This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
TiTqos Zveli aRTqmis (uflis mier abraamTan da mere egvipteSi dadebuli aRTqmis) sapirispirod gaCnda Tavad `Zveli aRTqmis~ teqstSi. ieremias wignSi vkiTxulobT:
`aha, dadgeba Jami, ambobs ufali, da axal aRTqmas davudeb israelis saxls da iudas saxls. ara iseT aRTqmas, romelic davudevi maT mama-papas, roca xelCakidebuli gamomyavda isini egviptis qveynidan. daarRvies is Cemi aRTqma, Tumca me maTi patroni viyavi, ambobs ufali. radgan es aris is aRTqma, romelic unda davudo israelis saxls im drois Semdgom, ambobs ufali. wiaRSi Cavudeb maT Cems rjuls da gulze davawer. maTi RmerTi viqnebi da isini Cemi eri iqnebian~ (31:30-32).
aqedan Cans, rom sityvebi axali aRTqma ar aRniSnavs wigns,
axali aRTqmis wignebi ver Seiqmneboda, rom jer eklesia, rogorc religiuri Temi, ar daarsebuliyo. qristianTa wmida werili qristes eklesiis wiaRidan amoizarda.
versad pavle mociqulis epistoleebSi, romlebic 48-63 wlebSi saxarebebze adre iwereboda, ver aRmovaCenT miTiTebas qristes mociqulTa Tu mowafeTa wreSi Seqmnil raime werilobiTi dokumentis Sesaxeb. erTaderTi, rasac imowmebs pavle, es aris isev da isev Zveli aRTqmis wignebi, romlebic Semdgom saxarebebSic iqna damowmebuli, da cocxali cnobebi qristes Sesaxeb, romlebic mis mowafeTa da TviTmxilvelTa wreSi zepirad inaxeboda da vrceldeboda.
Tavdapirvelad, qristianul eklesiaSi karga xnis manZilze ar arsebobda erTi avtoritetuli wigni (msgavsi Zveli aRTqmisa), romelsac axaldaarsebuli eklesia daeyrdnoboda. qriste Tavad iyo moZRvreba, romelic yvela wignze srulyofilad moicavda WeSmaritebas. `me var WeSmariteba~, ambobda igi. arc erT saxarebaSi imis miniSnebac ki ar aris, rom mociqulebs ecadaT qristes qadagebebis, igavebis, logiebis (berZn. logia kviriaka `uflis naTqvamebi~) da saubris Cawera. sakmarisi iyo, rom maT esmodaT misi sityvebi. ai, ra ambobda evsebios kesarielis (260-340) mowmobiT (`eklesiis istoria~, w. III, 39) papiasi, hieropolisis episkoposi: `me mivxvdi, rom wignebs ufro meti ar mouciaT CemTvis, vidre cocxal da gamudmebul xmas~. papiasi usmenda im adamianebs, romelTac uSualod mociqulTagan hqondaT mosmenili
3
3
qristes Sesaxeb. mis dros jer kidev ar arsebobda axali aRTqma, rogorc aseTi, werilobiTi dokumenti, romelic dRes qristianobis fuZemdebluri wignia. evsebios kesarieli imasac wers, rom mociqulTagan mxolod maTem da ioanem aRweres qristes amqveyniuri cxovreba, oRond mogvianebiT. maTe ebraelebs uqadagebda maTsave enaze da misca kidec wigni. rac Seexeba ioanes, igi didxans zepirad gadascemda saxarebas da mxolod mas Semdeg gadawyvita Caewera, rac sami saxareba ukve dawerili iyo. raki isini mxolod im ambebs aRwerdnen, romlebic ioane naTlismcemlis datusaRebis Semdeg moxda, ioanem isurva, Tavis mxriv qristes Tavdapirveli saqmeni moeTxro (evseb. III, 24).
movusminoT romano gvardinis _ ras ambobs igi am sakiTxze: `iesom icis wminda werilTa wigni da aRiarebs maT saRvTo avtoritets; bunebrivi iqneboda, mas Tavisi avtoritetic amgvari wignisTvis miendo, eTqva Tavisi mowafeebisTvis: CaiwereT! Cven isic SegviZlia warmovidginoT, rom mas TviTon daewera; ra brwyinvale da Zvirfasi iqneboda CvenTvis es teqsti! eWvi ar unda Segveparos, rom RvTis Zes amgvari ramis gakeTeba SeeZlo; miT umetes, rom gamosvlaTa wignSi Cven vkiTxulobT, rogor ubrZana RmerTma moses, amoekveTa qvis ori dafa da uTxra: da me davwer am dafebze sityvebs [aT mcnebas] (gam. 34:1). rogorc ar unda gavigoT es `davwer”, nebismier SemTxvevaSi is niSnavs, rom RmerTi mkafiod akavSirebs Tavis qadagebas (Verkündung, kerigma) garkveul nawerTan. aseve SeeZlo iesos umTavresi Tavad daewera, an, ise moqceuliyo, rogorc RmerTi Zvel aRTqmaSi, romelic eubneba winaswarmetyvels: aiRe didi gragnili da dawere masze garkveviT (esaia 8:1). winaswarmetyveli wers da Semdeg es naweri saukuneebSi mogzaurobs. iesosac advilad SeeZlo eTqva Tavisi mowafeebisTvis: daixsomeT kargad, rasac geubnebiT. CaiwereT, rom Semdgom waikiTxoT, rom Tqveni xelidan Tqvenma Svilebma miiRon, da maTgan maTma Svilebma da ase yvela Semdgomma Taobam... magram man es ar gaakeTa. arc erTi sityva, iesos mier warmoTqmuli sakuTari saqmeebis an sakuTari moZRvrebis Sesaxeb, ar aris damowmebuli werilobiT wyaroTi. amgvari mowmobebi mogvianebiT daiwera. iesos wasvlidan mcire dro iyo gasuli, rodesac Seiqmna uflis gamonaTqvamebis krebuli, rac mogvianebiT ufro did nawarmoebad ganivrco. ase Seiqmna oTxi saxareba _ maTes, markozis, lukas da ioanes saxarebebi; es fasdaudebeli teqstebia; iseTive avtoritetulni, rogorc mociqulTa zepiri qadageba, romelTac es teqstebi Seqmnes an Tavisi avtoritetiT ganamtkices. aseve daiwera samoZRvrebo epistoleebi, romelTac iesos azrebi gadmosces da ganaviTares: pavles, iakobis, iudas, petres da ioanes epistoleebi. Semdeg Cven gvaqvs moTxroba lukasagan mowafeTa Temis Tavdapirveli xanis Sesaxeb. es aris `saqme mociqulTa”. bolos modis ioane mociqulis
4
4
`gamocxadeba~, romelic gviCvenebs iesos mis maradiul didebaSi. es yvelaferi pirveli saukunis bolos gaerTianda da rogorc axali aRTqma, gverdiT amoudga Zvel aRTqmas, da mas Semdeg isini erTad Seadgenen wmida werils. es yvelaferi moxda, magram ara iesos uSualo davalebiT. mas ar dauwesebia teqsti da wigni, rogorc gadacemis forma, aramed [...] daadgina wargzavnilebi (mociqulebi), romlebsac unda eqadagaT da eswavlebinaT. dawerili sityva mxolod damateba iyo zepiri sityvisa da mas saWiroebisamebr iyenebdnen. swored ase, gansakuTrebuli situaciebidan warmoiSva axali aRTqmis nawerebi; SeiZleba iTqvas, `SemTxveviT~, Tu am sityvaSi vigulisxmebT imas, rom es `programis gareSe~ moxda, rogorc didi da mniSvnelovani mTelis erTi nawili. axali aRTqmis wignebi RvTis sityvaa, cxonebis qadagebaa. isini saSualebas gvaZleven met-naklebad uSualod visminoT TviT iesos da misi maciqulebis sityvebi da davukavSirdeT pirveli qristianuli Temis cxovrebas. amas udidesi mniSvneloba aqvs rogorc rwmenis dasawyisSi, iseve mis zrdasa da gaRrmavebaSi, rwmenaze fiqrisas da morwmune azrovnebis TviTkritikisTvis. magram wmida werilis avtorebs romc araferi daeweraT, iesos qadageba mainc gaikvlevda gzas istoriaSi. es imisTvis ar iTqmis, rom axali aRTqmis wignebis mniSvneloba davakninoT, aramed imisTvis, rom maTi adgili da funqcia ganvsazRvroT. ramdenime am wignTagani dakargulia, kerZod, pavle mociqulis epistole laodikielebisadmi, da ori korinTelebisadmi. magram aman qadagebis sisrules veraferi daaklo. sxva sityvebiT: axali aRTqmis wignis sazrisi ar Zevs TviT masSi; ar SeiZleba es sazrisi mxolod misgan iqnas gagebuli. is Zevs im mizezSi, romelic ganapirobebs da moicavs am wigns da mxolod misi meSveobiT SeiZleba wigni gagebul iqnas, _ da es mizezi eklesiaa (romano gvardini, uflis eklesia: fiqrebi eklesiis arsze da daniSnulebaze).
2. axali aRTqmis ena ra enaze daiwera axali aRTqmis wignebi? axali aRTqmis ena
იუდეველებისგან განსხვავებით, ქრისტიანებს ყოველთვის არ ჰქონიათ წიგნი, როგორც დღეს არის „ახალი აღთქმის“ სახით. იესო ქრისტეს ხანაში ქრისტიანები იმოწმებდნენ ებრაულ ბიბლიას, რომელიც სამ ნაწილად გაერიანებული 39 წიგნისგან შედგება. სახარებებში ხშირია დამოწმებები რჯულისა (ხუთწიგნეული) და წინასწამეტყველთა წიგნებიდან. ეს იყო მათი საღვთო წერილი, რომელიც მათ იუდეველებთან საზიარო ჰქონდათ. ისმის კითხვა: რატომ არ შექმნეს პირველქრისტიანებმა თავიანთი საღვთო წერილი? რატომ არსად სახარებებში ნახსენები არ არის საკუთრივი ქრისტიანული ტექსტები? ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი ის არის, რომ თავად იესოს არასოდეს უცდია თავისი ნაქადაგარი წერილობით დაეფიქსირებინა; არც ის ჩანს არსად, რომ თავისი მოწაფებისთვის დაევალებინოს მის მიერ წარმთქმული სიტყვების ჩაწერა. ქრისტეს სწავლება მის სიცოცხლეში მხოლოდ და მხოლოდ ზეპირად ვრცელდებოდა და არავის მოსვლია აზრად, ჩაეწერა ზოგი რამ მაინც ქრისტეს სწავლებიდან. აქედან ის დასკვნა გამოდის, რომ ღვთის სასუფევლის ხარება, რომელიც ქრისტეს მოძღვრების გულისგულს შეადგენს, არავითარ ნაწერ ტექსტს არ ეფუძნებოდა. თავად ქრისტე იყო „ნაწერი“, წიგნი, რომელიც შეცავდა მის მოძღვრებას. თავად ქრისტეს პიროვნება და მისი ყოველი ნათქვამი იყო მოძღვრება, „ტექსტი“, რომელსაც მოციქულები და მოწაფეები ისმენდნენ. მეორე მიზეზი, თუ რატომ არ იქმნებოდა წერილობითი ტექსტები, ის იყო, რომ პირველი თაობის ქრისტიანები იმდენად იყვნენ შეპყრობილნი ესქატოლოგიური (ქვეყნის დასასრულის, უკანასკნელი დღეების) მოლოდინით, რომ არ ესწრაფოდნენ მომავალი თაობებისთვის წერილობითი ტექსტების დატოვებას, რადგან იმედი არ ჰქონდათ, რომ მათი მომდევნო თაობა საერთოდ იარსებებდა. აი, რას ამბობს პავლე მოციქული თავი ეპისტოლეში (წერილში) კორინთელ ქრისტიანთა მიმართ:
„აჰა, საიდუმლოს გეუბნებით თქვენ: ყველანი არ განვისვენებთ (არ მოვკვდებით), მაგრამ ყველანი შევიცვლებით ერთ წამში, თვალის დახამხამებაზე, უკანასკნელ საყვირზე, რდგან დასძახებს საყვირი დ მკვდრები აღდგებიან უხრწნელად, ხოლო ჩვენ [ცოცხლები] შევიცვლებით. რადგან ეს ხრწნადი უხრწნელებით უნდა შეიმოსოს და ეს მოკვდავი უკვდავებით უნდა შეიმოსოს. ხოლო როცა ეს ხრწნადი უხრწნელებით შეიმოსება და ეს მოკვდავი _ უკვდავებით, მაშინ ახდება დაწერილი სიტყვა: „სიკვდილი შთაინთქა ძლევით“, „სად არის, სიკვდილო, შენი ნესტარი? სად არის, ჯოჯოხეთო, შენი ძლევა?“ (1 კორ. 15:51-55).
ეს მძაფრი მოლოდინია გადმოცემული იოანეს „გამოცხადებაში“ ორად-ორი სიტყვით: „მოდი, უფალო იესო!“ ქრისტეს სიტყვების _ „ჰე, მოვალ მალე!“ _ საპასუხოდ (გამოცხ. 22:21), რითაც
7
7
თავდება ეს წიგნი. არათუ პირველ ხანებში, არამედ მოგვიანოდაც ძლიერი იყო ეს მოლოდინი. აი, რას წერს
ტერტულიანე, II-III სს-ის ქრისტიანი აპოლოგეტი (ქრისტიანობის დამცველი წარმართთა შემოტევებისგან):
„ჩვენი სურვილები მიმართულია ამ დროჟამის დასასრულისკენ, წუთისოფლის გარდაქმნისკენ, უფლის დიდი დღისკენ, რისხვისა და განკითხვის დღისკენ, უკანასკნელი და საიდუმლო დღისკენ, რომელიც არავინ უწყის [როდის დადგება], გარდა მამისა..“
berZnuli termini evangelion (“keTili Setyobineba, ambavi”), romelsac zedmiwevniTi sizustiT Targmnis qarTuli sityva saxareba, Tavdapirvelad, Tavis genezisSi, ar gulisxmobda werilobiT teqsts, aramed igi niSnavda adamianTa xsnis xarebas (xareba TavisTavad kargi, keTili ambis Setyobineba da, maSasadame, gaxarebaa). es mniSvneloba daculia Tavad axali aRTqmis teqstebSi: `xolo gauwyebT Tqven, Zmebo, rom saxareba, romelsac vaxarebdi (to evangelion to evangelisTen), ar aris adamianuri~ (gal. 1:11). amrigad, aq saxareba aris ara wigni, aramed zepiri Setyobineba yvelaferi imisa, rac adamianis xsnasTan aris dakavSirebuli. es aris axali ambavi, axali saidumlo, romelic Zveli aRTqmis epoqis dasasruls qristes aRdgomam moitana. ras niSnavs markozis saxarebis (wignis) pirveli sityvebi `dasawyisi saxarebisa ieso qristesi, RvTis Zisa~ (mark. 1:1)? cxadi unda iyos, rom aq saxareba ar niSnavs teqsts, moTxrobas, aramed ieso qristes misiis gancxadebas (gamocxadebas), rac aucileblobiT ar moiTxovda mis naraciad, wignad qcevas. cneba saxareba maSin gaxda literaturuli Janri, roca mas masSi nagulisxmevis Sinaarsis _ xsnis gadmocema daweril teqsts daekisra. am teqsts ewoda saxareba. ukve iustine martvili (filosofosi, 100-165) qristes Sesaxeb monaTxrobs saxarebas uwodebs: `radgan mociqulebma mogonebebSi, romelTac saxarebebs (evangeliebs) uwodeben, gadmogvces, rom maT amgvarad eanderZaT: `iesom aiRo puri, warmoTqva madloba da Tqva: ase gaakeTeT Cem mosagoneblad, es aris Cemi sxeuli...~ (apologia, I,66,3). Tumca saxarebis Tavdapirveli mniSvneloba ganagrZobs arsebobas, risi dasturic aris saxarebaTa oficialuri saxelwodeba „saxareba maTesagan~, `saxareba markozisagan~ da a.S., da ara `maTes saxareba~, `markozis saxareba~ da a.S. saxareba qristesia, romelsac naratiul formas aZleven maxareblebi (evangelistebi).
am gagebiT, saxarebas, rogorc literaturul tips, ara aqvs paraleli elinisturi xanis Janrebs Soris, arc plutarqes Tu diogene laertesis gamoCenil adamianTa biografiebSi, romlTa msgavsi uamravi raodenobiT iwereboda. pirvel rigSi, gansxvaveba arsebiTia avtoris poziciaSi: `saxarebaSi markozisagan~ avtori ver gamoicnoba, arsad is komentars ar akeTebs moTxrobili faqtebis mimarT, ar gamoTqvams
9
9
sakuTar azrs, damokidebulebas plutarqesgan da sxvaTagan gansxvavebiT; ar Cans misi pirovneba, arc qveteqstebSi igulisxmeba; is dafarulia. meore ufro arsebiTi aris is, rom mTavari `gmiris~, `personaJis~ _ ieso qristes moqmedebebi da qcevebi ar aris gadmocemuli biografiulad. saxarebis mizani ar aris Tanamimdevruli da uwyveti aRwera nazareTeli iesos cxovrebisa an misi xasiaTis warmodgena. yuradRebis centrSia iesos amocana, rogorc RvTisgan movlinebulisa RvTis Zisa, misi mizani, romelic gamovlinda mis qmedebaSi, qadagebaSi, vnebaSi da aRdgomaSi. ambebi, romlebic saxarebebSia gadmocemuli, swored am upiratesi kuTxiT aris moTxrobili; yoveli faqti, yoveli monaTxrobi emsaxureba im moZRvrebis gaxsnas, romelic qristem Tavisi qadagebebis, gamonaTqvamebis (logiebis, berZn. logia), igavebis da, rac mTavaria, Tavisi pirovnebis saxiT moitana. maxarebeli luka swored am mizniT Seudga weras, rogorc is mimarTavs Teofiles: `raTa Seicno im moZRvrebis simtkice, romelSic ganiswavle~ (luk. 1:4). qriste Tavisi sityviT da saqmiT aaSkaravebs Tavis pirovnebas, romelic Tavis TavSi moZRvrebas inaxavs.
Tu vilaparakebT saxarebaze, rogorc Janrze, unda iTqvas, rom masSi aris biografiuli elementi (am mxriv, igi berZnuli biografiis Janrs enaTesaveba), oRond mxolod im faqtebis gadmocemis TvalsazrisiT, romlebic moZRvrebis naTelyofas emsaxureba. Txroba ganzavebulia brZnuli sityvebiT, SegonebebiT da igavuri TqmebiT, rac Zveli aRmosavleTis literaturuli Janris kuTvnilebaa (is Sumeruli mwerlobidan iRebs dasabams). esenia iesos gamonaTqvamebi (logiebi), _ qadagebebi, igavebi, romlebic iesos saqmeTa _ saswaulqmedebaTa da kurnebaTa gverdiT misi pirovnebis, misi misiisa da moZRvrebis ganmartebas emsaxureba.
Tu plutarqes an sxvaTa biografiebi adamianTa cnobismoyvareobis dasakmayofileblad an pirovnebaTa Rvawlis ardasaviwyeblad aris dawerili, saxarebebaTa avtorebs sruliad gansxvavebuli amocana aqvT dasaxuli, saxeldobr, rogorc ioane maxarebeli wers: `es ki daiwera, raTa irwmunoT, rom ieso aris qriste, Ze RvTisa, da raTa morwmuneebs gqondeT sicocxle misi saxeliT~ (ioan. 21:31). amrigad, saxareba ufro mowodebad unda CavTvaloT, vidre naratiul Janrad.
saxareba rwmenis wignia, magram es ar gamoricxavs imas, rom igi aris amave dros istoriuli mowmoba ieso qristeze, nazarevelze, romelic iSva beTlemSi imperator avgustusis da iudas mefis herodes dros, da jvars acves pontoeli pilates prefeqtobisas. am mizniT moxvda mrwamsis simboloSi pilates saxeli (“da jvars ecva CvenTvis pontoelisa pilates-ze”). amiT naTqvamia, rom ieso qriste, nazareveli, arsebobda ara miTiur, aramed konkretul istoriul droSi.
ramdenadac saxareba (da saxarebebi) qristes moZRvrebas anu mis
luka, rogorc saxarebisa da “mociqulTa saqmis” avtori, septuagintasa da ebraelTa saqmeebis did codnas avlens, rac mas unda SeeTvisebina gaaqristianebis Semdeg qristes mowafeebTan da
13
13
mociqulebTan urTierTobisas. berZnulis garda, mas arameulic unda scodnoda, raki warmoSobiT antioqiidan iyo, Tumca saeqimo ganaTleba tarsusSi, pavles mSobliur qalaqSi, hqonda miRebuli. pavle mas `sayvarel mkurnalad~ ixseniebs (kol 4:14).
luka axali aRTqmis avtorTa Soris yvelaze nayofieria: misi saxareba pavles ToTxmet epistoleze didia moculobiT, xolo `saqmeni~ Svid kaTolike epistolesa da `gamocxadebas~ aRemateba. misi saxarebis stili (berZnuli) mxolod ebraelTa mimarT epistoles Tu Camouvardeba. luka Tavis saxarebaSi, gansxvavebiT danarCen maxarebelTagan, uyuradRebod ar stovebs ioane naTlismcemlis Sobis ambavs, romelsac igi, SeiZleba iTqvas, kontrastulad, macxovris SobasTan akavSirebs. ioane naTlismcemeli da winamorbedi, rogorc Zveli aRTqmis ukanaskneli winaswarmetyveli, Zveli aRTqmis rCeul adamianTa Sobis wesiT berwi Tu moxucebuli dedisgan (rogorc isaki sarasgan, iosebi raxelisgan) ibadeba. mis sapirispirod, ieso, romelic Zveli rjulis dasasruleblad movida, qalwulisgan iSva, riTac esaias sakvirveli winaswarmetyveleba (7:14) aRsrulda.
lukas saxareba im mizniT aris dawerili, rom qristianobas aziaros ganaTlebuli berZeni mkiTxveli, rogoric unda yofiliyo Teofile, saxarebis adresati (1:1-4). Cans, saxareba araiudeveli auditorisTvis aris gamiznuli, amitomac masSi mcirea damowmebebi Zveli aRTqmidan, romelic maTTvis ucnauri da naklebad cnobili iyo.
luka gaxazavs iesos misiis universalobas. Tu maTes saxarebaSi ieso genelogiis TavSi abraamia, lukas saxareba mis winaprad adams asaxelebs, rac iribad imis mimaniSnebelia, rom qriste ara mxolod ebraelTa, aramed adamis modgmis, mTeli kacobriobis, gamosaxsnelad iSva.
im miznisTvis, risTvisac es saxareba daiwera, savsebiT adeqvaturia misi avtoris daxvewili berZnuli, rac mas danarCeni maxareblebisgan gamoarCevs.
sinoptikuri saxarebebi
pirveli sami saxareba (maTesagan, markozisagan da lukasagan) did msgavseba iCenen erTmaneTTan kompoziciaSi, aRweris TanamimdevrobaSi, pasaJebis sityvier agebulebaSi, saerTo mimarTulebaSi, faqtebis erTnair xedvaSi. amis gamo daerqvaT maT sinoptikuri, rac niSnavs “erTnairad mxedvelT”, “TanamxedvelT” (berZn. sin-opteo `Tanavxedav~). am da kidev sxva niSnebiT isini sagrZnoblad gansxvavdebian meoTxe saxarebisgan, romlis avtors ioanes `logosis mociqulad~ moixsenieben. SedarebiTma analizmma cxadyo, rom es sami saxareba erTmaneTiT arian ganpirobebuli da erTmaneTze damokidebulni. es siaxlove aSkara gaxda mas Semdeg, rac XVIII saukuneSi isini gamosces e. w. sinopsisis saxiT
14
14
anu paralelur svetebad (amgvari sinopsisi dResac ibeWdeba damTxvevaTa TvalsaCinoebis mizniT).
amocana ar aris) aRvniSnavT, rom orive saxis epistoleebSi wamoWrili problemebi mainc yvela eklesias exeba da, aqedan gamomdinare, eklesias, rogorc mTlians, universalur eklesias, rogorc sami saukunis Semdeg nikea-konstantinopolis mrwamsSi ase ganisazRvra: „erTi, wmida, kaTolike da samociqulo eklesia“. am mxriv, kaTolike (sayovelTao, universaluri) da samociqulo erTmaneTs ganapirobebs: kaTolike eklesia dafuZnda samociqulo moZRvrebaze, romelic am epistoleebSi iqna pirvelad gadmocemuli. tipuria am mxriv iakob mociqulis kaTolike epistolis mimarTva: `RvTisa da uflis ieso qristes mona iakobi ganTesilobaSi myof Tormet toms, gixarodeT~. tradiciuli Tormeti tomi, romelTagan I saukuneSi mxolod iudasa da beniaminis
17
17
tomebi iyo SemorCenili, Seadgens mTels eklesias, Zveli aRTqmis eklesiis (ebr. kahal, yedah, berZn. sinagoge) figurativul saxes. aseve petre mociqulis epistolis adresatia mTeli eklesia, sadac ki ar unda myofobdes igi sxvadasxva adgilobrivi eklesiebis saxiT: `petre, ieso qristes mociquli., xiznebs, ganTesilT pontoSi, galatiaSi, kabadokiaSi, aziasa da biTviniaSi...~ swored eseni moicavdnen mTels (kaT’olon) eklesias. CamovTvaloT kaTolike epistoleni, romlebic axali aRTqmis gamocemebSi an `gamocxadebas~ mosdevs an pavles epistoleebs an mociqulTa saqmeebs: iakobis epistole, petres 1 d 2 epistoleebi, ioanes 1, 2 da 3 epistoleebi, iudas epistole. iakobi uflis Zmaa, romelic ierusalimis pirveli episkoposi iyo, amitomac misi epistole epistoleTa TavSia moqceuli.
mociqul pavles 14 epistole ekuTvnis, romlebic 11 adresatisadmia mimarTuli; adresatebi an adgilobrivi eklesiebia (romis, korinTos, galatiis, efesos, kolasis, Tesalonikis) an kerZo pirebia, mociqulis megobrebi da Tanamdgomni (timoTe, tite, filimoni). bolo epistole ebraelTadmi Taviseburia (mis Sesaxeb qvemoT).
ra xasiaTis aris pavles epistoleebi? maT xasiaTs maTi adresati gansazRvravs: adresati da msmeneli misi sityvisa aris ara zepirovnuli sazogadoeba, rogoric aris erTi kaTolike eklesia, aramed kerZo eklesiebi da adamianebi TavianTi konkretuli saWirboroto sakiTxebiT. TiToeul maTganTan pavles aqvs piradi (pirovnuli) damokidebuleba da urTerTobani. ai, rogor mimarTavs filimons pavle: `pavle, qriste iesos patimari, da Zma timoTe, filomons – Cvens sayvarels da TanamSromels, da apfias, sayvarel das, da arqiposs, Cvens TanamebrZols, da Sens saSinao eklesias~ (fil. 1:1). aq igrZnoba, rom dasaxelebuli pirebi erTmaneTis axlobelni da pavles megobrebi arian; isini saSinao eklesiis mrevlia. aq yvelaferi konkretul-dokumenturia dawyebuli imis aRniSvniT Tu SexsenebiT, rom onisime, romelsac Svils uwodebs, man borkilebSi Sva anu patimrobisas monaTla (1:10); ai, am onisimes Suamdgomlobs igi filomonis winaSe, rom miiRon rogorc RviZli da Tavisiani, rogorc Tavad pavles miiRebdnen (`miiRe igi, rogorc Cemi guli~, `miiRe is, viTomc me viyo~). amave dros, pavle umxels maT Tavisi momavali stumrobis Taobaze (`gamimzade binac, radgan vimedovneb, rom Tqveni locviT mogecemiT Tqven~, 1:22).
epistoleSi, rogorc, magaliTad, 1kor 7:1-dan Cans, rom maT Soris arsebobs miwer-mowera da es epistole am miwer-moweris nawilia. marTalia, epistolis miweris sababi xSirad konkretuli saWirboroto an saWoWmano sakiTxebia, magram epistole bunebrivad gadaizrdeba fundamenturi Teologiuri problemis ganxilvaSi, riTac is kaTolikeobas iZens anu sayovelTao xdeba, gascdeba ra adgilobrivi eklesiis sazRvrebs. erTi eklesiis gasaWiri an cdomilebani da
18
18
dabrkolebani rwmenaSi sayovelTao eklesiis problema xdeba. maT TandaTan SeiZines universaluri xasiaTi, roca sxvadasxva adgilobrivma eklesiebma dainaxes, rom epistoleebSi pavle bevrs iseT rames wers, rac qristes movlinebis uRrmes saidumloebebTanaa dakavSirebuli. magaliTisTvis, pavle gafantavs TesalonikelTa eWvebs mkvdreTiT aRdgomis gamo: `radgan Tu gvwams, rom ieso mokvda da aRdga, maSin RmerTi iesoSi gansvenebulebsac moiyvans masTan erTad~ (1Tes. 4:14), aseve, ufro mkveTrad da damarwmuneblad, originalurad dasmuli kiTxviT korinTelTadmi epistoleSi: `xolo Tu qristeze iqadageba, rom is aRdga mkvdreTiT, rogorRa ambobs zogierTi Tqvengani, ar aris mkvdreTiT aRdgomao? mkvdreTiT aRdgoma Tu ar aris, qristec ar aRmdgara. xolo Tu qriste ar aRmdgara, Cveni qadagebac fuWia da fuWia Tqveni rwmenac~ (1kor. 15:12-14). qristes religiis am fundamenturi sakiTxis, misi arsisa da gulisadmi, cxadia, sxva eklesiebic ar darCebodnen gulgrilni.
ioanes `gamocxadeba~ mcire aziis Svid eklesiisadmi mimarTviT iwyeba, magram am SvidSi isev da isev erTi msoflio (universaluri) eklesia igulisxmeba: isini msoflio eklesiis sxvadasxva mdgomareobas gamoxataven. wignSi igrZnoba kvali qristianTa sayovelTao devnisa, romelic gansakuTrebiT gasastikda imperator domicianis mefobis (81-96) bolo xanebSi, roca imperatoris kultma gamokveTili saxe miiRo (qristianebi ar miagebdnen RvTiur pativs imperatoris gamosaxulebas, risTvisac isjebodnen). daweris TariRad asaxeleben 94-95 wlebs. Tavad avtori `gamocxadebisa~ asaxelebs Tavis saxels da adgils, sadac daiwera igi: `me var ioane, Tqveni Zma da moziare gasaWirSi, sufevasa da ieso qristes moTminebaSi. viyavi kunZulze, romelsac ewodeba patmosi~, (1:9); yovel SemTxvevaSi gamocxadebis xilva mas am kunZulze hqonda, sadac gadasaxlebuli iyo da sadac sicocxlis bolo wlebi gaatara. Tumca misi avtorobis sakiTxi eWvs badebs im gansxvavebaTa gamo, rac Cndeba `gamocxadebisa~ da meoTxe saxarebis (an ori epistolis) enasa da Teologias Soris. mTavari gansxvaveba is aris, rom `gamocxadebaSi~ sruliad ugulebelyofilia istoriuli ieso, rogorc kaci, romelic missave saxarebaSi adamianuri mxridan aris warmodgenili. teqstidan ar Cans, rom avtori ganxorcielebuli RvTis TviTmxilveli da misi sayvareli mowafe iyo (rogorc ioane xSirad ixsenieba saxarebaSi), an
21
21
gulisxmobs Tu ara avtori Tavis Tavs „kravis Tormeti mociqulis saxelebs~ (gamocx. 21:14) Soris.
ioanes `gamocxadeba~ ebraul apokalipsur Janrs ekuTvnis, magram Zireulad gansxvavdeba misgan. pirvel rigSi, is ar aris fsevdoepigrafikuli anu ar miewereba Zveli aRTqmis xanis avtoritets (moses, enoxs Tu daniels), ar Seicavs momavali istoriis winaswarmetyvelebas; meore is, rom avtors mxedvelobaSi hyavs realuri sazogadoeba konkretuli qristianuli Temebis anu eklesiebis saxiT. teqstSi mocemulia mcire aziis realuri eklesiebis aqtualuri mdgomareoba da misi Sefaseba. es aris misi amosavali aspeqti. egzegetika masSi xedavs Soreuli momavlis winaswarmetyvelebas; alegoriuli ganmartebiT, `gamocxadeba~ aRwers saukuno dapirispirebas RvTis sasufevelsa da satanas Soris, anu igi aaSkaravebs warsulis, awmyosa da momavlis faqtebs. `gamocxadebis~ istoriuli aqtualoba ar ewinaaRmdegeba mis alegoriul-simbolur interpretacias.
dasavleTis eklesiam `gamocxadeba~ imTaviTve Seitana kanonSi, magram ase ar iyo aRmosavleTSi: mas ar cnobdnen evsebios kesarieli, kirile ierusalimeli, ioane oqropiri da sxvani. laodikiis krebam (Sedga IV s-is 60-ian wlebSi) igi kanonis gareSe datova. ar miiRo igi siriulma (e.w. peSitam) da somxurma bibliam.
4. Zveli aRTqmis damowmebani axal aRTqmaSi
saxarebisa da, savaraudod, mociqulTa moRvaweobis (“saqme mociqulTa”) xanaSi ar arsebobda qristianulwiaRSi Seqmnili wigni, romelsac daimowmebdnen maxarebelni an mociqulni. erTderTi wigni, rogorc iTqva, Zveli aRTqma iyo, romelic saxarebaSi, epistoleebsa da “mociqulTa saqmeSia” damowmebuli. sxva werilobiT avtoritets axali aRTqma ar icnobs. werili, sjuli da winaswarmetyvelni – am saxelwodebebiT aris moxseniebuli damowmebisas Zveli aRTqma, romelic, rogorc viciT, sami nawilisgan _ rjuli, winaswarmetyvelni da werilni _ Sedgeba. 320 SemTxvevidan yvelaze xSirad fsalmunebi da esaias winaswarmetyvelebis wignia damowmebuli, mere me-2 rjuli da gamosvlaTa wigni. zogi adgili zustad aris damowmebuli, zogi perifrazis saxiT, zogic _ mxolod aluziurad (im imediT, rom bibliis mcodnisTvis mixvedra Zneli ar iqneboda). tipiuria amgvari wanamZRvreba damowmebis win: “yovelive es moxda, raTa aRsruldes uflis naTqvami winaswametyvelis mier, romelic ambobs...” (maTe, 1:22); “maSin aRsrulda winaswarmetyvel ieremias naTqvami...” (maTe, 2:17); “radgan es aris, viszec iTqva esaia winaswarmetyvelis mie” (maTe, 3:3). es imas niSnavs, rom saxarebis avtoris
22
22
(Semdgenelis) rwmeniT da xedviT is, rac naTqvamia Zvel aRTqmaSi, axalSi poulobs ganxorcielebas. swored es momenti igulisxmeba avgustines gamonaTqvamSi, rom
“uflis angelozma uTxra filipes: adeqi da wadi samxreTisaken im gzaze, romelic ierusalimidan RazaSi Cadis. ukacrielia igi. Adga da wavida. da, aha, kaci eTiopeli saWurisi, eTiopiis dedolis, kandakes didebuli, mTeli misi saganZuri mcveli, romelic Tayvanis sacemad mosuliyi ierusalimSi, ukan brundeboda da, Tavis etlSi mjdari, kiTxulobda esaia winaswarmetyvels. uTxra sulma filipes: midi da axlos daudeqi mag etls. miirbina filipem da, roca gaigo, rom igi esaia winaswarmetyvels kiTxulobda, uTxra: Tu gesmis, rasac kiTxulob? man uTxra: rogor SevZleb, Tu aravin ganmimartavs? da sTxova filipes, asuliyo da mis gverdiT damjdariyo. werilis adgili, romelsac is kiTxulobda, es iyo: kraviviT dasaklavad miiyvanes da, rogorc cxvari dums mparsvelebis winaSe, ise masac ar dauZravs bage. damcirebaSi waerTva samarTali da vin moikiTxavda mis warmoSobas? radgan cocxalTa qveyanas moswyda, Cemi xalxis codvebisTvis Sexvda satanjveli”. miugo saWurisma filipes da uTxra: gevedrebi, visze ambobs amas winaswarmetyveli, Tavis Tavze Tu sxva vinmeze? gaxsna filipem bage da daiwyo am weriliT da axara iesos Sesaxeb” (saqme mociqulTa, 8:26-35).
yuradReba mivaqcioT am sityvebs “daiwyo am weriliT da axara...”. filipem esaias winaswarmetvelebis es adgili (es. T. 53) saxarebad gamoiyena, ris SesaZleblobasac mas aZlevda teqsti. 53-e Tavis gamo netari ieronimusi ambobs, rom esaia aq ufro maxarebelia, vidre winaswarmetyvelio. gadaWarbeba ar qneba, Tu vityviT, rom esaias wignis 53-e Tavi mexuTe saxarebaa, romelic qristes jvarcmamde saukuneebis win daiwera.
kanonikurad Seracxil wignebTan erTad vrceldeboda teqstebi, romelTa kanonikuroba-arakanonikurobis sakiTxi Tavdapirvelad ar idga. eklesiis mamebi TavianT nawerebSi ama Tu im problemaze msjelobisas eyrdnobodnen maT da imowmebdnen. esenia: klimenti romaelis I epistole korinTelTadmi.
epistoles avtoria romis mesame episkoposi wm. petre mociqulis Semdeg, misi episkoposobis xana modis 92-101 wlebze. ase rom misi epistole dawerili unda iyos ara ugvianes II s.-is 90-iani wlebisa. gamodis, rom es teqsti ufro adrea Seqmnili, vidre ioanes saxareba da `gamocxadeba~. amrigad, igi mociqulTa xanas ganekuTvneba, ris gamoc misi avtoriteti didi unda yofiliyo, Tumca igi, sabolood, mainc ver moxvda axali aRTqmis kanonSi.
es epistole, garda siZvelisa, ori kuTxiT aris mniSvnelovani: pirveli, eklesiis istoriis TvalsazrisiT, rom masSi dadasturebulia petres myofoba romSi, pavle mociqulis mogzauroba espaneTSi, da am ori mociqulis mowameobrivi sikvdili; eklesiis devna neronis xeliT. meore, dogmatur-kanonikuri TvalsazrisiT: aq laparakia saeklesio xelisuflebis legitimurobaze, romelic mociqulidan episkoposebs gadaecemaT. klimentis epistole didi avtoritetiT sargeblobda Zvel eklesiaSi: mas kiTxulobdnen eklesiebSi mrevlis sakvirao Sekrebebze. ai, ras wers evsebios kesarieli: `cnobilia erTi sakvirveli werili klimentisa, romelic sandod iTvleba; igi romis eklesiis saxeliT aris dawerili korinTos eklesiis mimarT, sadac maSin ganxeTqileba moxda. Cven viciT, rom es epistole imTaviTve ikiTxeboda sajarod bevr eklesiaSi. mas dRemde kiTxuloben...~ (w. III, 16). `didaqe~
anu `Tormeti mociqulis swavlani~, kompilaciuri nawarmoebi, dawerilia II s.-Si egvipteSi an siriaSi, Sedgeba 16 mokle Tavisgan, sadac gadmocemulia qristianuli moralisa da eTikis sakiTxebi, saeklesio praqtika, esqatologiuri molodini (qristes meored mosvla soflis dasasruls). mas imowmebdnen IV-V ss.-Sic ki. hermas `mwyemsi~
es aris apokalipsis tipis nawarmoebi. gamocxadeba eZleva vinme hermas romSi moxucebuli dedakacis piriT da mwyemsis saxiT movlenili angelozis mier. wigni sami nawilisgan Sedgeba: xilvani, mcnebani da igavni. teqstis ebraizmebi mowmobs avtoris iudeur warmoSobas an aRzrda-ganaTlebas. dogmaturi TvalsazrisiT sainteresoa: hermas Tanaxmad, eklesia RvTis upirvelesi qmnilebaa (avtors eklesia evlineba moxucebuli qalis saxiT, romelic yvelaze adre Seiqmna da, rac
sadac abraamzea laparaki, rogorc rwmenis mamaze, rac misTvis, rogorc ebraelTa moZulisTvis, miuRebeli iyo. TviTneburad Sehqonda Sesworebebi teqstSi, zogjer radikalurad cvlida azrs sityvebis gadanacvlebiT an gamotovebiT. magaliTisTvis, gal. 1:1-Si gamotova sityvebi kai theou patros (`da mama RmerTis mier~), raTa eCvenebina, rom RmerTs ar aRudgenia ieso qriste, aramed, rogorc gnostikosebi fiqrobdnen, Tavad aRidgina Tavi. amgvar cvlilebaTa mizani iyo, mkveTrad ganesxvavebina erTmaneTisgan mis mier borotad miCneuli Zveli aRTqmis RmerTi (e. w. boroti demiurgi) romelmac boroti samyaro Seqmna, axali aRTqmis `ucnobi~ mowyale RmerTisgan, romelmac qristeTi gamoavlina Tavi.
sabolood, 144 wels markionis Sexedulebebi dagmobil iqna da igi moikveTa romis eklesiam. markionis mier daarsebulma seqtam misi sikvdilis Semdeg karga xans iarseba da, bolos, maniqevelebs Seerwya. damaxasiTebelia markionis pirovnebisTvis, rom cnobilma polikarpem, Semdgom martvilma (mowamem), roca mas romSi piradad Sexvda, `satanis pirmSo~ uwoda. ai, aseTi reputacia hqonda markions. cxadia, miseuli axali aRTqma eklesiam ar miiRo. mainc markioni pirveli iyo, romelmac axali aRTqmis struqtura nawilobriv moxaza (saxareba da samociquli wignebi).
markionma erTaderTi lukas saxareba Seitana Tavis kanonSi, mis dros jer kidev ar iyo dadgenili oTxi saxarebis kanonikuroba. pirvelad sirielma tatianem (daaxl. 175) moiyvana harmoniaSi oTxi saxareba (diatesaronis saxelwodebiT), rasac farTod gauRo kari eklesiam.
irinevsi (daaxl. 200) ukve imowmebs 4 saxarebas, am dros ukve dadgenilia maTi kanonikuroba, Tumca maTi rigi jer kidev ar aris mkacrad gansazRvruli. irinevss damowmebuli aqvs pavles 11 epistole, kaTolike epistoleTagan: 1petre, 1 da 2 ioane, gamocxadeba, saqme mociqulTa. Tumca es imas ar niSnavs, rom danarCeni epistoleebi jer kidev ar iyo miCneuli kanonikurad. mis mier hermas `mwyemsis~ damowmeba SeiZleba imaze laparakobdes, rom irinevsi am nawarmoebs avtoritetulad miiCnevda da SesaZleblad Tvlida, rom igi axali aRTqmis wignebs Soris Seracxuliyo.
arsebobs laTinuri xelnaweri, romelic misi aRmomCenis _ lodoviko antonio muratoris saxeliT aris cnobili da 170-180 wlebiT aris daTariRebuli, sadac Semdegi wignebia Tavmoyrili: 4 saxareba, mociqulTa saqmeni, pavles 13 epistole, iudas da 2ioanes kaTolike epistoleebi, gamocxadeba.
dReisaTvis cnobili kanoni mxolod IV saukunis bolos dadginda. evsebios kesarieli (260-240) jer kidev yoymanobs zogierTi wignis avTenturobisa da utyuari avtoritetis Taobaze. movusminoT, ras wers
26
26
igi `eklesiis istoriaSi~:
`axla CamovTvaloT axali aRTqmis CvenTvis ukve nacnobi wignebi. pirvel adgilze, ra Tqma unda, movaqcevT wmida oTx saxarebas, maT mosdevs `saqme mociqulTa~, Semdeg pavles epistoleebi, uSualod maT Semdeg ki 1ioane da udaod petre, xolo Semdeg, Tu gnebavT, ioanes `gamocxadeba~, ris Sesaxebac Tavis droze vilaparakebT. es wignebi eWvmiutanelia. saeWvoTa, magram umravlesobis mier miRebulTa Soris arian: epistoleebi iakobis, iudas, meore petresi, meore da mesame ioanesi (SesaZloa, isini ekuTvnian maxarebels, SeiZleba vinmes mis mosaxeles). nayalbevebs ekuTvnian: `pavles saqmeni~, wigni `mwyemsis~ saxelwodebiT, `petres gamocxadeba~, barnabaseulad aRiarebuli epistole, `didaqe~ (`Tormeti mociqulis moZRvreba~) da, rogorc vTqvi, Tu gnebavT, `ioanes gamocxadeba~, romelsac erTni uaryofen, meoreni aRiarebul wignTa Soris moixsenieben. zogierTni am wignebs Soris aTavseben `saxarebas ebraelTagan~, romelic qristes morwmune ebraelebs yvelaze metad uyvarT. yvela es wigni uaryofilia, magram Cven saWirod miviCnieT, Segvedgina maTi sia im mizniT, rom vicodeT, romeli wignebia namdvili, ara gamogonili, da miRebulia eklesiis gadmocemiT, da romeli wignebia axali aRTqmidan amoRebuli, Tumca isini cnobili arian saeklesio mweralTa umetesobisTvis. unda vicodeT es wignebic da isinic, romlebic eretikosTa Soris mociqulTa saxarebebis saxeliT arian aRiarebuli (petresi, Tomasi da sxvaTa) da aseve TiTqos andrias, ioanes da sxva mociqulTa `saqmeni~. es wignebi arc erT saeklesio mwerals ar gauxdia xsenebis Rirsad...~ (w. III, 25).
saeWvoTa Soris aRar Seutania 2petr. da 2 da 3ioanes kaTolike epistoleebi. oRond mainc saeWvod miiCnevs „didaqesa“ da hermas `mwyemss~. CamoTvlis ra Zveli da axali aRTqmis kanonikur wignebs, mRvdelmTavari wers:
`meti sizustisTvis (amas aucileblobiT vwer) davsZen, rom am wignebs garda aris sxvebic, romlebic kanonSi ar SeutaniaT, magram mamebma dauweses maTi kiTxva axalSemomatebulebs da kaTakmevlebs. esenia: `sibrZne solomonisa~, `sibrZne ziraqisa~, `esTeri~, `ivdiTi~, `tobia~, egreTwodebuli `mociqulTa moZRvreba (didaqe)~ da `mwyemsi~. mokled, sayvarelno, roca wignTagan erTni Setanilia kanonSi, sxvani ki sakiTxavad aris SeTavazebuli, arsad ar ixseneba apokrifuli wignebi; isini mwvalebelTa gamonagonia, romlebic weren, roca surT, da aZveleben, raTa gulubryvilo adamianebi moxiblon~ (XXXIX werilidan).
27
27
am nawyvetidan irkveva, rom aTanases dros ukve mkveTrad iyo gamijnuli erTmaneTisgan arakanonikuri da apokrifuli wignebi, romlebic imxanad mravlad iyo dagrovili da, rogorc Cans, eZaleboda eklesiis mrevls.
teqstebis SerCevis kriteriumebi
sul cota sami moTxovna unda daekmayofilebina teqsts, rom mas adgili epovna axal aRTqmaSi:
1) masSi gacxadebuli unda iyos WeSmariti moZRvreba da saxarebaTa da sxva teqstTa urTierT-Tanxmoba;
2) teqsti samociqulo warmoSobisa unda yofiliyo, anu mas fesvi mociqulTa xanaSi unda hqonoda gadgmuli;
3) farTod unda yofiliyo gavrcelebuli; misi gamoyeneba ar unda Semofargluliyo erTi romelime eklesiis sazRvrebiT. magaliTisTvis, hermas `mwyemsi~, `didaqe~ da klimentis I epistole akmayofileben or pirobas: isini Seicaven WeSmarit moZRvrebas da farTodac iyvnen gavrcelebuli, magram ar iyvnen dakavSirebul mociqulTa xanasTan; amitomac ver vxedavT maT axali aRTqmis wignebs Soris.
am sam kriteriums kidev unda davumatoT erTi niSani, romelsac swored apokrifuli saxarebebia moklebuli. es aris istoriuloba, xdomilebaTa konkretuli konteqsti. ar aris sakmarisi, rom qriste qadagebs saxarebas; qriste aris sityva, magram aucilebelia vxedavdeT da ganvicdideT gankacebul sityvas konkretul sivrcesa da droSi, ai, axla da aq. es aris saxarebaTa erT-erTi mTavari kriteriumi, romelmac ganapiroba swored am oTxi saxarebis kanonikuri adgili axali aRTqmaSi.
origeni (gard. 254) ganarCevda qristianuli Sinaarsis wignTa Tu werilTa
sam jgufs Tu dones: 1. homologumena anu utyuari teqstebi; aseTebi iyo misTvis 4 saxareba,
igi aris RmerTic da kacic? RmerTi zeistoriulia, kaci ki mxolod istoriuli SeiZleba iyos, anu misi istoriuloba niSnavs mis arsebobas istoriaSi, JamTa svlaze daqvemdebarebas. adamiani, rogorc mexsieri arseba, yvela Tavisi ganzomilebiT, istoriuli arsebaa, magram realurad, fizikurad zogadi adamiani ar arsebobs. arsebobs mxolod es adamiani, romelsac Sevxebivar, an Sexebia odesme vinme, yofila es nabuqodonosori Tu vinme misi uCino da uCinari Tanamedrove, an Tundac pilate pontoeli, romlis realurobas ara mxolod saxareba adasturebs. meore azriT, istoriulia is piri, visac raime mniSvnelovani gavlena mouxdenia istoriul procesze.
am or kriteriums savsebiT akmayofilebs ieso qriste, Sobili iudas beTlemSi ama da am wels (TariRi dazusteba SeiZleba ar xerxdebodes) da jvarcmuli ierusalimSi `pontoelisa pilates ze~. magram mainc aTeisturi (da, sazogadod, qristianobis) kritika XVIII saukunidan dawyebuli, SesaZlebelia, dRemdec daeWvebulia misi pirovnebis istoriulobaSi, da mis realur-fizikur arsebobaSic ki. warsuli drois gnostikosebi uaryofdnen ra iesos fizikur arsebobas, zedroul eonad (miwaze garkveuli misiiT movlenil zeciur arsebad) miiCnevdnen mas, anu uaryofdnen masSi miwiers zeciuris sasargeblod, magram ris sasargeblod uaryofen Tanamedrove xanis uarmyofelni miwier, xorciel qristes? arc suli, arc xorci? mas umal miTologiur personaJad, mis mowafeTa da, gansakuTrebiT, pavles `meocnebe~ TavSi warmosaxul fantomad, vidre realur pirad miiCneven. miTologia antireligiuri reaqciis ukanaskneli TavSesafaria maTTvis, vinc orWofobs _ arc sulSi eZebs, arc xorcSi, aramed sadRac irealur sivrceSi. simptomaturia, rom sabWoTa periodSi gamoqveynebul miTologiur enciklopediebSi ieso qristec aris moxseniebuli, rogorc miTologiuri personaJi.
qristes araistoriulobis argumentad xSirad mohyavT is garemoeba, rom misi jvarcmidan sami aTeuli wlis Semdeg daweril saxarebaTa da epistoleTa garda, sxva wyaro arafers gveubneba mis Sesaxeb. es TiTqos imas niSnavs, rom adamians sakuTari Tavi mohyavs mowmed. magram mowmobac aris da mowmobac. saxarebebze rom ar vilaparakoT, pavle mociqulis epistoleebi ganmsWvalulia iesosadmi iseTi gulwrfeli da Tavdadebuli erTgulebiT, rogoric SeuZlebeli iqneboda, rom igi mis realur arsebobaSi ar yofiliyo darwmunebuli, rom misi pirovnebis Sesaxeb da misi ambavi mxolod meore pirisgan hqonoda gagebuli, rom mas masTan piradi Sexvedris gamocdileba ar hqonoda. davukvirdeT ras wers igi pirvel epistoleSi korinTelTa mimarT, romelic qristes jvarcmidan ocdaoTxi wlis Semdeg daiwera:
`gauwyebT Tqven, Zmano, saxarebas, romelic me gaxareT, romelic kidec miiReT da romelzec dgaxarT. romliTac gadarCebiT kidec,
29
29
Tu daicavT sityvas, me rom gaxareT, Tu fuWad ar irwmuneT. radgan Tavdapirvelad gadmogeciT is, rac TviTonve miviRe, rom qriste mokvda Cveni codvebisTvis, rogorc werilebSia. da rom daikrZala igi da aRdga mesame dRes, rogorc werilebSia. da rom gamoecxada kefas da mere Tormets. mere gamoecxada xuTasze met Zmas erTdroulad, romelTagan umravlesni aqamde cocxalni arian, zogma ki ganisvena. mere gamoecxada iakobs da mere yvela mociquls. xolo yvelaze bolos, rogorc udReurad Sobils, mec gamomecxada. radgan umciresi var mociqulTa Soris da mociqulis wodebis Rirsic ara var, radgan vdevnidi RvTis eklesias. magram RvTis madliT var, rac var...“ (1kor. 15:1-10).
ukeTesi da sarwmuno mowmobis moZebna. pavles dros, ioanes drosac, romelmac II saukuneSic gadaabija, jer kidev cocxalni iyvnen aRmdgari iesos TviTmxilvelni. maTgan xiluli saswaulis ambavi zepirad vrceldeboda or aTeul welze meti xnis manZilze, vidre werilobiT aRibeWdeboda. ratom ufro adre ar aRiwera is, rac maSin, paseqis dasasruls, ierusalimSi moxda? pasuxi aseTi iqneba, Tu jvarze warweris Sesaxeb pilates sityvebs _ “rac davwere, davwere” (ioan. 19:22) _ gavimeorebT: “roca daiwera, daiwera”.
magram mTavari mainc is aris, rom axali sarwmunoebis mowinaaRmdegeni, iudevelni Tu warmarTni, ar uaryofdnen misi damaarseblis realobas. mniSvnelovania mowmobani warmoSobiT iudeveli, magram gaelinebuli iosef flaviosisa, romelsac ver davabralebT mikerZoebas, roca `iudevelTa siZveleebSi~ jer ioane naTlismcemlis Sepyrobasa da sikvdiliT dasjaze, mere iakob mociqulis, `qristed wodebuli iesos Zmis~ (misi sityvebia) qviT Caqolvaze laparakobs da, bolos, mokled gadmogvcems imas, rasac saxarebebSi vrclad vkiTxulobT:
`am dros cxovrobda ieso, kaci brZeni, Tuki saerTod kacad movixseniebT, radgan sakvirvel saqmeebs Cadioda da moZRvravda WeSmaritebaSi yvelas, vinc xalisiT usmenda mas. man bevri miimxro rogorc iudevelTagan, ise elinTagan. es iyo qriste. da roca pilatem Cveni warCinebuli xalxis braldebiT sikvdili miusaja mas, aravin, vinc Tavidanve Seiyvara igi, ar ganmdgara misgan. mesame dRes eCvena maT cocxliv, rogorc RvTiuri winaswarmetyvelni winaswarmetyvelebdnen amis Taobaze da sxva saswaulebze, rac masTan iyo dakavSirebuli. dRemde ar Semwydara qristianTa modgma, romelic misi saxeliT iwodeba~. (damowmeba)
es sityvebi ufro adre daiwera, vidre axali aRTqmis yvela wigni
daiwereboda. yovel SemTxvevaSi, ioseb flaviusma es nawarmoebi I
30
30
saukunis 90-ian wlebSi daasrula, swored im xanebSi, roca ioane mociqulis saxareba da `gamocxadeba~ iwereboda.
magram ra gveTqmis imis Taobaze, rom axali aRTqmis wignebis gareSe ieso qristes xseneba marTlac mwiria? ra aris amis mizezi? mizezi ori saxis unda iyos: pirveli subieqturia: dRes Cven, qristianobis esodeni ganvrcobis mowmeT, ver warmogvidgenia da ver agvixsnia werilobiTi sityvis gulgriloba im faqtisadmi, romelmac Secvala istoriis gezi. Cven retrospeqtulad vWvretT qristianobis zrdas saukuneebis manZilze, I saukuneSi ki amis ganWvreta aravis SeeZlo. Cveni drois retrospeqtiva ar Tanxvdeba I saukunis perspeqtivas. meore mizezi obieqturia: Tu ioane maxarebeli (RvTismetyveli) ambobs, rom qriste `TavisianebTan movida da Tavisianebma ar miiRes~ (ioan. 1:11), Tavisianebma anu iudevelebma, romlebic mesiis molodiniT iyvnen aRsavse, raRa iTqmis berZnul-romaul samyaroze, visTvisac qristes movlineba arc maT warsulTan, arc momavlis molodinTan da imedebTan ar iyo dakavSirebuli. is exeboda mxolod ebraelebs, erT bewo xalxs mTels imperiaSi, da amasTanave Sinagan-providenciuli faqti iyo da ara istoriul-zedapiruli, rom berZnul-romaul saistorio mwerlobas Tavisi interesis sagnad gaexada. es mwerloba xom yvelafers imperiis TvalsazrisiT afasebda. da ra iyo qriste imperiis winaSe? is TiTebze CamosaTvleli xsenebani qristesi, romelic laTinur saistorio mwerlobaSi ipoveba, mxolod provinciuli SemTxvevis aRnusxvaa, romelsac raime mniSvneloba romisTvis ar unda hqonoda. mas ver unda SeemCnia qristianoba mis genezisSi _ es bunebrivia. magram SeamCnia maSin da, metic, SeSfoTda, roca is xalxSi farTod gavrcelda da maTi cnobiereba da yofa-cxovreba daipyro. qristes xsenebani romaul wyaroebSi
qristes yvelaze adreuli xseneba ekuTvnis romael saxelmwifo moRvawes da avtors plinius umcross (61-113). igi biTiniaSi msaxurobda da devnida `xrestianebs~, asamarTlebda da sjida. imperator traianes werda maT Sesaxeb, rom isini, maTive aRiarebiT, dadgenil dRes dilamde erTad atarebdnen, himnebiT ugalobdnen `xrestuss~, rogorc RmerTs (quasi Deo) [werili traianesadmi 96]. es avtori imasac aRniSnavs, rom veraviTari iZuleba namdvil qristianebs ver agmobinebda qristes, rasac misgan moiTxovdnen. niSandoblivia, rom rwmenis simtkicis dadasturebas, rac ucxo iyo romaelTaTvis, maT plinius umcrosi sikerpesa da sijiuteSi uTvlis.
Tu plinius umcrosSi qristianebi antipaTias mainc da mainc ar iwveven, kornelius tacitusi (55-120), misi ufrosi megobari, maT uaryofiTi mxridan warmogvidgens, magram qristes Sesaxeb ufro
31
31
dawvrilebul informacias iZleva:
`raTa gaeqarwylebina xmebi, rom misi brZanebiT moawyves xanZari romSi, neronma gamoZebna damnaSaveni da sastikad dasaja isini, romlebic TavianTi sisaZagleebiT sayovelTao zizRi daitexes Tavs da romelTac xalxi (vulgus) xrestianebs uwodebs. am religiis saxelis avtori xrestusi tiberiusis imperatorobisas dasaja prokuratorma pontoelma pilatem...~ (analebi, wigni XV, 44).
gaius svetoniusi (70-140) `Tormeti keisris cxovrebaSi~ wers, rom
ieso mociqulebTan erTad mimodis dabidan dabamde, qalaqidan qalaqamde, maTi TandaswrebiT qadagebs, stumrobs SeWirvebulebs, kurnavs da aRadgens davrdomilT, magram Tormetidan man gamorCia sami _ petre da zebedes Zeni, iakobi da ioane da daaswro isini jer feriscvalebas (maTe, 17:1-9) da mere, sabolood, Tavis ukanasknel
34
34
locvas geTsimaniis baRSi (maTe, 26:36-46); simon-petre man mociqulTa Tavad gamoarCia, roca klde uwoda da uTxra, rom am kldeze daSenebda Tavis eklesias (maTe, 16:18); ioane zebedes Ze gamorCeuli iyo imiT, rom igi, misive cnobiT, “uyvarda iesos”, rogorc vkiTxulobT: “iesos ubes miyrdnoboda erTi mowafeTagani, romelic uyvarda iesos” (ioan. 13:23; agr. 19:26). ioanes rCeuloba imaSic gamoixata, rom igi erTaderTi iyo mowafeTagan, visac ar miutovebia jvarcmuli da visac iesom deda mariamze zrunva daavala (ioan. 19:26-27). Taviseburia petres damokidebuleba iesos mimarT: Tu, erTi mxriv, rwmenis gamo man saxelad klde (petros, kefa) daimsaxura, meore mxriv, SiSisgan samgzis uaryo moZRvari, romelic adre RvTis Zed aRiara (maTe, 26:69-75). mociqul Tomas wilad xvda yofiliyo im tipis adamianTa gansaxiereba, romelTa rwmenas faqti ganapirobebs. “imitom mirwmune, eubneba mas ieso, rom mixile. netar arian, visac ar vunaxivar da mirwmunes” (ioan. 20:29). magram manve gamoiCina Tavdadeba iesosadmi, roca Tqva: “Cvenc wavyveT, raTa masTan erTad davixocoT” (ioan. 11:16).
vin iyvnen mociqulebi? isini ubralo adamianebi iyvnen, romelTa saSualebiTac RmerTma ineba WeSmaritebis gacxadeba. Zmebi simon-petre da andria, da Zmebi iakobi da ioane mebadurebi iyvnen – es profesia mociqulobis simbolo gaxda: “momyeviT me da kacTa mebadurebad gagxdiT” (maTe, 4:19). ar iyo SemTxveviTi, rom pirvelwodebulni swored meTevzeebi iyvnen (Tevzs, rogorc simbolos, adreul qristianobaSi ormagi datvirTva hqonda: is mociqulTa mier monadirebul sulebze mianiSnebda, magram amave dros Tevzi2 qristesac aRniSnavda, romelic mociqulebma “moinadires”). sxva mociqulTa profesia cnobili ar aris (ar aris dasaxelebuli), garda levi-maTesi, romelic mebaJe iyo, mebaJeoba ki, gasagebi mizezis gamo, gasakicx profesiad miiCneoda _ mebaJe codvilis sinonimi iyo. mociqulTa Soris yofili mebaJis myofoba saukeTeso ilustraciaa iesos sityvebisa, rom igi ar mosula marTalTa mosaxmobad, aramed codvilTa sinanulad (mark. 2:17).3 mebaJeTa da meZavTa moxmoba iesos mier farisevlebis gamowveva iyo, romelTac xsnis erTaderT garantiad rjulis dacva-aRsruleba miaCndaT.
es mcirericxovani jgufi adamianebisa, romlebic Tavad iesom airCia da romlebic simbolurad Zveli aRTqmis sazogadoebas (eklesias) ganasaxierebda, mowodebuli iyo axali erTobis Sesaqmnelad da ukve warmoadgenda m axal erTobas, romelic mesiis garSemo iqna Semokrebili. maT, rogorc erT ojaxs (simboluri iyo, rom maT Soris ori wyvili Zma iyo: petre da andria da zebedes Zeni – iakobi da ioane), Tavisuflad itevda erTi oTaxi, da rogorc erTma ojaxma, wesisamebr, paseqi erTad idResaswaula, riTac axali erToba moaswava. am axalma ojaxma Seadgina “mcire samwyso” (luka 12:32), romelic qriste momavali eklesiis winamorbedi gaxda. amitomac qristianuli eklesia “mrwamsSi”
2 pirveli qristianebi berZnul sityvas ixTus (Tevzi) amgvarad Sifravdnen: iesus xristos hÂos Teu “ieso qriste, Ze RvTisa”) 3 ix. agreTve mezverisa da farisevlis igavi (luka, 18:9-14).
35
35
ganimarta rogorc samociqulo: “erTi, wminda, kaTolike (=sayovelTao) da samociqulo eklesia”.
“axla ki ganuteve mona Seni, meufeo, rogorc naTqvami gaqvs, mSvidobiT, rdgan ixilis Cemma Tvalebma Seni macxovareba, romelic Sen ganamzade yoveli xalxis winaSe, warmarTTaTvis naTlis gamsacxadeblad da Seni xalxis, israelis, didebad” (luka, 2:29-32).
12. iesos megobari qalebi im qalTagan, romlebic axldnen iesos misi amqveyniuri misiis gzaze
da emsaxurebodnen (luka, 8:1-3), sabolood ki, idgnen jvarTan RvTismSobelTan da ioane mociqulTan erTad, iyvnen mariam, kleopas coli da mariam magdaleli (ioane, 19:25), romlisganac Svidi eSmaki iyo gandevnili. es mariami, romelic meTaurobda iesosTan daxloebul galilevel qalTa dass, gamoarCia iesom, raTa yofiliyo pirveli, vinc aRmdgari macxovari ixila “sxva mariamTan” erTad (maTe, 28:1-10; ioane, 20:1-18)). markoz maxarebeli mas menelsacxebel dedaTa Soris moixseniebs (mark. 16:1-2).
37
37
mariam kleopasi iyo im orTagan, romelTac emausis gzaze aemgzavra aRmdgari ieso, da romelmac iesos kiTxvaze, raze msjelobTo, uTxra: “Sena xar erTaderTi xizani, romelmac ar icis ra ambavi moxda am dReebSi ierusalimSi” (luka, 24:13-18). igi unda iyos is “sxva mariami”, romelmac, maTes mixedviT, aRmdgari ieso ixila (maTe, 28:1).
sxva qalebisgan gansxvavebiT, ar Cans, rom mariami da marTa odesme xlebodnen iesos, magram isini misi saukeTeso megobrebi iyvnen; iesos uyvarda maTi ojaxi da stumrobda maT beTaniaSi, sadac isini Tavis ZmasTan lazaresTan erTad cxovrobdnen (luka, 10:38-42; ioane, 11).
lazares debi mariami da marTa adamianTa or gansxvavebul tips warmoadgenen: mariami iesos stumrobisas mis fexTqveS ijda da usmenda mas, xolo marTa stumrebisTvis fusfusebda. marTas sayvedurze, rom mariamma igi Seatova stumrebisTvis samzadiss, iesom uTxra: “marTa, marTa! Sen bevr rameze zrunav da wuxxar, magram saWiro ki erTia. mariamma ukeTesi wili amoirCia, romelic arasodes waerTmeva mas” (luka, 10:38-42). marTa moqmedis tips ganasaxiereba, mariami ki _ mWvretelisas. iesos megobaarTa Soris ver movixseniebT, magram Zalze mniSvnelovania samarieli dedakacis figura, romelsac ieso, mowafeTa gasakvirad, esaubra iakobis WasTan (ioane, 4:7-30). mowafeTa gancvifrebas iwvevs, rom maTi moZRvari esaubreboda qals ucxos, ufro metic, samariels (iudevelTa negatiuri damokidebuleba samarielebTan cnobilia. magram aq sayuradRebo is aris, rom ieso samariel dedakacs gaumxels, rom igi aris mesia, romelsac samarielebic elian, da kidev amcnobs Zalze mniSvnelovan rasme: “qalo, merwmune, dgeba Jami, roca arc am mTaze da arc ierusalimSi Tayvans aRar scemen mamas” (ioane, 4:21-.
V. feriscvaleba . xdomileba, romelic feriscvalebis saxeliT aris cnobili da romelsac mxolod sinoptikuri saxarebebi gadmogvcems, qristes RvTaebrivi bunebis warmoCenas emsaxureba. rogorc maTes saxarebaSi vkiTxulobT, `da icvala feri maT winaSe: gabrwyinda misi saxe mzesaviT, xolo misi samoseli naTeliviT gaspetakda~ (17:2). Ze RvTisa eCvena mowafeebs Tavisi maradiuli bunebiT, im WeSmariti saxiT, rogorc arasodes sCvenebia maT.
VI. saidumlo anu ukanaskneli seroba . es iyo ebrauli paseqis aRmniSvneli Sekreba, aseve iyo gadasvla Zveli aRTqmidan axal aRTqmaSi. faqtobrivad aq gardaiqmna Zveli aRTqmis eklesia axali
40
40
aRTqmis eklesiad, ramdenadac aq Catarda pirvelad evqaristiis rituali, roca warmoiTqva sityvebi puris gantexisas: `aiReT, WameT, es Cemi sxeulia~ da sasmisis aRebisas `es aris Cemi sisxli axali aRTqmisa, mravalTaTvis daRvrili~. sulTmofenobis dros (saqme, 2) es pirveli eklesia, ubralod, gascda mociqulTa wres da mTeli msoflio moicva ierusalimSi amosulTa warmomadgenlobiT).
VII. geTsimania, locva geTsimaniaSi . Tu Taboris mTaze (feriscvaleba) mowafeebs ieso RvTiuri bunebiT eCvena, geTsimaniis baRSi, sadac macxovarma mowafeebi (iginive, vinc feriscvalebas daeswrnen) daaswro Tavis ukanasknel agoniur locvas, maT winaSe ieso gamoCnda kacobriobis codvebiT damZimebuli imdenad, rom `misi ofli sisxlis wveTebiviT gaxda da epkureboda miwas~ (luk. 22:44). es samni _ petre, iakobi da ioane (mark. 14:33) unda mimxvdariyvnen, rom maT winaSe iyo is adamiani, romelic esaias winaswarmetyvelebiss Tanaxmad, kacTa codvebs itvirTavda (es. 53). maT moismines agreTve misi sityvebi, romlebic maTTvis iyo warmoTqmuli: `sasikvdilod aris damwuxrebuli Cemi suli. darCiT aq da ifxizleT CemTan erTad~ (maT. 26:38). aseve gaigones maT, SesaZloa, buranSi, radgan ver ifxizles: `mamao Cemo, Tu SeuZlebelia amcildes es sasmisi, rom ar Sevsva, iyos neba Seni~ (26:42), romlebic ekuTvnoda kacs da ara RmerTs. VIII. jvarcma, romelic golgoTaze moxda, ieso qristes amsofliuri cxovrebis dasasrulia. aq ukidures satanjvelSia Cavardnili misi adamianuri buneba. Tu geTsimaniis agoniaSi, rodesac man aiRo tvirTi da lamis gaiWylita misi simZimis qveS (rasac mowmobs sisxlis ofli), angelozi amxnevebda mas (luk. 22:43), aq, golgoTaze araTu angelozi, mama-RmerTic ki aRar iyo masTan. amas mowmobs sityvebi, romelic man Tavis mSobliur enaze warmoTqva: eli, eli, lama sabaqTani anu ~RmerTo Cemo, RmerTo Cemo, risTvis mimatove me?~ (maT. 27:46). IX. aRdgoma aris axali aRTqmis centraluri xdomileba (faqti), razec dafuZnebulia qristianoba (amaze laparakobs mociquli pavle daJinebiT da dabejiTebiT, 1kor. 15). magram rogori xdomilebaa igi _ warmoadgens is realur fizikur faqts Tu rwmenis sagans, romelic aravis uxilavs, da netaria is, vinc irwmuna? Tumca qristianoba mowmobs da amowmebs, rom saxarebiseuli arc erTi faqti zemoTCamoTvlilTagan ar aris ise mtkicebadi anu faqtebiT ganmtkicebuli, rogorc aRdgoma.
beTlemis mwyemsTa bagaSi ixiles axladSobili mwyemsebma, magram ra sabuTi eqnebodaT maT imis samtkiceblad, rom yrma qalwulisgan aris Sobili. mogvebma ixiles axladSobili, miarTves ZRveni da dauyonebliv im gziT gabrundnen ukan, romliTac ar mosulan.
41
41
angelozebma ugalobes axladSobils, magram, ar viciT, vis axares es saidumlo da saswauli.
naTlisRebisas mtredis gadmosvla ixila da zecieri mamis xma moismina mxolod ioane naTlismcemelma. misi, rogorc winaswarmetyvelis, avtoritetiT aris sarwmuno es faqti.
feriscvalebas sami mociquli (iakobi, petre da ioane) Seeswro da es maTi saidumlo iyo im Jamamde, vidre saxarebebSi ar moxvdeboda. aseve iTqmis geTsimaniis agoniur locvaze. erTaderTi jvarcmaa gareSe kacisTvisac eWvmiutaneli: igi xom sajarod moxda da yvelam ixila jvarze gakruli, vin _ marTlac mefe iudevelTa, mesia, vin _ avazaki or avazaks Soris, da aq gansakuTrebuli araferi iyo.
aRdgomis faqti, ufro sworad, Sedegi aRdgomisa, SesaZloa, mravals ar uxilavs, magram vinc ixila, ar moeloda cariel saflavs, amis gamo maTi mowmoba obieqturi da eWvmiutanelia.
„bibliis SesavalSi“ ar vmsjelobT aRdgomis Teologiur saidumloze, aq saubari unda iyos sakiTxze, romelic amgvarad SeiZleba daisvas: rogor avxsnaT carieli saflavis arseboba? vin gadaagora lodi iesos samarxidan? am kiTxvebze pasuxis gacema savsebiT eqvemdebareba adamianur SesaZleblobebs.
X. da, bolos, amaRleba, romliTac mTavrdeba qristes myofoba miwaze mowafeTa Soris (mar. 16:19; luk. 24:50-51). es xdomileba TerTmeti (meTormete, iudas nacvlad, jer kidev ar iyo arCeuli) mowafis Tvalwin moxda. igi kravs wres: Ze, aRasrula ra man Tavisi misia, dabrunda mamasTan ise, rogorc adre eubneboda maT: `mamisagan gamovedi da sofelSi movedi. kvlav vtoveb sofels da mivdivar mamasTan~ (ioan. 16:28).
14. iudaizmis dasebi
ieso qristes xanisTvis iudaizmi ar iyo erTiani religiuri moZRvreba. palestinis iudaizmSi ramdenime dasi gamoiyofa, romelTac literaturaSi partiebs uwodeben. garda dogmaturi gansxvavebebisa, maTi politikuri orientaciac gansxvavebulia. Tumca amis gamo maTi urTierToba imdenad ar daZabula, rom aSkara konfrontaciaSi gadazrdiliyo. yovel SemTxvevaSi, saxarebebSi amis kvali ar Cans. dasebi mSvidobianad Tanaarsebobdnen ierusalimis taZarTan, romelic maTi saerTo siwmide iyo. taZari maTi erTianobia xiluli niSani iyo.
farisevlebi. eseni Seadgenen yvelaze mravalricxovan da dawinaurebul dass, Tumca sakmaod Caketili sazogadoebaa. maTi warmoSoba ezras epoqamde (Zv, w. V s.) adis, roca daiwyo wmida werilis teqstis mowesrigeba da gamowvlilviT Seswavla. saxarebebSi xSirad
42
42
naxsenebi mwignobarni (soferim) imaTi sulieri STamomavalni arian, vinc ezras droidan (ix. ezra 1; neemia 8) am asparezze moRvaweobdnen. Zv. w. II s.-Si isini iwodebodnen rogorc xasidim anu (RvTis) moyvaruli, erTgulni. saxelwodeba `farisevlebi~ gaCnda xaSmoneuri (makabelTa) dinastiis mefe-mRvdlebis xanaSi (Zv. w. 150 w.); am dros gaiyvnen isini or dasad; umravlesobam maTgan xelSi Caigdo kontroli saxelmwifo religiaze da imTaviTve gamoirCnen rogorc rjulis mkacri da ukompromiso damcvelni, ris gamoc TiTqos gaemijnen danarCen mosaxleobas, e.w. yam ha-arecs (`qveynis xalxs~). aqedan modis maTi saxelwodeba: farisevlebi (ferusim) niSnavs `gamocalkevebulT~, `gamoyofilT~ ebrauli Ziridan faras (`gamoyofa~). farisevelTa religiis ZiriTadi koncefcia mdgomareobda imis rwmenaSi, rom babilonis tyveobis mizezi moses rjulis Seusrulebloba iyo, amitomac misi Sesruleba rogorc TiToeuli israelianis individualuri, ise mTeli israelis vali iyo. farisevelTa, rogorc ezras droindel mwignobrebis, memkvidreTa damsaxureba iyo rjulis wignis (moses xuTwigneulis) wmidad dacva da SeubRalavad Senaxva. magram droTa ganmavlobaSi, rogorc xSirad xdeba, maT ampartavneba SeeparaT da zemodan dauwyes yureba ubralo xalxs (gavixsenoT farisevlisa da mezveris locva). saqme iqamde mivida, rom rjulis mcnebaTa dacva da aRsruleba sruliad formaluri gaxda _ rjuli rjulisTvis. aman gamoiwvia qristes mier maTi uaryofiTi Sefaseba, rasac saxarebebSi bevr adgilas vxvdebiT. amitomac `farisevel~ sityvam miiRo is mniSvneloba, rac mas dRes aqvs marTlmadidebeli kulturis enebSi: farisevels im adamians uwodeben, visi RvTismosaoba garegnulia, mxolod ritualebis formalur SesrulebaSi gamoixateba. farisevloba, rogorc dasi, datova macocxlebelma sulma da misgan mxolodRa CenCo darCa. es iyo taZari, romelSic aRar myofobda RmerTi. maTi rwmena da sasoeba israelis xsnisa rjulis dacvaSi mdgomareobda, magram isini icavdnen ukve ara rjuls, aramed cariel sityvas, raSic Zveli aRTqmis winasawarmetyvelebi dReniadag amxilebdnen xalxs. farisevelTa Soris iyvnen WeSmariti RvTismosavni, rogoric iyo nikodemosi, qristes faruli mowafe, romelic Sinaganad gamijnuli iyo dasisgan (i. 3:1-21; 7:50-52). farisevelni frTxilni iyvnen romTan urTierTobaSi, radgan isini israelis samefos aRdgenas RvTis uSualo Carevis da ara politikuri brZolis Sedegad moelodnen.
uxucesebi anu mRvdlebi da eriskacebi, romlebic SeZlebul da gavlenian ojaxebs warmoadgendnen; 3. mwignobarni, romelTa gangebulebaSi iyo rjulis saqme. sinedrioni uflebamosili iyo gamoetana ganaCeni mniSvnelovan politikur da religiur saqmeebze, Tumca qristes xanaSi romis administraciam SeuzRuda uflebebi: mas aRar SeeZlo damoukideblad sasikvdilo ganaCenis gamotana, Tu amaze prokuratoris Tanxmoba ar iqneboda. misi ganaCeni romis samarTlisTvisac sarwmuno unda yofiliyo. qriste sinedrionis samsjavroze miiyvanes da mas aq wauyenes sasikvdilo braldeba _ RvTis gmoba, radgan RvTis Zed aRiara Tavi maT winaSe (maT. 26:57-66). ramdenadac sinedrions sasikvdilo ganaCenis gamotanis ufleba ar hqonda, misma wevrebma saxeSi furTxebiT da cemiT gamoxates `braleulisadmi~ damokidebuleba.
16. dResaswauli
paseqi _ centraluri dResaswauli saxarebaSi. sam paseqs
moiTvlis iesos amqveyniuri moRvaweobis xangrZlivoba da misi aRsasrulic paseqTan aris dakavSirebuli. mociqulebi da maTi moZRvari, rogorc erTi ojaxi, zeimobs paseqs.
17. istoriuli pirebi axal aRTqmaSi
avgustusi _ romis imperatori, Zv. w. 27_Cv. w. 14 w. naxsenebia
tiberiusi _ Cv. w. 14_37 ww. naxsenebia lukas saxarebaSi (3:1). qristes amqveyniuri moRvaweoba mis dros mimdinareobda, jvarcmac misi imperatorobis dros moxda.
herode didi moxseniebulia qristes SobasTan dakavSirebiT. igi mefobda palestinaSi Zv. w. 37_Cv. w. 4 ww. igi ar iyo ebraeli, idumeuri (ix. idumea igive edomi) warmoSobisa iyo. amitomac ebraelebi maincdamainc ar aRiarebdnen mas kanonier mefed. samefo taxtze igi romma aiyvana da misi erTguli iyo sicocxlis bolomde. herode ar scemda did pativs ebraelTa religias, Tumca man ganaaxla taZari, miuSena mas axali nagebobebi; aaSena samefo sasaxle, masadis ganTqmuli cixe-simagre, romelic Cv. w. I pirveli saukunis bolos sabolood romaelebma aiRes da daangries. igi mowyvetili iyo im qveynis kulturas, romelsac ganagebda. mTels palestinaSi aSenebda pirwmindad elinistur qalaqebs. man gardaqmna samaria da kesaria elinistur yaidaze, aago ra yvelgan taZrebi imperatorisTvis saTayvanod. misi
49
49
sikvdilis Semdeg samefo mis Svilebs _ arqelaoss, herode antipasa da filipes Soris gaiyo.
pilate pontoeli. pilates saxiT iudeaSi romis xelisufleba iyo warmodgenili Cv. w. 26-37 w. igi iyo meeqvse romaeli prokuratori. gamoirCeoda sisastikiTa da siZulviliT iudevelebisadmi, rasac aZlierebda mis dros gaxSirebuli ajanyebebi da SfoTi. usamarTlobis, sisastikisa da TviTnebobis gamo mas `kaci-Subi~ Searqves. ai, aseT adamians mouxda qristes gasamarTleba da misTvis msjavris dadeba. Tumca unda iTqvas, rom am SemTxvevaSi man SesaSuri miukerZoebloba da obieqturoba gamoiCina. qristem masSi gulmowyaleba aRZra, ramac iudevelebi kidev ufro gaacofa da daSinebac ki dauwyes mas. da mainc pilate ebraelebisadmi siZulvils Seewira. sababi Semdegi ambavi gaxda: erTma crupentela kacma samarielTa didi brbo Seyara garizimis mTaze, mosem aq damarxa wmida WurWelio da gaCvenebTo. pilatem es gulubryvilo Sekreba ajanyebad miiCnia da sastikad gausworda udanaSaulo brbos. samarielebma mas siriis ganmgebelTan viteliusTan (imperatoris mamasTan) uCivles, romelmac damnaSaved cno pilate. man ver gaimarTla Tavi romSi imperator tiberiusis winaSe da 37 wels gadayenebuli iqna prokuratorobidan. gamtyunebuli pilate pontoeli galeTSi gadaasaxles. gadmocemiT, bolo ori weli pilates sindisis saSinel qenjnaSi gautarebia, bolos ki sasowarkveTils Tavi mouklavs. kesariaSi, herodes TeatrSi napovnia warweriani qva, romelzec pontoeli pilates saxelia amokveTili.
mefis winapari yofiliyo; aq cxovrobda iese (iSai) Tavis vaJebTan erTad, aq cxo mefed igi samuel winaswarmetyvelma. saidan Camovidnen beTlemSi iosebi da mariami, amaze saxareba arafers ambobs; magram isini aRweris wesisamebr im qalaqSi unda aRweriliyvnen, saidanac maTi sagvareulo iyo warmoSobili. maTi samSoblo beTlemi iyo. is faqti, rom mwyemsTa sadgomis garda, maT gasaCerebeli adgili versad hpoves, imaze miuTiTebs, rom beTlemTan am ojaxs aRaraferi akavSirebda. rogorc movidnen, ise wavidnen. egviptidan aq aRar dabrunebulan. qriste Tavis mimosvlaSi sami wlis manZilze erTxelac ar swvevia beTlems. beTlemis mosaxleobas ar smenia misi sityva. beTlemi ar Sedioda misi qadagebis sawierSi.
ierusalimi (ebr. ieruSalaim _ TiTqos `qalaqi mSvidobisa~) _ Zveli Salemi, romlis mefe da mRvdeli melqicedeki ixsenieba dabadebis wignSi. israelis sulieri da politikuri centri, beTlemidan CrdiloeTiT, samiode saaTis savalze; gaSenebulia maRal borcvze, zRvis donidan 770 metrze, amitomac ierusalimSi mimsvlelni amboben, ierusalems avediTo. mis warsulSi epizodurad, magram mkvidrad Cans mefe da mRvdeli melqicedeki, romelmac abraam mamamTavars Salemis (ase erqva im xanaSi ierusalims) karibWesTan puri da Rvino gamoutana, riTac winasaxeobrivad warmoadgina qriste da evqaristiis rituali. ierusalims saukuneebSi ganucdia dideba da sixaruli (roca Sendeboda da aSenda pirveli taZari), ganucdia didi gasaWiric alyis dros, ganucdia ngreva da partaxic (`gatialebis sibilwe~), roca mosaxleobam miatova igi, ganucdia aRorZinebis sixarulic, roca gadasaxlebidan dabrunebuli xalxi Seudga misi kedlebis gamagrebas da axali taZris Senebas... am taZarSi miiyvanes Cvili ieso, am taZarSi ganmartavda igi rjuls da winaswarmetyvelebs. sami paseqi mainc gautarebia mas am qalaqSi, ukanasknelze Tavad Seiwira rogorc sapaseqo kravi. ierusalimis midamoebTan aris dakavSirebuli misi ukanaskneli amqveyniuri aqtebi. lukas saxarebis 21-e TavSi ieso winaswarmetyvelebs ierusalimisa da misi taZris momavalze. didroni lodebiT agebul am didebul taZris gamo igi warmoTqvams: `dadgeba dReebi, roca amaTgan, rasac aq xedavT, qva qvaze ar darCeba, rom ar Camoiqces~ (21:6). am sityvebis warmoTqmidan ormoci wlis Semdeg, 70 wels, imperator titusis jariskacebma, miuxedavad imisa, rom nabrZanebi iyo, xeli ar exloT misTvis, jer cecxli waukides da mere, marTlac, misgan qva qvaze ar dastoves. ieso afrTxilebda ierusalimis mosaxleobas: `roca ixilavT ierusalims, laSqriT garsSemortymuls, maSin icodeT, rom moaxlovda misi aoxreba. maSin iudeaSi myofni mTebSi gaixiznon; vinc ierusalimSia, gareT gavides, nuRar Seva masSi...~ (21:20-21). asec moxda. rogorc istorikosi Safi wers, ierusalimis qristianebma yurad iRes iesos gafrTxileba da datoves ganwiruli qalaqi, miaSures
samaria (ebr.-aram. Samraia //Somron) _ Zveli aRTqmis xanaSi Crdilo samefos (israelis) sataxto qalaqi, romelic Zv. w. 724 w. aSurelebma daipyres, misi mosaxleoba ayares da SeqemSi daasaxles. samaria, rogorc qalaqi, aRigava. iesos xanaSi am saxeliT iwodeboda samarielebiT (ix.) dasaxlebuli teritoria, romlis daba-qalaqebze uxdebodaT gavla iesos da mis mowafeebs: `datova man iudea da kvlav galileas wavida. mas samariaze unda gaevlo. amrigad, mivida samarielTa im qalaqSi, siqari rom ewodeba~ (ioan. 4:4).
magram, beTlemisa da ierusalimis gverdiT, saxarebebSi bevri mniSvnelovani daba-sofeli da adgilia, romlebsac an saerTod ar icnobs Zveli aRTqma an iq Zveli aRTqmis istoriaSi xsenebis Rirsi araferi momxdara. esenia:
galilea, ebraulad galil (`olqi~), palestinis CrdiloeTi nawili, sidonsa da samarias Soris, nafTalis tomis Zvel miwa-wyalze; Zvel aRTqmaSi ixsenieba rogorc gelil hagoim `galilea warmarTTa~ (esaia, 8:23), sadac bevri qanaaneli warmarTi cxovrobda, gansakuTrebiT sidonelebi (ieso, 20:7). mxare mTagoriania da nayofieri xeobebi seravs mas. galilea yvelaze xSirad aris naxsenebi saxarebebSi, ieso `qadagebda galileis sinagogebSi~ (luk. 4:44). galilea misi samSobloa. galilevelebi iyvnen misi pirveli mowafeebi da galileidan daiwyo man cis sasufevlis qadageba. galilevelebs CamorCenili, gauTleli adamianebis reputacia hqondaT, romelTa wridan kargs da saimedos arafers moelodnen. isini gansakuTrebul kilokavze metyvelebdnen da maTi gamorCeva iudevelTagan Zneli ar iyo. laparakze icnes mociquli petre, rogorc galileveli da galilevelis mowafe, roca kaiafas saxlis ezoSi cecxls eficxeboda, mis moZRvars ki sinedrioni dakiTxavda (maT. 26:69). aRdgomis Semdeg iesom moisurva, rom galileaSi Sexvedroda Tavis mowafeebs (maT. 28:10).
iordanis romeli adgili unda vivaraudoT, sadac ioanem monaTla qriste? qriste galileidan movida iordaneze (maT. 3:13), magram ara mdinaris im monakveTze, romelic galileis provincias gamoyofs dekapolisisgan; is samxreTis dinebaze mivida, daaxloebiT im monakveTze, sadac israelianebma gadmolaxes mdinare, anu Zvel gilgalTan, ierixonis maxloblad, sadac maT am istoriuli aqtis niSnad iordanis fskeridan amoRebuli qvebi daaxvaves (amas gamoxatavs sityva gilgal). aqvea iudas udabno, sadac iordanidan amosuli ieso `sulma gaiyvana udabnoSi~ (luk., 4:1).
beTsaida (ebr.-aram. beT caida `saTevzao saxli, adgili~) _ daba galileis zRvis dasavleT napiras. rogorc saxelwodeba mowmobs, es iyo saukeTeso saTevzao adgili da, amave dros, Tevzis mTavari bazari. beTsaida iyo petres, andrias da filipes samSoblo. mis maxloblad, velze iesom saswaulebrivad daapura 5000 adamiani (luk. 9:10). miuxedavad amisa da sinanulisTvis mowodebisa, beTsaida codvebSi rCeboda da qristem masze mezobel xorazinTan erTad sabediswero winaswarmetyveleba warmoTqva, romelic wyevlis formulad iqca: `vai Sen, qorazino, da vai Sen, beTsaidav! radgan tvirossa da sidonSi rom momxdariyo ZalTa qmedebani, romlebic TqvenTan moxda, isini didi xnis winaT ZaZebSi da nacarSi moinaniebdnen. magram geubnebiT Tqven: tvirossa da sidons ufro gauadvildebaT gankiTxvis dRes, vidre Tqven~ (maT. 11:22-23). winaswarmetyveleba gamarTlda: dRes dabejiTebiT aravin icis am ori qalaqis Zveli adgil-samyofeli.
geTsimania (geT-Semen `zeTis sawnexeli~) _ baRi ierusalimis gareubanSi, sadac iesom ukanasknelad iloca (`mamao Cemo, Tu SesaZloa, amaride es sasmisi. magram ara rogorc me msurs, aramed Sen~, maTe, 26:42) da sisxlis wveTebis scvioda Sublidan (luka, 22:44); aq miiRo man iudas ambori da aqedan waiyvanes igi sinedrionis samsjavroze.
zeTisxilis mTa (berZnulad eleon), romelic unda gadaevlo beTaniidan ierusalimisken mimaval iesos (radgan zeTisxilis mTa aRmarTulia beTaniasa da ierusalims Soris).
galileis zRva, romelic kidev ori saxeliT ixsenieba axal aRTqmaSi: tiberiis zRva (ioan. 21:10), genesareTis zRva (luka, 5:1). Zvel aRTqmaSi igi qinereTis zRvis saxelwodebiT aris cnobili. Zvel aRTqmaSi misi xseneba epizoduria, raki RirsSesaniSnavi iq araferi momxdara. axali aRTqmisTvis ki es tba, romelsac saxarebis avtorebi zRvas uwodeben, iesosa da mis mowafeTa xSiri myofobis adgili iyo. aq Tevzaobdnen damowafebamde beTsaideli Zmebi petre da andria, iakobi da ioane. aq miiRes maT iesosgan mowodeba, rom `adamianTa mebadurebi~ yofiliyvnen. erT-erTi adgili es zRva iyo, sadac aRmdgari ieso eCvena mociqulebs (ioan. 21).
kana galileaSi (iudeaSic arsebobda kana), romlis saxeli mxolod
54
54
ioanes saxarebaSia naxsenebi. es is kanaa, saidanac iesom daiwyo saswaulebis moxdena. amjerad man, rogorc qorwilis stumarma, wyali Rvinod aqcia. kanas qorwili imiTac aris SesaniSnavi, rom aq ieso dedamisTan erTad aris miwveuli da deda xdeba saswaulis iniciatori (ioan. 2:1-11). amis Semdeg kana aRar uxsenebia maxarebels.
kapernaumi (ebr. qefar naxum `naumis sofeli~) _ daba galileis zRvis Crdilo-dasavleT sanapiroze, zebulonisa da nafTalis samkvidroTa sazRvarze, sadac ioanes saxarebis Tanaxmad (2:12), ieso kvlav dedasTan, ZmebTan da mowafeebTan erTad Cadis da ramdenime dRes rCeba. ierusalimis Semdeg yvela qalaqze xSirad kapernaumia naxsenebi. Tavisi moRvaweobis pirvel xanebSi, roca nazareTidan gaaZeves (luk. 4:28-29), man kapernaumi airCia sacxovreblad: is iesos qalaqi iyo (maT. 9:1). aq man bevri saswauli moaxdina, magram ver gaaRviZa xalxSi sinanuli, risTvisac warmoTqva gamafrTxilebeli sityvebi misi misamarTiT: `Sen ki, kapernaumo, gana camde amaRldebi? jojoxeTamde daeSvebi, radgan sodomSi rom momxdariyo is saswaulebi, SenSi rom moxda, igi am dRemde moaRwevda. xolo geubnebiT Tqven, rom sodomis miwas ufro gauadvildeba gankiTxvis dRes, vidre Sen~ (maT. 11:23-24). dRemde Zveli kapernaumis savaraudo adgilze SemorCenilia didebuli sinagogis nangrevebi.
beTezda (ebr. beT xasda `wyalobis saxli~), ase ewodeboda senTagan ganmkurnebel sabanels ierusalimSi, sadac iesom SabaT dRes ukurnebeli sneuli gankurna mis wylebSi Causvlelad (ioan. 5:2-9). beTezda mdebareobda cxvris karibWis maxloblad. dRemde wm. anas eklesiis maxloblad, TeTri Zmebis monastris ezoSi, SeiZleba vixiloT auzi, romelic miwis zedapiridan 13 metris siRrmezea, da iq Casvlas xeibari namdvilad ver moaswrebda `wylis SemRvrevis~ momentSi, roca wyali samkurnalo Zalas avlenda.
emausi _ sad mdebareobda es adgili, sadac Tumca epizoduri, magram niSvnelovani Sexvedra hqonda or mowafes aRmdgar iesosTan (luk. 24:13), dResdReobiT ucnobia. am Sexvedris da saubris gamo, romelic moxda mis gzaze, gaiTqva man saxeli. saxarebidan cnobilia mxolod, rom igi ierusalimidan aTiode kilometris manZilze (samoc stadionze) mdebareobda. es iyo misi pirveli gamocxadeba aRdgomis Semdeg; aq icnes igi im Cveul moZraobaze, romliTac gantexil purs awvdida Tavis mowafeebs serobaze. emauss asaxelebs ierusalimis maxlobel dabebs Soris ioseb flaviusi (`iudauri omebi~, w. III, 3).
cnobilia, rom Radara imperatorma avgustusma gadasca herode dids. RadaraSi aRmoCenilia sami vrceli Teatris, bazilikis da taZris nangrevebi. es aris Tanamedrove um kaisi.
eTnarqad (maT. 2:22), magram maleve iudevelebma da samarielebma uCivles romSi, man ver gaimarTla Tavi da gadaayenes. es mxareebi romis imperiis farglebSi Sevida da maT ganmgeblad prokuratori dainiSna, romlis rezidencia herode didis mier avgustus keisris pativsacemad aSenebul kesariaSi iyo. ioseb flaviusi mas asaxelebs rogorc sastik da Seuferebel mmarTvels.
herode antipa _ galileis da pereis tetrarqad (aseve ixsenieba lukas saxarebaSi: `herode tetrarqi~, luk. 3:19). man moakvlevina ioane naTlismcemeli, igi esaubra iesos da Semdeg gadasca pilates gansasjelad. man aaSena qalaqi tiberia keisar tiberiusis pativsacemad galileis tbis sanapiroze, ra mizeziTac am tbam tiberiis tbis saxelwodeba miiRo. igi daqorwinebuli iyo herodiaze, Tavisi Zmis colze, risTvisa amxelda mas ioane (mr. 6:17-18). 39 wels gadayenebuli da gandevnili iqna.
filipe _ bataniis, traqonitis, iTureis, gaulanitis da auranitis olqebis tetrarqi (`oTxi olqis mTavari~). yvela es olqi qveynis CrdiloeT nawilSi, iordanis aRmosavleT mxares mdebareobda da ebraelebiT naklebad iyo dasaxlebuli. mazs ixseniebs maxarebeli luka (3:1).
III . herode agripa I-is, herode didis SvilisSvilis (41-44 ww), xelSi samiode wlis ganmavlobaSi palestina kvlav erTiania. imperatorma kaligulam gadasca mas filipes teritoriebi, daurTo siriis olqebi da mefis Rirseba mianiWa. kaligula arc amas dasjerda: gadaayena antipa da misi satetrarqo _ galilea da perea misca herode agripas. xolo 41 wels klaudiusma kaligulas mkvlelobis Semdeg iudeac mis samefos miuerTa. agripa `keTili~ mefe iyo, uyvarda Tavisi xalxi da misi tradicebi da cdilobda, SeZlebisamebr, romis imperiis farglebSi aRedgina israelis Zveli dideba. mas mxars uWerdnen ebraelebi, magram qveynis araebrauli mosaxleoba mis winaaRmdeg iyo ganwyobili.