Univerzitet u Sarajevu Akademija likovnih umjetnostiSmjer: Nastavnički

SUMERSKA SKULPTURA- Jan van Ajk -

MENTOR: STUDENT: Prof. dr. Ibrahim Krzović Dino Musić ass. Mazrak Ema

Sarajevo, 2011. godina

Sadržaj:

1.Uvod .................................................................................................................................3

2.Biografija............ ............................................................................................................4

3.Bogorodica iz Luke ..........................................................................................................6

4.Bogorodica u crkvi..........................................................................................................8

5.Bogorodica kancelara.....................................................................................................10

6.Bogorodica Kanonika van der Palea.....................................................................................11

7.Čovjek sa crvenim turbanom 1433.g............................................................................12

8.Giovanni Arnolfini i njegova supruga .....................................................................13

9. Portret Timoteosa...........................................................................................................15

10.Literatura......................................................................................................................17

2

1.Uvod:

Renesansa se vremenski odreduje od XIV vijeka i traje cio XVI vijek. Rađa

se u Italiji, tačnije u Firenci, i kasnije zahvata i ostatak Evrope. Slobodno se

može reći da je jedno od najkreativnijih razdoblja u umjetnosti i

književnosti koje označava prekid sa srednjim vijekom. Renesansa se okreće

antičkim klasicima, individualnosti, okreću čovjeka i svijeta, donosi nove

preokrete na svim poljima života i društva, promjene u nauci, filozofiji,

književnosti, likovnim umjetnostima. Nosioci ove kulture su bili humanisti

koji su se borili za povratak grčke i latinske kulture i odbacivali skolastiku.

U Džonsonovoj Istoriju umjetnosti ističe se da: „Cilj renesanse nije bio da

se antička djela podržavaju, već da se dostignu, i ako je moguće i

prevaziđu.“Želja stvaralaca da se vrate klasičarima, koja je bila zasnovana

na obacivanju srednjeg vijeka donijela je novoj eri ne samo preporod antike ,

već rađanje modernog čovjeka.

U slikarstvu renesanse u Evropi,osim Italije prednjačila je Nizozemska, čiji

cu gradovi na jugu, u Flandriji,bili središta bankarstva i umjetnička središta.

Prekid sa gotičkim stilom u Nizozemskoj nije bio tako radikalan kao u

Italiji. Dok su u arhitekturi i skulpturi Nizozemske dugo njegovani gotički

oblici, u slikarstvu su nove vrijednosti ostvarne čulnim doživljajem

realnosti.

Kako su flamanski majstori doprinijeli razvitku slikarstva XV vijeka,

svjedoči činjenica da su im se u Italiji isto toliko divili kao i vodećim

italijanskim umjetnicima toga doba. Smatra se da je njihov snažni realizam

imao vidljivog utjecaja na slikarstvo renesanse, prema onome što znamo o

uticaju njihovog djela.

3

2.Biografija

Jan van Ajk (Jan van Eyck 1390.-1441.) važi za najslavnijeg predstavnika ranog nizozemskog slikarstva. Bio je predvodnik nove epohe renesansne umetnosti u zemljama sejverno od Alpa. Cijenjen je zbog svoje briljantne tehnike i smisla za realizam.

Rođen 1390. u Masejku, mestu 25 kilometara severno od Mastrihta. Tačan datum je nepoznat. Malo se zna o njegovom ranom životu. Prvi dokumenti koji govore o njegovom radu potiču iz 1422-1424: radi u Hagu, na dvoru Johana Bavarskog, vojvode Holandije. Posle smrti vojvode, januara 1425, priključuje se svom bratu Hubertu u Flandriji. Hubert van Ajk je takođe bio slikar.

Ulazi u službu kod Filipa Dobrog, vojvode Burgundije, kao slikar i lični sekretar. U jesen 1428, odlazi u ime svog gospodara, da ocijeni „istinitost lika i karaktera“ princeze Izabele, kćeri kralja Žoaoa I.

Trajno se nastanjuje u Brižu, gdje kupuje kuću 1432. Ženi se i dobija dete.Jan van Ajk je umro 1441. u Brižu, gde je i sahranjen u Crkvi sv. Donatijana.

Radi u vreme Masaccia (koji je radio u freske u kapeli

Brankači), pa postoji istovremenost njihovog delovanja. Na Severu je karakteristično portativno slikarstvo, za razliku od Italije gde je prisutna freska. Van Eyck razrješava predstavljanje prostora u okviru slike linearno i tonalno (upotrebom uljanih boja). U kasnom srednjem vijeku je postojao problem predstavljanja unutrašnjeg prostora, davana je samo ideja o tome. Čak i pozna gotika uspeva približno da razreši spoljni prostor, ali ne uspeva da reši unutrašnji (otkrivaju jedan dio zidnog platna ili se scena odvija pod tremom). Van Eyck uvodi očnu tačku u unutašnji prostor i kroz prozorski

4

otvor omogućava da se sagleda spoljni svijet. Često postavlja ogledalo, u kome se ogleda prostor iza očne tačke (vizure u ogledalo). Ima veliki doprinos u tehnici ulja, u duhu - prikaz mu je realan, pogotovu kod portreta, sa proporcijski istim razmererama ljudi. On je najveći portretista svih vremena, sa izvanrednom moći zapažanja i osećanjem za valer, čime postiže realistiku svega što je naslikao. Neke njegove slike obiluju zlatom i dragim kamenjem i tihim odmjerenim mirom.

Djela:

Jan van Ajk je prvenstveno bio slikar religioznih kompozicija i portreta.

Njegovo najpoznatije delo je monumentalni „Gentski oltar“. Na njemu je naslikan prvi prikaz nage ljudske figure u severnoj Evropi posle antičkog doba.

Dela Van Ajka pre 1426. (kada je umro Hubert) ne mogu mu se sa sigurnošću pripisati. Gentski oltar (ili Mistično jagnje) počeo je da slika Hubert, a dovršio Jan, i ne zna se koje je delove naslikao koji od braće.

Najvažnija djela:

Gentski oltar, oko 1425-1435, Katedrala sv. Bavon, GentMadona u crkvi, 1426, Galerija slika, BerlinKardinal Nikolo Albergati, oko 1432, Umetničko-istorijski muzej, BečPortret mladića (Timotej), 1432, Nacionalna galerija, LondonĐovani Arnolfini sa suprugom Đovanom Čenami (ili Supružnici Arnolfini), 1434, Nacionalna galerija, LondonMadona kancelara Rolena, oko 1435, Luvr, ParizBlagovesti, oko 1435, Muzej Tisen-Bornemica, Madrid„Luka“ Madona, oko 1435, Umetnički institut, FrankfurtPortret Boduena de Lanoja, oko 1436-1438, Državni muzej, BerlinPortret Jan de Leva, 1436, Umetničko-istorijski muzej, BečMadona kanonika Van der Pelea, 1436, Muzej lepih umetnosti, BrižMargareta van Ajk, 1439, Muzej lepih umetnosti, Briž

3.Bogorodica iz Luke

5

Istorija ove slike stoji u nekoliko riječi. Princ Luke, uzdignute u vojvodstvo 1815, prodao

je sliku 1841,možda zbog novčanih teškoća. Te iste godine. Holandski kralj Viljem II je

kupuje kod trgovca slika

Niuvenhaijsa u Brislelu. Kada je on,

avgusta 1850 prodao svoju zbirku,

Bogorodica iz Luke je pripadala

Gradskom institutu za umjetnost u

Frankfurtu na Majni. Kako je

prvobitni ram izgubljen nevidimo i

ne znamo ništa o natpisima koji su

se tamo nalazili koji bi nam pružili

tačne podatke nastanka slike.

Njene razmjere su 65,5 x 49,5 cm i

ako nam dozvoljavaju da Janovu

sliku svrstamo među četiri dosta

velika njegova djela,dovode na

pomisao da je bila namijenjena

domaćoj , a ne crkvenoj upotrebi.

Na slici je Bogorodica koja doji

Hrista,svetovna sadrzina koja se

sreće vecć u antici, Izis koji na

svom prijestolju doji malog

Horusa,kao i njene predstave Bogorodice na vizatiskim ikonama ili romaničkoj skupini.

Bogorodica iz Luke odlikuje atmosfera bliskosti koja obavija Majku, povučenu u malu

sobu da nahrani malog Isusa. Da nije veličanstvenog prijestolja sa baldahinom,crvenog

ogrtacča oivčenog dragim kamenjem i dijademe,istina skromne, koji potsjećaju da Marija

kraljica neba,moglo bi se povjerovati u svjetovnu sadržinu. Zaista svjetlost ove slike nije

nametnuta crkvenim ukrasom ili vjerskim obilježjima; ona je ishod uzvišavanja

6

stvarnosti. Mali i skučeni pravougaoni prostor,viđen sa lica,osvijetljen je s lijeva iz tri

izvora svjetlosti,od kojih se visi samo dio:jedan polukružni prozor i dio okulusa.

Prijestolje zauzima najveći dio prostora. On je glavni predmet predstave. Marija je

prestolje Solomonovo, Mudrosti, simbol koji su izmislili srednjovjekovni teolozi,što su

umjetnici preveli u slku i što je Jan van Ajk ovdje izveo na samosvojan način. Četiri

mala kipa lavova od bronze potsjećaju na one sa prijestolja Solomonovog; dva na

krajevima na naslonima za leđa,dva na na krajevima naslona za ruke. Voće – jabuka- vrlo

stari simbol koji se često nalazi uz Bogorodice.potsjeća na prvi grijeh,na Spasenje

postignuto poniznošću Marijinom i plodom nejnog djeteta. Bliskost odnosa koji spaja

Majku i dijete ovjde je izvrsno rikazana položajem ruku. Niša sadrž samo nekoliko

predmeta za domaću upotrebu:jedan stakleni sud za vodu u kojem se presijava

svjetlost,simbol Marijinog djevičanskog materinstva,jedan svijećnjak bez svijeće,psuda

za umivanje u kojoj voda- moguća alizija na krštenje koje oslobađa prvog grijeha.

4.Bogorodica u crkvi

7

Stvarna istorija ove male slike iz Berlinskog muzeja je isto toliko uzbudljiva kao i

tajanstvena. Kako ona divno poakzuje stanje duha 19.vijeka...

Pišući o Janu van Ajku, Labord 1851. Bilježi u

jednom malom selu u okolini Nanta „Oltarsku

sliku“ ovog majstora. On tačno navodi da je

slikana na drvetu i dobro sačuvana u svom

izvornom ramu. Bogorodica , držeći malog Isusa

na desnoj ruci,stoji u dredištu broda neke crkve.

Labord povodom ovoga upućuje da kopiju djela

iz Antverpenskog muzeja. Što se tiče vrste

predtave tu ne može bit nikakve sumnje.

Godine 1855. Labord opisuje, među djelima

braće van Ajk, Bogorodicu sa djetetom u nekoj

crkvi i daje njene razmjere bez rama :43x25 cm.

On objavljuje i natpis sa rama, Slika je

pripadala gospodinu Neiju, arhitekti nantsje

episkopije. On želi da objasni da je ovaj

posljednji sliku mogao kupiti za pedeset franaka

od domaćide ministra Fansoa Kakoa, bivšeg

diplomate koji je sliku donio iz Italije sa

mongim

drugim slikama. Skupljač Suermont iz Ahena

je između 1860. I 1869. Nabavio jednu

Bogorodicu u crkvi: njegov katalog iz 1860. Još je ne pominje,ali u jednom članku iz

1860. V. Birger piše da ona potiče od nekog arhitekte iz Nanta i da je to vjerovatno ista

ona koju pominje Labord ( ne kaže tačno da li se to odnosi na tekst iz 1851. Ili na onaj iz

8

Bogorodica u crkvi. Ovako iskosa viđenje unutrašnjosti crkve nije uobičajno za djelo Jana van Ajka. Ako se predpostavi da je ovdje u pitanju lijevo krili nekog diptiha, moguće je da se predstavljanje crkava širila i na drugo krilo.Berlin, Državni muzej.

1855.). Godine 1874. Slike iz zbirke Suermont su bile izložene u Briselu. U isto vrijeem,

preduzeti se prigovori sa Berlinskim muzejom koji je 12.maja 1874.kupio 219 djela ove

zbirke ,među kojima j i „Bogorodica u crkvi“.

5.Bogorodica kancelara Rolena

9

Sama lokalna predanja vezala su ime Jana van Ajka za divnu sliku, poznatu pod nazivom

Bogorodica iz Otena po mjestu porijekla, ili Bogorodica kancelara Rolena, po

predstavljenim likovima. Najstariji pomen ovog djela dao jedan posjetilac koji je 1705 .

opisao kolegijalnu crkvu Majke Božije u Otenu: „U kanoničkoj sakrstiji Majek Božije

ima jedna slika dostojna da se zabilježi. Ona ima oko četiri stope dužine prema dvije i

pol visine. To je djelo čuvenog Jana iz Briža, koji predstavlja u jednom uglu svetu

Bogorodicu kako sjedi na prijestolju , držeći malog Isusa, dok iznad njene glave jedan

anđeo drži krunu, a s druge strane se vidi kancelar Rolen kako obučen u zlatasto smeđu

haljinu, kleči na klecalu. U sredini je više lukova na stubovima i ispod njih više malih

likova, zatims e vidi grad Gan i sva okolina, koja je tako dobro i tanano predstavljena da

se ništa ljepše slikano nebi moglo vidjeti. Slikari i radoznalci kažu da bi ova slika, koja

ima samo jedan drveni okvir na kojem su slova ispupčena zaslužilo da ima zlatan ram sa

dragim kamenjem.“

Ovo djelo se 1800. Našlo među odabranim najznačajnijim djelima koja su trebala da

obogate Napoleonov muzej u Parizu. U Luvru, istoričari umjetnosti i ljubitelji iz cijeloga

svijeta proučavaju i dive se ovom remek djelu.

6.Bogorodica Kanonika van der Palea

10

O porijeklu i datumu završavanja slike, o imenu umjetnika i ktitora saznajemo iz

latinskog natpisa na donjoj ivici rama: „Magister Georgius de Pala, kanonik ove crkve )

kolegijalna crkva Sveti Donacije u Brižu) dao

je Johanesu van Ajku, slikaru,

da napravi ovo djelo i

podigao je 1434. dvije

kapelice koje čine dio hora za

sveštenike. Završeno 1436.“

Jan van Ajk je mogao

posvetiti dvije ili tri godine

ovoj slici najvećem svome

djelu (122x157cm), manjem

međutim, nego sto je jedna od

središnih ploča Poklonjenja

na retablu Mistično jagnje

(134x237 cm ) jedina je čija

je širina veća od visine. Obje kanonikove

zadužbine su zavedene, zaista jedna 1434. , druga tek 1442. Možda je natpis malo

izmijenjen i teks stavljen u množinu. Ovi tekstovi postavljaju ključno pitanje prvobitne

namjene slike.

Godine 1434. Kanonik je osnovao svoju prvu kapelaniju, što mu je dalo povoda da naruči

ovu sliku za uspomenu. Slika je bila završena 1436.

7.Čovjek sa crvenim turbanom 1433.godina

11

Vjerovatni autoportret. Predaja i najozbiljnija mjerila produdaraju se i upućuju nas da o

ovom djelu prepoznamo autoportret Jana van Ajka. Najubjedljiviji dokaz u korist ovog

tumačenja je oštrina, prodornost slikarevog pogleda,koji sebe posmatra u ogledalu i koji,

zboog toga.upire oči u posmatrača. Na ovom portetu gledalac sreće, pod sjajno crvenim

turbanom, pogled Jana , koji je sa toliko dubine posmatrao svoje

savremenike,svijet,okolinu i , ovdje, sam sebe. Inače, ikonografija Jana uvijek ga

predstavlja sa turbanom,što može vrlo lako da proizilazi iz stvarnosti. Slobodna

maštovitost ovog turbana ima izvijenu draž. Oko 1643. Portret se nalazio u zbici grofa

Arendela. Godine 1851. Dospio je u Nacionalnu galeriju u Londonu.Sklop slike se

odlikuje uzdržanošću: nema ruku, nema dodataka. Time se ne želi reći da je ona

jednostavna. Poprsje je viđeno skoro s lica, glava je okrenuta u desno, ali oči nas gledaju.

Ova složenost proishodi, možda, iz spoja tri okolnosti: položaja slikara okrenutog licem

prema ploči, njegove želje da se predstavi tričetvrtinski viđen i neophodnosti da se

posmatra u ogledalu. Ali, sve je usredsređeno u ono što je glavno- na lice koje se ističe

između nenametljivog odijela i plamenog turbana. Lice očarava: svejtlost oblikuje obline

i bore,ivica obraza u sjenci odvojena je svjetlom niti koja izgleda kao da se odbija od

tubana. Jedno od drugog oka se malo razlikuje, što se podrazumijeva u slucaju

autoportreta, pošsto slikar u ogledalu odjednom vidi samo jedno oko i što je stanje

drugog oka već promijenjeno kad dođe na red da ono bude slikano. Nos je dug i prav,

vidljiva nozdrva jako izvijena. Usta odaju osjetljivost, razumnost i izvijesnu gorčinu.

Brada koja nije brijana jedan dan vrlo je pažljivo naslikana. Okvir slike je pozlaćen i ima

grčki natpis „Als ich ca

8.Giovanni Arnolfini i njegova supruga

12

1434.g, žanr slika iz svakodnevnog života. Očna tačka u enterijeru. Mladi bračni par

(idealizovani likovi) svečano polaže bračni zavet u skrovitosti nevjestine odaje. Izgleda

kao da su potpuno sami, ali ako se bolje zagledamo u ogledalo (koje čini prostor

cjelovitim), stavljeno na vidno mjesto iza njih, vidjet ćemo da se u njemu ogledaju dvije

druge ličnosti, koje ulaze u prostoriju. Jedna od njih mora biti sam umjetnik, pošto nam

riječi iznad ogledala, napisane

ukrašenim slovima kažu da "Jan

Van Ajk beše tu" sa godinom

1434.g. Janova uloga je, dakle,

uloga svedoka, slika treba da

pokaže tačno šta je vidio i ima

funkciju naslikanog svedočanstva o

vjenčanju. I sama domaća sredina,

mada ubjedljivo realistična, puna je

preruđenog najistančanijeg

simbolizma, koji nam prenosi

prirodu vjenčanja kao Svete Tajne.

Jedna svijeća u svjećnjaku, koja

gori usred bijela dana, predstavlja

Hristosa koji sve vidi (obratiti

pažnju na prizore stradanja na

okviru ogledala), cipele koje je par

izuo podsjećaju nas da oni stoje na

"Svetom Tlu", nanule kod njegovih

nogu su simbol papučica, pa je i mali pas amblem bračne vjernosti. I namještaj u odaji

poziva na slično tumačenje, ogledalo je simbol nevinosti, plodovi su simboli Raja (jabuke

na prozoru i na sanduku su simbol Evinog grijeha), brojanica. Majstor je izrazio svoju

ljubav prema enterijeru, cijelio se prostor kupa u blaženoj svijetlosti a osvijetljenje koje

dolazi kroz prozor je sivkastih tonova. Tipično nizozemska je sjajna materijalizacija

predmeta - drvo, staklo, krzno, metal I sl. (ljubav prema običnom materijalu, ne zlatu i

13

Detalj sa slike

blještavosti: ogledalo, metlica, nanule). Odlična moć zapažanja, realno prenosi sve na

sliku, stvarajući ilu ziju stvarnosti.

14

9. Portret Timoteosa

Godine 1432., kada je završio Mistično jagnje,

Jan van Ajk je potpisao portret čovjeka kojeg

naziva Timoteos, a koji se sada nalazi u

Nacionalnoj galeriji u Londonu. Velikim

rimskim slovima, napisanim na komadu

kamena koji služi ako naslon, a čita se : Leal

Souvenir (iskreno sjećanje). Da li je to izreka

predstavljene ličnosti, ili svejdočanstvo o

prijateljskoj vezi između slikara i Timoteosa i

neke treće osobe – ni po čemu se ne može

orediti. Ispod je, malim kurzivnim gotičkim

pismom slijepim uspravnim crtama dugi potpis.

Izgleda da je on slikao ovaj portret ne kao

umjetnik već više kao svjedok određenog

događaja u vezi sa datumom. Ko je taj čovjek

nosa pljosnatog, širokog, a kratkog u osnovi, sa

istaknutim jagodicama,- crta malo grubih, ali

čiji otvoren pogled odaje poštenje? On nije

posebno mlad, mada je opisan kao Young man.

Njegovo glatko lice, bez i jedne dlake na bradi,

koje Jan tako rado prikazuje,nije znak izrazite

mladosti, reklo bi se da je čovjek srednjih

godina. Njegova crvena odjeca je oivičena

vizonom, što predtsavlja izvijedno bogatstvo, u desnoj šaci drži pisani dokument svijen

dobro vidljiv sto je bez sumnje znak njegovog zanimanja: pisac, naučnik,činovnik ili

poslovan čovjek. Slikar je predstavio jednu oštećenu pregradnu ploču na čijim ivicama se

vide zarezi, a jedna duboka pukotina odvaja, koso, riječi Leal Sovvenir. Ona

najvjerovatnije nije tu slučajno nego je neka vrsta dubokog simbola trošnosti života i

same uspomene. Moguće je da je i portret imao neku određenu namjenu, na primjer

nadgrobna ploča unekoj crkvi ili kapeli, i da je bio smješten u neki ukras od kamena ili

15

neki koji je oponašao kamen. Na poleđini slike, islikanoj u vidu mermera, nalazi se stari

žig porodice. Slika je dakle mogla pripadati nekoj Italijanskoj porodici. Ne zna se nista o

njenoj istoriiji prije njene pojave u Minhenu 1854. U Italiji su zabilježene dvije njene

kopije. Godine 1857. Portret je kupila Nacionalna galerija u Londonu, koja je već imala

dva djela Jana van Ajka.

16

10.Literatura:

1.Elizabet Danens Jan van Ajk,Jugoslovenska Revijera

2. Antun Karaman, Opća povijest umjetnosti, Školska knjiga, Zagreb, 2004.

3. H. W. Janson, Art History, Thames & Hudson, London, 1997. god.

4. H. W. Janson, Antony F. Janson, Povijest umjetnosti, Dopunjeno izdanje,

5.Internet: Wikipedia.com – Hubert i Jan van Ajk ( 25.05.2011godine )

17