IINNGGVVAA AATTIINNAA - Wydział „Artes Liberales ...camena/lektoraty/materialy/skrypt.pdf · M. Wielewski Krótka gramatyka języka łacińskiego, PWN lub J. Wikarjak Gramatyka

KKaattaarrzzyynnaa JJaassiinnsskkaa--ZZdduunn

IINNGGVVAA

AATTIINNAA

SSKKRRYYPPTT DDLLAA SSTTUUDDEENNTTÓÓWW HHIISSTTOORRIIII

PP

ll AARRSS

RRIIMMAA

2

LEGENDA

NOTA BENE

NOTA

BENE

Dobrze odnotuj; przeczytaj uważnie

wwyyjjąąttkkii to TRZEBA zapamiętać

tak oznaczone są (na początku skryptu) łatwe teksty preparowane

tak oznaczone są (na początku skryptu) wybrane zwroty i zdania

z tekstów oryginalnych

tak oznaczone są teksty o tematyce chrześcijańskiej i fragmenty

Biblii

wiekopomne tłumaczenia studentów; zupełnie błędne, ale warte

odnotowania

niepreparowany oryginał

MATERIAŁY

OBOWIĄZKOWE

K. Kumaniecki Słownik łacińsko-polski¸ PWN lub

J. Korpanty Mały słownik łacińsko-polski¸ PWN

NIEOBOWIĄZKOWE

M. Wielewski Krótka gramatyka języka łacińskiego, PWN lub

J. Wikarjak Gramatyka opisowa języka łacińskiego, PWN

L. Winniczuk Mały słownik polsko-łaciński, PWN

J. Sondel Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Uniwersitas

3

1.Alfabet łaciński (złoty wiek) w zestawieniu z greckimi wzorami liter.

Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego i w II w. p.n.e. składał się z 21 znaków.

Pierwotnie pomiędzy F a H była litera Z. Została ona usunięta w IV wieku p.n.e. jako zbędna

(język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa. Na to miejsce

wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do tamtej pory litera C służyła

do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu reformy C oznaczało

wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała także ograniczenie stosowania litery Q, a K prawie

zupełnie wyszła z użycia. Litera Y została dodana, a Z ponownie dodana w I wieku p.n.e. w celu

dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich. W średniowieczu pojawia się litera W

powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/ (stąd angielska nazwa W - double U).

Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencji VV, co oznacza

sylabę wu - i stąd pochodzi jej polska nazwa. Wreszcie w połowie XVI wieku litera I, oznaczająca

do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę zostaje rozróżniona na I oraz J.

Analogicznego rozróżnienia dokonuje się dla V, litera ta rozdziela się na U dla samogłoski oraz V

dla półsamogłoski (lub spółgłoski).

{}

Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Kk Ll Mm

Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz

LLEECCTTIIOO PPRRIIMMAA

HISTORIA JĘZYKA, ALFABET ŁACIŃSKI, AKCENTOWANIE I WYMOWA,

PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O FLEKSJI ŁACIŃSKIEJ

4

1. 2. Wymowa późna / restytuowana (restituta)

dyftongi (dwugłoski)

ae [e] / [aj] saepe [sepe] / [sajpe] często

oe [e] / [oj] poena [pena] / [pojna] kara

au [ał] / [au] aurum [ałrum] złoto

eu [eł] / [eł] Europa [europa] Europa

ale z rozdzielnikiem (trema):

aë [ae] aër [aer] powietrze

oë [oe] poëta [poeta] poeta

litera qu nigdy nie występuje sama, ale zawsze z następującym po sobie u (qu)

qu [kw] / [kł] aqua [akwa] / [akła] woda quinque [kwinkwe] / [kłinkłe] pięć

litera u jak

1. [w] po q, ng, s z następującą po nich samogłoską należącą do innej zgłoski / [ł]

2. [u] po pozostałych literach

niektóre spółgłoski

c jak

1. [k] przed a, o, u, spółgłoskami oraz w wygłosie / [k]

2. [c] przed e, i, y, dyftongami / [k]

s [s] rosa [rosa] róża

t [t] otium [otium] czas wolny

v [w] / [ł] vinum [winum]/ [łinum] wino

x [ks] lex [leks] prawo

y [y] ypsilon [ypsilon] σ

z [z] Zephyrus [Zefyrus] Zefir

zbitki

ph [f] philosophia [filosofia] filozofia rh [r] rhombus [rombus] romb

th [t] cathedra [katedra] krzesło z poręczami

ch [ch] charakter [charakter] właściwbość

geminaty (podwójne spółgłoski)

wymawiamy obie spółgłoski ecclesia [ekklesia] kościół, nullus [nullus] żaden

W pisowni wielkich liter stosuje się na ogół zasady polskiej ortografii z wyjątkiem przymiotników

urobionych od nazw własnych, które piszemy w łacinie wielką literą (lingua Latina język łaciński).

3. Podział na sylaby

Podział na sylaby w języku łacińskim przebiega podobnie jak w polskim. Pojedyncza spółgłoska

należy do następnej sylaby: a-mor (miłość), lau-do (chwalę). Jeśli od jakiejś grupy liter nie może

zaczynać się w łacinie wyraz, to przy podziale na sylaby rozdziela się tę grupę liter: ter-ra, nie:

5

te-rra (ziemia); om-nis, nie: o-mnis (każdy). Wyrazy złożone z przyimkami dzieli się według ich

części składowych: ab-i-re nie: a-bi-re (odchodzić), post-e-a nie: po-ste-a (później).

4. Iloczas (długość). Akcentowanie

W łacinie każda z samogłosek może być długa: ā, ē, ō, ū, ī,

lub krótka: ă, ĕ, ŏ, ŭ, ĭ.

Akcent pada na sylabę Akcent pada na sylabę przedostatnią, jeśli jest ona długa (natūra natura, magīster nauczyciel);

jeśli jest krótka, akcent cofa się na trzecią od końca (con-di-cĭ-o warunek, ma-xĭ-mus największy).

SAMOGŁOSKA STOJĄCA BEZPOŚREDNIO PRZED SAMOGŁOSKĄ

JEST ZAWSZE KRÓTKA

NOTA BENE

6

1. Przeczytaj. Podziel na sylaby. Jakie polskie słowa pochodzą od tych łacińskich?

a) aqua, b) medicus, c) carmen, d) dignĭtas, e) episcŏpus, f) familia, g) quinta essentia, h) historia, i)

ludus, k) Kalendae, l) flos, m) maiestas, n) nummus, o) opus, p) pagĭna, q) universus, r) ratio, s)

sanguis, t) terra, u) urbs, v) verbum, x) xenophobia, z) avis, argentum, ) prohibeo, gloria,

domĭnus,exemplar, pars, labor, thermae, ruber, Karthago, lingua, manus,

nihil, Xerxes, odor, pauper,lignum, sedes, templum, ypsilon,

philosophia, noster, psalmus, officium, אaurum, ב) bis, ג) gravis, ד) poena, ה) hostia,

(ס ,nomen (נ ,manuscriptum (מ ,lucrum (ל ,ovum (כ ,ira (י ,thesaurus (ט ,charta (ח ,zuppa (ז ,vita (ו

sol, ע ) eiacŭlor, פ) persona, צ) crimen, ק) abstineo, ר) rhetor, ש) signum, ת) tabernacŭlum

2. Podziel na sylaby. Zaznacz sylabę akcentowaną.

a) video (widzę)

b) extemporanea (improwizowana)

c) viduus (wdowiec)

d) versutilŏquus (chytry)

e) nominatio (wniosek)

f) facio (robię)

g) compressio (ściśnięcie)

h) coërceo (otaczam)

i) coaequalis (rówieśnik)

j) quietus (spokój)

k) paenitentia (skrucha)

l) creatrix (matka)

m) puella (dziewczyna)

3. Jakie polskie terminy komputerowe pochodzą (przez język angielski) ze słów

łacińskich?

a) delere b) inserere c) porta d) intrare e) computare f) com-primere,3,-pressi,-pressum

g) servire h) clavis i) discus j) demonstrare k) spatio l) partior m) fragmentum n) bonus

7

CZĘŚCI MOWY

główne części mowy szczegółowe części mowy przykład odmienia się przez

polski łacina polski łacina polski łacina

rzeczownik substantivum pan dominus przypadki, liczby

przymiotnik adiectivum jasny clarus

przypadki, liczby zaimkowy pronominale żaden nullus

przysłówek adverbium jasno clare —

liczebnik numerale

główny cardinale dziesięć decem — (z wyjątkami)

porządkowy ordinale dziesiąty decimus przypadki

podziałowy distributivum po dziesięć deni — (z wyjątkami)

przysłówkowy adverbium

numerale dziesięć razy decies —

zaimek pronomen

osobowy personale ja ego przypadki, liczby

zwrotny reflexivum się (jego) se przypadki, liczby

dzierżawczy possessivum mój meus przypadki, liczby

wskazujący demonstrativum ten hic przypadki, liczby

względny relativum który qui przypadki, liczby

nieokreślony indefinitum ktoś aliquis przypadki, liczby

czasownik verbum kocham amo osoby, czasy, strony

imiesłów participium kochający amans przypadki, liczby

FLEKSJA JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO (ZARYS)

I. DEKLINACJA (odmiana NOMINA) – odmiana przez przypadki i liczby (5 deklinacji)

1. rzeczownik (substantivum)

2. przymiotnik (adiectivum)

3. liczebnik (numerale)

4. zaimek (pronomen)

5. imiesłów (participium)

W odmianie NOMINA występują

1. PRZYPADKI (CASUS)

2. LICZBY (NUMERI)

3. RODZAJE (GENERA)

masculinum m (męski) femininum f (żeński) neutrum n (nijaki)

zaimek pytajny

1 NOMINATIVUS (Nom.) Mianownik Quis? Quid? Kto? Co?

2 GENETIVUS (Gen.) Dopełniacz Cuius? Kogo? Czego?

3 DATIVUS (Dat.) Celownik Cui? Komu? Czemu?

4 ACCUSATIVUS (Acc.) Biernik Quem? Quid? Kogo? Co?

5 ABLATIVUS (Abl.) Narzędnik + Miejscownik Quo? Kim? Czym?

6 VOCATIVUS (Voc.) Wołacz — —

singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga

8

II. KONIUGACJA (odmiana VERBA) – odmiana przez osoby, liczby, tryby, czasy, strony

(4 koniugacje)

1. czasownik

W odmianie VERBA występują

1. OSOBY (PERSONAE): 1os., 2os., 3os.

2. LICZBY (NUMERI): singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga

3. TRYBY (MODI)

a. indicativus tryb oznajmujący (orzekający), np. mówią, siedział, będziesz

b. imperativus tryb rozkazujący, np. mów! siedźcie! niech będzie!

c. coniunctivus tryb łączący

4. CZASY (TEMPORA)

a. praesens teraźniejszy, np. robi

b. imperfectum przeszły niedokonany, np. robił

c. futurum primum przyszły prosty, np. zrobi, będzie robił

d. perfectum przeszły dokonany, np. zrobił

e. plusquamperfectum zaprzeszły, np. zrobił był

f. futurum exactum przyszły uprzedni, np. będzie robił

5. STRONY (GENERA VERBI): activum (act.) czynna passivum (pass.) bierna

FUNKCJE PRZYPADKÓW W ZDANIU ŁACIŃSKIM

NOMINATIVUS PODMIOT, ORZECZNIK (w orzeczeniu imiennym) Marcus amat. Marcus est puer.

GENETIVUS PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA Mater Marci.

DATIVUS DOPEŁNIENIE DALSZE Marco aquam do.

ACCUSATIVUS DOPEŁNIENIE BLIŻSZE Marcum amo.

ABLATIVUS OKOLICZNIK Marcus hieme habitat in villa.

PRAWIDŁO DOTYCZĄCE RODZAJU niektórych rzeczowników

Miesiące, wiatry, rzeki, ludy

za mężczyzn uchodziły wprzódy.

A drzewa, kraje, wyspy, miasta,

te rodzaj miały jak niewiasta.

9

SZYK ZDANIA ŁACIŃSKIEGO

Łacina jest językiem posiadającym pełną fleksję, dlatego szyk zdania, podobnie jak w

języku polskim, a odmiennie np. od angielskiego, nie musi być ściśle określony; zmiana

szyku nie musi powodować zmiany lub utraty sensu. Za najbardziej naturalny szyk uważa

się jednak w łacinie szyk następujący:

Matka dobra synowi swojemu wodę zimną codziennie daje.

Mater bona filio suo aquam frigidam cotidie dat.

rzeczownik przymiotnik rzeczownik zaimek rzeczownik przymiotnik czasownik

podmiot przydawka dop. dalsze przydawka dop. bliższe przydawka okolicznik orzeczenie

grupa podmiotu dopełnienie dalsze dopełnienie bliższe okolicznik orzeczenie

grupa podmiotu grupa orzeczenia

1. grupa podmiotu przed grupą orzeczenia (tak samo jak w języku polskim)

a. orzeczenie na końcu zdania (inaczej niż w języku polskim)

2. rzeczownik przed przymiotnikiem (odwrotnie niż w języku polskim)

1. Podaj odpowiednie formy.

Nominativus pluralis od wojsko -

..............................................................

Accusativus singularis od słowo -

........................................................................

Genetivus singularis od żołnierz -

..............................................................

Ablativus pluralis od pan -

...........................................................................

Dativus pluralis od książka -

..............................................................

Ablativus singularis od życie -

............................................................................

Genetivus pluralis od pisarz -

..............................................................

Accusativus pluralis od okręt -

...........................................................................

Vocativus singularis od sławny -

..............................................................

Dativus singularis od siła -

............................................................................

Ablativus singularis od wojna -

..............................................................

Accusativus pluralis od lud -

............................................................................

Nominativus singularis od spodnie -

............................................................

Genetivus pluralis od piękny -

............................................................................

Accusativus singularis od pies -

.............................................................

Vocativus pluralis od syn -

.............................................................................

GALLIA EST OMNIS DIVISA IN PARTES TRES

10

O PRZYNALEŻNOŚCI DO DEKLINACJI DECYDUJE KOŃCÓWKA

GENETIWU SINGULARIS

DEKLINACJA I

Tematy na –a

Genetivus singularis –ae

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Do pierwszej deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego,

zakończone w Nominativie singularis (mianowniku liczby pojedynczej) na -a, w Genetiwie

singularis (dopełniaczu liczby pojedynczej) na –ae. Np.: porta,portae (brama),

anima,animae (dusza).

W łacinie, podobnie jak w języku polskim, pojawiają się rzeczowniki rodzaju

męskiego zakończone na -a (jak poeta, wojewoda, mężczyzna). Odmieniają się one według

deklinacji pierwszej, pamiętać jednak należy, że PRZYMIOTNIKI JE OKREŚLAJĄCE BĘDĄ W

RODZAJU MĘSKIM. Rzeczowniki rodzaju męskiego deklinacji I to między innymi:

advena,ae m przybysz agricola,ae m rolnik

auriga,ae m woźnica Belga,ae m Belg

evangelista,ae m autor ewangelii incola,ae m mieszkaniec

nauta,ae m żeglarz Persa,ae m Pers

poeta,ae m poeta pirata,ae m pirat

scriba,ae m pisarz Scytha,ae m Scyta

LECTIO SECVNDA

I DEKLINACJA, CZASOWNIK SUM,ESSE, DATIVUS POSSESSIVUS

WWYYJJĄĄTTKKII

11

KOŃCÓWKI DEKLINACJI I

sg. pl.

Nom. -a -ae

Gen. -ae -arum

at. -ae -is

Acc. -am -as

Abl. -ā -is

Voc. -a -ae

ODMIANA RZECZOWNIKA Z PRZYMIOTNIKIEM

epistula longa – długi list

CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.)

NOMINATIVUS Quis? Quid? epistula longa długi list epistulae longae długie listy

GENETIVUS Cuius? epistulae longae długiego listu epistularum longarumdługich listów

DATIVUS Cui? epistulae longae długiemu listowi epistulis longis długim listom

ACCUSATIVUS Quem? Quid? epistulam longam długi list epistulas longas długie listy

ABLATIVUS Quo? epistulā longā długim listem epistulis longis długimi listami

VOCATIVUS epistula longa! długi liście! epistulae longae! długie listy!

ODMIANA IMION GRECKICH

Aeneas,ae – Eneasz; Anchises,ae – Anchizes; Niobe,ae – Niobe

CASUS (PRZYPADEK) Aeneas m Anchises m Niobe f

NOMINATIVUS Quis? Quid? Aeneas Anchises Niobe, Nioba

GENETIVUS Cuius? Aeneae Anchisae Niobae

DATIVUS Cui? Aeneae Anchisae Niobae

ACCUSATIVUS Quem? Quid? Aenean, Aeneam Anchisen, Anchisam Nioben, Niobam

ABLATIVUS Quo? Aeneā Anchise, Anchisā Niobā

VOCATIVUS Aenea! Anchise, Anchisa! —

We wszystkich deklinacjach

DATIVUS PLURALIS = ABLATIVUS PLURALIS

NOTA BENE

12

SUM, ESSE JESTEM, BYĆ

INDICATIVUS PRAESENTIS IMPERATIVUS PRAESENTIS

CZAS TERAŹNIEJSZY

TRYB ORZEKAJĄCY TRYB ROZKAZUJĄCY

singularis pluralis singularis pluralis

1 sum jestem sumus jesteśmy - -

2 es jesteś estis jesteście es! bądź! este! bądźcie!

3 est jest sunt są - -

infinitivus praesentis (bezokolicznik czasu teraźniejszego): esse być

ORZECZENIE IMIENNE

składa się z ŁĄCZNIKA (czasownik być, zostać, stać się w dowolnym czasie) i

ORZECZNIKA (dowolny rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, zaimek, imiesłów,

liczebnik).

ORZECZNIK w łacinie jest zawsze w NOMINATIWIE: Puellae AMICAE sunt.

w języku polskim w Narzędniku : Dziewczynki są PRZYJACIÓŁKAMI.

ATIVUS POSSESSIVUS (posiadania)

Dativus w połączeniu z czasownikiem esse wyraża stan posiadania.

Przy tłumaczeniu na polski rzeczownik w datiwie staje się podmiotem

(mianownik), a orzeczenie (czasownik esse) tłumaczy się przez odpowiednią formę

polskiego czasownika mieć.

W ZDANIU ŁACIŃSKIM:

1. TEN, KTO POSIADA JEST W DATIWIE Puellis (dziewczynom)

2. TO, CO KTOŚ POSIADA, JEST W NOMINATIWIE amica (przyjaciółka)

3. czasownik esse musi zgadzać się z łacińskim podmiotem (nominatiwem) est

(jest)

SPOSÓB TŁUMACZENIA DATIWU POSSESSIWU

Puellis multae amicae sunt (Dziewczynom liczne przyjaciółki są) = Dziewczyny mają

liczne przyjaciółki

Italiae insulae sunt (Italii wyspy są) = Italia ma wyspy

Dominae serva pigra est (Pani niewolnica leniwa jest) = Pani ma leniwą niewolnicę

D

13

PLURALIA TANTUM (tylko liczba mnoga)

Plurale tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę

mnogą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie pojedynczej. Np. nożyczki,

spodnie itp.

tenebrae,arum – ciemność divitiae,arum – bogactwo scalae,arum – schody, drabina

Athenae,arum – Ateny Thebae,arum – Teby

1. Odmień przez przypadki.

a) aula regia

b) filia prima

c) amica nova

d) domina mala

e) gloria aeterna

f) femina pulchra

g) serva pigra

h) regina nostra

2. Przetłumacz na język polski. Wskaż orzeczenie.

De Europa antiqua

In Europa antiqua multae diversae terrae sunt. Magnae et clarae terrae Europae antiquae

sunt Graecia et Italia. Aliae terrae Europae antiquae sunt Bohemia, Britannia, Germania,

Hispania. In Graecia Athenae, in Italia Roma, in Bohemia Praga est. Graeciae et Italiae multae

magnae parvaeque insulae sunt, ut Sicilia, Sardinia, Salamina. Salamina insula pugnā cum

Persis clara est. Sicilia insula Aetnā clara est. Quo autem Sardinia clara est? Sardiniae multae et

pulchrae actae harenosae sunt. Incolae insularum saepe nautae aut piratae sunt, incolae

terrarum internarum saepe agricolae sunt. In Graecia et in Italia permultae statuae dearum

antiquarum sunt, ut statua Minervae, sapientiae deae, cum noctua et hasta, statua Dianae,

silvarum deae, cum cerva. Noctua enim Minervae, cerva Dianae dicata est. Linguae in singulis

terris nunc diversae sunt, sed lingua Latina multarum linguarum contemporanearum quasi avia

est.

3. Przetłumacz. Z jakim przypadkiem łączą się pogrubione przyimki?

a. Lingua Latina

b. Historia magistra vitae est (Cicero)

c. Ad Kalendas Graecas (Suetonius)

d. Ad vitam aeternam

e. Ad operam

f. Aqua fons vitae est

g. In memoriam

h. Ex gratia

i. Ex undis divitiae (napis na ratuszu w Gdańsku)

k. Pro patria

l. Gloria patriae

m. Contra naturam

n. Hannibal ante portas. (Livius; Cicero)

o. Domina nostra

14

4. Przetłumacz na język łaciński.

1. Oto (Ecce) (są) białe (alba,ae) róże - …………………………………………………...

2. Córka ma dobre przyjaciółki - …………………………………….…………………...

3. Słuszna przyczyna gniewu nauczycielki - ………………..……………………...……...

4. Ateny mają długie ulice - ………………………………………....……………..……...

5. Bądź dobrą kobietą - ……………………………….……..……….…………..………..

6. Kraków ma dwór królewski - ……………………………………...………….………..

7. Jesteście córkami naszej nauczycielki - …………...……………..……………..……....

8. Królowa ma piękne córki - ………………………………………..……………..……...

9. Jestem mieszkańcem Polski - ……………...…………………….………...…...…….....

10. Jesteśmy rolnikami - ………………………..…………………....……………………..

11. Dusza ludzka jest wieczna - …………………….……………………...…………...….

12. Dziewczynka jest córką mieszkańca Polski - ………………...………………………...

13. Kto jest pisarzem, kto poetą? - ……………………..……………………………..…....

5 . Przetłumacz zdania.

a. Dianae cerva est ……………………………………………………………………..

b. Discipulis magistra nova est …………………………………………………………

c. Deis multae arae sunt …………………………………………………………………

d. Romae viae longae sunt ..............................................................................................

e. Europae terrae multae sunt ..........................................................................................

f. Amicae nostrae forma pulchra est ...............................................................................

g. Varsaviae historia longa est .........................................................................................

h. Graeciae permultae insulae sunt ..................................................................................

Jak można napisać po łacinie np. przyjaciółka i córka? Słówko i w łacinie.

1. ET: amica ET filia (i)

2. –QUE: amica filiaQUE (i)

3. AC: amica AC filia (i, i jeszcze)

4. ATQUE: amica ATQUE filia (i, a także)

5. NECNON: amica NECNON filia (i,

także, a ponadto)

NOTA BENE

15

acta,ae,ae f – wybrzeże, plaża

ad (acc.) – ku, do

Aetna,ae f – Etna

agricola,ae m – rolnik

alia,ae – inna

amica,ae f – przyjaciółka

ante (acc.) – przed

antiqua,ae – starożytna

aqua,ae f – woda

ara,ae f – ołtarz

Athenae,arum ,ae f – Ateny

aula,ae f – dwór

autem – zaś

avia,ae f - babka

Bohemia,ae f – Czechy

Britannia,ae f – Brytania

cerva,ae f – łania

clara,ae – sławna, jasna

contemporanea,ae – współczesna

contra (acc.) – przeciw, wbrew

cum (abl.) – z

de (abl.) – o, z

dea,ae f – bogini

Diana,ae,ae f – Diana (Artemida)

dicata,ae – poświęcona

discipula,ae f – uczennica

diversa,ae – różna

divitiae,arum f – bogactwo

domina,ae f – pani

enim – bowiem

epistula,ae f – list

et – i

Europa,ae f – Europa

femina,ae f – kobieta

filia,ae f – córka

fons – źródło

forma,ae f – kształt, figura

Germania,ae f – Germania, Niemcy

Graeca,ae – grecka

Graecia,ae f – Grecja

gratia,ae f – łaska, wdzięczność

Hannibal – Hanibal

harenosa,ae – piaszczysta

hasta,ae f – włócznia

Hispania,ae f – Hiszpania

historia,ae f – dzieje, historia

in (abl.) – w

in (acc.) – ku, do

incola,ae m – mieszkaniec

insula,ae f – wyspa

interna,ae – wewnętrzna

Italia,ae f – Italia

Kalendae,arum – Kalendy

lingua,ae f – język

longa,ae f – długa

magistra,ae f – nauczycielka, mistrzyni

magna,ae – duża, wielka

memoria,ae f – pamięć, pamiątka

Minerva,ae f – Minerwa (Atena)

multa,ae – liczna

nauta,ae m – żeglarz

noctua,ae f – sowa

nostra,ae – nasza

nova,ae – nowa

nunc – teraz

opera,ae f – dzieło

parva,ae – mała

patria,ae f – ojczyzna

permulta,ae – bardzo liczna

Persa,ae m – Pers

pirata,ae m – pirat

porta,ae f – brama, drzwi

Praga,ae f – Praga

prima,ae – pierwsza

pro (abl.) – za, w obronie

puga,ae f – bitwa

pulchra,ae – piękna

quasi – jakby

quo – kim? czym?; dokąd

regia,ae – królewska

Roma,ae f – Rzym

saepe – często

Salamina,ae f – Salamina

Sardinia,ae f – Sardynia

scalae,arum f – schody, drabina

sed – lecz, ale

Sicilia,ae f – Sycylia

silva,ae f – las

singula,ae – poszczególna

statua,ae f – posąg

sum,esse – jestem

tenebrae,arum f – ciemność

terra,ae f – ziemia, kraj

Thebae,arum f – Teby

ut – jak, kiedy, aby

Varsavia,ae f – Warszawa

via,ae f – droga, ulica

vita,ae f – życie

Ad Kalendas Graecas Aby do pierwszego

16

DEKLINACJA II

Tematy na –o

Genetivus singularis –i

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Do drugiej deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego

(zakończone w Nominatiwie singularis na –us lub –er) oraz nijakiego (zakończone w

Nominatiwie singularis na -um). Wszystkie rzeczowniki i przymiotniki tej deklinacji w

Genetiwie singularis kończą się na -i.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI II

sg. pl.

m n m n

Nom. -us -er -um -i -a

Gen. -i -orum

Dat. -o -is

Acc. -um =Nom. -os =Nom.

Abl. -o -is

Voc. -e =Nom. =Nom =Nom. =Nom.

REGUŁA DOTYCZĄCA

SŁÓWEK RODZAJU NIJAKIEGO (NEUTRA)

Wszystkie NEUTRA

1. mają w ACCUSATIWIE i VOCATIWIE własny mianownik (w obrębie danej liczby).

2. mają NOMINATIVUS, ACCUSATIVUS, VOCATIVUS PLURALIS zakończony na -a

LECTIO TERTIA

II DEKLINACJA, PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI I/II

NOTA BENE

17

1. feminina: humus (ziemia), alvus (brzuch) oraz nazwy drzew, miast, krajów, wysp zakończonych na -us

2. neutra: vulgus (tłum) i virus (jad), pelagus (morze) mimo zakończenia na –us

ODMIENIAJĄ SIĘ ONE JAK HORTUS Z PRZYMIOTNIKIEM ŻEŃSKIM LUB NIJAKIM

3. rzeczownik filius (syn), zaimek meus 3 oraz imiona własne zakończone na - ius mają

vocativus sg. na -i: filius,i - voc.: fili!; meus – voc. mi!; Publius,i – voc. Publi!

4. od rzeczownika deus (bóg) vocativus jest deus, podobnie rzeczownik agnus (baranek) w łacinie kościelnej

ma vocativus agnus.

ODMIANA RZECZOWNIKA II DEKLINACJI

singularis

masculinum neutrum

-us -er -um

N. dominus pan puer chłopiec magister nauczyciel templum świątynia

G. domini pueri magistri templi

D. domino puero magistro templo

Acc. dominum puerum magistrum templum = nom. sg.

Ab. domino puero magistro templo

V. domine puer = nom. sg. magister = nom. sg. templum = nom. sg.

pluralis

N. domini panowie pueri chłopcy magistri nauczyciele templa świątynie

G. dominorum puerorum magistrorum templorum

D. dominis pueris magistris templis

Acc. dominos pueros magistros templa = nom.pl.

Ab. dominis pueris magistris templis

V. domini = nom. pl. pueri = nom. pl. magistri = nom. pl. templa = nom.pl.

WWYYJJĄĄTTKKII

Jak puer odmieniają się rzeczowniki: vesper, vesperi (wieczór); socer, soceri (teść); gener,

generi (zięć)

Pozostałe rzeczowniki na –er odmieniają się jak magister.

18

vir,viri – mąż, mężczyzna, człowiek, wojownik

CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.)

NOMINATIVUS Quis? Quid? vir mąż viri mężowie

GENETIVUS Cuius? viri męża virorum mężów

DATIVUS Cui? viro mężowi viris mężom

ACCUSATIVUS Quem? Quid? virum męża viros mężów

ABLATIVUS Quo? viro mężem / o mężu viris mężami / o mężach

VOCATIVUS — vir! mężu! viri! mężowie!

PRZYMIOTNIKI I i II deklinacji

Według deklinacji I i II odmieniają się przymiotniki zakończone w mianowniku rodzaju:

1. męskiego na –us (bonus), żeńskiego na –a (bona), nijakiego na –um (bonum).

Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak dominus i

templum), rodzaj żeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników

tych w słowniku szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W

skrócie zapisywane są w postaci bonus 3, gdzie 3 oznacza trzy zakończenia (-

us, -a, -um) lub w postaci bonus, a, um.

2. męskiego na –er (miser, pulcher), żeńskiego na –era/-ra (misera, pulchra),

nijakiego na –rum (miserum, pulchrum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy

według deklinacji II (jak puer lub magister i templum), rodzaj żeński według

deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod

formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci

miser, era, erum (pulcher, chra, chrum).

masculinum femininum neutrum

II I II

singularis

Nom. -us, -a, -um

bonus, bona, bonum

-er, -a, -um

miser, misera, miserum

Gen. -i, -ae, -i

boni, bonae, boni

-i, -ae, -i

miseri, miserae, miseri

19

altus 3 (-us, -a, -um) = wysoki, głęboki miser,era,erum = nieszczęśliwy, biedny

singularis pluralis

II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n)

N altus alta altum alti altae alta

G alti altae alti altorum altarum altorum

D alto altae alto altis altis altis

Acc altum altam altum altos altas alta

Abl alto alta alto altis altis altis

V alte alta altum alti altae alta

N miser misera miserum miseri miserae misera

G miseri miserae miseri miserorum miserarum miserorum

D misero miserae misero miseris miseris miseris

Acc miserum miseram miserum miseros miseras misera

Abl misero misera misero miseris miseris miseris

V miser misera miserum miseri miserae misera

pueri Romani dzieci Romana

1. Odmień przez przypadki.

a. deus bonus b. verbum longum c. hortus noster d. auriga clarus e.pinus montana

2. Do podanych rzeczowników dobierz po jednym (najlepiej je określającym)

przymiotniku z listy poniżej w odpowiednim rodzaju, przypadku i liczbie. Każdego

przymiotnika użyj tylko raz.

adversarius elephantum poetarum

amicitiam exemplo portis

amicos feminae puellas

anno horā Roma

aurum iudicii rosam

bella liberis scalae

capillorum liberorum silvam

consiliis lignum sociorum

coronae lucri templa

corvi medicos veto

discipule mendicum via

Domina oculis patriā

dona oppida pecuniae

20

3. Określ przypadek. Zamień na przeciwną liczbę. Przetłumacz.

a. domine e. viris i. fili

b. agnus f. vesperi j. dei

c. magistri g. agrorum k. amicum

d. fumo h. filios l. officia

4. Dopisz odpowiednik z pierwszej deklinacji (na zasadzie pan – pani).

a. dominus b. filius c. servus d. deus e. magister f. amicus g. Romanus h. Polonus i. agnus j. puer

5. Przetłumacz na język polski.

Incolae Germaniae antiquae feri et bellicosi sunt. In Germania silvae magnae, in

silvis autem bestiae ferae sunt. Viris Germanorum figura magna capillique longi et flavi sunt.

Feminae pulchrae et probae, liberi autem Germanorum robusti et impigri sunt. Oppida

Germanis antiquis non sunt - domicilia tantum in silvis altis. Gladii et scuta et hastae arma

virorum liberorum sunt. Membra virorum Germanorum magna et robusta, animi autem duri et

asperi sunt. In Graecia multi nautae sunt. Nautae Graecorum stellarum periti sunt. Persae et

Scythae viri bellicosi sunt. Aegyptus frugifera est, Delus autem templo Dianae clara. Graecis et

Romanis multae deae et dei sunt. In numero deorum Neptunus, Bacchus et Mercurius, in

numero dearum Minerva et Diana sunt. Neptunus, filius Saturni, dominus aquarum est. Neptuni

donum equi sunt. Bacchi donum vinum est. Litterae et numeri sunt donum Mercurii. Mercurius

nuntius deorum est. Minerva dea sapientiae, Diana dea silvarum est. Minervae hasta, Dianae

sagittae sunt, nam Minerva non solum dea sapientiae, sed etiam belli dea est. Incolis Athenarum

statua Minervae causa gloriae est. Statua Minervae aurea est.

aeternus 3 wieczny laetus 3 wesoły novus 3 nowy

albus 3 biały latus 3 szeroki nullus 3 żaden

altus 3 wysoki, głęboki liber,era,erum wolny opulentus 3 bogaty

arduus 3 stromy longus 3 długi parvus 3 mały

aureus 3 złoty maestus 3 smutny peritus 3 (+ gen.) doświadczony

bonus 3 dobry magnus 3 duży pulcher, chra,chrum piękny

carus 3 drogi malus 3 zły purus 3 czysty

clarus 3 jasny, sławny meus 3 mój Romanus 3 rzymski

clausus 3 zamknięty miser, era, erum biedny sanctus 3 święty

dignus 3 godny multi,ae,a liczni serus 3 późny

durus 3 twardy mutuus 3 wzajemny stultus 3 głupi

futurus 3 przyszły niger, gra, grum czarny tener,era,erum młody

iustus 3 sprawiedliwy noster, tra, trum nasz verus 3 prawdziwy

21

6. Przetłumacz.

a. ab ovo usque ad mala

b. per aspera ad astra

c. horrida bella

d. bellum mortiferum

e. A.D. = Anno Domini

f. anno ante Christum natum

g. digitus Dei

h. Agnus Dei

k. Dei gratiā

i. Deo gratias

j. Cena Domini

k. Annum novum faustum opto (życzę).

l. Curriculum vitae (CV)

m. In principio creavit (stworzył) Deus

caelum et terram.

n. Arma virumque cano (opiewam).

o. Oculus domini saginat (tuczy) equum.

p. Amicus verus rara avis (ptak).

q. Tenebrae Aegypti.

r. Quot caelum stellas, tot habet tua Roma

puellas.

s. Sicut lilium inter spinas, sic amica mea

inter filias, sicut malum inter ligna

silvarum sic dilectus meus inter filios.

7. Napisz po łacinie posługując się datiwem possesiwem.

a. Wiele kobiet ma dzieci.

e. Mąż rzymski ma długi miecz i okrągłą

tarczę.

b. Dobrzy uczniowie mają książki.

f. Bogata rodzina rzymska ma piękne

konie.

c. Piękna dziewczyna ma przyjaciela.

g. Kościół chrześcijański ma biskupów.

d. Biedny rolnik ma małe pole i osła.

h. Nasz nauczyciel ma wiele obowiązków.

8. Do podanych słówek dobierz przymiotnik w odpowiednim rodzaju i przypadku.

Przetłumacz.

a. dominus____________________(bonus )

b. femina ___________(pulcher,chra,chrum)

c. incola ____________________(clarus 3)

d. insula _____________________(parvus 3)

e. vir _____________________(Romanus 3)

f. amici ______________________(verus 3)

g. amicae _____________________(malus 3)

h. h. portas ____________________(magnus 3)

i. scribam ___________________(peritus 3)

j. ex oppido _____________(vester,tra,trum)

k. in oppidum __________________(tuus 3)

l. verbum ___________________(longus 3)

m. liberorum _____________(noster,tra,trum)

22

PRZYIMKI

PRZYIMKI łączą się tylko z dwoma przypadkami na

A: accusatiwem i ablatiwem

ACCUSATIVUS ABLATIVUS

ad (acc.) = do, na, ku, dla a (ab) (abl.) = od, przez (o wykonawcy czynności)

ante (acc.) = przed cum (abl.) = z (kimś, czymś)

apud (acc.) = u, pod de (abl.) = o

contra (acc.) = przeciw ex (e) (abl.) = z (skądś)

in (acc.) = do, ku in (abl.) = w

inter (acc.) = między, pomiędzy, pośród prae (abl.) = przed, nad

per (acc.) = przez (o przestrzeni, czasie)

post (acc.) = po

pro (abl.) = dla, w obronie, za

sine (abl.) = bez

secundum (acc.)= według, zgodnie z

Przydatne SŁÓWKA NIEODMIENNE (spójniki, przysłówki)

aut albo etiam także sicut tak jak

autem zaś, jednak nam bowiem tamen jednak

cum kiedy quia ponieważ tantum tylko

cur dlaczego quoque także tot…quot tyle…ile

ecce oto saepe często unā razem

enim bowiem sed lecz, ale vero jednak

ergo więc sic tak

9. Napisz po łacinie:

a. z przyjacielem:

b. na wyspy:

c. w ojczyźnie:

d. w życiu:

e. na wojnie:

f. o świątyni:

g. między mężami:

h. u Rzyminan:

i. przed wojną:

j. spośród uczniów:

k. z mądrością:

l. przeciw bogu:

m. ku niebu:

NOTA BENE

23

n. od początku:

o. o książce:

p. przez chłopca:

q. według Marka:

r. z ziem:

s. z dziewczętami:

t. na sąd:

u. w liczbie:

v. przed bramami:

x. do lasu:

y. w miejscu:

Hannibal ante portas Hannibal bez spodni

24

BUDOWA ZDANIA

I. Grupa podmiotu

1. PODMIOT jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co?

Najczęściej jako podmiot występuje rzeczownik lub zaimek, rzadziej

liczebnik, imiesłów. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a

jako tzw. podmiot logiczny może występować w dopełniaczu np. kilku

chłopców idzie do szkoły; Marka nie ma w szkole.

W łacinie PODMIOT jest z a w s z e w NOMINATIWIE (Mianowniku)

Rolnik pracuje. Agricola laborat.

mianownik nominativus

Marka nie ma. Marcus abest.

dopełniacz nominativus

2. PRZYDAWKA to określenie rzeczownika. Najczęściej w tej funkcji

występuje przymiotnik lub inny rzeczownik, rzadziej liczebnik porządkowy,

zaimek dzierżawczy, imiesłów.

a. Przydawka PRZYMIOTNA (przymiotnik, liczebnik porządkowy,

zaimek, dzierżawczy, imiesłów) tworzy z określanym rzeczownikiem

związek zgody. Np.: Ojcowskie pole (Ager patrius). Podlega wszelkim

przemianom, którym podlega podmiot.

b. Przydawka RZECZOWNA (DOPEŁNIACZOWA) (rzeczownik)

występuje w dopełniaczu (genetivus). Nie podlega żadnym

przemianom. Np. Pole ojca (Ager patris)

II. Grupa orzeczenia

1. ORZECZENIE jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi

podmiot? co się dzieje z podmiotem? Orzeczenie zgadza się z podmiotem w

liczbie, osobie i rodzaju (związek zgody). Odmienia się przez czasy, tryby,

strony, osoby, liczby. Może mieć aspekt dokonany lub niedokonany, stronę

czynną lub bierną.

LECTIO QVARTA

NAUKA O ZDANIU, CZĘŚCI ZDANIA, ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI

25

2. DOPEŁNIENIE jest to część zdania, która uzupełnia treściowo

czasownik i odpowiada na pytania przypadków zależnych (czyj?

komu? kogo? itd.)

a. DOPEŁNIENIE BLIŻSZE występuje po czasowniku

przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliższe może

stać w bierniku np. czytam książkę, w dopełniaczu - nie czytam

książki, lub w narzędniku - zarządzam domem. Dopełnienie

bliższe odpowiada na pierwsze nasuwające się pytanie

czasownika, np. czytam kogo? co?, kocham kogo? co? daję

kogo? co? itp.

W łacinie DOPEŁNIENIE BLIŻSZE stoi z a w s z e w ACCUSATIWIE (bierniku).

Chłopiec czyta książkę. (biern.) Julia nie czyta książki. (dopełn.) Matka zarządza domem. (narzęd.)

Puer librum legit. (acc.) Iulia librum non legit. (acc.) Mater domum administrat (acc.).

W łacinie dołożenie przeczenie nie powoduje zmiany przypadka, w którym stoi

dopełnienie bliższe.

Julia czyta książkę. (biernik) Julia nie czyta książki. (dopełniacz)

Iulia librum legit. (accusativus) Iulia librum non legit. (accusativus)

`

b. DOPEŁNIENIE DALSZE stoi zwykle w celowniku

(dativus). Odpowiada na kolejne nasuwające się pytanie

czasownika, np. daję kogo? co? komu? czemu?, pożyczam

kogo? co? komu? czemu? itp.

3. OKOLICZNIK

a. okolicznik miejsca, np. w domu, na polu

b. okolicznik czasu, np. w lecie, podczas wojny, rano

c. okolicznik przyczyny, np. z bólu, z powodu gorąca

d. okolicznik celu, np. dla zysku, po zakupy

e. okolicznik sposobu, np. w ciszy, szybko, po swojemu

f. okolicznik warunku, np. przy dobrej pogodzie

g. okolicznik skutku, np. bezskutecznie

h. okolicznik przyzwolenia, np. mimo zakazu

26

CZĘŚCI ZDANIA A CZĘŚCI MOWY

CZĘŚĆ ZDANIA CZĘŚĆ MOWY

PODMIOT rzeczownik, zaimek, przymiotnik, liczebnik, imiesłów, bezokolicznik

ORZECZENIE czasownik, wyrażenie czasownikowe

DOPEŁNIENIE rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów

PRZYDAWKA przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik, imiesłów

OKOLICZNIK przysłówek, wyrażenie przyimkowe

ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI W ZDANIU

1. ZWIĄZEK ZGODY - relacja między powiązanymi elementami zdania wymagająca,

aby jeden miał taką samą formę jak drugi (osoba, liczba, rodzaj, przypadek). Jeśli

zmienia się forma jednego, zmienia się również forma drugiego.

i. podmiot i orzeczenie (związek główny), np. chłopiec stał, dziewczynka stała,

oni stali

j. rzeczownik i przydawka przymiotna (przymiotnik, liczebnik, imiesłów,

zaimek), np. dom ojcowski, ziemia ojcowska, pole ojcowskie

2. ZWIĄZEK RZĄDU - relacja między powiązanymi elementami zdania, w której jeden

musi mieć pewną z góry ustaloną formę, niezależnie od formy drugiego. Jeśli zmienia

się forma jednego, forma drugiego pozostaje bez zmiany.

a. czasownik i dopełnienie, np. kocham matkę, pokochasz matkę, pokochali

matkę

b. rzeczownik i wyrażenie przyimkowe, np. książka z obrazkami, książki z

obrazkami

c. rzeczownik i przydawka rzeczowna, np. dom ojca, pole ojca, ziemia ojca

3. ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI - relacja podrzędności między dwoma wyrazami:

członem podstawowym (czasownik), a wyrazem określającym (wyraz nieodmienny).

Związek ten łączy wyrazy nieuzgadnialne pod względem składniowym, lecz mające w

połączeniu sens logiczny. Zmiana formy jednego nie ma wpływu na wygląd formy

drugiego.

a. czasownik i okolicznik, np. zrobił źle, zasnął o świcie, wyszedł na dwór,

umarł na darmo

27

I. Wykonaj następujące zadania na poniższych zdaniach.

1. Cyceron i Cezar są najbardziej znanymi autorami rzymskimi.

a. wypisz orzeczenie i określ jego typ …………………………………………….……………..

b. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami …………………………………………….

c. napisz, czym jest wyraz rzymskimi w stosunku do wyrazu autorami …………………………

2. O świcie Rzymianie wręczyli przerażonym nieprzyjaciołom ojczyzny sfałszowane listy.

a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami ……………………………………….….….

b. napisz, jaką częścią mowy jest wyraz sfałszowane ……………………………………….……

c. napisz, czym jest wyraz ojczyzny w stosunku do wyrazu nieprzyjaciołom ………………….…

d. napisz, jaką częścią zdania jest wyrażenie/wyraz 1

e. napisz, jaką częścią zdania jest wyrażenie 1. przerażonym nieprzyjaciołom ……………

2. sfałszowane listy …………………..……..

3. o świcie ......................................................

3. Po bitwie zmęczeni żołnierze obu wojsk pili wodę z pobliskiego strumienia.

a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami 1.………………………………….………..

2. …………………………………………..

II. Nazwij elementy zdania: podmiot (grupa podmiotu), orzeczenie, dopełnienie bliższe,

dopełnienie dalsze, przydawka przymiotna, rzeczowna, okolicznik sposobu, miejsca,

czasu. Jakimi częściami mowy są wyrażone te elementy?

a) Wódz nierzyjaciół wyda je Rzymianom wojnę

na lądzie i morzu.

b)Brutus i inni spiskowcy zamordowali Juliusza Cezara przed kurią

w Idydy marcowe dźgnąwszy go wielokrotnie sztyletem.

28

c)Liczne okręty wrogów wczoraj pod Salaminą zostały zniszczone

ogniem przez flotę Greków .

PRZYKŁAD

Po skończonej bitwie, w obozie wódz chętnie rozdaje żołnierzom

nagrody.

okol.

czasu

okol.

miejsca pod-

miot

okol.

sposobu orze-

czenie

dopełnienie

dalsze

dopełnienie

bliższe

29

Przynależność do KONIUGACJI

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

są to formy gramatyczne, dzięki którym wiemy, jak będzie się odmieniał czasownik

FORMY

PODSTAWOWE: TEMAT PRAESENTIS

TEMAT

PERFECTI TEMAT SUPINI

forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. infinitivus praesentis act. 1 sg. perfecti act. supinum

słownik Korpantego

dico (dic)ere dixi dictum

amo (am)are (am)avi (am)atum

słownik

Kumanieckiego

dico dixi dictum 3 (ere)

amo amavi amatum 1 (are)

forma gramatyczna 1 sg. praesentis

act.

1 sg. perfecti act. supinum infinitivus

praesentis act.

Słowniki podają czasowniki w tzw. formach podstawowych, np.: dico, ere, ixi, ictum. Cyfra

oznacza numer koniugacji. Przynależność do danej koniugacji rozpoznajemy po formie

infinitiwu praesentis activi (bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej), któremu

odpowiada numer koniugacji. Często zamiast numeru koniugacji pojawia się właśnie

zakończenie tego infinitiwu, np.: vinco, vici, victum, ĕre, gdzie 3 = ĕre. Łatwo rozpoznać po nim

przynależność do koniugacji, bo każda koniugacja ma sobie właściwe zakończenie infinitiwu

praesentis activi.

Zakończenia infinitiwu praesentis activi i tematy praesentis dla poszczególnych koniugacji:

koniugacja I: -are temat -a laudare, lauda-

koniugacja II: -ēre temat -e monēre, mone-

koniugacja III: -ěre temat -spółgłoska lub -u vincěre, vinc-

koniugacja IV: -ire temat -i audire, audi-

LECTIO QVINTA

PRAESENS ACTIVI, ZAIMKI OSOBOWE I DZIERŻAWCZE,

GENETIVUS PARITTIVUS

30

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS ACTIVI

-o -mus

-s -tis

-t -nt

Praesens indicativi activi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej)

koniugacja I II III IV

infinitivus amare monēre legěre audire

temat praes. ama- mone- leg- audi-

znaczenie kochać upominać czytać słuchać

sg.

1. am-o kocham mone-o upominam leg-o czytam audi-o słucham

2. ama-s kochasz mone-s upominasz leg-i-s czytasz audi-s słuchasz

3. ama-t kocha mone-t upomina leg-i-t czyta audi-t słucha

pl.

1. ama-mus kochamy mone-mus upominamy leg-i-mus czytamy audi-mus słuchamy

2. ama-tis kochacie mone-tis upominacie leg-i-tis czytacie audi-tis słuchacie

3. ama-nt kochają mone-nt upominają leg-u-nt czytają audi-u-nt słuchają

Praesens imperativi activi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony czynnej)

I II III IV

infinitivus amare monere legere audire

sing. 2. ama!

kochaj!

mone!

upominaj!

lege!

czytaj!

audi!

słuchaj!

plur. 2. amate!

kochajcie!

monete!

upominajcie!

legite!

czytajcie!

audite!

słuchajcie!

Nieregularne imperatiwy

od dwóch czasowników na D i dwóch czasowników na F

dico, 3 mówić duco, 3 prowadzić facio, 3 robić fero, ferre nieść

2sg dic! mów! duc! prowadź! fac! rób! fer! nieś/znoś!

2pl dic-i-te! mówcie! duc-i-te! prowadźcie! fac-i-te! róbcie! fer-te! nieście/znoście!

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS

31

KONIUGACJA III na –io (III miękka)

Czasowniki zakończone w 1sg. na –io, ale należące do koniugacji III, odmieniają się

jak czasowniki koniugacji IV. Jedynie bezokoliczniki tworzą wg koniugacji III.

Przykładowe czasowniki koniugacji III na –io (III miękkiej):

capio 3 (capere) – chwytam facio 3 (facere) - robię iacio 3 (iacere)

cupio 3 (cupere) - pragnę fugio 3 (fugere) - uciekam pario 3 (parere) - rodzę

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis activi czasowników:

orno 1 ozdabiam doceo 2 uczę kogoś

duco 3 prowadzę rideo 2 śmieję się

sentio 4 czuję, myślę punio 4 karzę

video 2 widzę timeo 2 boję się

quaero 3 szukam, pytam moveo 2 poruszam

capio 3 łapię sacro 1 poświęcam

sum jestem maturo 1 dojrzewam

habeo 2 mam tango 3 dotykam

sedeo 2 siedzę facio 3 robię, czynię

sto 1 stoję traho 3 ciągnę

2. Dla podanych w infinitiwie czasowników utwórz 1 os. sing. indicatiwu praesentis activi:

cogitare myśleć aperire otworzyć

discere uczyć się invidēre zazdrościć

servire służyć mittere posyłać

finire kończyć spirare oddychać

laudare chwalić valēre być zdrowym

iubēre rozkazywać curare troszczyć się

ponere kłaść dicere mówić

NOTA BENE

32

NOTA BENE

fugere uciekać durare trwać

figere przymocować pellere wyrzucać

putare sądzić pugnare walczyć

gaudēre cieszę się adorare uwielbiać

JAK ŁATWO ROZPOZNAĆ PRZYNALEŻNOŚĆ DO KONIUGACJI

1. Wszystkie czasowniki II koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –eo, np. habeo, gaudeo, video itp.

2. Prawie wszystkie czasowniki IV koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –io, np. audio, venio, sentio

3. Czasowniki I koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samogłoskę tematyczną –a (z

wyjątkiem 1 os. sg., gdzie –a nie widać), np. lauda-t, ama-nt, pugna-s

4. Czasowniki II koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samagłoskę tematyczną –e,

np. habe-t, gaude-nt, vide-s

5. Czasowniki III koniugacji mają w 3 os. pl. samogłoskę –u przed końcówką osobową (-nt), np. dicu-nt,

mittu-nt, legu-nt

6. Czasowniki IV koniugacji oraz czasowniki III miękkiej koniugacji mają w 3 os. pl. zbitkę –iu przed

końcówką osobową (-nt), np. audiu-nt, veniu-nt, sentiu-nt, faciu-nt

7. Akcent cofnięty na sylabę 3 od końca mają:

a. 1 os. sg. koniugacji II, III miękkiej, IV, np. vidĕo, facĭo, audĭo

b. infinitivus praesentis activi III koniugacji, np. legĕre, dicĕre

8. NIE MOGĄ zaistnieć:

a. 1 os. sg. I koniugacji kończąca się na –ao. ZBITKA taka nie występuje w zakończeniach

czasowników.

Nie amao tylko AMO.

b. Infinitivus praesentis zakończony na –iere. Takie zakończenie infinitiwu nie istnieje.

Nie capiere tylko CAPERE.

3. Pod jaką formą będziesz szukać w słowniku czasownika? Określ formę z tabeli.

sentiunt relinquunt

firmas inaudire

floret flatis

estis sali

impleo lucetis

declaramus terrete

iace despondent

fluunt sunt

indigete promove

33

zaimki OSOBOWE ego, tu, nos, vos = ja, ty, my, wy

osoba 1 osoba 2

Nom. ego ja nos my tu ty vos wy

Gen. mei nostri/nostrum tui vestri/vestrum

Dat. mihi nobis tibi vobis

Acc. me nos te vos

Abl. me nobis te vobis

zaimki DZIERŻAWCZE meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum

mój;twój; jej/jego/ich/swój; nasz; wasz

Zaimki meus 3; tuus 3; suus 3 odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na

–us, np. jak bonus 3

Zaimki noster,tra,trum; vester,tra,trum odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II

zakończone na –er (tracące e w odmianie), np. jak pulcher,chra,chrum

zaimek SUUS, SUA, SUUM

znaczy SWÓJ, JEGO, ICH i odnosi się WYŁĄCZNIE do 3 os. sg. i pl. suus amicus = jej, jego,ich przyjaciel; sua amica = jej, jego,ich przyjaciółka; suum templum = jej, jego,

ich świątynia

sui amici = jej, jego,ich przyjaciele; suae amicae = jej, jego,ich przyjaciółki; sua templa = jej, jego, ich

świątynie

FORMY FEMININI SINGULARIS A NEUTRI PLURALIS

Formy przymiotników, zaimków, liczebników porządkowych wyglądają tak samo

w mianowniku l.p. rodzaju żeńskiego i w mianowniku i bierniku l. m. rodzaju nijakiego.

Np. femina pulchra (piękna kobieta) i templa pulchra (piękne świątynie).

Jak je odróżnić? W takiej sytuacji patrz na orzeczenie: jeśli jest w singularis, masz do

czynienia z femininum, jeśli w pluralis – z neutrum w pluralis. NEUTRA w NOMINATIWIE,

ACCUSATIWIE i WOKATIWIE PLURALIS mają końcówkę –A. Zatem: Femina pulchra

est, a templa pulchra sunt.

Tłumacząc na polski przymiotniki, zaimki, liczebniki porządkowe, imiesłowy itp. w formie

neutri w pluralis, dodajemy im słówko rzeczy. Tłumaczenie będzie wtedy brzmiało o wiele

lepiej!

Np. bona – dobre rzeczy; mala – złe rzeczy; pulchra – piękne rzeczy; nostra – nasze rzeczy, sua

– jego/jej/ich/swoje rzeczy. Tłumaczenie bez słowa rzeczy sugeruje, że chodzi o istoty żeńskie

i zniekształca przekład.

NOTA BENE

34

meus, mea, meum – mój, moja, moje / tuus, tua, tuum – twój, twoja, twoje

singularis pluralis

II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n)

N meus / tuus mea / tua meum / tuum mei /tui meae / tuae mea / tua

G mei /tui meae / tuae mei / tui meorum/tuorum mearum/tuarum meorum/tuorum

D meo / tuo meae / tuae meo / tuo meis /tuis

Acc meum / tuum meam / uam = nom. sg. meos / tuos meas /tuas = nom. pl.

Abl meo /tuo meā / tuā meo / tuo meis /tuis

noster,tra,trum – nasz, nasza, nasze / vester,tra,trum – nasz, nasza, nasze

singularis pluralis

N noster / vester nostra / vestra nostrum /

vestrum nostri / vestri nostrae /vestrae nostra / vestra

G nostri / vestri nostrae/vestrae nostri / vestri nostrorum

/vestrorum

nostrarum /

vestrarum

nostrorum /

vestrorum

D nostro /vestro nostrae/vestrae nostro / vestro nostris /vestris

Acc nostrum /

vestrum

nostram /

vestram = nom. sg. nostros /vestros nostras / vestras = nom. pl.

Abl nostro /vestro nostra /vestra nostro / vestro nostris /vestris

II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n)

N suus sua suum sui suae sua

G sui suae sui suorum suarum suorum

D suo suae suo suis

Acc suum suam = acc. sg. suos suas = acc. pl.

Abl suo suā suo suis

35

Jak połaczyć zaimek osobowy z przyimkiem cum (z).

Cum wymaga Ablatiwu. Mówimy:

cum puero, cum puella, cum pueris, cum puellis

Ale kiedy spójnik cum dotyczy zaimka osobowego, łączy się z nim, doczepiając się do ablatiwu

zaimka na końcu, bez spacji, np.

Nie cum me ale mecum (ze mną), nie cum te ale tecum (z tobą), nie cum nobis ale nobiscum (z

nami), nie cum vobis ale vobiscum (z wami), nie cum se ale secum (z nim , z nia / z nimi)

ENETIVUS PARTITIVUS (CZĄSTKOWY) to użycie przypadka genetivus

pozwalające powiedzieć, że wyciągamy z całości jakąś część, bez użycia przyimka

ex. W genetiwie (bez żadnego przyimka) staje wówczas całość, z której

wyciągamy/zabieramy/wybieramy część. Znaczenie genetiwu partitiwu jest identyczne, jak

wyrażenia z ex.

Unus PUERORUM = jeden Z CHŁOPCÓW = unus ex pueris

Una PUELLARUM = jedna Z DZIEWCZĄT = una ex puellis

Primus VIRORUM = pierwszy spośród mężów = primus ex viris

Multi ROMANORUM = liczni/wielu z Rzymian = multi ex Romanis

Unus NOSTRUM = jeden Z NAS; Unus VESTRUM = jeden Z WAS = unus ex nobis /

Vobis

Manibus suis fecit Zrobił rękami świni

Ego multos iam annos agrum colo. Ego cały już rok pole uprawia.

3. Przetłumacz wyrażenia.

a. Annuntio vobis gaudium magnum:

Habemus papam.

b. Aquilam volare doces.

c. Aquila non captat muscas.

d. Verba volant, scripta manent.

e. Quo vadis?

f. Dum spiro, spero.

g. Mortui non mordent.

h. Unde venis et quo tendis?

i. Quid agis?

j. Saepe viri fallunt, tenerae non saepe

puellae.

G

suus 3 = swój, jego, jej, ich

sus,suis = świnia

suis świni (gen.sg.) lub swoimi, swoim

(dat.,abl. pl.)

NOTA BENE

36

k. Bis dat, qui cito dat.

l. Dare est docere reddere.

m. Hic iacet.

n. Nec sine te, nec tecum vivere possum.

o. Valde tuas litteras nunc exspecto. (Cic.)

p. Ad rivum lupus et agnus veniunt.

q. Bis peccare in bello non licet.

r. Navigare necesse est, vivere non

necesse.

s. Qui dormit, non peccat.

t. Panem [chleba] nostrum cotidianum da

nobis hodie!

4. W miejsce kropek wstaw odpowiednie formy zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus,

noster, vester. Przetłumacz.

a. (My) ............... (wam) ………. libros …………….. (nasze) monstramus.

b. Pecuniam (wasze) …………..... (mi) ………….... date!

c. (Ja) ..…...……. (wam) …….………. dona opulenta fero.

d. (Wy) ……………... oppidum (nasze) ……………….. spectatis.

e. Liberos (wasze) .................... (do nas) ....................... invitamus.

5. Wstaw odpowiednią formę zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus, noster, vester.

Przetłumacz.

a. ............ sum et pocalypsis)

b. Et ............, Brute, contra ..........? (Caesar)

c. .............. fili, ama ...........!

d. Vade ...........cum!

e. Aliena .............., ................ aliis placent.

f. Pax ..............cum! Et cum spiritu ...............

g. Omnia ............ ..............cum porto. (Bias)

h. Diabolus, exorcizo ............!

6. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimka osobowego (ego; tu; nos; vos) lub

dzierżawczego (meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum). Przetłumacz

zdania.

Exemplum: Ego librum meum lego. Vobis liber est. Puellae nos amant.

a. ……… librum ………… legis.

b. ……… libros …………. legimus.

c. ……… libros …………. legitis.

d. Pueri libros ……………. legunt.

37

e. Puellae libros ………….. legunt.

f. ……… (1 os. sg.) liber est.

g. ……… (2 os. sg.) liber est.

h. ……… (1 os. pl.) libri sunt.

i. ……… (2 os. pl.) libri sunt.

j. ………. libros …………. (2 os. pl.) do.

k. Pueri ………. (2 os. sg.) vident et salutant.

l. Pueri ………. (2 os. pl.) libros dant.

7. Napisz po łacinie posługując się zaimkami dzierżawczymi lub osobowymi.

a. mój przyjaciel ………………………… h. kto z was …………………….………

b. jego nieprzyjaciele …………………… i. ich nieprzyjaciele …………………….

c. twoim dzieciom ………………………. j. z naszymi panami …………………….

d. ich córkom …………………………… k. o mojej służącej ……………………...

e. Ty mówisz o swoich przyjaciołach …………………………………………..…….

f. Dziewczyna mówi o swoich dzieciach …………………………..…………..……..

g. My mówimy o swoich nauczycielach ……………………………………………...

l. Nauczyciel chwali swoich uczniów ……………………………….…………..….

m. Dajcie nam wasze (rzeczy) ………………………………………………….……..

n. Daj mi swoje (rzeczy) ……………………………………………………………..

o. Dajemy wam swoje (rzeczy) ………………………………………………………

p. Wasze (rzeczy) są naszymi (rzeczami) ……………………………………………

q. Jeden z naszych niewolników jest moim przyjacielem ……………………………

8. Przetłumacz zdania

a. Salve, amice, salve, bone vir! b. Nauta bonus ventum non timet. c. Aeterna est clarorum

virorum memoria. d. Consilium tuum plenum sapientiae est. e. Consilia nostra cum vestris

consentiunt. f. In Graecia et in Italia vides pulchra monumenta Graecorum et Romanorum

antiquorum. g. Malum est aliud dicere, aliud sentire. h. Quid est amicus? – Alter ego. i. Filius

amici nostri aegrotat; medicum advocate! j. Legati Graeciae Romam veniunt. k. De lingua stulta

veniunt incommoda multa. l. Numquam aliud natura, aliud sapientia dicit.

38

9. Przetłumacz tekst Rarus fortunā suā contentus.

Numquam fortunā nostrā contenti sumus. Agricola fortunā suā contentus non est, nautae

fortunae invidet. ‗Beatus es, nauta, — inquit — multas terras visitas, divitias magnas habes.

Ego miser sum, semper laboro, fatigatus iam sum, numquam otium habeo‘. Tum nauta: ‗Tu,

agricola, beatus es: in casa tua habitas, pericula non times, vitam securam agis. Ego autem

ventos et procellas semper timeo. Numquam securus sum‘.

Tum deus apparet et: ‗En, ego — inquit — fortunam vestram muto. Tu, nauta, agrum

ara, agricola es! Tu autem, agricola, navigium conscende et divitias para!‘ Nauta agricolam,

agricola nautam spectat, et nauta et agricola vitam suam laudare student. Agricola in casa

manet, nauta navigium conscendit. Saepe aliena nobis placent. Notum est dictum Polonorum:

Aliena laudatis, vestra ignoratis.

10. Przetłumacz tekst.

Romanis magnus numerus servorum est. Familia Romana ex viro, femina, liberis

servisque constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt. Etiam liberi

servorum servi esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum

laborant. Servus, nisi domino suo paret, dominum timere debet. Nam dominus servum suum

verbis malis durisque monet et flagellis verberat.

Etiam multi Graeci virorum Romanorum servi sunt. Servi Graeci saepe viri docti

sunt. Itaque in agris laborare non debent. Alii servorum morbos aegrotorum medici curant

sanantque, alii magistri liberos educant puerosque grammaticam, philosophiam aliasque

litteras docent et pueris puellisque multa et pulchra de claris poetis Graecis, ut de Homero et

Hesiodo, et de philosophis, ut de Democrito et Pythagora, et de aliis viris doctis narrant.

Liberi libros poetarum Graecorum amant, saepe tragoediis et comoediis Graecis student.

11.Przetłumacz tekst.

Angeli Dei servi sunt. Angelorum chori ante Dei thronum stant et hymnum

cantant: Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus, Deus Sabaoth. Angelis alae sunt. Alis oculos

suos velant, cum Deum adorant. Sancti et sanctae Dei, adorate Deum cum Angelis,

Archangelis, Thronis, et orate pro nobis, pro vivis et mortuis! Deus caelum terramque

gubernat in saecula saeculorum. Christus perpetuae dat nobis gaudia vitae. Domini est caelum

et terra. Pleni sunt caeli et terra gloriā tuā, Domine. Hymnis et canticis caeli reginam laudate,

iusti! Caelum angelis et sanctorum animis plenum est. Magister noster Christus est. Vir iustus

39

timet Deum. O vir iuste, serva semper Dei praecepta! Pulcher episcopi thronus in presbyterio

ecclesiae nostrae est. Episcopus iuxta aram orat: ‗Da nobis, Domine noster, auxilium contra

inimicum, quia vanum est subsidium virorum!‘

12. Posługując się datiwem possesiwem przekształć poniższe zdania tak, by otrzymać

tę samą treść. Przetłumacz zdania.

a. Opulentus vir Romanus multos servos habet. _________________________________

________________________________________________________________________

b. Quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas. ______________________________

________________________________________________________________________

c. Verba tua multum veri sapientiaeque habent. _________________________________

________________________________________________________________________

d. In vico nostro multae familiae agros magnos equosque pulchros habent. ____________

________________________________________________________________________

13. Posługując się genetiwem partitiwem przekształć poniższe zdania tak, by

otrzymać tę samą treść. Przetłumacz zdania.

a. Multi ex archiepiscopis papam eligunt. ______________________________________

________________________________________________________________________

b. Quis ex nobis dignus et iustus est? _________________________________________

________________________________________________________________________

c. Inimici unam ex oppidi nostri portis oppugnant. _______________________________

________________________________________________________________________

d. Primus ex viris Romanis imperator est. ______________________________________

________________________________________________________________________

40

SENTENCJE

1. A bonis bona disce.

2. Clavum clavo pellere.

3. Delphinum natare, aquilam volare

doces.

4. Divitiae non semper optimis contingunt.

5. E paucis verbis magnum malum aut

bonum.

6. Felicitas multos habet amicos.

7. Flamma fumo est proxima.

8. Gratia gratiam parit.

9. Invidus vicini oculus.

10. Ligna in silvam portare.

11. Mali principii malus finis.

12. Midae divitiae.

13. Mens caeli terraeque regina.

14. Mortui non dolent.

15. Mortuos rursus occidere.

16. Multa docet fames.

17. Piscis primum a capite foetet.

18. Quae semel ancilla, numquam hera.

19. Qualis vir, talis oratio.

20. Qui semel scurra, numquam pater

familias.

21. Signum bonum aut malum.

22. Umbram suam metuere.

23. Virtus gloriam parit.

41

INFINITIVUS PRAESENTIS

ACTIVUM PASSIVUM

I am-are kochać I am-ari być kochanym

II mon-ēre upominać II mon-eri być upominanym

III leg-ĕre czytać III leg-i być czytanym

IV aud-ire słuchać IV aud-iri być słuchanym

Praesens indicativi passivi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej)

koniugacja I II III IV

infinitivus amari monēri legi audiri

temat ama- mone- leg- audi-

znaczenie być kochanym być upominanym być czytanym być słuchanym

sg.

1. am-or

jestem kochany mone-or

jestem upominany leg-or

jestem czytany audi-or

jestem słuchany

2. ama-ris mone-ris leg-e-ris audi-ris

3. ama-tur mone-tur leg-i-tur audi-tur

pl.

1. ama-mur mone-mur leg-i-mur audi-mur

2. ama-mini mone-mini leg-i-mini audi-mini

3. ama-ntur mone-ntur leg-u-ntur audi-u-ntur

Praesens imperativi passivi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony biernej)

I II III IV

infinitivus amari moneri legi audiri

sing

.

2. ama-re!

bądź kochany!

mone-re!

bądź upominany!

lege-re!

bądź czytany!

audi-re!

bądź słuchany!

plur

.

2. ama-mini!

bądźcie kochani!

mone-mini!

bądźcie upominani!

legi-mini!

bądźcie czytani!

audi-mini!

bądźcie słuchani!

INDICATIVUS PRAESENTIS POSSUM, POSSE MOGĘ

LECTIO SEXTA

PRAESENS PASSIVI, CZASOWNIK POSSUM, POSSE

ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS PASSIVI

-or -mur

-ris -mini

-tur -ntur

42

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO

singularis pluralis

1 pos-sum mogę pos-sumus

2 pot-es pot-estis

3 pot-est pos-sunt

INFINITIVUS praesentis: posse - móc

SINGULARIA TANTUM (tylko liczba pojedyncza)

Singulare tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę

pojedynczą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie mnogiej.

pecunia,ae - pieniądze

ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ

strona czynna

Dominus bonus filiae parvae pupas dat.

Pan dobry córce małej lalki daje.

podmiot dopełnienie dalsze dopełnienie bliższe orzeczenie

przydawka przym. przydawka

strona bierna

Pupae filiae parvae a domino bono dantur.

Lalki córce małej przez pana dobrego są dawane.

podmiot dopełnienie dalsze ablativus auctoris orzeczenie

przydawka przydawka przym.

Tertium non datur. Trzeci raz nie dawaj.

NOTA BENE

43

Przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną:

1. Dopełnienie bliższe i wszystkie jego przydawki przymiotne (biernik) stają się

podmiotem (mianownik);

2. Podmiot i wszystkie jego przydawki przymiotne stają w ablativie z

przyimkiem a (ab) (dla żywotnych) lub bez przyimka (dla nieżywotnych);

3. Orzeczenie staje w stronie biernej. ORZECZENIE MUSI BYĆ W TEJ

SAMEJ OSOBIE I LICZBIE CO NOWY PODMIOT.

4. Pozostałe elementy (dopełnienie dalsze, okoliczniki, wszystkie wyrażenia

przyimkowe) pozostają BEZ ZMIAN.

NOTA BENE

44

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis passivi czasowników:

orno 1 ozdabiam vendo 3 sprzedaję

duco 3 prowadzę emo 3 kupuję

audio 4 słyszę punio 4 karzę

video 2 widzę castigo 1 karcę

quaero 3 szukam, pytam moveo 2 poruszam

capio 3 łapię sacro 1 poświęcam

sum jestem veho 3 poruszam

habeo 2 mam tango 3 dotykam

mulceo 2 gładzę lenio 4 łagodzę

tego 3 pokrywam traho 3 ciągnę

2. Od podanych słów podaj formy strony biernej zachowując osobę, liczbę, tryb,

czas. Przetłumacz.

activum tłumaczenie passivum tłumaczenie activum tłumaczenie passivum tłumaczenie

ducit audiunt

legere videre

spectatis mittis

traho regere

ornamus moneo

3. Zamień na stronę bierną. Przetłumacz.

a. Vir gladium acuit. –

b. Episcopus ecclesiam vestram visitat. –

c. Palatinus noster consilium convocat. –

d. Roma antiqua bella gerit. –

e. Romani terram populi finitimi invadunt. –

f. Oppidum aedificia alta ornant. –

g. Inimici incolas oppidi interficiunt. –

45

h. Romani multos captivos asportant. –

i. Christiani iustitiam, concordiam atque amicitiam colunt. –

j. Libros clarorum poetarum libenter legimus. –

k. Patriae divitias innumeras paratis. –

l. Patriam liberosque caros amas. –

m. Numquam verba falsa dico. –

n. Bella et pericula semper diligitis. –

4. Przetłumacz wyrażenia.

a. Equi donati dentes [zęby] non inspiciuntur.

b. Troia a Graecis expugnatur. (Cic.)

c. Tertium non datur.

d. Stultum est timere, quod [tego, co] vitari

non potest.

e. Imperium terrae finitur, ubi finitur

armorum potestas (moc, potęga).

f. Ama tu, si vis amari dicunt verba viri clari.

5. Przetłumacz tekst o rzymskimobozie wojskowym.

A Romanis castra ponuntur. Primum a tribuno locus capitur, ubi aqua et cibus inveniri

potest. Deinde quadratum spatium signatur et munitur. Circum castra fossa foditur et vallum

struitur. In mediis castris multa tabernacula ponuntur. Impedimenta et spolia in spatio inter

vallum et tabernacula cumulantur. In castris munitis custodiae per vallum disponuntur. Si Poeni

appropinquant, statim a custodiis cernuntur. Signum tubā extemplo datur.

6. Przetłumacz tekst.

De Graecia antiqua

Multi Graecorum a nobis clari habentur. Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis

celebratur. Multorum enim animi nunc etiam Homeri libris delectantur. Phidiae statuis

magnificis nos quoque delectamur, nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt.

Herodoti fabulis multi quoque moventur. Graecorum antiquorum libri nobis valde placent et

nos delectant. Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur.

46

7. Przetłumacz zdania.

a. Victoria ex concordiā gignitur. b. Magnā copiā aquae campus irrigatur. c. Si discipuli

bene student, a magistris laudantur. d. Statuae virorum clarorum rosis ornantur. e.Instrumenta

et arma e ferro parantur. f. Patria in periculis a viris defendi debet. g. Nullum periculum sine

periculo vincitur. h. Ex agro inculto frumentum frustra exspectatur. i. Agri ab agricolis coli

debent. j. Poetae leguntur, audiuntur, ediscuntur. k. Bellum, quod populos liberat, iustum ac

necessarium est. l. Clavus clavo pellitur.

8. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami czasownika sum,esse lub

possum,posse. Przetłumacz.

a. Ego non ______________

b. Romani inimicos vincere ___________________

c. Viri nostri gladiis, hastis et sagittis armati _____________

d. Castra Romana ab inimicis nullo modo capi __________________

e. Bellum mortiferum a nobis finiri ____________

f. Patriae nostrae multae divitiae ______________

g. Solus oppidum nostrum defendere non ____________

h. Quis vestrum meus amicus __________?

i. Multi libri vobis _____________, unum nobis dare ______________

SENTENCJE

1. Annosa vulpes haud capitur laqueo.

2. Antiquis debetur veneratio.

3. Audi, quae ex animo dicuntur.

4. Aureo piscari hamo.

5. Gallus in suo sterquilinio plurimum potest.

6. Legatus non caeditur neque violatur.

7. Monstrari digito.

8. Nihil potest et addi et eximi.

47

CCUSATIVUS CUM INFINITIVO (biernik z bezokolicznikiem) jest

konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające

się od spójnika ŻE (żeby). Ponieważ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie może

pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego zależy cała

konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące).

Sama konstrukcja w praesens składa się z ACCUSATIWU (rzeczownika,

przymiotnika, zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (praesentis activi

lub praesentis passivi).

Przy tłumaczeniu ACI na język polski

1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu — verbum regens —

dodajemy słówko ŻE (ŻEBY)

2. accusativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego zaczynającego

się od że

3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego zaczynającego

się od że

W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Widzę, że wojsko rusza do ataku. Wódz

rozkazał, żeby nikt nie opuszczał szyku. Filozofowie twierdzą, że nic nie pozostaje zawsze na

swoim miejscu., itp.

Podobne konstrukcje istnieją do tej pory w językach nowożytnych, występowały również

w dawniejszej polszczyźnie:

Uznali go Mesyjaszem być prawym.

Ich sehe die Kinder spielen.

I want children to play.

Je voi les enfants jouer.

verbum regens accusativus infinitivus

A

LECTIO SEPTIMA

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W PRAESENS

NOTA BENE

48

PAMIĘTAJ, ŻE W ACI

VERBUM REGENS musi stać w stronie czynnej (czas dowolny).

W ACCUSATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z

określeniami.

INFINITIVUS może występować w dowolnym czasie i stronie (6 możliwości).

Od czasu i strony infinitiwu zależy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się

w tłumaczeniu ACI

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW praesentis w zwykłym zadaniu / ACI

activum passivum

praesens

am-are kochać / że kocha… am-ari być kochanym / że jest kochany…

vid-ere widzieć / że widzi… vid-eri być widzianym / że jest widziany…

leg-ĕre czytać / że czyta… leg-i być czytanym / że jest czytany…

aud-ire słuchać /że słyszy… aud-iri być słuchanym / że jest słyszany…

SPOSÓB BUDOWANIA ACI w praesens

verbum

reg.

acc. dop. bl. infinitivus verbum

reg.

acc. dop. bl. infinitivus

praesens activi

Puer epistulam scribit. Pueri epistulas scribunt.

Video puerum epistulam scribere. Video pueros epistulas scribere.

Widzę

że,

chłopiec list pisze. Widzę,

że

chłopcy listy piszą.

praesens passivi

Epistula a puero scribitur. Epistulae a pueris scribuntur.

Video epistulam a puero scribi. Video epistulas a pueris scribi.

Widzę,

że

list przez

chłopca

jest

pisany.

Widzę,

że

listy przez

chłopców

są pisane.

49

Analiza sposobu tworzenia ACI

I. Strona czynna:

1. Zdanie niezależne: Puer epistulas scribit (Chłopiec pisze listy)

2. Uzależniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, że); nasze zdanie niezależne staje

się zdaniem podrzędnym zależnym od czasownika widzę

3. Nominativus zdania niezależnego (Puer) zamienia się na accusativus (puerum)

4. Dopełnienie bliższe (accusativus) zdania niezależnego (epistulas) pozostaje bez zmian

5. Orzeczenie zdania niezależnego scribit zamienia się na infinitivus tego samego czasu i

strony (scribere)

II. Strona bierna

1. Zdanie niezależne: Epistula a puero scribitur (List jest pisany przez chłopca)

2. Uzależniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, że); nasze zdanie niezależne staje

się zdaniem podrzędnym zależnym od czasownika widzę

3. Nominativus zdania niezależnego (Epistula) zamienia się na accusativus (epistulam)

4. Wyrażenie przyimkowe (a puero) pozostaje bez zmian

5. Orzeczenie zdania niezależnego scribitur zamienia się na infinitivus tego samego czasu

i strony (scribi)

NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE VERBA REGENTIA Nie każdy czasownik może być verbum regens. Musi to być czasownik, po którym może nastąpić zdanie

podmiotowe lub dopełnieniowe.

verba sentiendi ~myśleć,

spostrzegać

verba dicendi ~mówić, pisać verba voluntatis ~chcieć, kazać

animadverto 3 spostrzegam, że narro 1 opowiadam, że cupio 3 pragnę

audio 4 słyszę, że affirmo 1 twierdzę, że nolo, nolle nie chcę

ignoro 1 nie wiem, że fero, ferre mówię, że sino 3 pozwalam

non ignoro 1 dobrze wiem, że nuntio 1 donoszę, że iubeo 2 rozkazuję, żeby

puto 1 sądzę, że promitto 3 obiecuję, że veto 1 zakazuję

scio 4 wiem, że respondeo 2 odpowiadam, że malo, malle wolę

sentio 4 czuję, że nego 1 mówię, że nie moneo 2 upominam, żeby

spero 1 spodziewam się, że scribo 3 piszę, że volo, velle chcę

video 2 widzę, że dico 3 mówię, że

trado 3 przekazuje, że

lego 3 czytam, że

verba affectus wyrażenie

wzruszenia

wyrażenia/ formy nieosobowe

doleo 2 boleję, że constat wiadomo, że

gaudeo 2 cieszę się, że placet podoba się, że

oportet trzeba, żeby

certiorem facio powiadamiam, że

NOTA BENE

50

1. Uzależnij zdania od verbum regens tworząc konstrukcje ACI w praesens w activum

lub w passivum. Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Vir Romanus patriam defendit. (legimus) ....................................................................

.............................................................................................................................................

b. Feminae pulchrae rosis aram ornant. (video) ................................................................

.............................................................................................................................................

c. Inimici patriae ab incolis necantur. (constat) ...............................................................

.............................................................................................................................................

d. Nos boni amici semper sumus. (pueri sciunt) ..............................................................

.............................................................................................................................................

e. Multa bella mortifera a viris peritis geruntur. (oportet) ..............................................

.............................................................................................................................................

f. Equus bonus magno pretio emi potest. (certiorem te facio) .......................................

.............................................................................................................................................

2. Przepisz poniższe fragmenty tekstów uzależniając zdania od odpowiednich

czasowników lub zdań (podanych w nawiasie) tworząc tekst w ACI.

a. Romanis magnus numerus servorum est (constat). Familia Romana ex viro, femina,

liberis servisque constat (magister docet). Servos Romani bellis sibi parant (historici tradunt).

Servi liberi non sunt (scimus). Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis

metallisque Romanorum opulentorum laborare debent (Romani opulenti putant). Servus

dominum timet (oportet). Dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis

verberat (in libris legimus). ...........................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

51

b. Multi Graecorum clari habentur (discipuli sciunt). Homerus, poeta Graecorum clarus, a

multis celebratur (antiqui narrant). Multorum animi nunc etiam Homeri libris delectantur

(animadvertimus). Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur (oportet), nam Phidiae

statuarum fragmenta hodie spectari possunt (videmus). Herodoti fabulis multi quoque

moventur (audimus). Graecorum antiquorum libri vobis valde placent et vos delectant

(gaudeo). Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur (multi

affirmant). ......................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

3. Przetłumacz tekst.

De bello Troiano

Vergilii libros de bello Troiano et de Aenea, Romanorum proavo legimus. Ex quibus

eiusmodi esse primordia Romae cognoscimus: Graecos Troiam invadere constat.

Troianos diu se defendere Homerus narrat. Graecos tamen Ilium expugnare atque

incendio delere poetae ferunt. Troiam a Graecis capi scimus. Inter Troianos Aeneam,

virum pium, esse Vergilius nobis tradit. Aeneam fugā vitam servare atque novam

patriam quaerere statuere legimus.

4. Przetłumacz tekst.

De equo Troiano

Bellum Troianum geri, Troiam tamen diu vinci non posse constat. Homerus tradit

equum denique magnum, ligneum a Graecis aedificari. Equi uterum viris armatis

impleri scimus. Equum in oris maritimis relinqui fabula narrat. Troiani Graecos in

patriam navigare putant. Itaque Troiani ex oppido evadunt et de equo disputant. Tum

exitium Troiae a Cassandra praedici audiunt. Pauci Troianorum equum statim uri

desiderant, reliqui equum in urbem trahi volunt. Denique cuncti incolae in contrarias

sententias distrahuntur. Multi enim equum in oppidum trahi iubent. Denique equus

perniciosus cum viris armatis in oppidum trahitur.

52

IDIOMY i WYRAŻENIA

1. Przestrzeń i ruch.

a. terras peragrare – zwiedzać kraje

2. Życie, śmierć; szczęście, nieszczęście.

a. periculum depellere – odpierać niebezpieczeństwo

b. periculum effugere – unikać niebezpieczeństwa

c. detrimentum capere ex aliqua re – ponieść przez coś stratę

d. morbo corripi/consumi – być opanowanym/strawionym chorobą

e. animam efflare – wyzionąć ducha

3. Stosunki z ludźmi.

a. auxilium petere ab aliquo – prosić o pomoc kogoś

b. gratiam habere – być wdzięcznym komuś

c. gratias agere – dziękować

d. amicitiam iungere cum aliquo - zawrzeć z kimś przyjaźń

4. Stosunki rodzinne.

a. in matrimonium ducere aliquam – pojąć kogoś za żonę

b. in matrimonium dare aliquam alicui – wydać kogoś za mąż za kogoś

c. nubere alicui – wyjść za kogoś za mąż / być poślubionym komuś

5. Usposobienie; afekty

a. animus aequus – równowaga umysłu

b. iram alicuius movere – wzbudzić czyjś gniew

c. memoriā tenere aliquid – zachować coś w pamięci

d. in animo habere – mieć na myśli

e. operam dare alicui rei – zająć się czymś, starać się o coś, oddać się czemuś

6. Religia i kult.

a. deos colere – czcić bogów

7. Wojna.

a. belli peritus – doświadczony w wojnie

LECTIO OCTAVA

LEKSYKA I

53

b. bellum parare – przygotowywać

wojnę

c. bellum indicere – wypowiadać wojnę

d. bellum movere – wszcząć wojnę

e. bellum gerere – prowadzić wojnę

f. castra ponere – założyć obóz

g. castra movere – zwinąć obóz

h. castra munire – obwarować obóz

i. proelium committere – wydać bitwę

j. arma capere – chwytać za broń

8. Marynarka.

a. ancoras solvere – podnieść kotwicę

b. exire in terram – wyjść na ląd

OZNACZENIA SŁOWNIKOWE

WSKAZUJĄCE NA RZĄD CZASOWNIKA słówko skrót oznacza użycie przypadka tłumaczy

się

przykład

aliquid alqd accusativus neutri coś memoriā tenere aliquid

zachować coś w pamięci

alicuius alcis genetivus dla żywotnych kogoś,

czyjś

iram alicuius movere wzbudzić czyjś gniew

alicuius

rei

alcis

rei

genetivus dla nieżywotnych czegoś peritus stellarum

doświadczony w gwiazdach

alicui — dativus dla żywotnych komuś nubere alicui być poślubionym komuś

alicui rei — dativus dla nieżywotnych czemuś operam dare alicui rei oddać się czemuś

aliquem alqm accusativus dla żywotnych m kogoś amo puellam kocham dziewczynę

aliquam —

accusativus dla żywotnych f jakąś matrimonium ducere aliquam

pojąć jakąś za żonę

aliquo alqo ablativus m kimś,

czymś

amicitiam iungere cum aliquo

zawrzeć z kimś przyjaźń

aliqua alqa ablativus dla żywotnych f jakąś puellā delecto zachwycam się dziewczyną

aliqua re alqa re ablativus dla nieżywotnych czymś libro utor posługuję się książką

aliquos alqos accusativus pl. m jakichś pueros amo kocham chłopców

54

1. Napisz po łacinie posługując się powyższymi idiomami i wyrażeniami.

a. Wiemy, że możemy zwiedzać obce kraje i unikać niebezpieczeństwa. __________

______________________________________________________________________

b. Wiadomo, że dziś podnosimy kotwicę. Możemy wyjść na ląd i założyć obóz.

______________________________________________________________________

c. Zachowajcie w pamięci wskazówki doświadczonych w wojnie mężów. __________

______________________________________________________________________

d. Widzimy, że mieszkańcy miasteczka prowadzą wojnę z nieprzyjaciółmi. ________

______________________________________________________________________

e. Zbrojni mężowie (viri armati) starają się odeprzeć niebezpieczeństwo od ojczyzny.

______________________________________________________________________

f. Wiedzcie, że nasza ojczyzna nie może ponieść straty! _______________________

______________________________________________________________________

g. Obwarujcie obóz, chwyćcie za broń i wypowiedzcie nieprzyjaciołom wojnę! –

mówią mężowie. _____________________________________________________

______________________________________________________________________

h. Sądzimy, że możemy przygotowywać wojnę, zawrzeć przyjaźń i prosić o pomoc

bogów. _____________________________________________________________

______________________________________________________________________

i. Starajcie się zachować równowagę umysłu i zawsze mieć na myśli dobro waszej

ojczyzny! __________________________________________________________

______________________________________________________________________

Castra ponere obóz pionierów

55

GERUNDIUM jest rzeczownikiem odsłownym (tworzonym od czasownika). W

tłumaczeniu oddajemy je przez polskie rzeczowniki odsłowne, np.: stanie, siedzenie,

pisanie itp. Gerundium odmienia się wg II deklinacji, nie ma liczby mnogiej, ani

vocatiwu. Nominativus gerundii jest identyczny, jak infinitivus praesentis activi.

Pozostałe przypadki tworzymy dodając do TEMATU PRAESENTIS czasownika cechę –

nd i końcówki odmiany II deklinacji. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd

wchodzi spójka e.

I II III IV

sg. ama- + nd- mone- + nd- leg- + e + nd- audi- + e + nd-

Nom. amare słuchanie monere upominanie legere czytanie audire słuchanie

Gen. ama-nd-i mone-nd-i leg-e-nd-i audi-e-nd-i

Dat. ama-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o audi-e-nd-o

Acc. (ad) ama-nd-um (ad) mone-nd-um (ad) leg-e-nd-um (ad) audi-e-nd-um

Abl. ama-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o audi-e-nd-o

1. Gerundium ma tylko liczbę pojedynczą rodzaju nijakiego.

2. Accusativus gerundii występuje zwykle z przyimkiem ad.

3. Nie znajdziesz gerundium w słowniku: jeśli widzisz w słowie

cechę –nd, szukaj pod czasownikiem!

3. GERUNDIUM RZĄDZI TYM SAMYM PRZYPADKIEM, JAKIM RZĄDZI

CZASOWNIK, OD KTÓREGO GERUNDIUM POCHODZI (zwykle accusatiwem).

ZASTOSOWANIE GERUNDIUM W ZDANIACH

Nom. Discere utile est. Uczenie się jest pożyteczne.

Gen. Discendi ars difficilis est Umiejętność uczenia się jest trudna.

Dat. Discendo multum temporis impendimus. Uczeniu się poświęcamy wiele czasu.

Acc. Ad discendum haec aetas apta est. Ten wiek jest odpowiedni do uczenia się.

Abl. Discendo mens hominis alitur. Z uczenia się czerpie pożytek umysł

człowieka.

LECTIO NONA

GERUNDIUM, PARICIPIUM FUTURI PASSIVI (GERUNDIVUM, PFP)

NA TEMACIE PRAESENTIS

NOTA BENE

56

RZĄD GERUNDIUM (ten sam, co rząd czasownika, od którego gerundium pochodzi)

polski łacina

czytanie książki dopełniacz lego 3 (acc.) legere librum accusativus

stawianie mostu dopełniacz facio 3 (acc.) facere pontem accusativus

przyglądanie się córce celownik specto 1 (acc.) spectare filiam accusativus

posługiwanie się nożem narzędnik utor (abl.) uti cultro ablativus

Np.: Tempus dicendi verbum nobis non est datum. = Nie dano nam czasu na

wypowiedzenie słowa

UWAGA!!! Ogromna większość czasowników łacińskich rządzi accusatiwem.

Nieliczne rządzą innymi przypadkami. Oto niektóre z nich:

czasownik znaczenie przypadek czasownik znaczenie przypadek

caveo czuwać nad kimś dativus parco oszczędzam dativus

consulo starać się o coś dativus pareo jestem posłuszny dativus

foveo sprzyjam dativus persuadeo przekonuję dativus

fruor korzystam ablativus placeo podobam się dativus

insidior zasadzam się dativus praesum jestem na czele dativus

intersum biorę udział dativus prospicere dbać o kogoś dativus

irascor gniewam się dativus prosum pomagam dativus

metuere bać się o kogoś dativus provideo dbać o kogoś dativus

noceo szkodzę dativus studeo starać się dativus

nubo wychodzić za mąż dativus suadeo doradzać dativus

oboedio jestem posłuszny dativus supplico prosić dativus

obsum szkodzę dativus timeo bać się o kogoś dativus

obtempero jestem posłuszny dativus utor używać,

posługiwać się

ablativus

locus est jest miejsce dativus

GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTURI PASSIVI) jest imiesłowem (przymiotnikiem

odsłownym). Tworzymy je od czasownika dodając do TEMATU PRAESENTIS cechę –nd i

koncówki –us, -a, -um ( I/II deklinacji). Gerundivum odmienia się jak przymiotnik na –us, -a, -

um deklinacji I/II. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd wchodzi spójka e.

NOTA BENE

NA TEMACIE PRAESENTIS

57

SPOSÓB TWORZENIA GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTRI PASSIVI)

kon. infinitivus temat spójka cecha końcówki pełna forma dla 3 rodzajów, Nom. sg.

I amare ama- nd us, a, um amandus, amanda, amandum

II videre vide- nd us, a, um videndus, videnda, videndum

III legere leg- e nd us, a, um legendus, legenda, legendum

IV audire audi- e nd us, a, um audiendus, audienda, audiendum

Możliwych jest kilka sposobów tłumaczenia gerundivum na polski.

RÓŻNICE między GERUNDIUM i GERUNDIVUM

gerundium gerundivum

consilium condendi oppida consilium oppidorum condendorum

cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i liczba

zamiar założenia miast zamiar miast mających być założonymi

zamiar miast założenia

spes liberandi patriam spes patriae liberandae

cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i liczba

nadzieja oswobodzenia ojczyzny nadzieja ojczyzny mającej być oswobodzoną

nadzieja ojczyzny oswobodzenia

Wyrażenie z gerundium i wyrażenie z gerundivum tłumaczą się TAK SAMO

Jak odróżnić gerundium od gerundivum w tekście?

1. GERUNDIUM występuje tylko w singularis neutri. W pluralis może pojawić się wyraz,

którym GERUNDIUM rządzi. Zachodzi tu związek rządu.

2. GERUNDIVUM może stać również w pluralis wszystkich rodzajów. Wówczas i

rzeczownik (przymiotnik, zaimek, liczebnik), który mu towarzyszy MUSI być w pluralis.

Zachodzi tu związek zgody.

Jeśli widzisz formę z cechą –nd w pluralis lub/i rodzju żeńskim, MUSI to być GERUNDIVUM

liber legendus

książka mająca być czytaną

książka godna/warta czytania

książka, którą należy (prze-)czytać

książka, która powinna być czytana

NOTA BENE

58

ZAMIANA GERUNDIUM NA GERUNDIVUM I GERUNDIVUM NA GERUNDIUM

I. Zamieniamy gerundium na gerundivum. (spes) liberandi patriam (spes) patriae

liberandae

1. Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundium (tu: w gen. sg. liberandi).

2. Patrzymy w jakim rodzaju stoi słówko, którym gerundium rządzi (tu: żeński patriam)

3. Na ten sam przypadek (tu: gen.) i rodzaj (tu: żeński) zamieniamy gerundivum

(liberandae)

4. W tym samym przypadku, liczbie i rodzaju (związek zgody) musi stanąć towarzyszący

rzeczownik (patriae)

Znaczenie obu wyrażeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny

II. Zamieniamy gerundivum na gerundium. (spes) patriae liberandae (spes) liberandi

patriam

1. Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundivum (tu: gen. sg. liberandae). Rodzaj

gerundivum nie jest istotny.

2. W tym samym przypadku stawiamy gerundium (liberandi)

3. Sprawdzamy, jakim przypadkiem rządzi nasze gerundium (tym samym, którym rządzi

czasownik libero 1). Prawie zawsze jest to accusativus. (Większość wyjątków w tabeli

powyżej.)

4. Sprawdzamy, w jakiej liczbie stał rzeczownik przy gerundivum (tu: w sg. patriae).

5. Zatem stawiamy przy gerundium w genetivie (liberandi) rzeczownik w accusativie (bo

libero rządzi accusativem) singularis (bo powtarzamy liczbę z gerundivum) (patriam)

Znaczenie obu wyrażeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny

I. Zamień z gerundium na gerundivum z gerundivum na gerundium tak, by sens

pozostał niezmieniony. Przetłumacz.

1. 1. occasio (okazja) capiendi pilam

2. 2. facultas (sposobność) librorum legendorum

3. 3. spes (nadzieja) reddendi pecuniam meam

4. 4. utilitas (pożytek z) Latinae discendae

5. 5. potestas (moc) liberandi patriam caram

6. 6. necessitudo (konieczność) dicendae sententiae

7. 7. venia parcendi vitae

8. 8. cupido (żądza) magni imperii possidendi

9. ars (sztuka) ponendorum movendorumque castrorum

10. ad epistulas scribendas

11. de comparando bonam vitam

12. consilium mittendi legatos ad inimicos

59

13. ad arma capienda

14. voluntas historiae discendae

15. tempus litterarum studendarum

16. de delendo oppidum

17. pro silvis excidendis

18. ad verbum dicendum

19. necessitas liberorum educandorum

20. de alendo equos albos

21. potestas belli inferendi

22. ad expugnandum portas

23. de hostiis immolandis

24. occasio capiendi piratas

25. iussum ad ancoras solvendas

26. de filia viro in matrimonium danda

27. contra tradendum nobis pecuniam

28. ad templa pulchra struenda

29. aqua ad pocula implenda

II. Przetłumacz wyrażenia na łacinę posługując się i GERUNDIUM i GERUNDIVUM

1. Nadzieja na zniszczenie okrętów nieprzyjaciół –

2. Użytek z posiadania licznych niewolników –

3. Możliwość prowadzenia wojny –

4. Okazja studiowania filozofii –

5. Żądza dotknięcia zgrabnej dziewczyny –

6. Umiejętność pisania książek –

7. Wola czynienia dobra –

8. Zwyczaj zakładania białej togi –

spes,ei f – nadzieja

deleo 2 – niszczę

navigium,i n – okręt

inimicus,i m – wróg

utilitas,atis f – użytek

possideo 2 – posiadam

multus 3 – liczny

servus,i m – niewolnik

possibilitas,atis f – możliwość

bellum,i n – wojna

gero 3 – prowadzę

bellum gero 3 – prowadzę

wojnę

occasio,onis f – okazja

studeo 2 (dat.) – tu: studiuję

philosophia,ae f – filozofia

cupido,inis f – żądza

studium,i n (dat.) – żądza

tango 3 – dotykam

formosus 3 – zgrabny

scientia,ae f – umiejętność

scribo 3 – piszę

liber,bri m – książka

voluntas,atis f – wola

facio 3 – czynię

bonum,i n – dobro

consuetudo,inis f – zwyczaj

induo 3 – zakładam

candidus 3 – biały

toga,ae f – toga

60

III. Przetłumacz zdania. Zamień, tam, gdzie to możliwe, gerundium na gerundivum

lub gerundivum na gerundium.

a. Amicus meus saepe legit et scribit, nam audiendo et legendo amicus meus studet. b. Non

nobis tantum vivimus, sed amicis fovendis patriaeque defendendae. c. De patria defendenda

viri cogitare debent. d. Inter bella et pericula non est locus litteris studendis. e. Romani ad

castra ponendum a tribuno mittuntur. f. Semper locus est amicos corrigendo. g. Philosophi de

vita corrigenda disputant. h. Galli ad oppidum delendum veniunt. i. Graeci ad Troiam

expugnandam Helenamque liberandam navigant. j. Tribunus suis signum ad navigia delendum

dat. k. Cogitando et legendo animus viri boni alitur. l. Equi albi a Germanis ad currum sacrum

trahendum eliguntur. m. Populi antiqui ad deos colendos prompti sunt. n. Vir belli peritus dicit

nobis multa de bello cum inimicis gerendo patriamque defendendo.

IV. Od poniższych czasowników utwórz gerundium lub gerundivum w odpowiednich

formach. Przetłumacz utworzone formy.

OD UTWÓRZ WYNIK TŁUMACZENIE

a. mitto 3 Acc. sg. f gerundivi

b. punio 4 Dat. gerundii

c. timeo 2 Gen. pl. m gerundivi

d. canto 1 Nom. sg. gerundii

e. duco 3 Acc. pl. n gerundivi

f. facio 3 Acc. sg. gerundii

g. sentio 4 Abl. pl. gerundivi

h. peto 3 Gen. sg. n gerundivi

i. capio 3 Gen. pl. f gerundivi

61

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti supinum

duc/o ducere dux/i ductum

1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf.

act.

supinum

indicativus praes. act. infinitivus praes. pass.

indicativus praes. pass.

indicativus imperfecti activi

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA IMPERFECTUM

-m / -r -mus / -mur

-s / -ris -tis / -mini

-t / -tur -nt / -ntur

indicativus imperfecti passivi

indicativus futuri i activi

indicativus futuri i passivi

INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI et PASSIVI

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO STRONY

CZYNNEJ i BIERNEJ

Charakterystyczną cechą IMPERFECTUM jest –BA. Dodajemy ją we wszystkich

koniugacjach do tematu czasownika. W koniugacji III i IV między temat i cechę ba wstawiamy

spójkę e:

1. lauda – ba – m : chwaliłem

2. mone – ba – m : upominałem

3. vinc – e – ba – m : zwyciężałem

4. audi– e – ba - m : słuchałem

Końcówki osobowe dla tego czasu są identyczne jak w praesens, z wyjątkiem końcówki 1 os.

sg . act.: - m

LECTIO DECIMA

IMPERFECTUM I FUTURUM PRIMUM ACTIVI I PASSIVI

ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS

62

IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI

I II III IV

1 lauda-ba-m chwaliłem mone-ba-m upominałem vinc-e-ba-m zwyciężałem audi-e-ba-m słuchałem

2 lauda-ba-s mone-ba-s vinc-e-ba-s audi-e-ba-s

3 lauda-ba-t mone-ba-t vinc-e-ba-t audi-e-ba-t

1 lauda-ba-mus mone-ba-mus vinc-e-ba-mus audi-e-ba-mus

2 lauda-ba-tis mone-ba-tis vinc-e-ba-tis audi-e-ba-tis

3 lauda-ba-nt mone-ba-nt vinc-e-ba-nt audi-e-ba-nt

IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

I II III IV

1 lauda-ba-r byłem chwalony

mone-ba-r byłem upominany

vinc-e-ba-r byłem zwyciężany

audi-e-ba-r byłem słuchany

2 lauda-ba-ris mone-ba-ris vinc-e-ba-ris audi-e-ba-ris

3 lauda-ba-tur mone-ba-tur vinc-e-ba-tur audi-e-ba-tur

1 lauda-ba-mur mone-ba-mur vinc-e-ba-mur audi-e-ba-mur

2 lauda-ba-mini mone-ba-mini vinc-e-ba-mini audi-e-ba-mini

3 lauda-ba-ntur mone-ba-ntur vinc-e-ba-ntur audi-e-ba-ntur

INDICATIVUS IMPERFECTI sum, esse - jestem

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO

INDICATIVUS IMPERFECTI possum, posse - mogę

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO

singularis pluralis

1 pot-eram mogłem pot-eramus

2 pot-eras pot-eratis

3 pot-erat pot-erant

singularis pluralis

1 eram byłem eramus

2 eras eratis

3 erat erant

63

INDICATIVUS i IMPERATIVUS FUTURI PRIMI ACTIVI et PASSIVI

TRYB ORZEKAJĄCY i ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

STRONY CZYNNEJ I BIERNEJ

FUTURUM PRIMUM tworzy się przez dodanie

do tematu praesentis

1. dla koniugacji I i II: cechy B (-BI, BU),

2. dla koniugacji III i IV: samogłoski E (w 1 os. sg. –A)

1. lauda- b-o: pochwalę, będę chwalił

2. mone-b-o: upomnę, będę upominał

3. vinc-a-m: zwyciężę, będę zwyciężał

4. audi-a-m: usłyszę, będę słuchał

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI

I II III IV

1 lauda-b-o pochwalę

mone-b-o upomnę

vinc-a-m zwyciężę

audi-a-m usłyszę

2 lauda -bi-s mone-bi-s vinc-e-s audi-e-s

3 lauda-bi-t mone-bi-t vinc-e-t audi-e-t

1 lauda-bi-mus mone-bi- mus vinc-e-mus audi-e-mus

2 lauda-bi-tis mone-bi-tis vinc-e-tis audi-e-tis

3 lauda-b-u-nt mone–b-u-nt vinc-e-nt audi-e-nt

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI

I II III IV

1 lauda-bor

zostanę pochwalony mone-bor

zostanę upomniany

vinc-a-r zostanę zwyciężony

audi-a-r

zostanę usłyszany

2 lauda-b-e-ris (re) mone-b-e-ris (re) vinc-e-ris (re) audi-e-ris (re)

3 lauda-bi-tur mone-bi-tur vinc-e-tur audi-e-tur

1 lauda-bi-mur mone-bi-mur vinc-e-mur audi-e-mur

2 lauda-bi-mini mone-bi-mini vinc-e-mini audi-e-mini

3 lauda-b-u-ntur mone-b-u-ntur vinc-e-ntur audi-e-ntur

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS ZESTAW KOŃCÓWEK DLA

FUTURUM

-o lub –m / -r -mus / -mur

-s / -ris -tis / -mini

-t / -tur -nt / -ntur

64

IMPERATIVUS FUTURI ACTIVI

I II III IV

2 sg. lauda-to pochwal

mone-to

upomnij vinc-i-to

zwyciężaj audi-to

usłysz

3 sg. lauda-to niech pochwali

mone-to niech upomni

vinc-i-to

niech zwycięży audi-to

niech usłyszy 2 pl. lauda-to-te

pochwalcie mone-to-te upomnijcie

vinc-i-to-te zwyciężcie

audi-to-te

usłyszcie

3 pl. lauda-nto niech pochwalą

mone-nto

niech upomną vinc-u-nto niech zwyciężą

audi-u-nto niech usłyszą

IMPERATIVUS FUTURI PASSIVI

I II III IV

2 sg. lauda-tor zostań pochwalony

mone-tor zostań upomniany

vinc-i-tor

zostań zwyciężony audi-tor

zostań usłyszany 3 sg. lauda-tor

niech zostanie pochwalony mone-tor

niech zostanie

upomniany

vinc-i-tor

niech zostanie

zwyciężony

audi-tor

niech zostanie

usłyszany 3 pl. lauda-ntor

niech zostaną pochwaleni mone-ntor

niech zostaną upomniani vinc-u-ntor

niech zostaną zwyciężeni audi-u-ntor

niech zostaną

usłyszeni

INDICATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

singularis pluralis

1 ero bedę erimus

2 eris eritis

3 erit erunt

INDICATIVUS FUTURI PRIMI possum, posse - mogę

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

singularis pluralis

1 pot-ero bedę mógł pot-erimus

2 pot-eris pot-eritis

3 pot-erit pot-erunt

IMPERATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem

TRYB ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

singularis pluralis

1 es-to bądź es-to-te bądźcie

2 es-to niech będzie sun-to niech bedą

65

CZASOWNIKI ZŁOŻONE

Niektóre czasowniki szczególnie chętnie wchodzą w złożenia, czyli występują poprzedzone

przedrostkami (np.: nieść, w-nieść, od-nieść, za-nieść, przy-nieść, do-nieść, u-nieść itp.)

Przedrostki – to najczęściej połączone z czasownikiem przyimki.

Warto umieć rozpoznawać złożenia, bo daje to możliwość łatwego znalezienia znaczenia

(pozwala bowiem zauważyć, że na pozór niezrozumiałe słowo składa się z dwóch dobrze

znanych części, np. popularnego czasownika i znanego przyimka). Złożenia zachowują się

zwykle w odmianie jak czasownik podstawowy.

UWAGA!!!

1. Niektóre czasowniki wchodząc w złożenia zmianiają samogłoskę w pierwszej

sylabie czasownika podstawowego lub przekształcają nieco ten czasownik. Jest to

przeważnie zmiana a na i, np.: facio: con-ficio, de-ficio, ef-ficio; specto: de-spicio,

con-spicio, in-spicio.

2. Niektóre przyimki łącząc się z pewnymi czasownikami ulegają drobnym

przekształceniom, np. ex, ale ef-ficio

PRZYIMEK W ZŁOŻENIU PRZYKŁAD

a (ab, abs) a-, au- au-fero (*ab-fero)

ad af-, as-, ar-, al- af-ficio (*ad-facio); as-sero (*ad-sero); ar-rodo (*ad-rodo); al-

lego (*ad-lego)

ex ef- ef-ficio (*ex-facio);

cum con-, col-, cor- con-ficio (*cum-facio); col-laudo (*cum-laudo); cor-ripio

(cum-rapio)

in im-, il-, ir- im-mitto (*in-mitto), il-lino (*in-lino), ir-rideo (*in-rideo)

per pel- pel-luceo (per-luceo)

sub suc-, suf-,

sum- sup-, sur-

, sus-

succurro (*suc-curro); suf-ficio (*sub-facio); sum-mitto

(*sub-mitto); sup-pono (*sub-pono); sur-ripio (*sub-rapio);

sus-cipio (*sub-capio)

ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE

Wszystkie złożenia z ESSE odmieniają się w identycznie jak ESSE z dodanym odpowiednim

przedrostkiem. Z wyjątkiem dwóch: PROSUM i POSSUM

NOTA BENE

NOTA BENE

66

PROSUM, PRODESSE - pomagam

praesens imperfectum futurum primum

1sg pro-sum pomagam prod-eram pomagałem prod-ero pomogę

2sg prod-es prod-eras prod-eris

3sg prod-est prod-erat prod-erit

1pl pro-sumus prod-eramus prod-erimus

2pl prod-estis prod-eratis prod-eritis

3pl pro-sunt prod-erant prod-erunt

POSSUM, POSSE - mogę

praesens imperfectum futurum primum

1sg pos-sum mogę pot-eram mogłem pot-ero będę mógł / -ła

2sg pot-es pot-eras pot-eris

3sg pot-est pot-erat pot-erit

1pl pos-sumus pot-eramus pot-erimus

2pl pot-estis pot-eratis pot-eritis

3pl pos-sunt pot-erant pot-erunt

ab-sum, ab-esse jestem oddalony

jestem nieobecny

POSSUM, POSSE MOGĘ

ad-sum, ad-esse jestem obecny

pomagam

prae-sum, prae-esse jestem na czele

dowodzę

de-sum, de-esse nie ma mnie,

brak mnie

ob-sum, ob-esse szkodzę

in-sum, in-esse jestem w czymś sub-sum, sub-esse jestem pod czymś

inter-sum, inter-esse uczestniczę super-sum, super-esse pozostaję (przy życiu)

pro-sum, prodesse pomagam

Disce, puer, Latine, ego faciam te mościpanie.

(Stefan Batory)

67

1. Określ i przetłumacz formę:

2. Poniższe formy czasowników wpisz w odpowiednie miejsce w tabeli, a następnie

uzupełnij tabelę formami pozostałych czasów zachowując tryb, stronę, osobę, liczbę.

Przetłumacz wszystkie formy.

a) invenimus b) amabuntur c) relinquitis d) faciebat e) eramus f) regebamur

g) petitur h) curabis i) trahent j) sentio k) monere l) poteris

a) gaudebis - g) spectabamur - n) dicebant -

b) amabamus - h) audieris - o) laborabatis -

c) veniam - i) relinquere - p) debebit -

d) legetur - k) dabimus - q) facies -

e) molliebar - l) studebitis - r) ponam -

f) movebunt - m) dicam - s) mittitur -

PRAESENS IMPERFECTUM FUTURUM

amo kocham amabam kochałem amabo pokocham

a

b

c

d

e

f

g

h

i

j

k

l

68

3. Przetłumacz zdania.

a. Castra Romanorum a castris inimicorum longe aberant.

b. Viri nostri multis proeliis intererant et gloriam aeternam sibi parabant.

c. Viris probis in vita degenda amicitia bonorum non deerit.

d. Pecunia mihi deest.

e. In pugna Salaminia magnus numerus navigiorum Persarum non proderat, sed

oberat.

f. Cur ludis ceterorum discipulorum non interestis?

g. In periculo amicis adesse magna gloria est.

h. Nuntius erat in oppido et de periculo belli futuri nobis narrabat.

i. Inter amicos invidia abest.

4. Przetłumacz zdania.

Iusti stabant ante thronum Dei, ubi sedebat Agnus, et cantabant canticum novum.

In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Humiliabamus

animas nostras, invocabamus misericordiam tuam. Animae nostrae erant sicut terra sine aqua.

O vir iuste, ambulabas in via Domini, implebas praecepta Dei, eras servus fidus. Intra nunc in

regnum caelorum. Ecclesiae fundamentum erant apostoli et evangelistae. Initium Evangeliae

secundum Lucam. Lucas medicus Graecus erat. Pulchri sunt libri prophetarum Hebraeorum.

Magni prophetae, viri iusti, increpabant populum suum, quod ambulabat in via prava neque

praecepta Dei implebat.

Lauda, anima mea, Dominum, laudabo Dominum in vita mea. Iustus germinabit

sicut lilium et florebit in aeternum ante Dominum. Gratias tuas, Domine, in aeternum

cantabo. Exsultabimus, Deus, in tua misericordia et in iustitia tua liberabis servos tuos. In

memoria aeterna erit iustus. Ego ero Deus vester et vos eritis populus meus. Multi

Christianorum non erunt in caelo. In purgatorio aut in inferno erunt. Sancti tui, Domine,

benedicent te, gloriam regni tui dicent. Qui sperant in Domino, assument pennas sicut

aquilae, current et non laborabunt, ambulabunt et non deficient. Tu, Domine, servabis nos et

custodies nos in aeternum. Ecce ego aperiam tumulos vestros et educam vos de sepulcris

vestris et inducam vos in terram Israël dicit Dominus.

69

5. Napisz po łacinie posługując się czasownikiem desum,deesse.

a. Nie mam przyjaciół. ______________________________________________________

b. Mężczyzna nie miał miecza. _______________________________________________

c. Dzieci nie będą miały książek. ______________________________________________

6. Przetłumacz tekst.

De Romae futurae fata ab Aenea cognoscendo

Aeneam in Italia ad inferos descendere ibique umbram Anchisae mortui invenire

Vergilius narrat. Apud inferos gloriam Romae futurae ab Anchisa Aeneae monstrari legimus:

―Aenea, mi fili!‖ — Anchises dicit — ―mox magna Romae gloria a te videbitur. Praeclari

Romae futurae condendae viri tibi monstrabuntur. Oppidum Lavinium a te aedificabitur, ab

Ascanio autem, filio tuo, Alba Longa, oppidum novum, struetur. Alba Longa a multis viris

claris gubernabitur. Ibi post multos annos Rhea Silvia pueros geminos habebit‖.

Anchisen in inferis fata Romanorum futura Aeneae aperire poetae nobis tradunt.

―Vade mecum, Aenea‖ — inquit — ―mox clari Romanorum viri a te cognoscentur‖. Primum

pueris geminis appropinquare et Anchisen dicere ferunt: ―Vos, pueri gemini, Romulus et

Remus vocabimini et Roma aeterna a vobis condetur‖. Deinde Anchises ad virum: ―Tu —

inquit — Caius Iulius Caesar diceris. Multa bella a te gerentur et Gallia subigetur‖. Tandem

Augusto eos accedere legimus: ―Tu Augustus diceris et aureum saeculum a te in terras

reducetur‖.

7. Przetłumacz tekst.

De Heleni oraculo

Aeneam ad Epiri oram advenire in libro Vergilii legimus. In Epiro Helenus, Priami

filius, inveniebatur. Helenus fata futura sentire poterat. Itaque Aeneas Helenum interrogat:

―Quamdiu in nova patria quaerenda fata me per terras undasque iactabunt?‖ Cui Helenus:

―Pauca tibi de errando tuo narrabo. Diu in Italiam navigabis. Venti primum vos ad Siciliam

admovebunt. Ibi videbitis fretum angustum, ubi Scylla et Charybdis, saxa horrida,

inveniuntur. Saxa nautis semper imminent et vobis imminebunt. Saxa tamen vitabitis, si

circum Siciliam navigabitis.‖

czasownik appropinquare rządzi datiwem

bez przyimka: zbliżać się do…

czasownik accedere rządzi datiwem

bez przyimka: podchodzić do…

70

Helenum ab Aenea iterum rogari audimus: ―Quae pericula praeterea inveniam?‖

Helenus respodet: ―Varia pericula invenies et multa vinces, priusquam in Italiam advenies.

Cum Siciliam circumvenietis, Aetnam, quae saxa flammasque ad caelum mittit, cernetis.

Praeterea Troiani profugi, cum Siciliam circumvenient, Polyphemum — monstrum

horrendum — videbunt. In Sicilia Anchises de vita decedet. Deinde venti Troianos ad Libyae

oras agent. Post multos denique annos Troiani in Italiam pervenient.‖

8. Przetłumacz zdania.

a. Adsum amicis, amici quoque mihi adsunt. b. Filius meus abest. c. Filius mihi deest. d. Inter

dominum et servum nulla amicitia esse potest. e. Facio, quod possum. f. Vir bonus patriae

suae prodest, dum potest. g. Vir belli peritus nobis praeest. h. Filii mei ludis ceterorum

liberorum semper insunt. i. Nihil vobis prodesse potest. j. Scientia tibi deest. k. Magistri,

adeste discipulis suis!

Mihi desunt vires. Brak mi męża.

{}

vir,viri m = mąż

vis f = siła

Te słowa nie mają

ŻADNEJ wspólnej formy

vires = siły

71

ZAIMEK WSKAZUJĄCY

is, ea, id = on, ona, ono (ten, ta, to)

singularis pluralis

m f n m f n

Nom. is ea id ei (ii) eae ea

Gen. eius eorum earum eorum

ei eis (iis)

Acc. eum eam id eos eas ea

Abl. eo ea eo eis (iis)

ZAIMEK WZGLĘDNY

qui, quae, quod = (ten) który (co), (ta) która (co), (to) które (co)

singularis pluralis

m f n m f n

Nom. qui quae quod qui quae quae

Gen. cuius quorum quarum quorum

Dat. cui quibus

Acc. quem quam quod quos quas quae

Abl. quo qua quo quibus

1. Przetłumacz zdania.

a. Post bellum Scythicum, quod Persis perniciosum erat, ii Graeci, qui in Asia

habitabant, cum Persis pugnabant.

b. Itaque auxilium ab eis, qui in Graecia habitabant, petebant.

c. Qui bonus erat, iudicium Dei non timebit.

d. Ea mihi placent, quae possidere non possum.

Eae mihi placent, quas possidere non possum. e. Persae pontum, quo Graecia et Ionia separantur, supernat, et in campo

Marathonio castra sua ponunt.

f. Viri belli periti animos Graecorum, quibus patria cara erat, ad pugnam

incitabant.

LECTIO VNDECIMA

ZAIMEK WSKAZUJĄCY IS,EA,ID I WZGLĘDNY

DEKLINACJA IV I V

72

DEKLINACJA IV

Tematy na –u

Genetivus singularis –us

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Według deklinacji IV odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego

(zakończone w nom. sg. na –us) i nijakiego (zakończone w nom. sg. na –u). Ich

przynależność do IV deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis -us.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI IV

sg. pl.

m n m n

Nom. -us -u -us -ua

Gen. -us -uum

Dat. -ui -u -ibus

Acc. -um -u -us -ua

Abl. -u -ibus

Voc. -us -u -us -ua

ODMIANA RZECZOWNIKÓW IV DEKLINACJI

exercitus wojsko cornu róg exercitus wojsko cornu róg

sg. męski nijaki pl. męski nijaki

N. exercitus cornu N. exercitus corn-ua = nom.pl

G. exercit-us corn-us G. exercit-uum corn-uum

D. exercit-ui cornu = nom.sg. D. exercit-ibus corn-ibus

Ac. exercit-um cornu = nom.sg. Ac. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl.

Ab. exercit-u cornu = nom.sg. Ab. exercit-ibus corn-ibus

V. exercitus = nom.sg. cornu = nom.sg. V. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl.

73

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA IV DEKLINACJI

acus,us igła gelu,us mróz salus,us skok, wąwóz

arcus,us łuk genu,us kolano senatus,us senat

casus,us przypadek Idus,uum (f) Idy sensus,us czucie

cornu,us róg lacus,us jezioro spiritus,us duch, powiew

currus,us wóz lapsus,us upadek, błąd status,us stan, postawa

cursus,us bieg manus,us (f) ręka, oddział tribus,us (f) dzielnica

domus,us (f) dom metus,us strach usus,us użycie

exercitus,us wojsko motus,us ruch versus,us wiersz

fletus,us płacz quercus,us (f) dąb vultus,us twarz

fructus,us owoc reditus,us powrót

1. feminina: domus,us; Idus,uum; manus,us; quercus,us; tribus,us

2. rzeczownik domus

a. odmienia się częściowo wg IV, częściowo wg II

b. jest rodzaju żeńskiego

c. staje w formach BEZ PRZYIMKA (jeśli nie

ma przydawki):

- domum = do domu

- domo = z domu

- domi = w domu

DEKLINACJA V

sg. pl.

Nom. domus domus

Gen. domus domorum (II)

Dat. domui domibus

Acc. domum domos (II)

Abl. domo (II) domibus

Voc. domus domus

WWYYJJĄĄTTKKII

74

DEKLINACJA V

Tematy na –e

Genetivus singularis –ei

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Według deklinacji V odmieniają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego

(zakończone w nom. sg. na –es). Ich przynależność do V deklinacji poznajemy po

zakończeniu genetiwu singularis-ei.

ODMIANA RZECZOWNIKA V DEKLINACJI

res rzecz dies dzień

sg. pl. sg. pl.

Nom. res res dies dies

Gen. r-ei r-erum di-ei di-erum

Dat. r-ei r-ebus di-ei di-ebus

Acc. r-em res = nom. pl. di-em dies = nom. pl.

Abl. r-e r-ebus di-e di-ebus

Voc. res = nom. sg. res = nom. pl. dies = nom. sg. dies = nom. pl.

1. rzeczownik V deklinacji dies jest rodzaju żeńskiego, jeśli oznacza określony termin,

np.: dies prima, w przeciwnym razie jest rodzaju męskiego, np.: dies bonus.

2. wiele rzeczowników V deklinacji ma tylko liczbę pojedynczą, np.: spes,ei; fides,ei

WWYYJJĄĄTTKKII

75

1. Określ przypadek i liczbę. Przetłumacz.

a) spei - f) in die - k) sine fructu -

b) in casu - g) ex usu - l) canitiem -

c) fide - h) domo - m) in versibus -

d) reditus - i) manuum - n) domum -

e) de exercitu - j) cornua - o) genu -

2. Odmień przez przypadki wyrażenia.

a. senatus Romanus

b. mea manus dextra

c. id cornu longum

d. prima dies pulchra

e. nostra vera fides

f. is metus magnus qui

75

3. Napisz po łacinie.

a. nowy dom -

b. Idy Marcowe

c. lewa ręka

d. mała dzielnica

e. w domu

f. z domu

g. twardy dąb

h. ogromny strach

i. okrągły owoc

j. wojsko rzymskie

k. pierwszy dzień

l. piękny dzień

4. Przetłumacz zdania.

a. Res publica est res populi, ut Cicero in libris suis De republica explicat.

b. Spes fidei auxiliique deorum apud antiquos populos magna erat. Romani antiqui quoque

deis deabusque fidem habebant et in rebus secundis et in rebus adversis.

c. Medium diem Romani meridiem nominabant.

d. Romae permulti dies fasti erant. At diebus festis cuncti incolae templa deorum ornabant.

e. Exitum rerum humanarum incertum esse philosophi antiqui putabant.

f. Senatus et multi magistratus rei publicae Romanae praeerant.

g. In signis exercitus Romani eae litterae legi poterant: SPQR (SENATVS POPVLVSQVE

ROMANVS), in nummis Romanis: SC (SENATVS CONSVLTO)

g. Ariovistus, dux Sueborum, priusquam cum exercitu Romano acie pugnabat, exercitum

suum multos dies castris continebat.

h. Romani saepe parva manu magnas adversatorium copias superabant. Bello Punico

secundo autem adversarii exercitibus Romanis interdum perniciei et interitui erant.

k. Post Romae incendium Nero domum auream sibi aedificat.

76

l. Romani alas exercitus cornua nominabant.

m. In cornibus exercituum Romanorum equitatus vel auxilia pugnare solebant, peditatus

mediam aciem habebat.

5. Przetłumacz wyrażenia.

a. lapsus linguae

b. Nihil semper in suo statu manet.

c. Cornua cervum a periculis defendunt.

d. Demosthenes multos versus uno spiritu

pronuntiabat.

e. Domus propria - domus optima.

f. manu propria

g. parva domus, parva cura

h. Usus est optimus rerum magister.

i. Dum vita est, spes est.

k. Felix (szczęśliwy), qui potest rerum

cognoscere causas.

l. Manus manum lavat.

m. Domi manet, lanam facit (inskrypcja nagrobna

dla dobrej żony)

6. Przetłumacz zdania.

a. Romulus inimicorum exercitum fugat et multos viros occidit. b. Exercitus territus fugae se

mandat. c. Canes domos custodiebant. d. Nunc pro domo mea dicam. e. Caesar in bello, quod

in Britannia gerebat, ad varios casus subsidia comparabat. f. Matronarum ornatus non est in

vestimento et figurae cultu, sed in casta pudicaque vita et ornamentis animi. g. Taurorum arma

sunt cornua. h. Is est amicus, qui te in re dubia iuvat. i. Usus est magister rerum. j. Spero vos

liberosque vestros in re publica multa bona videre. k. Imperator aciem pleno gradu contra

inimicos induxit. l. Dies diem docet. m. Exercitus unum in locum conglomeratur. n. Is, qui

agrum non colit, frustra fructum exspectabit. o. Antiqui putabant sensus nuntios rerum esse.

p. Exercitus sine duce est figura sine spiritu. q. Est res publica res populi – sic Cicero docet

in libro suo De re publica. r. Iustitia est fundamentum rei publicae. s. Pulchrum est bene

facere rei publicae. t. Caesar intellegebat Gallos a vicinis ad bellum gerendum excitari. u.

Aegroto dum spem esse, animum esse dicunt. v. Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. x.

Senatus rei publicae praeerat.

76

1. De fructu arborem cognosco.

2. E cantu dignoscitur avis.

3. Haud impune vindemiam facies.

4. Mortuus per somnium vacabis curis.

5. Nullus dies omnino malus.

SENTENCJE

77

1. Jakie łacińskie rzeczowniki są związane z poniższymi czasownikami? Co one

znaczą?

a. moveo 2 f. curro 3

b. spiro 1 g. spero 1

c. sto 1 h. fido 3

d. vivo 3 i. fleo 2

e. exerceo 2 j. metuo 3

2. Czy znasz te przysłowia?

a. Per risum multum cognoscere potes stultum.

b. Quae nocent, docent.

c. Qui dormit, non peccat.

d. Qui bibit, dormit; qui dormit, non peccat; qui non peccat, sanctus est; ergo: qui bibit,

sanctus est.

e. Qui scribit, bis legit.

f. Ubi tu Caius, ibi ego Caia.

g. Errare humanum est.

h. Philosophia domina est, adest et iubet.

i. Sapere aude!

j. Otia post negotia.

k. Graeca sunt, non leguntur.

l. Barba non facit philosophum.

m. Aliud est facere, aliud dicere.

n. Primum non nocere.

Primum non nocere. Pierwszy raz nie szkodzi

.

LECTIO DVODECIMA

LEKSYKA II

Primum znaczy:

1. po pierwsze

2. najpierw

78

3. Podaj antonimy słów.

prosum/adsum doleo

parvus bonus

inimicus dexter

diabolus caelum

alienus otium

rideo absum

4. Kim byli? Przyporządkuj.

Temisthocles Iohannes Dantiscus 1 mąż Ksantypy 6 reformator kalendarza

Grzegorz Wielki Arystophanes 2 napisał Ptaki 7 filozof

Abelard Heliogabal 3 napisał Satyricon 8 poeta rzymski

Sokrates Catullus 4 renesansowy polityk 9 tragik grecki

Petronius Arbiter Aeschylos 5 cesarz rzymski 10 grecki polityk i wódz

5. W którym wieku żyli? Przyporządkuj.

Marcus Cicero Ioannes Longinus 1 IV/III 6 I a.Ch.n.

Euklides Aischylos 2 VI/V 7 V a.Ch.n.

Perykles Platon 3 II/I 8 XVI p.Ch.n.

Iulius Caesar Nicolaus Copernicus 4 XV p.Ch.n. 9 XI/XII

Gallus Anonimus Wincenty Kadłubek 5 V/IV 10 XII/XIII

6. W poniższych fragmentach oryginalnych tekstów a), c) Cicerona i b) Petroniusza zaznacz wszystkie znane

Ci słówka. Ile ich jest?

a. Non dubito fore plerosque, Attice, qui hoc genus scripturae leve et non satis dignum summorum virorum

personis iudicent, cum relatum legent, quis musicam docet Epaminondam, aut in eius virtutibus commemorari,

saltasse eum commode scienterque tibiis cantasse. Sed ii erunt fere, qui expertes litterarum Graecarum nihil

rectum, nisi quod ipsorum moribus conveniat, putabunt. Alcibiades, Cliniae filius, Atheniensis. in hoc quid natura

efficere possit uidetur experta. constat enim inter omnes, qui de eo memoriae prodiderunt, nihil illo fuisse

excellentius uel in uitiis uel in uirtutibus.

b. Itaque timidissimo murmure votum feci et "domina" inquam "Venus, si ego hunc puerum basiavero ita ut

ille non sentiat, cras illi par columbarum donabo". Deinde ut respexi ad comitem, ille exuit se et omnia vestimenta

secundum viam posuit. Mihi anima in naso esse, stabam tamquam mortuus. At ille circumminxit vestimenta sua, et

subito lupus factus est. Nolite me iocari putare. Sed, quod coeperam dicere, postquam lupus factus est, ululare

coepit et in silvas fugit.

c. Res ante Idus acta sic est (nam haec Idibus mane scripsi): Hortensi et mea et Luculli sententia cedit

religioni de exercitu; teneri enim res aliter non potest. Sed ex illo senatus consulto quod te referente factum est tibi

decernit ut regem reducas, quod commodo rei publicae facere possis, ut exercitum religio tollat, te auctorem

senatus retineat.

79

IDIOMY I WYRAŻENIA

1. Przestrzeń i ruch.

a. se conferre – udać się

2. Życie i śmierć; szczęście i nieszczęście

a. res secundae – szczęście, szczęśliwe położenie

b. res adversae – nieszczęście, nieszczęśliwe położenie

c. damnum sibi contrahere – ściągnąć na siebie (ponieść) szkodę

d. diem consumere aliqua re – spędzić dzień na czymś

e. res gerere – dokonywać czynów

3. Stosunki z ludźmi

a. auxilium ferre alicui – nieść komuś pomoc

b. fidem fallere – złamać słowo

c. fidem habere alicui – dawać komuś wiarę

d. fidem dare alicui – dawać komuś słowo

e. fidem servare alicui – dochować komuś wiary

f. in fide remanere – pozostać wiernym

4. Stosunki rodzinne.

a. res familiaris – gospodarstwo, majątek

5. Życie państwowe.

a. de principatu contendere cum aliquo – walczyć z kimś o przewage w państwie

b. senatus consultum – uchwała senatu

c. magistratum inire – objąć urzędowanie

d. magistratum gerere – sprawować urząd

e. rem publicam gerere – zarządzać państwem

f. rei publicae praeesee – stać na czele państwa

6. Wojna.

a. res bene/male gerere – wygrać/przegrać bitwę

b. exercitus hostium – wojsko nieprzyjacielskie

c. dilectum habere – robić zaciągi do wojska

d. exercitun conscribere – robić zaciągi do wojska

e. exercitui praeficere aliquem – postawić kogoś na czele wojska

f. exercitui praeesse – stać na czele wojska

g. aciem instruere – sformować szyk bojowy

h. impetum facere in alqm/alqd – atakować kogoś/coś

80

1. Napisz po łacinie.

a. Senat uda się na rynek i złoży dzięki wojsku. ________________________________

________________________________________________________________________

Mąż doświadczony w prowadzeniu wojny stanie na czele wojska z uchwały senatu.

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

b. Wojsko dochowywało wiary ojczyźnie, bowiem dzielny mąż stał na jego czele. _____

________________________________________________________________________

c. Dochowamy wierności przyjaciołom i w szczęściu i w nieszczęściu. ______________

________________________________________________________________________

d. Nieprzyjacielskie wojsko formuje szyk i atakuje naszą piechotę i konnicę. ________

_______________________________________________________________________

e. Jeśli spędzasz cały dzień na odpoczynku w domu, twój majątek poniesie stratę z

powodu twojego zaniedbania. _______________________________________________

________________________________________________________________________

f. Nieś pomoc przyjaciołom, którym dawałeś słowo. Dobrym jest pozostawać wiernym.

Kto łamie słowo, ściąga na siebie szkodę. ______________________________________

________________________________________________________________________

81

DEKLINACJA III.

Tematy różne

Genetivus singularis –is

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

RZECZOWNIK i PRZYMIOTNIK

Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów.

Odmieniają się według niej także przymiotniki. Cechą charakterystyczną, po której

rozpoznajemy przynależność do tej deklinacji, jest zakończenie Gen. sg. na –is.

Podgrupy tej deklinacji (spółgłoskowa, samogłoskowa, mieszna) różnią się

między sobą jedynie abl. sg.i gen. pl. Pozostałe przypadki mają jednakowe końcówki dla

wszystkich podgrup.

WSZELKIE DALSZE FORMY DEKLINACYJNE URABIAMY W TEJ DEKLINACJI

OD GENETIWU SINGULARIS. PO ODCIĘCIU KOŃCÓWKI –IS

DO POZOSTAŁEJ CZĘŚCI WYRAZU DODAJEMY BEZPOŚREDNIO

KOŃCÓWKI

DLA KOLEJNYCH PRZYPADKÓW.

Nominativus: rex Genetivus: reg-is REG-

Nominativus: pars Genetivus: part-is PART-

Nominativus: caritas Genetivus: caritat-is CARITAT-

Nominativus: navis Genetivus: nav-is NAV-

Nominativus: lectio Genetivus: lection-is LECTION-

Nominativus: sus Genetivus: su-is SU-

LECTIO TERTIA DECIMA

III DEKLINACJA, PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI

NOTA BENE

82

KOŃCÓWKI DEKLINACJI III

singularis pluralis

Nom. różne -es

(m, f) -a

(n, spł.) -ia

(n, sam.)

Gen. -is -um

(spł.) -ium

(sam., miesz.)

Dat. -i -ibus

Acc. -em

(m, f) = Nom.

(n) = Nom.

Abl. -e

(spł., miesz.) -i

(samogł.) -ibus

Voc. = Nom. = Nom.

Najczęstsze zakończenia/końcówki wyrazów III deklinacji

zakończenie/końcówka przykład charakterystyka

-x rex, lux, vox, nix

-trix creatrix, matrix feminina, oznaczają działające kobiety

-r femur, exemplar, celer

-or creator, amor masculina, często oznaczają działających mężczyzn

-o ordo, caro

-tio/cio lectio, conditio, condicio feminina abstracta

-s mus, navis, nubes

-as caritas, facultas feminina abstracta

-os flos, mos masculina

-l mel, fel

-t caput

-e mare, celere rzeczowniki i większość przymiotników w rodzaju nijakim

-n lumen, flumen

zbitka 2 spółgłosek hiems, pars, mens

DWU- I TRZYLITEROWE SŁOWA III DEKLINACJI

aes,aeris (n) spiż nox,noctis (f) noc

aer,aeris (m) powietrze ops,opis (f) moc, siła

ars,artis (f) sztuka os,oris (n) usta

arx, arcis (f) zamek os,ossis (n) kość

bos,bovis (m i f) wół pax,pacis (f) pokój

cor,cordis (n) serce pes,pedis (m) noga, stopa

cos,cotis (f) krzemień pix,picis (f) smoła

dos,dotis (f) posag, dar pus,puris (n) ropa, jad

dux,ducis (m i f) wódz rex,regis (m) król

fax,facis (f) pochodnia ros,roris (m) rosa

ius,iuris (n) prawo, zupa rus,ruris (n) wieś

lac,lactis (m) mleko sal,salis (m i n) sól

lex,legis (f) prawo sol,solis (m) słońce

lis,litis (f) sprzeczka sus,suis (m i f) świnia

lux,lucis (f) światło tus,turis (n) kadzidło

mas,maris (m) samiec vas,vadis (m) poręczyciel

mel,mellis (n) miód vas,vasis (n) naczynie

mos,moris (m) obyczaj ver,veris (n) wiosna

mus,muris (m) mysz vis (f) siła

nex,necis (f) morderstwo vox,vocis (f) głos

nix,nivis (f) śnieg

83

GRUPA SPÓŁGŁOSKOWA

abl. sg. na –e, gen. pl. na –um, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a.

masculina i feminina neutra masculina i feminina neutra

singularis pluralis

Nom. pater ojciec corpus ciało patr-es corpor-a

Gen. patr-is corpor-is patr-um corpor-um

Dat. patr-i corpor-i patr-ibus corpor-ibus

Acc. patr-em corpus patr-es corpor-a

Abl. patr-e corpor-e patr-ibus corpor-ibus

Voc. pater corpus patr-es corpor-a

Do grupy spółgłoskowej należą:

a. rzeczowniki należące do rodziny z pieskiem (bez względu na budowę), a więc:

pater, tris ojciec iuvenis, is młodzieniec

mater, tris matka senex, senis starzec

parentes, um rodzice vates, vatis wieszcz

frater, tris brat canis, is pies

soror, oris siostra

b. rzeczowniki, których temat kończy się na pojedynczą spółgłoskę origo, origin/is

(origin-] (początek), aetas, aetat/is (aetat-] (wiek), mus, mur/is (mur-] (mysz)

c. przymiotniki w stopniu wyższym

d. przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis w stopniu równym

84

GRUPA SAMOGŁOSKOWA

abl. sg. na –i, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia.

neutra

singularis pluralis

Nom. mare morze mar-ia

Gen. mar-is mar-ium

Dat. mar-i mar-ibus

Acc. mare mar-ia

Abl. mar-i mar-ibus

Voc. mare mar-ia

Do grupy samogłoskowej należą:

a. rzeczowniki NEUTRA zakończone na - e, -al, -ar: m. in.: mare, is-morze,

animal, is - zwierzę, exemplar, aris-przykład.

b. wszystkie przymiotniki III deklinacji (z wyjątkiem 4)

GRUPA MIESZANA

abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a lub –ia

masculina, feminina

singularis pluralis singularis pluralis

Nom. nubes chmura nub-es pars część part -es

Gen. nub-is nub-ium part-is part-ium

Dat. nub-i nub-ibus part-i part-ibus

Acc. nub-em nub-es = Nom. pl. part-em part-es = Nom. pl.

Abl. nub-e nub-ibus part-e part-ibus

Voc. nubes = Nom. sg. nub-es = Nom. pl. pars = Nom. sg. part-es = Nom. pl.

Do grupy mieszanej należą:

a. rzeczowniki równozgłoskowe - parisyllaba (równa liczba sylab w nom. i gen. sg.)

na –es i –is (nubes, nubis; navis, navis)

b. rzeczowniki nierównozgłoskowe - imparisyllaba (więcej sylab w gen. sg. niż w

nom. sg.) ze zbitką dwóch spółgłosek bezpośrednio przed zakończeniem gen. sg.

(-is) (pars, part-is; gens, gent-is)

c. participia praesentis activi (ppa)

85

86

PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI

odmieniają się według typu SAMOGŁOSKOWEGO

Przymiotniki III deklinacji mają w nominatiwie singularis:

j e d n o zakończenie wspólne dla wszystkich trzech rodzajów, np.: felix,icis (m.,

f., n.) (szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe); puella felix; puer felix; animal felix

felix, felix, felix przymiotnik o jednym zakończeniu

singularis pluralis

masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum

Nom. felix szczęśliwy/szczęśliwa felix szczęśliwe felic-es felic-ia

Gen. felic-is felic-is felic-ium felic-ium

Dat. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus

Acc. felic-em felix felic-es felic-ia

Abl. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus

Voc. felix felix felic-es felic-ia

d w a zakończenia. Pierwsze dla rodzaju męskiego i żeńskiego, drugie, oddzielne,

dla nijakiego, np.: facilis,e = facilis (m., f.) (łatwy, łatwa), facile (n.)(łatwe); puer

facilis; puella facilis; exemplar facile

facilis, facile przymiotnik o dwóch zakończeniach

singularis pluralis

masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum

Nom. facilis łatwy/łatwa facile łatwe facil-es facil-ia

Gen. facil-is facil-is facil-ium facil-ium

Dat. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus

Acc. facil-em facile facil-es facil-ia

Abl. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus

Voc. facilis facile facil-es facil-ia

87

t r z y zakończenia, oddzielne dla każdego rodzaju, np.: celer (m.) (szybki),

celeris (f.) (szybka), celere (n.) (szybkie); puer celer, puella celeris, animal celere.

celer, celeris, celere przymiotnik o trzech zakończeniach

singularis pluralis

masculinum femininum neutrum masculinum femininum neutrum

Nom. celer szybki celeris szybka celere szybkie celer-es celer-es celer-ia

Gen. celer-is celer-is celer-is celer-ium celer-ium celer-ium

Dat. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus

Acc. celer-em celer-em celere celer-es celer-es celer-ia

Abl. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus

Voc. celer celeris celere celer-es celer-es celer-ia

UWAGA: W genetiwie singularis wszystkie przymiotniki III deklinacji mają –is, tak

samo jak rzeczowniki.

Przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis – odmieniają się inaczej:

według grupy spółgłoskowej.

Jako formy podstawowe w przypadku przymiotników słownik może podawać:

a) dla tych o jednym zakończeniu: nom. sg. i zakończenie gen. sg., np.: ingens, ntis

(wielki), minax, acis (grożący)

b) dla tych o dwóch zakończeniach: nom. sg. masculini i feminini oraz zakończenie nom.

sg. neutri, np.: omnis, e (cały) = omnis, omne; brevis, e (krótki) = brevis, breve

c) dla tych o trzech zakończeniach: nom. sg. masculini oraz zakończenia nom. sg.

feminini i neutri lub pełne formy dla wszystkich rodzajów, np.: acer, acris, acre

(ostry); celer, eris, e (szybki) = celer, celeris, celere

WWYYJJĄĄTTKKII

NOTA BENE

88

NAJPOPULARNIEJSZE PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI

brevis,e krótki acer,cris,e ostry, bystry

facilis,e łatwy celer,eris,e szybki

fortis,e silny, odważny difficilis,e trudny

frequens,entis częsty gravis,e ciężki

ingens,ntis ogromny omnis,e cały, każdy

iuvenis,e młody pauper,eris,e ubogi, biedny

levis,e lekki (dis)similis,e (nie)podobny

mendax,acis kłamliwy (in)credibilis,e (nie)wiarygodny

nobilis,e szlachetny (in)fidelis,e (nie)wierny

sapiens,entis mądry, rozumny (im)mortalis,e (nie)śmietelny

tristis,e smutny (im)possibilis,e (nie)możliwy

turpis,e brzydki (in)felix,icis (nie)szczęśliwy

vetus, eris stary (in)utilis,e (nie)użyteczny

vilis,e nędzny, tani, słaby celeber,bris,e uczęszczany, uroczysty, znany

PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI (PPA)

Participium praesentis activi (ppa) - imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej.

W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów odmienny na –ący, -ąca, -ące

lub przysłówkowy współczesny –ąc.

PPA odmienia się według deklinacji III typu mieszanego.

PPA tworzymy od tematu praesentis czasownika.

infinitivus temat spójka cecha

nom/acc. sg. cecha

pozostałe

forma

laudare lauda- ns nt laudans, laudantis

chwalący, chwaląca, chwalące; chwaląc

monere mone- ns nt monens, monentis

upominający, upominjąca, upominjące; upominając

legere leg- e ns nt legens, legentis

czytający, czytająca, czytające; czytając

audire audi- e ns nt audiens, audientis

słuchający, słuchająca, słuchające; słuchając

femina audiens = słuchająca kobieta; dominus audiens = słuchający pan; animal

audiens = słuchające zwierzę; femina audiens scribit = kobieta pisze słuchając.

TEMAT PRAESENTIS

89

UWAGA: Cechą charakterystyczną tego participium jest zbitka ns w

nominativie/accusativie sg. (n) oraz zbitka nt w pozostałych przypadkach

GRUPA MIESZANA odmiana ppa

abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia

masculina, feminina neutra

laudans laudans

singularis pluralis singularis pluralis

Nom. laudans chwalący,

chwaląca laudant-es chwalący,

chwalące laudans chwalące

laudant-ia

chwalące Gen. laudant-is laudant-ium laudant-is laudant-ium

Dat. laudant-i laudant-ibus laudant-i laudant-ibus

Acc. laudant-em laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl.

Abl. laudant-e laudant-ibus laudant-e laudant-ibus

Voc. laudans laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl.

Rzeczownik ułomny III deklinacji vis siła (f)Rzeczownik II deklinacji vir mąż (m)

femininum masculinum

singularis pluralis singularis pluralis

Nom. vis siła vir-es vir mąż vir-i

Gen. — vir-ium vir-i vir-orum

Dat. — vir-ibus vir-o vir-is

Acc. vim vir-es vir-um vir-os

Abl. vi vir-ibus vir-o vir-is

Voc. — vir-es vir vir-os

Vis vim vi pellit Siła siłę siłą wypiera

Vis vim vi pellit Siła siłę siłą wypiera

NOTA BENE

WWYYJJĄĄTTKKII

90

1. Utwórz genetivus singularis. Według jakiego typu będzie odmieniać się to słówko?

a) mater,tris (matka) - n) corpus,oris (ciało) -

b) pars,tis (część) - o) exemplar,aris (przykład) -

c) grus,uis (żuraw) - p) lectio,onis (lekcja) -

d) aetas,atis (wiek) - q) miles,itis (żołnierz) -

e) avis,is (ptak) - r) celer,eris,e (szybki) -

f) animal,is (zwierzę) - s) dens,entis (ząb) -

g) brevis,e (krótki) - t) ordo,inis (porządek) -

h) laus,dis (chwała) - u) ingens,entis (ogromny) -

i) tempestas,atis (burza) - v) canis,is (pies) –

j) homo,inis (człowiek) - x) tempus,oris (czas) -

k) dives,itis (bogaty) - y) Caesar,aris (Cezar) -

l) consuetudo,inis (przyzwyczajenie) - zvectigal,alis (podatek) -

m) Cicero,onis (Cyceron) - caput,itis (głowa) –

2. Podaj formy podstawowe wyrazów III deklinacji. Określ przypadek, typ odmiany.

Przetłumacz.

a) urbe - n) calamitates -

b) leges - o) nationibus -

c) duci – p) regem -

d) pax - q) vim -

e) decoris - r) finibus -

f) mortem - s) hostis -

g) facili - t) veritas -

h) centuriones - u) acre -

i) legio - v) mensis -

j) rationum - w) maria -

k) itinera - x) felicium -

l) multitudinis - y) navium -

m) audacia - zfrigora -

91

3.Podaj czasowniki związane z poniższymi rzeczownikami III deklinacji.

rzeczownik czasownik rzeczownik czasownik

a) amor,ris h) dux, ducis

b) laus,dis i) petitio,onis

c) finis,is j) sapor,oris

d) rex, regis k) miles,itis

e) navis,is l) flos,oris

f) labor,oris m) flumen,inis

g) educatio,onis n) lectio,onis

4. Podaj antonimy wyrazów:

a) nox,noctis g) frequens,entis m) vilis,e

b) brevis,e h) ingens,entis n) finis,is

c) lux,lucis i) pauper,eris,e o) virtus,utis

d) veritas,atis j) turpis,e p) pax,pacis

e) hostis,is k) mors,mortis q) sapiens,entis

f) ignis,is l) amarus 3 r) mollis,e

5. Podaj synonimy wyrazów:

a) miles,itis f) totus 3 k) sapiens,entis

b) felix,icis g) ingens,entis l) adulescens,ntis

c) lux,lucis h) pauper,eris,e m) ius,iuris

d) veritas,atis i) iter,itineris n) dives,itis

e) hostis,is j) pontus,i o) mulier,eris

92

6. Odmień przez przypadki.

a) homo nobilis

b) virtus incredibilis

c) iter breve

d) corpus mortale

e) reditus felix

f) mare nostrum

g) gens humana

h) genus masculinum

i) dies tristis

k) miles fortis

l) id animal magnum

m) ars rara quae

n) ea immortalis anima quae

o) oppidum celebre quod

p) sacerdos maximus qui

7.Przetłumacz.

a. Scribit carmina, quae legunt cacantes.

b. pro fide, lege et rege

c. Femina est finis familiae.

d. ferro et igni (Cic.) vel ferro ignique (Liv.)

e. flos iuvenum (Liv.)

f. flos et decus urbium Italiae [o Padwie]

g. Lex non cogit ad impossibilia.

h. Lex lege tollitur.

i. Lex nihil frustra facit.

k. Urbi et orbi

l. Urbs aeterna

m. usque ad finem

n. novus rex, nova lex

o. more antiquo

p. mors - ianua vitae

q. mors laborum et miseriarum quies (Cic.)

r. mors dolorum omnium solutio est et finis

s. Dulce est nomen pacis. (Cic.)

t. Omnis ars naturae imitatio est.

u. omnis homo mendax

v. o nomen dulce libertatis! (Cic.)

x. Amor omnia vincit.

y. Navis, quae in flumine magna est, in

mari parvula est. (Sen.)

z. Amore, more, ore, re iunguntur

amicitiae.

qualis rex, talis grex.

. ars longa, vita brevis

. Homo est animal sociale.

. Audaces fortuna iuvat.

. omne principium difficile

. Ignis aurum probat, miseria fortes

viros.

. forma - dei munus (Ov.)

. forti et fideli nihil difficile

. Labor et patientia omnia vincunt. (Verg.)

.

8. Przetłumacz tekst.

Multos cives Romae in senatu de republica disputare audimus. Hostes Romanis imminere

et Romae interitum parare senatores sapientes monent. Exercitus fortes patriam defendere et

hostes crudeles prohibere debent. Romam in magno periculo esse constat. Cives miseri

senatum et magistratus omnes rogant: ‗Date exercitui nostro imperatorem audacem et

peritum! In virtute ducis exercitusque salus etiam omnium civium est!‘

93

Exercitus iam Urbem relinquere constat, sonitum tubarum et cornuum signum exercitui ad

impetum dare cives sciunt. Fortis et peritus dux spem civium incitat: ‗Omnes reditum

exercitus victoris expectate!‘ Milites quoque spe victoriae laudisque ad pugnam incitari

notum est. Milites victores ab omnibus salutari cunctosque cives pro eorum felici reditu deis

gratias agere constat.

Cives enim Romani et in rebus adversis et in rebus secundis deis sacrificabant. Dux victor

primum Iovi sacrificabat, tum exercitum fortiter pugnantem laudabat militibusque coronas

stipendiaque multa tribuebat, denique dux felix domum properabat. Domi familia atque amici

eum exspectabant.

9. Przetłumacz.

a. Filius non portabit peccata patris et pater non portabit peccata filii.

b. Honora patrem tuum et matrem tuam.

c. Qui hominibus studet placere, Deo non placebit.

d. Venite, filii, audite me: Timorem Domini docebo vos.

e. Eripe me, Domine, ab homine malo, a viro violento custodi me!

f. Timebunt universi homines nomen tuum, Salvator noster!

g. Viri debent diligere uxores suas ut corpora sua.

h. Benedictus es, Domine, Deus patrum nostrorum. Virgo virginum, ora pro nobis

peccatoribus.

i. Amorem Dei quis narrabit?

k. Corporum morbos curamus, animarum languores negligimus.

l. Non possum sine lacrimis vulnera tua, Redemptor noster, aspicere.

10. Przetłumacz tekst o zwyczajach Germanów.

Germanos agriculturae non studere Caesar tradit. Victum eorum in lacte, caseo, carne

consistere in libro Commentarii de bello Gallico legere possumus. Multum eos in

venationibus esse Caesar narrat. Cibi genere et exercitatione et libertate vitae vires eorum ali

et corpora immensa magnitudine gigni constat. Germani etiam locis frigidis pellibus modo

corpora tegunt et se in fluminibus lavant.

Cum civitas eorum bellum gerit, magistratus creari scimus. Hos bello praeesse et

potestatem vitae necisque habere multi ferunt. Priusquam Germanorum milites armis

contendunt, carmina canunt. Ea carmina Germanorum hostes magnopere terrent. In pace

94

principes regionum atque pagorum inter suos ius dicunt et controversias componunt.

Germani omina sortesque observant et numen deorum ex eis cognoscere student.

Consuetudo sortium est haec: ramum frugiferae arbori decisum in parvas partes amputant

easque notis quibusdam discertas super candidam vestem aut pellem temere spargunt. Tum

sacerdotes aut pater familias ipse singulas partes ter sumit et secundum notam antea

impressam sortem edicit.

Interdum Germanos avium voces volatusque interrogare constat. Gentium Germanorum

proprium est sonitus equorum explorare. Equi publice aluntur in silvis, candidi, nullo opere

hominum contacti. Dum sacrum currum vehunt, sacerdos ac rex vel princeps civium hinnitus

ac fremitus eorum observant. Est etiam alia observatio ominum, qua Germani exitus

magnorum bellorum explorant: captivorum unum eius gentis, quacum bellum geritur, cum

electo popularium suorum committunt. Victoria huius vel illius praeiudicium agnoscitur.

11. Przetłumacz tekst o zwyczajach Gallów.

In omni Gallia duo esse genera eorum hominum, qui aliquo numero atque honore sunt,

Caesar tradit: alterum esse genus druidum, alterum equitum. At plebis sors gravis tristisque

est, nam plebs, quae nihil per se audet neque ad commune consilium adhibetur, paene loco

servorum habetur. Innumerabiles homines, cum aut aere alieno aut ingentibus tributis

vectigalibusque aut gravi iniuria potentium premuntur, sese dedunt nobilibus in servitutem.

Nobiles in hos eadem omnia iura habent, quae dominis in servos sunt.

Druides omnibus rebus divinis interesse sacrificiaque publica ac privata curare in libro

Caesaris legimus. Ad hos magnum adulescentium numerum disciplinae causā concurrere

ferunt. Druides de omnibus fere controversiis publicis privatisque decernere constat. Si quis

eorum decreto non paruit, sacrificiis ei interdicunt. Haec poena ab omnibus gravis turpisque

habetur. Omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Post eius

mortem aut, si quis reliquorum eminet dignitate, succedit, aut, si sunt pares plures, suffragio

druidum deligitur. Interdum druides etiam armis de principatu contendere multi narrant.

Alterum genus est equitum. Equites, cum aliquod bellum incidit, — quod ante Caesaris

adventum fere quotannis accidere solebat, omnes in bello sunt. Hi circum se multos clientes

habere student. Nam hanc unam gratiam potentiamque noscunt.

95

12. Od następujących czasowników utwórz ppa w określonych przypadkach.

czasownik ppa tłumaczenie czasownik ppa tłumaczenie

venio 4 Dat.pl. facio 3 Gen.sg.

amo 1 Gen.pl. duco 3 Dat.sg.

laudo 1Nom.pl (m,f) video 2 Acc.sg.

gaudeo 2 Nom. pl. (n) sum,esse Nom.sg.

lego 3 Abl.sg. audio 4 Acc.pl.

13. Przetłumacz zdania.

a. Gaudens gaudenti, flens flenti, pauper egenti, prudens prudenti, stultus placet insipienti.

b. Via Lactea constat ex ingenti numero stellarum sua luce splendentium.

c. Nocentem qui defendit, sibi crimen parit.

d. Militat omnis amans et habet sua castra Cupido. (OV. Am.)

14. Przetłumacz tekst.

De Apollinis oraculo Delphico

Templum Apollinis positum est in monte Parnasso in rupe undique impendente. Media

saxi rupes in formam theatri recedit. Quam ob rem et hominum clamor et tubarum sonus

personantibus et respondentibus inter se rupibus multiplex et resonare et audiri solet. Quae res

magnum terrorem ignaris rei et admirationem stupentibus praebet. Media montis altitudine

planities exigua est atque in ea foramen, quod in oracula patet. Ex quo foramine frigidus

spiritus in sublime expulsus mentes vatum in vecordiam vertit impletasque deo responsa

consulentibus dare cogit. Multa igitur ibi et opulenta regum ac populorum munera visi constat.

15. Przetłumacz zdania.

a. In mari Mediterraneo vivunt varia genera animalium. b. Multitudo civium in Capitolium

convenit. c. Vergilius turrim dicit, non turrem, securim, non securem. (Gell.) d. Nocturnorum

animalium, veluti felium, luporum, in tenebris fulgent oculi. e. Galli spatia temporis numero

noctium finiunt. f. Is, qui neutri parti amicus est, omnibus hominibus odiosus est. g. Lupus -

malus ovium custos. h. Parentum virtus – dos optima. i. Multae urbes, olim florentes, nunc

incultae iacent. j. Nautae audaces per maria omnia currunt. k. Finis coronat opus. l. In Gallia

96

antiqua plebs, quae ingenti vectigali premebatur, servorum paene loco habebatur; sors eius

tristis erat. m. Vim vi repellere decet. n. Magna pars sanitatis – velle sanari. o. Maria vel a

provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomina accipiunt. p. Ursus, lupus, equus, taurus

animalia sunt; etiam homo animal est, sed animal sociale. q. Gallus habet calcaria. r. Populo

prodesse summa laus civium est. s. Nomina civium fortium semper memoriā tenebuntur. t.

magna est vis scientiae. u. Antiquis temporibus Romani in Tiberi, postea in maribus quoque

navigabant. v. In civitate libera lingua mensque liberae esse debent. x. Otium sine libris mors

est et hominis vivi sepultura. y. Milites Romani ante castra hostium turrim constituunt. z.

Plerisque hominibus, litterarum ignaris, libri non studiorum instrumenta, sed aedium

ornamenta sunt. Cibus famem explet, potio – sitim, vestis a frigore hominem defendit.

Procul ab oculis – procul ex mente. Non est fumus absque igne. Una hirundo non facit

ver. Et fabula partem veri habet. Non est facilis ad astra iter. Longum et difficile est

iter per praecepta, breve et efficax per exempla. Nominativus et vocativus pluralis primae

declinationis similis est genetivo et dativo singularis. Homines inter se studiis, moribus,

omni vitae ratione differunt. Dives est, qui sapiens est. Divitiae hominem felicem non

faciunt. Homo verum non dicens mendax appellatur. Amor quasi foedere iungit amantes.

Frigus intolerabile est corpori nudo. Timeo Danaos et done ferentes. Si caput dolet,

omne corpus simul laboratSagitta in lapidem numquam figitur; interdum resiliens ferit

dirigentem. Raro senex mutat sententiam. Primā luce milites nostri ab eo loco castra

movebunt. Matrimonium solidum est, si mutuā voluntate iungitur. I, bone, quo virtus tua

te vocat, i, pede fausto! Aër undique terram cingit; sine aëre nulla vita esse potest. Sol

totum mundum sua luce complet. Caecus non iudicat de colore.

97

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA III DEKLINACJI

nominativus rodz. genetivus temat znaczenie

acer,cris,e mfn acris acr- ostry, bystry

actio f actionis action- działanie

aequor n aequoris aequor- równina, morze

aër m aëris aër- powietrze

aes n aeris aer- spiż, brąz, miedź

aetas f aetatis aetat- wiek

agmen n agminis agmin- gromada, zastęp

amans m,f amantis amant- kochanek, kochający

amor m amoris amor- miłość

animal n animalis animal- zwierzę

ars f artis art- sztuka

arx f arcis arc- zamek, twierdza

audax mfn audacis audac- śmiały, odważny

avis f avis av- ptak

brevis,e mfn brevis brev- krótki

Caesar m Caesaris Caesar- Cezar

canis m i f canis can- pies

caput n capitis capit- głowa

caritas f caritatis caritat- miłość

carmen n carminis carmin- pieśń, wiersz

caro f carnis carn- mięso, ciało

Cato m Catonis Caton- Katon

celeber,ris,e mfn celebris celebr- uczęszczany, sławny

Cicero m Ciceronis Ciceron- Cyceron

civis m i f civis civ- obywatel

civitas f civitatis civitat- państwo

consuetudo f consuetudinis consuetudin- przyzwyczajenie

consul m consulis consul- konsul

cor n cordis cord- serce

corpus n corporis corpor- ciało

dulcis,e mfn dulcis dulc- słodki

dux m i f ducis duc- wódz, książę

exemplar n exemplaris exemplar- przykład

felix mfn felicis felic- szczęśliwy

fidelis,e mfn fidelis fidel- wierny

finis m i f finis fin- koniec

flos m floris flor- kwiat

flumen n fluminis flumin- rzeka

98

fors f fortis fort- przypadek

fortis,e mfn fortis fort- silny, dzielny

fortitudo f fortitudinis fortitudin- siła, dzielność, moc

frigus n frigoris frigor- zimno

grex m gregis greg- trzoda, stado

homo m hominis homin- człowiek

honor m honoris honor- zaszczyt

hospes m hospitis hospit- przyjaciel, gość, obcy

hostis m i f hostis host- wróg

humilis,e mfn humilis humil- uniżony, pokorny

ignis m ignis ign- ogień

imago f imaginis imagin- wyobrażenie, obraz

ingens ingentis ingent- ogromny, wielki

iter n itineris itiner- droga

ius n iuris iur- prawo

iuvenis m iuvenis iuven- młodzieniec

labor m laboris labor- praca

latro m latronis latron- łotr, zbój

laus f laudis laud- chwała

lectio f lectionis lection- lekcja, czytanie

legio f legionis legion- legion

lex f legis leg- prawo

libertas f libertatis libertat- wolność

lumen n luminis lumin- światło

lux f lucis luc- światło

mare n maris mar- morze

mater f matris matr- matka

mens f mentis ment- umysł, rozum

mensis m mensis mens- miesiąc

mentio f mentionis mention- wzmianka

miles m i f militis milit- żołnierz

mitis,e v mitis mit- miękki, łagodny

moles f molis mol- ciężar, bryła

mollis,e mfn mollis moll- miękki

mons m montis mont- góra

mors f mortis mort- śmierć

mortalis,e mfn (im)mortalis (im)mortal- (nie)śmiertelny

mos m moris mor- obyczaj

mulier f mulieris mulier- kobieta

multitudo f multitudinis multitudin- wielka ilość, mnóstwo

99

munus n muneris muner- obowiązek, dar, pogrzeb

natio f nationis nation- naród, plemię

navis f navis nav- okręt, statek

nomen n nominis nomin- imię, nazwa

nox f noctis noct- noc

nubes f nubis nub- chmura

omnis,e mfn omnis omn- cały, każdy, wszelki

ops f opis op- zasób

opus n operis oper- dzieło, praca

oratio f orationis oration- mowa

orator m oratoris orator- mówca

orbis m orbis orb- świat

origo f originis origin- początek

os n oris or- usta, mowa

os n ossis oss- kość

pars f partis part- część, strona

pater m patris patr- ojciec

pauper,eris,e mfn pauperis pauper- ubogi, biedny

pavor m pavoris pavor- strach

pax f pacis pac- pokój

pectus n pectoris pector- pierś, serce

pecus n pecoris pecor- bydło, trzoda

pes m pedis ped- stopa

pons m pontis pont- most

potestas f potestatis potestat- moc, potęga

praedo m praedonis praedon- łupieżca, korsarz

pulvis n pulveris pulver- proch, pył

ratio f rationis ration- rozum, rachunek

rex m regis reg- król

salus f salutis salut- ocalenie, zbawienie

sapiens mfn sapientis sapient- mędrzec/mądry

Scipio m Scipionis Scipion- Scypion

similis,e mfn (dis)similis (dis)simil- (nie)podobny

sol m solis sol- słońce

sors f sortis sort- los

tempestas f tempestatis tempestat- burza, niepogoda

tempus n temporis tempor- czas

timor m timoris timor- strach

tristis,e mfn tristis trist- smutny

turpis,e mfn turpis turp- brzydki, szpetny

100

urbs f urbis urb- miasto

utilitas f utilitatis utilitat- użytek, pożytek

uxor f uxoris uxor- żona

vectigal n vectigalis vectigal- podatek

ver n veris ver- wiosna

veritas f veritatis veritat- prawda

vetus mfn veteris veter- stary

victor m victoris victor- zwycięzca

virgo f virginis virgin- dziewica, panna

virtus f virtutis virtut- cnota

vox f vocis voc- głos, wyraz

vulnus n vulneris vulner- rana

1. A capite usque ad calcem.

2. Aliam aetatem alia decent.

3. Alterum pedem in cumba Charonis habere.

4. Amicorum communia omnia.

5. Aquam igni miscere.

6. Arcem ex cloaca facere.

7. Asinus asino et sus sui pulcher.

8. Bonae leges ex malis moribus procreantur.

9. Calcar addere currenti.

10. Dulce pomum, cum abest custos.

11. Dii omnia possunt.

12. Furem fur cognoscit, lupus lupum.

13. Hostium munera – non munera.

14. In discrimine apparet, qui vir.

15. Inter malleum et incudem.

16. Litem parit lis, noxa item noxam parit.

17. Mors omnibus communis.

18. Mulierem ornat silentium.

19. Ne di quidem a morte liberant.

20. Ne Iuppiter quidem omnibus placet.

21. Nemo mortalium omnibus horis sapit.

22. Non omnis fert omnia tellus.

23. Non oportet hospitem semper hospitem esse.

24. Oboedientia felicitatis mater.

25. Post folia cadunt arbores.

26. Quot servos habemus, totidem habemus hostes.

27. Simile gaudet simili.

28. Sine ope divina nihil valemus.

29. Terra amat imbrem.

30. Una hirundo non facit ver.

31. Vita mortalium brevis.

32. Vinum senem etiam et nolentem saltare compellit.

SENTENCJE

101

Cechy deklinacji zaimkowej

1. Oddzielne końcówki rodzajowe dla każdego rodzaju w Nominatiwie singularis.

2. GENETIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów, zakończony na –ius

3. DATIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów

4. DATIVUS i ABLATIVUS pluralis taki sam i wspólny dla wszystkich rodzajów

5. Większość form przybiera cechy podobne do: dla żeńskich-I deklinacji, męskich-II

deklinacji, nijakich-II deklinacji

6. Neutra mają Nom. = Acc. w obu liczbach

7. Brak Vocatiwu

ZAIMKI WSKAZUJĄCE

hic, haec, hoc = ten, ta, to

singularis pluralis

m f n m f n

Nom. hic haec hoc hi hae haec

Gen. huius horum harum horum

Dat. huic his

Acc. hunc hanc hoc hos has haec

Abl. hoc hac hoc his

ipse, ipsa, ipsum = on sam, ona sama, ono samo

singularis pluralis

m f n m f n

Nom. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa

Gen. ipsius ipsorum ipsarum ipsorum

Dat. ipsi ipsis

Acc. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa

Abl. ipso ipsa ipso ipsis

LECTIO QVARTA DECIMA

CZASOWNIKI NIEREGULARNE, ZAIMKI WSKAZUJĄCE I OKREŚLAJĄCY,

NEMO, NIHIL, PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE

NOTA BENE

102

ille, illa, illud = tamten, tamta, tamto; ów, owa, owo (ten znany, ta znana, to znane)

singularis pluralis

m f n m f n

Nom. ille illa illud illi illae illa

Gen. illius illorum illarum illorum

Dat. illi illis

Acc. illum illam illud illos illas illa

Abl. illo illa illo illis

idem, eadem, idem = ten sam, ta sama, to samo

singularis pluralis

m f n m f n

Nom. idem eadem idem iidem eaedem eadem

Gen. eiusdem eorundem earundem eorundem

Dat. eidem eisdem (iisdem)

Acc. eundem eandem idem eosdem easdem eadem

Abl. eodem eadem eodem eisdem (iisdem)

1. Przetłumacz. Znajdź w tekście wszystkie zaimki i zamień ich liczbę z singularis

na pluralis lub z pluralis na singularis (zachowaj przypadek i rodzaj).

De Numa Pompilio

Romulum Romae conditorem appellari scimus. Hunc multa bella cum gentibus finitimis gerere

civitatemque suam amplificare constat. Post huius regis mortem Numa Pompilius regnum

occupat. Qui Romam a Romulo vi et armis conditam (założoną) legibus moribusque confirmat.

Imprimis Numam Pompilium civium animos bellis assiduis feroces mitigare hacque in re ab

Egeria nympha adiuvari Livius scribit. Huius nymphae consilio nova sacra instituere novosque

sacerdotes creare. Iovis sacerdotem veste insigni ornare. Huic duos flamines addere, alterum

Martii, alterum Quirino. Virgines quoque Vestae legere. His stipendium de publico statuere

easque virginitate venerabiles et sanctas facere. His rationibus Numa Pompilius religionem

genti Romanae creat: Tantae molis erat Romanam condere gentem! Inter arma silent leges.

103

2. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimków w nawiasach. Przetłumacz

tekst.

a. Arminius, ...................... (ille,illa,illud) fortis Germanorum princeps, Germanos ad pugnam

incitans ............................. (hic,haec,hoc) verbis et ........................ (hic,haec,hoc) oratione

militum ......................... (suus 3) animos firmabat: ―Romanos in magno periculo esse scite!

............................ (is,ea,id) milites ............................ (hic,haec,hoc) angustiarum et

............................... (hic,haec,hoc) regionum imperiti sunt et ....................................

(ipse,ipsa,ipsum) umbrā silvarum .......................... (noster,tra,trum) perterriti erunt.

......................... (hic,haec,hoc) regiones, ........................... (hic,haec,hoc) caelum

.......................... (ipse,ipsa,ipsum), omnia .......................... (hic,haec,hoc) Romanos territant.

Dei ................................. (ipse,ipsa,ipsum) .......................... (nos) viam libertatis monstrant. In

............................... (ille,illa,illud) silvis nulla via Romanis aperta est. .........................

(hic,haec,hoc) patria ........................ (noster,tra,trum), .......................... (hic,haec,hoc) sol,

............................ (hic,haec,hoc) caelum testes sunt iniuriarum Romanorum.‖

b. Ecce ........................ (ille,illa,illud) fortes milites Romani. ...............................

(idem,eadem,idem), ..................... (qui,quae,quod) cum ............................ (ipse,ipsa,ipsum)

Hannibale apud Zamam pugnabant. .......................... (is,ea,id) enim tempore exercitus

Romanus multis in bellis hostes ......................... (suus 3) vincebat. Cum Karthagina Publius

Cornelius Scipio Africanus Minor pugnare non desinebat. Ab .........................

(idem,eadem,idem) Hannibal, dux .......................... (ille,illa,illud) fortis, victus est (został

pokonany). Scipioni Africano Minori, atque Scipioni Africano Maiori, ......................

(qui,quae,quod) Numantiam cepit (zdobył), .................. (idem,eadem,idem) nomen est, sed

..................... (ille,illa,illud) viri periti non de ............................ (idem,eadem,idem) familia

sunt.

104

CZASOWNIKI NIEREGULARNE w indicativie

volo, velle, volui – chcę praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 volo

chcę

volumus vole-ba-m

chciałem

vole-ba-mus vol-a-m

zechcę, będę chciał

vol-e-mus

2 vis vultis vole-ba-s vole-ba-tis vol-e-s vol-e-tis

3 vult volunt vole-ba-t vole-ba-nt vol-e-t vol-e-nt

infinitivus: velle - chcieć

nolo, nolle, nolui – nie chcę praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 nolo

nie chcę

nolumus nole-ba-m

nie chciałem

nole-ba-mus nol-a-m

nie zechcę

nol-e-mus

2 non vis non vultis nole-ba-s nole-ba-tis nol-e-s nol-e-tis

3 non vult nolunt nole-ba-t nole-ba-nt nol-e-t nol-e-nt

infinitivus: nolle - nie chcieć

malo, malle, malui – wolę praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 malo

wolę

malumus male-ba-m

wolałem

male-ba-mus mal-a-m

będę wolał

mal-e-mus

2 mavis mavultis male-ba-s male-ba-tis mal-e-s mal-e-tis

3 mavult malunt male-ba-t male-ba-nt mal-e-t mal-e-nt

infinitivus: malle - woleć

fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 fer-o niosę fer-i-mus fere-ba-m

niosłem

fere-ba-mus fer-a-m

będę niósł, zniosę

fer-e-mus

2 fer-s fer-tis fere-ba-s fere-ba-tis fer-e-s fer-e-tis

3 fer-t fer-u-nt fere-ba-t fere-ba-nt fer-e-t fer-e-nt

infinitivus: ferre – nieść, znosić

CZASY NA TEMACIE PRAESENTIS

105

fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę praesens passivi imperfectum passivi futurum I passivi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 fero-r

jestem niesiony

fer-i-mur fere-ba-r

byłem niesiony

fere-ba-mur fer-a-r

będę niesiony

fer-e-mur

2 fer-ris fer-i-mini fere-ba-ris fere-ba-mini fer-e-ris fer-e-mini

3 fer-tur fer-u-ntur fere-ba-tur fere-ba-ntur fer-e-tur fer-e-ntur

infinitivus: ferri – być niesionym

eo, ire, ii, itum – idę praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 eo

idę

imus i-ba-m

szedłem

i-ba-mus ib-o

pójdę

i-bi-mus

2 is itis i-ba-s i-ba-tis i-bi-s i-bi-tis

3 it eunt i-ba-t i-ba-nt i-bi-t i-bu-nt

infinitivus: ire - iść Bywa używana forma 3 os. sg. passivi: itur = idzie się

fio, fieri, factus sum (strona bierna czasownika facio, 3, feci, factum) – staję się praesens imperfectum futurum I

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 fio

staję się

fimus fie-ba-m

stawałem się

fie-ba-mus fi-a-m

stanę się

fi-e-mus

2 fis fitis fie-ba-s fie-ba-tis fi-e-s fi-e-tis

3 fit fiunt fie-ba-t fie-ba-nt fi-e-t fi-e-nt

infinitivus: fieri – stawać się

NEMO - NIKT NIHIL - NIC

Nom. nemo nikt nihil nic

Gen. nullius nikogo nullius rei niczego

Dat. nemini nikomu nulli rei niczemu

Acc. neminem nikogo nihil nic

Abl. nullo nikim nulla re niczym

106

PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE

Nominativus Genetivus Dativus Znaczenie

m f n m f n m f n

solus sola solum sol-ius sol-i sam jeden

totus tota totum tot-ius tot-i cały

ullus ulla ullum ull-ius ull-i jakiś

nullus nulla nullum null-ius null-i żaden

uter utra utrum utr-ius utr-i który z dwóch

neuter neutra neutrum neutr-ius neut-ri żaden z dwóch

uterque utraque utrumque utr-iusque utr-ique jeden i drugi, obaj

alter altera alterum alter-ius

alter-i drugi (z dwóch)

alius alia aliud ali-i inny

Cechy przymiotników zaimkowych:

1. W Nominatiwie singularis wyglądają jak przymiotniki II/I/II deklinacji o 3

zakończeniach na –us, -a, -um

2. W Genetiwie singularis wszystkie rodzaje mają jedną formę i kończą się na –ius, jak

zaimki

3. W Datiwie singularis wszystkie rodzaje mają jedną formę i kończą się na –i (jak

większość zaimków)

4. W pozostałych przypadkach zachowują się jak przymiotniki II/I/II deklinacji o 3

zakończeniach na –us, -a, -um: wracają do swoich deklinacji

Z zaimka mają: Gen. i Dat. sg.

Z przymiotnika: pozostałe formy

De mortuis aut bene aut nihil Z trupem albo dobrze, albo wcale.

Nic nie zrobi zmarłemu dobrze.

Cum duo faciunt idem, non est idem. Robić to z dwoma to nie jest to samo.

NOTA BENE

107

ĆWICZENIA NA POSZCZEGÓLNE CZASOWNIKI NIEREGULARNE

1. FERO, FERRE, TULI, LATUM

a. Homo sapiens feret, quae mutari non possunt, ut viri magni ferebant suas calamitates.

………………………………………………………………………………………………

………..……………………………………………………………………………….….…

b. Homines, si patienter (cierpliwie) ferunt, quae accidunt, mala ipsa minuunt ..………...

………………………………………………………………………………………………

c. Quodcumque (cokolwiek) sors feret, ferte animo aequo! ………...……………….........

………………………………………………………………………………………………

d. Calamitatem patienter ferre non solum laus magna, sed etiam solatium magnum est.

…………………………………………………………………………………………..……

……………………..………………………………………………………………….…..…

e. Homo fortis res adversas constanti animo fert et in rebus adversis alteram sortem

sperat ………………………………………………………………………………..…..

……………………………………………………………..…..……………………………

f. Leviter fertur, quod patienter fertur …………………………….…..…..………………

g. Fer patienter onus, fac sapienter opus ………………………..……..….……………….

2. FIO, FIERI, FACTUS SUM

a. Non pauci, qui, quando pueri erant, boni erant, mali postea fiunt …………...…………

………………………………………………………………………………….…………..

b. Falsum est, quod nonnulli dicunt casu omnia fieri ………………...............…………...

……………………………………………………………………………….………...……

c. Nihil sine causa fit ……………………….……….……………………………..……..

d. Nunc pueri estis; pueri fiunt iuvenes; iuvenes viri fient ………………………….…….

……………………………………………………………………………….………….……

e. Nemo fit casu bonus ……..……………………………………………………………..

f. Nemo vestrum sine labore sapiens fiet …………………………………………............

3. EO, IRE, II, ITUM

a. Qui Deo confidit, is forti animo omnibus periculis obviam ibit eaque superabit.

………………………………………………………………………………………………

108

b. Sic itur ad astra ……………………….…………………………………………...……

c. Mi fili, i, quocumque te Deus vocabit. Ubicumque ibis, signa divini amoris et divinae

sapientiae invenies. …………………………………..……………………………………

………………………………………………………………………………………………

4. VOLO, VELLE, VOLUI

a. Nisi potest id effici, quod vis, id velle debes, quod potes ………….………..…………

……………………………………………………………………….…………..…………

b. Saepe volumus, quae facere non possumus ……………………..…………………..…

c. Qui prudens est, et sibi et aliis prodesse vult …………………………….…………….

d. Si vis amari, ama! ………………………………………………………………………

e. Idem velle et idem nolle, ea demum firma amicitia est ………………………………...

……………………………………………………………………….…………..…………

5. MALO, MALLE, MALUI

a. Qui te meliorem facere non vult, is tibi mavult nocere quam prodesse …………….…

…..……………………………………………………………………….………..…..……

b. Homines sapientes malunt sine amicis virtutem colere, quam per amicos a virtute

abduci ………………………………………………………………….……………….

……………………………………………………………………….…….……..…………

c. Qui malet bonus videri quam esse, eum vita! ……………………..…….……………

d. Vos ipsi maletis boni esse quam videri ………………………………………………...

6. NOLO, NOLLE, NOLUI

a. Non raro e duobus amicis alter vult, quod alter non vult ……………………….……..

……………………………………………………………………….…………..…………

b. Nolite cum iis amicitias iungere, qui a via virtutis vos abducere volunt …………....…

……………………………………………………………………….…………..…………

{}

109

1. Przetłumacz.

a. Cato esse quam videri bonus malebat. ………………………………………………….…..

b. Eodem anno ………………………………………………………………………………....

c. Abeunt hirundines hibernis mensibus. ………………………………………………………

d. Stultum facit natura, quem vult perdere. ……………………………………………………

e. Nemo nostrum sine culpa est. …………...………………………………………………..…

f. Quid tibi vis? …………………………………………………………………………………

g. It Fama per urbes. ……………………………………………………………………………

h. Cum duo faciunt idem, non est idem. ……………………………………………...………..

i. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro. ……………………………………….……

k. Non omnes flores eosdem colores aut eosdem odores habent. …………………….….….…

……………………………………………..…………………………….…………..…………

l. Et prodesse volunt et delectare poetae. ………………………………………………………

m. Nullus homo sine culpa est. ………………………………………………………………..

n. Non semper iidem eritis. …………………………………………………………………….

o. Mors parcit nulli. …………………………………………………………………………….

p. Neuter nostrum id vult. ………………....................................................................................

q. Nemo amat eum, quem timet. ………………………………………………………………

r. Non semper iidem mores vobis erunt. ………………………………………………………

s. Nemo intelligit ………………………………………………………………………….……

t. Nemo non intelligit. ………………………………………………………………….….…..

u. Nihil facere possumus. ………………………………………………………………………

v. Neminem eorum accusabimus. ……….…..…………………………………………………

x. Neminem eorum non accusabimus. ………………………………………………...………..

y. Spiritus flat, ubi vult (Vg.)…………………..……………………………...………………...

2. Przetłumacz tekst De Aesopo et viatore.

Aesopus aliquando Athenis ibat multa secum cogitans. Subito viator quidam ei obviam

iens: ―Quot horas, — inquit, — usque ad urbem ibo?‖ Aesopus nihil respondet. Postquam ille

iratus aliquantum prodit, Aesopus, qui euntem observabat, magna voce: Duas, — dicit, —

horas ibis, amice.‖ Tum ille: ―Cur, — inquit, non statim respondes?‖ Et Aesopus: ―Nunc

tantum video quam te celeriter ire posse.‖

110

1. Altera manu fert lapidem, altera panem ostendit.

2. Asinus stramenta mavult quam aurum.

3. Cantilenam eandem canis.

4. Felix, qui nihil debet.

5. Mus non uni fidit antro.

6. Qui a nuce nucleum esse vult, frangit nucem.

7. Qui nocere potest, idem et prodesse.

8. Qui, quae vult, dicit, quae non vult, audiet.

9. Sapiens sua bona secum fert.

SENTENCJE

111

NAZWISKA RZYMIAN

Imię Nazwisko Przydomek I Przydomek II

Praenomen Nomen gentile Cognomen Agnomen

Marcus Tullius Cicero (groch)

Marcus Portius Cato (sprytny)

Publius Cornelius Scipio Africanus

Publius Vergilius Maro

Quintus Horatius Flaccus

SKRÓTY NA OZNACZENIE IMION

A. Aulus N. Numerius

Ap. Appius P. Publius

C. Caius Post. Postumus

Cn. Cnaeus (Gnaeus) Q. Quintus

D. Decimus Ser. Servius

K. Kaeso Sex. (S.) Sextus

L. Lucius T. Titus

M. Marcus Ti. Tiberius

M‘. Manius V. Vibius

Mam. Mamercus Vo. Vopiscus

Córka otrzymuje imię rodowe ojca (w formie żeńskiej), np.: córka Cicerona - Tullia, Terencjusza - Terentia

Kolejna córka określana jest jako minor (młodsza), kolejna jako tertia (trzecia), np.: Tullia minor, Tullia tertia

itd.

Mężatka zatrzymuje swoje imię (np. Terentia) i dodaje przydomek męża w genetiwie, np. Terentia Ciceronis

(Córka Terencjusza, żona Cicerona).

LECTIO QVINTA DECIMA

LEKSYKA III

112

NAJPOPULARNIEJSZE SKRÓTY

a. anno roku, w roku, przed

A. D. Anno Domini roku Pańskiego, w roku Pańskim

cos. consul konsul, za konsulatu

coss. consules; consulibus konsulowie; za konsulatu

d. die dnia, w dniu

D.O.M. Deo Optimo Maximo Bogu Najlepszemu Największemu

dr. u. i. doctor utriusque iuris doktor obojga praw

I. U. D. Iuris utriusque doctor

e. c. exempli causa dla przykładu

e. g. exempli gratia

HS sestertius sesterc

I.N.R.I. Iesus Nasarenus Rex Iudaeorum Jezus Nazareński król Żydów

i. e. id est to jest; to znaczy

L. (l.) liber księga, tom

l. s. locus sigilli miejsce na pieczęć

m. mensis; mense miesiąc; w miesiącu

p.; pp. pagina; paginae strona, po; strony

p. Ch. n. post Chrostum natum po narodzeniu Chrystusa

s. a. sine anno bez (podania) roku

scil. scilicet to znaczy, domyślnie

S. C. Senatus Consultum uchwała senatu

s. d. p. salutem dicit plurimam przesyła najserdeczniejsze pozdrowienie

s. d. sine die bez (podania) dnia

S. P. Q. R. Senatus Populusque Romanus Senat i Lud Rzymski

v.

verte odwróć

vide patrz; zobacz

versus wiersz, wers

113

1. Od jakich łacińskich słów pochodzą polskie wyrazy:

animusz - awionetka - astronauta -

delegacja - certyfikat - brewiarz -

dominacja - grawitacja - konfidencja -

familijny - herbata - dentysta -

fontanna - kuracja - fabularny -

imperializm - manualny - finisz -

Kanikuła - mentalny - lewitacja -

legalny - mutacja - lewy -

lunatyk - orbita - militarny -

okulista - papista - solarium -

pacyfista - regent - spektakl -

potęga - rustykalny - urbanistyka -

sens - sentencja - wers -

wariacje - witalny - weryfikacja -

2. Podaj synonimy słów.

miser,era,erum - etiam - bellus 3 -

via,ae - et - inimicus,i -

laevus 3 - ius,iuris - opulentus 3 -

totus 3 - lux,lucis - verum,i -

3. Rozwiń skróty i przetłumacz.

a. Is dies erat a. d. V. Kal. Apr. L. Pisone A. Gabinio coss. –

b. Plebei Romanae viritim HS CCC ex testamento patris mei, et nomine meo HS XC milia -

c. M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS. –

4. Jak się będzie nazywała?

a. pierwsza córka Rzymianina o nazwisku Lucius Calpurnius Piso Frugi

b. Iulia, żona Rzymianina o nazwisku Publius Nigidius Figulus

c. córka Rzymianina o nazwisku Quintus Claudius Quadrigarius, kiedy wyjdzie za mąż za

Rzymianiana o nazwisku Quintus Mucius Scaevola

114

5. Przyporządkuj tytuły utworów właściwym autorom.

__ Apuleius Madaurensis 1 Ab Urbe condita

__ Aurelius Augustinus 2 Aeneis

__ Cornelius Tacitus 3 Annales

__ Gaius Iulius Caesar 4 Carmen Saeculare, Sermones, Ars Poetica

__ Marcus Tullius Cicero 5 Commentarii de bello Gallico

__ Publius Cornelius Nepos 6 De civitate Dei

__ Publius Ovidius Naso 7 De viris illustribus (Vitae)

__ Publius Vergilius Maro 8 In Catilinam Oratio

__ Quintus Horatius Flaccus 9 Metamorphoses

__ Titus Livius 10 Metamorphoses, Ars Amatoria

__ Titus Maccius Plautus 11 Miles gloriosus, Pseudolus, Mercator

6. Zapamiętaj wyrażenia.

1. Życie i śmierć.

a. tempus terere – marnować czas

b. mortem/diem supremum obire – umrzeć

2. Stosunki z ludźmi.

3. Czynności umysłu.

a. consilium capere – powziąć pomysł

b. finem respicere – baczyć na koniec, patrzeć końca

4. Mowa i pismo.

a. orationem habere – wygłosić mowę

b. mentionem facere alicuius rei – wspomnieć o czymś

c. in vincula conicere aliquem – wtrącić kogoś do więzienia

5. Życie państwowe.

a. ius gentium – prawo narodów

b. pacem/foederem/societatem facere – zawrzeć umowę/pokój/przymierze

c. contionem convocare – zwołać zebranie (ludowe)

6. Wojna.

a. res militaris – sprawy wojenne

b. bellum civile – wojna domowa

c. summa imperii – naczelne dowództwo

d. in fugam conicere aliquem – zmusić kogoś do ucieczki

115

e. pacem petere ab aliquo – prosić kogoś o pokój

f. classem ornare – wyekwipować flotę

7. Poruszanie się.

a. iter facere – iść, podróżować

b. committere se mari – wypuścić się na morze

7. Napisz po łacinie:

1. Walcz o przewagę z obywatelami, z którymi prowadzisz wojnę domową, proś

wrogów o pokój, i patrz końca. ….......................................................................................

……………………………………………………………………..……….….…………..

2. Cezar musiał najpierw rekrutować wojsko w prowincji, potem wyekwipować flotę i

wypuścić się na morze ……………………………………………………………….

……………………………………………………………………..……….….…………..

3. Princeps nie wtrąci do więzienia nikogo, kto będzie zarzadzał państwem z uchwały

senatu………………………………………………………………………………………

…...………………………………………………………………………………………….

4. Gladiator wpada na pomysł na arenie, na której często jest zabijany. …………………

………………………………………………………………………………………………

5. Mówca zwołuje zebranie ludowe i wygłasza na nim mowę o prawie narodów ………..

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

6. Nasi wrogowie, z którymi zawieraliśmy pokój, łamią słowo i wypowiadają nam

wojnę. Dajcie mi naczelne dowództwo, i zmuszę ich do ucieczki ……………………..

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

7. Żeglarze często podróżują wypuszczając się na morze. Tam umierają, bowiem nikt nie

przyniesie im pomocy …………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………

116

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti supinum

duc/o ducere dux/i ductum

1 os. sg. ind. praes.

act.

infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. supinum

indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. INDICATIVUS

PERFECTI ACTIVI

indicativus praes.

pass.

participium praes. act.

Końcówki indicatiwu perfecti activi

sing. pl.

1. - i - imus

2. - isti - istis

3. - it - erunt (-ere)

infinitivus perf. act.- isse

PERFECTUM JEST CZASEM PRZESZŁYM DOKONANYM z własnym tematem

INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI

tryb orzekający i bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej

I II III IV

infinitivus amav-isse monu-isse leg-isse audiv-isse

temat amav- monu- leg- audiv-

kochać upominać czytać słuchać

sg.

1. amav-i

pokochałem

monu-i

upomniałem

leg-i

przeczytałem

audiv-i

usłyszałem

2. amav-isti monu-isti leg-isti audiv-isti

3. amav-it monu-it leg-it audiv-it

pl.

1. amav-imus monu-imus leg-imus audiv-imus

2. amav-istis monu-istis leg-istis audiv-istis

3. amav-erunt monu-erunt leg-erunt audiv-erunt

LECTIO SEXTA DECIMA

INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI, VERBA DEFECTIVA

ZŁOŻENIA Z EO I FERO

CZAS NA TEMACIE PERFECTI

117

Złożenia z czasownikiem

EO, IRE, II, ITUM (IDĘ):

Złożenia z czasownikiem

FERO, FERRE , TULI, LATUM(NIOSĘ):

ab-eo, ab-ire, ab-ii, ab-itum - odchodzę af-fero, af-ferre, at-tuli, al-latum - przynoszę

ad-eo, ad-ire, ad-ii, ad-itum - podchodzę re-fero, re-ferre, ret-tuli, re-latum - odnoszę

ex-eo, ex-ire, ex-ii, ex-itum - wychodzę con-fero, con-ferre, con-tuli, col-latum - znoszę

in-eo, in-ire, in-ii, in-itum - wchodzę of-fero, of-ferre, ob-tuli, ob-latum - podaję

trans-fero, trans-ferre, trans-tuli, trans-latum - przenoszę

ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE (być)

ab-sum, ab-esse, a-fui jestem oddalony,

jestem nieobecny prae-sum, prae-esse, prae-fui

jestem na czele

ad-sum, ad-esse, ad-fui jestem obecny,

pomagam pro-sum, prod-esse, pro-fui pomagam

de-sum, de-esse, de-fui nie ma mnie, brak mnie ob-sum, ob-esse, ob-fui szkodzę

in-sum, in-esse, in-fui jestem w czymś sub-sum, sub-esse, sub-fui jestem pod czymś

inter-sum, inter-esse uczestniczę super-sum, super-esse, super-fui pozostaję (przy

życiu)

pos-sum, posse, potui mogę

VERBA DEFECTIVA

czasowniki ułomne

Czasowniki ułomne nie posiadają pełnej odmiany.

Od poniższych czasowników możemy tworzyć wyłącznie formy od tematu perfecti.

INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI

memini,meminisse; odi,odisse; coepi,coepisse

memini odi coepi

pamiętam nienawidzę zacząłem

infinitivus meminisse odisse coepisse

sg.

1. memin-i od-i coep-i

2. memin-isti od-isti coep-isti

3. memin-it od-it coep-it

pl.

1. memin-imus od-imus coep-imus

2. memin-istis od-istis coep-istis

3. memin-erunt od-erunt coep-erunt

ODMIANA NA TEMACIE PERFECTI

118

1. Zmień czas praesens na perfectum lub perfectum na praesens. Przetłumacz.

Wzór: laudat — laudavit; amaverunt — amant

dico tuli

vidit venisse

stetit vivimus

dixisti potuistis

ponimus scribunt

ago legimus

fuere fugiunt

audivit putavi

2. Przeczytaj wiersz Juliana Tuwima. Przetłumacz fragmenty napisane przez poetę po

łacinie.

Bogobojnej macierzy polskiej z córką satanistką dyskurs, w którym poczciwym uszom

folgując, figle sprośne szatanów łacińską wyrażone są mową

1. - Córuś moja, córuś moja, 6. - Czy to robił lege artis

Jak to tam bywało? Czy był jaki feler?

- Pudet dicere, o mater! - Titillabat, osculabat,

- Powiedz, córciu, śmiało. Fervidus et celer.

2. - In cubiculum me iecit 7. - A jak często? Wymień, złoto,

Magno cum fervore, Całkowitą sumkę!

O, puella, inquit, vide: - Mater mea, mater mea,

Ardeo amore. Semel iterumque!

3. - Córuś moja, córuś moja 8. - Córuś moja, straszne rzeczy

Jakie miał maniery? I skończenie świata!

- Tetigit me impudice, - O eximia delectatio,

Femora aperi. Eram tam beata!

4. - Córuś moja, córuś moja, 9. - Wstydź się córko, bo to hańba

Co było poza tem? I kompromitacja.

- Hic satanas fecit mihi - Sed iuvabit meminisse!

Magnam voluptatem. - Racja, córuś, racja!

5. - Powiedz wszystko, gdy cię córko

Już na spytki wzięłam.

- Totis artubus concepi

Artem Veneream.

119

3. Przetłumacz tekst.

De Latino, Latii domino ac regulo

Aliquando in Latio Latinus regnavit. Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis

advenit. Latinus, terrae dominus, advenas vidit, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit:

―Unde venistis? Ubi habitavistis? Quid quaeritis? Aeneas respondit: ―Troiae incolae fuimus,

cum in Asia habitavimus. Postquam Troia cecidit, errabamus per multas terras undasque et

nunc ad te advenimus.‖ Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula

firmaverunt: Aeneas Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit. Ita Troiani profugi in

Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium

appellavit.

Hanc urbem septimo mense cepi.

To miasto siódmym rozumem zdobyłem.

6. Przetłumacz zdania.

a. Sic me servavit Apollo. (Hor. Sat.)

b. Natura sic voluit.

c. Nemo novit Deum, multi de illo male

existimant, et impune. (Sen. Ep.)

d. In principio creavit Deus caelum et terram,

terra autem inanis erat et vacua. Et creavit

Deus hominem ad imaginem suam. (Gen.1.27)

e. Urbem Romam habuerunt (in) initio

Romani.

f. 6. Veni, vidi, vici. (Juliusz Cezar po zwycięstwie

nad królem Pontu, Farnacesem, pod Zelą, w 47 r. a.

Ch.n.) (Suet. Iul. 37.2)

g. Venimus, vidimus, Deus vicit. (Jan Sobieski

przesyłając 13 IX 1683 r. papieżowi Innocentemu XI

zielony turecki sztandar, uważany za chorągiew

Proroka)

h. Primus itaque Polonorum rex Mesco

gratiam baptismi suscepit. (Kadłubek II 8.4)

i. Tu, qui legisti nomina nostra, vale!

k. Antiqua quae nunc sunt, fuerunt olim

nova. (wg Quint. I.O. 8.3.34)

l. Cicero consul rem publicam servavit.

m. Socrates venenum laetus hausit.

n. Exegi monumentum. (Hor. C. III 30)

o. Sperare non destiti. (Cic. Ad Att. 177.3)

p. Formavit igitur Dominus Deus

hominem de limo terrae. (Gen. 2.7.1)

q. Vixit annos plus minus centum

r. Dominus dedit, Dominus abstulit (Hi

1.21)

8. Przetłumacz zdania.

a. Memini etiam, quae nolo; oblivisci non possum, quae volo.

b. Meminisse debemus beneficiorum, oblivisci iniuriarum, quas ab aliis accepimus.

UWAGA

mensa,ae f = stół, uczta

mens,ntis f = rozum

mensis,is m = miesiąc

messis,is m = żniwa

120

c. Memento mori.

d. Odisse debemus vitia et societatem malorum hominum, non ipsos homines.

e. Ne eum quidem, qui nos iniuriis persecutus est, odisse fas est.

f. Notum est illud: incipe, dimidium facti est coepisse. Dimidium facti, qui bene coepit,

habet.

9. Przetłumacz tekst De anseribus Capitolinis.

Galli, gens maxime bellicosa, Alpes superaverunt et magnam partem Italiae ferro

ignique vastabant. Postquam milites Romanos fugaverunt, urbi Romae appropinquaverunt et

agros vastare coeperunt. Romani uxores et liberos in Capitolium, arcem Romae, condiderunt,

senes autem, de salute patriae desperantes, forti animo hostes advenientes in foro

exspectabant. Galli, postquam in urbem intraverunt eamque cremaverunt, omnes senes

trucidaverunt, Capitolium oppugnaverunt. Silenti nocte Galli Capitolium expugnare

constituerunt, sed clamor anserum custodes defatigatos e somno excitavit. Manlius, dux

eorum, statim milites ad arma vocavit et hostes repulit. Iure igitur Romani nomen Manlii

celebraverunt, Capitolinum eum appellantes.

10. Przetłumacz zdania.

a. Promisisti ad me venire, sed non venisti. b. Milites Romani multas urbes in Gallia

expugnaverunt et ingentem earum numerum deleverunt. c. Senatores Romani Ciceronem

consulem, postquam civitatem Romanam servavit, patrem patriae nominaverunt. d. Iuppiter

in taurum conversus, Europam rapuit et in Cretam transportavit. e. Milites Caesaris montem

ceperunt et ibi prope hostes castra posuerunt. f. Multi rivi in flumen influunt. g. Multitudo

librorum non semper vocatur bibliotheca. h. Apud Romanos is adulescens, qui ad negotia

publica parabatur, a patre ad eum oratorem deducebatur, qui in civitate primum locum

obtinebat. i. Corpora iuvenum labore firmantur. j. Non liberat diadema capitis dolore. k.

Homines, qui alios docent, ipsi discunt. l. Numquam malum malo nec vulnus curatur vulnere.

m. Apud Romanos magna erat auctoritas patrum. n. Opus laudat artificem. o. Iuno et Minerva

temporibus antiquis deae clarae erant.

121

TABELA PERFECTÓW I SUPINÓW

indicativus,

infinitivus

praesentis activi

ind. perf.

act.

tłumaczenie

1 os. praes.

tłumaczenie

1 os. perf. SUPINUM

abeo,abire abii odchodzę odszedłem abitum

absum,abesse afui jestem nieobecny byłem nieobecny —

adeo,adire adii przychodzę przyszedłem aditum

adsum,adesse adfui/affui jestem obecny/pomagam byłem obecny/pomogłem —

affero,afferre attuli przynoszę przyniosłem allatum

ago, agere egi prowadzę zaprowadziłem actum

aperio, aperire aperui otwieram otworzyłem apertum

audio, audire audivi słyszę usłyszałem auditum

aufero,auferre abstuli zabieram zabrałem ablatum

cado,cadere cecĭdi upadam upadłem, runąłem casum

caedo,caedere cecīdi rąbię, biję, ścinam biłem, ścinałem caesum

cedo,cedere cessi idę, kroczę, odstępuję poszedłem, odstąpiłem cessum

capio, capere cepi chwytam chwyciłem captum

claudo, claudere clausi zamykam zamknąłem clausum

cognosco, cognoscere cognovi znam poznałem cognitum

colo, colere colui uprawiam uprawiłem cultum

credo, credere credidi wierzę uwierzyłem creditum

cresco, crescere crevi rosnę urosłem cretum

cupio, cupere cupivi(-ii) pragnę zapragnąłem cupitum

deleo, delere delevi niszczę zniszczyłem deltum

desum,deesse defui brak mnie brakło mnie —

dico, dicere dixi mówię powiedziałem dictum

disco, discere didici uczę się nauczyłem się —

divido, dividere divisi dzielę podzieliłem divisum

do, dare dedi daję dałem datum

doceo, docere docui uczę nauczyłem doctum

eo, ire ii (ivi) idę poszedłem itum

exeo,exire exii wychodzę wyszedłem exitum

facio, facere feci robię zrobiłem factum

fallo,fallere fefelli zwodzę, oszukuję zwiodłem, oszukałem falsum

fero, ferre tuli niosę zniosłem, zaniosłem latum

fugio, fugere fugi uciekam uciekłem fugitum

gigno, gignere genui rodzę urodziłem genitum

habeo, habere habui mam miałem, posiadłem habitum

iaceo, iacēre iacui leżę leżałem —

iacio, iacere ieci rzucam rzuciłem iactum

122

iubeo, iubere iussi rozkazuję rozkazałem iussum

lego, legere legi czytam przeczytałem lectum

malo, malle malui wolę wolałem —

maneo, manere mansi pozostaję pozostałem mansum

mitto, mittere misi posyłam posłałem missum

moveo, movere movi poruszam poruszyłem motum

noceo, nocere nocui szkodzę zaszkodziłem nocitum

nolo, nolle nolui nie chcę nie zechciałem —

pando,pandere pandi rozwijam rozwinąłem passum

pango,pangere pepegi /panxi wbijam, spajam wbiłem, spoiłem pactum

parco,parcere peperci oszczędzam, zaniechuję oszczędziłem, zaniechałem (parsurus)

pario,parere peperi wydaję, rodzę wydałem, zrodziłem partum

pello, pellere pepuli uderzam uderzyłem pulsum

pereo,perire perii ginę zginąłeś peritum

peto, petere petivi żądam zażądałem petitum

pono, ponere posui kładę położyłem positum

possum, posse potui mogę mogłem —

praesum,praeesse praefui stoję na czele stanąłem na czele —

puto, putare putavi sądzę osądziłem putatum

quaero, quaerere quaesivi pytam, proszę zapytałem, poprosiłem quaesitum

redeo,redire redii wracam wróciłem reditum

rego, regere rexi kieruje pokierowałem rectum

relinquo, relinquere reliqui opuszczam opuściłem relictum

respondeo, respondere respondi odpowiadam odpowiedziałem responsum

scribo, scribere scripsi piszę napisałem scriptum

sentio, sentire sensi czuję poczułem sensum

sino, sinere sivi pozwalam pozwoliłem situm

solvo, solvere solvi rozwiązuję rozwiązałem solutum

specto, spectare spectavi oglądam obejrzałem spectatum

spero, sperare speravi mam nadzieję miałem nadzieję speratum

sterno,sternere stravi rozciągać rozciągnąłem stratum

sto, stare steti stoję stanąłem (staturus)

sum, esse fui jestem byłem —

sumo, sumere sumpsi biorę wziąłem sumptum

tango, tangere tetigi dotykam dotknąłem tactum

teneo, tenere tenui trzymam (za)trzymałem —

timeo, timere timui boję się bałem się —

tollo, tollere sustuli biorę zabrałem sublatum

traho, trahere traxi ciągnę zaciągnąłem tractum

uro,urere ussi palę spaliłem ustum

123

vado, vadere vasi idę poszedłem (e)vasum

venio, venire veni przybywam przybyłem ventum

video, videre vidi widzę zobaczyłem visum

vinco, vincere vici zwyciężam zwyciężyłem victum

vivo, vivere vixi żyję przeżyłem victum

volo, velle volui chcę zechciałem —

124

PLUSQUAMPERFECTUM

PLUSQUAMPERFECTUM jest czasem zaprzeszłym. Używa się go zwykle dla

wyrażenia czynności przeszłej uprzedniej w stosunku do innej czynności przeszłej

(wyrażonej przez imperfectum lub perfectum).

Np.: Themistocles muros, quos Persae deleverant, restituit. = Temistokles mury, które

Persowie zburzyli (byli), odbudował.

Stronę czynną tworzymy na bazie TEMATU PERFECTI, dodając bezpośrednio do niego

formy czasownika esse w imperfectum (eram, eras, erat, eramus, eratis, erant)

Końcówki indicatiwu plusquamperfecti activi

sing. pl.

1. -eram - eramus

2. - eras - eratis

3. - erat - erant

infinitivus perf. act.- isse

I II III IV

laudav- monu- leg- audiv-

1 laudav-eram pochwaliłem byłem

monu-eram upomniałem byłem

leg-eram przeczytałem byłem

audiv-eram usłyszałem byłem

2 laudav-eras monu-eras leg-eras audiv-eras

3 laudav-erat monu-erat leg -erat audiv-erat

1 laudav-eramus monu-eramus leg -eramus audiv-eramus

2 laudav-eratis monu-eratis leg -eratis audiv-eratis

3 laudav-erant monu-erant leg -erant audiv-erant

LECTIO SEPTIMA DECIMA

INDICATIVUS PLUSQUAMPERFECTI I FUTURI EXACTI ACTIVI

CZAS NA TEMACIE PERFECTI

Zauważ, że jest to

odmiana czasownika

esse w imperfectum

125

FUTURUM EXACTUM (II) jest czasem przyszłym uprzednim. Używany jest zwykle dla

oznaczenia czynności przyszłej uprzedniej (wcześniejszej) w stosunku do innej czynności

przyszłej (wyrażonej przez futurum I).

Np.: Ut semetem feceris, ita metes = Jak wykonasz zasiew, tak zbierzesz.

Stronę czynną tworzymy na bazie TEMATU PERFECTI, dodając bezpośrednio do niego

formy czasownika esse w futurum I (ero, eris, erit, erimus, eritis) + erint dla 3 os. pl.

Końcówki indicatiwu futuri exacti (II) activi

sing. pl.

1. -ero - erimus

2. - eris - eritis

3. - erit - erint

INDICATIVUS FUTURI EXACTI ACTIVI

I II III IV

temat laudav- monu- leg- audi-

1 laudav-ero pochwalę monu-ero upomnę leg-ero przeczytam audi-ero usłyszę

2 laudav-eris monu-eris leg-eris audi-eris

3 laudav-erit monu-erit leg-erit audi-erit

1 laudav-erimus monu-erimus leg-erimus audi-erimus

2 laudav-eritis monu-eritis leg-eritis audi-eritis

3 laudav-erint monu-erint leg-erint audi-erint

SCHEMAT UKŁADU CZASÓW

przeszłość przyszłość

plusquamperfectum perfectum imperfectum praesens futurum exactum futurum primum

amav-eram amav-i ama-ba-m amo amav-ero ama-bo

pokochałem byłem pokochałem kochałem kocham pokocham będę kochał / pokocham

CZAS NA TEMACIE PERFECTI

Zauważ, że jest to

odmiana

czasownika esse w

futurum I

(z wyjątkiem 3 os.

pl.)

126

1. Przetłumacz zdania. Określ czas orzeczeń.

a. Non Hectorem traxisti, sed corpus, quod fuerat Hectoris. …………………………………..

……………………………………………………………………………………………..……

b. Quidquid egero, continuo scies. ……………………………………………………………..

c. Belgae subito omnibus copiis ex silvis, quo se abdiderant, procurrerunt impetumque in

equites Romanos fecerunt. ……………………………………………………….…………

…………………………………………..……………………………………………..………

………………………………………………………………..………………………..………

d. Emoriar, si non hanc uxorem duxero. ……………………………………………………….

e. Heredem tibi me, Catulle, dicis. Non credam, nisi legero, Catulle. …………………………

…………………………………………………………………………………………..………

………………………………………………………………..…………………………………

f. Si Paris ex Graecis uxorem duxerit oris, excidium Troiae ducet et omne malum. ……….…

…………………………………………………………………………………………………

g. Caesar exercitum Romanum in Germaniam traducere constituerat, postea in Britanniam

navigavit. ………………………..…………………………………….…........................…..

…………………………………………………………..………………………...…………

h. Si perdiderit Phidias statuam, protinus alteram faciet. …………………………...…………

…………………………………………………………………………………………………..

i. Cornificius poeta, a militibus desertus, interiit, quod saepe fugientes galeatos lepores

appellaverat. …………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

2. Do poniższych czasowników dopisz formy tego samego trybu, strony, osoby, liczby w

pozostałych dwóch czasach tworzonych na temacie perfecti

(perfectum/plusquamperfectum/futurum II). Przetłumacz je.

a. dixit

b. potuerint

c. tuleramus

d. voluistis

e. sustulimus

f. egeris

g. dederant

127

h. fueritis

i. meministi

j. fecerint

k. ii

3. Do poniższych form czasownika dodaj: do formy czasu przyszłego analogiczną formę

drugiego czasu przyszłego (futurum I / futurum II); do formy czasu przeszłego analogiczne

formy pozostałych dwóch czasów przeszłych (imperfectum / perfectum /

plusquamperfectum); do formy praesentis nie dodawaj nic.

a. scripseramus:

b. veniet:

c. aberant:

d. fers:

e. tangebatis:

f. ero:

g. regit:

h. non vis:

i. pugnabam:

j. continebimus:

128

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW

stopień NAJWYŻSZY (supero = przewyższam) gradus SUPERLATIVUS

stopień WYŻSZY (comparo = porównuję) gradus COMPARATIVUS

stopień RÓWNY (pono = kładę) gradus POSITIVUS

PRZYMIOTNIKI REGULARNE

POSITIVUS Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się wg I/II deklinacji i wg III

deklinacji np. clarus 3; pulcher,chra,chrum || vetus,eris; facilis,e; acer,cris,e

COMPARATIVUS tworzymy na temacie fleksyjnym przymiotnika (od genetiwu

odcinamy końcówkę). Do uzyskanego w ten sposób tematu fleksyjnego przymiotnika

dodajemy przyrostek –IOR (dla m i f) lub –IUS (dla n). Przymiotniki w stopniu wyższym

odmieniają się zawsze wg grupy spółgłoskowej (abl. sg. –e; gen. pl. –um; nom.,acc.,voc. pl.

n –a) III deklinacji.

stopień równy: carus || gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: car-

m/f n m/f n

singularis pluralis

Nom. car-ior droższy, droższa car-ius droższe carior-es carior-a

Gen. carior-is carior-um

Dat. carior-i carior-ibus

Acc. carior-em = nom. sg. carior-es = nom. pl.

Abl. carior-e carior-ibus

Voc. carior = nom. sg. carior-es = nom. pl.

LECTIO DVODEVICESIMA

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW

129

SUPERLATIVUS odmienia się zawsze wg deklinacji I (f) / II (m, n). Sposób tworzenia:

1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki

deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostki -rimus m

-rima f -rimum n do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer-)

stopień równy: pulcher (II)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum

stopień równy: acer (III)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum

positivus masculinum femininum neutrum

I/II pulcher pulchra pulchrum

II m I f II n

Nom. sg. pulcher-rim-us

najpiękniejszy

acer-rim-us

najostrzejszy

pulcher-rim-a

najpiękniejsza

acer-rim-a

najostrzejsza

pulcher-rim-um

najpiękniejsze

acer-rim-um

najostrzejsze

Gen. sg. pulcher-rim-i

acer-rim-i

pulcher-rim-ae

acer-rim-ae

pulcher-rim-i

acer-rim-i

2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis

(niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu

fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki -limus m, -lima f, -limum n.

stopień równy: facilis (III) || gen. sg. = facil-is || temat fleksyjny: facil-

positivus masculinum femininum neutrum

III facilis facile

II m I f II n

Nom. sg. facil-lim-us

najłatwiejszy

facil-lim-a

najłatwiejsza

facil-lim-um

najłatwiejsze

Gen. sg. facil-lim-i facil-lim-ae facil-lim-i

3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego

przymiotnika w stopniu równym przyrostki –issimus m, -issima f, -issimum n.

stopnień równy: carus (II)|| gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: car-

positivus masculinum femininum neutrum

I/II carus cara carum

II m I f II n

Nom. sg. car-issimus car-issima car-issimum

Gen. sg. carissimi carissimae carissimi

130

PRZYMIOTNIKI NIEREGULARNE

Najpopularniejsze przymiotniki zarówno w łacinie, jak w innych językach,

stopniują się nieregularnie. Nieregularność nie dotyczy sposobu odmiany

(jest identyczny jak dla przymiotników regularnych) ani sposobu tworzenia (te same

przyrostki, co dla przymiotników regularnych). Nieregularne są tylko tematy comparatiwu i

superlatiwu. Porównaj: dobry/lepszy/najlepszy || good/better/the best || gut/besser/der best (am

besten) || bon/meilleur || хoроший/лучший

POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS

I/II III I/II

bonus, -a, -um dobry melior m/f, melius n lepszy optimus, -a, -um najlepszy

malus, -a, -um zły peior m/f , peius n gorszy pessimus, -a, -um najgorszy

magnus, -a, -um wielki maior m/f, maius n większy maximus, -a, -um największy

parvus, -a, -um mały minor m/f, minus n mniejszy minimus, -a, -um najmniejszy

multi, -ae, -a liczni plures m/f, plura n liczniejsi plurimi, -ae, -a najliczniejsi

PRZYMIOTNIKI OPISOWE

Przymiotniki zakończone na –eus, -ius, -uus stopniujemy opisowo. Przymiotniki te

odmieniają się jak w stopniu równym (wg deklinacji I/II), poprzedzone są nieodmiennym

dla COMPARATIWU: magis (bardziej), dla SUPERLATIWU: maxime (najbardziej).

POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS

idoneus,-a,-um stosowny magis idoneus,-a,-um

bardziej stosowny

maxime idoneus,-a,-um

najbardziej stosowny

necessarius,a,-um potrzebny magis necessarius,-a,-um

bardziej potrzebny

maxime necessarius,-a,-um najbardziej potrzebny

arduus,-a,-um stromy magis arduus,-a,-um

bardziej stromy

maxime arduus,-a,-um

najbardziej stromy

Przymiotniki zakończone na –quus (np. antiquus) NIE STOPNIUJĄ SIĘ OPISOWO.

Stopniują się jak przymiotniki regularne.

Opisowo stopniuje się bardzo niewiele przymiotników, oto niektóre

z nich: strenuus 3 (dzielny), mutuus 3 (wzajemny), ferreus 3 (nieczuły)

Wśród trzech stopni 2 muszą zawsze odmieniać się wg tej samej deklinacji, a 1 wg innej:

POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS

I/II carus 3 III carior, -ius I/II carissimus 3

III facilis,e III facilior, -ius I/II facillimus 3

NOTA BENE

NOTA BENE

131

Zauważ, że regularne SUPARLATIWY są bardzo charakterystyczne: długie i zawierające w

środku geminatę (podwójną taką samą spółgłoskę): pulcherrimus, facillimus, carissimus.

Jedyne, z czym można je pomylić, to infinitivus perfecti activi, np. amavisse, dixisse i

coniunctivus plusquamperfecti activi, np. amavissemus, dixissemus. UWAGA!

Jak odmieniać COMPARATIWY? Mam formę na -ior, -ius, i co dalej? Słownik nie podaje

zakończenia genetiwu dla comparatiwów – trzeba wiedzieć, jak będzie ono wyglądało.

Zapamietaj, że gen. sg. wszystkich regularnych i nieregularnych comparatiwów (z

wyjątkiem opisowych) zrobisz łatwo dodając koncówkę –IS do formy m/f nom. sg. Czyli:

1. robisz nom. sg. comparatiwu: car-ior m/f, -ius n

2. do formy nom. sg. m/f dodajesz –is, masz w ten sposób gen. sg. m/f,n: car-ior-is

3. w pozostałych przypadkach dodajesz do swojego car-ior- kolejne końcówki odmiany

spółgłoskowej III deklinacji. Pamiętaj tylko o neutrach! Mają nom. = acc. = voc.

Podobnie jak w innych językach, nie wszystkie przymiotniki da się stopniować. O tym

decyduje znaczenie.

Ogromna większość przymiotników stopniuje się regularnie, w superlatiwie przez dodanie –

issimus,a,um

Łacińskie formy stopnia wyższego i najwyższego można oddawać w tłumaczeniu na polski

w sposób zwykły lub opisowy, bez względu na sposób, w jaki zostały te stopnie utworzone

w łacinie. O wyborze decyduje tylko natura języka polskiego, np. magis idoneus = bardziej

stosowny lub stosowniejszy; felicissimus = najbardziej szczęśliwy lub najszczęśliwszy itd.

GRADUS ELATIVUS to takie użycie SUPERLATIWU, w którym nie tłumaczymy stopnia

wyższego lub najwyższego jako „bardziej‖, „najbardziej‖, „naj-„ ale jako „bardzo‖. Dzieje

się tak wtedy, kiedy spotykamy któryś z tych stopni, ale nie w kontekście porównywania.

Np.: Puella pulcherrima omnium = Dziewczyna najpiękniejsza ze wszystkich ale Puella

pulcherrima hic habitat = tu mieszka bardzo piękna dziewczyna (elativus).

bonus 3 (dobry bon, bonifikata, bonus), melior,ius (lepszy melioracja, ulepszenie gruntu), optimus

(najlepszy optymalny)

malus 3 (zły mal, malade, malice), peior,ius (gorszy pejoratywny, zły), pessimus (najgorszy

pesymistyczny)

magnus 3 (wielki magnifique, magnat), maior,ius (większy majority, większość), maximus

(największy maksymalny)

parvus 3 (mały parweniusz z małego miasteczka), minor,minus (mniejszy minus), minimus 3 (

najmniejszy (minimalny)

multi,ae,a (liczni multimilioner), plures,plura (liczniejsi pluralizm), plurimi,ae,a (najliczniejsi

pluralizm)

132

PRZYSŁÓWKI

POSITIVUS. Przysłówki tworzymy od PRZYMIOTNIKÓW. Żeby utworzyć positivus

przysłówka, dodajemy do TEMATU przymiotnika w stopniu równym odpowiednie

przyrostki:

przymiotnik znaczenie temat cecha

przysłówka przysłówek znaczenie

carus,-a,-um drogi car- -e car-e drogo

pulcher,-chra,-chrum piękny pulchr- -e pulchr-e pięknie

brevis,e krótki brev- -iter brev-iter krótko

sapiens,ntis mądry sapient- -er sapient-er mądrze

COMPARATIVUS. Do TEMATU przymiotnika w stopniu równym dodajemy końcówkę -IUS

przymiotnik znaczenie temat cecha

przysłówka przysłówek znaczenie

carus,-a,-um drogi car-

-ius

car-ius drożej

pulcher,-chra,-chrum piękny pulchr- pulchr-ius piękniej

brevis,e krótki brev- brev-ius krócej

sapiens,ntis mądry sapient- sapient-ius mądrzej

SUPERLATIVUS tworzymy od przymiotnika na 3 sposoby (na tej samej zasadzie, co

superlativus przymiotników)

1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być

przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy

przyrostek –rime do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer- + -rime).

przymiotnik pulcher

przysłówek pulcher-rime

2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny),

dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do

tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek –lime.

przymiotnik facil-is

przysłówek facil-lime

3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego

przymiotnika w stopniu równym przyrostek -issime.

przymiotnik car-us

przysłówek car-issime

przymiotnik dodajemy do tematu

I/II deklinacji -e

III deklinacji -iter

zakończone na -ns -er

133

PRZYSŁÓWKI NIEREGULARNE

POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS

bene dobrze melius lepiej optime najlepiej

male źle peius gorzej pessime najgorzej

magnopere bardzo magis bardziej maxime najbardziej

parum mało minus mniej minime najmniej

multum wiele plus więcej plurimum najwięcej

BLATIVUS COMPARATIONIS/COMPARATIVUS (PORÓWNANIA). Jest

to użycie przypadka Ablativus pojawiające się przy stopniach wyższych

(comparatiwach). Służy do wyrażania porównania. Zastępuje konstrukcję z quam (niż) +

nom. lub acc.

W ablatiwie comparationis kładziemy osobę lub rzecz, z którą coś porównujemy.

a. Puer fortior est QUAM PUELLA = Puer PUELLĀ fortior est

Chłopiec jest silniejszy NIŻ dziewczyna

b. Avis celerior est QUAM EQUUS = Avis EQUO celerior est

Ptak jest szybszy NIŻ koń

c. Romani fortiores erant QUAM GERMANI = Romani fortiores GERMANIS erant

Rzymianie byli dzielniejsi NIŻ Germanie

d. Platonem plus QUAM ARISTOTELEM existimo = Platonem plus ARISTOTELE

existimo

Platona cenię bardziej NIŻ Arystotelesa

1. Zapisz zdania posługując się ablatiwem comparationis. Przetłumacz je.

a. Argentum quam aurum vilius est …………………………………………………………...

b. Aurum quam virtus vilius est …………………………………………………….………...

c. Exegi monumentum quam aes perennius ………………………………………………..…

d. Hoc est quam sol clarius ………………………………...…………………….…………..

e. Nihil citius quam lacrimae arescit ……………………..…………………………………..

f. Ex Nestoris lingua quam mel dulcior fluit oratio ………………………………………….

A

134

2. Od podanych przymiotników utwórz przysłówki w stopniu równym. Przetłumacz

utworzone formy.

przymiotnik przysłówek tłumaczenie przymiotnik przysłówek tłumaczenie

clarus 3 similis,e

turpis,e verus 3

sapiens,ntis felix,icis

utilis,e certus 3

3. Od podanych przymiotników utwórz stopień wyższy. Przetłumacz utworzone formy.

przymiotnik comparativus tłumaczenie przymiotnik comparativus tłumaczenie

castus 3 aequus 3

difficilis,e citus 3

acer,cris,e humilis,e

strenuus 3 mobilis,e

4. Od podanych przymiotników utwórz stopień najwyższy. Przetłumacz utworzone formy.

przymiotnik superlativus tłumaczenie przymiotnik superlativus tłumaczenie

miser, era, erum dulcis,e

parvus 3 fortis,e

iustus 3 pauper,eris,e

dissimilis,e crudelis,e

5. Przetłumacz zadania.

a. Aeschines, orator Graecus celeberrimus, ‖Memoria — inquit — Themistoclis et

Aristidis apud Athenienses immortalis erit. Illius, quod nobis magnam classem comparavit,

huius, quod pecuniam publicam maxima diligentia administravit.‖

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

b. Romulus, vir excellentissimā prudentiā, urbi, quam condere in animo habebat,

locum maxime idoneum delegit. Neque enim eam ad mare admovit, quod ei facillimum fuit,

neque in ostio Tiberis fluminis construxit, quem in locum multis annis post rex Ancus

coloniam deduxit.

135

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

c. Caesar et Hannibal clarissimi omnium imperatorum fuerunt. Hic ipse sibi veneno

mortem paravit, illum Brutus et Cassius interfecerunt.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

d. Hoc dictum Ciceronis clarissimum est: ‗Res publica mihi carior est quam vita

mea‘. ‗Melle dulcior fluxit oratio‘- de pulcherrima oratione Cicero dixit.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

e. Apud Helvetios longe nobilissimus et potentissimus fuit Orgetorix.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

6. Przetłumacz zdania.

a. Fertilissima et felicissima regio Italiae Campania erat. Sed clarissima et florentissima

omnium urbium Italiae Roma erat. ……………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

b. Graeci fama litterarum et artium praestantiores erant, Romani peritia rei militaris et

fortitudine. Romani enim fortiores Graecis erant. …………………………………………….

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

c. Exercitus populi Romani fortissimi et audacissimi erant, duces eorum belli peritissimi.

…………..……………..............................................................................................................

…………………………………………………………………………………………………

d. Pericles vir acerrimi ingenii erat, mors tamen Periclis miserrima erat, nam pestilentia

taeterrima Pericli causa mortis erat. ……………………………………………….………….

…………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………...…

136

e. Mores Germanorum antiquorum similiores moribus Scytharum quam Romanorum erant.

Romanis pulcherrima aedificia erant, Germanis humillima angustissimaque.

………………………………………..……………………......................................................

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………...…

f. Magnum erat regnum Persarum, maius Alexandri Magni, maximum quidem imperium

Romanorum. …………………………………………………………………………….……

…………………………………………………………………………………………………

g. Vincula verae amicitiae firmiora ferro sunt. ………………….……………………………

…………………………………………………………………………………………………

h. Vita turpis miserior morte honesta est. …………………………………………………….

…………………………………………………………………………………………………

i. De misera morte Hectoris poeta plura quam de Achillis morte narravit.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

k. Nihil est anno velocius (Ov. Met.) …………………………………………………………

l. Nihil est bello civili miserius (Cic. Ad fam. ) ……………………………………………….

m. Nihil est veritatis luce dulcius (Cic. Lucullus) …………………………………………….

7. Przetłumacz zdania.

a. Quo studiosius id absconditur, eo magis

apparet.

b. Video meliora proboque, deteriora sequor.

c. Potius sero quam numquam.

d. Heu, Fortuna, quis est crudelior in nos te

deus?

e. Melior est canis vivus leone mortuo.

f. Exegi monumentum aere perennius.

g. Fama candida rosa dulcior.

h. Fames est optimus coquus.

i. Ignorantia futurorum malorum utilior est quam

scientia.

k. Deo Optimo Maximo (D.O.M.)

l. Iucundiorem facit libertatem servitutis

recordatio.

m. Fertilior seges est alienis semper in

agris.

n. Fertilissimus in agro oculus domini est.

o. Melius est abondare quam deficere.

p. Optimum medicamentum quies est.

q. Maximum ius est saepe maxima iniuria.

r. Et optima et pessima pars corporis est

lingua.

137

8. Przetłumacz fragment tekstu Marcina Kromera Polonia, sive de situ, populis,

moribus, magistratibus et Republica Regni Poloni libri II.

Magna sunt enim nunc Polonis variarum rerum cum ceteris gentibus commercia.

Exportantur autem imprimis siligo, triticum, hordeum, avena et alia legumina, linum, coria boum,

sebum, alutae, mel, cera, succinum, pix, cinis, mali, asseres ceteraque materies navibus et domibus

apta; cervisia quoque et herba quaedam lanis et serico idonea. Iam vero et boum, vervecum et

equorum permagna vis non modo finitimis, verum etiam remotioribus populis suppeditatur. Equi

partim propter pernicitatem et laboris incommodorum tolerantiam, partim propter molliorem

incessum a remotioribus etiam populis expetuntur. Importantur autem vicissim aliunde panni non

modo serici (…), margeritae item et gemmae et pelles pantherinae, vulpinae, lupinae, ursinae et

aliarum ferarum, quarum maiorem copiam producunt interiores septentrionis orientisque silvae.

Importantur salsamenta et vento vel sole durati pisces marini (…). Boum etiam copiam auget uber

pascuis Valachia sive Moldavia et Bessarabia, sicut equorum Ungaria. Vina plurima ex eadem

Ungaria et Moravia, ex Austria, Italia, Creta et Graecia importantur. (…) Moscovia est regio

longissima latissimaque. Terra Moscoviae plana est, silvis, aquis quoque fluminibus, piscibus et

feris, quemadmodum Lithuania, plena, sed frigidior et septentrionalior, unde pecudes et pecora

parva sunt et mutila absque cornibus quasi semper propter frigus, homines vero procerae, altae et

robustae staturae sunt. Bibunt aquam, medonem et kwassecz, id est fermentatos liquores. (…)

Monetam habent argenteam puri argenti, dzingis nominatam, maiorem et minorem, formae

oblongae. Moscua est civitas principalis satis magna, bis maior, quam Florentia Tusciae, aut bis

maior, quam Praga, Bohemiae urbs. Verum Moscua lignea est, non murata, plurimas habet plateas,

et ubi una platea finitur, altera non statim incipit, sed campus mediat. Nobilium domus sunt

maiores, plebeorum vero humiles.

9. Przetłumacz tekst De domo ac vita Romanorum

Domus Romana primo ex atrio, tablino paucisque cubiculis sive cameris constabat. In

atrio mater familias negotia domestica conficiebat, ibi cenam parabat, lanam tractabat puellasque

docebat. In atrio liberi quoque ludebant. Pater familias post negotia in tablinum se recipiebat

ibique requiescebat aut amicos accipiebat. Antiquissimi Romani multo simpliciorem et

modestiorem vitam agebant quam posteriores. Deos quoque sinceriore religione colebant.

Posterioribus vero temporibus opulentiores Romani magnificas domos cum pulchris porticibus

aedficabant et cenas elegantissimas parabant. Cives opulentissimi parietes domuum marmore, auro

pulcherrimisque picturis ornabant vitamque curis vacuam agebant. Nullus locus domestica sede

iucundior

138

10. Przetłumacz tekst De uxoribus Romanis.

Antiquissimis temporibus uxores Romanae plerumque domi manebant et negotia

domestica conficiebant. Si forte negotiis liberae erant, amicas visitabant et cum eis inter

colloquia et sermones tempus suaviter agebant. Posterioribus vero temporibus uxores Romanae

multo liberius elegantiusque vivebant. Nam et ludos publicos frequentabant et cenis

elegantissimis crebrius intererant. Liberos rarissime educabant, sed curam eorum ancillis et

servis mandabant. Ipsae corpora curabant, vestes egregias induebant capillosque curiosissime

comebant magnam diei partem in his rebus consumentes. Tales uxorum mores multi Romani non

probabant, sed antiquos mulierum mores libentissime in memoriam revocabant.

11. Przetłumacz zdania.

a. Lingua celerior est mente. b. Nemo melior fuit homine illo, nemo clarior, nemo honestior. c.

Epicurus putavit solem aut tantum esse, quantum videmus, aut paulo maiorem. d. Quid stultius

est, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris? e. Graviores et difficiliores animi sunt

morbi, quam corporis. f. Antiqui putabant nihil sale et sole utilius esse. g. Turpis vita morte ipsa

peior. h. Utilius est fortes milites esse quam grandes. i. Proletarii erant pauperrimi homines in

plebe Romana. j. Vetera proverbia breviter et simpliciter verbis prudentiam exprimunt. k.

Aures nostrae audita velocius quam lecta praetereunt. l. Imitatio bonorum hominum ex indoctis

doctos, ex doctis doctiores facit. m. Sallustius, auctor certissimus, scripsit tam Tigris, quam

Euphratis in Armenia fontes reperiri. n. Laco quidam homini, dicenti maximum esse hostium

numerum, respondit: ―Tanto maior gloria nostra erit.‖

DEO OPTIMO

MAXIMO

Bardzo dobre

odświeżenie

Najlepszemu daję

najmocniej

139

12. Przetłumacz zdania. Znajdź w tekście wszystkie przymiotniki/przysłówki, wypisz je i

podaj od każdego pozostałe stopnie zachowując część mowy, przypadek, liczbę i rodzaj.

a. In Sicilia Dionysium tyrannum diu crudelissime in cives saevivisse et saepissime sine ulla

causa multos homines interfecisse scriptores tradunt …………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

b. Satellites regis hostium ducem subito comprehenderunt et cito ad ipsum regem duxerunt.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

c. Omnium oratorum Romanorum praestantissimum celeberrimumque Ciceronem fuisse

constat …………………………………………………………………………….…………...

…………………………………………………………………………………………………

d. Clariora sunt nomina poetarum Graecorum nominibus poetarum Romanorum. …………….

…………………………………………………………………………………………………

e. Cicerone eloquentior Demosthenes ille Atheniensis erat. …………………………………….

……………………………………………………………...……………………………..……

f. Populum Romanum potentissimum omnium fuisse omnes scimus. …………………………..

…………………………………………………………………………………………………

g. Populus Romanus multarum regionum multorumque fortium, audacium bellicosorumque

populorum Europae dominus erat. ………………………………………………………..…...

…………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………...……………………………..…………..

h. Suavia esse carmina Catulli, praestantiora Vergilii, suavissima tamen et praestantissima

Horatii multi putant. …………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………

SENTENCJE

1. Aetate prudentiores reddimur.

2. Amicus magis necessarius quam aqua et ignis.

3. Bene natis turpe est male vivere.

4. Ex minimis initiis maxima.

5. Femina nihil pestilentius.

6. Iucundissima navigatio iuxta terram, ambulatio

iuxta mare.

7. Libero lecto nihil dulcius.

8. Mors optima rapit, deterrima relinquit.

9. Melius nobis est quam heri.

10. Mortuo vilior.

11. Multae manus onus levius reddunt.

12. Nihil dulcius quam omnia scire.

13. Sale nihil utilius.

14. Simiarum pulcherrima etiam deformis

est.

15. Senecta leonis praestantior hinnulorum

iuventa.

146

1. Czy znasz te sentencje?

a. Audi, vide, tace, si vis vivere in pace.

b. Aliena nobis, nostra plus aliis placent.

c. Plenus venter non studet libenter.

d. Pax huic domui et omnibus habitantibus in ea.

e. O fallacem hominum spem!

f. I in malam crucem!

g. Varium et mutabile semper femina est.

h. Dominus dedit, Dominus abstulit.

i. Ama et fac, quod vis.

j. Aut amat, aut odit mulier, non est tertium.

k. Citius, altius, fortius.

l. Sine labore non erit panis in ore.

2. Kto to powiedział ? Przyporządkuj.

Alea iacta est 1 M. Tullius Cicero

Cogito ergo sum 2 populus Romanus

Galilaee, vicisti 3 Renatus Cartesius

Noli turbare circulos meos 4 Tiberius Claudius Nero

O, tempora, o mores! 5 Flavius Claudius Iulianus (Apostata)

Panem et circenses 6 Pontius Pilatus

Qualis artifex pereo! 7 L. Annaeus Seneca

Ecce homo 8 G. Iulius Caesar

Res sacra miser 9 M. Portius Cato

Carthaginam delendam esse censeo 10 Αρτιμήδης (oryginalnie po grecku)

LECTIO VNDEdevicesima

LEKSYKA III

147

3. Przetłumacz zdania. Napisz, z jakimi przypadkami łączą się podkreślone PRZYIMKI.

a. Ante mortem nemo est beatus. ante łączy się z …………………….

b. Vera amicitia usque ad ultimum vitae diem manebit. usque ad łączy się z …………………

c. Etiam adversus infimos iustitiam vir iustus servabit. adversus łączy się z …………………

d. Est modus in rebus, sunt certi denique fines, quos ultra citraque nequit consistere rectum.

in łączy się z …………………….; ultra łączy się z …………………….

e. Romani Galliam, quae iis cis Alpes sita erat, Galliam Cisalpinam appellabant. cis łączy się z

……………….

f. In bellis civilibus cives contra cives pugnaverunt. contra łączy się z …………………….

g. Constat amicitiam nisi inter bonos esse non posse. inter łączy się z …………………….

h. Iliacos intra muros peccatur et extra. intra łączy się z …………………; extra łączy się z

…………………

i. Intra fortunam quisque manento suam!

m. Penes Deum est custodia totius mundi. penes łączy się z …………………….

n. Post nubila Phoebus. post łączy się z …………………….

o. Nireus post Achillem pulcherrimus erat omnium Graecorum, qui cum Agamemnone contra

Troianos profecti erant. cum łączy się z …………………….

p. Vixerunt praeter Achillem multi viri fortes, quos poetae celebraverunt. praeter łączy się z

…………………

q. Prope Tiberim situs erat Campus Martius. prope łączy się z …………………….

r. Virtus perseipsa splendet.

s. Secundum naturam vivere oportet. secundum łączy się z …………………….

t. Asia orientem versus, Africa meridiem versus contra Europam sita est. Padus orientem versus,

Tiberis et Arnus occidentem versus fluunt. versus łączy się z …………………….

u. Romani Germanos ultra Rhenum armis prosecuti sunt. ultra łączy się z …………………

v. Caelum, non animum mutant, qui trans mare currunt. trans łączy się z …………………….

. A Iove principium! a/ab łączy się z …………………….

. Ab ortu solis ad occasum magnitudo et sapientia Dei tota natura praedicatur; totus mundus est

templum Dei.

. Infantes absque parentum labore loqui discunt. absque łączy się z …………………….

. De mortuis nil nisi bene. de łączy się z …………………….

. Omnia mea mecum porto.

. Pax vobiscum.

148

. Animus immortalis non cum corpore interibit.

. Noscitur ex socio, qui non cognoscitur ex se. ex łączy się z …………………….

. Alexander Magnus omnia Oceano tentus vicit. tentus łączy się z …………………….

. Nulla salus sine virtute est. sine łączy się z …………………….

. Nil sine magno vita labore datur mortalibus.

. Prae lacrimis homo infelicissimus loqui non poterat. prae łączy się z …………………….

. Incidit in Scyllam, qui vult vitare Charybdim. in łączy się z …………………….

. Impia sub dulci melle venena latent. sub łączy się z …………………….

o. Omnia sub leges mors vocat atra suas.

4. Przetłumacz tekst De ranarum rege (ćwiczenie na zaimki i przyimki)

a. Określ formy wszystkich zaimków (formy podstawowe, przypadek, liczba, rodzaj).

Jaki to rodzaj zaimka (wskazujący, względny, pytajny, zwrotny, dzierżawczy,

osobowy)?

b. Znajdź wszystkie przyimki i napisz, z jakimi przypadkami łączą się w tym tekście

Aliquando ranae ab ipso Iove regem postulaverunt. Iuppiter igitur truncum in paludem

praecipitavit et dixit: „Is a vobis rex habebitur. Ab eo igitur regemini.‖ Ranae tamen regem

timebant et diu timentes sub aqua latebant. Tandem ex aqua se emergere incipiebant et regi suo

appropinquabant. Sed deinde regem illum immobilem esse viderunt. Ita igitur inter se ridentes

dicebant: ―Talis rex ab omnibus deridebitur, tali regi nos quoque parere nolumus.‖ Itaque novum

regem ab eodem deo postulaverunt. Tum Iuppiter ciconiam eis misit, quae ex eo tempore ranis

omnibus praeest.

5. Przetłumacz tekst De sene et Morte (ćwiczenie na czasowniki z przedrostkami)

a. wypisz z tekstu wszystkie czasowniki zaczynające się od przedrostków ad, de, ex, in (im),

inter, con (col-) napisz jak wyglądały przed złożeniem, np. : af-fui = ad + fui. podaj

znaczenia tych czasowników.

Aliquando senex vita et labore fatigatus ligna in silva colligebat et sub vesperum ex

silva excessit, nam ante noctem in casam venire concupivit. Sed brevi tempore onere magno et

itinere longo defatigatus ligna deposuit lapidique desedit. Ibi lacrimans conclamat: ―O, quam

misera, quam gravis, quam infelix vita mea est!‖ Deinde magna voce Mortem advocavit dicens:

―O, Mors, veni ad me!‖ Mors contenta cito ad senem advenit eumque interrogavit: ―Quid tibi

vis?‖ Quam animadvertens senex perterritus a consilio deflexit et ―Nihil‖ — dixit. ―Tantum

impone‖ — inquit — ―umeris meis fascem lignorum‖.

149

Quod vere iustum et dignum, aequum et salutare

sprawiedliwie jest wiosną pozdrawiać i konia

IDIOMY I WYRAŻENIA

1. Przestrzeń i ruch.

a. orbis terrarum – świat

b. urbes adire – zwiedzać miasta

2. Życie i śmierć; szczęście i nieszczęście.

a. voluptatem capere ex aliqua re – czerpać z czegoś rozkosz

b. senectute confici – być wycieńczonym starością

c. sitim colligere / exstinguere – uczuć / ugasić pragnienie

d. famem explere – zaspokoić głód

3. Stosunki ludzi z ludźmi.

a. laudibus efferre aliquem – wynosić (obsypywać) kogoś pochwałami

b. honorem habere alicui – oddawać komuś cześć

4. Usposobienie duszy; afekty

a. de salute desperare – zwątpić w ocalenie

b. dolore aliquem afficere – sprawić komuś ból

5. Czynności umysłu i woli.

a. mente agitare aliquid – rozważać coś w myśli

b. animum attendere ad aliquid – zwrócić na coś uwagę

6. Pojęcia moralne.

a. bonos mores corrumpere – psuć dobre obyczaje

7. Religia i kult.

a. manus ad sidera tollere – wznosić ręce do nieba

8. Wojna.

a. copiae pedestres / equestres – wojska piesze / konne

b. disciplina militaris – karność wojskowa

c. proelium equestre – potyczka konna

d. proelium navale / pugna navalis – potyczka morska / bitwa morska

e. pugna Cannensis / Marathonia / Salaminia etc. – bitwa pod Kannami / Maratonem

/ Salaminą itd.

f. fuga salutem petere – szukać ocalenia w ucieczce

equus,i = koń; aequus 3 = słuszny

vere (przysłówek od verus 3) =

zaprawdę

ver,veris n = wiosna; salutaris,e =

zbawienny; saluto,are = pozdrawiać

150

1. Napisz po łacinie.

a. W bitwie morskiej pod Salaminą żołnierze Persów zwątpili w ocalenie i wznosili ręce do

nieba. ____________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

b. Żeglarze postanowili wyjść na ląd, ugasić pragnienie i zaspokoić głód. ________________

_________________________________________________________________________

c. Wojska piesze i konne szukały ocalenia w ucieczce. _______________________________

_________________________________________________________________________

d. Ulisses powierzył się morzu, zwiedził wiele miast, oddawał cześć bogom i nigdy nie zwątpił

w ocalenie. _______________________________________________________________

_________________________________________________________________________

e. Twój list sprawił mi wielki ból, nie mogę czerpać z niego rozkoszy, chociaż obsypujesz mnie

pochwałami. __________________________________________________________

_________________________________________________________________________

f. Rzymska karność wojskowa zadziwiała cały świat. ________________________________

_________________________________________________________________________

151

CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH

PRZESZŁYCH ACTIVI

Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam

infinitivus czynny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE PERFECTI

dodając zawsze końcówkę –ISSE. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne,

jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana

infinitiwu. Bezokolicznik w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany lub

niedokonany, w zależności od kontekstu.

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW

perfecti activi w ACI

TEN SAM INFINITIVUS STOSUJEMY DLA IMPERFECTUM,

PERFECTUM, PLUSQUAMPERFECTUM ACTIVI

Sposób budowania ACI w perfectum activi

perfectum activi

verbum reg. acc. dop. bl. infinitivus verbum reg. acc. dop. bl. infinitivus

Puer epistulas scripsit. Pueri epistulam scripserunt.

Video puerum epistulas scripsisse. Video pueros epistulam scripsisse.

Widzę, że chłopiec listy (na)pisał. Widzę, że chłopcy list (na)pisali.

A

amav-isse że (po)kochał, -ła, ło

że (po)kochali, -ły, -ły

vid-isse że zobaczył, -ła, -ło

że zobaczył, -ły, -ły

leg-isse że (prze)czytał, -ła, -ło

że (prze)czytali, -ły, -ły

audiv-isse że (u)słyszał, -ła, -ło

że (u)słyszeli, ły, -ły

fu-isse że był, -ła, -ło

że byli, -ły, -ły

kon. I:

temat perfecti

+ - isse

amav-isse

kon. II: vid-isse

kon. III: leg-isse

kon. IV: audivi-isse

niereg. fu-isse, potu-isse itp.

NA TEMACIE PERFECTI

LECTIO vicesima

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI)

W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI

152

1. Przetłumacz tekst Nasica Ennium poetam visitat

Nasica aliquando ad Ennium poetam venit, cui ab ostio quaerenti ancilla dixit dominum

domi non esse. Nasica tamen sensit illam id domini iussu dixisse et poetam domi fuisse.

Paucis diebus post ad Nasicam Ennius venit eumque ad ianuam quaerebat. Tum Nasica

exclamat se domi non esse. Cui Ennius: ‗Quid? Ego non cognosco vocem tuam?!‘ Huic Nasica:

‗Homo es impudens. Ego ancillae tuae dicenti te domi non esse credidi, tu mihi non credis ipsi?‘

2. Uzależnij zdania od podanych w nawiasach czasowników tworząc konstrukcje ACI.

Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Iuppiter omnes deos deasque ad epulas convocaverat. (Poetae tradunt) ……………………

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

b. Dux vulnus mortiferum accepit. (Milites viderunt) ……………………………………...……

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

c. Ulixes noluit bello Troiano interesse. (Homerus narrat) ……….…………………………..…

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

d. Romani multa bella cum hostibus gerebant. (Constat) .………………………………...……

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

e. Graeci Troiam ceperunt omnesque incolas necaverunt (In libro Iliados legimus) ………….

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

f. Omnibus militibus una spes erat et una via salutis. (Imperator dixit) ……………………...…

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

g. Hannibal a puerulo gentem Romanam oderat et cum Romanis semper pugnare iurabat.

(Scimus)......................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

.

153

3. W tekście a. uzależnij zdania od czasowników w nawiasie tworząc konstrukcje ACI.

Przetłumacz zmieniony tekst. W tekście b. usuń wszystkie konstrukcje ACI.

Przetłumacz zmieniony tekst.

a. De Latino, Latii domino ac regulo

Aliquando in Latio Latinus regnaverat (fabula fert). Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis

advenit (Livius nobis tradidit). Latinus, terrae dominus, advenas viderat, Aeneam ad colloquium

vocavit et dixit (legimus): ―Unde venistis? Ubi habitabatis? Quid quaeritis?‖ Aeneas respondit

(constat): ―Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitabamus. Postquam Troia ceciderat,

errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus.‖ Latinus et Aeneas amicitia se

iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt Aeneasque Laviniam, Latini filiam, in matrimonium

duxit (fama est). Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum

aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit (historici scripserunt).

………………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………..………………………………………………..…

……..…..…………………………………………………………………..……………………

……………..……………………………………………………………………………………

……..………..……………………………………………………………………………………

………………………………..…………………………………………………………………

………………..………………………..…………………………………………………………

……………….…………………………………………….….…………………………………

……………….………………………………………………………………….…….…………

………………..…………………………………………………………………………………

….………….….…………………………………………………………………………………

……………………….…………….……………………………………………………………

…………………..…………………………………………………………………………………

………………..…………………………………………………………………………………

………………………………………..…………………………………………………………

………………………………………………………………..…………………………………

………………………………………………………………………………………..…………

……………………………………………………………………………………………………

……………..……………………………………………………………………………………

……………………..……………………………………………………………………………

154

b. De Romanorum proavo

Aeneam Romanorum proavum fuisse scimus. Audivistis enim Aeneam cum paucis

amicis Troiam a Graecis captam reliquisse. Vergilius narrat Troianos primum in Macedoniam

venisse. Etiam Livius ex Macedonia Aeneam in Siciliam navigavisse, postremo in Italiam

venisse tradidit. Tum in Italia Latinum regnavisse eaque loca tenuisse scitis eumque Laviniam,

filiam suam, Aeneae in matrimonium dedisse non ignoratis. Tum Aeneam novum oppidum

aedificavisse idque oppidum Lavinium appellavisse constat.

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

………………………..…………………………………………………………………………

………………………………………………..…………………………………………………

………………………………………………………………………..…………………………

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

………..…………………………………………………………………………………………

…………………………….….…………………………………………………………………

………………………………………………….…….…………………………………………

…………………………………………………………………….………….…………………

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

………………………..…………………………………………………………………………

………………………………………………..…………………………………………………

………………………………………………………………………..…………………………

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

………..…………………………………………………………………………………………

…………………………….….…………………………………………………………………

………………………………………………….…….…………………………………………

…………………………………………………………………….………….…………………

…………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………….…….…………………………………………

…………………………………………………………………….………….…………………

…………………………………………………………………………………………………..

155

4. Przetłumacz list Aleksandra Wielkiego do Arystotelesa.

Alexander Aristoteli salutem dicit. Vicimus hostes et superavimus arenas. Sed ex ordine omnia

describam. Postquam exercitum in Asiam transportaveram, Persas ad Granicum flumen proelio

atroci vici totamque Asiam servitute barbarorum liberavi. Scire debes plurimas urbes ipsas mihi

se tradidisse, paucas portas clausisse, eas autem me vi et armis cepisse. Regem ipsum Dareum ad

Issum pugna atrocissima vici magnamque praedam feci. Una Tyrus, quae in insula posita est,

portas clauserat. Eam urbem terra marique oppugnavi et septimo mense cepi. Paulo post

exercitum in Aegyptum duxi eamque Persarum provinciam facile expugnavi et incolis libertatem

reddidi. In ora Aegypti urbem condere constitui, quae Alexandria vocabitur. Ex Aegypto iter

difficillimum per areas ad Hammonis oraculum feci. In eo itinere graves labores toleravimus;

laudabilis autem erat militum ducumque meorum patientia et constantia. Misi tibi, memor tui,

lapides raros, plantarum et animalium genera varia. Vive valeque, magister carissime.

156

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti temat supini

duc/o ducere dux/i duct/um

1 os. sg. ind. praes.

act.

infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. SUPINUM

indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. indicativus perf. act. indicativus perf. pass.

indicativus praes.

pass.

PARTICIPIUM

PERFECTI

PASSIVI

PARTICIPIUM

PRAESENTIS

ACTIVI

PARTICIPIUM

FUTURI ACTIVI

SUPINUM to forma podstawowa czasownika. Jest zawsze zakończona na –um. TEMAT

SUPINI uzuskujemy odcinając od formy podstawowej –um. Temat ten służy za podstawę

tworzenia dwóch participiów (perfecti passivi i futuri activi) i trzech czasów w stronie

biernej (perfectum, plusquamperfectum, futurum II). Samo SUPINUM jest rzeczownikiem

odsłownym. Pojawia się rzadko. Występuje w dwóch formach:

1. supinum na –um (forma podstawowa) pełni funkcję akuzatiwu. Oznacza cel

czynności przy czasownikach oznaczających ruch, np.: Legati salutatum veniunt =

Posłowie przybywają aby pozdrowić; Ad Caesarem legatos miserunt auxilium

rogatum = Posłali do Cezara posłów aby prosili/ aby prosić/ z prośbą o pomoc.

2. supinum na –u (po odcięciu –m od formy podstawowej) pełni funkcję ablatiwu.

Występuje przy niektórych przymiotnikach, np.: facilis dictu = łatwy do powiedzenia;

difficilis factu = trudny do zrobienia; hoc est iucundum auditu = to jest przyjemne w

słuchaniu

LECTIO VICESIMA PRIMA

TEMAT SUPINI: PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP)

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA)

NA TEMACIE SUPINI

157

PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP) jest to imiesłów czasu przeszłego

dokonanego strony biernej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów

przymiotnikowy bierny (z zachowaniem aspektu dokonanego): pochwalony, napomniany,

zamknięty, zrobiony itp. lub nieosobowo, przez imiesłów przysłówkowy uprzedni:

pochwaliwszy, napomniawszy, zamknąwszy, zrobiwszy itp.

PPP odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n.

Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –us m, –a f, –um n

infinitiv. supinum temat

supini participium perfecti passivi

laudare laudatum laudat- laudat-us pochwalony

laudat-a pochwalona

laudat-um

pochwalone

monere monitum monit- monit-us upomniany

monit-a upomniana

monit-um

upomniane

legere lectum lect- lect-us przeczytany

lect-a przeczytana

lect-um

przeczytane

audire auditum audit- audit-us usłyszany

audit-a usłyszana

audit-um

usłyszane

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA) jest to imiesłów czasu przyszłego

strony czynnej. Tłumaczymy je oddając czynność przyszłą przez imiesłów mający, mający

zamiar + bezokolicznik w stronie czynnej.

PFA odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n.

Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –urus m, –ura f, –urum n.

infinitiv. supinum temat

supini

participium futuri activi

laudare laudat/um laudat- laudat-urus mający chwalić

laudat-ura mająca chwalić

laudat-urum mające chwalić

monere monit/um monit- monit-urus mający upominać

monit-ura mająca upominać

monit-urum mające

upominać

legere lect/um lect- lect-urus mający czytać

lect-ura mająca czytać

lect-urum mające czytać

audire audit/um audit- audit-urus mający słuchać

audit-ura mająca słuchać

audit-urum mające słuchać

esse — — fut-urus mający być

fut-ura mająca być

fut-urum mające być

NA TEMACIE SUPINI

NA TEMACIE SUPINI

158

1. PPP występuje bardzo często, jest podstawą wielu innych form; PFA występuje rzadko.

2. PFA różni się od PPP tylko cząstką –UR: amatus amatURus. Dzięki tej cząstce jest łatwe

do rozpoznania w tekście.

3. Temat praesentis, perfecti i supini - formy podstawowe czasownika - NIGDY nie wygladają

identycznie. Najczęściej każdy jest inny. ama- || amav- || amat- lub fer- || tul- || lat-

4. Jeśli widzisz formę supini na –um, masz raczej do czynienia z PPP niż czystym SUPINUM.

1. Od podanych czasowników utwórz supinum w obu przypadkach, ppp, pfa i ppa.

Przetłumacz je.

formy podstawowe supinum participium

perfecti passivi futuri activi futuri passivi praesentis activi

dico,3,dixi,dictum

facio,3, feci, factum

amo 1

mollio 4

paro 1

ago,3,egi,actum

punio 4

video,2,vidi,visum

NOTA BENE

159

2. Napisz po łacinie:

a. kochający ojciec –

b. niewiarygodne do powiedzenia –

c. wódz mający zamiar zrobić –

d. pochwaleni żołnierze –

e. most wart zniszczenia –

f. przybywa, aby ukarać –

g. zwyciężone wojsko –

h. myślący człowiek –

i. mężczyzna mający zamiar iść –

j. wojna mająca być prowadzoną –

k. pytający ludzie –

l. tłum idzie, aby oglądać –

m. zerwany owoc –

n. wszyscy mający (zamiar) uwierzyć –

o. podany przykład –

p. rzecz trudna do uwierzenia –

q. król mający (zamiar) zwyciężyć –

r. miasto mające być założonym –

s. rosnące niebezpieczeństwo –

3. Napisz po łacinie:

a. Widzę żołnierzy robiących most - .........................................................................................

b. Widzę, że żołnierze robiący most przynoszą zgromadzone kamienie - ……………………

…………………………………………………………………………………………………

c. Posyłam ci ten napisany list wart przeczytania - ...................................................................

…………………………………………………………………………………………………

160

d. Spiesząc na rynek mówca powtarzał przygotowaną mowę - ………………………………

…………………………………………………………………………………………………

e. Mając zamiar wyjechać/wyjść z Rzymu zobaczyliśmy stojących u bram ludzi - ………….

…………………………………………………………………………………………………

f. Powiedziałeś to mającej zrobić te rzeczy? - ...........................................................................

g. Idę na siusiu (żeby zrobić siusiu) lub na kupkę (żeby zrobić kupkę) - ………….…………

h. Mam wartą przeczytania książkę, trudną do kupienia, przysłaną mi przez przyjaciela

mającego zamiar przyjechać, aby zwiedzić miasto – …………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

4. Do podanego participium dopisz 3 pozostałe zachowując przypadek i liczbę oraz

dostosowując je do rzeczownika. Przetłumacz utworzone formy wraz z

towarzyszącymi im rzeczownikami.

a. puella amans ……………………………………………………………………………….

b. lex servanda ………………………………………………………………………………..

c. animal occidendum …………………………………………………………………………

d. parentes castigantes ………………………………………………………………………...

e. rex victus ……………………………………………………………………………………

f. imperator electurus ………………………………………………………………………….

5. Przetłumacz:

a. Narrata refero.

b. Quod scire vis de carminibus scribendis, difficile dictu est de singulis.

c. Milites nostri ad urbem oppugnandam venerunt incolas liberaturi.

d. Mater pompam me spectatum ducit.

e. Dionisius tyrannus, Syracusis expulsus, Corinthi pueros docebat.

f. Cn. Marcius Coriolanus ad urbem accessit patriam et cives oppugnaturus.

161

g. Equi donati dentes non inspiciuntur.

h. Orgetorix, dux Helvetiorum, regni cupiditate adductus, coniurationem fecit.

i. Eo tempore in regia prodigium visu eventuque mirabile fuit.

k. Quemadmodum stultus est, qui equum empturus non equum conspicit, sed statum eius ac

frenos, sic stultissimus videtur, qui hominem contemnit ex veste eum aestimans.

l. Helvetii omnium rerum inopia adducti, legatos de pace ad Caesarem miserunt.

m. Pessimum inimicorum genus - laudantes.

n. Haec a me dicenda non solum nuntiatu tristia, sed etiam auditu acerba sunt.

o. Stultitia est, pater, venatum ducere invitas canes. Hostis est uxor, invita quae viro nuptum

datur.

p. Laesa maiestas

q. Facile dictu, difficile factu

6. Przetłumacz tekst De leone et musculo.

Prope leonem dormientem musculi ludebant. Unus eorum leoni appropinquavit atque

animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno excitatus musculum cepit devorare

eum cupiens, sed a musculo rogatus ignovit ei et vitam donavit. Paulo post leo per silvam

praedam parum caute investigans in rete, quod venatores tetenderunt, incidit. Diu frustra ex

rete se expedire temptans magno clamore totam silvam implevit. Musculus vocem leonis,

cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit, dentibus acribus rete rupit et

leonem periculo liberavit.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

162

…………………………………………………………………………………………………

…………………….………………………………………………………..…………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………….………………………………………………………..…………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………

6a. Wskaż przyczyny błędów powstałych w poniższym tłumaczeniu.

1. Unus eorum (musculorum) animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno

excitatus musculum cepit devorare eum cupiens, sed a musculo rogatus vitam ei

donavit.

Tylko jeden zwierz panował nawet we śnie. Mysz przebudziła lwa ze snu i chciał on

ją ładnie zjeść z cebulą.

2. Musculus vocem leonis, cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit,

dentibus acribus rete rupit et leonem liberavit.

Myszka zawołała lwa, będąc mu dłużną za życie, usłyszała nagle, jak zbliżał się do

niej zębaty, sprytny lew „ach biada mi biada”.

7. Przetłumacz tekst De amicitia.

Duo amici, qui per montes iter faciebant, subito procul ursum appropinquantem

conspexerunt. Tum alter eorum celeriter arborem ascendit, alter relictus certam habebat ante

oculos mortem. Tum ‗ursus mortuorum corpora non attingit‘ — in mentem ei venit. Itaque

humi se prostravit spiritumque continuit. Ursus iacenti appropinquavit, corpus eius

temptavit, denique discessit iuvenem intactum relinquens. Tum alter amicorum ex arbore

descendit et amicum per iocum interrogavit: ‗Quid ursus tibi in aures insusurravit?‘

‗Pulchrum et notum proverbium — respondit alter — Amicus certus in re incerta cernitur.‘

…………………………………………………………………………………….…………

…………………………………………………………………………………………………

163

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………...……………………

……………..….………….……………………………………………………………………

……………………………………………..…..………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

……………..….………….……………………………………………………………………

……………………………………………..…..………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………….………………………………………………………..…………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

7a. Wskaż przyczyny błędów powstałych w poniższym tłumaczeniu.

1. Dwóch przyjaciół wędrowało przez góry, nagle z boku zaczął zbliżać się niedźwiedź.

Wtedy następny schodził szybko z drzewa, następny pewny siebie zadeptał zaniedbanego

na śmierć. Wtedy nieprzytomne ciało niedźwiedzia przylgnęło w szczękach uległo

złagodzeniu. W taki sposób biedny położył siebie na ziemię i oddychali razem.

Niedźwiedź oddalił się od zwłok, nietknięty młody został osierocony. Wtedy następny

młody zszedł z drzewa i zapytał: — „Co niedźwiedź tobie powiedział?” — „Piękne i

sławne przysłowie: „Wiernych przyjaciół poznaje się w zawodzie.”

2. Tum ―ursus mortuorum corpora non attingit‖ — in mentem ei venit. Itaque humi se

prostravit spiritumque continuit.

Wówczas „niedźwiedź śmiertelny (niebezpieczny) ciała nie dosięgnie” — w głowie

sobie wyjaśnił. Zatem, by pokazać uległość, wstrzymał oddech.

Wtedy „martwego ciała niedźwiedź nie dotknie” — w myślach biada mi dojść do

czegoś. I tak ziemie rozciągnął, porzucił go i westchnął.

Wtedy „niedźwiedź martwych ciał nie dotyka” — doszedł w myślach tamten.

Wtedy „niedźwiedź dotknął ciała” — w brodzie łaska. Silne ciało niedźwiedzia

zostawiło młodego nietkniętego.

Wtedy ciało niedźwiedzia nie dosięgło go, ale zbliżył się z brodą. I następnie

pokornie powalił się.

164

8. Przetłumacz zdania.

a. Rogantibus potius quam imperantibus parebimus.

b. Dividiacus Haeduus dolore affectus a Caesare multis verbis flens petere coepit…

c. Nonnulla animalia in aqua viventia in terra quoque aliquamdiu vivere possunt.

d. Helvetii rapientes et diripientes per fines Haeduorum iter fecerunt.

9. Przetłumacz zdania.

a. Accessit ad Iesum mulier habens alabastrum unguenti pretiosi et effudit super caput

ipsius recumbentis.

b. Corpus meum dedi percutientibus et genas meas vellentibus. Non averti me ab

increpantibus et conspuentibus in me.

c. Quam pulchri pedes annuntiantis et praedicantis pacem, annuntiantis bonum,

praedicantis salutem! Quam speciosi pedes evangelizantium pacem!

d. Beatus Andreas orabat dicens: Domine, Rex aeternae gloriae, suscipe me pendentem in

patibulo. Biduo vivens pendebat in cruce beatus Andreas pro Christi nomine et docebat

populum.

e. Lex Domini perfecta, recreans animam; praescriptum Domini firmum, instituens

rudem; praecepta Domini recta, delectantia cor; mandatum Domini mundum, illustrans

oculos.

f. Pueri Hebraeorum portantes ramos olivarum obviaverunt Domino clamantes et

dicentes: Hosanna in excelsis!

165

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

temat praesentis infinitivus

praesentis temat perfecti temat supini

duc/o ducere dux/i duct/um

1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf.

act. supinum

indicativus praes. act. infinitivus praes.

pass. indicativus perf. act. participium perf. pass

indicativus praes. pass.

participium praes. act. INDICATIVUS,

PERFECTI PASSIVI

PERFECTUM jest czasem przeszłym dokonanym.

PERFECTUM PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy perfectum activi – na

temacie perfecti). Passivum w perfectum składa się z dwóch elementów: participium perfecti

passivi + odmiana czasownika esse w praesens. Participium może pojawić się tylko w Nominativie

lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem itd.

i dodajemy imiesłów przymiotnikowy bierny w formie dokonanej, np.: pochwalony.

czasownik supinum temat supini ppp cz. posiłkowy IND. PERF. PASS.

lego czytam lectum lect- lectus,a,um sum… lectus,a,um sum

INDICATIVUS I INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI

laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum

1sg. laudatus/a/um sum zostałem/am pochwalony/a

monitus/a/um sum zostałem/am upomniany/a

lectus/a/um sum zostałem/am przeczytany/a

auditus/a/um sum zostałem/am wysłuchany/a

2 laudatus/a/um es monitus/a/um es lectus/a/um es auditus/a/um es

3 laudatus/a/um est monitus/a/um est lectus/a/um est auditus/a/um est

1pl. laudati/ae/a sumus moniti/ae/a sumus lecti/ae/a sumus auditi/ae/a sumus

2 laudati/ae/a estis moniti/ae/a estis lecti/ae/a estis auditi/ae/a estis

3 laudati/ae/a sunt moniti/ae/a sunt lecti/ae/a sunt auditi/ae/a sunt

INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI:

laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse

LECTIO VICESIMA SECUNDA

INDICATIVUS PERFECTI, PLUSQUAMPERFECTI, FUTURI EXACTI PASSIVI

VERBA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA

NA TEMACIE SUPINI FORMY DWUCZŁONOWE

166

PLUSQUAMPERFECTUM jest czasem zaprzeszłym. Używa się go zwykle dla wyrażenia

czynności przeszłej uprzedniej w stosunku do innej czynności przeszłej (wyrażonej przez

imperfectum lub perfectum).

Np.: Muri, qui a Persis deleti erant, a Themistocle restituti sunt. = Mury, które zostały były

zburzone przez Persów, prez Temistoklesa zostały odbudowane.

PLUSQUAMPERFECTUM PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy

plusquamperfectum activi – na temacie perfecti). Passivum w plusquamperfectum składa się z

dwóch elementów: participium perfecti passivi + odmiana czasownika esse w imperfectum.

Participium może pojawić się tylko w Nominativie lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb.

Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem lub byłem itd. i dodajemy imiesłów

przymiotnikowy bierny w formie dokonanej lub niedokonanej, np.: pochwalony lub chwalony.

czasownik supinum temat supini ppp cz. posiłkowy IND. PERF. PASS.

lego czytam lectum lect- lectus,a,um eram… lectus,a,um eram

INDICATIVUS PLUSQUAMPERFECTI PASSIVI

I II III IV

laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum

zostałem byłem

pochwalony

zostałem byłem

upomniany

zostałem byłem

przeczytany

zostałem byłem

wysłuchany

1 laudatus/a/um eram monitus/a/um eram lectus/a/um eram auditus/a/um eram

2 laudatus/a/um eras monitus/a/um eras lectus/a/um eras auditus/a/um eras

3 laudatus/a/um erat monitus/a/um erat lectus/a/um erat auditus/a/um erat

1 laudati/ae/a eramus moniti/ae/a eramus lecti/ae/a eramus auditi/ae/a eramus

2 laudati/ae/a eratis moniti/ae/a eratis lecti/ae/a eratis auditi/ae/a eratis

3 laudati/ae/a erant moniti/ae/a erant lecti/ae/a erant auditi/ae/a erant

INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI:

laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse

NA TEMACIE SUPINI FORMY DWUCZŁONOWE

167

INFINITIVUS PASSIVI CZASÓW PRZESZŁYCH. Wszystkie czasy przeszłe

(imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają wspólny infinitivus, służący wyłącznie do

tworzenia składni (ACI, NCI). Jest to infinitivus perfecti. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI.

Składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi w Accusativie (przy ACI) lub

Nominativie (przy NCI) + infinitivus praesentis czasownika esse.

czasownik supinum temat

supini ppp w accusatiwie czasownik

posiłkowy INFIN. PERF. PASS.

lego czytam lectum lect-

SG:

lectum/lectam/lectum

PL:

lectos/lectas/lecta

esse

lectum/lectam/lectum

lectos/lectas/lecta

esse

FUTURUM EXACTUM (II) jest czasem przyszłym uprzednim. Używany jest zwykle dla

oznaczenia czynności przyszłej uprzedniej (wcześniejszej) w stosunku do innej czynności

przyszłej (wyrażonej przez futurum I). Np.: Ut semes facta erit, ita metes = Jak zasiew zostanie

przez ciebie wykonany, tak zbierzesz.

FUTURUM EXACTUM (II) PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy futurum

exactum activi – na temacie perfecti). Passivum w futurum exactum składa się z dwóch

elementów: participium perfecti passivi + odmiana czasownika esse w futurum primum.

Participium może pojawić się tylko w Nominativie lub Accusativie wszystkich rodzajów obu

liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa będę lub zostanę itd. i dodajemy imiesłów

przymiotnikowy bierny w formie dokonanej lub niedokonanej, np.: pochwalony lub chwalony.

czasownik supinum temat supini ppp cz. posiłkowy IND. PERF. PASS.

lego czytam lectum lect- lectus,a,um ero… lectus,a,um ero

I II III IV

laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum

zostanę pochwalony zostanę upomniany zostanę przeczytany zostanę wysłuchany

1 laudatus/a/um ero monitus/a/um ero lectus/a/um ero auditus/a/um ero

2 laudatus/a/um eris monitus/a/um eris lectus/a/um eris auditus/a/um eris

3 laudatus/a/um erit monitus/a/um erit lectus/a/um erit auditus/a/um erit

1 laudati/ae/a erimus moniti/ae/a erimus lecti/ae/a erimus auditi/ae/a erimus

2 laudati/ae/a eritis moniti/ae/a eritis lecti/ae/a eritis auditi/ae/a eritis

3 laudati/ae/a erunt moniti/ae/a erunt lecti/ae/a erunt auditi/ae/a erunt

NA TEMACIE SUPINI FORMY DWUCZŁONOWE

168

INDICATIVUS FUTURI EXACTI (II) PASSIVI

1. Formy perfecti, plusquamperfecti i futuri exacti passivi są DWUCZŁONOWE.

Zanim dojdziesz do wniosku, że orzeczeniem zdania jest forma czasownika esse, zobacz, czy

w pobliżu nie stoi participium perfecti passivi.

2. Pamiętaj, że w indicativie perfecti, plusquamperfecti i futuri exacti passivi participium może

pojawić się w trzech rodzajach: laudatus m, laudata f, laudatum n i dwóch liczbach. Formy 1,2,3

os. pl. mają participium w trzech rodzajach liczby mnogiej: laudati m, laudatae f, laudata n.

Participium musi tworzyć związek zgody z podmiotem: puer laudat-us est m sg.; puella laudat-a

est f sg.; animal laudat-um est n sg.; pueri laudat-i sunt m pl.; puellae laudat-ae sunt f pl.; animalia

laudat-a sunt n pl.; musisz zatem wybrać odpowiednią dla podmiotu formę. Działa to też w drugą

stronę: dzięki wyglądowi participium, widzisz, w jakim rodzaju i liczbie jest podmiot, nawet jeśli

po nim samym tego nie widać, np.: arbor caesa est; Persa occisus est itd.

VERBA DEPONENTIA

Verba deponentia, to czasowniki, które nie tworzą czynnych form odmiany (depono:

pozostawiam, odkładam), mogą mieć wyłącznie łacińskie formy passivi. Formy te tłumaczymy na

polski w sposób CZYNNY. Żadne verbum deponens nie może mieć łacińskiej czynnej formy

odmiany, ani polskiego biernego tłumaczenia. Dlatego w przypadku deponentiów zachodzi

rozbieżność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem.

Jeśli w/w rozbieżność miedzy wyglądem a tłumaczeniem nie zachodzi, został popełniony błąd

albo przy tworzeniu formy od verbum deponens, albo w tłumaczeniu jej na polski.

1. Verba deponentia nie są nieregularne – należą zawsze do jednej z 4 koniugacji, odmieniają

się, jak odmienia się każdy czasownik z tej koniugacji w stronie biernej. Od zwykłego

czasownika w stronie biernej różni je to, że mimo biernej formy mają czynne znaczenie.

Sposób tłumaczenia:

czasownik I koniugacji indicativus praesentis passivi 1 sg. znaczenie

zwykły

czasownik laudo, laudare laudor jestem chwalony

verbum

deponens hortor, hortari hortor zachęcam

2. W słowniku poznasz łatwo verbum deponens po tym, że jego pierwsza foma podstawowa

kończy się zawsze na -or, a nie na -o

3. Wszystkie verba deponentia mają w słowniku wszystkie formy podstawowe bierne.

NOTA BENE

NOTA BENE

169

4. Verba deponentia mają zawsze tylko 3 formy podstawowe. Nie znaczy to, że są

nieregularne.

5. Verba deponentia III koniugacji, podobnie jak zwykłe czasowniki, mogą należeć do

koniugacji III, lub III miękkiej.

NAJPOPULARNIEJSZE VERBA DEPONENTIA

PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH

ZWYKŁEGO CZASOWNIKA I VERBUM DEPONENS

formy podstawowe zwykłego czasownika

1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. supinum (acc.)

scribo scribere scripsi scriptum

piszę pisać napisałem/-am aby napisać

formy podstawowe verbum deponens

1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. pass. —

utor uti usus sum —

używam używać użyłem —

I II

hortor, hortari, hortatus sum zachęcam fateor, fateri, fassus sum wyznaję

infitor, infitari, infitatus sum zaprzeczam polliceor, polliceri, pollicitus sum obiecuję

moror, morari, moratus sum przebywam reor, reri, ratus sum sądzę

III vereor, vereri, veritus sum boję się

amplector, amplecti, amplexus sum obejmuję IV

aggredior, aggredi, aggressus sum podchodzę blandior, blandiri, blanditus sum schlebiam

egredior, egredi, egressus sum wychodzę mentior, mentiri, mentitus sum kłamię

irascor, irasci, iratus sum gniewam się metior, metiri, metitus sum odmierzam

labor, labi, lapsus sum ślizgam się molior, moliri molitus sum usiłuję

loquor, loqui, locutus sum mówię, rozmawiam orior, oriri, ortus sum rodzę się, wschodzę

morior, mori, mortuus sum umieram potior, potiri, potitus sum opanowuję

nascor, nasci, natus sum rodzę się

obliviscor, oblivisci, oblitus sum zapominam

patior, pati, passus sum cierpię, znoszę

proficiscor, proficisci, profectus sum wyruszam

queror, queri, questus sum skarżę się

sequor, sequi, secutus sum postępuję za kimś

ulciscor, ulcisci, ultus sum mszczę się

utor, uti, usus sum używam, korzystam

170

V ERBA SEMIDEPONENTIA

Verba semideponentia, to czasowniki, które na pewnych tematach zachowują się jak

deponentia, a na innych jak zwykłe czasowniki (semi: pół). Przebiega to konsekwentnie: jeśli

jakaś forma podstawowa jest aktywna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany

czynne. Jeśli forma podstawowa jest bierna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie

odmiany bierne. Semideponentia zatem mogą mieć łacińskie formy passivi lub activi. Nigdy

wyłącznie aktywne, nigdy wyłącznie pasywne. Formy te tłumaczymy na polski zawsze w sposób

CZYNNY. Żadne verbum semideponens nie może mieć polskiego biernego tłumaczenia. W

przypadku semideponentiów, na niektórych tematach zachodzi rozbieżność pomiędzy biernym

wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem, na innych nie. Verba semideponentia

nie są nieregularne – należą zawsze do koniugacji II lub III. Wszystkie, z wyjątkiem jednego,

semideponentia mają ten sam układ form podstawowych. Jedynie czasownik revertor (wracam)

ma układ odmienny.

UKŁAD CZYNNYCH I BIERNYCH FORM PODSTAWOWYCH SEMIDEPONENTIÓW

1. Typ gaudeo = forma czynna, forma czynna, forma bierna (wszystkie semideponentia)

czynna czynna bierna —

1.os.ind. praesentis activi infinitivus praesentis activi 1 os. ind. perfecti passivi supinum

gaudeo gaudere gavisus sum —

cieszę się cieszyć się ucieszyłem się —

2. Typ revertor = forma bierna, forma bierna, forma czynna (tylko revertor)

bierna bierna czynna —

1.os.ind. praesentis passivi infinitivus praesentis passivi 1 os. ind. perfecti activi supinum

revertor reverti reverti —

wracam wracać wróciłem —

NAJPOPULARNIEJSZE VERBA SEMIDEPONENTIA

II III

audeo, audere, ausus sum odważam się confido, confidere, confisus sum ufam

gaudeo, gaudere, gavisus sum cieszę się diffido, diffidere, diffisus sum nie ufam

soleo, solere, solitus sum mam zwyczaj fido, fidere, fisus sum ufam

revertor, reverti, reverti wracam

171

PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH

ZWYKŁEGO CZASOWNIKA, VERBUM DEPONENS i VERBUM SEMIDEPONENS

formy podstawowe zwykłego czasownika

1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. supinum (acc.)

scribo scriběre scripsi scriptum

piszę pisać napisałem aby napisać

formy podstawowe verbum deponens

1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. pass. —

utor uti usus sum —

używam używać użyłem —

formy podstawowe verbum semideponens

1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. pass. —

fido fiděre fisus sum —

ufam ufać zaufałem —

1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. act. —

revertor reverti reverti —

wracam wracać wróciłem —

Verba semideponentia na formach podstawowych czynnych tworzą odmiany wyłącznie

w łacińskich formach czynnych, na formach podstawowych biernych tworzą odmiany

wyłącznie w łacińskich formach biernych. Verba semideponentia nie mają ŻADNYCH

tłumaczeń biernych. Może tu zdarzyć się, że formę czynną tłumaczymy czynnie (jak w

zwykłym czasowniku), może zaś zdarzyć się, że formę bierną tłumaczymy CZYNNIE

(jak w deponensie).

1. Zarówno verba deponentia, jak i semideponentia typu gaudeo tworzą trzy formy czynne.

Są to:

a. participium praesentis activi, np.: sequor 3 = sequens (postępujący za); gaudeo 2 =

gaudens (cieszący się)

b. participium futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequuturus,a,um (mający zamiar

postąpić za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurus (mający zamiar cieszyć się )

c. infinitivus futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequturum,am,um,os,as,a esse (że

postąpię za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurum,am,um,os,as,a esse (że ucieszę się)

2. UWAGA: od czasownika morior, mori, mortuus sum pfa jest moriturus,a,um (mający

umrzeć)

Memento mori Nie zapomnij umrzeć

NOTA BENE

172

1. Podane formy czasownika wpisz w odpowiednie rubryki, a następnie

uzupełnij tabelę. Przetłumacz wszystkie formy. cantaverunt, data sunt,

tulerant, profuisti, capti eritis, vicit, vidi, puniveramus, deleta eras, fuere

activum passivum

perf. plqmperf. futurum II perf. plqmperf. futurum II

2. Zamień ze strony czynnej na bierną lub z biernej na czynną. Zachowaj czas i

tryb. Przetłumacz utworzone formy.

a. traxit - g. reliqueramus -

b. amavisti - h. spectati erunt -

c. ducta erat - i. rexerint -

d. missi sunt - j. occīdimus -

e. monueritis - k. paratae estis -

f. lecta est - l. dilexi -

3. Napisz po łacinie posługując się perfectum, plusquamperfectum i futurum exactum:

a. Mąż, który przybył z Troi, został pokochany przez kartagińską królową –

b. Jeśli starsza córka wróci do domu, matka złoży dzięki bogom –

c. Zwierzę ofiarne, sprowadzone z pól Hiszpanii, zostało zabite przez kapłanów –

173

d. Bardzo piękne świątynie zostały wybudowane przez Rzymian, zanim zaczął

panować August –

e. Jeśli senatorowie rzymscy zostaną wybrani przez lud, rzeczpospolita zakwitnie –

f. Góry zostały poruszone (poruszyły się), ale nic gorszego się nie stało –

Punicus 3 – kartagiński; hostia,ae f – zwierzę ofiarne; Hispania,ae f – Hiszpania; immolare 1 – zabijać (na ofiarę);

floreo 2 - kwitnę

4. Przetłumacz i zamień na stronę bierną.

a. Neptunus navem Ulixis fregit. -

b. Consul victor praemia militibus dedit. -

c. Romulus et Remus Romam condiderant. -

d. Hostes Romam legatos miserint. -

e. Ego tibi has litteras misi –

f. Tu omnes homines quaesiveras –

g. Rebus in arduis philosophus aequam servavit mentem –

5. Przetłumacz i zamień na stonę czynną.

a. Alexander Magnus ab Aristotele, viro sapienti, eruditus est —

b. Romulus et Remus a pastoribus educati erant. —

c. Magna classis Persarum parvo numero navium Graecorum apud Salaminam victa est.

d. Legati ad Caesarem ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolunt, missi sunt. —

e. In Gallia multae urbes a Caesare deletae erunt. —

174

f. Oppida, quae ab Helvetiis incensa erant, a Caesare restituta sunt. —

g. Acies a duce instructa erit. —

6. Przetłumacz. Podkreślone zdania zamień z activum na passivum lub z passivum na

activum.

De Marco Porcio Catone

Cato, ut dicunt, vere vir Romanus fuit. Ab adulescentia in Sabinis habitabat, quod ibi agros a

patre relictos habuerat. Cato non solum agricola bonus, sed etiam vir iuris peritus et orator

gravis et litterarum cupidus fuit. Cuius magna vis animi ingeniique ab antiquis laudata est.

Adulescens Romam demigravit et in foro esse coepit. Variis magistratibus honeste et

diligenter praefuit. Is censor de moribus publicis meruit, nam in nobiles, quorum luxuria ab

eo severe vituperata erat, animadvertit. Idcirco a posteris Cato Censorius appellatus erit.

Multa opera a Catone scripta sunt. Ad nostra tempora liber De Agricultura asservatus est.

Lingua Catonis — ut Livius scripsit — acerba fuit, animus asper et a cupiditatibus invictus.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………….

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

7. Przetłumacz zdania.

a. In eundem portum, ex quo eramus egressi, magna iactati tempestate, confugimus.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

b. Datames postero die tropaeum posuit, quo loco pridie pugnatum erat.

……………………………………….........................................................................................

…………………………………………………………………………………………………

c. Hostes autem eadem celeritate adverso colle ad castra Romana atque eos, qui in opere

occupati erant, contenderunt. …………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………….……

175

ĆWICZENIA NA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA

8. Przetłumacz formy.

a. loqueris g. patiebantur m. mentitus sum s. loqui

b. obliviscitur h. gavisae sunt n. morieris t. morabimur

c. passi sumus i. oriebamini o. utitur u. hortantur

d. revertimus j. egrediar p. sequebaris v. orta est

e. nascimur k. pollicebimini q. gaude x. fisus sum

f. solebam l. infitati estis r. blandiri y. audere

9. Przetłumacz zdania.

a. Homines, qui semper assentiuntur, blandiuntur. Saepe mentitur, qui blanditur.

b. Et gaudia et dolores nobiscum semper partiris.

c. Consul Romanus munere suo functus provinciam sortiebatur.

d. Caesar exercitui frumentum metiri debebit.

e. Nascentes morimur, finisque ab origine pendet. (Manil. Astron. 4. 16)

f. Naturam optimam ducem tamquam deum sequimur. (Cic. De sen.)

g. Obiit Gustavus, natus est Conradus. (Mickiewicz, Dziady, III)

h. Nascuntur poetae, fiunt oratores. (Cic. Pro Archia)

i. Si bellum omittimus, numquam pace fruemur. (Cic. Phil.)

k. Novus nascitur ordo.

l. Dulce et decorum est pro patria mori. (Hor. Carm.)

m. Dux Persarum Graecis ante pugnam apud Thermopylas factam dixit glorians: ‗Solem

prae iaculorum multitudine non videbitis‘. Cui Leonidas, dux Lacedaemoniorum: ‗In

umbra igitur — inquit — proeliabimur‘.

n. Qui tacuit, fassus est.

176

10.Przetłumacz zdania. Określ formy czasowników. Czy wszystkie są deponentiami?

a. Hannibal patrem comitatus est.

b. Caligula multum in castris versabatur maximeque delectabatur gloriā belli.

c. Hannibal cum Germanis bellare conatus est.

d. Copiae Romanorum multis in proeliis a Cartaginiensibus superatae sunt.

e. Urbi Romae Hannibal interitum minatus est.

f. Romani Graecorum fortitudine et prudentia admirati sunt.

g. Lacedaemoni pueros docebant senes vereri, capiti cano debetur maxima reverentia.

h. Qui non miserabuntur eorum, qui miseri sunt, eorum Deus non miserabitur.

i. Sequimini exempla bonorum hominum, qui semper officio suo fungebantur!

j. Gloria virtutem tamquam umbra sequitur.

k. Sine vitiis nemo natus est, nemo nascitur, nemo nascetur.

l. Qui fortunā sapienter usus est, vere sapiens nominabitur.

m. Qui tibi laudem tribuit, quam non meruisti, tibi blanditur.

n. Mentiri semper est turpe.

11. Przetłumacz następujące formy czasowników:

a. reri (reor):

b. audebas (audeo):

c. fassi sunt (fateor):

d. irascemini (irascor):

e. amplectebatur (amplector):

f. fateris (fateor):

g. revertemini (revertor):

h. ulciscimur (ulciscor):

i. hortabuntur (hortor):

j. confisae sumus (confiteor):

k. aggressus est (aggredior):

l. orta sunt (orior):

m. ausus eris (audeo):

n. labi (labor):

177

12. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami podanych w nawiasach czasowników.

Przetłumacz zdania.

a. Tu ……………….. (obliviscor praes.), quod ………………. (polliceor perf.).

b. Homines boni eam dignitatem, quā Deus eos ……………….. (orno perf.), ………………

(assequor praes.).

c. De absentibus et de mortuis amici bene ……………….. (loquor praes.) debent.

d. Amici boni numquam ………………… (blandior fut.), sed malos mores ………………

(vitupero fut.).

e. Ei homini, qui ………………….. (mentior perf.), nemo fidem …………….. (habeo fut.).

f. Turpissimum apud Persas habebatur …………………. (mentior praes.).

13. Przetłumacz tekst.

Ulixes superbiam procorum comperuit et bona sua tueri iniuriasque ulcisci constituit.

Sequenti die Ulixes in urbem profectus est superbiamque procorum ipse intuitus et expertus est.

Proci neque deos neque homines verebantur. Ipsi suis verbis iniurias confessi sunt et gloriantes

de iniuriis suis loquebantur. Fruebantur et vescebantur bonis Ulixis neque de poena futura

cogitabant. Quoties Telemachus de iniuriis eorum questus est, illi ridebant et ei interitum

minebantur. Ulixem ipsum non solum verbis aggressi sunt, sed etiam manibus. Multa mala a

iuvenibus illis superbissimis Ulixes perpessus est. Etiam servi, qui cum procis consentiebant, ad

eandem audaciam progressi sunt et dominum suum conviciis vexabant. Frustra Penelopa,

frustra Telemachus, frustra vates ipse, qui cum procis erat, eos ad poenitentiam adhortabantur.

178

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH

PRZESZŁYCH PASSIVI

Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam

infinitivus bierny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI.

Najpierw z tematu supini tworzymy participium perfecti passivi (ppp). Następnie stawiamy je w

accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne,

jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana

infinitiwu. Bezokolicznik bierny w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany

lub niedokonany, w zależności od kontekstu, rozpoczynajac od że został + imiesłów

przymiotnikowy bierny w fromie dokonanej lub że był + imiesłów przymiotnikowy bierny w

formie niedokonanej, np., że został pokochany lub że był kochany.

temat

supini ppp w nominatiwie ppp w accusatiwie infinitivus perfecti passivi w ACI

1 amare amat- amatus,amata,amatum

amati,amatae,amata

amatum,amatam,amatum

amatos,amatas,amata

amatum,amatam,amatum esse

amatos,amatas,amata esse

2 monere monit- monitus,monita,monitum

moniti,monitae,monita

monitum,monitam,monitum

monitos,monitas,monita

monitum,monitam,monitum esse

monitos,monitas,monita esse

3 legere lect- lectus,lecta,lectum

lecti,lectae,lecta

lectum,lectam,lectum

lectos,lectas,lecta

lectum,lectam,lectum esse

lectos,lectas,lecta esse

4 audire audit- auditus,audita,auditum

auditi,auditae,audita

auditum,auditam,auditum

auditos,auditas,audita

auditum,auditam,auditum esse

auditos,auditas,audita esse

Sposób budowania ACI w czasach przeszłych passivi

imperfectum

Epistula a puero scribebatur. Epistulae a pueris scribebantur. List przez chłopca był pisany. Listy przez chłopców były pisane.

perfectum

Epistula a puero scripta est Epistulae a pueris scriptae sunt List przez chłopca został napisany. Listy przez chłopców zostały napisane.

plusquamperfectum

Epistula a puero scripta erat. Epistulae a pueris scriptae erant. List przez chłopca został był napisany. Listy przez chłopców zostały były napisane.

Accusativus cum infinitivo w czasach przeszłych passivi

v. regens accusativ. abl. auctoris infinitivus accusativ. abl. auctoris infinitivus

Video epistulam a puero scriptam esse epistulas a pueris scriptas esse

Widzę,

że list przez chłopca

był pisany. listy przez chłopców

były pisane.

został napisany. zostały napisane.

NA TEMACIE SUPNII

LECTIO VICESIMA TERTIA

CZASOWNIK POWTÓRZENIE, ACI W CZASACH PRZESZŁYCH PASSIVI

179

1. Infinitivus perfecti passivi jest DWUCZŁONOWY (ppp + esse).

2. Tworzymy go na tej samej zasadzie, co indicativus perfecti passivi, tyle, że w infinitiwie ppp

stawiamy w accusatiwie (liczby pojedynczej lub mnogiej jednego z 3 rodzajów), a czasownik

posiłkowy jest w infinitiwie (esse).

3. Infinitivus perfecti passivi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go,

musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum

amatum esse | video puellam amatam esse | video verbum amatum esse | video pueros amatos

esse | video puellas amatas esse | video verba amata esse

Pomiędzy accusatiwem w ACI, a formą ppp będącą częścią infinitiwu perfecti passivi

musi zachodzić związek zgody. Czy oznacza to, że rzeczownik w accusatiwie musi mieć zawsze

identyczną jak ppp końcówkę? NIE! Związek zgody nie musi oznaczać identycznej końcówki,

np. puellam amatam; związek zgody oznacza jedynie końcówkę tego samego przypadka,

rodzaju, liczby, osoby itp. Połączenie mulierem amatam jest równie poprawne, jak puellam

amatam. Jeśli masz szczęście – końcówka będzie identyczna, jeśli nie – nie oznacza to jeszcze,

że nie ma związku zgody.

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfectum passivi w ACI

amatum, -am, -um esse

amatos, -as, -a esse

że został, -ła, -ło (po)kochany, -a, -e

że zostali, -ły, ły (po)kochani, -e, -e

visum, -am, -um esse

visos, -as, -a esse

że został, -ła, -ło zobaczony, -a, -e

że zostali, -ły, ły zobaczeni, -e, -e

lectum, -am, -um esse

lectos, -as, -a esse

że został, -ła, -ło (prze)czytany, -a, -e

że zostali, -ły, ły (prze)czytani, -e, -e

auditum, -am, -um esse

auditos, -as, -a esse

że został, -ła, -ło (u)słyszany, -a, -e

że zostali, -ły, ły (u)słyszeni, -e, -e

1. Przetłumacz tekst De libris Sibyllinis.

In antiquis annalibus hanc memoriam librorum Sibyllinorum traditam esse scimus:

Femina incognita ad Tarquinium Superbum regem adiit novem libros ferens, quos esse

dicebat divina oracula, dixitque ea se velle vendere. Tarquinius pretium quaesivit. Feminam

immensum poposcisse et a rege derisam esse dicunt. Tum anus tres libros ex novem incendit

et reliquos sex eodem pretio regi vendere volebat. Sed Tarquinium id multo magis derisisse

et dixisse feminam omnino desipere dicunt. Tum statim tres alios libros a femina incensos

NOTA BENE

180

esse tradunt et tres reliquos eodem pretio ab illa regi propositos esse. Tarquinium eam

constantiam miratum attentiorem animo factum esse ferunt. Denique libros tres reliquos emit

non minore pretio, quam quod erat pretium pro omnibus. Sed eam feminam tum a Tarquinio

digressam, postea nullo loco visam esse constat. Libros tres in sacrarium conditos et

Sybyllinos libros appellatos esse scimus. Ad eos, quasi ad oraculum, quindecimviri adeunt, a

quibus dei immortales publice consuluntur.

2. Uzupełnij tabelę wstawiając pozostałe formy czasowników. Zachowaj tryb, stronę,

osobę, liczbę. Przetłumacz.

praesens imperfectum futurum I perfectum plusquamperfectum futurum exactum

mittebat

datum est

eris

potuerimus

videtur

facta erant

dicam

ferunt

nolueritis

usi sumus

3. Przetłumacz tekst De rupe Tarpeia

De rupe Tarpeia in Titi Livii libris haec fere legi possunt: Romuli temporibus multa bella cum

Sabinis gesta erant. Aliquando Tarpeia, arcis Romanae praefecti filia, aquam forte sacris extra

181

moenia petiverat. Subito advolaverunt Sabini, qui sub saxis se occultaverunt. Tatius, Sabinorum

rex, ―Iam heri — inquit — me occultaveram, sed frustra te, puella, exspectabam. Magnum

praemium merebis, si auxilio tuo Capitolium a nobis expugnatum erit. Tibi id donabitur, quod a te

optatum erit.‖ Tum Tarpeia ―Si mihi — inquit — id donaveritis, quod sinistris bracchiis portatis,

sub vesperum porta erit aperta.‖ Sabini aureas armillas magni ponderis bracchio sinistro

portaverant. Tarpeia a Sabinis auro corrupta erat et Sabinos armatos in arcem accepit. Ita

Capitolium expugnatum erat, Sabini autem Tarpeiam scutis necaverunt, quae bracchis sinistris

portaverant. Nonnulli scriptores tradunt Tarpeiam arma non ornamenta a Sabinis petivisse. De

rupe Tarpeia per multa saecula viri scelesti praecipitabantur.

4. Przetłumacz tekst.

Socrates philosophus saepe in foro et in viis cum civibus disputabat. Is ab oraculo

Apollinis sapientissimus iudicatus est. Ante Socratem philosophi imprimis originem mundi et

cuncta caelestia explicabant. Thales - aquam, Anaximenes - aërem, Heraclitus - ignem initium

omnium rerum fuisse putabat. Socrates autem primus de hominum vita moribusque bonis et malis

loquebatur. Boni – beati, improbi – stulti ab eo appellati sunt. Docebat enim scientiam virtutem

esse.

Socrates,is = Sokrates; Apollo,inis = Apollo; Thales,is = Tales; Anaximenes,is = Anaksymenes; Heraclitus,i = Heraklit

5. Przetłumacz tekst De coronis militaribus z ‘Noctes Atticae’ Gelliusza

1. Militares coronae multae, variae sunt. 2 Quarum quae nobilissimae sunt, has ferme esse

accepimus: "triumphalem, obsidionalem, civicam, muralem, castrensem, navalem"; 3 est ea

quoque corona, 4 quae "ovalis" dicitur, est item postrema "oleaginea", qua uti solent, qui in

proelio non fuerunt, sed triumphum procurant. 5 "Triumphales" coronae sunt aureae, quae

imperatoribus ob honorem triumphi mittuntur. 6 Id vulgo dicitur "aurum coronarium". 7 Haec

antiquitus e lauru erant, post fieri ex auro coeptae. 8 "Obsidionalis" est, quam ii, qui liberati

obsidione sunt, dant ei duci, qui liberavit. 9 Ea corona graminea est. 10 Hanc coronam gramineam

senatus populusque Romanus Q. Fabio Maximo dedit bello Poenorum secundo, quod urbem

Romam obsidione hostium liberavit. 11 "Civica" corona appellatur, quam civis civi, a quo in

proelio servatus est, testem vitae salutisque perceptae dat. 12 Ea fit e fronde quernea, quoniam

cibus victusque antiquissimus quercus capi solitus; fuit etiam ex ilice, quod genus superiori

proximum est. 13 Masurius autem Sabinus in undecimo librorum memorialium civicam coronam

tum dari solitam dicit, cum is, qui civem servaverat, eodem tempore etiam hostem occiderat neque

locum in ea pugna reliquerat; aliter ius civicae coronae negat concessum. 15 Hac corona civica L.

Gellius, vir censorius, in senatu Ciceronem consulem donari a republica censuit, quod eius opera

182

erat atrocissima illa Catilinae coniuratio detecta vindicataque. 16 "Muralis" est corona, qua

donatur ab imperatore, qui primus murum subiit inque oppidum hostium per vim ascendit; idcirco

quasi muri pinnis decorata est. 17 "Castrensis" est corona, qua donat imperator eum, qui primus

hostium castra pugnans introivit; ea corona insigne valli habet. 18 "Navalis" est, qua donari solet,

maritimo proelio qui primus in hostium navem vi armatus transiluit; ea quasi navium rostris

insignita est. 19 Et "muralis" autem et "castrensis" et "navalis" fieri ex auro solent. 20 "Ovalis"

corona murtea est; 21 ea utebantur imperatores, qui ovantes urbem introibant.

6. Uzupełnij tabelę analogicznymi formami czasowników innych koniugacji i

nieregularnych. Przetłumacz.

koniugacja I koniugacja II koniugacja III koniugacja IV nieregularne

laudo video scribo punio esse fero nolo

laudabas

videbimus

scribi

punita est

este

lata erunt

noluisti

fertis

fui

puniemur

scribentem

vidisse

laudaverint

videt

183

7. Uzupełnij tabelę.

forma formy podstawowe temat tłumaczenie „odwrotna‖

strona

tłumaczenie

bibetur

boabamus — —

caedimur

clamabo

colentur

commovebimus

componebamini

contendebatis — —

crescent — —

curreris — —

dependebant — —

dic

discet — —

doceo — —

dor

ducemur

expelletur

faciunt

habebam

iacebunt — —

iubes — —

iunguntur

184

mollitur

movebimur

mugire — —

parit

pellis

perdemus — —

ponebas

prememini

ruit — —

scite

scribent

sentiri — —

sine — —

stabat — —

strueris

tangitur

tenete

trahitis

vinci

vincunt

vitabo — —

vivemus — —

volvitur

185

8. Zamień na stronę bierną lub czynną zachowując tryb, czas, liczbę i osobę:

legunt - firmate -

amari - positura -

fertur - volvuntur -

videri - pepulisse -

ferunt cantate -

vehi - datura -

laudveras - ducuntur -

lecti sunt - rumpent -

legor - laudabatur -

mitti - rogatae eramus -

scripsistis - audiri -

coles - itur -

vidisse - claudendus -

fis - lectum est -

audita ero - relicta est -

videtur - putamini -

amor - legam -

trahemini - mittimur -

videbatur - faciebatis -

amabam - legi -

stratae eritis - audire -

dari - amatis -

damnabamini - legimini -

quaesiveras - tulerit -

cepi - videte -

amabantur - traheris -

trahi - capiuntur -

do - amata erit -

tangeris - cognoveras -

lati eratis - bibitur -

deletum esse - fefellistis -

moverit - amamur -

pinxisti - mutamur -

audimini - moveberis -

puniemur - amaris -

capi - leguntur -

vehebatur - miseram -

fixero - dilexi -

186

9. Uzależnij poniższe zdania od wyrażeń w nawiasie tworząc poprawne konstrukcje ACI.

Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Romae numquam victi a victoribus crudeliter tractabantur. (historici tradunt) …………...

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

b. Dumnorix Haeduus ab equitibus Romanis occisus est. (Caesar iussit) ……………….……

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

c. Alexander, Philippi filius, ab Aristotele, clarissimo philosopho illius temporis, litteris

diligentissime instituebatur. (scimus) ……………………………………………..……….

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

d. Urbs a hostibus capta erat, virgines rapiebantur, templa atque domus spoliabantur, caedes

et incendia facta sunt. (Omnes videbant) ………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

e. Hostes a Caesare superati erant et ab eis legati Romam missi sunt. (ferunt) …………..….

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………...……….

f. In obsidione omnes urbis introitus multis arboribus caesis clausi erant (vidimus). ……….

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

g. Temporibus Neronis Roma flammis omnino fere deleta est. (constat) …………………….

………………………………………………………………………………………………

……………………….……………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

187

h. Antiquissimis temporibus homines, ut ferae, in silvis et speluncis et nemoribus

nascebantur ciboque agresti utebantur. (fama fert) ………………………………………..

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

i. Verres, propraetor provinciae Siciliae, ab incolis eiusdem insulae crudelitatis accusatus

est. (tradunt) ….………………………………………………………………………….…

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………….…………..………………………………

………………………………………………………………………………………………

.

Dumnorix,igis – Dumnoryks; Verres,is – Werres

188

Morza i oceany Miasta Adriatyk – Mare Hadriaticum Aleksandria – Alexandria,ae f

Bałtyk – Mare Balticum Amsterdam – Amst(a)elodamum n

Morze Czarne – Pontus Euxinus Ancjum – Antium,i n

Morze Czerwone – Mare Rubrum Ateny – Athenae,arum fpl

Morze Egejskie – Mare Aegeum Augsburg – Augusta Vindelicorum, Zigaris f

Morze Jońskie – Mare Ionium Bar – Barium n

Morze Północne – Mare Germanicum Barcelona – Barcinona,ae f; Coeliobriga,ae f

Morze Śródziemne – Mare Internum Bazylea – Basilea,ae f; Colonia Rauracorum

Morze Tyrrenejskie – Mare Tyrrheneum Bizancjum – Byzanthium n; Constantinopolis f

Rzeki Bruksela – Bruxellae,arum fpl; Bruxella f

Dniepr – Borysthenes,is m Brundyzjum – Brundisium,i n

Dniestr – Tyras,ae m Budapeszt – Budapestinum,i n; Buda Aquincum

Don – Tanais Bydgoszcz – Bidgostia,ae f

Dunaj – Danuvius,i; Danubius,i m Cambrigde – Cantabrigia,ae f

Garonna – Garumna,ae f Chełmno – Chelmia,ae f; Culma,ae f

Loara – Liger m Chocim – Chocimum,i n; Carsidava,ae f

Łaba – Albis, Ilva f Delfy – Delphi,orum mpl

Nil – Nilus,i m Drezno – Dresda,ae f

Odra – Viadrus,i m Elbląg – Elbinga,ae f; Elbingum,i n

Pad – Padus,i m Epidauros – Epidaurum,i n

Ren – Rhenus,i m Frombork – Fraumberga,ae f

Sekwana – Sequana,ae f Gdańsk – Gedanum,i n

Tamiza – Tamesis,is f Genewa – Genava,ae f; Augusta Allobrogum

Tyber – Tiberis,is m Głogów – Glogovia,e f

Wisła – Vistula,ae f Gniezno – Gnesna,ae f

Państwa Jerozolima – Ierusalem m; Hierosolyma,ae f

Anglia – Britannia,ae f Kalisz – Calissia,ae f; Calissium n

Austria – Austria,ae f Kartagina – Carthago,inis f

Belgia – Belgium,i n; Belgica,ae f Kijów – Kijovia,ae f; Chiovia,ae f

Białoruś – Albaruthenia f ; Alba Russia f Kolonia – Colonia Agrippina

Czechy – Bohemia,ae f Kopenhaga – Haunia,ae f; Hafnia,ae f

Dania – Dania,ae f Korynt – Corinthus,i f

Egipt – Aegyptus,i f Kraków – Cracovia,ae f

Francja – Francogallia,ae f Lizbona – Lissabona,ae f; Ulisbona,ae f

Hiszpania – Hispania,ae f Lidzbark Warmiński – Heisberga,ae f; Heilsberg

Grecja – Graecia,ae f Londyn – Londin(i)um,i n

Holandia – Batavia,ae f; Hollandia,ae f; Louvain – Lovanium,i n

Litwa – Lithuania,ae; Lettavia,ae f Lwów – Leopolis,is f

Łotwa – Livonia,ae f Lyon – Lugdunum,i n

Niemcy – Germania,ae f Łęczyca – Lencicia,ae f

Polska – Polonia,ae f Łowicz – Lovitia,ae f; Lovitium,i n

Portugalia – Lusitania,ae f Madryt – Matritum,i n; Madritum,i n

Rosja – Russia,ae f Malbork – Marienburgum,i n; Castrum Mariae

Rumunia – Dacoromania,ae f; Dacia,ae f; Mediolan – Mediolanum,i n

LECTIO VICESIMA QVARTA

LEKSYKA V (GEOGRAFIA, SKŁADNIA NAZW MIAST)

189

Szkocja – Scotia,ae f Mons Regius, Regiomontium – Królewiec

Moskwa – Moscovia,ae f ; Moscua,ae f

Szwecja – Suecia,ae f Miasta c.d. Węgry – Hungaria,ae f Neapol – Neapolis,is f

Włochy – Italia,ae f Norymberga – Norimberga,ae f;

Regiony, kontynenty, góry, wyspy Nowy Targ – Novum Forum; Neoforum,i n

Etna – Aetna Mons Olimpia – Olympia,ae f

Afryka – Africa,ae f Olsztyn – Allensten(i)um,i n; Holsten n

Albania – Albania,ae f; Illyricum,i n Oxford – Oxonia,ae f; Oxonium,i n

Alpy – Alpes,ium fpl Parma – Iulia Augusta

Andaluzja – Vandalitia,ae f Paryż – Lutetia Parisiorum, Parisii,orum mpl

Arabia – Arabia,ae f Plateje – Plataeae fpl

Azja – Asia,ae f Poznań – Posnania,ae f

Bawaria – Bavaria,ae f Praga – Praga Bohemorum

Cypr – Cyprus,i f Rzym – Roma,ae f

Dalmacja – Dalmatia,ae f Ryga – Civitas Rigensis

Europa – Europa,ae f Sandomierz – Sandomiria,ae f

Flandria – Flandria,ae f Sieradz – Siradia,ae f

Golgota – Golgota,ae f Sewilla – Hispalis,is f

Illyricum – Illyricum,i n Syrakuzy – Siracusae,arum fpl

Karpaty – Carpat(h)es fpl; Carpatici Montes Tarent – Tarentum,i n

Katalonia – Catalaunia,ae f; Catalonia,ae f Troja – Troia,ae f

Kaukaz – Caucasus,i m Toruń – T(h)orunia,ae f; T(h)orunium,i n

Korsyka – Corsica,ae f Trydent – Tridentum,i n

Krym – Chersonesus Taurica Turyn – Taurinum,i n;Alba Regia

Lotaryngia – Lotharingia,ae f Uppsala – Up(p)sala,ae f

Malta – Melita,ae f Warszawa – Varsovia,ae f; Varsavia,ae f

Mauretania – Mauretania,ae f Wenecja – Venetia,ae f

Moguncja – Moguntia,ae f; Mogontiacum,i n Wiedeń – Vindobona,ae f

Mołdawia – Moldavia,ae f Wilno – Vilna,ae f

Normandia – Normandia,ae f Wrocław – Vratislavia,ae f

Olimp – Olimpus Mons

Pannonia – Pannonia,ae f

Prusy – Borussia,ae f; Prussia,ae f

Saksonia – Saxonia,ae f

Sardynia – Sardinia,ae f

Sparta – Lacedaemon; Sparta,ae f

Sycylia – Sicilia,ae f; Trinacria,ae f

Walia – Valia,ae f; Cambria,ae f

Wezuwiusz – Vesuvius Mons

190

KŁADNIA NAZW MIAST

Miasta i wyspy występują BEZ PRZYIMKA (jak domus) w odpowiedzi na pytania:

dokąd? skąd? gdzie?

PYTANIE DEKLINACJA PRZYPADEK PRZYKŁAD

Quo? Dokąd? wszystkie accusativus Varsoviam do Warszawy; Gdanum do Gdańska; Carthaginem do Kartaginy

Unde? Skąd? wszystkie ablativus Varsovia z Warszawy; Gdano z Gdańska; Carthagine z Kartaginy

Ubi? Gdzie? I, II genetivus Varsoviae w Warszawie; Gdani w Gdańsku

III i pluralia ablativus Carthagine w Kartaginie; Athenis w Atenach; Delphis w Delfach

1. Napisz po łacinie:

a. Cezar wysłał wojsko z Ancjum do Hiszpanii …………………………………....................

………………………………………………………………………………………………….

b. Archyta filozof urodził się w Tarencie ……………………………………………………..

c. Grecy pożeglowali do Troi aby uwolnić Helenę .…………………………………………..

………………………………………………………………………………………………….

d. Hannibal przekroczył Alpy i przybył do Rzymu …………………………………………...

………………………………………………………………………………………………….

e. Cyceron ze swoją rodziną udał się do Brundyzjum ……………..…………………………

………………………………………………………………………………………………….

f. Illyricum, Dacja, Pannonia, Dalmacja i wiele innych regionów zostało podbitych przez

Rzymian …………………………………………………………………………………...

………………………………………………………………………………………………….

g. W Syrakuzach panował okrutny tyran Dionizjusz …………………………………………

………………………………………………………………………………………………….

h. Odys błądził przez wiele lat po wyspach Morza Egejskiego, ale w końcu wrócił do Itaki

……………………………………………………………………………………………….…

…………………………………………………………………………………………..……...

i. Filozof Sokrates urodził się, żył i umarł w Atenach ……………………………………….

………………………………………………………………………………………………….

j. Toruń, Królewiec, Elbląg i Malbork były głównymi miastami państwa Zakonu

Krzyżackiego …………………..........................................................................................

……………………………………………………………………………………………….…

S

191

2. Nanieś poniższe nazwy w odpowiednie miejsca na

mapie:

AETNA MONS

ALPES

DALMATIA

NEAPOLIS

PADUS

ROMA

SARDINIA

SICILIA

TIBERIS

ANTIUM

BRUNDISIUM

CARTHAGO

HADRIATICUM MARE

IONICUM MARE

PANNONIA

SYRACUSAE

TARENTUM

TYRRHENUM MARE

192

ODMIANA LICZEBNIKÓW GŁÓWNYCH unus, duo, tres

m f n m f n m, f n

Nom. unus una unum duo duae duo tres tria

Gen. unius duorum duarum duorum trium

Dat. uni duobus duabus duobus tribus

Acc. unum unam unum duos (duo) duas duo tres tria

Abl. uno una uno duobus duabus duobus tribus

liczebniki

główne

liczebniki

porządkowe

liczebniki

główne

liczebniki

porządkowe

I unus, a, um primus 3 XX viginti vicesimus 3

II duo, duae, duo secundus 3 XXX triginta tricesimus 3

III tres, tres, tria tertius 3 XL quadraginta quadragesimus 3

IV quattuor quartus 3 L quinquaginta quinquagesimus 3

V quinque quintus 3 LX sexaginta sexagesimus 3

VI sex sextus 3 LXX septuaginta septuagesimus 3

VII septem septimus 3 LXXX octoginta octogesimus 3

VIII octo octavus 3 XC nonaginta nonagesimus 3

IX novem nonus 3 C centum centesimus 3

X decem decimus 3 CC ducenti, ae, a ducentesimus 3

XI undecim undecimus 3 CCC trecenti, ae, a trecentesimus 3

XII duodecim duodecimus 3 CD quadringenti, ae, a quadrigentesimus 3

XIII tredecim tertius decimus 3 D quingenti, ae, a quingentesimus 3

XIV quattuordecim quartus decimus 3 DC sescenti, ae, a sescentesimus 3

XV quindecim quintus decimus 3 DCC septingenti, ae, a septingentesimus 3

XVI sedecim sextus decimus 3 DCCC octingenti, ae, a octingentesimus 3

XVII septendecim septimus decimus 3 CM nongenti, ae, a nongentesimus 3

XVIII duodeviginti duodevicesimus 3 M mille millesimus 3

XIX undeviginti undevicesimus 3 MM duo millia bis millesimus

LECTIO VICESIMA QVINTA

LICZEBNIKI I DATOWANIE

193

1. Liczebniki porządkowe i podziałowe odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II;

liczebniki podziałowe mają zamiast końcówki –orum w gen. pl. m i n końcówkę –um, np.:

binum m, binarum f, binum n

2. Liczebniki główne łączą się z rzeczownikami jak przydawka przymiotna, jedynie pluralis

milia łączy się z genetiwem. Np.:

unus et quadraginta milites czterdziestu jeden żołnierzy

ducenti quinquaginta sex milites dwustu pięćdziesięciu sześciu żołnierzy

cum mille militibus z tysiącem żołnierzy

cum duobus milibus militum z dwoma tysiącami żołnierzy

mille milites tysiąc żołnierzy

duo milia militum dwa tysiące żołnierzy

quattuor milia quingenti milites cztery tysiące pięciuset żołnierzy

3. Przy podawaniu dat używa się liczebników porządkowych w ablatiwie: anno quingentesimo

septimo (w roku 507)

4. Liczebniki główne od 4 do 100 (IV do C) są nieodmienne. Mille nie odmienia się w

singularis, ale wymaga liczby mnogiej: mille puellae tysiąc dziewcząt. \

Liczba mnoga od mille (M) jest:

NAZWY DNI TYGODNIA

mille - tysiąc

singularis pluralis

Nom. mille milia

Gen. milium

Dat. milibus

Acc. milia

Abl. milibus

Voc. milia

ŁACINA JĘZYKI WSPÓŁCZESNE

POGAŃSKA CHRZEŚCIJ. POLSKI FRANCUSKI WŁOSKI HISZPAŃSKI ANGIELSKI NIEMIECKI

d. Solis Dominica niedziela dimanche Domenica el domingo Sunday Sonntag

d. Lunae feria secunda poniedziałek lundi Lunedi el lunes Monday Montag

d. Martis feria tertia wtorek mardi Martedi el martes Tuesday Dienstag

d. Mercurii feria quarta środa mercredi Mercoledi el miercoles Wednesday Mittwoch

2. d. Iovis feria quinta czwartek jeudi Giovedi el jueves Thursday Donnerstag

d. Veneris feria sexta piątek vendredi Venerdi el viernes Friday Freitag

d. Saturni Sabbatum sobota samedi Sabato el sabado Saturday Samstag Sonnabend

NOTA BENE

XL naves bardzo duże

okręty

194

NAZWY MIESIĘCY

SPOSOBY DATOWANIA

I. RZYMSKI. Rzymianie nie numerowali wszystkich dni miesiąca. W każdym z

miesiący mieli wyznaczone trzy stałe daty:

1. Kalendae,arum f pl (Kalendy) - 1 dzień miesiąca

2. Nonae,arum fpl (Nony) - 5 lub 7 (Mar-Ma-Iul-Oc) dzień miesiąca

3. Idus, Iduum fpl (Idy) - 13 lub 15 (Mar-Ma-Iul-Oc) dzień miesiąca

Pozostałe dni wyznaczano jako odległość od Kalend, Non lub Idów.

Datę podajemy w ablatiwie, nazwy miesięcy w formie przymiotnikowej:

FORMY PRZYMIOTNIKOWE NAZW MIESIĘCY

Ianuarius 3 styczniowy Maius 3 majowy Septembris,e wrześniowy

Februarius 3 lutowy Iunius 3 czerwcowy Octobris,e październikowy

Martius 3 marcowy Iulius 3 lipcowy Novembris,e listopadowy

Aprilis,e kwietniowy Augustus 3 sierpniowy Decembris,e grudniowy

1 stycznia, lutego, kwietnia - Kalendis Ianuariis, Februariis, Aprilibus

5 stycznia, lutego, kwietnia - Nonis Ianuariis, Februariis, Aprilibus

7 marca, maja, października - Nonis Martiis, Maiis, Octobribus

13 stycznia, lutego, kwietnia - Idibus Ianuariis, Februariis, Aprilibus

15 marca, maja, października - Idibus Martiis, Maiis, Octobribus etc.

ŁACINA

JĘZYKI WSPÓŁCZESNE

POLSKI FRANCUSKI WŁOSKI HISZPAŃSKI ANGIELSKI NIEMIECKI

I Ianuarius,i styczeń janvier gennàio enero January Januar

II Februarius,i luty fevrier febbràio febrero February Februar

III Martius,i marzec mars marzo marzo March März

IV Aprilis,is kwiecień avril aprile abril April April

V Maius,i maj mai màggio mayo May Mai

VI Iunius,i czerwiec juin giugno junio June Juni

VII Iulius,i lipiec juillet lùglio julio July Juli

VIII Augustus,i sierpień auot agosto agosto August August

IX September,bris wrzesień septembre settembre septiembre September September

X October,bris październik octobre ottobre octubre October Oktober

XI November,bris listopad novembre novembre noviembre November November

XII December,bris grudzień decembre dicembre diciembre December Dezember

195

Dzień poprzedzający każdy z tych terminów określamy:

pridie + acc., np.: 4 stycznia - pridie Nonas Ianuarias

Dzień następny po każdym z tych terminów określamy:

postridie + acc., np.: 16 marca - postridie Idus Martias

Pozostałe dni miesiąca określano wydług Kalend, Non i Idów licząc wstecz,

np.: pierwszego, trzeciego, czwartego dnia przed Kalendami, Nonami, Idami (ante diem

tertium Idus Ianuarias = 11 stycznia (a.d. III Id. Ian.)). Odliczając w tył liczymy zarówno

dzień wyjściowy (Kalendy, Nony, Idy) jak i dzień docelowy: 13 – 3 = 11. Datę

poprzedzamy wyrażeniem ante diem (a.d.). Do roku 46 p.n.e., do reformy Cezara,

Rzymianie posługiwali się kalendarzem księżycowym (opartym na fazach księżyca, o

roku krótszym niż rok słoneczny), od 1 stycznia 46 r.p.n.e. zreformowany (przez

astronoma egipskiego Sosygenesa na rozkaz Cezara) kalendarz (tzw. juliański) oparty był

na cyklu słonecznym. Taki kalendarz obowiązywał w Polsce prawie do końca XVI w.,

kiedy to został zastąpiony przez kalendarz gregoriański.

Lata Rzymianie liczyli od założenia miasta (ab Urbe condita: a. U. c.).

Liczebników podziałowych używa się:

1. jeśli mamy w języku polskim liczebnik główny z przyimkiem po, np.: po trzech

żołnierzy terni milites

2. przy pluralia tantum zamiast liczebników głównych, np.: dwa listy binae litterae,

jeden list unae litterae

Liczebników podziałowych, przysłówkowych i głównych używa się:

3. przy mnożeniu, np.: dwa razy po dziesięć równa się dwadzieścia bis dena sunt

viginti

NOTA BENE

przysłówkowy

podziałowy

główny

196

liczebniki podziałowe liczebniki

przysłówkowe

liczebniki

podziałowe

liczebniki

przysłówkowe

po ile? ile razy? po ile? ile razy?

I singuli,-ae,-a po jednym semel jeden raz XX viceni,-ae,-a vicies

II bini,-ae,-a po dwa bis dwa razy XXX triceni,-ae,-a tricies

III terni,-ae,-a ter XL quadrageni,-ae,-a quadragies

IV quaterni,-ae,-a quater L quinquageni,-ae,-a quinquagies

V quini,-ae,-a quinquies LX sexageni,-ae,-a sexagies

VI seni,-ae,-a sexies LXX septuageni,-ae,-a septuagies

VII septeni,-ae,-a septies LXXX octogeni,-ae,-a octogies

VIII octoni,-ae,-a octies XC nonageni,-ae,-a nonagies

IX noveni,-ae,-a novies C centeni,-ae,-a centies

X deni,-ae,-a decies CC duceni,-ae,-a ducenties

XI undeni,-ae,-a undecies CCC treceni,-ae,-a trecenties

XII duodeni,-ae,-a duodecies CD quadringeni,-ae,-a quadringenties

XIII terni deni,-ae,-a ter decies D quingeni,-ae,-a quingenties

XIV quaterni deni,-ae,-a quarter decies DC sesceni,-ae,-a sescenties

XV quini deni,-ae,-a quinquies decies DCC septingeni,-ae,-a septingenties

XVI seni deni,-ae,-a sexies decies DCCC octingeni,-ae,-a octingenties

XVII septeni deni,-ae,-a septies decies CM nongeni,-ae,-a nongenties

XVIII duodeviceni,-ae,-a duodevicies M singula milia milies

XIX undeviceni,-ae,-a undevicies MM bina milia bis milies

ABLATIVUS TEMPORIS Jest to sposób użycia przypadka ABLATIVUS, gdzie wyrazy w

ablatiwie określają w jakikolwiek sposób czas (godzina, dzień, pora dania, stulecie itp.). Ablatiwy

mogą stać z przyimkiem lub bez. Np.: hoc/eo/illo tempore – w tym/owym czasie

a. tempore belli Punici – w czasie wojny punickiej

b. (in) quarto/eodem die – w czwartym/w tym samym dniu

c. (in) septimo saeculo – w siódmym wieku

d. mense Martio – w miesiącu marcu

e. temporibus vernis – w okresie wiosny

f. bello punico secundo – w czasie drugiej wojny punickiej

g. Anno Domini milesimo quadrigentesimo octogesimo quinto – roku Pańskiego 1485

Eodem die Eodem zmarł

197

KALENDARZ RZYMSKI

dni

miesąca

MARTIUS

MAIUS

IULIUS

OCTOBER

IANUARIUS

AUGUSTUS

DECEMBER

APRILIS

IUNIUS

SEPTEMBER

NOVEMBER

FEBRUARIUS

dni

miesiąca

1 Kalendis Kalendis Kalendis Kalendis 1

2 VI Nonas IV Nonas IV Nonas IV Nonas 2

3 V Nonas III Nonas III Nonas III Nonas 3

4 IV Nonas Pridie Nonas Pridie Nonas Pridie Nonas 4

5 III Nonas Nonis Nonis Nonis 5

6 Pridie Nonas VIII Idus VIII Idus VIII Idus 6

7 Nonis VII Idus VII Idus VII Idus 7

8 VIII Idus VI Idus VI Idus VI Idus 8

9 VII Idus V Idus V Idus V Idus 9

10 VI Idus IV Idus IV Idus IV Idus 10

11 V Idus III Idus III Idus III Idus 11

12 IV Idus Pridie Idus Pridie Idus Pridie Idus 12

13 III Idus Idibus Idibus Idibus 13

14 Pridie Idus XIX Kalendas XVIII Kalendas XVI Kalendas 14

15 Idibus XVIII Kalendas XVII Kalendas XV Kalendas 15

16 XVII Kalendas XVII Kalendas XVI Kalendas XIV Kalendas 16

17 XVI Kalendas XVI Kalendas XV Kalendas XIII Kalendas 17

18 XV Kalendas XV Kalendas XIV Kalendas XII Kalendas 18

19 XIV Kalendas XIV Kalendas XIII Kalendas XI Kalendas 19

20 XIII Kalendas XIII Kalendas XII Kalendas X Kalendas 20

21 XII Kalendas XII Kalendas XI Kalendas IX Kalendas 21

22 XI Kalendas XI Kalendas X Kalendas VIII Kalendas 22

23 XKalendas XKalendas IX Kalendas VII Kalendas 23

24 IX Kalendas IX Kalendas VIII Kalendas VI Kalendas 24

25 VIII Kalendas VIII Kalendas VII Kalendas V Kalendas 25

26 VII Kalendas VII Kalendas VI Kalendas IV Kalendas 26

27 VI Kalendas VI Kalendas V Kalendas III Kalendas 27

28 V Kalendas V Kalendas IV Kalendas Pridie Kalendas 28

29 IV Kalendas IV Kalendas III Kalendas – 29

30 III Kalendas III Kalendas Pridie Kalendas – 30

31 Pridie Kalendas Pridie Kalendas – – 31

APRILIS

IUNII

AUGUSTI

NOVEMBRIS

FEBRUARII

SEPTEMBRIS

IANUARII

MAII

IULII

OCTOBRIS

DECEMBRIS

MARTII

198

1. Zapisz cyframi rzymskimi liczby.

a. 753- f. 1875 –

b. 1410 – g. 44 –

c. 202- h. 1525-

d. 1987 – i. 1939-

e. 2004 – j. 1001 –

2. Zapisz słowami liczby.

a. XIII- f. MCDXXI –

b. LX – g. MDCCXCIX –

c. CXL- h. MIM-

d. XC – i. XXIX-

e. MDXL – j. CDLXIV –

3. Napisz po łacinie.

a. w roku 25 od założenia miasta –

b. w roku 1419 naszej ery –

c. w roku 1968 przed naszą erą –

d. w roku 99 od założenia miasta –

e. w dniu 17 roku Pańskiego 1572 –

f. w Niedzielę Palmową roku Pańskiego 1387 –

g. w Idy majowe, t.j. dnia 15 maja, roku 1485 po Chrystusie –

4. Przetłumacz zdania. Podkreśl ablatiwy temporis.

a. Roma anno septingentesimo quinquagesimo tertio a. Ch. n. condita est.

b. Reges anno quingentesimo decimo Roma pulsi sunt.

c. Romani tria bella cum Carthaginiensibus gesserunt: primum bellum ab a. ducentesimo

sexagesimo quarto usque ad ducentesimum sexagesimum primum; secundum ab a.

ducentesimo duodevicesimo usque ad ducentesimum secundum. Bellum tertium ab a.

centesimo undequinquagesimo usque ad centesimum quadragesimum sextum gestum est.

199

d. Anno post pax facta est.

e. Titus Maccius Plautus a. ducentesimo quinquagesimo natus, annos undeseptuaginta vixit.

Mortem obiit a. centesimo octogesimo primo.

f. Caius Iulius Caesar a sexaginta fere coniuratis Idibus Martiis necatus est a. quarto et

quadragesimo a. Ch. n.

g. Quintus Horatius Flaccus, poeta ille celeberrimus, et Clinius Maecenas, quorum amicitia

nota est, eodem anno, i.e. octavo a.Ch.n. mortui sunt.

5. Zapisz łacińskimi słowami działania:

a. 28 – 7 = 21

b. 594 + 1269 = 1863

c. 6 x 18 = 108

d. 3 x 79 = 237

e. 2 x 2 = 4

f. 585 + 367 = 952

6. Zapisz po łacinie:

a. po 8 mężczyzn:

b. po 23 dziewczyny:

c. po 79 zwierząt:

d. tysiąc okrętów:

e. dwa tysiące koni:

f. trzystu Spartan:

g. 22 miasteczka:

7. Przetłumacz zdania. Podkreśl ablatiwy temporis.

a. Unus homo saepe auctor felicitatis totius populi est.

b. Themistocles non solum uni urbi, sed etiam toti Graeciae libertatem paravit.

200

c. Certamen duorum iuvenum sorores duae alterius iuvenis spectabant.

d. Bello Romanorum cum Albanis in utroque exercitu trigemini fratres, tres Horatii apud

Romanos, tres Curatii apud Albanos fuerunt.

e. Quattuor sunt tempora anni: ver, aestas, au(c)tumnus, hiems.

f. Alexander tredecim annos rex fuit. Nero, imperator Romanus, quattuordecim annos

regnavit.

g. Caesar quadraginta annos natus Crassi et Pompei socius erat, quinquaginta annos natus

totam Galliam superavit, sex et quinquaginta annos natus a sexaginta coniuratis necatus est.

h. Leonidas cum trecentis Spartanis, septingentis Thespiensibus, mille Thebanis, quinque

milibus ceterorum Graecorum Thermopylas occupavit et cum permultis milibus Persarum

fortiter dimicavit.

8. Przetłumacz tekst De mensibus. Podkreśl ablatiwy temporis.

Annum Romuli tempore decem menses habuisse scriptores tradunt. Tum primus

anni mensis Martius erat. Mensis secundus Aprilis, tertius autem mensis Maius appellabatur.

Quarto mensi Iunius nomen erat. Quintus mensis Quinctilis a Romanis appellatus est, postea

Iulius a Caio Iulio Caesare vocabatur. Sextus mensis primum Sextilis habebatur, postea

Augustus a caesare Augusto nominatus est. Ceteri autem menses: September, October,

November, December a nominibus numeralibus: septem, octo, novem, decem nomina

traxerunt. Quibus decem mensibus Numa Pompilius, ut dicitur, duos menses praemisit:

Ianuarium et Februarium. Sed Numam ceterorum mensium nomina non mutavisse constat.

Quo ex tempore usque ad nostram aetatem annus duodecim mensibus constat. Qui sunt:

Ianuarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Iulius, Augustus, September,

October, November, December.

9. Przetłumacz tekst. Podkreśl ablatiwy temporis.

Romani olim a Romulo annum decem mensibus ordinatum habuerunt. Qui annus a

Martio mense incipiebat, quem sequebantur: Aprilis, Maius, Iunius, Quinctilis, Sextilis,

September, October, November, December.

201

Romulus primum anni mensem patri suo Marti dicavit. Secundum mensem nominavit

Aprilem (ut quidam putant cum adspiratione quasi Aphrilem a spuma, quam Graeci aphron

vocant, unde orta Venus creditur). Secundum hanc opinionem Romulus primum mensem a

patre suo Marte, secundum ab Aeneae matre Venere (Graece Aphrodite) nominavit. Hodie

quoque in sacris Martem — patrem, Venerem — genetricem vocamus. Maium Romulum

tertium posuisse constat, de cuius nomine inter scriptores dissensio est. Plures tamen

nominatum esse a Maia, Vulcanis uxore aut Maia, Mercurii matre putant. Et recte quidem:

Hoc mense mercatores omnes Maiae Mercurioque sacrificant. Iunius Maium sequitur, qui ab

Iunonis deae nomine primum Iunonius appellabatur, sed post ex Iunonio Iunius dictus est.

Quinctilis in honorem Iulii Caesaris Iulius appellatus est. Augustus mensis deinde est, qui

Sextilis antea vocabatur, antequam honori Augusti ex senatus consulto dicatus est. Haec sunt,

quae de mensium nominibus Macrobius enarravit.

II. CHRZEŚCIJAŃSKI. Liczenie dni bieżących w miesiącu jest pochodzenia semickiego.

Szerzej rozpowszechniło się w Europie od XIV w., a dominujące stało się na przełomie

XVI i XVII w. W wiekach średnich i nieco później typowe było oznaczanie dni według

świąt i świętych. Polegało ono na tym, że albo wymieniano wprost dane święto, np. św.

Wojciecha = 23 kwietnia, albo wymieniano dzień tygodnia z zaznaczeniem jego

stosunku do danego święta, np. sobota przed św. Wojciechem. Dzień poprzedzający

oznaczano jako ante, a bezpośrednio poprzedzający jako vigilia (w przeddzień), dzień

następujący: die crastino, postridie, postero die, die sequenti, feria proxima etc. Ósmy

dzień po święcie oznaczano jako octava wliczając w to i samo święto, np. octava św.

Wojciecha = 30 kwietnia. Wyrażenie infra octavam z dodaniem nazwy danego święta

oznaczało dzień przypadający w ciągu 8 dni od święta, np.: feria tertia infra octavam

sancti Adalberti (wtorek po św. Wojciechu). Daty naszej ery w tym sposobie datowania

oznaczamy jako post Christum natum (p. Ch. n.) lub Anno Domini (A.D.), daty sprzed

naszej ery jako ante Christum natum (a. Ch. n.). Równolegle spotkać można było daty

zapisywane na sposób rzymski lub łączone (rzymski + chrześcijański).

10. Przetłumacz zakończenia listów. Podkreśl ablatiwy temporis.

a. Bene vale. Datum ex arce nostra Vormdit, VIII Oct. M D XLVII

b. Datum sabbato proximo ante Dominicam Palmarum A.D. MD XXIV

202

c. Datum ex itinere pridie Nonas Iulias A.D. MD XXV

d. Datum ex arce nostra Heilsberg ultima Sept. MD XLVI

e. Bene valete. Augsburg, paenultima Iul. MD XXX

f. Quarto Cal. Dec., hora Vta

matutina, MD XLI

11. Przetłumacz zdania.

a. Tria genera aquarum sunt: maris, fontium, fluviorum, quibus omnibus Neptunum praeesse

antiqui putabant. b. Quattuor sunt anni tempora: ver, aestas, autumnus, hiems. c. Omnia

nomina, quibus Latina utitur eloquentia, quinque declinationibus flectuntur, quae ex ordine

nominabantur: declinatio prima, secunda, tertia, quarta, quinta. d. In legione Romana decem

erant cohortes, in cohorte tres manipuli, in manipulo duae centuriae; primum centuria centum

milites habebat, deinde modo quinquaginta. e. Fines Helvetiorum in longitudinem milia

passuum ducenta sexaginta, in latitudinem centum octoginta patebant. f. Alii menses habent

tricenos dies, alii tricenos singulos, mensis autem Februarius duodetriginta dies habet.

203

BEZOKOLICZNIKI w ACI (powtórzenie)

temat praesentis temat perfecti temat supini

KONIUGACJA PRAESENS

ACTIVI

PRAESENS

PASSIVI

PERFECTUM

ACTIVI

PERFECTUM

PASSIVI

I amo amare amari amavisse

(amasse) amatum,am,um /os,as,a esse

II moneo monere moneri monuisse monitum,am,um /os,as,a esse

III lego legere legi legisse lectum,am,um /os,as,a esse

IV audio audire audiri audivisse

(audisse) auditum,am,um /os,as,a esse

sum | volo esse | velle — fuisse | voluisse —

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASIE PRZYSZŁYM

ACTIVI I PASSIVI

Oba czasy przyszłe (futurum I i futurum II) mają ten sam infinitivus, jest to

INFINITIVUS FUTURI. ACTIVUM tworzymy na TEMACIE SUPINI za pomocą participium

futuri activi (pfa) w accusatiwie i bezokolicznika esse. Najpierw z tematu supini tworzymy

participium futuri activi (pfa). Następnie stawiamy je w accusatiwie i dodajemy słowo esse.

Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym.

O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu.

temat

supini pfa w nom. infinitivus futuri activi w ACI

amare amat- amaturus,amatura,amaturum

amaturi,amaturae,amatura amaturum,amaturam,amaturum esse

amaturos,amaturas,amatura esse

monere monit- moniturus,monitura,moniturum

monituri,moniturae,monitura moniturum,monituram,moniturum esse

monituros,monituras,monitura esse

legere lect- lectvus,lectura,lecturum

lecturi,lecturae,lectura lecturum,lecturam,lecturum esse

lecturos,lecturas,lectura esse

audire audit- auditurus,auditura,auditurum

audituri,auditurae,auditura auditurum,audituram,auditurum esse

audituros,audituras,auditura esse

esse — futurus,futura,futurum

futuri,futurae,futura futurum,futuram,futurum esse = FORE

futuros,futuras,futura esse = FORE

A

LECTIO VICESIMA SEXTA

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W FUTURUM

POWTÓRZENIE ACI W PRAESENS I PERFECTUM, ZAIMEK SE W ACI

204

Infinitivus futuri activi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go musisz

dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum

amaturum esse | video puellam amaturam esse | video verbum amaturum esse | video pueros

amaturos esse | video puellas amaturas esse | video verba amatura esse

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW futuri activi w ACI

amaturum, -am, -um esse

amaturos, -as, -a esse

że pokocha / będzie kochał,-a,-o

że pokochają / będą kochali,-ły

moniturum,-am,-um esse

monituros,-as,-a esse

że upomni / będzie upominał,-ła,-ło

że upomną / będą upominali,-ły

lecturum, -am, -um esse

lecturos, -as, -a esse

że przeczyta / będzie czytał,-ła,-ło

że przeczytają / będą czytali,-ły

auditurum, -am, -um esse

audituros, -as, -a esse

że usłyszy / będzie słuchał,-ła,-ło

że usłyszą / będą słuchali,-ły

futurum,-am,-um esse = FORE

futuros,-as,-a esse = FORE

że będzie

że będą

PASSIVUM tworzymy za pomocą SUPINUM w accusatiwie i dodanej oddzielnie cząstki IRI.

Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym.

O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Infinitivus ten jest

nieodmienny, zawsze wygląda tak samo.

czasownik supinum infinitivus futuri passivi tłumaczenie

I amare amatum amatum iri że zostanie pokochany, -na, -ne

II monere monitum monitum iri że zostanie upomniany, -na, -ne

III legere lectum lectum iri że zostanie przeczytany, -na, -ne

IV audire auditum auditum iri że zostanie usłyszany, -na, -ne

Sposób budowania ACI w futurum activi

verbum

reg. acc. dop. bl. infinitivus

verbum

reg. acc. dop. bl. infinitivus

futurum activi

Puer epistulam scribet. Pueri epistulas scribent.

Video puerum epistulam scripturum esse. Video pueros epistulas scripturos esse.

Widzę,

że chłopiec list napisze.

Widzę,

że chłopcy listy napiszą.

Sposób budowania ACI w futurum passivi

verbum

reg.

acc. dop. bl. infinitivus verbum

reg.

acc. dop. bl. infinitivus

futurum passivi

Epistula a puero scribetur. Epistulae a pueris scribentur.

Video epistulam a puero scriptum iri. Video epistulas a pueris scriptum iri.

Widzę,

że

list przez

chłopca

zostanie

napisany. Widzę,

że

listy przez

chłopców

zostaną napisane.

205

ZAIMEK ZWROTNY se Odnosi się do 3 os. sg. i pl.

Nom. —

Gen. sui siebie (jego, jej, ich, je)

Dat. sibi sobie (jemu, jej, im)

Acc. se siebie (jego, ją, ich, je)

Abl. se(cum) (z) sobą (nim, nią, nimi)

o sobie (nim, niej, nich)

1. Od podanych czasowników utwórz bezokoliczniki.

futurum perfectum

activum passivum activum passivum

a. dico, 3, dixi, dictum

b. fero, ferre, tuli, latum

c. lenio 4

d. mitto, 3, misi, missum

e. moveo, 2, movi, motum

f. possum,posse,potui

g. probo 1

h. relinquo, 3, reliqui,

relictum

i. traho, 3, traxi, tractum

NOTA BENE

Pamiętaj, że zaimek se wolno stosować tylko do osoby 3

sg. lub pl.

Dla osoby 1 stosujemy wyłącznie zaimek me/nos, a dla 2

te/vos.

Zaimek se w ACI tłumaczymy jako: że on/że ona/że

ono/że oni/że one wtedy, kiedy zdanie nadrzędne

wypowiadane jest przez 3 os. sg. lub pl.

Np.: Cezar powiedział, że on… Żołnierze sądzili, że

oni… Kobiety wiedzą, że one…

206

2. Napisz po łacinie posługując się zaimkami me, te, se, nos, vos:

a. Cezar powiedział, że (on) pokona wrogów Rzymu …………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………

b. Kobiety rzymskie przysięgają, że (one) wolą śmierć niż hańbę ………………………….…...

…………………………………………………………………………………………………

c. Niektórzy filozofowie sądzili, że (oni) mogą poznać przyczyny wszystkich rzeczy ………...

…………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………..………..

d. d. Nikt nie wierzy, że (ty) zwyciężysz …………………………………………………….….....

e. e. Lud rzymski sądził, że (on) jest najdzielniejszy ze wszystkich ………………………….…...

……………………………………………………………………………………….………...

f. Wyrocznia powiedziała, że ja będę panem całej Azji ……………………………………..…..

…………………………………………………………………………………………………

g. Mawiają, że (wy) prosiliście wrogów o pokój ………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………

g. h. Wenus wiedziała, że (ona) jest najpiękniejsza z trzech bogiń ………………………………...

…………………………………………………………………………………………………

i. Żołnierze nigdy nie zobaczą, że szyk bojowy zostanie przeze mnie opuszczony ……………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

j. Zawsze sądziłem, że (wy) jesteście potężniejsi od nas ……………………………………….

…………………………………………………………………………………………………

iuro 1 – przysięgam; infamia,ae f – hańba; nonnulli,ae,a – niektórzy; potens,entis - potężny

3. Przetłumacz zdania.

a. Dux se esse fortissimum putat. –

b. Germani se vicisse putabant. –

c. Permultae puellae et feminae se pulcherrimas omnium credunt. –

d. Ille homo se prophetam putat. –

e. Illae se filias eius putant. –

207

f. Te omnium sapientissimum esse puto. –

g. Neminem te stultiorem puto. –

h. Dareus, rex Persarum, a se Graecos facile victum iri putat. –

k. Vos amicos meos esse et fuisse et futuros esse (fore) gaudeo. –

ĆWICZENIA NA ACI (wszystkie czasy)

4. Poniższe zdania uzależnij od podanych w nawiasach czasowników tak, by stworzyć

konstrukcje AcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Iuno, uxor et soror Iovis, mulierum patrona erat. (constat)

b. Minerva Iovi dignitate proxima fuit. (scimus)

c. Artifices Cererem deam facem tenentem fingunt. (videmus)

d. Pecunia mox nobis deerit. (amicus dixit)

e. Libri philosophorum Graecorum ab omnibus libenter legentur. (speramus)

f. Terra, caelum et homines a Deo creati sunt. (Christiani credunt)

g. Populus Romanus fortissimum exercitum habet. (ferunt)

h. Multa bella a Romanis gerebantur. (Didicimus)

i. Troia a Graecis expugnata est. (Homerus narrabat)

j. Navis hostium ancoram solvet. (Omnes videbunt)

k. Pons a militibus deletur. (Caesar iussit)

l. Plato omnium philosophorum clarissimus est. (Putatisne)

208

m. Oceanus magnus totam terram cingit. (Populi antiqui credebant)

n. In scriptorio medievali codices a scribis transcribebantur. (non ignoramus)

o. Aetas aurea in terras iterum veniet. (homines antiqui credebant)

5. Przetłumacz zdania.

a. Quisquis amat cervam, cervam putat esse Minervam,

quisquis amat ranam, ranam putat esse Dianam. –

b. Vulgus existimat mortuorum animas circa tumulos et membrorum suorum reliquias

oberrare. –

c. Post mediam noctem, ferunt, vera esse somnia. –

d. Rarum et insolitum est, feminam scire Latine. –

e. Scio me nihil scire. –

f. Dic, hospes, Spartae, nos te hic vidisse iacentes, dum sanctis patriae legibus obsequimur.

g. Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto. –

h. Iuppiter pater, si vis Numam Pompilium Romanorum regem esse, da signa nobis certa

inter fines, quos feci. –

i. Galli, qui in periculosis proeliis versabantur, se pro victimis homines interfecturos esse

deis pollicebantur. –

j. Marius se brevi tempore Iugurtham aut vivum aut mortuum in potestatem populi Romani

redacturum esse pollicitus est.-

k. Negat Cicero, si naturam sequemur ducem, unquam nos aberraturos esse.

209

l. Imberbus barbatum irridet: „Olim barbam similem barbae tuae habebam, sed ubi vidi me

horribilem esse, barbam totondi―. Cui barbatus: „Olim faciem similem faciei tuae habebam,

sed ubi vidi vultum meum horribilem esse, barbam promisi―.

6. Przetłumacz tekst.

Romae multas columnas, arcus, templa theatraque antiqua deleta esse cuncti dolemus. Hodie

tamen quoque nonnullae reliquiae Romae antiquae ostentari possunt. Quae summo gaudio eis, a

quibus Roma visitatur, sunt. Roma merito Urbs aeterna vocatur. Optime illud theatrum conservatum

est, quod iussu T. Flavii Vespesiani aedificatum est et olim ex eo Amphitheatrum Flavium

nominabatur. Hoc amphitheatrum postea Colosseum appellatum esse ex colossea statua Neronis,

quae hic collocata est, constat. Quo verbo nunc theatrum significatur. Tum, cum illud theatrum

aedificatum est, i.e. a. p.Ch.n. octogesimo, per C dies ludi magnifici Romanis a magistratibus

dabantur. Quibus diebus permultas bestias necatas esse notum est.

Mirus aspectus praebetur illis, qui illi theatro appropinquant. Alti muri eius theatri, quod ovi

formam habet, magnificis columnis ornantur. Colosseum amplissimum fuisse constat, et a

quinquaginta milibus hominum compleri potuit. Diebus festis per LXXX introitus, quos videmus,

magnae virorum feminarumque manus amphitheatrum intrabant. His enim diebus totus fere populus

Romanus advolabat. Eos, qui aderant, spectacula, quae eis dabantur, summo studio spectasse

scimus. Bestiae enim ex Africa importatae, quae in caveis sub arena sitis continebantur, in arenam

agitabantur. Quae, postquam illam intraverunt, inter se pugnabant. Servos quoque captivosque

dominorum iussu cum his bestiis pugnavisse constat. Postremo servi iuxta has bestias necati humi

iacebant. Haec spectacula Romanis maximo fuisse gaudio non ignoramus. Nos ipsos spectaculis

eiusdem modi delectari posse non puto.

7. Przetłumacz tekst.

Caesar in eis libris, qui Commentarii de bello Gallico inscribuntur, et de bellis, quae

Romani in Gallia, Germania Britanniaque diu gerebant, et de moribus institutisque eorum

populorum scripsit. Tacitus quoque, ille rerum scriptor Romanus, in libro suo de origine, situ,

moribus ac populis Germaniae dixit.

Caesar Gallos deorum maxime Mercurium colere scripsit. Hunc viarum ducem, hunc

mercatorum custodem esse Galli dicunt. Post hunc Apollinem et Martem et Iovem et Minervam

colunt. De his eandem fere opinionem quam reliqui populi habent: Apollinem morbos depellere,

210

Minervam artificiorum initia tradere, Iovem imperium deorum tenere ac protegere, Martem bella

gerere. Huic deo Galli, cum proelium committere in animo habent, plerumque praedam promittunt.

Cum adversarios superaverunt, primum bestias necare, tum in unum locum reliquas res congerere,

quibus magnos tumulos extruere solebant. In Galliae civitatibus neminem fere religionem et mores

populi laedere vel negligere constat.

De Germanorum autem deis Caesar nil nisi haec scripsit Germanos deorum in numero

eos solos ducere, quos cernere et quorum auxilio iuvari: Solem et Vulcanum et Lunam. E Taciti

libro intellegimus a Germanis maxime Mercurium coli. Cui Germani certis diebus homines etiam

sacrificant. Herculem et Martem concessis bestiis placant. Ceterum Germanos deos neque

parietibus includere neque in hominis speciem fingere Tacitus scripsit.

8. Przetłumacz tekst o tyranie Dionizjuszu i Damoklesie.

Aliquando quidam ex Dionysii assentatoribus, Damocles, commemoravit in sermone

copias eius, opes, rerum abundantiam, magnificentiam aedium regiarum negavitque umquam

beatiorem eo quemquam fuisse. Tum Dionysius ‗Visne igitur‘ — inquit — ‗o Damocle, quoniam te

haec vita delectat, fortunam experiri meam?‘ Ille se cupere dixit. Tum Dionysius collocari iussit

hominem in aureo lecto strato pulcherrima veste, abacosque complures ornavit argento auroque.

Tum ad mensam pueros delectos iussit consistere eosque nutum illius intuentes diligenter

administrare. Aderant unguenta, incendebantur odores, mensae exquisitissimis cibis extruebantur.

Felix sibi Damocles videbatur.

Subito Dionysius fulgentem gladium e lacunari saeta equina aptum demitti iussit. Qui

gladius illius beati cervicibus impendebat. Itaque Damocles nec plenum artis argentum conspiciebat

nec manum porrigebat in mensam. Denique dixit tyranno se abire velle et iam beatum nolle esse.

9. Przetłumacz tekst De Tantalo.

Tantalus, Iovis filius, dis carus fuit. Itaque Iuppiter eum ad convivia deorum admitti iussit.

Vetuit tamen ei in conviviis audita cum hominibus communicare. Ille autem putabat sibi licere de

consiliis deorum cum hominibus colloqui. Ob eam perfidiam Iuppiter iussit eum apud inferos in

aqua media collocari et perpetua siti et fame cruciari. Nam quamquam in aqua stetit, Iuppiter iussit

aquas recedere, quotiens ille haurire volebat. Item mala ei super caput pendebant, sed quotiens ille

ea decerpere volebat, pater deorum iussit ramos vento amoveri. Item Iuppiter iussit saxum super

Tantali caput pendere et semper timenti imminere.

211

10. Wybierz prawidłowe tłumaczenie:

1. Jowisz rozkazał, żeby Tantal w podziemiach był torturowany wiecznym głodem i pragnieniem.

a. Iuppiter iussit Tantalum apud inferos perpetua siti et fame cruciari.

b. Iuppiter iussit Tantalum apud inferos perpetua siti et fame cruciare.

c. Iuppiter iussit Tantalum apud inferos perpetua siti et fame cruciavisse.

d. Iuppiter iussit Tantalum apud inferos perpetua siti et fame cruciaturum esse.

2. Wódz poczuł, że otrzymał śmiertelną ranę.

a. Dux se vulnerem mortiferum accepisse sensit.

b. Dux se vulnus mortiferum accepisse sensit.

c. Dux vulnerem mortiferum accipere sensit.

d. Dux vulnus mortiferum accipere sensit.

3. Junona obiecała, że ozdobi Parysa największymi zaszczytami.

a. Iuno promisit Paridem maximis honoribus ornatum iri.

b. Iuno promisit se Paridem maximis honoribus ornaturam iri.

c. Iuno promisit se Paridem maximis honoribus ornaturum esse.

d. Iuno promisit se Paridem maximis honoribus ornaturam esse.

4. Kserkses sądził, że został przez Temistoklesa nie pokonany, lecz ocalony.

a. Xerxes putabat se a Temistocle non superatum, sed conservatum esse.

b. Xerxes putabat a se Temistocles non superatus, sed conservatus esse.

c. Xerxes putabat Temistoclem non superatum, sed conservatum esse.

d. Xerxes putabat se Temistoclem non superavisse, sed conservisse.

5. Kalchas przepowiedział Grekom, że Troja zostanie zdobyta dopiero w dziesiątym roku.

a. Calchas Graecis praedixit Troiam decimo demum anno expugnatum esse.

b. Calchas Graecis praedixit Troiam decimo demum anno expugnatam esse.

c. Calchas Graecis praedixit Troiam decimo demum anno expugnaturam esse.

d. Calchas Graecis praedixit Troiam decimo demum anno expugnatum iri.

6. Król uwierzył, że wojna łatwo zostanie przez niego zakończona.

a. Bellum se facile confectum iri rex credidit.

b. Bellum a se facile confecturum esse rex credidit.

c. Bellum facile confectum esse rex credidit.

d. Bellum a se facile confectum iri rex credidit.

7. Wszyscy mieli nadzieję, że wrócicie szczęśliwie do ojczyzny.

a. Omnes sperabant se feliciter in patriam redituros esse.

b. Omnes sperabant feliciter in patriam rediturum esse.

c. Omnes sperabant eos feliciter in patriam rediturum iri.

d. Omnes sperabant vos feliciter in patriam redituros esse.

212

OMINATIVUS CUM INFINITIVO (mianownik z bezokolicznikiem) jest

konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające

się od spójnika ŻE (żeby). Ponieważ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie

może pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego

zależy cała konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące). VERBUM

REGENS musi tworzyć związek zgody z NOMINATIWEM konstrukcji.

Sama konstrukcja w składa się z NOMINATIWU (rzeczownika, przymiotnika,

zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (dowolnego z 6).

Przy tłumaczeniu NCI na język polski

1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu — verbum regens —

dodajemy słówko ŻE (ŻEBY). Verbum regens tłumaczymy nieosobowo:

mawia się, sądzi się, uważa się, przekazuje się…

2. nominativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego

zaczynającego się od że

3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego

zaczynającego się od że

W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Wydaje się, że wojsko rusza do ataku.

Rozkazano, żeby nikt nie opuszczał szyku. Twierdzi się, że nic nie pozostaje zawsze na

swoim miejscu., itp.

PAMIĘTAJ, ŻE W NCI

VERBUM REGENS musi stać w stronie biernej (czas dowolny).

VERBUM REGENS musi tworzyć związek zgody z NOMINATIWEM (ta sama osoba i

liczba).

W NOMINATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z

określeniami.

INFINITIVUS może występować w dowolnym czasie i stronie (6 możliwości).

Od czasu i strony infinitiwu zależy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się

w tłumaczeniu NCI

N

LECTIO VICESIMA SEPTIMA

NOMINATIVUS CUM INFINITIVO (NCI)

VERBA IMPERSONALIA

213

Zauważ, że przy zamianie zdania niezależnego na NCI nie musisz zmieniać nic, poza zamianą

orzeczenia na odpowiedni infinitivus; pozostałe elementy są do przepisania:

Puer librum legit. (Videtur) puer librum legere. Wydaje się, że chłopiec czyta książkę.

Puellae matrem amabant. (Videntur) puellae matrem amavisse. Wydaje się, że dziewczynki

kochały matkę.

INFINITIWY W NCI

Infinitiwy nieodmienne (praesentis activi/passivi, perfecti activi, futuri passivi) pozostają w

NCI bez zmian. Infinitiwy odmienne (perfecti passivi i futuri activi) ulegają drobnej

zmianie: w oby infinitiwach ppp/pfa zamiast w accusatiwie występuje w nominatiwie. Nie

musi już bowiem uzgadniać się z accusatiwem

konstrukcji, tylko z nominatiwem konstrukcji.

INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI W NCI

INFINITIVUS FUTURI ACTIVI W NCI

temat

supini pfa w nom. infinitivus futuri activi w NCI

I amare amat- amaturus,amatura,amaturum

amaturi,amaturae,amatura amaturus,amatura,amaturum esse

amaturi,amaturae,amatura esse

II monere monit- moniturus,monitura,moniturum

monituri,moniturae,monitura moniturus,monitura,moniturum esse

monituri,moniturae,monitura esse

III legere lect- lectvus,lectura,lecturum

lecturi,lecturae,lectura lectvus,lectura,lecturum esse

lecturi,lecturae,lectura esse

IV audire audit- auditurus,auditura,auditurum

audituri,auditurae,auditura auditurus,auditura,auditurum esse

audituri,auditurae,auditura esse

esse — futurus,futura,futurum

futuri,futurae,futura futurus,futura,futurum esse = FORE

futuri,futurae,futura esse = FORE

temat

supini ppp w nom. infinitivus perfecti passivi w NCI

I amare amat- amatus,amata,amatum

amati,amatae,amata amatus,amata,amatum esse

amati,amatae,amata esse

II monere monit- monitus,monita,monitum

moniti,monitae,monita monitus,monita,monitum esse

moniti,monitae,monita esse

III legere lect- lectus,lecta,lectum

lecti,lectae,lecta lectus,lecta,lectum esse

lecti,lectae,lecta esse

IV audire audit- auditus,audita,auditum

auditi,auditae,audita auditus,audita,auditum esse

auditi,auditae,audita esse

NOTA BENE

214

ZALEŻNOŚĆ VERBUM REGENS I NOMINATIWU w NCI (związek zgody)

os. verbum regens NCI

1sg. Videor Visus/a/um sum Videbor ego librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że ja czytam książkę.

2sg. Videris Visus/a/um es Videberis tu librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że ty czytasz książkę.

3sg. Videtur Visus/a/um est Videbitur puer librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że chłopiec czyta książkę.

1pl. Videmur Visi/ae/a sumus Videbimur nos librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że my czytamy książkę.

2pl. Videmini Visi/ae/a estis Videbimini vos librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że wy czytacie książkę.

3pl. Videntur Visi/ae/a sunt Videbuntur pueri librum legunt. Wydaje się/Wydało/Wyda, że chłopcy czytają książkę.

SPOSÓB BUDOWANIA NCI we wszystkich czasach

verbum reg. nom. dop. bl. infinitivus

praesens activi

Puer epistulam scribit.

Videtur puer epistulam scribere.

Wydaje się, że chłopiec list pisze.

czasy przeszłe activi

Puer epistulam scripsit.

Videtur puer epistulam scripsisse.

Wydaje się, że chłopiec list pisał/napisał.

czasy przyszłe activi

Puer epistulam scribet.

Videtur puer epistulam scripturus esse.

Wydaje się, że chłopiec list napisze.

verbum reg. nom. dop. bl. infinitivus

praesens passivi

Epistulae a pueris scribuntur.

Videntur epistulae a pueris scribi.

Wydaje się, że listy przez chłopców są pisane.

czasy przeszłe passivi

Epistulae a pueris scriptae sunt.

Videntur epistulae a pueris scriptae esse.

Wydaje się, że listy przez chłopców były pisane.

czasy przyszłe passivi

Epistulae a pueris scribentur.

Videntur epistulae a pueris scriptum iri.

Wydaje się, że listy przez chłopców będą pisane.

215

VERBA REGENTIA W NCI

1. Verbum regens w NCI musi stać w stronie biernej (w dowolnym

czasie).

2. Verbum regens w NCI musi tworzyć związek zgody z nominativem konstrukcji (ta sama osoba

i liczba).

3. Verbum regens w NCI bez względu na formę, w jakiej stoi, musi być tłumaczone nieosobowo.

4. Verbum regens w NCI mogą być czasowniki te same, co przy ACI (ale w stronie biernej).

5. Niektóre czasowniki, np. video, habeo w stronie biernej zmieniają swoje znaczenie.

6. Verba deponentia, mimo biernej formy, nie wprowadzają NCI, wprowadzają ACI (ze względu

na czynne znaczenie).

NAJCZĘSTSZE VERBA REGENTIA W NCI

videor zdaję się, zdaje się, że ja habeor uważa się, że ja

dicor mówią o mnie, mówi się, że ja vetor zakazują mi / zakazuje mi się,

żebym

putor

existimor

iudicor

sądzą, mniemają o mnie, że ja trador

feror przekazuje się, że ja

iubeor rozkazują mi, żebym moneor upomina się mnie, żebym

POKAZANO 1 os. sg. praesentis. Verba regentia mogą pojawić się w każdej osobie i czasie.

VVERBA IMPERSONALIA

czasowniki nieosobowe

Czasowniki nieosobowe występują tylko w 3 os. i w infinitiwie

1. niektóre czasowniki określające zjawiska atmosferyczne.

indicativus praesentis infinitivus praesentis indicativus perfecti

pluit pada deszcz pluere że pada deszcz pluvit spadł deszcz

ninguit pada śnieg — (ninxit) spadł śnieg

NOTA BENE

zmiana znaczenia w

stosunku do activum

zmiana znaczenia w

stosunku do activum

216

2. czasowniki wyrażające uczucie.

indicativus praesentis infinitivus praesentis indicativus perfecti

paenitet me żal mi (łączy się z Gen.) paenitere paenituit

piget me przykro mi (łączy się z Gen.) pigere piguit

pudet me wstyd mi (łączy się z Gen.) pudere puditum est (puduit)

taedet me czuję wstręt (łączy się z Gen.) taedere pertaesum est

miseret me współczuję, lituję się (łączy się

z Gen.)

miserere miseritum est

3. inne.

indicativus praesentis infinitivus praesentis indicativus perfecti

decet me wypada, przystoi mi decere decuit

dedecet me nie wypada mi — —

iuvat me cieszy mnie, podoba mi się,

przyjemnie mi jest

— —

libet przyjemnie jest (łączy się z Dat.) libere libuit (libitum est)

licet wolno (łączy się z Dat.) licere licuit

oportet należy (łączy się z inf. i z ACI) oportere oportuit

1. Napisz po łacinie:

a. Wydaje się, że pada deszcz ……………………………………………………………

b. Żal nam umarłych ……………………………………………………………….….…

c. Wstyd mi za was ……………………………………………………………………...

d. Czujecie wstręt do kłamstwa ………………………………………………………….

e. Litujesz się nad biednymi ………………………………………………………..……

f. Wolno nam zawrzeć pokój z wrogami ………………………………………………..

217

2. Przetłumacz poniższe czasowniki zakładając, że są to verba regentia.

a. diceris - e. putabantur -

b. feruntur - f. iudicaris -

c. visi estis - g. visus sum -

d. tradita est - h. existimamur -

3. Zamień AcI na NcI lub NcI na AcI. Przetłumacz.

a. Homerum poetam clarissimum fuisse tradunt. –

b. Troia decem annos oppugnata esse dicitur. –

c. Amicus tuus vir fortis esse videtur. –

d. Me aegrotum fore existimant. –

e. Romulus Romam condidisse dicitur. –

4. Podane zdania uzależnij od podanego w nawiasie czasownika tworząc konstrukcję

AcI. Następnie zamień AcI na NcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Proserpina, Cereris filia, in Sicilia insula flores carpebat. (Putabant)

b. Pluto, deus inferorum, virginem Proserpinam conspexit. (ferunt)

c. Sicilia terrae motu concussa est. (Dicunt)

d. Pluto Proserpinam e numero comitum virginum elicuit. (Viderunt)