John Locke - Serbest Kitaplar...John Locke İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme An Essay Concerning Human Understanding (1689) Virginia Üniversitesi Felsefe Profesörü A. D. Woozley’nin

Adres: İvedik Cad. Mercan 2 Plaza No: 417/A, Kat 3, Yenimahalle, Ankara • Telefon: (312) 566 06 22 E-Mail: [email protected] • Web: www.serbestkitaplar.com • Sertifika No: 43914

JOHN LOCKEJOHN LOCKE

Locke, 1632’de Bristol yakınlarında, koyu Püriten bir no-terin oğlu olarak doğmuştur. Westminster School ve Oxford’daki Christ Church kurumlarında felsefe ve tıp alanlarında eğitim alan Locke, çeşitli devlet görevlerinde bulunmuştur. 1688 Şanlı Devrimi öncesi bir süre Hollan-da’da sürgünde yaşayıp Devrim sonrası ülkesine dönebil-miştir. Pedagoji, epistemoloji ve siyaset felsefesi alanında-ki eserlerini bu dönemden sonra vermiştir.

İngiliz emprizminin ilk büyük düşünürü olarak kabul edi-len John Locke aynı zamanda İspanyol Altın Çağı düşü-nürlerince başlatılan ve Hobbes ile sistematik hâle bürü-nen “toplum sözleşmesi” teorisi zincirinin Rousseau’dan önce gelen ikinci büyük halkasıdır. Locke’un diğer top-lum sözleşmecileriyle arasındaki farkı belirleyen şey onun devlete karşı takındığı liberal tutumdur.

Bir Aydınlanma Çağı düşünürü olarak kabul edilen Locke, Kıta Avrupası Aydınlanma geleneğinden farklı istikamet-te gelişen Anglo-Sakson dünyanın Aydınlanma tarihinin başlıca figürlerindendir. Locke’un bilgi felsefesi ve siya-set felsefesine yaptığı katkılar ve bunlarla etkilediği isim-ler dünya siyasî ve entelektüel tarihi açısından oldukça önemlidir. Aydınlanma Çağı’nın Fransız düşünürleri Vol-taire ve Rousseau’nun yanı sıra İskoç Aydınlanmacılarının hemen tamamı ve Amerikan Devrimi’nde başrol oynayan isimler üzerinde Locke’un etkisi büyüktür.

Hiç evlenmemiş ve hiç çocuk sahibi olmamış olan Locke, 1704 yılında Essex yakınlarında ölmüştür.

John Locke

İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme

An Essay Concerning Human Understanding (1689)

Virginia Üniversitesi Felsefe Profesörü A. D. Woozley’nin kısaltması, notları ve giriş yazısıyla

Çeviren: Vehbi Hacıkadiroğlu

Serbest Kitaplar: 910. Baskı: Haziran 2020;

1-9. Baskılar: 1992-2017 (Kabalcı Yayınevi)

ISBN 13: 978-605-69360-8-1

Tüm hakları saklıdır. Hiçbir şekilde tamamı veya herhangi bir parçası fotokopiyle veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Bunu yapanlar veya buna teşebbüs

edenler hakkında yayınevimiz kanunî takibat yaptırma hakkına sahiptir.

Kapak Tasarımı: Furkan Şener (www.furkansener.com)

Sayfa Tasarımı: Serbest Kitaplar

Baskı: Tarcan MatbaasıAdres: İvedik Cad. Mercan 2 Plaza, No: 417, Yenimahalle, Ankara

Telefon: (312) 384 34 35-36 • Faks: (312) 384 34 37 • Sertifika No: 25744

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ 9

OKURA MEKTUP 61

BİRİNCİ KİTAP: DOĞUŞTAN KAVRAMLAR ÜZERİNE 69

İKİNCİ KİTAP: İDELER ÜZERİNE 101

ÜÇÜNCÜ KİTAP: SÖZCÜKLER ÜZERİNE 297

DÖRDÜNCÜ KİTAP: BİLGİ VE KANI ÜZERİNE 373

EK: STILLINGFLEET İLE TARTIŞMA 519

KAYNAKÇA 539

KRONOLOJİK ÇİZELGE 541

JoHN LoCKe | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME 9

İnsan Anlığı Üzerine Bir DenemeJohn LockeLocke

GİRİŞ

YAŞAMI VE ETKİLERİ

JJ ohn Locke’un en önemli kitabı olan İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme ilk olarak 1689’da (başlık sayfa-sındaki tarih 1690) en çok tanınan öteki iki yapıtı

A Letter Concerning Toleration [Hoşgörü Üzerine Bir Mektup] ve Two Treatises of Government [Yönetim Üzerine İki İnce-leme] ile birlikte yayımlandı; son ikisi siyasal nedenlerle imzasız yayımlandı; ve yazarının adı uzun süre gizli kal-madıysa da Locke bunların kendi yapıtları olduğunu hiçbir zaman açıkça kabul etmedi. 29 Ağustos 1632’de Somerset, Wrington’da doğan Locke, kitabın yayımlandığı tarihte 57 yaşındaydı. Şimdi yalnızca bir filozof olarak anılsa da aslında siyasal ve diplomatik etkinliklerle dolu bir yaşam sürdü; doğa bilimleri, tıp, ekonomi ve tanrıbilimde geniş çaplı düşünsel çalışmaları oldu. Gençlik yıllarının çoğunu ‘Student and Senior Censor of Christ Church’ derecesini elde ettiği Oxford’da geçirmekle birlikte, bir yandan kamu işleri ile Londra ve Avrupa’daki bilim dünyasının çekicili-

GİRİŞ 11LOCKE | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME10

ği, bir yandan da o zaman Oxford’da öğretilen felsefenin skolastik yavanlığı nedeniyle, hiçbir zaman bir üniversite profesörünün dünyadan uzak yaşamı içine kapanmadı. Yayımlanmasından iki yıl sonra Deneme’nin Trinity Kole-ji’nde ders kitabı olarak okutulmasına karşın, 1704’te (Lo-cke’un öldüğü yıl) Oxford’daki kimi Kolej başkanlarının, Kolej öğretmenlerinin, öğrencilerinin onu okumalarına izin vermesinin yasaklanmasına yönelik girişimlerde bu-lunması anlamlıdır.

Locke’un dolu ve etkin yaşamının1 ayrıntıları, öteki baş-lıca kitaplarıyla ilişkili olmakla birlikte, Deneme yönünden, yazılışının birçok yıla dağılmasını ve çok uzun sürmesini, bir de içerdiği kopuklukları, hatta yinelemeleri bir ölçüde açık-laması dışında büyük önem taşımaz. Gerçekte bunların bile daha önemli bir nedeni, Locke’un felsefeye yeni yaklaşım yolları araması ve bu yüzden de düşüncelerini sürekli olarak düzeltmesi ve genişletmesiydi. Deneme’nin daha önce, ikisi 1671’de, birisi de 1685’de olmak üzere üç taslağını yazmış-tı, ilk yayımlanmasından sonra da öteki basımlar için birçok düzeltme yaptı. Kitabın son biçimiyle bile aşırı uzun olduğu-nu ve birçok yineleme içerdiğini kendisi de kabul ediyordu; fakat “bu kısaltmaya gidemeyecek kadar aylak ya da dolu” (Okura Mektup) olmasını özür olarak ileri sürüyor ve kısalt-ma işinden kaçmıyordu, ikinci basımı hazırlarken “kavra-yışlı ve dikkatli okura gereksiz görünmemesi olanaksız olan büyük bir bölümü atmanın uygun olup olmadığı üzerinde” uzun uzun durduysa da, belki yazık belki de değil, arkadaşı William Molyneux onu kararından vazgeçirdi; ve kısaltma işi sonraki editörlere kaldı.

1 Yaşamöyküsü için bkz. M. Cranston, John Locke (Longmans 1657) ve R. J. Aaron, John Locke (Oxford, 2. basım, 1955).

Locke’u etkileyenler arasında ilki ve etkisi en açık olanı Descartes’tır; onun Yöntem Üzerine Söylev’i 1637’de Locke’un doğumundan beş yıl sonra yayımlandı; bunu 1641’de Meditations, 1644’te İlkeler izledi; Deneme’den 11 yıl sonra basılmış olsa da el yazma kopyalarının Hollanda’da çoktan beri dolaşımda olduğu göz önüne alındığında, Locke’un Regulae’yi de bildiği düşünülebilir. Locke’un kendisi de “ken-di zamanında okullarda alışılmış olan, felsefe üzerine anla-şılmaz biçimde konuşma yolundan ilk kurtuluşunun büyük minneti”2 diyerek Descartes’a büyük ölçüde borçlu olduğu-nu kabul ediyor. Deneme’nin içerdiği birçok kanıt da bunu desteklemektedir: örneğin açık ve seçik ideler ve algılama terimleriyle sezgisel ve tanıtlamalı bilginin açıklanması (IV, ii)3 ve usun tanıtlamadaki dörtlü işlevi (IV, xvii, 3). Fakat Descartes’ın kendisini skolastik düşünceden kurtardığını öne sürmesine benzer biçimde, Locke’un da örneğin tartış-ma eleştirilerinde (IV, vii) ve tasımsal kanıtlamaya saldırı-larında olduğu gibi, Oxford felsefesindeki akademik uygu-lamaları yerdiği gerçekten birçok durumun bulunmasına karşın, Descartes’ın olduğu gibi. Locke’un da kendini sko-lastik düşünceden tümüyle kurtardığı doğru değildir, Locke, tanımın cins [genus] ve ayrım [differentia] ile sınırlandırıl-masını eleştirmekle (III, iii, 10) birlikte, töz, kip, öz ve ili-neklerin dilini kullanıyor ve Descartes gibi o da nedensellik ilkesinin zorunluluğunu kuşku götürmez (krş. IV, X, 3) bir şey olarak görüyordu; bunu sorgulamak Hume’a kalmıştır.

Fakat Locke, Descartes’a çok şey borçlu olsa da Descartesçı değildir. Deneme’nin I. Kitabı tümüyle doğuştan

2 Stillingfleet’e Birinci Mektup (Locke, Works, 4. basım, I 381).

3 Deneme’den yapılan alıntılarda Kitap, Bölüm, gerektiğinde de kesim numaraları gösterilmiştir..

GİRİŞ 13LOCKE | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME12

ideler öğretisinin eleştirisine ayrılmıştır. O, Descartes’ın, zihnin özünün düşünme (II, i) ve cismin özünün yer kap-lama (II, xiii) olduğu biçimindeki iki temel ilkesine karşı çıkar. En önemlisi de, Descartes’ın, matematiğin, bilginin tümü için bir ideal sağladığı görüşüne de karşı çıkar, çün-kü o, bir a priori tümdengelimsel dizge kurmakla, doğa bi-limlerinde olduğu gibi, gözlem ve deneyin tümevarımsal yöntemleri ile deneysel bilginin derece derece edinilmesi arasındaki ayrımı görüyordu; IV. Kitabın genel konusu budur. Tek ayrıklığı ya da bir ayrıklık olabilirliğini, kendi kipler kuramına göre kabule hazırdır: “Törebilimin de, ma-tematik gibi, tanıtlamaya elverişli olduğunu düşünmekten çekinmiyorum” (II, xi, 16; krş. IV, iii, 18-19). Fakat etik üzerine bir kitap yazmak için sıkıştırılmasına ve ideler üze-rine yeniden düşünmeye söz vermesine karşın, belki ko-numunun sağlamlığına güvenemediğinden bu işe hiç giriş-memiştir. Molyneux’ye yazdığı bir mektupta, “Törebilimin tanıtlamalı olarak kurulabileceğini gördüğümü sanıyorum, ama bunu yapabilip yapamayacağım ayrı bir konu” diyor.4

Böylece Descartes’a olan borcu daha çok uyuşama-dıkları üzerinde olmasına karşın Locke, Descartes’ın Meditations’ına beşinci dizi karşı çıkışların yazarı olan Gassendi’den ve Deneme’ye başlamasında doğrudan etki-li olan Robert Boyle’dan daha olumlu yolda etkilenmiştir. Locke Gassendi’yi (ölümü 1655) hiç tanımamış ve etkisini açıkça kabul etmemiş olsa da, Descartes’a karşı çıkışları-nı içeren yapıtlarını iyi biliyordu; Gassendi’nin görüşleri ile Deneme’nin birçok bölümü arasındaki benzerlikler salt rastlantı olamayacak kadar büyüktür; öyle ki Leibniz, Locke için Gassendici demiştir. İnsan zihninin başlangıçta bir ta-

4 Cranston, s. 360.

bula rasa oluşu, Locke’taki “bütün niteliklerden yoksun ak kâğıt” (II, i, 2) ya da “boş oda” (I, ii, 15) önermelerinin ay-nıdır. Epikurosçu öğretideki, daha önce duyulardan gelme-miş olan hiçbir şeyin zihinde bulunamayacağı anlayışının Locke’taki karşılığı idelerin “iki kaynağı”dır; bütün öteki idelerin bunlardan yapma ve geliştirmeyle oluşturulması Locke’un birleştirme ve soyutlama öğretisidir. Locke’un öteki görüşlerinden birçoğunun Gassendi’de benzer bi-çimde anlatıldığını görüyoruz: beden ile zihin arasındaki sıkı etkileşimin, belli türden bedensel sakatlık ya da sayrı-lıkları izleyen zihinsel bozukluklarla açıklanması (II, x, 5); özdeksel cisimlerin düşünmeye elverişli olabileceği önerisi (IV, iii, 6); insan dışındaki hayvanlarda kimi bellek (II, x, 10) ve uslamlama güçlerinin (II, xi, n) bulunması; özdeksel nesnelerin gerçek özlerini bulmanın olanaksızlığı (iii, vi, 9) ve Descartes’ın uyanık denilen durumlardaki bütün de-neylerin birer düş olabileceği biçimindeki yöntembilimsel kabulüne karşı çıkış (IV, ii, 14).

Boyle’un etkisi daha kişisel ve dolaysızdır. Locke’la ya-kın arkadaştılar ve Locke, Boyle’un bilimsel çalışmalarını yakından tanımakla kalmayıp bu çalışmaların bir bölümü-ne de katılmıştır. İkisi de, yeni deneysel bilim üzerine tar-tışmaları ve ilgileri Royal Society’nin kurulmasına yol açan bir topluluğun üyesiydiler; Boyle derneğin kurucu üyele-rinden oldu, Locke da birkaç yıl sonra seçildi. Deneme’nin düşüncesi 1670’de Londra’da yapılan tartışmalardan doğ-duysa da (Okura Mektup) Boyle’un o özel toplantıda bu-lunduğuna yönelik bir kanıt yoktur. Locke’un Boyle’la ta-nışıklığı yalnızca onun doğal bilimlere ilgisini artırmakla kalmadı, ama Descartesçıların ussalcı yöntemine karşı, dikkatli ve doğru gözlemin deneysel yönteminin felsefe-ye de uygulanması gerektiğine olan inancını da pekiştirdi.

GİRİŞ 15LOCKE | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME14

Doğruca ikisinin yakın arkadaşlığına dayanarak etkinin tek yönlü olduğu sonucunu çıkaramayız. Bunun karşılıklı olması daha olasıdır, bu yüzden de ikisi arasındaki benzer-likleri saptamak yeterlidir. Deneme’nin temel öğretilerin-den biri olan, birincil ve ikincil niteliklerin ayırt edilmesi (II, viii), Boyle’un The Origin of Forms and Qualities’inde [Formların ve Niteliklerin Kökeni] (1666) hem de aynı te-rimlerle anlatılmıştır. Boyle’un parçacık fiziği Deneme’de geçer ve Locke’taki, insan bilgisinin olabilir genişliğine sınırlar konmasının kabul edilmesi gerektiği vurgulama-sını Locke’tan önce o yapmıştır. Daha önemsiz bir konu-da, Locke’un, Deneme’de, bir özdeksel nesnenin belirleyici özelliklerinden söz ettiği her durumda, her zaman ve de-ğişmez olarak altını örnek göstermesi, Boyle’un, altının simya yöntemiyle üretiminin bir formülünü bulduğu savı için beslediği ve Deneme’nin yayımından sonra Newton’ın etkisiyle vazgeçtiği anlaşılan inancına bağlanabilir.

Deneme’nin yayımlanması, öğretilerinin sözde kuşkucu ve dine karşı olan araştırmalarına yönelik sert ve zaman zaman aşırı eleştirilere yol açtı. Locke haklı olarak bunların çoğuna aldırmadı, çünkü yazarların çoğu ya yetenek ya da bilgi açısından onun düşünce ve uslamlamalarını kavraya-bilecek düzeyde değildi. Açık tartışmaya giriştiği tek kişi Worcester Piskoposu Edward Stillingfleet olmuş ve onu, 5. basıma, itirazlarını özetleyen ve bunlara kendisinin verdiği yanıtları gösteren uzun dipnotlar koyacak kadar önemse-miştir; bunun ayrıntıları Ek’te verilmiştir. Locke’un, tek önemli eleştiricisi olan Leibniz’in görüşlerini, “en geniş zihinlerin bile sığlıkları vardır” diyerek sığ ve yüzeysel bulması ve yanıtlamayı reddetmesi üzücüdür. Locke’un, Leibniz’in eleştirilerini yanlış değerlendiren savsaması ve onunla mektuplaşmaya yanaşmaması için bulunabilecek

tek özür, yaşamının son yedi yılında yakasını hiç bırakma-yan sayrılık olabilir. 28 Ekim 1704’te öldü.

DENEME’NİN AMACI

Deneme’nin yazılış koşulları göz önüne alındığında onun, çok uzun, dağınık ve iyi dengelenmemiş oluşuna şaşma-mak gerekir. Locke başka işlerle uğraşmayan meslekten bir filozof değildi; yapıtını da, Berkeley’nin Principles of Human Knowledge’ında [İnsan Bilgisinin İlkeleri] olduğu gibi, esinli bir düşünce yoğunlaşmasının görece kısa süreli patlaması sonucunda yazmadı. Berkeley yirmili yıllarının başlarında bir gençken, kendisine temel bir doğru olarak görünen bir şeyin birden ortaya çıkışından etkilenmiş ve buluşunun yalınlığıyla onu daha önce bir başkasının bulmamış olması gibi umulmadık bir olgu karşısında şaşırmıştı. Dublin’de Trinity Koleji’nde bir üniversite öğrencisi olduğu sırada irdelediği Locke öğretisiyle uyumlu olan felsefi inançları-nın temelinde yatan yanlışlığı birdenbire keşfetti ve he-men bunu açıklamaya çalışarak onun yerine, hiç ummadığı biçimde bulduğu, bir idenin varlığının [esse] onun algılan-ması [percipi] olduğu doğrusunu koyma işine girişmiştir. Locke’ta temelden yanlış gördüğü şeyi bir vuruşta kesip attı; ve sonuçta Deneme’ye karşı İnsan Bilgesinin İlkeleri hız-la yazılmış, fakat dikkatle düşünülmüş bir kalem tartışma-sı olarak ortaya çıktı. Öte yandan Deneme’sinde uğraştığı sorunlar üzerinde düşünmeye başladığında kırkını bulan Locke önemli bir doğrunun göz kamaştırıcı buluşundan değil, kendi zamanında felsefe konuları üzerindeki bir ge-nel doyumsuzluktan yola çıkmıştı. Yanlışlığın nereden gel-diğini bulmak isteyerek bunların nasıl düzeltileceğini ara-mak gibi, göreli alçak gönüllü ve sıkıcı bir işe yöneliyordu. Bu yüzden de, hiç olmazsa bilişsel etkinlikleri açısından,

JoHN LoCKe | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME 61

OKURA MEKTUP

Okur,Sana, kimi boş ve sıkıntılı saatlerimin avutucusu olan

bir şeyi sunuyorum. Eğer bu senin için de öyle olmak mut-luluğuna erişirse ve sen onu okurken, benim onu yazarken duyduğum zevkin yarısını bile duyarsan, tıpkı ben nasıl emeklerimin boşa gittiğini düşünmüyorsam, sen de para-nı boşa harcadığını düşünmezsin. Bununla kitabımı övdü-ğümü sanma; şimdi bitmiş durumdayken onun için duy-duğum sevginin de onu yazarken aldığım zevkten geldiği sonucuna varma. Tarlakuşu ya da serçe avlayan kimse, elde ettiği şey daha soylu bir avcılık yapanın elde ettiğinden çok daha önemsiz de olsa, ondan az spor yapmış olmaz: ve bu kitabın konusunu, yani ANLIK’ı biraz tanıyan bir kimsenin, onun, ruhun en yüksek yetisi olarak başka herhangi bir şeyden daha büyük ve daha sürekli bir tat için kullanıldı-ğını bilmesi gerekir. Anlığın doğruyu arayışları bir tür kuş ya da yabanıl hayvan avı gibidir ve burada da tadın büyük bölümü arayışın kendisindedir. Zihin, Bilgiye doğru gider-ken attığı her adımda bir buluş yapar ve bu hiç olmazsa o an için, yalnız yeni değil, en iyi buluştur da.

OKURA MEKTUP 63LOCKE | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME62

Okur, bu, kendi düşüncelerini serbest bırakan ve yazar-ken onu izleyenlerin eğlencesidir; onları kıskanmana gerek yok, çünkü onlar, eğer sen de okurken kendi düşüncelerini kullanıyorsan, benzer bir avunma olanağını sana da sağla-yacaklardır. Eğer o düşünceler seninse ben de onlara ses-leniyorum; fakat bunlar başkalarına güvenerek onlardan alınmış düşüncelerse, ne olduklarının hiçbir önemi yoktur, çünkü onlar doğruyu değil daha değersiz bir şeyi aramak-tadır; ve yalnızca başkasının yönetimi altında konuşan ya da düşünen kimsenin ne söylediği ya da ne düşündüğüyle ilgilenmeye değmez. Eğer yargını kendin vermişsen yargı-nın içtenliğini bilirim, o zaman eleştirin ne olursa olsun, ne incinir ne de gücenirim. Doğruluk konusundaki bu de-nemede tümüyle inanmadığım hiçbir şeyin bulunmadığı kesin olmakla birlikte yine de senin düştüğünü sandığım yanlışlara kendimin de düşebileceğimi göz önünde tuta-rım; ve bilirim ki bu kitabın ayakta kalması ya da düşme-si, benim görüşüme değil senin görüşüne bağlı olacaktır. Orda yeni ve öğretici bulduğun şeyler çok azsa, bu yüzden beni kınama. Bu kitap daha önce bu konuyu iyice öğrenmiş ve kendi anlıklarını baştan sona tanımış olanlar için değil, ama kendi bilgimi arttırmak, bir de bu konuyu yeterince incelemediklerini kabul eden birkaç dostumu memnun etmek için yazılmıştır. Seni bu Deneme’nin öyküsüyle sık-mayı doğru bulsaydım, sana, odamda toplanıp bundan çok uzak bir konu üzerinde söyleşen beş altı dostun, her yönde ortaya çıkan güçlüklerin etkisiyle kendilerini hemen nasıl bir çıkmazda bulduklarını anlatırdım. Bir süre hepimiz zih-nimizi bulandıran kuşkular arasında şaşırıp kaldıktan son-ra, ben, yanlış bir yol tuttuğumuz; bu türden araştırmalara koyulmadan önce kendi yetilerimizi incelemek ve anlığın ne tür nesnelerle uğraşmaya elverişli olduğunu ya da olma-

dığını görmek zorunda olduğumuz düşüncesine kapıldım. Bunu arkadaşlara önerdim ve hepsi de hemen kabul ettiler; böylece ilk araştıracağımız şeyin bu olması gerektiği üze-rinde anlaşmaya vardık. Bir sonraki buluşmamızda, daha önce üzerinde hiç düşünmediğim bir konuda ortaya attı-ğım ivedi ve sindirilmemiş birkaç düşünce bu incelemenin başlangıcı oldu; böylece rastlantıyla başlayan şey ricalarla sürdürüldü; dağınık bölümler yazıldı; savsamalardan do-ğan uzun aralardan sonra, içimden geldiğinde ve olanak da bulduğumda yeniden başladı; ve sonunda, sağlık durumum yüzünden çekildiğim bir dinlenme yerindeki boş vaktimde şu gördüğün düzeni aldı.

Bu kesintili yazma biçimi başka sakıncaları yanında birbirinin karşıtı iki yanlış daha doğurdu; onun içinde ya gereğinden çok ya da az şey söylenmiş olabilir. Eğer eksik bir şey bulursan, yazdıklarımın sende daha çok öğrenme isteği uyandıracağı umudu beni sevindirir. Söylediklerimi çok uzun bulursan, konuyu suçlamalısın; çünkü kalemi eli-me aldığımda, bu konuda söyleyeceğim her şeyin bir say-fada biteceğini sanıyordum; fakat yazdıkça görüş alanım genişledi; yeni buluşlar beni daha da ileri götürdü ve böy-lece ben farkında olmadan yazdıklarım bu oylumu buldu. Bu oylumun belki de daraltılabileceğini, bölüm bölüm ve geniş aralarla yazmanın neden olmuş olabileceği yinele-meler düşünüldüğünde kimi kısaltmaların yapılabileceğini yadsımıyorum. Fakat itiraf edeyim, şu anda bu kısaltmaya gidemeyecek kadar aylak ya da doluyum.

Adımı bile bile bir kusurla birleştirmekle onu, en titiz olup bu yüzden de iyi olan okurlarımın gözünde nasıl tehli-keye attığımı bilmiyor değilim. Fakat tembelliğin her özürle nasıl kolayca yetiniverdiğini bilenler, gerçekten geçerli bir özrümün bulunduğunu sandığım bir konuda onun beni de

OKURA MEKTUP 65LOCKE | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME64

kandırdığını gördükleri zaman kusurumu bağışlayacaklar-dır. Bu yüzden de, aynı kavramın değişik yönleri bulundu-ğuna göre, aynı konunun değişik bölümlerini açıklamak ya da kanıtlamak için o kavramın uygun ya da zorunlu olabile-ceğini ve kitabın birçok bölümünde bunun böyle olduğunu ileri sürerek kendimi savunmayacağım; bunu bir yana bıra-kıp, kimi zaman aynı kanıt üzerinde çok uzun durduğumu ve onu tamamıyla farklı amaçla, farklı yollardan anlattığımı kabul edeceğim. Bu Deneme’yi geniş bilgili ve çabuk kavra-yışlı kimseleri bilgilendirmek için yazmadığımı saklamıyo-rum; böyle bilgi ustaları karşısında kendimin bir öğrenci olduğumu kabul ediyorum; ve onları, burada, işlenmemiş düşüncelerimin, yalnızca benim çapımdaki kimseler için uygun olabilecek uzun açıklamalarından başka bir şey bek-lememeleri konusunda uyarıyorum; böylece benim seslen-diğim kimseler, yerleşmiş önyargıların ya da idelerin kendi soyutluklarının anlaşılmasını güçleştireceği kimi doğruları, onların düşünceleri için açık ve kolay bir biçime sokmak üzere harcadığım çabaları belki de gereksiz bulmazlar. Kimi nesnelerin her yönleriyle incelenmeleri gerekti; ve bir kav-ram yeni olduğu zaman, ki onlardan bazılarının benim için de yeni olduğunu kabul ediyorum ya da olağan yolun dışında bulunduğu zaman, ki başkalarına da böyle görüneceğini sa-nıyorum, o kavram üzerine önerilen yalın bir görüş onu her anlığa kabul ettiremez ya da orada açık ve kalıcı bir izlenim bırakamaz. Bir önerme biçimine göre çok karanlıkta kalan bir şeyi, başka bir anlatım biçiminin çok açık ve anlaşılır kıl-dığını kendisinde ya da başkalarında gözlemlemeyen çok az kişi olduğu inancındayım; oysa daha sonra zihin, cümlecik-ler arasında pek bir ayrım görmeyip, birinin ötekinden niçin daha az anlaşılır olduğuna şaşırır. Fakat her şey herkesin imgelemini aynı biçimde etkilemez. Anlıklarımız arasındaki

ayrım damaklarımız arasındakinden az değildir. İşin doğru-su, bunu yayımlamamı bana öğütleyenler, onu olduğu gibi yayımlamamı öğütlediler; ben de düşüncelerimi başkalarına açmaya bir kez karar verdiğime göre, okuma sıkıntısına kat-lanan herkesin onu anlamasını isterim. Yayımlama hevesim öylesine azdır ki, bu Deneme’nin bana sağladığını sandığım yararı başkalarına da sağlayabileceği umuduna kapılmasay-dım, onu, beni buna özendiren birkaç kişiye göstermekle yetinirdim. Çalışmamı yayımlamam olabildiğince yarar sağ-lama amacına dayandığına göre, söylediklerimi her tür okur için anlaşılır kılmak gerektiğini sanıyorum. Soyut düşünen ve çabuk kavrayan kimselerin kimi bölümleri sıkıcı bulma-larını, soyut düşünceye alışmamış ya da değişik kavramları önceden edinmemiş olanların demek istediğim şeyleri yan-lış anlamalarına ya da hiç anlamamalarına yeğ tutarım.

Bu bilgi çağında bir şey öğretme savında bulunuşumun kendini beğenmişlik gibi görülüp eleştirilmesi olasılığı var; çünkü bu kitabı başkalarına yararlı olmak için yayımladığı-mı söyleyişim hemen de o anlama gelir.

Öğretim alanı, çağımızda, güçlü tasarımlarıyla bilimi ilerletecek ve geleceğin hayranlıkla bakacağı kalıcı anıtlar bırakacak büyük ustalardan yoksun değildir; fakat herkes bir Boyle ya da Sydenham olmayı ummamalıdır; büyük Huygenius ve eşsiz Newton’ı ve bu türden başkalarını ye-tiştiren bir çağda, alanı biraz temizleyip bilgi yolunu örten döküntüleri ortadan kaldıran bir kol işçisi olarak çalışmak bile yeterli bir tutku olabilir; çünkü yetenekli ve çalışkan kimselerin çabaları, bilimlere sokulmuş kaba, yanlış ve an-laşılmaz terimlerin bilgince, fakat anlamsız kullanımıyla engellenmemiş olsaydı, dünyadaki bilgi kesinlikle çok daha ilerlemiş olurdu; oysa bu öyle ustalıkla yapılmıştır ki, şey-lerin doğru bilgisinden başka bir şey olmayan felsefenin,

OKURA MEKTUP 67LOCKE | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME66

düzeyli arkadaşlıklar ve saygın konuşmalar içinde yürütü-lebilmeye uygun bir şey olmadığı düşünülmüştür. Bulanık ve anlamsız konuşma biçimleri ve dilin bozuk kullanımı öylesine uzun süre bilimin gizlerinin gereği sayılmış, iyi kullanılmayan zor sözcükler öyle bir derin bilgi ve yüksek düşünce sayılma hakkı kazanmışlardır ki, bunları söyle-yenleri de dinleyenleri de, bunların, bilgisizlikleri örtmek-ten ve gerçek bilgiyi engellemekten başka bir işe yarama-yacaklarına inandırmak kolay olmayacaktır. Bilgisizlik ve gösteriş tapınağına zorla girmenin insan anlığına hizmet olacağını düşünüyorum; sözcüklerin kullanımı yoluyla al-dattıklarını ya da aldatıldıklarını ya da kendi mezhepleri-nin dilinde incelenmesi ve düzeltilmesi gereken yanlışlar bulunduğunu düşünebilenlerin sayısı çok az olduğundan, Üçüncü Kitapta bu konu üzerinde çok durduğum ve yan-lışlığın kökleşmiş ya da yöntemlerin yaygın oluşunun da, sözcüklerinin anlamına dikkat etmeyenlerin ve anlatımla-rının incelenmesine katlanmak istemeyenlerin bağışlan-malarına özür oluşturamayacağını açığa çıkarmaya çalıştı-ğımdan dolayı hoş görüleceğimi umuyorum.

Kitapçılar, Deneme’nin dördüncü baskısını hazırlarken, eğer vaktim varsa uygun göreceğim eklemeleri ya da değiş-tirmeleri yapabileceğimi söylediler. Bunun üzerine, şurada burada yaptığım birçok düzeltme dışında, bütün kitabı et-kilediği ve bu yüzden de doğru anlaşılması önemli olduğu için ayrıca belirtilmesi gereken bir değişiklik daha yaptığı-mı belirterek okuru uyarmayı uygun buldum. Bu konuda söylediğim şuydu:

Açık ve seçik ideler, insanların alışkın olduğu ve sık kul-landığı terimlerse de, kullanan herkesin bunları tam olarak anlamadığını düşünmek için nedenlerim var. Belki de şura-da burada, gerek kendisinin gerekse başkalarının bunlarla

tam olarak ne demek istediklerini öğrenmek üzere bunları incelemek sıkıntısına giren birileri olabilir. Bu yüzden oku-run düşüncesinin benim bu konuda düşündüğüm anlama yaklaştırabilmek için çoğu yerde açık ve seçik yerine belirgin ve belirlenmiş demeyi seçtim. Bu adlarla, zihinde bulunan, bu yüzden de belirlenmiş, yani orada olduğu gibi görülen ve algılanan bir nesneyi anlatmak istiyorum. Bu nesne herhangi bir zamanda nesnel olarak zihinde bulunduğu ve böylece orada belirlenmiş olduğu zaman buna belirgin ya da belirlenmiş demenin uygun olduğunu sanıyorum; buna bir ad ya da düzenli ses eklenmiş ve değişmez olarak belir-lenmiştir ve bu ses zihindeki tam o nesnenin ya da belirgin idenin değişmez imidir.

Bunu biraz daha özel olarak açıklayalım. Belirgin sözcü-ğünü yalın ide için kullandığım da, idenin zihinde bulundu-ğu söylendiği zaman zihnin gözü önünde bulunan ya da zih-nin kendi içinde algıladığı o yalın görüntüyü kastediyorum. Belirlenmiş sözcüğünü karmaşık ide için kullandığım zaman da, bununla, belirli sayıda kimi yalın ya da daha az karmaşık idenin, o idenin zihnin gözü önünde bulunacağı ya da zihnin onu kendi içinde göreceği oran ve durumda birleşmesinden oluşan ve insanın o ideye ad verdiği sırada zihninde bulunan ya da bulunması gereken bir ideyi kastediyorum. Bulunması gereken diyorum, çünkü herkesin, belki de hiç kimsenin, bir sözcüğü, onu imi yapmaya karar verdiği kesinlikle belirlen-miş olan ideyi zihninde görmeden önce kullanmayacak ka-dar, dili için titizlik göstereceğini sanmıyorum. Bunun ek-sikliğinin insan düşünce ve konuşmalarında neden olduğu belirsizlik ve bulanıklık hiç de az değildir.

Herhangi bir dilde, insanların konuşma ve uslamlama-larına giren idelerin tüm çeşitliliğini karşılayacak yeterlik-te sözcük bulunmadığını biliyorum. Fakat bu, bir kimsenin

JoHN LoCKe | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME 69

LOCKE | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME68

bir terimi kullandığı zaman zihninde, onu imi yaptığı ve bu konuşma boyunca sürekli olarak onunla bağlı tuttuğu bir belirlenmiş ide bulunmasını engellemez. Bunu yapmadı-ğı ya da yapamadığı yerde bir kimsenin açık ve seçik ideler savlaması boşunadır: onun idelerinin böyle olmadığı açık-tır; bu yüzden de böyle kesin belirlemeleri bulunmayan terimlerin kullanıldığı yerde belirsizlik ve bulanıklıktan başka bir şey beklenemez.

Bu nedenle belirlenmiş terimini kullanmanın, yanlış anlaşılmaya, açık ve seçik terimlerinden daha az yatkın ol-duğunu düşündüm; insanlar, uslamladıkları, araştırdıkla-rı, kanıtladıkları her şey üzerinde böyle belirlenmiş ideler taşıdıkça, kuşkularının ve çekişmelerinin büyük bölümü-nün sona erdiğini göreceklerdir; çünkü insanlığın zihnini karıştıran soruların ve çatışmaların en büyük bölümü söz-cüklerin kuşkulu ve belirsiz kullanımından ya da (aynı şey demek olan) bu sözcüklerle yerini tutturdukları belirlenme-miş idelerden kaynaklanır. Seçtiğim bu terimler: (1) zihnin, onun imi olarak kullandığı sesten seçik olarak algıladığı ve önünde bulundurduğu, bir dolaysız nesnesini imleyecek; (2) böyle belirlenmiş olan, yani zihnin kendinde bulundur-duğu, orada olduğunu bildiği ve gördüğü bu idenin, bu adda hiç değişiklik yapmadan belirlenmiş, adın da tam ideye göre belirlenmiş olduğu anlamına gelecek. İnsanlar araştırma ve konuşmalarında böyle belirlenmiş ideler kullansalardı, hem araştırma ve konuşmalarının sınırlarını görebilirler hem de başkalarıyla aralarındaki çatışma ve çekişmelerin büyük bölümünden kaçınabilirlerdi.

BİRİNCİ BİRİNCİ KİTAPKİTAP

DOĞUŞTAN KAVRAMLAR ÜZERİNE

I. GİRİŞ

1. Anlık üzerine bir araştırma zevkli ve yararlıdır, insanı öteki duyarlı varlıklar üzerine çıkaran ve onlar üzerindeki üstünlüğünü ve egemenliğini sağlayan şey anlık olduğuna göre, bunun, soyluluğu açısından bile araştırmak için ça-bamıza değer bir konu olduğu açıktır. Anlık, tıpkı göz gibi, nesneleri görmemizi ve algılamamızı sağlamasına karşın kendisini fark etmez; onu belli bir uzaklığa koyarak kendi nesnesi yapmaksa büyük beceri ve uğraş gerektirir. Fakat bu araştırmaya giriş yolunu bulmak ne denli güç ve bizi kendi-mize karşı böylesine karanlıkta bırakan şey ne olursa olsun, kendi zihinlerimiz üzerine serpebileceğimiz ışığın ve kendi anlığımızı tanıma yolunda yapabileceğimiz her şey, bize yal-nızca haz vermekle kalmayıp, düşüncelerimizi başka şeyler aramaya yöneltmede de büyük yarar sağlayacaktır.

2. Amaç. Amacım bu -yani insan bilgisinin kaynağını, ke-sinliğini ve genişliğini, bunun yanında da inancın, sanının ve onaylamanın temellerini ve derecelerini araştırmak- ol-

DOĞUŞTAN KAVRAMLAR ÜZERİNE 71BİRİNCİ KİTAP70

duğundan artık zihnin fiziksel yönüyle ilgilenmeyeceğim; ayrıca onun özünü neyin oluşturduğu, tinlerimizdeki hangi devimler ya da bedenimizdeki hangi değişimlerle organla-rımızla duyumlar ya da anlıklarımızda ideler elde ettiğimiz ve bu idelerin bir bölümünün ya da hepsinin oluşumları yönünden özdeğe bağlı olup olmadıkları konularıyla uğraş-mayacağım. Bunlar ne denli ilginç ve eğlenceli olsa da şu andaki amacımın dışında kaldıklarından dikkate almaya-cağım kurgulardır. Şimdiki amacım bakımından, bir insa-nın ayırt etme yetilerini, bunların ilgili oldukları nesneler üzerinde kullandıkları sırada incelemek yeterli olacaktır. Eğer zihnimizin bütün bu yetilerini bu açık ve tarihsel yön-temle adım adım inceleyerek, anlığın şeylerden elde ettiği kavramları hangi yollarla edindiğini herhangi bir biçimde gösterebilirsem; bilgilerimizin kesinlik derecesinin sınırla-rını ve insanlar arasında geçerli olduğu görülen inançların temellerini belirtebilirsem; bu konu üzerinde düşünmekle vaktimi boşuna harcamamış olacağımı sanıyorum; çünkü bu inançlar böylesine değişik ve böylesine karşıtlık içinde olmalarına karşın yine de dünyanın şurasında ya da bura-sında öyle bir inan ve güvenle desteklenirler ki; insan türü-nün değişik duygularını ele alarak bu duygular arasındaki karşıtlıkları incelemenin ve bir insanın onları ne çürük bir temele dayanarak benimseyip ne ateşli bir çabayla ve coş-kuyla savunduğunu gözlemlemenin yorgunluğuna katla-nacak olan bir kimse, belki de iki şeyden birinden: ya doğru diye bir şeyin bulunduğundan ya da insanlığın, o doğru-nun bilgisine ulaşmak için yeterli olanağa sahip olduğun-dan kuşku duymakta haklı olacaktır.

3. Yöntem. Demek ki sanı ve bilgi arasındaki sınırları aramak; ve üzerinde kesin bilgimiz olmayan şeyler konu-sundaki onayımızı hangi ölçülere göre düzenleyeceğimi-

zi inançlarımızı ne ölçüde dengeleyeceğimizi incelemek, çaba harcamaya değer şeylerdir. Bu amaçla şu yöntemi izleyeceğim:

Önce bir insanın gözlemlediği ve zihninde bilincine var-dığı idelerin, kavramlarının ya da ne ad verirseniz onların, kaynağını ve anlığın bunları edinme yollarını araştıracağım.

İkinci olarak, anlığın bu idelerle hangi bilgiyi edindiği-ni ve bu bilginin kesinlik derecesini, kanıtını ve kapsamını göstermeye çalışacağım.

Üçüncü olarak, inan ve sanının doğası ve temelleri üze-rinde kimi araştırmalar yapacağım: bunlarla, doğruluğu üzerine kesin bilgi edinmediğimiz bir önermeyi doğru ola-rak onaylamamızı anlatmak istiyorum. Böylece onaylama-nın nedenlerini ve derecelerini inceleme fırsatını bulacağız.

4. Kavrayışımızın Kapsamını bilmenin yararı. Anlığın doğasına ilişkin bu araştırmayla onun güçlerini, bunların nereye dek uzandığını, ne gibi şeylerle ne ölçüde orantılı olduğunu ve bizi nerede yardımsız bıraktığını keşfedebilir-sem, bunun, insanın yüklü zihnini kendi kavrayışını aşan şeylere karışmakta daha sakınımlı davrandırmak; sınır noktasına vardığında onu durdurmak ve inceleme sonun-da yeteneklerimizin sınırı dışında olduğu anlaşılan şeyler konusunda dingin bir bilgisizlik içinde yerinde kalmasını sağlamak açısından yararlı olacağını düşünüyorum. O za-man belki de her şeyi bilen bir kişiliğe özenmekte, sorular sormakta, anlıklarımızın erişemeyeceği ve kendileri için zihnimizde açık ve seçik algılar kuramadığımız ya da (belki de çokluk olduğu gibi) üzerlerine hiçbir bilgimiz olmayan şeyler için tartışmalarla hem kendimizi hem de başkalarını şaşırtmakta böylesine ileri gitmezdik. Anlığın görüş açısını ne denli genişletebildiğini, kesinliğe ulaşma yetilerinin ne

DOĞUŞTAN KAVRAMLAR ÜZERİNE 73BİRİNCİ KİTAP72

ölçüde olduğunu ve hangi durumlarda yalnızca yargılayıp tahminde bulunmaktan öteye gidemeyeceğini bulabilirsek, bu durumda bizce erişilebilir olanla yetinmeyi öğreniriz.

6. Yeteneğimizi bilmek Kuşkuculuktan ve Aylaklıktan kurtulma yoludur. Kendi gücümüzü bilirsek, nelere başarı umuduyla girişebileceğimizi daha iyi biliriz; kendi zihin-lerimizin güçlerini iyi denetlemiş ve onlardan neler bekle-yebileceğimiz konusunda kimi değerlendirmeler yapmış olursak, hem herhangi bir şey bilmekten umudu keserek iş yapamaz ve düşüncelerimizi işletemez durumda kalma eğiliminde olmayız hem de her şeyi sorguya çekmeye ve kimi şeyler anlaşılamaz diye her bilgiyi yadsımaya kalkma-yız. Denizci için, onunla okyanusun bütün derinliklerini ölçemese bile, ipinin uzunluğunu bilmesinin büyük yaran vardır. İpin, gitmek zorunda olduğu yerlerin derinliğini ölçebilecek kadar uzun olduğunu ve gemisini parçalayacak sığlıklarda kendisini uyaracağını bilir. Bizim işimiz, her şeyi değil, kendi davranışlarımızla ilgili şeyleri bilmektir. İnsanın bu dünyadaki durumu içinde bulunan bir ussal yaratığın, kanılarını ve onlara bağlı olan eylemlerini yö-netebileceği ve yönetmek zorunluluğu için gerekli ölçüleri bulabilirsek, başka kimi şeylerin bilgimizin dışında kalmış olmasından canımızın sıkılması gerekmez.

7. Bu Deneme’nin ortaya çıkışı. Anlıkla ilgili bu kitabı ilk başlatan şey bu düşüncelerdir; çünkü insan zihnini ele almaya çok yatkın olduğu araştırmalarda başarıya götüre-cek ilk adımın, kendi anlığımızı yoklamak, güçlerimizi ve onların nelere uygulanabileceklerini görmek olduğunu dü-şündüm. Bu önlemleri almadıkça konuya tersinden girme-miz ve düşüncemizi, Varlığın engin okyanusunda, sanki bu sonsuz alan anlığımızın doğal ve kuşku götürmez malıymış

ve onun kararlarından bağımsız ya da onun kapsamının dı-şında hiçbir şey yokmuş gibi başıboş bırakmamız ve bizi en çok ilgilendiren doğruların düzgün ve güvenli kazan-cından gelebilecek doyumu boş yere beklememiz olasılığı vardır. Böylece insanlar, araştırmalarını kendi yetenek-lerinin dışına taşırarak, düşüncelerini sağlam bir zemin bulamayacakları derinliklerde dolaştırdıkça, birtakım so-ruların ortaya çıkmasına ve hiçbir açık sonuca ulaşmadan yalnızca kuşkularını sürdürecek ve artıracak, sonunda da tam bir kuşkuculukta karar kılmalarına neden olacak olan tartışmaların çoğalmasına şaşmamak gerekir. Oysa anlık-larımızın yetenekleri iyice göz önünde tutulsa, bilgimizin sınırları bir kez öğrenilseydi, şeylerin karanlık ve aydınlık bölümleri ve kavrayabileceklerimiz ile kavrayamayacakla-rımız arasındaki sınırı belirleyen çevren bulunmuş olsaydı; insanlar belki de bunlardan birisi üzerindeki açık bilgisiz-liklerini daha sıkıntısızca kabul ederler ve düşünceleri ile söylemlerini öteki üzerinde daha yararlı ve daha doyurucu biçimde kullanırlardı.

8. İdenin neyin yerini tuttuğu. İnsan anlığı üzerine bu araştırmayı yapmanın nedenleriyle ilgili olarak söylemeyi zorunlu bulduğum şeyler bunlardır. Fakat bu konuda dü-şündüğüm şeye başlamadan önce bu girişte, bu deneme boyunca “ide” sözcüğünün çok sık kullanılmış olmasını okurun bağışlamasını diliyorum. Bir insanın düşünmesi sı-rasında anlığın nesnesi olarak ortaya çıkan her şeyin yerini tutacak en iyi terim bu olduğu için, onu düşlem [phantasm], kavram [notion], tür [species] ya da düşünme sırasında, zih-nin, üzerinde kullanıldığı her şey ne anlama geliyorsa, onları anlatmak için kullandım; böylece onu çok sık kullanmak-tan kaçınamadım. İnsanların zihinlerinde böyle ideler bu-lunduğunun kolayca kabul edileceğini sanıyorum: herkes

JoHN LoCKe | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME 539

KAYNAKÇA

Başlıca Yapıtları

Essay on the Law of Nature (1633) (Latince metin ve çeviri-si, ed. W. von Leyden, Oxford, 1954)

A Letter Concerning Toleration (1689)A Second Letter Concerning Toleration (1690)Two Treatises of Government (1690) (Ed. P. Laslett,

Cambridge, 1960)An Essay Concerning Human Understanding (1690) (2. ba-

sım 1694; 3. basım 1695; 4. basım 1700; 5. basım 1706) (Ed. J. W. Yolton, Dent, 1961).

A Third Letter for Toleration (1692)Some Considerations of the Consequences of the Lowering of

Interest and the Raising of the Value of Money (1692)Some Thoughts Concerning Education (1693)İngiltere’de gümüş para basımını teşvik için yazılmış bir

broşürdeki kısa gözlemler (1695)

JoHN LoCKe | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME 541

LOCKE | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME540

The Reasonableness of Christianity (1695)A Vindication of the Reasonableness of Christianity (ı 695)A Letter to the Right Rev. Edward Lord Bishop of Worchester,

concerning some Passages relating to Mr. Locke’s Essay of Human Understanding (1697). (1697 ve 1699’da başka mektuplar)

Paraphrases of the Epistles of St. Paul (1705-7)Posthumous Works of Mr. John Locke (1706), An Examination

of P. Malebranche’s Opinion of Seeing All Things in God’ı da içerir.

Works of John Locke (1714) (2. basım 1722; 3. basım 1727 ve 4. basım 1740).

The Correspondance of John Locke and Edward Clarke (Ed. Benjamin Radd, Oxford, 1927).

Yaşam Öyküsü ve Eleştiri

Aaron, R. I., John Locke (Oxford, 2. bas. 1955)Cranston, M., John Locke (Longmans, 1957)Gibson, J., Locke’s Theory of Knowledge (Cambridge, 1971)James, D. G., The Life of Reason, Hobbes, Locke and

Bolingbroke (Longmans, 1949)Polin, R., La Politique Morale de John Locke (Presses

Universitaires de France, 1960)Webb, T. K., The Intellectualism of Locke (McGee, 1857)Yolton, J. W., John Locke and the Way of Ideas (Oxford, 1956)

Daha tam bir kaynakça için, bkz. Aaron ve Yelton’ın kitapları.

KRONOLOJİK ÇİZELGE

1632 John Locke 29 Ağustos’ta doğdu.1658 M. A. Oxford1660 Christ Church Yunanca Okutmanı1662 Christ Church Retorik Okutmanı1663 Robert Boyle’la tanışma Christ Church, Senior Censor1665 Brandeburg Elektörünün Diplomatik Sekreteri1667 Lord Ashley’in (sonradan Shaftesbury Earlü)

doktoru ve siyasal danışmanı olarak Londra’ya gidiş

1668 Royal Society üyesi1669 Carolina hükümetinin kuruluş tasarısı1672 Presentation of Benefices Sekreteri1673-5 Council of Trade and Plantations Sekreteri1675-9 Sağlığının bozulması, Fransa’ya gidiş1679-82 Oxford’a dönüş

LOCKE | İNSAN ANLIĞI ÜZERİNE BİR DENEME542

1683 Hollanda’ya kaçış1685 Monmouth ayaklanmasına yardımla suçlanma1689 Princess of Orange’la birlikte İngiltere’ye dönüş1690 Letter Concerning Toleration, Two Treatises

of Civil Government, Essay on Human Understanding’in yayımlanması

1691 Sir Francis ve Lady Masham’le Oates’a sürekli yerleşme

1692 Lowering of Interest and the Raising of the Value of Money

1693 Some Thoughts Concerning Education1694 Deneme’nin 2. basımı1695 The Reasonableness of Christianity1696 Ticaret Komisyonu Başkanı olarak atanması1696-9 Stillingfleet’le tartışma1698 Yeni diplomatik görev kabul etmeyişi1700 Ticaret Komisyonu’ndan çekilişi1704 28 Ekim’de ölümüÖteki yayınlar için Kaynakça’ya bakınız.

serbestkitaplar.com

YÖNETIM ÜZERINE IKINCI INCELEMESivil Yönetimin Gerçek Kökeni Boyutu ve Amacı Üzerine Bir Deneme

John LockeÇeviren: Doç. Dr. Fahri Bakırcı

978-605-69360-0-55. Baskı, Mayıs 2019 13x19 cm249 sayfa

Siyasî düşünce tarihinin en dikkat çekici isimlerinden olan John Locke’un Yönetim Üzerine İkinci İnceleme adlı eseri siyaset felsefesinde çığır açıcı kaynakların başında gelmektedir.

Günümüzde, siyasal liberalizmin “kurucu babalar”ından sayılan Locke’un en önemli ve en çok referans verilen siyasî eseri İkinci İnceleme, 19. Yüz-yıl’da sosyalist düşünceye de dayanak yapılmıştır. Aslında Yönetim Üze-rine İki İnceleme’nin ikinci bölümü olan bu eser, liberallere göre liberal düşüncenin, sosyalistlere göre sosyalist düşüncenin ana temalarını or-taya koymakta ve işlemektedir. Eserin ilk bölümü olan Birinci İnceleme Hobbes’un “mutlak egemen”ine bir reddiyeden oluşur ve kutsal monark düşüncesine en kuvvetli darbeyi indirir. İkinci İnceleme ise mutlak monar-şinin bu darbeyle yıkımından sonra sözleşmeye dayalı sivil (aynı zamanda siyasal) toplumu ya da devleti inşa eder.

Locke’un eşitlik, özgürlük, mülkiyet, toplum sözleşmesi, temsilî hükûmet, yasamanın üstünlüğü, kuvvetler ayrılığı, direnme hakkı, emek-değer teo-risi gibi kavramlar üzerine yazdıkları, farklı kutuplarda bulunan düşünce akımları için yüzyılları aşan bir kavramsal/kuramsal zemin oluşturmuş ve ilgi odağı olmuştur. Örneğin günümüzde Montesquieu’ye ait olduğu düşü-nülen kuvvetler ayrılığı kuramına asıl öncülük eden Locke’un bu eseridir. Bu kuramsal zemin sadece fikir dünyasını değil, modern dünyayı da şe-killendirmiştir. Gerek 1688 İngiliz Şanlı Devrimi’nde gerek 1776 Amerikan Devrimi’nde gerekse Amerikan Anayasası’nda Locke ve onun fikirleri başroldedir.

Bu eserin sadece yukarıdaki kavramlarla ilgili inceleme ve araştırma ya-pan okuyucular için değil, yaşadığı toplum ve devletin, doğası ve amacı ile ilgilenen herkes için bir başucu kaynağı olması gerekir.

Yeni çıkan kitaplarımızdan ve kampanyalardan haberdar olmak için;

bit.ly/2HXdyc2linkini ziyaret edin

veya aşağıdaki kare barkodu akıllı telefonunuza okutun

www.serbestkitaplar.com