Page 1
i
Sesavali jvari da saymo _ es ori realoba Seadgens
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis miTologiur gadmocemaTa ZiriTad Temas. rac Gven viciT, rac Gvenamde jer saymom icoda Tavisi arsebobis klasikur xanaSi jvarisa da saymos genezisis Sesaxeb, yvelaferi am gadmocemebSia daculi, romelnic Gvens dReebamde, samwuxarod, fragmen-tuli saxiT aris moRweuli. rogorc ar SeiZleba eWvi Segveparos qveynis istoriaSi, ker-Zod, rom esa Tu is movlena namdvilad moxda da swored ase, am dros da am adgilze moxda, ro-gorc gvauwyebs matiane, romelic TviTmxilvelis mier aris dawerili, aseve saymos ar epareba eWvi im sinamdvileSi, rasac tradiciuli zepir-sityvieri teqstebi gadmoscemen; ar epareba eWvi, rac unda daujerebeli iyos es sinamdvile, an iqneb swored imitomac, rom daujerebelia, ro-gorc tertuliane ambobs certum est quia im-possibile (`namdvilia, radgan SeuZlebelia~).
miTologiuri gadmocema, rac unda fantas-tikuri iyos misi Sinaarsi, namdvilad momxdar ambad aris aRqmuli tradiciul sazogadoebaSi. es asea ara am sazogadoebis primitiuli cno-bierebis gamo, TiTqos tradiciuli adamiani ver arCevdes erTmaneTisagan realurs da arare-
Page 2
ii
alurs, _ aseTi xanac ki warmoudgenia zogierT Teorias kacobriobis istoriaSi, _ aramed im mniSvnelovani viTarebis gamo, rom erTxel, `mas Jamsa Sina~ Seqmnili da TaobaTa mexsierebaSi Senaxul-gamotarebuli sityvieri an sxva xasi-aTis teqsti aRibeWdavs utyuarobis niSans da sakraluri simZimiT itvirTeba, raki mas rjulis damafuZnebeli funqcia daekisreba. xolo ramac daafuZna rjuli, ar SeiZleba ar iyos namdvilad momxdari. garkveuli tipis gadmocemebs efuZneba da maTi avtoritetiT aris gamarTlebuli sa-zogadoebis saero da sakraluri yofa, mTeli misi sinamdvile. tradiciuli sazogadoebis SegnebaSi miTologiuri gadmocema, sazogadod, miTosi, _ viziareb cnobili eTnologis b. mali-novskis Tvalsazriss, _ warmoadgens ara ubralo TavSesaqcev ambavs an raime movlenis mxatvrul warmosaxvas Tu axsnas, aramed mamapapuri rwmenisa da zneobrivi sibrZnis saxelmZRvanelo wesdebulebas, romelic awesrigebs da warmar-Tavs sazogadoebis yofa-cxovrebis yovel sferos. miTosi, am ganmartebiT, aris kacobri-uli kulturis sasicocxlo ingredienti [156,785; 131,38]. amgvarad aRqmuli da Sefasebuli Tqmuleba anu miTosi, rogorc ideologiuri movlena, Seswavlili unda iqnas misi Semqmneli da Semnaxveli sazogadoebis sasicocxlo in-teresebis gaTvaliswinebiT. misi bunebis marTe-buli gagebisaTvis ufro arsebiTia masze dakvirveba Signidan, im yofasTan erTianobaSi, sadac is asrulebs Tavis funqcias, vidre am yo-fas mowyvetili teqstis mxatvruli Tu stru-qturuli analizi. cxadia, amgvari kvlevis war-
Page 3
iii
samarTavad realurad unda arsebobdes kidec iseTi sazogadoeba, sadac mTeli ZaliT `mu-Saobs~ miTosi, rom mkvlevars SeeZlos mi-Tologiur gadmocemaTa dadastureba xsenebuli funqciiT.
saqarTveloSi fSav-xevsureTi, TuSeTi da mTiuleT-gudamayari swored is sazogadoebebia, sadac ukanasknel xanamde cocxlad iyo Semonax-uli da dRemde met-naklebi cxovelmyofelobiT ganagrZobs arsebobas tradiciuli yofa Tavisi atributebiT, romelTa Soris mniSvnelovani adgili zepirsityvierebas uWiravs. saqarTvelos barisgan gansxvavebiT, am mxareebSi miTosi war-modgenilia ara calkeuli siuJetebisa Tu mo-tivebis saxiT, aramed erT organul mTlianobad, romelic myarad Sekrul sistemas qmnis. aq fun-qciur moqmedebaSi dasturdeba miTologiur gad-mocemaTa erTiani sistema. aRmosavleT saqarT-velos mTianeTis sazogadoebaTa miTologiuri teqstebi, romelTa erT nawilSi Gans zogadqar-Tuli (zogierT SemTxvevaSi, mwignobrulidan momdinare) tradicia, Seiqmna an gadamuSavda adgilobriv niadagze, adgilobrivi saWiroe-bisaTvis _ mTaSi Sexiznuli mosaxleobis kon-solidaciisaTvis, maTi saerTo rjulis Sesanaxad da saerTo warsulis xsovnis gansamtkiceblad. miTosi udamwerlobo sa-zogadoebis zepirsityvieri, adamianis arcTu xangrZliv maxsovrobas mindobili istoriaa, sa-dac realuri movlenebi Taviseburad aris arek-lili da garkveul tipobriv siuJetebSia mo-qceuli. miTosi Rrmad aris GabeWdili ara mxolod xalxis cnobierebasa da cxovrebaSi,
Page 4
iv
aramed garesamyaroSic _ im landSaftSi, im miwa-wyalze, sadac istoriuli bedisweriT, nebiT Tu uneblieT mouxda cxovreba am xalxs.
`andrez marTal as~ _ ambobs tradiciuli sazogadoebis anu saymos wevri da, marTlac, am sityvebis dasturad is xedavs Tavis qveyanaSi, Tavis sofelSi, romelic misTvis mTeli qveynierebis xatia, andrezSi gadmocemuli, is-toriamdeli Tu istoriuli movlenis kvals. es kvali, romelic xSirad maTTvis warmoadgens ze-bunebriv arsebaTa moqmedebiT aRbeWdil tvifars maT miwa-wyalze, aqve aris, maT Tvalwin, maT yoveldRiur cxovrebaSi, ara cxramTas iqiT da odesRac, adgilis saxelwodebebSi Tu reliefis ucnaur moxazulobaSi, mdinaris iwroebSi Tu gabzarul kldeebSi. tradiciulad moazrovne adamians ara aqvs safuZveli eWvi Seitanos mis Taobamde Semonaxuli andrezis WeSmaritebaSi. piriqiT, mas sruli safuZveli aqvs, rom yvela-ferSi, rac mis garSemoa da xdeba, andrezis WeS-mariteba dainaxos.
dRevandeli fSavisa Tu xevsureTis miwa-wyalze aRbeWdilia RvTisSvilebis (wm. giorgis, kopalas Tu iaxsris) istoriamdel qmedebaTa kvali. adgilTa saxelebi (avisgori, kara-tiswveri, iremTkalo, abudelauris tba...) inaxavs xsovnas im Jamisa, roca RvTisSvilni, jer kidev xorcielni, adamianTa gadasarGenad dev-kerpebs ebrZodnen. es adgilebi mowmea im brZolebisa da gamarjvebebisa. am ciklis andrezTa utyuarobis gadamwyveti dasturia salocavebi da maTi niSebi, romlebic swored im adgilebzea daarsebuli, sadac dev-kerpni mkvidrobdnen da sadac ganad-
Page 5
v
gurdnen sabolood. aseve `marTal as~ da si-namdviliseul faqtad aris aRiarebuli rwmeniT, raki isini rjuldebis faqtebia, andrezebSi moTxrobili hierofaniis (siwmideTa Genis) SemTxvevebi _ wmida saganTa (jvari, Tasi, Sibi) cidan cvena, an ifnis amosvla keriidan salo-cavis daarsebis niSnad, an `mfrinavi xatis~ mog-zauroba adgiliTi-adgilad, an mtredis, jvaris macnis, gamocxadeba monadirisTvis WiuxebSi, an RvTisSvilTagan qajaveTis dalaSqrva da gaxua megrelauris `fantastiuri~ Tavgadasavali. uka-nasknel, maTi WeSmaritebis dasturia Tavad arseboba mosaxleobisa, rogorc saymosi, radgan andrezis Tanaxmad, saymoc RvTisSvilis mier aris Seqmnili. Tumca bevri msgavsi andrezuli movlena, rac saymos SegnebaSi WeSmaritad si-namdviliseulia, mkvlevarma SeiZleba, da Gveulebriv asec xdeba, aryofilad da gamonago-nad miiGnios. magram mkvlevari xom ara sakuTari, aramed saymos cnobierebis faqtebs Seiswavlis, im cnobierebisa, sadac isaxeba andrezi da ro-melic Tavad andreziTvea nasazrdoebi. gansxvavebiT im mkvlevarisagan, romelic realu-rad momxdar movlenebs eZiebs da visTvisac sruliad usargebloa mematianis cnoba imis Sesaxeb, rom, magaliTisaTvis, didgoris omSi `wmida mowame giorgi gancxadebulad da yovelTa saxilvelad winauZRoda mas [qarTvelobas, z.k.] da mklaviTa TvisiTa mosrvida zedmowevnulTa warmarTTa~ [73,341], _ wmida giorgis saymosaTvis savsebiT realuri movlenis, rogorc am uTanas-woro omSi gamarjvebis gadamwyveti faqtoris, utyuari amsaxvelia. WeSmariti midgoma amgvari
Page 6
vi
movlenebisadmi is iqneba, Tu mkvlevari maT gareSe ki ar dadgeba, aramed Signidan Sexedavs maT da dainaxavs imaTi TvaliT, visTvisac es yovelive ueWveli WeSmaritebaa. rogorc cnobili Teologi vl.loski wers, arsebobs sferoebi, sa-dac is, rasac Gveulebriv `obieqturobas~ uwodeben, aris mxolod da mxolod ganurGev-loba da sadac ganurGevloba gaugebrobis tol-fasia.
oriode sityva `andrezisa~ da `saymos~ gan-martebisaTvis, raki am cnebebs gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs Gems naSromSi.
XIX s-is miwurulSi erTi eTnografi werda; `aq, am samSobloSi fSav-xevsurma aqamde Seucvlelad daicva Tavisi Zveleburi, mamapapuri zne-Gveuleba, cxovreba, warsuli gardmocema. fSavi ufro qarTvelia (Tu SeiZleba ase iTqvas), vidre TiTon qarTleli. qarTleli scocxlobs ufro awmyoTi, momavliT. warsuls man Tu zurgi ar Seaqcia, Tvali mainc aarida. sul sxva unda iTqvas fSav-xevsurzed. erTic da meorec cxov-robs warsuliT, gardmocemiT; qarTlelisaTvis gardmocemam didi xania dahkarga Tavisi mniSv-neloba, Tavisi aRmzrdeli Zala. fSav-xevsurisaTvis ki es gardmocema aqamde RvTiuri madlia, romelic asuldgmulebs, acxovelebs am muWis odena xalxs~ [104,1]. rogorc vxedavT, n.xizaniSvili (igive urbneli) aRmosavleT saqarTvelos mTasa da bars erTmaneTs tradici-ulobis niSniT upirispirebs. es niSania `gard-mocema~ da igi GaTvlilia `RvTiur madlad~ da, amrigad, sakraluroba aqvs miniWebuli.
Page 7
vii
cnobili eTnografi r.xaraZe amgvarad gan-martavs axlaxan damowmebul teqsts; `swored es gardmocema, romlis mniSvnelobisaTvis miuqcvia yuradReba 80-iani wlebis mkvlevars, warmoadgens xevsurul andrezs~ [101,387]. cxadia, mkvlevars `andrezi~ `gardmocemis~ tolfard cnebad miaGnda: mas ar SemousazRvravs `andrezi~ oden samarTlebrivi SinaarsiT. Tumca misi gamokvleva andrezis, rogorc terminisa, erT kerZo sferos eZRvneba. `gardmocema~, romelic `RvTiuri mad-lad~ aris Seracxili, ar SeiZleba Semovfar-gloT xalxuri samarTlis sferoTi. andrezis Sinaarsi gacilebiT farToa. is uTuod gulisx-mobs miTologiuri xasiaTis gadmocemebsac. saerTo mis samarTlebriv da miTologiur gage-bas Soris is aris, rom orive SemTxvevaSi (sa-marTalSi da miTosSi) maT fuZemdebluri mniSv-neloba aqvT.
mogvyavs ramdenime magaliTi `andrez~ sityvis xmarebisa miTologiuri teqstebidan.
xmalas mTavarangelozis mironmdinare alvisxis cnobili miTosi _ erT-erTi cen-traluri gadmocema xevsureTis miTosuri war-sulisa `andrezad~ aris wodebuli TviT im sim-ReraSi, sadac es ambavia gadmocemuli;
`erTic etana Ruleli, ariSauli beria, saxels sumeljas etyodes, andrezSi
egre sweria~ [88,# 541].
amave simReris sxva variantSi miTosuri Suriscixis mSeneblis dakargul `andrezzea~ laparaki:
`gawires Suris cixei, simagre iyo Zvelia,
Page 8
viii
visagan agebuliyo, andrez ar ari, Zvelia~ [88,# 541-d].
adgilobrivi tradiciuli mniSvnelobiT iyenebs am sityvas vaJa-fSavela [30,152]. igive das-turdeba v.bardaveliZis SromebSi [6,58,78, 106,108], qs. sixaruliZis [81, #43-i, #43-k] da el.virsalaZis [12, #522,524] eqspediciebis ma-salebSi. xevsuris naTqvami `eg andrez naqadagar as~ [22,15] adasturebs, rom naqadagari teqstebic, romlebic jvaris qadagis xilvebs gadmoscems da, Gveulebriv, miTologiuri xasiaTisaa, an-drezad SeiZleba yofiliyo GaTvlili.
analogiisaTvis, rasac ufro Rrma mniSv-neloba aqvs, vidre formalur analogias SeiZleba hqondes, movixmob `rjul~ cnebas, ro-melic `andrezis~ msgavsad ar Semoifargleba sa-marTlebrivi SinaarsiT da sakralur sferosac moicavs. `rjuli~ gulisxmobs xalxur samar-Talsac da religiasac. ufro metic: aRmosavleT saqarTvelos mTaSi `rjuli~ erTaderTi sityvaa religiis, sarwmunoebrivi aRmsareblobis aRm-niSvnelad. gavixsenoT Tundac sayovelTaod cnobili gamoTqma `rjulian-urjuloT salo-cavi~ da xevsuruli sadideblis dasawyisi sityvebi; `dideba RmerTsa, madli RmerTsa, dideba dRes dResindelsa, rjul[s] qristian-Tasa...~ [15,13]. roca eTnografiul masalaSi vkiTxulobT cnobas, rom gudanis jvarSi `mu-Savdeboda xevsureTis rjuli da aq SemuSave-buli rjuli gadadioda saTemo da sasoflo salocavebSi~ [60,143], `rjulSi~ adaTis tradi-ciebTan erTad unda vgulisxmobdeT jvar-xatebis religiasac, romelic muSavdeba ra sa-
Page 9
ix
zogadoebis sakralur SuagulSi, talRasaviT efineba mTels sazogadoebas misi danawilebis yovel safexurze (Temi, sofeli...).
rogorc rjuli-adaTi emyareba andrezs (an-drezul gadmocemas), Tavis wyaros, aseve rjuli-religia Tavisi genezisiT da mTeli sakulto yofa-qcevis wesebiTurT andrezis siuJetSia daculi, romelsac am SemTxvevaSi sakraluri xasiaTi eqneba. sakraluroba, ueWvelad, is ni-Sania, romelic andrezis Sinaarss, Tundac fan-tastiurs, utyuarobis avtoritetiT mosavs misi Semnaxveli sazogadoebis SegnebaSi. SeiZleba iTqvas, rom is suli, romelic STaberilia an-drezSi misTvis WeSmaritebis misaniWeblad, igive sulia, romelmac adamianebis gancalkevebuli jgufebisagan saymo Seqmna.
`saymoc~ adgilobrivi terminia. masSi igulisxmeba ganuwyvetel tradiciaze da-fuZnebuli sazogadoeba religiuri SuaguliT, romelsac misi mfarveli jvari anu ymaTa (moy-meTa) saerTo salocavi ganasaxierebs. saymos aqvs saerTo rjuli da saerTo andrezi. mas aqvs saerTo warsulis Segneba, cxovrebis erTnairi niri, yofa-qcevis erTnairi yaida. aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis, gansakuTrebiT, fSav-xevsureTis saymoebs vadasturebT im mdgo-mareobaSi, romelsac cnobili rusi eTnologi lev gumiliovi `eTniur myudroebas~ uwodebs. es imgvari mdgradi mdgomareobaa, roca sazogadoe-bis yoveli Taoba imeorebs winamavali Taobis sasicocxlo cikls, rac, Gveulebriv, izolaci-asTan aris dakavSirebuli [118,45]. magram saymos genezisSi Gven SegviZlia kvlav andrezis wyalo-
Page 10
x
biT davadasturoT mdgradobis sawinaaRmdego mdgomareoba, romelic l.gumiliovis naazrevSi `pasionarul afeTqebad~ aris wodebuli.
aristoteles fiqriT, idealuri polisi (qalaqi) adamianis Tvalsawiers ar unda gascde-noda da mis mcxovrebsac piradad unda scnobo-daT erTmaneTi (`politika~ 1326). am moTxovnebs akmayofilebs jvaris garSemo Semokrebili say-moc: misi teritoria da mosaxleoba advilad Tvalgadasawvdomia da ar scildeba misi salo-cavis zaris xmasawiers.
`avisgors SamikidodiT Gemi patara zario.
dahkran, xma axads gavardes, pirs daiweron jvario~, mReris saymo amis dasturad sakulto sim-
ReraSi. Gveni amocana ar aris saymos istoriuli
warmoSobis kvleva. erTia raime movlenis warmo-Sobis obieqturi mizezebi da pirobebi, meorea maTi gadaazreba miTosur-religiur cnobiere-baSi. Gven gvsurs davinaxoT, Tu rogor war-moudgeniaT Tavad saymos wevrebs _ ymebs, moy-meebs saymos warmoSoba. amaze Gven mTeli wyeba andrezebisa gvcems pasuxs. magram mainc ismis kiTxva, Tu ras warmoadgens obieqturad saymo? niSandoblivia, rom saymos cneba zogadad da bevri kerZo kuTxiT emTxveva berZnuli polisis ganmartebas, romelic miRebulia mecnierebaSi. Gvenc SegviZlia, polisis mkvlevarTa kvalze [146-a,90-1], ganvmartoT saymo, pirvel rigSi, ro-gorc organizacia, romelic Gamoyalibda da arsebobs pirovnebisa da sazogadoebis nivTieri
Page 11
xi
da sulieri cxovrebisTvis saukeTeso pirobebis Sesaqmnelad. saymo iseve, rogorc polisi, Se-mozRudulia teritoriulad da demografiulad. yma, iseve rogorc polivth", aris mesakuTre, ro-melsac ekuTvnis saymos teritoriis raRac nawili da amis safuZvelze aqvs xma agoraze Tu safixvnoze. polisis, iseve rogorc saymos, miwis fondis SezRudulobis kvalze SezRudulia mis wevrTa ricxobriobac, rac iwvevs ganTesvas: polisebidan kolonizacias qveynis gareT (mcire azia, Savi zRvis sanapiroebi), saymoebidan _ qveynis SigniT, kerZod, TianeTsa da kaxeTSi. ro-gorc polisi ar aris mxolod politikuri gaerTianeba, aramed religiuri da sulieri, aseve saymoc. sabolood, saymoze SeiZleba iTqvas, rom is religiur-politikuri da samxedro organi-zaciaa, mowodebuli yvelafris imis gansaxor-cieleblad, SesanarGuneblad da dasacavad, rac adamianis ara mxolod yofa-cxovrebas, mis sasicocxlo moTxovnilebebs, aramed mis Sinagan Rirsebas, sulier mxares mis yovel gamovline-baSi, Seadgens.
berZnul polisur sistemasTan Gvens say-moebs isic anaTesavebs, rom saymoebsac aqvT erTi centri, romlis garSemo arian isini Se-mokrebilni. kerZod, fSavis SemTxvevaSi msgavseba kidev ufro Sors midis: rogorc berZnuli polisebi Tormet-Tormetad erTiandebodnen am-fiktioniaSi romelime religiuri centris, vTqvaT, delfos garSemo, aseve laSaris jvris garSemoa Semokrebili fSavis-xevis Tormeti saymo (aseve Tormeti saymoa dadasturebuli mu-lax-muJalis TemSi). aseve TvalsaGinoa ti-
Page 12
xii
pologiuri naTesaoba israelis Tormettomovan krebulTan, romlis Suaguli ierusalimi da misi taZari iyo. vaJa-fSavela laSaris jvarSi, ierusalimis taZris analogiiT, fSavis Tormeti Temis `wmidaTa wmidas~ xedavda (es `Tormeti~ calke problemaa).
1770 wlis demografiul nusxaSi vkiTxu-lobT: `ars xevsureTi, kerZo qristeane, Gvenis mouclelobiT da JamT viTarebiT sjulzed wamPdarni. komli aTas orasi~ [16,153]. statisti-kur dokumentSi erTgvari mobodiSebiT sinanu-lia gamoxatuli dakarguli samwysos mimarT. magram Tu, erTis mxriv, centraluri samefo xelisuflebis `moucleloba~ izolacias da `sjulzed waxdenas~ iwvevs, meore mxriv, imave izolaciasa da `JamT viTarebaSi~ sul raRac ramdenime aseuli komlisgan Semdgari mosax-leoba barisagan gansxvavebul kulturul-religiur sazogadoebad yalibdeba. aq aris saymo da aq Seiqmna misi andrezi.
`andrezisa~ da `saymos~ gamoyeneba termine-bad am naSromSi ar aris mxolod terminologi-uri momenti. mas meTodologiur-SemecnebiTi mniSvneloba aqvs, razec aq vrceli saubari ar xerxdeba. davZen mxolod, rom es cnebebi moi-caven im sazogadoebis sulieri kulturis niS-nebs, romelTa SegnebaSi gamomuSavdnen isini. an-drezi, rogorc garkveuli funqciis matarebeli zepirsityvieri movlena, mxolod iq SeiZleba arsebobdes, sadac Gamoyalibebulia saymo _ mo-saxleobis garkveuli socialur-religiuri tipi. roca am sazogadoebaTa struqturis kvlevisas avtoxTonur terminebs veyrdnobiT, amiT Tavidan
Page 13
xiii
vicilebT kvlevis im mankier meTods, roca mkvlevars garedan Semoaqvs terminebi da Tavze axvevs maT masalas.
andrezis moqmedebis are saymos sazRvrebiT aris Semofargluli. aq aris misi dabadebis adgili. saymos gareT gasuli, Tavis masazrdoe-bel niadags mowyvetili andrezi hkargavs sak-ralurobas da namdvilmomxdaris avtoritets, rac mas Tavis miwa-wyalze, Tavisi xalxis Segne-baSi aqvs miniWebuli. is hkargavs Tavis an-drezulobas da, Sinaarsisa da struqturis Seucvlelad, sityvierebis mxatvrul JanrSi gadadis (analogiuri movlenis Sesaxeb miTosisa da zRapris magaliTze ix. e.meletinskis naSromi [130]). mokled ganvmartav naTqvams: wmida giorgis an sxva romelime RvTisSvilis, kopalas Tu iaxsris Rvawli _ dev-kerpTa Semusrva an maTi gandevna adamianTaTvis gankuTvnili miwa-wylidan Tu ar ukavSirdeba am konkretuli sazogadoebis geneziss, am `saqmeTa sagmiroTa~ Semcveli teqsti ar GaiTvleba andrezad, anu iseT teqstad, rom-lis wyalobiTac TaobebSi inaxeba sazogadoebis warsuli. am niSniT unda ganirGes erTmaneTisa-gan, miuxedavad Sinaarsobrivi igiveobisa, mTaSi da barSi gavrcelebuli siuJetebi dev-kerpebze da maT Semmusrvel gmirebze. aqedan gamomdinare bunebrivi Gans, rom amiranis Tqmulebam ver hpova adgili mTianeTis saymoTa andrezul sistemaSi. amirans, saxelganTqmul devTmorkinals, ver vxedavT RvTisSvilTa Soris, romelTa upirve-lesi Rvawli devebis winaaRmdeg brZolaa. amirans, gansxvavebiT RvTisSvilTagan, ara hyavs saymo, igi ar aris romelime mosaxleobis pa-
Page 14
xiv
troni, radgan saymos wmidani an angelozi pa-tronobs, amirani ki arc erTia da arc meore. saymos andrezuli cnobierebis struqturisaTvis niSandoblivia, rom amiranis Tqmulebebi, iseve rogorc jadosnuri zRaprebi, naklebad aris gavrcelebuli aRmosavleT saqarTvelos mTis zepirsityvierebaSi, Tumca mosalodneli ki iyo, rom swored am, rogorc miaGniaT, `arqaul~ sa-zogadoebebSi Semonaxuliyo Tqmulebis ar-qetipuli versiebi. piriqiT ki aris. aq swored mis arasrulyofil variantebsa da zRaprad-qceul fragmentebs vadasturebT. xevsureTSi, `amiranianis~ mkvlevaris SeniSvniT, daviwyebu-lia gmiris Tavgadasavlis iseTi gadamwyveti da aucilebeli epizodi, rogoric mijaWvaa [93,412]. es ar unda iyos SemTxveviTi _ `JamT viTarebiT~ gamowveuli daviwyeba. mizezad `daviwyebisa~ is garemoeba unda viguloT, rom saymoTa mexsiere-baSi naklebad `Sedis~ iseTi teqstebi, romelTac uSualo kavSiri ara aqvT saymos sakralur is-toriasTan da, amrigad, arc sazogadoebis mo-mawesrigebel funqcias asruleben. marTalia, wigns mxolod aRmosavleT saqarTvelos mTi-aneTis masala udevs safuZvlad da misi saxel-wodebac swored amaze metyvelebs, mas zogad-qarTuli safuZvelic unda hqondes, radgan avtoris Rrma rwmeniT, sazogadoebrivi da su-lieri kultura, romelic qveynis erT mxareSi iqmneba, savsebiT gamoxatavs mTliani eris dafa-rul SesaZleblobebs, mis potencias da, rasac Tavis miwaze romelime tomi an tomTa kavSiri qmnis, mTeli eris saxeliT qmnis.
Page 15
xv
ufro metic: yoveli kulturis fesvi adami-anSia da, yvelgan, sadac ki mas uxdeba cxovreba, Tundac miuval mTebsa da udabnos xriokebs iyos Sexiznuli, rasac qmnis, kacobriobis saxeliT qmnis. is yvelgan Tesavs sakacobrio Tesls, ro-melic nayofs iRebs konkretul sazogadoebriv yofaSi, sakacobrio kulturis yovel kerZo ga-movlinebaSi. qveynis miyruebul adgilebSi Seyu-JulT ar uSenebiaT monumenturi taZrebi da srasasaxleni, xSirad kvalic ki ar dautovebiaT miwaze TavianTi arsebobisa, magram es ukvaloba iqneb maTi Rirsebac iyos, radgan kvali nivTieria, es xalxi ki sulier Rirebulebebs qmnida.
naSromi ZiriTadad, sakuTriv avtoris mier mopovebul masalasTan erTad, emyareba al. oGiauris (1892-1972) eTnografiul Ganawerebs, romlebic saqarTvelos mecnierebaTa akademiis iv.javaxiSvilis saxelobis istoriis, ar-qeologiisa da eTnografiis institutis eT-nografiis ganyofilebis arqivSia daculi. es Ga-nawerebi Tavisi mniSvnelobiT, miuxedavad am kulturaTa Seuwonadobisa msoflio masStabiT, SeiZleba SevadaroT berZeni mogzauris pavsanias (II s. qr-mde) monumentur naSroms `eladis aRweras~, sadac Zvelma avtorma dokumenturad warmosaxa gadaSenebamde misuli Tavisi mSobli-uri kulturis suraTi. al. oGiauris Ganawerebis gareSe SeuZlebelia raime garkveuli da swori warmodgenis Seqmna fSav-xevsureTis sazogadoe-briv-sakulto yofaze. bevri movlena da realia, rogorc yofa-cxovrebis faqti, ise andrezuli tradicia, rac gadmocemuli aqvs al.oGiaurs,
Page 16
xvi
saymoTa cocxali, tradiciuli sinamdvilis momswres da monawiles, dResdReobiT an sruliad gamqralia `JamTa viTarebiT~, an dakn-inebuli da mwiri saxiT aris moRweuli.
al.oGiauris saarqivo masalidan mxolod samiode wignia jerjerobiT gamocemuli: `stu-marmaspinZloba xevsureTSi~, 1980, `qarTuli xalxuri dReobebis kalendari~ (xevsureTi, arxotis Temi), 1988, `qarTuli xalxuri dResas-waulebi aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi~ (fSavi), 1991. danarGeni elis dRis sinaTles.
dasasrul, vixseneb aw gansvenebul giorgi (iura) jafariZis wvlils am naSromis SeqmnaSi. masTan saubrisas, kamaTSi ibadeboda bevri mo-sazreba da, SesaZloa, naSromis mTeli mimarTu-lebac. is erTaderTi iyo folkloristTagan, romelic Signidan xedavda saymos da SeeZlo sxvisTvisac daenaxvebina misi Sinagani xati. mas SeeZlo efiqra, ganecada, moqceuliyo jvarSi Tu nalaxSi ise, rogorc nebismieri yma moiqceoda saymoTa cxovrebis klasikur xanaSi. is ganicdida saymos da mis andrezs, rogorc erTi misi `uymo ymaTagani~. mis xsovnas eZRvneba es wigni.
1985-1995
Page 17
xvii
daarsebis andrezebi
kosmogoniuri miTosis kvali (Tuki is saer-
Tod arsebobda saymos andrezul sistemaSi)
mxolod da mxolod epiTetis saxiT SeiZleba
davadasturoT. `Seni gamGeni morige RmerTi^~ ase
mimarTaven sakulto teqstebSi RvTisSvils (56,
14). magram morige RmerTi ara mxolod
RvTisSvilTa gamGenia, aramed is mTeli samyaros
Semqmnelic aris: `Tqvenis gamGenis RvTisgan, ro-
melmac ca-qveyana gaaGina^~ (56, 26). morige RmerTi
yoveli xilulisa da uxilavis, ca-qveynisa da
kacobriobis dambadebelia, Tumca siuJeturad es
`dabadeba~ Tu `Sesaqme~ ar aris dadasturebuli.
kosmogoniuri miTosis ararsebobis sazR-
aurad saymos andrezul sistemaSi mniSvnelovani
adgili uWiravs sociogoniur Tqmulebebs, ro-
melTa Sinaarsi RvTisSvilTa mier Seqmnil ka-
cobriuli sazogadoebebis anu saymoebis teri-
toriebis mopovebasTan aris dakavSirebuli. am
saxis andrezebSi morige RvTis mier dabadebuli
da miwaze Gamogzavnili RvTisSvilebi moqmedeben
da ara TviT morige RmerTi.
miwa-wylis mopoveba
teritoriis Seqmna umniSvnelovanesi epoqaa
saymos istoriaSi. es aris sakraluri xana da
ekuTvnis preistorias, raki amis Semdeg iwyeba
Page 18
xviii
saymos, rogorc mkvidri mosaxleobis, sakuTari
istoria; istoria sazogadoebisa Tavisi miwa-
wyliT, am wyalze ganlagebuli jvar-xatebis
sabrZanisebiT; istoria, romelsac avsebs am
wminda adgilisa da sakuTari sicocxlis Sesa-
narGuneblad warmoebuli brZolebi, brZolebi
yovelgvari devuri gamovlinebis winaaRmdeg.
sanam es yvelaferi ar momxdara, sanam Tavs ar
gadaxdomia adamianebs, isini, Tundac erTad
mcxovrebni da mWamelni erTi purisa, ar
Seadgenen saymos. ras warmoadgens adamianTa sa-
zogadoeba, romelsac ar axsovs, rogor iqmne-
boda misi sacxovrebeli miwa-wyali, rogor
gauGnda mas patroni da mfarveli, romlis Zali-
Tac is iwodeba saymod. adamianTa sazogadoeba
swored imitom iwodeba saymod, rom mas aqvs
saerTo warsulis xsovna, rom TiToeuli yma er-
Tiandeba am sa-erToSi, rac Seiqmna warsul
cxovrebaSi am miwa-wyalze. yvelaferi isaxeba da
inaxeba sa-erT-o cnobierebaSi. adamianTa sa-
zogadoeba wyvets arsebobas, rogorc saymo,
roca es yvelaferi daviwyebulia, roca _ asec
xdeba yovelive amgvari ramis warsulSi arsebo-
bis xsovnac ki gamqralia.
saymos axsovs, rom is miwa-wyali, sadac is
saxlobs istoriul xanaSi, RvTisSvilebma devebs
gamoglijes xelidan, rogorc Zvel miTosSi
soflisaTvis wylis damkavebel gveleSaps. am
brZolebis xsovna Senaxulia ara mxolod saymos
Page 19
xix
cnobierebaSi, aramed miwa-wylis reliefzec: maTi
kvali atyvia saymos miwa-wyals, SeiZleba iTqvas,
`nadevar~ teritorias. andrezi gamagrebulia
nivTieri sabuTiT _ anabeWdiT miwa-wyalze da is
samaradisod aris darGenili TaobebSi. es niada-
gis maxsovrobac aris, romelic, rogorc
sayrdeni, mxars uWers xalxis mexsierebas. avis-
gori, ninaxi, karatiswveri, ubisTavi, abude-
lauris tba _ asparezi iaxsaris Rvawlisa; iremT
kalo, cixegori, roSkis Tavi _ gmiri kopalas
samaxsovro adgilebi; wyarosTauli wminda
giorgis gza ukanafSavamde da fuZis angelozis
Serkinebis adgili devebTan sakerpoze da sxva
uamravi adgili, sadac samudamod aris aR-
beWdili preistoriuli brZolebis tvifari.
Tavad buneba savsea andrezebSi moTxrobilis
damadasturebeli niSnebiT, cocxal saswaulTa
gaqvavebuli naSTebiT, rac saymos TvalSi met
sarwmunobas sZens im istoriamdel ambebs, _ rom
es yovelive `mas Jamsa Sina~ marTlac moxda da
moxda aq, swored am adgilebSi, da ara sxvagan
sadme, cxramTas iqiT, rom es namdvilad
momxdaria, rom preistoriuli faqti istoriaSi
gadmosulia, rom es uryevi faqtia, rogorc
kopalas qva da aragvSi gaZabuli devis klded-
qceuli tani.
RvTisSvilebma, angelozurma arsebebma, rom-
lebsac dRes saymo Tavis patronad da mfarve-
lad aRiarebs, moupoves adamianebs sacxovrebeli
Page 20
xx
adgili da am adgilze adamianuri cxovrebis pi-
robebi. SeiZleba iTqvas, rom maT TavianTi sisx-
liT gamoisyides maTTvis miwa-wyali. m.-r. rilkes
erT prozaul TxzulebaSi, romelic wminda
giorgis Rvawlis Tavisebur gardaqmnas war-
moadgens, Tavganwiruli mxedari, romelmac
qalaqi urGxulisagan gadaarGina, ar indomebs
Tavis gacxadebas da yvelasagan ucnobi stovebs
qalaqs. qalaqma icis, rom is Tavdaxsnilia,
magram ar icis, vin ixsna, vin aris misi mxsneli.
mxsneli, romelic misi mfarvelic unda iyos sa-
maradisod. magram is midis, is ikargeba
qalaqisaTvis, romelmac Tumca moipova Tavisu-
fleba, magram ver moipova rjuli, religia, ro-
melic xsnasTan erTad unda mosuliyo masTan.
ase ar aris Gvens andrezebSi.
RvTisSvilTa Rvawli uSedegod Gaivlida, rom
teritoriis gamosyidvasTan erTad imavdroulad
maT adamianebisaTvis ar miecaT religia, anu
rwmena maTi mcavi-mfaravi angelozisadmi, ro-
melic Secnobili unda hyavdeT maT saxeldebiT
mTeli misi TavgadasavliT. Tu andrezebis Si-
naarss davakvirdebiT, davinaxavT, rom miwa-wylis
devTagan gaTavisuflebas uSu-
alod mosdevs salocavebis
daarseba, rac gamoxatulia deve-
bis winaaRmdeg mebrZol wmidanTa
`gaangelozebiT~ anu xorcieli
Page 21
xxi
arsebobidan uxorco arsebobaSi gadasvliT. iqm-
neba STabeWdileba, rom mTeli es brZola, ro-
melic dev-kerpebTan aris gamarTuli adamianTa
miwis dasaxsnelad, saRvTo omia, romelic axali
rjulis, mxsneli religiis damyarebiT unda
dagvirgvindes.
yuradReba unda mivapyroT im faqts, rom Gvens
andrezebSi dev-kerpebs upirispirdebian
RvTisSvilni, romlebic `jvaris~ saxelwodebiT
arian cnobilni; isini arian jvarni, romlebic
devebis ganadgurebis Tu gandevnis Semdeg maT
nasadgomarebSi arsdebian, ara sxvagan sadme,
aramed swored iq, sadac devebs hqondaT bina. is
faqti, rom `jvari~ sarwmunoebriv-sakulto
azris Semcveli terminia, gvaiZulebs vifiqroT,
rom am dapirispirebaSi mTavar rols swored
religiuri momenti asrulebs, miT umetes, Tu
`devis~ cneba aseve religiur (da damatebiT,
eTiur) warmodgenebs ukavSirdeba.
jvaris da dev-kerpTa dapirispireba, romelic
sagmiro eposis Temas Seadgens, ar aris
SemTxveviTi Gvens andrezebSi. is mniSvnelovan
tradicias efuZneba: jvari da dev-kerpni, vidre
Gvens andrezebSi dapirispirdebodnen, erTmaneTs
adreqristianul xanaSi Seetaknen da am Setakebis
eqo didxans gahyva Gvens sasuliero mwerlobas.
sayovelTaod cnobilia, magram saWirod miviGnev
ganvmarto, Tu ras niSnavs `devi~. `daeva~
iranuli sityvaa, romliTac aRiniSneba
Page 22
xxii
ahuramazdas (ormuzdis) anu naTeli RmerTis
mowinaaRmdege arsebaTa dasi, romelic mxarSi
udgas mis saukuno antagonists _ angri-mainus
anu arimans). mTeli kacobriobis istoria, zoro-
astruli religiuri moZRvrebis Tanaxmad, aris
brZola ahuramazdas angelozebsa (ameSa-spentebs)
da angri-mainus daevebs Soris; brZola, romelic
zoroastruli esqatologiiT naTlis RmerTis
gamarjvebiT unda damTavrdes. am saukuno omSi
adamiani ar aris, verc iqneba neitraluri: adami-
ani aris, unda iyos, naTlis RmerTis mxareze
dedamiwis, mTeli qveynierebis mopovebisaTvis
brZolaSi, ebrZodes, ewinaaRmdegebodes yovel-
gvar daevur gamovlenas gare samyaroSi da saku-
Tar TavSi. is Tavisi gaGenis dRidan Tavisi
bunebiT daevas mowinaaRmdegea.
daevas Tavisi istoria aqvs iranSi.
ahuramazdas religiis damkvidrebamde iranSi
daevaTa kulti iyo gavrcelebuli. axali re-
ligiis gamarjvebis Semdeg daeca Zveli kulti.
daevam, rogorc luciferma, erT dros naTliT
mosilma angelozma, sruliad Seicvala Tavisi
buneba. paradoqsia, rom sityva, romlis Ziri
indo-iranul da, saerTod, Zvel indoevropul
enebSi aRniSnavs `naTels~, `Suqs~, `brwyinvale-
bas~, `dRes~ da zogan ki safuZvladac udevs
RmerTis saxels (berZn. ����� laT. deus),
gadaiqca yovelive bnelisa da borotis aRmniSv-
nelad. iranSi aRmocenda ahuramazdas, naTlis
Page 23
xxiii
axali kulti da man Tavisi dapirispirebiT gaam-
ruma naTlis Zveli RvTaeba.
Zveliranul enaze Semonaxulia mniSvnelovani
religiuri dokumenti aqemenianTa xanisa, e.w. `an-
tidaevuri warwera~, romelic auwyebda iranis
xalxs ahuramazdas religiis gamarjvebas daevas
kultze. ai, ras vkiTxulobT warweraSi, ro-
melic qvazea Sesrulebuli: `^ da am qveyanaTa
Soris iyo iseTi qveyana, sadac adre daevebs
scemdnen Tayvans. mere ahuramazdas nebiT davamxe
es sadaeveTi da gamovacxade: `nu Tayvanicemian
daevebi!~ sadac adre daevebs scemdnen Tayvans, iq
ahuramazdas veci Tayvani arTasTan erTad^~ (142,
367).
rogorc warweridan Gans, ahuramazdasa da
daevebis saxiT erTmaneTs daupirispirda iranul
samyaroSi WeSmariti da araWeSmariti, cru re-
ligia _ ara mxolod keTili da boroti, aramed
marTali da mtyuani (SemGneulia, rom svanurSi
`davs~ (devs) upirispirdeba `tkic~, rac mar-
Tals niSnavs (94, 89). qarTul enaSi SeTvise-
bulma (cxadia, zoroastrul elementebTan er-
Tad) `devma~ miiRo WeSmariti sarwmunoebis
sapirispiro da sawinaaRmdego kultis mniSv-
neloba. amave mniSvnelobiT Semodis `devi~ qris-
tianul SegnebaSi da teqstebSi. SuSanikis cno-
bil sityvebSi varsqenis mimarT: `mamaman Senman
wmidani Semoixuna saxid Tvisa, xolo Sen devni
Semoixuen~, devni cru sarwmunoebis zogadi
Page 24
xxiv
mniSvnelobiT aris naxmari da ara sakuTriv
mazdeanurisa, romelic aRiara varsqenma, wi-
naaRmdeg SemTxvevaSi gaugebaria sayveduri var-
sqenis mimarT, rom man `devebi Semoiyvana Tavis
saxlSi~, rasac pitiaxSi, Tu is namdvilad ga-
mazdeanda, ar izamda im mizezebis gamo, rom de-
vebi iseTive arsebani arian mazdeanisaTvis, ro-
gorc eSmani qristianisaTvis.
V saukuneSi warmoTqmul am frazas paradig-
muli JReradoba aqvs: es paradigma siuJeturad
aris gaSlili mogviano xanis qarTvel mTielTa
andrezebSi, romlebic mogviTxroben samkvdro-
sasicocxlo brZolebs wmidanebad wodebul
RvTisSvilTa da devTa Soris.
qristiani mematiane axali religiis dam-
kvidrebas SekumSuli saxiT TiTqmis miTologe-
murad gadmogvcems:
`da viTarca aRemarTa niSi juarisaY queyanasa
mas qarTlisasa, meyseulad mas Jamsa daecnes
yovelni kerpni, romelni iyunes sazRuarTa
qarTlisaTa da Seimusrnes da sakerponi dair-
Rues. viTarca ixiles ese sakvirveli saqme da
saswauli, romeli qmna Zlevismyofelman man niS-
man juarisaman kerpTa zeda, ufroYs ganukvirde-
boda saqme ese da adidebdes RmerTsa da sixa-
ruliT Tavyuaniscemdes patiosansa juarsa. da
yo mirian mefeman da yovelman erman mcxeTisaman
Sesawiravi didi mas dResa Sina patiosnisa
Page 25
xxv
juarisa da daaweses Sesawiravi ZleviT Se-
mosili juarisa^~ (90, 351).
jvari _ axali religiis niSani, angrevs sak-
erpoebs da aRimarTeba maT adgilas; sadac aRi-
marTeba, iq daarsdeba jvaris religiis salo-
cavi. am faqtSi sWvivis is modeli, romelic sa-
fuZvlad aqvs dadebuli fSav-xevsureTis an-
drezebs. aq ukve mocemulia is Tesli, romelic
saukeTeso niadagSi, rogoric aris xalxis cno-
biereba, moxvedriT aRmocenda jvarTa da dev-
kerpTa brZolebis epopead aRmosavleT saqarT-
velos mTianeTis zepirsityvierebaSi. TavisTavad
is tipiuri sagmiro eposis qargazea agebuli;
masSi, rogorc sagmiro ambavTa TxrobaSi,
araferi ar aris sakraluri da sagangebod sa-
kuTriv sakulto mniSvnelobisa. is aris xalxis
eposis fragmentebi, romlebic sxva epoqaSi da
sxva kulturul wreSi SeiZleba romelime bards
erT mTlian, kompoziciurad Sekrul eposad See-
qmna, sadac ramdenime siuJeturi xazis warmarT-
viT Tanamimdevrulad iqneboda gadmocemuli
calke iaxsaris, calke kopalas, calke wyaro-
sTavelis Tu fuZis angelozis da sxva
RvTisSvilTa saqmeni sagmironi. sxva kulturul
wreSi, araTu sxva qveyanaSi, aramed isev GvenSi,
Gvens barSi igive siuJetebi, romelTa persona-
Jebi zemoT naxsenebi RvTisSvilnia, dakargaven
TavianT sakralur xasiaTs da aRqmulni iqnebian
Gveulebriv, saero suliskveTebis sagmiro
Page 26
xxvi
Tqmulebebad, romelTa namdvilobis aRiarebas
maT msmenelT veravin aiZulebs. es imis gamo
iqneba, rom RvTisSvilni da maTi ambebi
mowyvetili iqnebian TavianT niadags, sadac maT
aqvT sakraluroba, rac maT eniWebaT imis gamo,
rom isini ara mxolod andrezul siuJetebs
ekuTvnian, arian ara mxolod TqmulebaTa per-
sonaJebi, aramed isini cocxloben sakraluri
sicocxliT am TqmulebaTa farglebs gareT,
Rrmad GafuZnebulni maT mierve gaTavisuflebul
miwa-wyalSi da iq mcxovrebi xalxis SegnebaSi,
rogorc am kacobrivi mikro-kosmosis mcavi-
mfarveli angelozebi.
maTi Tavgadasavali, mTeli maTi Rvawli dawn-
exilia epiTetebad, romlebic gaismis maT sax-
elebTan erTad im adgilebSi, sadac andrezis
Tanaxmad iZlivnen devebi. `gamarjvebuli~ `dev-
kerpTa gadamsxvavebeli~, `laRi laxtiani~, `sve-
tad Gamosuli~, `dev-dedaberT meomari~, `xTisgan
mxaraxsnili~, `abudelaur simurGi natyvevari~,
`sagmiros msreveli~ da sxvani. es sityvebi gais-
mis maTi Rvawlis gasaxseneblad salocavebSi
msxverplis Sewirvisas, roca maT mier gadar-
Genili, erT adgilze Semokrebili da zrunvili
saymo am Sesakrebel adgilze adasturebs Tavis
erTianobas da, rac mTavaria, RvTiuri patroni-
sadmi erTgulebas. saymo avsilia imis cocxali
xsovniTa da SegnebiT, rom RvTisSvilebma maT
misces sacxovrebel teritoriasTan erTad
Page 27
xxvii
salocavi adgilebi da religia. rogorc im
qalaqs, sadac wmida giorgim Gaidina Tavisi
mTavari gmiroba, da mis kvalze mTels saqris-
tianos axsovs es Rvawli wmidanisa; aseve saymos
axsovs, risgan ixsna is misma mfarvelma wmidanma:
rom ixsna devisagan, romlis Tavad arseboba da
xati iyo adamianis sulier-xorcieli gaWirvebis,
SiSis, dabeGavebis, kacebrivi saxis dakargvis sa-
frTxis gamoxatuleba; gasagneba yovelive imisa,
rac daRupviT da warwymediT emuqreba adamians,
rac adamianur Rirsebas uqarwylebs mas, aviwyebs
Tavis warmoSobas, kavSirs awyvetinebs Tavis gam-
Gen morige RmerTTan. Tumca swored ukiduresi
sasowarkveTis Jams (rogorc ionas didi Tevzis
mucelSi), roca devi warmoudgeba mas Tavisi
namdvili saxiT, mTeli saSinelebiT, ai, swored
maSin gaixsenebs kaci Tavis gamGens, ufro
sworad, gaixsenebs, rom hyavs gamGeni da rom is
daicavs mas mZlavrobisagan. am dros isaxeba
swored religia da kulti, rogorc cocxali
gancda sasoebisa, rom SesaZlebelia adamianis
xsna.
SegviZlia movitanoT ori RirsSesaniSnavi
epizodi, romelic asaxavs gardatexis wamebs ad-
amianis SegnebaSi _ sasoebis dabadebas. jer
vnaxoT, vin arian devebi saymos warmosaxviT da
ra urTierToba aqvT maT adamianebTan, romlebic
jer ar Gamoyalibebulan saymod.
Page 28
xxviii
devi adamianTa msgavsi arsebaa; Tumca es
msgavseba moGvenebiTia, magram devi arc
cxovelia. `Sasaxedavad yrol yofilan, bewvi
sxmivan pirsaxezedav, arc tanisamosiv, bewv
sxmivav. sxvadav kacTaviT yofilanav, saxe kacisav
xqoniaT, marto fexeb sdgomivav ukuRmav^~ (67,
166). erTaderTi, rasac floben devebi _ maT ar
ician xvna-Tesva da saqoneli _ es aris mWedlo-
bis saqme, romlis saidumloebasac isini sa-
guldagulod inaxaven: `Tu qal ar mividod,
kacebisad ar uWedav, Saiswavlianav xevsurebiv,
kacebs Tu gauWedeTav^~ (67, 170); maTi gaWedili
sasoflo-sameurneo iaraRi araGveulebrivi
Tvisebisaa: `^imeebis gakeTebul saxnis-
sakveTeliT maixvnod, erT feP yanas or TavTav
ebmod, egre xo erT TavTavs iboms erT feP yanai~
(iqve). devis arsebobis paradoqsi is aris, rom
devi inaxavs mWedlobis saidumloebas, magram
ver iyenebs Tavis mierve gamoWedil iaraRs:
`Taod devi rkineuls ver maxkidebd Pels~ (62,
588). adamianma ar icis saidumlo, saxnis-
sakveTeli ki misTvis sasicocxlo iaraRia. deve-
bis mezobeli adamiani mzad aris yvelaferi gai-
Ros am iaraRisaTvis; is mzad aris, Rirseba daT-
mos _ sTmobs kidec, oRond cocxali darGes da
es tradiciad aris qceuli devis mezobel adami-
anTa mosaxleobaSi, vidre moTminebis Tasi ar
aivso. iqmneba STabeWdileba, rom devi imisaTvis
sWeds adamianisaTvis saWiro da TavisTvis usar-
Page 29
xxix
geblo iaraRs, rom daabeGavos, daimonos adamiani
(aseve zRaprul gveleSapsac ar sWirdeba wyali,
romlisTvisac adamianisagan msxverpls iTxovs).
devebis xelSi rkina da mWedlobis saidumlo
adamianTa damorGilebis iaraRia, rogorc erT
dros israelis istoriaSi: filistimelebma _
istoriulma mtrebma israelianebs mWedlebi gau-
wyvites, raTa maTTan evloT morGilad saxnise-
bisa da namglebisaTvis (1 mef. 13, 19-22).
Taobebi iTmenen, magram is ukanaskneli Tu
pirveli, vinc gamoGndeba, veRar aitans damcire-
bas. is xalxis cxovrebis uReltexilze dgas, is
Semoatrialebs Tavisi xalxis yofas, is qmnis
xalxis istorias. sababi amboxisa Sercxvenili
qalis sasowarkveTili Givilia, romelic
aRviZebs adamianis gulSi Rirsebis Segnebas da
masTan erTad iRviZebs sasoeba uzenaesisadmi.
`erT kacs Zalian lamazi coli hyavda da
guTnis iaraRis gakeTebaSi is sTxoves. radgan
iaraRebi aucilebeli saWiro iyo, radgan uimi-
sod simSiliT amowydebodnen, gaugzavna coli.
coli rom dabrunda, uTxra: iq rom ar gageg-
zavne da aqve mogekali, ukeTesi iyovo. da daiwyo
tirili. kaci Sewuxda, ar icoda ra eqna. mere
erTi TeTri xari hyavda da Tqva, modi am xars
RmerTisaTvis davklav da iqneba rame gveS-
veloso. morige RmerTma Seiwynara amdeni ve-
dreba da xalxis dasaxsnelad gamogzavna
kopala. misca erTi didi laxti da mouloca
Page 30
xxx
Zali da SeZleba, rom devebi, xalxis Semwuxe-
blebi, gaenadgurebina^~ (60, 119).
kacs agondeba, rom arse-
bobs sicocxleze ufro
metad Rirebuli ram; rom
SeiZleba adamiani SimSiliT
mokvdes, magram mokvdes,
rogorc adamiani; ufro me-
tic: zogjer is valdebulia
mokvdes, Tundac SimSiliT,
rom adamianad darGes; rom unda gaiRos sasico-
cxlo msxverpli Rirsebis gadasarGenad, da is
swiravs xars, SesaZlebelia, erTaderT mar-
Genals, msxverplad RmerTs, romlis sasoebam
gaiRviZa mis cnobierebaSi. andrezi ambobs, rom
xari TeTri iyo. es aris pirveli msxverpli,
gaRebuli adamianisagan ukidures gasaWirSi.
meore epizodi, sadac aseve gadmocemulia
RvTisSvilTa gamosvla sabrZolvelad, adamianis
saarsebo wyarosTan aris dakavSirebuli.
`^kopala mivida da jer fSavis mTaze uZi-
laurTis Tavs, iremT kalos rom eZaxian, iq
daarsda da adevnebda Tvalyurs, sad iqneboda
saWiro brZola devebTan. am dros erTi xor-
naulTeli kaci xnavda xornaulT soflis pir-
dapir, saxeldobr, WiSexSi, yanas. roSkis goraze
erTi devi wamodga da ise moaxdina saqme, rom
Rvari astexa da xari da kaci sul-yvela Rvarma
waiRo. kacs gagonili hqonda, rom sadRac gmiri
Page 31
xxxi
kopala daarsda, devebs xocavs da xalxs exmare-
bao. am gaWirvebis dros gaaxsenda da SemosZaxna:
`gmiro kopalav, miSvele, wyals nu wamaRebieba
da rasac vxnavdi, eg mamuli Send Semomiwirav^~
(60, 119-120).
aqac adamiani swiravs msxverplad Tavis uka-
nasknels, razec dafuZnebuli iyo mTeli misi
cxovrebis saxsari. magram saxsari iwireba sxva
ram ufro mniSvnelovanis gadasarGenad, amjerad
yana, romelic unda Seewiros teritoriis ga-
moxsnas devTa mZlavrobisagan. yana da TeTri
xari adamianTa gaTavisuflebis Semdeg istori-
uli xanis sakralur yofaSi jvarisaTvis Sewi-
rul msxverplTa Soris upirveles adgils
ikavebs. es aris religiis dasabami adamianTa sa-
zogadoebaSi.
roca sasowarkveTil xornauTel kacs da la-
mazi colis patrons gulis siRrmidan aRmoxdaT
kvnesasTan erTad survili uflisaTvis SeewiraT
erTs marGenali mamuli, meores erTaderTi xari,
am dros isaxeboda religia _ kavSiri adamiansa
da RmerTs Soris, am drosve daiwyo Surisgeba
kopalam, iaxsarma da `dev-kerpTa gadamsxvave-
belma~ sxva RvTisSvilebma. maTi brZolebis
dagvirgvineba ki, Gven viciT, miwa-wylis ga-
moxsnasTan erTad saymosa da kultis Seqmna iyo.
es kargad Gans iaxsris TavgadasavalSi.
iaxsari Tavis brZolas iwyebs Suafxodan,
ufro zustad, avisgoridan, sadac is gamxveura
Page 32
xxxii
devs sasaxles ungrevs, da is aqve Semoikrebs
Tavis saymos. Gven gvinda andrezis safuZvelze
warmovidginoT, rogor Seiqmna devebisagan dar-
beul adamianTa jgufidan saymo, mwyobri sa-
zogadoeba. ra roli ekisreboda im xalxs, ro-
melic unda gardaqmniliyo saymod da damkvidre-
buliyo `nadevar~ teritoriaze? sad aris am
dros is xalxi, romlis gulisTvis
RvTisSvilebma datoves morige RvTis kari da
ebrZvian devebs? xom ar arian isini ubralo
Semswreni am ambebisa da brZolis aRsasrulis
pasiurad momlodine mayurebelni?
rodesac adamianTa miwa-wylisaTvis mebrZolma
iaxsarma abudelauris tbaSi ukanaskneli devi
mokla da misi sisxliT Sekruli tbidan veRar
amodioda, ai, swored maSin _ am gadamwyvet vi-
TarebaSi iqmneboda iaxsaris saymo da misi teri-
toria; saymo, romelsac, iaxsaris mier naSvels,
Tavad unda eSvela `abudelauris simurGi
natyvevari~ iaxsrisaTvis, Tavisi momavali pa-
tronisaTvis. es ambavi gadmocemulia erT sa-
kulto simReraSi.
iaxsari edevneba ukanasknel, gaqceul devs:
^erTi isivac gameqca, aRar ubrune Tavia,
sagmiro wamauqadle, kldes maafara Tavia.
klde samad gavaglejine, erT gamovsTxare
Tvalia.
imasac karga scodniyva abelauris tbania.
mived da meac Tan Gavxyev, me, TviTon iaxsaria,
Page 33
xxxiii
Gaved da veRar amoved, sisxliT demebnes
mxarnia.
Gem ymaTac karga iZives oTxrqa, oTxyura
cxvaria.
maiyvanes da Gamokles, RmerTo, daswere
jvaria!
winwin ro kldeze Samavxe, Samovibertyen
mxarnia.
pirwaRma Samavtrialdi, gamasaxviyo jvaria.
`RmerTo, Sen mamec SaZleba, Senve amixsen
mxarnia!~
mandiT karates amoved, mand davaquGen ymania.
laxtzeda SamamikideT Gemi batara zaria.
davxkra da axads wamodges Gemi pirquSis yma-
nia.
(77, #94-T).
abudelauris tbis napiras xdeba pirveli
misteria saymos sakralur istoriaSi: gamor-
Geuli cxvari ikvlis (pirveli saklavi, pirveli
msxverplSewirva _ dasabami mravalgzis Sewi-
ruli msxverplisa). wmida sisxli uwevs iaxsars
da is ara mxolod mxaraxsnili, aramed fer-
nacvali, mtredis saxiT amofrindeba tbis
siRrmidan, sadac man ukanaskneli devi Gatova.
magram oTxrqa, oTxyura saklavis sisxli ara
mxolod tbis Sekrul zedapirs gaxsnis, aramed _
rogorc am simReris erTi gudamayruli varian-
tidan Gans _ casac gaxsnis da mtredi,
RvTisSvilis niSani, TiTqos erTdroulad
Page 34
xxxiv
tbidanac amodis da cidanac Gamodis, rogorc
naTlisRebis dros iordaneze, roca dasabami
mieca axal religias.
maiyvanes da damakles oTxrqa, oTxyura
cxvariao,
zeciT Gamodga naviao, gamexsnes sisxlis gza-
niao,
Gamovjde brolis qvazedao, men xati iax-
sariao,
trediviT SamovRuRundi, amovibertye
mxarniao.
(38, #255802)
rogorc vxedavT, iaxsris momavali saymo ara
mxolod mxilvelia am misteriisa. aramed misi
monawilec aris: misi SemweobiT gardaiqmneba
iaxsari jvrad da mtredis aRiT gafrindeba
Tavis saarso adgilisaken, sadac is waiyoliebs
Tavis saymos, rogorc ambobs:
mandiT karates amoved, mand davaquGen ymania.
`mandiT~, e.i. abudelauris tbis napiridan,
sadac adamianTa jgufma pirveli saklavis dakv-
liT saymod Seqmna Tavisi Tavi, miiRo ufleba
gahyoloda Tavis patrons devebisagan gawmedili
miwa-wylisaken.
karatiT karates mame Toki zed gasavalia,
ase gavide Tokzeda, vervin mamkidos Tvalia.
avisgors SamamkidodiT Gemi patara zaria,
davkra, xma axads gavardes, gamoisaxon
jvaria.
Page 35
xxxv
rom dadgen locva-wirvaze Gemis pirquSis
ymania.
miduReT salude qvabi, ymano, gewerosT
jvaria (77, #94-ig)
avisgorze, iaxsris saboloo samkvidro
adgilze Gamokidebuli zari, romelic ityo-
bineba mis dabrunebas fSavis xevze, dev-kerpTagan
gaTavisuflebul miwaze, es `patara zari~, saymos
momxmobi erT SesakrebelSi, Tavisi xmis bgeriT
mouxazavs saymos mis kuTvnil teritorias.
kvrivi
miwa-wyali, sadac saymo saxlobs, wmida
adgilia, radganac is jvaris mier aris mopove-
buli da am mopovebis ZaliT gamokveTilia
danarGeni samyarosagan. is wmidaa erTianad,
magram saymo masSi ganicdis da aRiarebs iseT
adgilebs, romlebic gansakuTrebuli siwmidiT
arian mosili. am adgilebs saymo kvrivs uwodebs.
ra Tvisebis realobas aRniSnavs kvrivi anu
samwerlo eniT, mkvrivi. `qarTuli enis ganmarte-
biTi leqsikonis~ Tanaxmad, mkvrivi aris `mWidro
da myari, mtkice, magari~. raimeTi `savse da gat-
enili~, anu iseTi Tvisebebi nivTisa Tu mov-
lenisa, rac upirispirdeba dunes, cariels, fu-
Ruros, da a.S. sabas ganmartebiT, mkvrivi aris
`uRruo da unaxvreto~. es sityva saymos sak-
ralur leqsikonSi niSnavs rogorc fizikur
SeuRwevadobas, aseve zneobriv Seuvalobas, rom-
Page 36
xxxvi
lis simbolod jvarTa teritoriaze dgas mkvri-
vad nagebi koSkebi, sadac Sesvla ubralod
SeuZlebelia imis gamo, rom maT ar gaaGniaT
Sida sivrce. aseT koSkebs ewodebaT kvrivebi.
`kvrivi qvian imitom, rom is aSenebulia kvrivad
da Sesasvleli ara aqvs^~ (60, 41). fizikuri
SeuRwevadoba zneobrivi akrZalvis metaforaa.
Tumca, aseTi teritoria _ nakrZali ar aris Se-
mozRuduli raime xiluli sazRvriT, magram mas
saymos cocxal gancdaSi aqvs uxilavi sazRvari,
romlis SigniT sruliad gansxvavebuli realoba
ganicdeba. `kvrivi~, rogorc `futuros~ sawi-
naaRmdego movlena, mrTelia, mTliania. es aris
WeSmariti sinamdvile. is aris romelic aris anu
namdvili arseboba.
kvrivi aris jvris kvali miwaze. jvari qmnis
kvriv adgils Tavisi daarsebiT, rogorc mete-
ori, romelic tvifravs miwas, sadac is ecema.
amitomac kvrivi koSkebi dgas im adgilebSi, sa-
dac saymo kultis dasabamSi jvarGenas xedavs:
`kvrivi adgilia, sadac pirvelad xati mosula,
iq mere Tass udgamen da zed xati dajdeboda.
kvrivs veZaxiT adgils, sadac ar SeiZleba adami-
anis Sesvla, gin koSki iyos, gin sxva adgili~ (6,
55). maTuris mTavarangelozis jvarGenis an-
drezis Tanaxmad, cidan svetad Gamosuli jvari
jer sayaWis wverze `ikidebs koWs~, mere eklesi-
aSi (adgilis saxelia), bolos ki iq, sadac amJa-
mad kvrivebi dgas; iq adamiani ar Sedis, is imde-
Page 37
xxxvii
nad wmida da miukarebeli adgilia, rom xucesic
ki ver uaxlovdeba mas da, roca misi ganaTvlaa
saWiro, sisxlian Tovlis gundebs esvris mis
kedlebs (38, #25502).
jvari avsebs Tavisi arsiT im adgilas, ro-
melsac is saarsod irGevs; jvarGeniT is
`akvrivebs~ adgils, `uxrwnels~ xdis mas. Tavisi
ontologiiT jvaris kvrivs analogia jvarisave
ganZSi aqvs, romlis miTosuri saxe yovelTvis
oqrod aris warmodgenili (mag., Tamaris Sewi-
ruli oqros Tasebi xaxmatis kultis dasabamSi
da laSa giorgis oqros jvari laSaris wmida
giorgiSi). s.averincevi wers, rom nivTierebis
simkvrive (ïëîòíîñòü) da simWidrove oqroSi uxr-
wnelobas aniWebs mas, rac SesaZleblad xdis mis
warmosaxvas xorcis ganRmrTobis emblemad (113).
marTlac, kvrivi SegviZlia warmovidginoT
oqrod, raSic daunjebulia jvaris sakraluri
Zala; amitomac kvriv adgilebs, rogorc oqros,
mowiwebiT ekideba kaci, erideba mis dalaxvas,
Tuki jvarisagan ara aqvs neba miRebuli. `^verca
fSavi verca Pevsuri, ukeTu iSovnos oqro anu
vercxli, veraraid ixmareben Tavisad, aramed mi-
uZRvnis laSasjvarsa~ (75, 533), wers vaxuSti ba-
toniSvili. aq aRniSnuli Gveulebis ukan imaleba
ontologiuri kavSiri oqro-vercxliT war-
modgenil ganZsa da kvrivs Soris, sadac jvaria
daarsebuli. rogorc oqros ver moixmars sayo-
facxovrebo miznebisaTvis moyme, aseve ver
Page 38
xxxviii
dalaxavs is jvaris kvrivebs, ver moxnavs, ver
daTesavs kvrivs. dalaPva adamianuri moqmedebaa:
adamiani Tavis yoveldRiurobaSi Tavisi yofa-
cxovrebis yoveli gamovlinebiT tvifravs im mi-
was, sadac is saxlobs. adamiani Tavisi nabije-
biT, rac zneobriv Sinaarss iZens, warmoqmnis
nalaPs. misi sacxovrebeli, d. guramiSvilis sit-
vebiT rom gamovxatoT, `sawuTros fePiT nalaPi~
miwaa, romelic Tavisi rRvevadi struqturiT
upirispirdeba jvaris kvrivs. nalaxSi, rogorc
adamianis samyofelSi, aris ukiduresad dace-
muli adgilebi, romlebic Tavisi arsebiT
sruliad uaryofen jvaris kvrivebs. es aris mi-
wis rioSi mdgomareoba anu Seryvnili da yalbi,
aranamdvili mdgomareoba.
nalaxidan, anu kacTa sacxovrebeli adgili-
dan kvrivSi Sesvla, rac yovelTvis dakavSire-
bulia zRurblis gadalaxvasTan, SeuZlebelia
ganwmedis gareSe. adamiani unda amaRldes nal-
axidan, raTa kvrivSi SeRwevis ufleba mieces;
amisaTvis mas unda daesvas kvrivis anu siwmidis
beWedi, romelic SeiZleba jvris niSniT iyos ga-
moxatuli. saklavis sisxliT `Pel-mPar ganaT-
luli~ xevisberi Sedis kvrivSi, an qadagi, ro-
melsac `Saiyvanen, saca kvrivi, beRelSi dasmen^~
(68, 66). rigiTi yma ganaTvliT ipovebs uflebas,
Tundac droebiTs, kvrivis dasalaxad. ardotis
saymos dReobaSi _ datiobaSi amgvarad iqmneba
`mezRvnis~, anu jvarSi ZRvenis mimtanis statusi:
Page 39
xxxix
`meZRvnes xucesi SublSi Tavis saklavis sisx-
liT jvars gaukeTebda. datioba iyo oTxi dRe
da am xnis ganmavlobaSi is pirs aRar daibanda;
ise ufrTxildeboda, rom sisxli ar gascloda
Sublidan da jvari ar Sereuliyo. am jvariT mas
ufleba hqonda yovel diliT misuliyo jvarSi,
daelia da eWama. Tu Sublze sisxlis jvari ar
eqneboda, ise jvarSi misvla akrZaluli iyo da
sisxlis jvari qonda marto mezRvnes. sisxlis-
jvrianebi ise Tavisuflad midiodnen da iqceod-
nen dReobaSi jvarSi, rogorc jvris gamZRoni
iqceodnen da dastur-xelosnebi^~ (63, 146).
kvrivSi Sesul adamians gansakuTrebuli qceva
marTebs. sinais mTaze asul moses, romelic
misda uneburad kvrivebSi moxvda, moesma uflis
gafrTxileba: `nu moeaxlebi aqa! wariPaden Pam-
lni ferPTagan SenTa, rameTu adgili ege, ro-
melsa sdga Sen, queyana wmida ars~ (gamosvl. 3,5).
mose aRmoGnda `wmida miwaze~ anu, ufro zustad,
`wmida niadagze~ (ebr. admaT kodeS). qarTuli
`kvrivi~ kargad gadascems ebrauli sakraluri
cnebis _ `kodeS~-is Sinaarss. moses msgavsad
iqcevian xadaSi begoT saRvToze mimavali
mlocvelebi: `^vinc iq wavalis salocavad, im
adgilas fexSiSveli unda wavides, verc sar-
tyel, verc qalmeb, egeTi wes-wyobilebaa^~ (40,
50). kvrivSi Sesuli adamiani gaiSiSvlebs fexs,
raTa sawuTros nalaxi mtveri ar Seitanos
kvrivSi. es simboluri qmedebaa. vaxuStis cnobiT,
Page 40
xl
qvaTaxevis taZarSi `^arvin Sevals ferPcmulis,
aramed ferPSiSvelni, siwmidisaTvis~ (75, 340). ase
iqcevian meomarnic, roca wmida realobasTan
Sexeba moeliT: `^maSin ganiSiSvles ferPebi maTi
da wariZRuanes droSaY da aRemarTnes orsa mas
qedsa mTasa lomisisasa^~ (96, 108); xolo lomisis
mTa da xadas begoT saRvTo mTiuleTisa da
xadis saymosaTvis igive sinais mTaa, sadac
ufali ecxadeba maT. amitomac unda ganiwmidon
iq amavalni, rogorc is mRvdelni, romlebic si-
nais mTis kvrivebSi daapirebdnen asvlas uflis
saxilvelad mosesTan erTad (gamosvl. 19, 22).
kvrivSi mxolod `kvrivi~ adamiani Tu SeaRwevs
dausjelad. `sazRvari Semouwere xalxs irgvliv
da uTxari: ekrZaleT mTaze asvlas da nu
miekarebiT mis kalTebs. vinc ki miekareba mTas,
sikvdils ver gadaurGeba. xeli aravin miakaros,
Torem Gaiqoleba an SubiT ganigmireba. gind pi-
rutyvi iyos, gind kaci, aravin gadarGeba cocx-
ali~ (gamosvl. 19, 12-13). es sazRvari, rogorc
iTqva, uxilavia; is Tumca warmosaxviTia, magram
aranakleb STambeWdavi, vidre xiluli dabrk-
oleba gzaze, Tundac iyos igi mcveli qerubimi
iqcevisi maxviliT xelSi. uxilavi zRurbli say-
mos cocxal gancdaSia GabeWdili. is mijnavs
xiluls uxilavisagan, adamianurs RvTaebrivisa-
gan, xorciels sulierisagan, dasaxlebuls
dausaxlebelisagan. aq vawydebiT kvrivis para-
doqss: kvrivi principulad dausaxlebelia _
Page 41
xli
asea yvelgan tradiciul sazogadoebebSi. mag.,
aTenelni TavianTi qalaqis sakralur centrs _
wmida Walas, `Seuval~, `daulaxav~, `nakrZal~ da
sabolood, `dausaxlebel~ adgilad Tvlidnen,
sadac fexis dadgmac ki ikrZaleboda (ix. so-
fokles `oidiposi kolonebSi~), _ magram misi
arseboba, rogorc wmida adgilisa, aucilebelia
dasaxlebul teritoriaze. is, WeSmaritad,
qveynis marilia, romlis ganqarebiT iSleba, ir-
Rveva miwa-wyali, niadagi, qveyana, adamianTa
sacxovrisi.
m. eliade wers, rom `kvrivi (The Sacred,
`wmida~), rogorc samyaros Suaguli, saukeTeso
adgilia, saiTkenac adamiani miiswrafvis
sacxovreblad~ (154, 43). magram es ase ar unda
iyos. marTalia, Suaguli saukeTeso adgilia
mTels samyaroSi, magram saSiSi adgilia da iq
sruliad warmoudgenelia adamianis cxovreba; es
aris RvTiuri Zalis gamocxadebis adgili, rom-
lis aura iakobma sizmarSi igrZno da ga-
mofxizlebulma amgvarad gaiazra: `ars ufali
adgilsa amas da me ara vicode. da SeeSina da
Tqua: viTar saSinel ars adgili ese, ara ars
sxuai ese, garna saxli RmrTisaY da ese bWe
zecisa~ (dab. 28, 16-17). yofiTi adamiani aseTi
adgilis aRmoGenis Semdeg gardaiqmneba re-
ligiur adamianad da, misgan saRvTo SiSiT uku-
qceuli, kvlav ubrundeba mas, rogorc Tay-
vanismcemeli. Tavs iGens wmida adgili anu kvrivi
Page 42
xlii
da ibadeba misi pirveli mlocveli. es adgili
taZris winasaxe xdeba. `aRdga iakob ganTiad da
aRiRo lodi igi, romeli edva sasTunalad, da
aRmarTa igi Zeglad da daasxa zeTi Tavsa mis
lodisasa. da uwoda saxeli adgilsa mas saxli
RmrTisa^~ (dab. 28, 18-19).am adgilze, romlis WeS-
mariti xati mxolod GvenebaSi SeiZleba yo-
filiyo xiluli, Gaisaxa am kacis, iakobis, pi-
radi religia, romelic momavalSi mTeli misi
STamomavlobis religiad unda gamxdariyo, rac
Gans misave sityvebSi: `^da aRTqua aRTqumaY ax-
ali da Tqua: ukueTu iyos RmerTi Gem Tana da
damicves me gzasa mas, romelsa me mival da mces
me puri Wamad da samoseli Semosad, da mo-
maqcios me cocxlebiT saxlsa mamisa Gemisasa,
iyos ufali Gemi RmrTad Gemda, da lodi ese,
romel aRvidgi Zeglad, iyos saxlad RmrTisa
Gemisa da yovlisagani, raodeni-raY momces me,
aTeuli mivsce mas~ (dab., 28, 20-22).
kvrivi adgili, am azriT, adamianis aR-
mzrdelia da amitomac aucilebeli elementia
teritoriisa. is religiis dasabamia, magram amave
dros samSoblos grZnobis dasabami da wyaroc
aris. kvrividan swavlobs adamiani im adgils, im
miwis siyvaruls, rogorc kargad SeniSnavs vaJa-
fSavela erT Tavis moTxrobaSi: `es adgili
Tavis nangrevebiT Seqmnilia xalxis sulier,
zneobriv aRmzrdelad. erma Tu wminda adgilis
istoria kargad icis, ar aris saWiro daajero
Page 43
xliii
xalxi da uqadago, rom es adgili wmindaa, Rirsi
xsovnisa, pativiscemisa, radgan TviTeuul maT-
gans didad swams, am nangrevebSi, am daxavsebul
lodebs Soris Zlieri, yovladSemZlebeli RvTi-
uri suli ganisvenebs da yvela imaTgan, vis wina-
parTac ulocniaT es salocavi, STamoebamac
ilocos _ miarTvas ZRveni _ xari Tu cxvari,
sanTeli, qada-xmiadi, raTa ar moevlinos xatis
risxva, ar `moamizezos~ (27, 84).
marTalia, kvrivi, rogorc iTqva, gamoricxavs
adamianis dasaxlebis azrs, magram is aucilebe-
lia adamianTa sacxovrisisaTvis. magram kvrivis
paradoqsi is aris, rom is, adamianTa sacxovri-
sis antipodi, iqmneba swored adamianis dasax-
lebis SuagulSi. es SeiZleba ar iyos wesi,
magram xSirad xdeba ase, ris gamoc amgvari xasi-
aTis kvrivGena erTi tipis sakmaod gavrcele-
buli andrezis Sinaarsad aris qceuli.
saymos miwa-wyali kvrivGenis mudmiv molod-
inSia. potenciurad yoveli adgili SeiZleba
iyos kvrivi, radgan mTeli miwa-wyali jvars
ekuTvnis, sadac man Tavisi xeliT daasaxla
saymo. is xSirad Tavs iGens maT SuagulSi, gaar-
Rvevs maT sacxovrebels, risi Sedegia nasax-
larebi (`naxolarebi~) da nacixvarebi, mitove-
buli adgilebi, romelTa upatronoba aRZravs
fiqrs maT uxilav patronze, romelic saymos
warmodgeniT mxolod jvari SeiZleba iyos. ada-
mianisagan mitovebuli saxl-kari da cixe in-
Page 44
xliv
greva, magram is ar ubrundeba bunebas, ar iqceva
qaosad adamianuri kulturis mimarT, aramed,
piriqiT, misi arseboba ufro maRal safexurze
adis, raki mas saymos SegnebaSi atyvia jvaris
xeli. masze devs amieridan jvaris mZime xeli. es
mZime xelia, kvrivad rom xdis mas.
sadac wydeba adamianis cxovreba da aRebulia
adamianis xeli, iq iwyeba jvaris arseboba. aseT
adgilebs ewodeba buxreuli anu `gabuxrebuli~
adgilebi. SemGneulia, rom kvrivi adgilebi
xSirad swored buxreuli agilebia. buxreuli,
rogorc termini, or aspeqts gamoxatavs: adami-
anuri, yofiTi TvalTaxedviT, is aris dawyev-
lili adgili (Zveli aRTqmis xerem), jvaris
TvalTaxedviT ki wmida adgili (kodeS). jvari
arTmevs adamians adgils da wmidad aqcevs mas.
kvrivis mniSvnelobiT saymos metyvelebaSi ix-
mareba agreTve bortvi* _ gabalaxebuli miwa,
yamiri, an uxnavi an naxnavi da mere gabalaxe-
buli (98, 195). adamianis sacxovrebeli an yana
ubrundeba xeluxlebel da yamir mdgomareobas,
gadadis iseT zonaSi, romlis gadalaxva samara-
disod ekrZaleba adamians. kvrivi, buxreuli,
bortvi _ samudamod xelSeuxebeli da daulaxa-
via saymosaTvis, rogorc mis mier Tavisi pa-
tronisaTvis msxverplad gaRebuli samkvidre-
beli, romelsac is ukan veRar daibrunebs uku-
* kvriv adgils saneSi (gudanis `mTawminda~) `bortvis nakveTi~ ewodeba, romelic arc ixvneba
da arc iTeseba; mowmidaris garda veravin Seva iq, saqonlis gamosadenadac ki (64, 715)
Page 45
xlv
niTi ukunisamde. Sewirvis Tavdapirveli mniSv-
nelobac xom imaSi mdgomareobs, rom saymos mier
salocavSi mitanili `gawirulia~ anu datovebu-
lia iq jvris sakuTrebad, samaradisod.
kvrivis aRmoGena
kvrivi iseTi realobaa, romlis aRmoGena ar
aris damokidebuli adamianis nebaze. rogorc
aucilebels saymos miwa-wylisaTvis, mas aRmo-
aGens igive Zala, romelmac miwa-wyali misca say-
mos. es Zala aris jvari. kvrivi SeiZleba gani-
martos, rogorc monakveTi miwisa, romelzedac
dadebulia jvaris xeli. kvrivis gamoGena ami-
tomac aris iracionaluri, adamianisaTvis gauge-
bari; is moulodnelia, TiTqos gaumarTlebelic
ki. teritoriis sruliad umniSvnelo, fizikuri
TvalisaTvis sruliad ganurGevel monakveTze
gadmodis xarizma da gamoarGevs mas sxva
adgilebisgan, rogorc jvari gamoarGevs saymo-
dan Tavis rGeuls. iseve, rogorc adamiani Tavis
Tavs ver airGevs jvaris rGeulad, aseve ar
SeuZlia mas Tavisi nebiT, Wkua- gonebis moxmo-
biT airGios kvrivi, gamoarGios is miwa-wyali
sxva nakveTebisagan. Tu, cxadia, es adamiani
Tavad ar aris daWerili jvaris mier da ar mo-
qmedebs jvaris nebiT; maSin is arc ekuTvnis
Tavis Tavs, rogorc bunebis movlena an pirutyvi,
romlebic, rogorc wesi, mTavari personaJebia
kvrivGenis andrezebSi. kvrivi adgilis migneba
Page 46
xlvi
minebebulia ugunuri arsebis gumanze, radgan
swored gumania erTaderTi Seucdomeli:
cxovelis alRo, gumani, romelic cxaddeba mis
qcevaSi, moZraobaSi, svlaSi, xmaSi _ aris is
arxi, romelSic unda idinos RvTiurma nebam.
xari, yorani, mtredi _ ai, is arsebani, ro-
melTac swored TavianTi ugunurebis ZaliT
ekisrebaT iseTi misia, rasac brZenkaci ver kis-
rulobs. amis saukeTeso magaliTebs iZleva ek-
lesiebisa da salocavi adgilebis andrezebi,
romlebic farTod aris gavrcelebuli mTels
msoflioSi da, kerZod, saqarTvelos mTasa da
barSi.
Tavisuflad gaSvebuli uReli xari miagnebs
im adgils, sadac xalxma eklesia unda aagos an
xati unda daasvenos (amgvarad iqna aRmoGenili
kalis zemoT lagurkas adgili, svaneTSi), an
daarsdes romelime wmindanis salocavi (wm.
maqsimes salocavi leGxumSi); pirutyvis gauazre-
beli moqmedeba-svla gadawyvets xalxis sagone-
bels, radgan pirutyvis svlaSi Tu dadgomaSi is
xedavs wmidanis nebis gamovlinebas. pirutyvis
qcevis uneburi sakraluroba ufro TvalsaGino
xdeba, rodesac is moulodnelad aRmouGens ada-
mianebs wmida, kvriv adgils. ai, sruliad upre-
tenzio, magram mniSvnelovani ideis Semcveli an-
drezi aWaruli folkloridan: jansaRi xari ver
aRwevs im adgilamde, sadamdisac xalxi saqonels
denis da sadRac, Sua gzaSi ecema. dacemis
Page 47
xlvii
adgili sayurbane (msxverlis Sesawirav) adgilad
Seiracxeba. am tipis andrezebSi xSirad xaris
ara mxolod SeGerebis, aramed sikvdilis
adgilia gamocxadebuli kvriv adgilad. aseve
kvrivi da gamorGeulia is Sualedebi gzaSi, sa-
dac yovndeba, isvenebs xari. am motivzea agebuli
lomisis, xevis sparsangelozis, Zarwemis wmida
giorgis da sxva motacebuli xatebis ukand-
abrunebis andrezebi. motacebulma xatma gza
unda gaikvlios ucxo qveynidan, unda moZebnos,
xelaxla aRmoaGinos Tavisi saarso adgili _
kvrivi. im Svidi aTasi kacidan, romelic xatTan
erTad unda dabrundes tyveobidan, aravin ga-
moGndeba, rom waruZRves xatsa da xalxs da
Seucdomeli gziT miiyvanos Tavis adrindel
saarsomde. andrezSi xatis transportad ga-
moGndeba xari, romlis rqebze unda iyos xati
dasvenebuli. aqedan unda Gandes, rom andrezis
Semoqmedis TvalsazrisiT xari gzas ikvlevs ara
sakuTari nebiT, aramed xatis nebiT. xats mohyavs
ukan xari da Svidi aTasi tyve qarTveli. xari
TiTqos gaivlis xatis sakralur gzas da Seyov-
nebiT moniSnavs kvrivebs, sadac mogzauri xalxi
mgzavri xatis niSebs aRmarTavs. `^gamouZRveba es
xari, sadac dawvebodis da daisvenebdis, yvelgan
niSi aaSenes. fasanauris aqeTacaa niSi, memre ro
movida, aqac (mleTas), aqac daisvena, aqac niSi
dadges. wverze ro movida, iq ganisvena suli,
gaYskda^~ (40, 114).
Page 48
xlviii
analogiuria Zarwemis wminda giorgis xatis
dabrunebis andrezic: xati lekeTSia datyveve-
buli da azaralebs xalxs. molas ecxadeba xati,
mozvris rqaze mimakariT da nebaze gamiSviTo.
`miakres xati mozvris rqebs da gauSves mozveri.
midis mozveri, xati gzas uGvenebs. miva ZarwemSi,
Tavis Zvel adgilze da erTi askilis ZirSi
daisvenebs. Zarwemel mRvdels daesizmreba xati,
romelic etyvis: momZebneT da sadac mnaxavT, iq
amiSeneT eklesiao. mRvdeli gagzavnis xalxs.
ipovnian rqebze xatmikrul mozvers. moxsnian Tu
ara xats, mozveri imwamsve mokvdeba (`gaskda~). im
adgilas aaSeneben eklesias da daasveneben wmida
giorgis xats~ (9, 212). amave motivebzea agebuli
rkonis RvTismSoblis xatis andrezic (3, 115). Tu
xari ar kvdeba, mas msxverplad swiraven; Tu
uremia, urems SeSad xmaroben saklavis mosaxar-
Sad; msxverplis Sewirvis adgilze ki xati ars-
deba (53, 252).
am tipis andrezebis arqetips vadasturebT
Zvel aRTqmaSi, sadac moTxrobilia filis-
timelTa qveyanaSi datyvevebuli RvTis kidobnis
dabrunebis ambavi: misanTa rGeviT filistimelebi
or mewvel Zroxas Seabamen uremSi, zed RvTis
kidobans daadeben da Tavis nebaze miuSveben pi-
rutyvs. Zroxebi gadalaxaven israelis sazRvars
da erT-erTi israelianis yanaSi SeGerdebian;
xalxi kidobans gadmoasvenebs urmidan, urems
SeSad daGexaven, Zroxebs ki msxverplad
Page 49
xlix
Seswiraven. es adgili GaiTvleba kvriv adgilad,
sadac karga xans iqneba kidobani dasvenebuli (I
mef., 5-6).
miuxedavad im avbediTi reputaciisa, romelic
aqvs yorans xalxur sityvierebaSi da yofaSi,
erTi moxevuri Tqmuleba mas ukavSirebs xevis
upirvelesi siwmidis, samebis taZris aSenebas,
ufro sworad, sataZre kvrivi adgilis aRmoGenas.
rac samma qarTvelma (qarTlis, kaxeTisa da
imereTis) mefem ver gadawyvita, wyvets Savi
yorani Tavisi bunebrivi moqmedebis meSveobiT;
radgan is atarebs RvTiur nebas. brZeni mcxe-
Teli berikacic ki uZluria iracionaluris
(rac kvrivis mignebaSi mdgomareobs) winaSe.
magram berikacs Seswevs rGevis unari: man uwyis
yornis zne da is WeSmariteba, rom misi bune-
brivi qcevis wiaR, mis ukan, wmida samebis neba
moqmedebs. mcxeTeli brZenkaci urGevs mefeebs:
`mefeno, furberwi dahkaliT da misi samgorveli
(menjis nawili) soflis bolos daagdeT, mova
Savi yorani da, sadac mas gamoxravs, samebac iq
aaSeneTo~. aseT ucnaur rGevebs mxolod brZeni
xalxi iZleva zRaprebSi an imgvari Segnebis sa-
zogadoebaSi, sadac arsebobs rwmena imisa, rom
yoveli arsi Tu movlena _ qva iqneba, frinveli
Tu Weqa-quxili _ emorGileba uzenaesis nebas.
yorans miaqvs ganzrax dagdebuli samgorveli da
yvelgan, sadac igi mis gamosaxravad dajda,
xalxs jvari an niSi aRumarTavs samebis sax-
Page 50
l
elze. mTavari taZari anu samebis mTavari kvrivi,
misi saarso iq aSenda, sadac am grZneulma frin-
velma sabolood gamoxra Zvali da miagdo,
wavida ra Tavisi gziT (53, 226-7).
saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi gavrcele-
bulia Tqmuleba yvavze, romlis Tavganwiruli
saqcieli `afuZnebs~ kvriv adgils, sadac sas-
waulis mxilveli xalxi aSenebs eklesias, ro-
melsac am SemTxvevis aRsaniSnavad `yvavisaydari~
Seerqmeva (99, 247; 103, 126-7; 84, 304-5).
mtreds, rogorc jvaris niSans, da mis aRes,
pirdapiri da bunebrivi kavSiri aqvs kvriv
adgilebTan, maT aRmoGenasTan. sadac mtredi da-
jdeba, is ueWvelad gamorGeuli adgilia. mtredi
monawileobs alaverdis taZris dafuZnebis an-
drezSi, romelic Gawerili aqvT k.koxsa da
o.spensers saqarTveloSi mogzaurobis wignSi (48,
250).
moviyvan erT TuSur gadmocemasac danoelTa
xatis daarsebis Sesaxeb, romelic Tavisi Si-
naarsiT mogvagonebs xevis samebis daarsebis an-
drezs, oRond aq yorans enacvleba mtredi misi
bunebidan gamomdinare yvela cvlilebiT. roca
danos mosaxleobam gadawyvita soflis axlos
gadmoetana jvari, mimarTa mtreds, rogorc sa-
jvare anu kvrivi adgilis `aRmomGen~ frinvels.
ai, Ganaweric, rogorc is mosmenili iqna: `winav
danoelebs soflis TavSi jvar ar hyvandiv. memr
meambv, romev aStoTa gamoviyvanoTav, soflis
Page 51
li
TavSiiTaY kargada gvipatronebsav. erT tred
deWir danoelebs. geSv is aStoTaY. Yes siac da-
jdebav, iq davawesoTav cxva jvariv. is tredic
soflis TavSi, gorze damjdariyv, jvar kiden
Yagr gameyvan aStoTaY: erT kacs droSa gedv
mParze, sanTel-zedaSe eRv, erT beber diac ukven
gaxyoliv tyavis kalTaebis bartyuniT: `gamoqSi,
gamarjvebulov, gamoqSi, gamarjvebulov^~ im
dRiTaY xyavis danoelebs axaljvari~ (Gawerilia
sof. danoSi e.TaTaraiZis mier 1980 w.).
es scena Tavis moqmedebebiT da realiebiT _
mtredi, kaci droSiT mxarze, sanTel-zedaSe, be-
beri `nawminduri~ diaci da misi SeZaxili `ga-
marjvebulo~ (RvTisSvilTa epiTeti, romelic
gvaxsenebs im brZolebs, saidanac isini gamarjve-
bulni gamovidnen), mcire masStabiT warmogvid-
gens jvarTa daarsebis preistoriul suraTs. aq
kvrivis teritoriis aRmoGena emTxveva jvaris
daarsebas; sityvebi `im dRiTaY xyavis^~ migvaniS-
nebs, rom jvarma mignebuli adgili samaradiso
samkvidreblad airGia. Tu andrezis suliskveTe-
biT gavimsWvalebiT, unda vifiqroT, rom es aqti
saymosa da misi teritoriis dasabamSi pulobs
adgilsa da dros, anda amiT unda iwyebodes misi
ganaxleba.
jvarGena (ifani keriaSi)
is adgili, sadac salocavi aris daarsebuli,
saymos Suaguli adgilia, saidanac ifineba
Page 52
lii
siwmide mTel saymoze, romelic gansaxlebulia
jvaris Tvalsawierze, misi zaris xmis sawierze,
cxovrobs RvTisSvilis mier mopovebul miwa-
wyalze, rogorc misi mkvidri anu namdvili yma.
aq mivadeqiT Gven Suagulis problemas saymos
ara mxolod sakralur, aramed yoveldRiur yo-
faSi.
am Suagulis klasikuri gansaxierebania
mTeli fSavisTvis laSaris muxa da xevsureTSi
xmalas alvisxe, romelsac andrezis Tanaxmad
wmida mironi swveTda gamudmebiT da iqve, mis
Ziras Gamarxul qvevrebSi grovdeboda, raTa iqi-
dan mTeli xevsureTis salocavebSi ganawilebu-
liyo. adgili, sadac mironis wyaroa, wmida say-
mos Suagulad unda viguloT, rogorc mTeli
qristianuli saqarTvelosTvis sveticxoveli,
romelic, saeklesio legendis Tanaxmad, mi-
ronmdinari alvisxis adgilzea agebuli. la-
Saris muxa ki imiT iyo SesaniSnavi, rom is
oqros SibiT iyo cas gamobmuli da am SibiT,
rogorc iakobis naxilvebi kibiT, morige RvTi-
sadmi ZRvenis asatanad adi-Gamodiodnen
RvTisSvilebi. miwidan saymosgan ahqondaT
msxverplis kvamli da locva-vedreba, cidan Ga-
mohqondaT saymosaTvis madli da wyaloba.
cxadia, is xe, romelic aerTebs cas da miwas,
samyaros SuagulSia amosuli.
andrezulad ar SemorGenila xsovna imisa, Tu
rodis dairga an aRmocenda RvTis nebiT fSavisa
Page 53
liii
da xevsureTis am SuagulSi muxa da alvisxe.
maT, SesaZlebelia, kosmosis dasabamSi udgaT
fesvebi. xolo es is xanaa, romelic saymos cno-
bierebis miRmaa darGenili, is ar ekuTvnis saymos
istorias, magram saymos axsovs sxva xeebis
amosvla, romlebic calkeuli saymoebis Suagul
adgilebSi dgas.
sofokles `eleqtraSi~ moTxrobilia moax-
loebuli Surisgebis winaTgrZnobiT moculi
klitemnestres sizmari: `amboben, unaxavs
mamaGveni, kvlav samzeoze gamocxadebuli. Turme
keraSi Tavisi kverTxi GaurWvia, romelic mas
odesRac xelT epyra, axla ki egisTes xelSia.
maRla azrdila totebSefoTvlili da mTeli
mikeni dauGrdilavs~ (str. 417-423).
SemaSfoTebelia xis aRmoceneba keraSi, sadac
cecxli unda enTebodes. sizmari, cxadia, sabe-
disweroa da keTils arafers moaswavebs misi pa-
tronisaTvis. kverTxi agamemnonisaa da misi
ganedleba da SefoTvla imas unda moaswavebdes,
rom agamemnoni dabrundeba; rom mova patroni da
daepatroneba kvlav Tavis keras, romelic am
sizmarSi mTeli mikenis gansaxierebaa. magram
agamemnoni ar aris cocxalTa qveyanaSi, is miwa-
Sia; da swored imis gamo, rom is miwaSia, man
aafesviana is xmeli kverTxi imis niSnad, rom
oreste _ misi norGi nergi _ gaswevs agamemnono-
bas, rom mikenis miwas agamemnoni moevlineba or-
estes saxiT. sxvagvarad rom vTqvaT, agamemnoni
Page 54
liv
afoTlebuli kverTxis saxiT brundeba qveyanaSi,
rogorc misi RvTiuri patroni, rogorc gmiri _
heros (Zveli berZnuli mniSvnelobiT), rogorc
salocavi. kverTxis keraSi GarWoba da misi xed
aRmoceneba imasac niSnavs, rom adgilis cru pa-
tronma unda datovos kera da dauTmos mis WeS-
marit patrons.
SesaZlebelia, am sizmris siuJeti damoukide-
beli saxiT arsebuliyo elinur samyaroSi, ro-
gorc garkveuli simbolizmis Semcveli miTosi;
Tumca misi kvali ar Gans dRemde SemorGenil
werilobiT wyaroebSi. SeiZleba vifiqroT, rom
mas arc ki SemuRwevia mwerlobaSi zepirsit-
vierebis sferodan. misi arsebobis erTaderTi
dadastureba sizmris saxiT sofokles dramaSia.
im simbolizmis mixedviT, romelic mas sizmarSi
aqvs dakisrebuli, SeiZleba vifiqroT, rom is
mikenis daarsebis miTosi yofiliyo, rogorc
lokaluri gansaxeba kosmogoniuri miTosisa, sa-
dac samyaros dasabamSi uzarmazar, mTels
qveynierebaze totebiT gadmomxobil xes vxedavT
(gavixsenoT Tundac skandinavuri iggdrasili-
ifani, rogorc saerToindoevropiuli arqetipis
erTi kerZo gamovlena).
klitemnestres sizmris igiveobriv siuJetzea
agebuli aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi
gavrcelebuli erTi tipis andrezi, romelsac,
rogorc jvarGenis amsaxvel siuJets, saymos
dasabamSi gadavyavarT. mas martivi kompozicia
Page 55
lv
aqvs da TiTqmis ar gaaGnia variantebi: misi ar-
qetipuli saxe cxadad Gans nebismier variantSi.
sqema aseTia: keraSi amodis ifani (xSirad
gvelic amohyveba) imis niSnad, rom am adgils
RvTisSvili daepatrona da ojaxma unda dasto-
vos saxli. es adgili jvaris kvrivi xdeba. ai, am
andrezis nimuSi cocxali monaTxrobis mixedviT
(ambavi exeba gudanis jvaris daarsebas):
`^iq did sofel yofilas. maSi jvar ar yo-
fil. erTxan erTis kavkazauris saxlis yverfSi
ifn amasul. kavkazaurs ifn mauWrav. meores dRes
is ifn iqav amasula, isic mauWrav. mesame dRes
amasul ifni-d’ Tan gvel amaxyoliv. kavkazaurs
ifnic mauWrava-d’ gvelic aukafav^~ (91, 391).
yverfSi (keraSi) amosuli ifani gudanis
jvaris gamoGenis momaswavebelia. magram am Si-
naarsis andrezi mxolod gudanis jvariT ar
aris Semofargluli. amaoa imis Zieba, Tu pirve-
lad romeli jvarisa da saymos daarseba gad-
mosca yverfisa da ifnis siuJetma, magram faqtia,
rom misi gavrcelebis sfero gacilebiT farToa,
vidre jvarTdaarsebis da jvarGenis sxva ro-
melime tipis andrezisa. keraSi ifnis amosvliT
iGina Tavi da daarsda gudanis saRvTos garda _
xevsureTSi naParelas RvTismSobeli, Subnuris
wm. giorgis jvari (liqoki), roSkis mTavarange-
lozi, ukanPadus adgilisdeda, xaxabos wyaros-
goruli wm. giorgi, fSavSi cabaurTis
RvTismSobeli, gogolaurTis dedaRvTismSobeli
Page 56
lvi
da sxvani. am andrezs aqvs tendencia gavrceldes
yvela mniSvnelovan jvarze da iqces jvarGenis
zogad andrezad aRmosavleT saqarTvelos mTi-
aneTis sinamdvileSi. v.bardaveliZis cnobiT, am
Sinaarsis Tqmuleba fiqsirebulia zogierT
Grdilokavkasiel mTielTa Sorisac (5, 106, Sen.
30).
andrezis aucilebeli elementebia: kera, ifani
(iSviaTad naZvi) da gveli; ifnis samgzis amosvla
da saxlis patronis mier misi moWra, gvelis
akafva; ojaxis amowyveta. es ukanasknuli momenti
sxvadasxvagvarad aris warmodgenili vari-
antebSi. jvari sjis urG mosaxles an avadobiT,
an sxva ram faTerakiT; ojaxi ganwirulia dasa-
Rupad, magram aris SemTxvevebi, roca is drou-
lad gaecleba Zvel samosaxlos. matneli asa-
TaSvilebi, warmoSobiT ukanafSavlebi, am saxiT
inaxaven keraSi xis amosvlis andrezs, romelic
ganmartavs ukanafSavidan maTi gadmosaxlebis
mizezs: mama avalebs Svils cecxlis danTebas
saRamoxans. bavSvi midis cecxlis dasanTebad,
magram keraSi fiWvi (Tu naZvi) daxvda amosuli.
Svili mamis rGeviT wvers gadaugrexs fiWvs da
daanTebs cecxls. meore saRamos igive meordeba,
fiWvi ufro metad aris gazrdili, magram mainc
dainTeba cecxli. mesame Rames ojaxis ufross
sizmarSi jvari gamoecxadeba da ubrZanebs ayras;
ojaxi sxva adgilas saxldeba; mis nasaxlarSi
RvTisSvili gaiGens Tavis saarsos. mTxrobelni
Page 57
lvii
am andrezul pirTa saxelebsac ki ar iviwyeben:
mama iyo berxundi, Svili _ giorgi. SeiZleba vi-
fiqroT, rom jvaris daarsebis saerTo andrezi
erTi sagvareulos andrezad aris qceuli. aq ar
figurirebs gveli, romelic Gveulebriv keraSi
aRmocenebul xes amohyveba xolme. SesaZloa, ami-
tomac ara aqvs tragikuli dasasruli
ukanfSaveli asaTaSvilebis monaTxrob Tqmule-
bas.
garkveuli azria imaSi, rom es andrezi Tavis
arqetipSi swored tragikuli ambis _ ojaxis Tu
sagvareulos gawyvetis gadmomcemia. iTqva, rom
jvaris urGi ojaxi sxvadasxvagvari sikvdiliT
iRupeba. rogorc Gans, gvelis amosvla mesame
dRes xesTan erTad ar unda iyos SemTxveviTi
epizodi. xSir SemTxvevaSi yverfisa da ifnis an-
drezs amgvari gagrZeleba aqvs: mas Semdeg, rac
moiWra mesamed amosuli ifani da aikafa masze
amoyolili gveli, ojaxi Sekrebilia yverfis
garSemo da elodeba kerZs, romelic ixarSeba
sakidelze Gamokidebul qvabSi. gveli zemodan
Gamoyveba sakidels, GaZvreba qvabSi da kerZTan
erTad ixarSeba. kerZi wamlavs yvelas, vinc ki
mas pirs daakarebs. gadarGebian mxolod misi uW-
melni _ ojaxis rZali da akvnis bavSvi.
zogierTi variantiT, ueno bavSvi xedavs rogor
GaZvra gveli qvabSi, amitom ar ekareba kerZs.
sxva variantiT, dedac xedavs, magram ver arwmu-
nebs ojaxis wevrebs, radgan isini jvarisagan
Page 58
lviii
arian Tvalabmulni. erTmaneTs upirispirdebian
metyvelni, romlebsac TvalisGini warTmeuli
aqvT, da mxedveli Gvili bavSvi, romelic ver me-
tyvelebs (gavixsenoT moris meterlinkis
`brmebi~). es bavSvi, rogorc ucodveli, gvaris
gamagrZelebeli Seiqneba, im sagvareulosi, ro-
melic axladGenili jvaris saymod unda Gamoy-
alibdes.
yverfis wiaRidan ifns amoyolili gveli, ro-
melic akafes jvaris urGebma, axla im samgzis
moWrili ifniviT aRorZinebuli, zemodan Gamo-
hyveba sakidels, rogorc sasjeli urGobisaTvis.
Tumca qvabSi GamZvrali gvelis ambavi damou-
kidebladac aris gavrcelebuli zepirsityviere-
baSi, magram yverf-ifnis andrezs is organulad
ukavSirdeba.
andrezuli TvalTaxedviT sruliad bune-
brivia, rom xe swored keraSi amodis, Tumca kera
cecxlis adgilia da ara xisa. magram, rogorc
cecxli, aseve xe, Suagulis cocxali niSnebi da
simboloebia. xis amosvla keraSi, cecxlis
adgilSi, kidev erTxel gaxazavs da warmoaGens
mis Suagulobas. Suaguli TvalsaGinohyo jvarma,
roca cecxlis adgilze Tavisi amosunTqviT
ifani aRmoacena.
arsebobda sofeli, mosaxleoba, arsebobda
saxli, arsebobda cecxlis adgili am saxlSi,
magram jer kidev ar arsebobda saymo, radgan
jvars kidev ar eGina Tavi, is ar iyo jer
Page 59
lix
daarsebuli. `^iq kavkazaur yofilas dasaxle-
buli. iq did sofel yofilas. maSi jvari ar
yofil. erTis kavkazauris saxlis yverfSi ifn
amasul^~. es yverfi jer kidev ar iyo sakraluri
adgili, kulti mxolod potenciurad emarxa
masSi.
am winaistoriul, ufro sworad, kultamdel
xanaSi kera mxolod sayofacxovrebo daniS-
nulebis adgili iyo, is ar gamxdara jer sak-
raluri adgili. magram es adgili, rogorc noy-
ieri niadagi, aRmoacenebs kults Tavis wiaRSi,
vin icis ra droidan, Gamarxuli kvrivis Tes-
lisagan. kera Tumca iyo sacxovrebeli terito-
riis Suaguli, magram gancalkevebul ojaxs, ro-
gorc atoms, ganuyofel erTeuls, jer kidev ar
hqonda is gacnobierebuli Suagulad, wmida fo-
kusad (laT. kera), romlis irgvliv SemokrebiT
adamianTa yofacxovrebiTi erTianoba unda gar-
daqmniliyo saymod. mosaxleobas jer kidev ar
hqonia jvarGenis gamocdileba, rac arcTu
umtkivneuloa, rogorc yoveli gansacdeli, rad-
gan is dakavSirebulia msxverplTan: mosaxleobam
unda dakargos raRac _ am kerZo SemTxvevaSi,
Zveli sacxovrebeli teritoria, raTa moipovos
RvTiuri patronis mfarveloba, Sevides misi
mfarvelobis GrdilSi, moeWidos mis kalTebs.
ufro metic: adamianTa jgufis saymod qcevas
ewireba garkveuli nawili am jgufisa, RvTiuri
nebis winaRmdgomni, jiutni, viTarca `krebuli
Page 60
lx
koresi~ _ `kacni ficxelni~, romelTac piri uyo
miwam da STanTqa (ricxv. 16), raTa am gan-
sacdeliT gamoxurvebuli da ganwmedili sa-
zogadoeba uflis unj saymod gardaqmniliyo.
andrezis suliskveTeba is aris, rom kaci,
romlis `yudroSi~ amodis ifani, nebayoflobiT
unda Tmobdes Tavis sacxovrebels axali
cxovrebisaTvis; Tmobdes, rogorc msxverpls,
swiravdes mas. raki misi saxli Seiqmna jvarGenis
adgili, Tavad ki gaxda jvarGenis mxilveli, _
is kera, is saxli, is adamianebi bednierni unda
yofiliyvnen, rom jvarma swored maT SuagulSi
ineba daarseba, magram kaci jiutobs da an-
drezic gvamcnobs, Tu ra mosdevs am sijiutes.
kaci jiutobs, radgan is jer kidev ar aris yma.
andrezi gadmogvcems im viTarebas, roca adami-
anTa jgufebi jer kidev ar warmoadgendnen say-
mos, aramed arian `utni~, `umecarni~, romlebic
cxovroben RvTaebrivi patronis gareSe. JamTasv-
lis romeliRac monakveTSi jvarma iGina Tavi,
rogorc patronma, magram adamians masSi ver ga-
moucnia Tavisi momavali patroni da is erGis
mas, rogorc mters. da ai, gandevnilebi sakuTari
keridan, romelic teritoriis Suaguli aR-
moGnda, isini kvlav Suagulisaken gaiweven,
magram es iqneba ara sayofacxovrebo, aramed
sakraluri Suaguli. saymo aris TiTqmis mzidan
gamosxletili dedamiwa, romelic iwyebs brunvas
Tavisi Zveli budis garSemo. istoriul xanaSi
Page 61
lxi
Tumca jvaris saarso adgili saymos sacxovre-
beli teritoriis ganapiras imyofeba da ara mis
geometriul centrSi, magram is misi Suagulia.
im droidan, roca ifani aRmocendeba yverfSi da
mosaxleoba dastovebs nebiT Tu iZulebiT kvri-
vad qceul keras, uTmobs ra Tavis sacxovrebel
adgils RvTisSvils, amieridan adamianis sam-
kvidreblad Seuferebels da gamousadegars, _
arsdeba kulti da mosaxleobac iwyebs Tavis
axal arsebobas, is axal safexurze adis; am-
ieridan iwyebs arsebobas saymo. es metad mniSv-
nelovani momentia sazogadoebis istoriaSi,
romlis gariJraJze msxverplia gaRebuli.
x.ortega i gaseti amgvar Tvalsazriss gvTavazobs Suasaukuneebis evropuli qalaqis arsze da genezisze: `daumuSavebel, velur sivr-ceze vegetatiuri arsebobis xanas enacvleba qalaqur garemoSi kulturuli koncentraciis dro. qalaqi TiTqos zesaxlia; is kulturis ufro maRal doneze dgas, vidre saxli, radga-nac saxli igive budea, romelsac, yvelas kargad moexseneba, marto adamianebi ki ar ikeTeben, ara-med frinvelebic. qalaqi ufro abstraqtuli da ufro rTuli warmonaqmnia, vidre ojaxuri ������. qalaqi ukve respublikaa, ��������, ro-melic qalebisa da kacebisagan ki ar Sedgeba, aramed moqalaqeebisgan. qalaqis warmoSobasTan erTad adamianuri arseboba axal ganzomilebaSi gadadis^ imaT, vinc guSin mxolod adamianebi iyvnen, xolo dRes ukve moqalaqeebi gaxdnen, mouwevT mTeli TavianTi Zal-Rone moaxmaron
Page 62
lxii
imas, rom ufro metad aamaRlon am axali arse-bobis done~ (59-a,167).
aseTia saymoc, "mTis qalaqi", romlis "zesax-lobas" Tavad jvari Tavisi gardamqmneli mo-qmedebiT udasturebs mis `moqalaqeebs~.
jvarGena karatiswverze
keraSi ifnis amosvlis andrezi bevri jvar-
salocavis daarsebas daukavSirda. bevrgan Sex-
vdebiT jvaris teritoriaze, xSirad nangrevebs
Soris, amosul ifnis xeebs da gaigonebT misi
norGi nergebisagan moSlili, gangreuli keriis
tragikul ambavs. es tragizmi Zevs saymosa da
kultis genezisSi. am siuJetze agebul jvarGenis
andrezs pirobiTad SeiZleba vuwodoT
`xTonuri~, raki jvari miwis gulidan amosvliT
adasturebs Tavs. magram Gven viciT, rom jvari
ciuri warmomavlobis aris, rasac SesaniSnavad
gvimowmebs erT-erTi jvaris epiTeti `ciT svetad
Gamosuli~, kerZod, Girdilis (xevsureTis) wmida
giorgis jvaris miTologemuri saxelwodeba _
`saGales svetad Gamosuli, samkibals Suqis
damkravi~. jvari, rogorc RvTisSvili, cis
Svilic aris, amitomac misi gamoGena ufro metad
maRal mwvervalebzea mosalodneli da saymoc
jvarGenas swored maRal mTebSi elis. jvaris
cidan warmomavlobis motivi mkveTrad gamox-
atuli siuJetiT daukavSirda karatis jvaris
(liqokis kopalas) daarsebas karatiswverze. es
aris sruliad unikalur qargaze agebuli
Page 63
lxiii
Tqmuleba, romlis msgavsi ar gvxvdeba sxva
jvarTa warmoSobis andrezad. ai, misi Sinaarsi:
karatiswverze, romlis erT mxares xevsure-
Tis sofelia _ Walaisofeli, xolo meore
mxares fSavelTa sofeli bulalaurTa, zafxu-
lobiT erTmaneTs xvdeba Tav-Tavisi soflebidan
samwyesurSi amosuli ucodveli qal-vaJi, ro-
melTac erTmaneTi uyvarT da-Zmuri siyvaruliT.
erT dRes qal-vaJs cidan moesmebaT wivilis xma,
rasac mohyveba saswauli: maT Tvalwin cidan Ga-
moeSveba Tasi da vercxlis Sibi. qals Sexvdeba
Sibi, vaJs _ Tasi; waiReben samwyesuridan am
nivTebs Tav-Tavis saxlebSi da winaswar
daTqvamen, ar gaumxilon es ambavi mSoblebs. vaJi
Tass WerxoSi (zeda sarTulze) damalavs karsu-
kan, qali Sibs _ puris kidobanSi. RamiT orive
saxlSi atydeba iseTive wivili, rogoric am
sagnebis gamoGenisas gaisma karatiswverze. meore
RamiTac rom igive ganmeordeba, bavSvebi
mSoblebs gaumxelen TavianT saidumlos.
mSoblebi midian mkiTxavTan, romlis rGeviT Sibs
orad Wrian, erT naWers misi gamoGenis adgilas
marxaven miwaSi, meore naWers _ liqokSi da zed
koSks aageben; Tass ki karatiswverze marxaven. es
adgilebia jvaris saarso adgilebi (60, 126-128).
sxva gadmocemiT: cidan cecxlis Sibi GamoeS-
veba; Sibi jvaris saxes iRebs (`ciTav cecxli Ga-
moGndav Sibis aRiTao, xatis aRe ki yofiliyvao~).
wilisyriT jvari qals Sexvdeba da gudiT sax-
Page 64
lxiv
lSi waiRebs. Sinaurebs gudaSi frinveli egone-
baT (`fxawa-fxuw idgav ai gudaSiav, _ frinvel
daiWiriaev? _ uTqom i qalisad~); gudas Tavs
moxsnian da jvari frinveliviT daiwyebs frTxi-
als. qali gaqadagdeba da daawesebs karatis
jvaris kults (67, 180).
karatiswveri _ fSavisa da xevsureTis
soflebis gamyofi, magram qal-vaJis Seyris
adgili, umaRlesi mwvervali am aremareSi da
misi Sesabami are weliwadisa gazafxuli, `weli-
wadis droTa dedofali~, rogorc mas uwodebs
erTi Zveli avtori, qali da vaJi siymawvilis
asakSi, maTi ubraloeba da siwmide, wmida haeri,
romlis wiaR SeiZleba uxilavis xilva^ _ ai,
jvarGenis saukeTeso pirobebi am andrezSi. es
iqneboda saSineli movlena, rogorc mexistexa;
magram qal-vaJs ar gasGenia SiSis grZnoba, maT
bunebaSi rom yofiliyo niadagi SiSis gaGenisaT-
vis, isini verc ixilavdnen am saswauls. cxadia,
maTi uSiSaroba maTive ucodvelobis niSania.
`imaT es dainaxes da aiRes, imitomao, amboben
xevsurebi, rom isini wmidad iyvnen, Torem Tu
maTi siwmide Selaxuli yofiliyo, maSin igini
verc dainaxavdnen da verc aiRebdnen Tassa da
Sibsao~ (60, 127). is qal-vaJi, romelic (ufro
qali) saymos genezisis monawile Seiqmna,
SeiZleba SevadaroT mxolod adam da evas _
samoTxis mkvidrT, romelTac jer kidev ar hqon-
daT nagemebi akrZaluli xili, da romelTa
Page 65
lxv
sicocxle, SeiZleba iTqvas, ganuwyveteli jvar-
Genis winaSe gadioda. im adam da evas anareklebi
iyvnen es vaJi da es qali; isini aSenebdnen koSks
karatiswverze TamaS-TamaSiT (67, 162) da ar
icodnen, rom jvarGenamde mignebuli hqondaT
kvrivi adgili, sadac isini, rogorc sinais
mTaze mayvlovanis saswaulis mxilveli mwyemsi
mose, fexSiSvelani idgnen.
jvarGenis sagnebze _ Sibze da Tasze _ sa-
gangebod iqneba saubari. axla ki unda SeiniSnos,
rom mwyemsi qal-vaJi am sagnebs utyuari alRos
karnaxiT sawmido adgilas inaxaven, rogoric
aris puris kidobani da saxlis Werxo; Tumca am
wmida sagnebma, rogorc cocxalma arsebebma,
saswauliT aGvenes, rom adamianis sacxovrebeli
ar unda yofiliyo maTi adgil-samyofeli. isini
unda Gamarxuliyvnen miwaSi, raTa amozrdiliyo
kulti, Tundac ifnis saxiT (marTlac, erTi an-
drezis Tanaxmad, ifani amodis keriaSi Garguli
Tasidan (67, 185).
kultis dasabami iracion-
alurSia. es cxadia. magram misi
fesvi bavSvur ubraloebaSi
Zevs. andrezi gvamcnobs: is
qal-vaJi `mwyemsobas dadiana-d’
imaSi erT batara koSk gaukeTe-
bav, qvebisai. meore dRes
erTxan, rosam or misulan, i koSkze dayudebul
xat yofil^~ (67, 162). bavSvebis aSenebuli sa-
Page 66
lxvi
TamaSo koSki aris pirvelsaxe im kvrivi koSke-
bisa, romlebic miGneulia jvaris daarsebis
adgilze agebulad uxsovar droSi. bavSvebi aSe-
neben koSks jvarGenis gaucnobierebel molod-
inSi. aris soflebi _ ori sofeli _ kara-
tiswveris orive mxares, aris mosaxleoba, aris
saqoneli, romelic yovel zafxuls ideneba sa-
Zovarze im aremaris umaRles mwvervalze, arian
mwyemsebic, magram es yvelaferi jer kidev ver
qmnis saymos, radgan am soflebs fSavisas da
xevsureTisas ara hyavT jvari, salocavi, ara
aqvT kulti. soflisTvis kulti, religia, araTu
axali, aramed saerTod religia, moaqvT am myem-
sebs saswaulebrivad cidan movlenili sagnebis
wyalobiT; am movleniT iwyeba istoria am
xeobaSi, rogorc skviTebis qveyanaSi oqros
nivTebis gamoGeniT, herodote rom mogviTxrobs
Tavis `istoriaSi~: `^targitaiss hyavda sami vaJi:
lipoqsai, arpaqsai da umrwemesi _ kolaqsai. maT
dros cidan GamoeSva oqros iaraRebi: guTani-
uReli, culi da Tasi. da dacvivdnen skviTebis
qveyanaSi. pirvelad isini ufrosma dainaxa, ax-
los mivida asaRebad, magram miaxloebisas oqro
abrialda. is ukanve gabrunda. axla meore Zma
gaemarTa, magram igive ganmeorda. roca isini
oqrom Tavisi cecxliT moiSora Tavidan, mesamed
umrwemesi Zma mivida da cecxlic Gaqra da man
saxlSi waiRo es nivTebi. amis Semdeg ufrosma
Page 67
lxvii
Zmebma scnes miniSneba da mTeli samefo mas
gadasces~ (IV, 5).
Zmebma samefo umcros Zmas gadasces, rogorc
zRaprebSi xdeba. magram aq mTavari is aris, rom
es oqros sagnebi, romelTac Semdeg `skviTi me-
feebi didis mzrunvelobiT inaxavdnen da yovel-
wliuri msxverplSewirvebiT mowiwebiT scemdnen
Tayvans~ (IV, 7), qmnian skviTebis manamde udabur
miwaze kacobriul kulturas, simbolurad ga-
moxataven ra sam funqcias adamianuri moRvaweo-
bisas: uReli-guTani _ miwaTmoqmedebas, culi _
meomrobas, Tasi _ kultmsaxurebas (124, 156). miwa
ixvneba, qurumi TasiT Rvris wmida saRvrels,
meomari culiT icavs miwis muSakis naWirnax-
ulevs da RvTismsaxuris mSvidobian sakralur
saqmes. mxolod am sagnebis aTvisebis Semdeg
SeiZleba laparaki skviTebSi adamianTa sa-
zogadoebis arsebobaze.
aseve, karatiswverze movlenili wmida sagnebi
qmnian saymos _ karatis jvari gzavnis Tavis ni-
Sans Tasis saxiT da misi xelyofis uflebas
aniWebs ucodvel mwyemsebs. Tu siwmidis xelyofa
maTi privilegiaa, es imis niSanic aris, rom isini
amieridan jvaris mier `xeldebulni~ an `daWer-
ilni~ arian. am sakralur sagnebTan Sexebam wer-
tili dausva ara mxolod maT bavSvobas da pas-
toralur yofas, aramed sruliad moswyvita is-
ini yofiT cxovrebas da sakralur sferoSi _
TiTqos kvrivSi, gadaiyvana. `memr gaxdil qadag
Page 68
lxviii
is qali, gaqadagebul. gaugav xalxs, movklaTav,
uTqom. is qal xan sad malul, xan sad. i xats
Tan uyolebav. xat xan gafrindebis, xan mauv. im
qals arc meTveurobis wes xqonivas, arc qmri-
anobisa, arc mebosleobisa^ xalxs ar uyenebav i
qali^~ (67, 162).
es xalxi iseve ewinaaRmdegeboda qadags _
jvaris moenes da misi nebis gamomcxadebels;
iseve urGobs, rogorc is mosaxleoba, romlis
keraSi jvarGenis niSnad ifani amovida.
beTlemi _ jvarTa samSoblo
`pirvelad morigem xTiSvilni zecidan rom
gadmauSvna, maSin isini gergets daabinava^~ (60,
118), _ mogviTxrobs RvTisSvilTa am qveynad, ada-
mianTa miwaze, gamoGenis andrezi. gergeti casa
da miwas Soris aris aRmarTuli, is dgas, ro-
gorc duranqi _ `kavSiri cisa da miwisa~, rom-
lis erTi kerZo, Zalze gavrcelebuli gansaxeba
aris swored mTa (46, 125-7). raki RvTisSvilni
gergetze arian dabinavebulni, SeiZleba is
RvTisSvilTa olimpod migveGnia, rom erTi
dabrkoleba ar iyos: zevsisagan, RmerTTa da
kacTa mamisagan, gansxvavebiT morige RmerTs,
RvTisSvilTa gamGensa da qveynierebis dambade-
bels, gergetze ar udgas taxti. mas arasodes
dautovebia Tavisi kari caSi, romlis max-
loblad erTaderT RvTisSvils kvirias udgas
karavi. `dideba^ dids kviriasa, xTis maRlis
Page 69
lxix
makarvesa!~ (56, 14), ase adideben mas. isic gacno-
birebulia, rom morige RmerTTan siaxlovis
Rirseba Tavad morige RmrTisgan aqvs miniWebuli:
`Sen gadidas, gagimarjos, kvirao xTisgan karavi-
ano!~ (56, 26). rogorc `angelozT meufroses~ (56,
67), mas gansakuTrebuli misia akisria, rac ga-
moGnda kopalasa da devTa Serkinebisas, roca
didi kviraes maTraxis moqnevam gadawyvita sabe-
diswero asparezobis bedi.
gergeti imiTac ar hgavs berZnuli RmerTebis
panTeons, rom is RvTisSvilTa droebiTi
samyofeli iyo, is iyo Suagza casa da miwas So-
ris da gergeti, rogorc duranqi, asrulebda am
funqcias. vidre udables sferoSi, adamianTa
samyofelSi daeSvebodnen, morige RmerTs isini
jer am Suagzaze unda daebinavebina, saidanac
unda moesminaT maT adamianTa ganwiruli Zaxili.
amis Semdeg unda daetovebinaT gergeti da Gab-
muliyvnen devebTan samkvdro-sasicocxlo brZo-
laSi. asec moxda.
yvela RvTisSvils sakuTari gza hqonda Tav-
isi saymosken, romelic morige RmerTma winaswar
Gaabara maT. gergetidan wamosuli xaduelTa
sameba, `koWis mokidebiT~ aGens ra gzadagza
salocav niSebs, adis crolis wverze da `yin-
vris loginian, nislis kotorSi gaxveuli~
jvaris saxels imkvidrebs (60, 178). ase sxva
RvTisSvilebic moevlinen Tav-TavianT saymoebis
mTawmindebs, jvarTa pirvelGenis adgilebs,
Page 70
lxx
romlebic zemodan dahyureben saymoTa miwa-
wyals.
rogorc Gans, gergeti ZvelTaganve siwmidiT
yofila mosili qarTvelTa TvalSi. im adgilze,
sadac dRes samebis taZari dgas, tradicia an-
dria mociqulis kvals xedavs: pirvelwodebul
mociquls aq jvari aRumarTavs, riTac dasabami
miucia am aremaris sakraluri istoriisaTvis (71,
93). JamTa msvlelobaSi gergetis siwmides isic
aZlierebda, rom Znelbedobisas samebis taZarSi
inaxeboda mcxeTis sveticxovelis ganZi, maT So-
ris wmida ninos jvari vazisa (75, 357). qris-
tianul udides siwmideTa saxizaris statusi
ukuifineboda gergetelebzec, samebis saymoze.
p.umikaSvilisaTvis uTqvamT gergetelT: `ger-
getelis sisxli sami kacis sisxlaTa Rirs. vax-
tang gorgasali mefis Tarxani varT. yarauli
gviyenia mudam saydarTan _ zamTar-zafxulsa.
samTa mefis aSenebuli ymani varT. bagrationTa
nawyalobebi varTo~ (77, 351). gergetSi, rogorc
sveticxovlis saxizarSi, Tavad sveticxovlis
sakralizmi da madlia ganivTebuli misi sagan-
Zurisa da wmida ninos jvaris saxiT. aseTi
gaazreba aqvs saymos religiur SegnebaSi im is-
toriul faqts, rom gergeti mcxeTis
sveticxovlis saufloSi Sedioda (69, 196). isini
TavianT istorias gorgaslidan iwyeben, xolo
taZris aSenebas Tamaris andrezul xanas miaw-
eren (unda aRiniSnos, rom saymos cnobierebaSi
Page 71
lxxi
Tamaris epoqa, rogorc sawyisi xana, win uswrebs
gorgaslis epoqas).
gergetis samebis wmida siZlieres misi saymos
piriT auwyebs sadidebeli:
didia wmida sameba,
cis kiduramde elavso^
sadideblis es sityvebi imasac gvauwyebs, rom
sameba qveynis SuagulSi dgas da aqedan afens
samyaros oTxiv kuTxisaken Tavis Saravands.
amitom ar aris moulodneli, rom jvris
uReltexilsaqeTa saymoebi TavianTi patroni
RvTisSvilebis `samSoblod~ gergets miiGneven.
v.bardaveliZes dadasturebuli aqvs gergetuli
koSkebi piraqeT xevsureTSi (barisaPos, buGu-
kurTis, ukenaPos da oPerPevis mTebze), romelTa
ageba ukavSideba gergetidan `TeTreulis~
(igulisxmeba vercxlis Tas-ganZis) gadmotanas (6,
34). gergeti maTTvis Zlierebisa da davlaTis
wyaroa, rogorc es ukanPaduuri simReridan Gans,
sadac Padus samebis ymaa Seqebuli:
meSvela milxauris Ze, niavo gergetisao,
kivkav darbazis gamtexo, momtano sirmaisao,
Tormetis Suris mZebnelo, Pelad momyvano
tyvisao
(38, #25441).
wmida mTaa gergeti da misi sameba _ qris-
tianul siwmideTa saxizari; magram samebaze
maRla, gergetis kldeSi aris wmidaTa wmida,
romlis midamoebSi, berebis gadmocemiT, rasac
Page 72
lxxii
xalxuri Tqmulebebi scems dasturs, oqros
mtredebi dafrinaven (114, 111). mtredebs, romle-
bic imaginaciuri xilvis meore `wams~ frTian
jvrebad gardaisaxebian, RvTisSvilis mkadre Tu
wmida beri beTlemis qvabSi Sehyavs. beTlemis
legendas qristianul tradiciamde mivyavarT,
romelsac safuZveli palestinis beTlemSi aqvs.
aqedan gamosuli wmida tradicia xevis beTlemis
garSemo arsebul TqmulebaSi ganagrZobs
sicocxles. am tradiciuli, wmida andrezis uZ-
velesi Ganaweri vaxuSti bagrationis `aRweraSi~
moipoveba:
`^myinvaris kldesa Sina arian quabni gamoku-
eTilni friad maRalsa, da uwodeben beTlemsa,
garna saWirod asavali ars, rameTu ars jaWvi
rkinisa, gardmokidebuli quabidan, da miT aRv-
len. ityvian uflis akuansa mun da abrahamis
karavsa, mdgomsa usuetod, usablod, da sxuaTaca
sakvirvelTa. aramed me vdumeb^~ (75, 357-8).
beTlemis qvabSi dacul sakralur
reliqviebs, romelTac vaxuSti GamoTvlis, sxva
cnobiT, emateba zeciuri mananis maragi da is
ZRveni, romlebic mogvebma axladSobil qristes
_ RvTis Zes anu RvTisSvils miarTves beTlemSi
(114, 112). TiToeuli realia aq mniSvnelovani re-
ligiuri simbolizmiT aris datvirTuli _ isini
moicaven Zveli da axali aRTqmebis sakralur
sinamdviles. abraamis, `mravalTa mamis~, karavi
aris igive wiaRi misi, saidanac gamovida uflis
Page 73
lxxiii
rGeuli eri _ kacobriobis saxe Zvel aRTqmaSi;
amave dros, usvet-usablod mdgari karavi igive
cargvalia, romelic moicavs mTel qvenierebas.
simbolizmi karvisa ufro meti sakralizmiT
imoseba, roca is RvTis Zis samSoblod aris Se-
racxili: abraamis karavi Zveli aRTqmis sxva
sagnebTan da movlenebTan erTad RvTismSoblis
winaswarmetyveluri xatia. daviT guramiSvilis
vedrebaSi RvTismSoblis mimarT, romelic mis-
devs tradiciul qristianul simbolizms, vkiTx-
ulobT:
saxis* abramis karao, RvTis tevniT gulTa
myrdnobelo,
sjulT kidobano mosianT, RvTis mcnebis Ga-
sawyobelo,
viT Seuwvelo mayvalo, saRmrTo cecxl-
gauqrobelo,
miPsen, nu damwvav saPmiliT, ieso qristes
mSobelo!
(ld, 421)
beTlemis qvabSi Tqmuleba adgils miuGens
saswaulebriv sakvebs _ mananas, romelic egvip-
tidan gamosul ers kvebavda misi ufali udab-
noSi ormoci wlis manZilze (gamosvl. 16, 15-35).
uflis gamocxadebiT mosem mananis dRiuri
maragi Seanaxvina oqros takukSi, romelic
rjulis kidobnis gverdiT unda mdgariyo uflis
* albaT unda iyos: `saxiT~.
Page 74
lxxiv
winaSe momaval TaobaTaTvis samaxsovrod. mogvi-
ano tradiciiT, mananiani es oqros WurWeli
Tavad rjulis kidobanSi inaxeboda: `^romelsa
Sina iyo takuki oqrosaY, savse mananaYTa~ (ebr. 9,
4).
beTlemis qvabSive, am sakraluri andrezis
Tanaxmad, inaxeba mogvebis mier qristes Sobis
dRes morTmeuli ZRveni `oqroi, gundruki da
muri~ (maT. 2, 11), axladSobil yrmis mefuri
(oqro), RvTiuri (gundruki) da kacebrivi (muri)
Rirsebis aRsaniSnavad. da, rac mTavaria, aq dgas
is akvani, oqros akvnad saxeldebuli, sadac iwva
RvTis Svili. (me-2 makabelTa wignSi moTxro-
bilia, rogor Seinaxes saidumlo gamoqvabulSi
Zveli aRTqmis rjulis siwmideni: `mivida iq
ieremia da ipova gamoqvabuli da Sig Seitana
karavi, kidobani da sakurTxeveli, da dabeWda
Sesasvleli. xolo roca mis kvalze iq mividnen
zogierTni mis Tanmxleb pirTagan, rom mieniSnaT
gza, ver ipoves is adgili~ (me-2 makab. 2, 5-6).
Tu gergetis sameba erovnul qristianul
siwmideTa (ninos jvarisa da sxvaTa) saxizaria,
beTlemis qvabi saerToqristianul siwmideTa
saidumlo Sesakrebelia; garda palestinuri
beTlemisa _ qristes samSoblosi, romelic aris,
amave ZaliT, qristianuli rjulis dasabami,
xevis beTlemi simbolurad warmosaxavs rjulis
kidobansac, romelic moses karvis _ uflis
taZris pirvelsaxis _ wmidaTa wmidaSi idga. `da
Page 75
lxxv
kidobansa Sina dahsxne saidumloni, romelni
migcne Sen~ (gamosvl. 25, 21), eubneba ufali
moses, rodesac sauflo kidobnis agebas ubr-
Zanebda. kidobani inaxavda saidumlos da is ami-
tomac unda mdgariyo saidumlo adgilze jer
karvisa da mere taZrisa, roca is aSendeboda.
amitomac beTlemi iseve miuwvdomelia, rogorc
ierusalimis wmidaTa wmida. `garna saWiro
asavali ars, rameTu ars jaWvi rkinisa, gard-
mokidebuli qvabidam, da miT aRvlen~ _ wers
vaxuSti. jaWvis arseboba niSnavs, rom adgili,
sadamdisac is aris gabmuli, Znelia misaRwevad;
is gulisxmobs ufskruls or sferos Soris.
magram amave dros, rac mTavaria, misi arsebobave
moaswavebs, rom kavSiri damyarebulia: jaWvi re-
ligiis simboloa, kavSirisa miwier da zeciur
samyaroTa Soris. aq isic sacnauri xdeba, rom
Znelad asaval jaWvze gadis gza mxolod
rGeulTa da wmidanTa, gza kvrivTa kvrivisaken,
sadac didi saidumloa damarxuli. beTlemSi
asvla Seedreba mRvdelmTavris Sesvlas
ierusalimis wmidaTa wmidaSi. amitomac beTlemis
Tqmuleba am saidumlo qvabSi amsvlelad
mxolod erTaderT mowmidar bers asaxelebs,
romelsac beTlemis wmida giorgis nebiT
daulaxavs beTlemis kvrivi. mas iq unaxavs yinu-
lis brwyinvale taZari, romlis Weri
varskvlavebiT yofila moWedili, iataki _ Tval-
margalitiT; SuaSi oqros akvani mdgara, romel-
Page 76
lxxvi
sac mtredi arwevda. sakurTxevelSi sakvirveli
ram unaxavs, magram misi gamocxadebis ufleba
ara hqonia (55). rGeuls boZebuli aqvs, cxadia,
misi siwmidis jildod, saidumlos xilvis
ufleba, magram zogierTi ramis gancxadebis neba
mas ara aqvs. aseTia kultis saidumlos wesi.
amasve gulisxmobs vaxuStis fraza, romliTac is
amTavrebs beTlemis qvabis siwmideTa GamoTvlas:
`^aramed me vdumeb~.
mainc gaxsnilia gza saidumlosaken, risi
nivTieri dasturia abrahamis karvisa da qristes
bagis xis naWrebi, romlebic Tqmulebis Tanaxmad,
beTlemidan dabrunebul bers mefe ereklesTvis
miurTmevia (11, 210-1; 129, 111,66). bagration mefes,
rogorc uflis naTesavs (`sadaviTo saxlis~
STamomavals) da RvTisSvilis, kerZod, gudanis
jvaris, moZmes, memkvidreobad gadaecema RvTis
ganxorcielebis niSani.
ai, aseTi saidumloebrivi da siwmidiT
mosili adgilidan, rogoric beTlemia, _ qris-
tianul siwmideTa Sesakrebeli adgili anu wmida
saganZuri, _ iReben dasabams xevsureTis
RvTisSvilni; morige RmerTma isini aq Sekriba,
raTa aqedan gamocxadebodnen qveyanas; isini aq
TavianTi simboluri saxiT arian warmodgenilni,
im saxiT, rogoriTac wmida mkadreebs SeuZliaT
maTi xilva. rac saymom icis maT Sesaxeb,
mkadreTagan icis, romelTa gamocdilebaSi
beTlems Suaguli adgili uWiravs, Tavad
Page 77
lxxvii
beTlemSi ki _ oqros akvans RvTiuri yrmiTurT.
xevsuruli andrezi gadmogvcems:
`^gaxua wauyvanav xTiSvils gergetis Tava-d’
Sauyvanav beTlemis saxlSi. ro SevediT, Tqvisav
gaxuamav, _ savse iyvav is saxliv xatebiTao-d’
TamaSobdesav. zog xatebiv tredebiviT iyvao-d’
ireodav erTmaneTSiav. imTven iyvav xatebiv, rom
buzvebiviT gad-gamodiodesav. erTiv oqros akavan
idgao-d’ Sigav ymawvil iwvav, tredeb daRbrun-
evdesav Tavzedao-d’ ifqlis marcvlebs aWmevde-
sav^~ (67, 191).
beTlemi savsea `xatebiT~ anu jvrebiT
(igulisxmeba jvris niSani), romlebic wamierad
mkadris aRqmaSi mtredis saxes iReben. jvarica
da mtredic uxorco angelozebis aReebia. oqros
akvanSi mwolare mxolod imitom ar aris
Gveulebrivi yrma, rom masze mtredebi zrunaven;
saymos warmosaxvaSi angelozebi nebismier ymas
miakiTxaven, Tu is upatronod aris datovebuli.
erTi Tqmuleba mogviTxrobs: `dedas daviwyebia
samkalSi akvniT bavSvi. mofrenilan mtredebi da
angelozebi, Semsxdaran akvnis kamaraze. ange-
lozebi Turme akvans arwevdnen, mtredebi naninas
daRuRunebdnen~ (57, 275). am andrezs efuZneba
akvanis simReris Semdegi striqoni: `tredan ga-
RuRunebdeso, angelosni garwevdeso~ (80, #561-b).
akvnis bavSvi angelozTa garemocvaSia, msgavsad
beTlems Sobili yrmisa (Sobis ikonografiaSi
isini aucilebeli personaJebi arian). oqros
Page 78
lxxviii
akvanSi mwolare ymawvilis bedi saidumloebiT
aris moculi; andrezebSi ar Gans misi kvali, is
TiTqos unda warmosaxavdes RvTisSvilis Sobis
maradiul xats da arasodes gasula beTlemis
qvabidan. magram misi arseba unda vigulisxmoT
RvTisSvilTa meufrosis kvirias saxeSi. kviria
Tu kvirae igive `kvirios~ _ berZn. `ufali~, xom
morige RvTis mokarvea, rogorc viciT, msgavsad
misi marjveniT mjdomarisa _ misi Zali da sa-
marTali. saymos religiur SegnebaSi mas gan-
calkevebuli adgili aqvs miGenili: `kviria ar
erevis jvrebSi^ sakuTrad udgas karavi, sa-
kuTrad unda daeklas saklavi, sxva angelozeb-
Tan nawils ar iRebs^~ (38, #25405). arc mis sax-
els acxadebs, romelic saidumlod aris
damarxuli. ymaTa bage marxulia qristes saxelis
warmosaTqmelad, qriste mis berZnul epiTetSi _
`kvirae~-Sia Gasaidumloebuli.*
aSkaraa, rom qristianuli tradiciiT
STagonebuli andrezuli `beTlemis saxli~ is
wiaRia, sadac damarxulni arian jvar-xatebi,
saidanac gamodian isini saymoebSi dasanawile-
blad. jvarTa am saganZuridan Tu saxizaridan
mkadres gamohyveba erT-erTi jvari da wauZRveba
RvTisSvils miwieri sabrZanisisaken. `beTlemis
* aseve gasaidumloebulia wm. giorgis saxeli zogierT saymoSi: uZilaurTaSi da SuafxoSi (fSav-
isxevis TemebSi) wm. giorgi Sesabamisad kopalad da iaxsarad iwodeba. am naSromSi es sa-kiTxi ar aris ganxiluli.
Page 79
lxxix
saxlis~ zemoT moyvanil andrezs amgvari
gagrZeleba aqvs:
`^gaxua iqiT ro wamosula, wamouyvanav erT
mfrinav xati. es xati nawiliani yofil, ro
RamiTav SuqT uSobdisav. ro mavidod gaxuai, xat
TavisTavad win wamimZRvebodisav, Tu(rme) icod
gaxuam, yoris wyalze ro mavediTav, icodis
gaxuam, bibin raim dadgao-d’ xatic kldis Tavze
Gajdav^ mavidesav tredis aRiTav reebimao-d’
SuqT utevdesav. oqroqsoil maitanesao-d’
romenic gaxuas maxyvebod, im xats Gaacves, Tavad
gamaxyv gzas. ukan gaxua maxyvebod. iqiT wama-
sulT dRe da Ram viareTao-d’ gaTenebisad gudan
mavedidiTav, is beRelSi Savidao-d’, me karSi
davrGe. iqiT dawyebul gaxuaisa-d’ mfrinavis xa-
tis erTad siaruli^~ (67, 191).
jvari manaTobeli mtredis saxiT mTidan ba-
rad eSveba. is stovebs ciur beTlems, beT-lexems
_ `saxls purisas~, sadac ifqlis marcvlebiT
kvebaven axladSobil yrmas, da Sedis gudanis
beRelSi, RvTisSvilis, amjerad wmida giorgis,
miwieri saarsos kvrivSi. es gza, romelic
gamoiara mfrinavma jvarma Tavis mkadresTan er-
Tad, qmnis uxilav jaWvs am or beRels Soris.
mfrinavi jvrebi
aRmosavleT saqarTvelos mTels mTianeTSi,
sadac ki xalxi RvTisSvilTa mfarvelobis qveS
saymoebad cxovrobs, gavrcelebulia andrezebi
e.w. `mfrinav jvrebze~. potenciurad TiTqmis
Page 80
lxxx
yvela jvari (RvTisSvilis nivTieri niSani)
mfrinavia, magram zogierT saymoSi es Tviseba
jvaris (RvTisSvilis) mudmiv epiTets qmnis. mag.,
xadus saneba ase ixseneba sadidebelSi: `mfrinavi
angelozi crolis wverisa~ (62, 10). am mfrinav
angelozs anu samebas croliswverisas jvarGenis
da mgzavrobis Tavisi andrezi aqvs.
sxva jvarTa msgavsad crolis wveris saneba
(sameba) gergetis beTlemidan aris wamosuli,
magram vidre crolis Tavze daarsdeboda, is
manamde `mindorGi~ yofila daarsebuli; es misi
winaistoriaa, romlis andrezi SemorGenili ar
aris. rogorc amboben, barSi (anu mindorSi)
siwmide Selaxula imdenad, rom iq samebas aRar
daedgomeboda. `^bolos saneba iqamdin gamwyr, ro
aiyar mindorGiiTa, wamavid mTaGi siwmidis guli-
sad, sofels arc aq miekara-d’ maRals mTaze
crols daarsd, PmelT SuaGi^~ (62, 1-2).
aseTia am jvaris moZraobis ritmi: mTidan
(beTlemidan) barad (`mindorGi~), baridan kvlav
mTaSi (crolis wverze), Tumca rogorc davinax-
avT, is crolis mTazec ar Gerdeba mudmivad. mis
am ritms istoriuli safuZveli, albaT, Znel-
bedobis xanaSi aqvs, roca barSi rjuli
ibRaleba da siwmideebi an idevnebian, an mtris
xels ganridebulni, saxizarebs miaSureben
mTebSi. romeli saymos patroni iyo beTlemidan
barSi wamosuli saneba, an saqarTvelos romeli
kuTxe igulisxmeba am mindorSi, andrezs ar Se-
Page 81
lxxxi
mounaxavs, radgan `mindorGiiT~ ltolvilma
xadus sanaxebSi sruliad axali saymo Seqmna,
saymo, romlis cnobierebaSi maTi Semkrebi
jvaris preistorias ar SeuRwevia. saymos axsovs
mxolod misi jvarGena crolis wverze, jvarGena
naTlisa da mtredis saxiT. saymos isic axsovs,
Tu vin iyo Semswre jvarGenisa anu misi `aRmom-
Geni~; es iyo Garglidan ukacriel xadus
sanaxebSi wamosuli kaci _ qeraulTa sagvareu-
los eponimi vinme qera. mas SeumGnevia naTeba
crolis wverze, wasula da unaxavs, `rom tredis
saxiT ijd maRals qvazed mfrinav angelozi-d’
TvalT ar iyrid. qeras gon aPdiva-d’ gonT ro
masul, iq aRara ibadebodao-d’ muPlmayril vi-
jdiv im adgilzedav, sadac mfrinav angeloziv
vnaxev^~ (62, 2). marTalia, jvarGenis mtredi
gauGinarda, magram isaxeba kultis xiluli
mxare: qera crolis wverze aSenebs koSks anu
kvrivs jvarGenis niSnad da samaxsovrod, dar-
bazs da saqvabes _ sakulto teritoriis au-
cilebel nagebobebs dReobaTa warsamarTavad.
ase arsdeba kulti xaduSi, rac amave dros say-
mos daarsebac aris.
is jvari, romelic freniT movida crolis
wverze, istoriul xanaSic ganagrZobs frenas.
jvaris mogzauroba adgil-adgil, `koWis
mokidebiT~, dakavSirebulia saymos teritoriis
wmidayofasTan, rac imavdroulad aris misgan am
teritoriis daufleba. is, Gveulebriv, mkad-
Page 82
lxxxii
resTan erTad mogzaurobs, magram kidobanSia
Gasvenebuli da mxolod maSin amoabrZaneben,
roca amis saWiroeba dadgeba. kidobani, cxadia,
SemTxveviTi sadguri ar aris jvarisaTvis: aq
unda gavixsenoT, rom swored kidobanSi malavs
qali karatiswverze gamoGenil niSs jvarisas _
oqros Sibs. kidobnis ideam SeiZleba uflis ki-
dobnamde migviyvanos, sadac israelis umTavresi
siwmideebi iyo daculi. sanebis jvaris erTi an-
drezi aseT ambavs inaxavs: RilRvelTa mxareSi,
sadac sanebis jvarioni begaris asakrefad iyo
wasuli, misi mkadre wmidad ver daicavs Tavis
fiqrebs, ris gamoc jvari swyreba masze. Tumca
is ufro adre RilRvelebze yofila gamwyrali
da kidobnidan amofrenils aRar usurvebia arc
am mxareSi gaGereba da arc kidobanSi GabrZaneba.
`sTxoves pativeba, magram saneba Zalian gamwyral
iyva-d’ aRar dadg iq. gamaxyv mkadreica-d’ das-
turebic. ro madiodes, mauZRvebodaT, ukan
jvarionn maxyvebodes. neTxiskar ro mavides, iq
erTi Zalian lamaz RilRvlis qal Saxvd
jvarionT, ro imisTana lamaz qal meore ar iqne-
bod. mkadre ar iyv xnier kaci-d’ am qalze gulSi
raicaR cud gaifiqr. aba saneba gulTa mxilavi
asa-d’ gaig es ambavi, ro Gemm mkadremav gulSi
cud raim ifiqrav qalzedao-d’ gawyra-d’ am mkad-
resa-d’ sxvaT jvarionTac TvalSiiT gauqr^~ (62,
208).
Page 83
lxxxiii
aq gamoGnda misi, rogorc `mfrinavi ange-
lozis~, buneba. unda vifiqroT, am SemTxvevis
gamo mieca mas es saxeli. miTxodan freniT wamo-
suli jvari gzadagza `koWs ikidebs~, adgil-
adgil aGens kvrivebs, sadac mis salocavad
dReobebi dawesdeba: kaloTanaSi da SituSi
(arxoti), win-PaduSi, sadac is ifns gahkravs
frTas, PorielSi, maWexas muxis nergze, sadac
`baris sanebis~ saxeliT dawesdeba misi locva;
Sefrindeba sajangis tyeSi, sadac kvrivs auSene-
ben mas; bolos, dadgeba zais, sadac is irGevs
Tavis saboloo, saarso adgils. amrigad, mfrinav
angelozs _ sanebas ori sabrZanebeli aqvs: erTi
sofelSi, meore _ croliswverze; Tumca isto-
riul periodSi croliswveris sanebas safar-
veli aqvs dadebuli da mkadreebsac aRar ecxa-
deboda. siwmidis daklebam gamoiwvia misi gauGi-
nareba.
rogorc iTqva, andrezis Tanaxmad, crolis
saneba baridan aris amosuli imis gamo, rom ba-
rad xalxSi siwmide SebRalula. crolis saneba
am mxriv ar aris gamonaklisi. baridan, dablo-
bidan maRla afrena jvarisa sakmaod gavrcele-
buli movlenaa jvar-xatebis istoriaSi. jvars
aRar moswons Tavis saarso adgili da maRla
mifrinavs. Sardeni Tavis `mogzaurobaSi~
mogviTxrobs xeTis mTavarangelozis xatis am-
bavs, romelic mas adgilobriv mcxovrebTagan
mousmenia: `^amboben, rom es xati Tavdapirvelad
Page 84
lxxxiv
Waobis maxloblad mdgar eklesiaSi esvenao; aq
uamravi bayayi yofila, romelTa yiyinsac
gaubruebia; moqanculi xati mTis wverze
gaqceula^~ (89, 154).
es aris erTi uZvelesi werilobiTi dadas-
tureba mfrinavi xatebis arsebobisa qarTvelTa
religiur warmodgenebSi. aseve dablidan maRla
aris afrenili zemo svaneTis ganTqmuli siwmide
_ e.w. Salianis xati (romelic warmoadgens
jvars macxovris gamosaxulebiT); Tamar mefis
naGuqari es xati jer sofel adgilas esvena,
magram raRac mizeziT am adgilidan afrenila da
kalis mTis mwvervaze dafrenila, sadac mas ek-
lesia auges da Sig daasvenes (97, 149).
dablidan maRla afrenili da mTaze daarse-
buli jvar-xatebis ambebi, gansakuTrebiT, aRmo-
savleT saqarTvelos mTianeTis saymoTa an-
drezebSia Semonaxuli. jvari gaurbis am wuTi-
soflis `Waobs~, im adgils, romelic ukidure-
sad dalaxulia adamianis uwmindurobisagan.
xSirad adamianuri yofa, romelsac gaurbis xati,
mis mier moSenebuli, uwmiduri cxovelebiT aris
gasimbolurebuli. mag., xadis mTavari salocavi
xati _ `begoT saRvTo~ adre begoT-karis cixeSi
yofila dabrZanebuli, magram mamlebis yivilsa
da Rorebis Wyvitins ise Seuwuxebia, rom erT
maRal mTaze afrenila axali saarsos saZebne-
lad (50, 119). am axal, maRal sabrZanisSi daarse-
buls unda mieRo axali saxeli `saRvTo
Page 85
lxxxv
maRali~, rogoradac cnobilia is xadis say-
moebSi. `saRvTo maRalis~ saxeliT cnobil
salocavebs, romlebic mTiuleT-gudamayris
maRal mwvervalebze arian dabrZanebulni, yvelas
amgvari Tavgadasavali unda hqonodaT.
aris SemTxveva, andrezSi dadasturebuli,
rom adamiani Tavis nalax yofas upirispirebs
jvars da Segnebulad iWreba mis kvrivebSi;
iWreba ara sakuTari fexiT, aramed uwmiduri
cxovelis fexiT, romelic adamianis gauwmidure-
buli, antijvaruli cxovrebis niSania. gudama-
yarSi yvebian ambavs vinme mirianeulze, romlis
jvarTsawinaaRmdego qceva gamxdara mizezi
jvaris amaRlebisa soflidan mTis wverze.
`mirianeuli yofila erTi da Rorebi hyolia
mravali. es Rorebi, saca e xati brZandeboda,
wveris angelozi, iq uvlevia. uvlevia iq es
Rorebi da es xati gafrenila memre da iqaT
gadasula, gairidebia. iqac miurekav, iqidanac
afrenila da, koSkis maRals veZaxiT, _ iq ari
yore _ iq dabrZanebula. iqac gaurekav Rorebi.
memre aTnoxs gasula aqedan (aTnoxs ician axla
es wveroba)^~ (38, #25562). sxva GanawerebSi ufro
dazustebulia es adgili, sadac devnili xati
daarsda:
`^afrinda xati da su wverze avida, _ Walis-
Tavis wvers. yamiria, iqeTac aravin ar gasTibs.
iq qvebia gaTlili, nasaydralia. iq Rorebi
veRar avidoda~ (67, 195).
Page 86
lxxxvi
mTis wverze asvlisas jvars xvdeba bunebri-
vad wmida, adamianisagan daulaxavi da tradi-
ciiT ganwmedili adgilebi _ yamiri da nasay-
drali, romelTa dasabamieri xeluxlebloba da
siZveliT gaZlierebuli siwmide gadaulaxav
zRurblad iqceva qvemodan moZalebuli,
gauwmidurebuli sinamdvilisaTvis.
sazogadod, Rori, romelsac ukanasknel
xanamde ar yoliobdnen saqarTvelos mTaSi,
siwmidis mtrad aris Seracxili saymos yofaSi
da cnobierebaSi. Rorebi, maTi andrezebis mixed-
viT, ara mxolod jvar-xatebs upirispirdebian da
uteven, aramed wmida berebsac. `sofel gvidaqeSi
ucxovriaT berebs. iq hqoniaT eklesia. iq aris
raRac daufvlilio berebis mier. Gven winapars
eTxara ormo da raRacam daiwkriala da guli
wauvida. unjia raRaca. mkiTxavi eubneba, is
adgili unda awmindoTo. rodesac nikalai Se-
movidnen, Samaiyvanes Rorebi, ese ityodake pa-
paGemi. am uwmidurebis Samosvla ver aitanes
berebma da iq wverze dasaxldnen. aages eklesia
bua^~ (40, 100-1). sagulisxmoa, rom moxevuri an-
dreziT, Roris xorcis uWmeloba da, sazogadod,
am pirutyvis uwmidurad Seracxva berebs
daudgeniaT: `wmida beTlemSi berebi ro cxov-
robdes, iq Rorebi Txrides da berebma Tqves,
Rori aRar eWamaTo~ (19, #.29).
Page 87
lxxxvii
vaxuSti batoniSvils xevis samebis garda
aRwerili aqvs sveticxovlis siwmideTa kide
erTi saxizari:
`^leGxumis samxriT da odiSis aRmosavliT
ars eceri. aqa ars eklesia suetiad wodebuli,
saxizari suetis cxovelis samkaul-saunjisa,
romelsa Sina ityvian suetis-cxovelis kanklis
yofasa dResaca, romeli moiRo gorgasal in-
doeTidam, wiTlis iagundisa qmnili. aramed saGi-
nod arian awca xatni da juarni oqro-
vercxlisani da mooWvilni qviTa, mravalni da
patiosanni, didni da mcireni, romelTa zeda
aqusT sasoeba da pativ-scemen. aramed umjobesi
xati ubiaT ZewkviTa oqrosaTi da ityvian: `ukeTu
auSvaT, dalewavs yovelsave aqa myofsa xat-
juarTa, da esoden ugunur arian TvisTa ucno-
belobiTa, aramed Tu Sevides mun sasukiduno anu
tyue, veraraisaRa uyofen, garna ganuteveben Tav-
isuflad~ (75, 78-8).
Tumca tradiciulad yoveli qristianuli
taZari unda ifaravdes devnils (am mizniT Zveli
aRTqmis qveyanaSi sagangebod iyo gamoyofili
saTavSesafro, Sesaxvewebeli qalaqebi), magram
eceris svetias saxelwodebasTan erTad mcxeTis
sveticxovlisagan iseTi Zlieri sakraluroba
aqvs miniWebuli, rom mas Sexvewili damnaSave,
sikvdilis Rirsic rom iyos, samudamod Tavisu-
fldeba bralisagan. damnaSaves ganwmeds aq
daunjebuli sruliad saqarTvelos erovnuli
Page 88
lxxxviii
qristianuli siwmideni. maT Soris Gvens
yuradRebas ipyrobs oqros jaWviT dabmuli xati.
aRmosavleT saqarTvelos mTis saymoTa tradici-
aSi jaWvi anu Sibi jvaris bunebrivi Tanmxlebi
elementia. karatiswveris andrezebSi cidan mov-
lenil jvars axlavs oqros Sibi; ufro sworad,
jvari SibiT aris caze dakidebuli, rogorc
RvTisSvili wm. giorgi laSarisa, romelic am-
bobda: `cas vebi oqros SabiTa^~.
vidre jvari fenomenur samyaroSi, adamianTa
TvalsawierSi Semovidodes, is SibiT aris dab-
muli. is varskvlavia, romelic varskvlaveTs wy-
deba da caze gadaivlis. asea jvarGenac. roca
karatiswverze mwyemsma qal-vaJma cidan GamoSve-
buli jvari Tavisken moswies, is moswyda cas;
maT xelSi ki aRmoGnda jvari masze gamobmuli
Sibis naglejiTurT, romelic amieridan Tan ax-
lavs jvars, rogorc aucilebeli atributi, misi
ciuri warmoSobis niSnad. Sibis nagleji xdeba
jvaris, rogorc sulieri arsebis, simbolo, ro-
gorc es jvari, romelic gamoGnda adamianur sam-
yaroSi, aris simbolo im jvarisa. Tu `beTlemis
saxli~ jvarTa RvTiuri samSoblos xatia am
qveyanaze anu morige RvTis kari, maSin iq
TavSeyrili jvarni SibiT unda iyvnen dabmulni,
rogorc dabmulni arian isini morige RvTis
karze. mkadrem, romelic RvTisSvilTa gangebiT
moxvdeba beTlemSi, unda axsnas jvari, rom mas
SeeZlos Tavisi unaris ganxorcieleba, radgan
Page 89
lxxxix
bunebiT is angelosuri arsebaa _ `mfrinavi an-
gelozi~. axsnili jvari mxars gaSlis da win
waruZRveba Tavis gamZRos (es aris jvarisa da
mkadris urTierTobis paradoqsi, razec sxvaga-
nac iqneba saubari: jvaris gamZRo sinamdvileSi
jvarisagan aris gaZRolili).
am paradigmis erT-erTi uZvelesi mcireazi-
uli varianti romaul mwerlobaSia dadasture-
buli. tviroselebs apolonis qandakeba daubamT
kvarcxlbekze jaWviT, radgan erT maTgans
dasizmrebia, TiTqos RmerTs qalaqis datoveba
surso gasaWirSi, roca aleqsandre makedonelma
qalaqi aiRo, apolonic axsna da uwoda mas `ale-
qsandres megobari~.
jaWvze dabmuli jvar-xatebis legendebi ele-
mentarul movlenebzea damyarebuli: maT, ro-
gorc dinamiur arsebaT, ar gaaGniaT simZimis
Zala, isini ar emorGilebian gravitaciis kanons.
rogorc haeriT savse burTebi, isini mudam
maRlisken miiswrafian da kidec dastovebdnen
adamianTa sferos, rom adamiani ar amZimebdes
maT, an Tavad sakuTari nebiT ar mZimdebodnen
adamianTaTvis.. isini `miwdebian~ TavianTi bune-
bis sawinaaRmdegod, raTa adamianebTan darGnen,
risTvisac `gadmouSvna~ isini morige RmerTma.
Tumca saymom SeiZleba ifiqros, rom axsnili
jvari dastovebs adamianur samyaros, an Tavad
Seecdeba Tavis daxsnas, raTa Tavdaxsnilma
amiraniviT dalewos iqauroba (Tu saymo mrisxane
Page 90
xc
aspeqtiT warmoidgens mas). magram andreziT say-
mos ar axsovs, rom odesme jvars gamoeGinos da-
mangreveli Zala, garda im unikaluri
SemTxvevisa dasabamSi, roca is ifnis aRmocene-
biT amoangrevs keras.
Gveulebriv, jvaris mkadre Tu gamZRo miwaze
dgas, gravitaciis Zalas damorGilebuli; magram
legendur mkadreebs levitaciis unari aqvT mini-
Webuli jvarisagan. gaxuaze, gudanis jvaris
mkadreze, aris Tqmuleba, rom mas jvarTan erTad
ufrenia (38, #25395); aseve dumacxos (gudamayari)
saRvTo maRalis dekanozze, focxveraze am-
bobdnen _ droSiT mxarze saRvTo maRalis
wveridan xatebis adgilamde frendao (38, #25536).
magram adamiani xorcielia da, is Tundac mkadre
iyos, mudmivad ver inarGunebs uwonadobis mdgo-
mareobas; roca sxeuli mZimdeba, suli veRar ai-
tacebs mas, veRar zidavs. gaxuaze is Tqmulebac
aris darGenili, rom pur-yvelis Wamis Semdeg,
rac marxvis gatexas niSnavs, jvars miutovebia
is. `mepuryvele~ ukve SeuTavsebelia mkadris
funqciasTan, mas ukve nawili aRar udevs jvar-
Tan _ is damiwebulia. garda `mepuryveleobisa~
jvaris samkadreod SeuTavsebelia colSvil-
ianoba (gavixsenoT gvelismWamel mindias trage-
dia), rac ufro metad amZimebs adamians, miT
umetes mkadres, wuTisoflis nalax realobaSi
GaflviT moswyvets ra mas jvar-xatebis wmida
Page 91
xci
realobas. `megrelaur gasdgomiv col-Svilobas.
gascliv i xatic^~ (67, 194).
roca mkadre mZimdeba, _ amis mizezi xandaz-
muli asakic SeiZleba iyos, _ is veRar misdevs,
veRar swvdeba jvars; maSin mkadre da mfrinavi
jvari sxvadasxva realobaSi aRmoGndebian da
mkadre cdilobs jvaris damZimebas, rom man
veRar SeZlos frena. anatoris mTavarangelozis
mkadres, romelic liqokidan mtredis saxiT ga-
mofrenilma jvarma mis mxarze `koWis mokidebiT~
Tavis wmida kacad airGia, ukve dauZlurebuls,
imis gamo, rom `veRar daxyvebod jvars, lursman
daukrav mParze xatisad~, risTvisac, cxadia,
`gaswyromiv xat^~ (38, #26084). sxva tradiciiT,
oqromWedels mxolod dauRirebia dasaWedeblad
lursmani _ is oqrosi yofila, xats mxolod
nalursmnali datyobia da gaswyromia ara
mxolod mkadres da oqromWedels, aramed mTel
saymosac. andrezi swored xatis daWedvis mcde-
lobas Tvlis anatorelTa tragediis mizezad:
anatori Jamma gawyvita, ris nivTier dasturad
anatoris akldamebs uGveneben dResac. magram,
rac mTavaria, ukanaskneli mkadris (andrezs misi
saxelic Semounaxavs: saRira, badurikaT papa) be-
diTi saqcieli amTavrebs erT periods saymos
sakralur istoriaSi: `daWril~ xats mouSlia
`mPriT frinva~ da Gveulebriv salocavad
gadaqceula; anatorelTa nafuZarze sxva saymo,
SatilionTa saymo aRmdgara da mTavarangelozis
Page 92
xcii
Zveli kulti aRorZinebula, magram jvarGenebi,
roca jvari mkadres xelze mosdioda, Semwydara
samudamod (64, 728-729).
`mfrinavi jvaris~ devniT Tavmobezrebul,
qancgawyvetil zogierT mkadres uaresic Gaude-
nia: mas daumiwebia jvari am sityvis pirdapiri
mniSvnelobiT. gudanis `mfrinavi jvari~, ro-
melic, rogorc vTqviT, gaxuas hyavda `wamoyva-
nili~ gergetis `beTlemis saxlidan~ da ro-
melic Tavis gamZRos gzasac unaTebda Tavisi
SuqiT, rogorc israels naTlis sveti misi
mgzavrobisas, _ mis mkadres, vinme bunvelas,
sadRac klde-RreSi daumalavs da zed qvebi
dauyria. `Sen damabnele da dagaboloebo~,
uTqvams xats mkiTxavis piriT ukanaskneli
mkadrisaTvis (38, #25395).
mkadre, romelic sulieri dacemisa Tu fizi-
kuri uZlurebis mizeziT mxars veRar usworebs
`mfrinav jvars~, arsebas, romelmac mas Tavisi
Tavi Gaabara, rogorc gamZRos (sinamdvileSi ki
Tavad Seiqmna misi gamZRo), tragikuli pirovne-
baa. adamiani, rogorc xorcieli, ver uZlebs
jvarGenas Tavis dasazRvrul arsebaSi, is
midrekilia dacemad. jvari mas gamoarGevs,
aRazevebs, magram adamiani daecema; aseTia misi
cxovrebis ritmi _ aRzeveba da dacema, ris ga-
movlenasac vxedavT vaJas `gvelis mWamelSi~.
Tumca mindia ar aris jvaris xelkaci, magram mas
aqvs mkadrisa da qadagis utyuari Tvisebebi da
Page 93
xciii
unari; jvari gamovlenilia mis pirovnebaSi (anu
jvarGenilia) RvTiuri codnisa da davlaTis
saxiT, rasac sWirdeboda mzrunveloba da dacva
wuTisoflis nalaxi sferosgan, moiTxovda ada-
mianisagan Tavganwirulobas da `soflis Tmobas~,
rac man ver SeZlo.
zogierTi saymos mexsierebam Semoinaxa an-
drezi erTgul mkadreTa, romlebic stoveben
yelafers anu sTmoben sofels da misdeven
jvars, rogorc dasTmo abraamma Tavisi sofeli
da gahyva idumal xmas ucnobi qveynisaken.
xSirad, roca siwmidis daklebis mizeziT jvari
stovebs, rogorc amboben, `baris baRdads~ da
mifrinavs mTebisaken, gauwmidurebuli saymodan
mas mosdevs erTaderTi mkadre, romelsac SerGa
siwmide, rogorc marTal noes _ warRvnis gmirs
sayovelTao katastrofis win.
ardotis mTavari salocavis (somxos goris
giorgis) daarsebis andreziT (63, 127; 38 #26041),
kaxeTidan mtredis saxiT gamofrenil jvars ukan
mosdevs mkadre Tu xucesi. Sua zamTaria. mkadre
koWlia da SiSveli. siSiSvle gveubneba, rom
jvaris erTguls uyoymanod, raime gansjis
gareSe _ es iqneboda erTi Zlieri GaZaxeba
SuaZilSi _ dautovebia Tavisi sofeli da mTeli
warsuli da gahyolia erTaderT Tavis saunjes,
rasac misTvis jvari warmoadgenda. meore bolo-
dan Tu SevxedavT am ambavs, Tavad mkadre aris
jvaris unji, romelic man gamoarGia mTeli say-
Page 94
xciv
modan. mkadre perangisamara, zamTris susxSi
koWlobiT, WirTa TmeniT misdevs jvars, raki mis
gareSe azri ekargeboda mis arsebobas,
sicocxles Tundac mSobliur sofelSi. sadac
dadgeboda jvari anu dafrindeboda mtredi, iq
iqneboda misi samSoblo. amitom aseTi su-
liskveTebiT aRZruli gaudgeba gaqceul jvar-
Tan erTad `yovladve ucnaursa da uvalsa
gzasa~, radgan mas ar ecodineboda jvaris
saboloo sadguri.
amave tipis aris xaxabos wyarosgoruli
giorgis daarsebis andrezi, oRond Zveli
adgilidan mTaSi garbis ara jvari, aramed kaci,
vinme bataria (eponimi xaxabos erTi sagvareu-
losi), romelsac Tvistomi Semokvdomia matanSi
(kaxeTSi). is garbis motacebuli jvariTurT, ro-
melic gulze aqvs mixutebuli, rogorc sulze
utkbesi ram; an iqneb, Tavad iyo jvars mixute-
buli Sevrdomebis niSnaT, rogorc Surismge-
belTagan devnilni Seuvardebian sakurTxevlis
jvars; ltolvili Tan daatarebs Tavis msxnels,
Tu Tavad msxneli gadaatarebs mas mTagorebs
Suagul zamTarSi. jvari ganwmedis mizniT fex-
SiSvelsa da tanSiSvels daatarebs mas TovlSi,
yinvaSi aTbobs da amsubuqebs mas `^Turme Tov-
lze ise midioda, rom fexi dabla ar uvarde-
boda~. gzaSi TiTqos kaci frens da ara jvari,
magram xaxaboSi misvlisas jvari mtredis saxiT
Page 95
xcv
gaufrindeba kacs xelidan da wyaros gorze
daarsdeba (63, 1).
garkveuli tipis andrezis
mixedviT, `mfrinavi jvari~
gzaSi irGevs Tavis mkadreebs,
romlebic arasodes stoveben
mas, erTgulad misdeven misi
axali samkvidrebelisaken. s. makalaTias
moTxrobili aqvs xevis sionis RvTaebis jvaris
Tavgadasavali, romelic mravalmxriv ipyrobs
Gvens yuradRebas:
`sionelebi mRvTaebis am jvars taZridan ara-
sodes ar gamoasveneben, radgan xalxs misi ga-
frenisa eSinia. xalxuri TqmulebiT mRvTaeba
erTxel Turme gafrenila da is angelozis
saxiT sisaursa da cofurs Gvenebia. orive es
gvari mas dasdevnebia da mRvTaeba martyofis
kldeSi dafrenila da isinic iqve dabinavebulan.
es berebs gaugiaT, martyofSi misulan da moxev-
eebisaTvis ukiTxavT maTi gadmosvlis mizezebi.
moxeveebs upasuxniaT, rom aq Gveni xatis
sabrZanisiao. berebi gamoqvabulSi Sesulan da aq
mRvTaebisaTvis Tayvani uciaT, Semdeg misTvis
malulad oqros Zewkvi SeubamT da es RvTaeba
tfilisSi waubrZanebiaTo, aq mis sabrZanisad
sionis taZari augiaTo. magram xati aqac ar
damdgara da isev martyofis kldeSi dabrunebu-
lao. amitom xalxis rwmeniT misi mTavari
Page 96
xcvi
sabrZanisi martyofia, Semdeg ki xevis da
tfilisis sionio~ (53, 217).
am andrezSi gvecnaureba vaxuStis `aRweraSi~
dadasturebuli Tqmuleba svetis eklesiis dab-
mul jvarze, an ninowminduri legenda `dabmul~
da `axsnil~ wmindanze. xevis sionis RvTaebis
jvaric dabmuli unda yofiliyo, rom ar ga-
freniliyo; berebma Seabes mas Zewkvi, rom
daekavebinaT adgilze, magram amaod: is bunebiT
aris `mfrinavi jvari~, romelic miikvlevs gzas
Tavis mier arGeul adgilisken. RvTaebis (igive
macxovris) jvars miewereba ori wmida adgilis
gaGena: martyofSi aris misive saxelobis (RvTae-
bis) eklesia, xolo TbilisSi _ sionis taZari,
romelic saxelwodebas xevis im eklesiidan
iRebs, sadac is Tavdapirvelad esvena. am
xalxuri sakraluri TqmulebiT, Tbilisis sioni
xevis sionis gamoZaxilia, misi wiaRidan gamof-
renili jvaris ZaliT aris daarsebuli, oRond
ara uSualod, aramed martyofis gamoqvabulis
gavliT. andrezi inaxavs, rogorc Gans, im isto-
riul faqts, rom martyofis RvTaebis (macxov-
ris) xati 1752 wels Tbilisis sionis taZarSi
iqna gadmosvenebuli (114, 82), xolo xalxuri
warmodgeniT, siwmidis gadatana axal adgilze,
rogorc wesi, axali sakulto centris dafuZne-
bis niSania.
es anaqronuli andrezi asaxavs im tradiciul
kavSirs, romelic arsebobda mTis sakulto
Page 97
xcvii
adgilebsa da baris saqarTvelos centralur
salocavebs Soris, gamoxatuls siwmideTa
gadanacvlebiT erTi adgilidan meoreze. mTisa
da baris religiuri konsolidaciisaTvis
udidesi mniSvneloba unda hqonoda im faqts, rom
mTis salocavebi tradiciulad saqarTvelos
qristianuli centrebis saxizarebad iyo ganwese-
buli. magaliTisaTvis, wmida ninos jvari amodis
mTaSi, kerZod, xevSi da isadgurebs gergetis
samebaSi (es moxda monRolebis batonobis dros);
SedarebiT mSvidobian xanaSi es jvari, cxadia,
sxva siwmideebTan erTad brundeba sveticxov-
elSi, Tumca ki ver aRwevs Tavis bude adgi-
lamde; `koWis mokidebiT~, mTielTa sakraluri
gamoTqma rom vixmaroT, gaivlis arSis cixes,
ananurs da gadis ruseTSi, raki im xanad
ruseTisken iyo daZruli qarTveloba. xevis
sionis RvTaebis jvaris (romlis gamosaxuleba
dabeWdili aqvs s.makalaTias Tavis wignSi `xevi~,
gv. 216) gamofrena barisaken, unda vifiqroT, an-
drezulad warmogvidgens siwmideTa dabrunebas
Tavis Zvel sawmidarebSi (unda vivaraudoT, rom
xevis sionic baris siwmideTa saxizari iqneboda).
aRsaniSnavia, rom martyofis udabur gamo-
qvabulSi dasadgurebuli sionis jvari Tavisken
izidavs berebs, romlebic, rogorc andrezidan
Gans, gamocxadebis ZaliT Seityoben mis `mofre-
nas~ am udabnoSi. RvTaebrivi xilviT
STagonebuli berebi SeuWirveblad miagneben
Page 98
xcviii
martyofis udabnos da jvars da Tayvans scemen
mas, rogorc saswauliT movlenil siwmides.
cxadia, jvaris gamoGena maTTvis mxolod imas
niSnavda, rom es udabno, sadac mTiT movlenilma
Tu dabrunebulma siwmidem moisurva davaneba,
samonastrod iyo gankuTvnili; rogorc xdeba
agiografiul TxzulebebSi, sadac eklesiebisa
da monastrebis daarsebazea laparaki; mag., ro-
gorc martod myofma kacma, vinme Puediosma `ara
Tu Zilsa Sina, aramed cxadad~, GvenebiT ixila
is wmida adgili, sadac unda aSenebuliyo
xanZTis pirveli eklesia da dasabami miscemoda
samonastro mSeneblobas; an rogorc grigolsa
da sabas gamoecxadaT `iSxnisa pirveli dide-
bulebaY~ imis niSnad, rom iq maTi RvawliT ga-
naxlebuliyo samonastro cxovreba (ix. `grigol
xanZTelis cxovreba~). martyofis udabnoSi mo-
sul berebs da im moxeveebs, cofurs da sisaurs,
romlebic gzad Seeswren jvarGenas da am jvarSi
TavianTi salocavi Seicnes, saerTo siwmide aqvT
im `mfrinavi jvaris~ saxiT. is andrezuli faqti,
rom mTidan Gamosul jvars, romelzec macxovris
jvarcma da mociqulTa simboluri saxeebia ga-
moxatuli, cnoben berebi da aRiareben sakuTar
siwmided, ris niSnadac oqros Zewkvs Seabamen
(Tumca Zewkvi SeiZleba gaviazroT Sibad, rac
jvar-xatis erT gansazRvrul adgilze dakavebis
niSania) da mihyavT saqristianos centrSi _
TbilisSi, sadac mis dasamkvidreblad missave
Page 99
xcix
saxelze sioni igeba. es faqti barisa da mTis
tradiciul religiur erTianobas mowmobs.
mtredi-jvaris niSani
g.SaraSiZe wers: `RvTisSvilis `mfrinavi~
saxiT gamocxadeba TavisTavad warmoadgens
RvTiuri arsis adamianisaTvis aRqmad mani-
festacias. amgvari aspeqtiT imoseba xati
mxolod imitom, rom daamyaros urTierToba ada-
mianur samyarosTan an Gaerios saaqao movle-
nebSi~ (149, 671). meore mxvriv, `mfrinav jvrebs~
Gven saymos genezisSi vxedavT; is am saxiT ga-
moGndeba mxolod maSin, roca es-es aris iqmneba
saymo, roca irkveva misi dasaxlebis adgili da
pirobebi am miwaze. adamianis aramdgradi, daum-
kvidrebeli yofis gamomxatvelia xSirad `mfri-
navi jvari~, romelic moZraobs, icvlis
adgilebs gzadagza `koWis mokidebiT~, vidre
Tavis mierve arGeul saboloo saarso adgils
moZebnides. `mfrinavi jvris~ cTomilisebri
moZraoba, daudgromloba, TiTqos xetiali, See-
satyviseba qmnadobaSi myofi saymos gaurkvevel
mdgomareobas. xolo roca jvari wyvets
`xetials~ da myardeba Tavis saboloo kvrivSi,
ai, maSin SeiZleba iTqvas, rom saymoc daarsebu-
lia Tavis miwaze, Ruza GaSvebulia niadagSi.
gamocxadebuli jvari `mfrinaobiT~ avlens
Tavis mouxelTebel bunebas. marTalia, jvari
unda mofrindes transcendenturi sinamdvilidan
Page 100
c
imisaTvis, rom, rogorc g.SaraSiZe wers, gamo-
ecxados adamians, magram am gamocxadebaSi nak-
lebia sicxade, metia bundovaneba, radgan ange-
lozur arss ara aqvs myari garsi fizikur sam-
yaroSi.
jvaris yoveli gamocxadeba kosmogoniuria,
misi xati TiTqos qaosSi ibadeba da isaxeba ada-
mianisaTvis aRqmad sagnad; magram arc erTi sa-
gani ar SeiZleba iyos misi saboloo gamoxatu-
leba, radgan Tavad jvari, rogorc sulieri
arsi, ver miiRebs erTxel da samudamod gamyare-
bul, obieqtur samyaroSi arsebul saganTa saxes.
is denadia, rogorc plazmuri sxeuli an nisli
da misi konturebis garGeva mxolod jvarisave
rGeul mkadreebs Tu SeuZliaT. am movlenis ga-
mosaxatavad saymos SegnebaSi gamomuSavda meta-
foruli saxe `nislis kotori~. `gudanis jvari
roca xelze moudioda, maSin ToTia Soridanve
naxavda nislis kotors momavals. mere gudanis
jvari xelze mouvidoda. nislis kotori niSnavs
imas, rom roca gudanis jvari modioda, nis-
liviT korianteli mohyveboda. am dros ToTiac
moemzadeboda, xelze gadaifenda samkadreos^ da
gudanis jvari mtredis saxiT zed daajdeboda~
(60, 145).
nislis kotoris gamoGena jvarGenis niSania,
TiTqos jvari usaxuri nislidan unda gamoikve-
Tos, is `daibadeba~ mtredis an jvaris niSniT da
mkadris xelze hpovebs adgils.
Page 101
ci
laSaris wmida giorgize gamoTqmul saweso
simReraSi aseTi striqonebia:
laSarelais lurjasa
fafar asxavis giSrisa,
Sajdeba, gaemarTeba
kotor gahyveba nislisa.
mTeli saymos Tu rGeuli mkadres Tvalwin
mxedrad gamocxadebuli wmida giorgi wasvlisas
nislis kotors stovebs Tavis ukan nislSi, nis-
lis kotorad uGinardeba da roca kvlav fizi-
kur samyaroSi Semodis, imave nislis kotoridan
ibadeba. nislis kotori TiTqos sizmareuli
saxea, romelic potenciurad inaxavs sxva
saxeebs, magram is ufro usaxobaa, romelic
RvTisSvilis manifestaciis mouxelTeblobas ga-
moxatavs. mxolod mkadrem icis, ra aRiT aris
damjdari mis samkadreoze RvTisSvili _ mtre-
dis, xatisa Tu jvrisa. rodesac gaxua me-
grelaurs `beTlemis saxlidan~ `mfrinavi xati~
wamohyva, erT adgilas, albaT, Sua gzaze, xati
oqroqsoviliT Semoses. magram ras mosavda
gaxua, xats _ RvTisSvilis nivTier niSans, Tu
mtreds _ mis cocxal simbolos, es gaxuas, ro-
gorc mkadres saidumloa. jvari, xati, Sibi po-
tenciurad cocxalni da dinamiurni arian, maT
yovel wams SeuZliaT feriscvaleba. maT wamier
saxecvlilebebs mxlod mkadres maxvili Tvali
Tu daiWers.
Page 102
cii
petre iberis cxovrebaSi aseTi epizodia
moTxrobili: ymawvilobisas, rodesac is bizan-
tiis imperatoris sasaxleSi izrdeboda,
ierusalimidan mosuli berebisagan patiosani
jvaris nawili SeiZina, romelsac oqros Wur-
WelSi inaxavda, kviradReobiT da did dResas-
waulebze amoiRebda xolme, dailoceboda,
emTxveoda mas da isev Tavis adgilas Gaasvenebda.
erTxel, erT-erTi mesawoleTagani ymawvili ixmo
da sTxova, masac eloca jvaris nawilze da
mTxveoda mas, magram jvari mtredad gadaiqca,
xelebidan gausxlta patrons da sarkmlidan
gauGinarda (20, 273). aseve mtredis saxiT
amofrinda mwyemsis gudidan jvari Tu Sibi da
caSi gauGinarda karatis jvaris daarsebis an-
drezis erTi variantis mixedviT (137, 110).
`mfrinavi jvari~, marTalia, fizikur si-
namdvileSi Semodis, raTa adamianma SeZlos misi
xilva, magram misi mxilveli ar aris
Gveulebrivi adamiani. jvari ecxadeba mxolod
imas, visac RvTisSvili amoirGevs da daanaxvebs
Tavs. is rGeulia, masze SeiZleba iTqvas, rom is
imave wmida realobaSi imyofeba, sadac mfrinavi
jvar-xatebi moZraoben. gareSe kacis TvalSi
SeiZleba arafriT gamoirGevian TavianT saqmeze
mimavali mwyemsebi, is cofuri da sisauri, rom-
lebmac TiTqos SemTxveviT dainaxes axali saar-
sos saZieblad gamofrenili RvTaebis jvari. am
orma TavianTi patronis xilvisas datova cxvari
Page 103
ciii
da qveyana da sabolood damkvidrda martyofis
qvabebSi, sadac maTma jvarma isurva daarseba. am
dros maT daadastures, rom jvaris rGeulebi
arian an iyvnen SobiTganve da axla, roca Jami
dadga, gamoGnda maTi rGeuloba. maTze gadmovida
RvTisSvilis xarizma. amitomac maT ar SeeZloT
sxvanairad moqceuliyvnen. roca adamians jvari
axilvinebs Tavs, am xilviT gamowveuli gancda
waruxocelad rGeba maTSi. amieridan is sxva ad-
amiania, misi ubraloeba uGveulo SaravandiT
imoseba, rogorc wers poeti:
iq, sadac aragvs uerTdeba mdinare
mtkvari^
Segvianebul gziT gaivlis xevsuri
mwyemsi,
da misi suli, varskvlavebis sulze uvr-
cesi,
ocnebobs mTvaris siTeTreSi, viT qan-
dakeba.
mas Tan mihyveba ubraloTa mSvidi
gangeba^
andrezi arasodes gvamcnobs jvaris rGeulis
gansakuTrebul Tvisebebs _ `mas Tan mihyveba
ubraloTa mSvidi gangeba~, _ wers poeti
rGeulze, romelsac zebunebrivi sinamdvilis
xilvis unari Seswevs. is xedavs wminda giorgis,
romelic Tavisi raSiT mis saSvelad aris wamo-
suli, magram es `mSvidi gangebis~ xalxi Tavi-
anTi cxovrebis dramatul fazaSi Sedian, roca
Page 104
civ
jvari akadrebinebs Tavis xilvas, Tumca mxolod
xilviT ar sruldeba maTi ambavi. xevsurul an-
drezSi anatoris mTavarangelozis jvarGena am-
gvarad aris gadmocemuli:
`liqokiT aris mosul, liqokiT gamamfrinda-
lav, anator damjdar, aqiT gafrenil da Pones
damjdar mtredis saxiT. saRira yofil baduri-
kaT papa, imanav, gaqceulm, aiarisav anatoris
kuWzev SaPdisav, mtred daujdisav mParzedav^~
(38, #26084).
jvari mxarze ajdeba kacs, is poulobs
sayrdens mokvdavis uZlur mxarze _ legenduri
mkadreni ar gamoirGevian fizikuri ZaliT (`Gixa
kac iyv~ _ ase amboben maTze). aq sxva Zala izi-
davs jvars, wmida adgili, wmida adamiani, ro-
gorc `daulaxavi adgili~. ai, aseT adgils
irGevs jvari miwazec da adamianSic. mkadre
`mxarkvrivia~, anu misi mxari, romelzec `koWi
moikida~ jvarma an gahkra angelosuri frTa,
kvrivia. Tu kvrivis niSnad miwaze koSkia aRmar-
Tuli, mkadreSi amis niSani mis mxarze Gamom-
jdari mtredi an jvaria; mkadres mxarze dam-
jdari mtredi jvarisa da mokvdavi adamianis
SekavSirebis niSania, Tumca es kavSiri SeiZleba
warmavali iyos, radgan mtredi samudamod ar
rGeba mis mxarze. amaSi mdgomareobs sxvaTa So-
ris, mkadreTa tragizmi, rac calke saubris Te-
maa.
Page 105
cv
rogorc crolis mTidan gamofrenilma same-
bam, gamoSurebulma Tavisi miwieri sabrZanisi-
saken, erTxel mxari gahkra ifns, wmindahyo ra is
ifani, aseve am kacis _ badurikaT papis mxarsac
gahkra Tavisi frTa liqokidan wamosulma jvarma
da gakvesa. amiT daavala mas siwmidis dacva, rom
ar warxociliyo misi mxridan jvaris Sexeba
(aseTi kontaqti RvTiur arsebasTan, sxvaTa So-
ris, aqadur onomastikaSia asaxuli: erT-erTi
mefe atarebs saxels lifiT-iSTar, rac niSnavs
`Sexeba iSTarisa~). amis gamo inaTlaven `mPar-
mklavs~ xatis msaxurni imis niSnad, rom im
pirvel legendarul mkadreebs swored `mPar-
mklavze~ Seexo jvari.
jvaris mxilvelni SemTxveviT ar arian mwyem-
sebi; is moxeveni _ cofuri da sisauri, mwyemsebi
iyvnen, romlebmac TavianT salocavis gulisaT-
vis gawires sacxovari da aRar mibrunebulan mi-
sken. beTlems _ qristes Sobis adgils, ange-
losebis GagonebiT, pirvelad mwyemsebi miadgnen.
mwyemsebi iyvnen am saidumlo Sobis pirvelmxil-
velni. Gvens andrezul tradiciaSic mwyemsebs
vxedavT jvaris pirvelmxilvelebad da, unda
vTqvaT, maTi wridan arian gamosulni pirveli
mkadreebi. kistnis jvaris daarsebis andrezSic
mwyemsi monawileobs:
`kistnis mTaSi masul gamafrenil mtredi.
mtredi mavidav, gamafreniliv, mwyems unaxav,
mTaze dajdav, memre im mwyems xalxisad uTqomav:
Page 106
cvi
mtred zis gorzedav, aRar Sordebav, ori dReiav.
qadag wasul da saklav daukvlevinebav. rom
davxkaliv, xucess eTqv, mtredmav niskart
dahkrav sisxlsav samjerav da memre gafrindav
gudaniskedav. memre xalxs uTqomav, aq gad-
movidav, dalocviliv, aRar gvindav gudan denaiv.
memre xalxs, mTaiv ician, kistnis Tav augebav
koSki. am xats ase iPseneben: TeTri mTis qoro
Tergvaulo^~ (38, #26082).
msgavsad noes kidobnidan gaSvebuli mtre-
disa, romelmac warRvnis damTavrebisa da xme-
leTis gamoGenis niSnad zeTisxilis rto moitana
niskartiT, gudanis jvaridan kistans gamof-
renili mtredi kvlav gudanisaken mifrinavs
saklavis sisxlSi amowebuli niskartiT imis
saswaulad, rom kistanSi daikla pirveli
saklavi, anu daarsda kulti. cxadia, am mtre-
disTvis mwyemss SemTxveviT ar moukravs Tvali;
mas frinvelma uxilavad gahkra frTa da mere
mTaze Semojda yvelas dasanaxad. mwyemsi,
SesaZlebelia, ar ekuTvnoda axaldaarsebul say-
mos, magram gorze sam dRes dayovnebul mtredSi,
romelic iq `koWs ikidebda~, mfrinavi jvari am-
oicno. mwyemsi potenciuri mkadrea, radgan is,
rogorc mdevneli da gamZRo Tavisi farisa
ukeTesi saZovrebisaken, im jvars emsgavseba bune-
biT, romelic Tavisi sasurveli saarsos
saZebnad aris gafrenili. amave dros mwyemss
gansxvavebul fizikur sinamdvileSi uxdeba
Page 107
cvii
yofna _ maRal mTebze. am dros misi suli
marTlac `varskvlavebze uvrcesia~, misi
samyofeli miwieri amaRlebulobis simboloc
aris. mose swored mwyemsobis dros airGia
RmerTma Tavis `mkadred~ da qadagad, roca man
sinais mTaze yvelaze maRal adgils miaRwia. ar
aris SemTxveviTi, rom begoT saRvTo (xadis erT-
erTi salocavi) mecxvaris napovnia. mas Semdeg,
rac mtredis saxiT Genili is monadires mxarSi
dauWria da, soflis xmaurisagan devnili, erTx-
ans dakarguli iyo saymosaTvis, mwyemss unaxavs
mTebSi da miuyvania mis saboloo samkvidre-
belSi. mwyemsisave xeliT yofila Sexveuli
oqroTi misi daWrili mxari (Gawerilia begoT-
karSi, 1983 wels).
kistans daarsebuli Tergvauli isev mtredis
saxiT gadadis SatilSi _ `pirvelad gudaniT
jvar kistan gadasul, mere Satil^~, im saymoSi
dasaarseblad, romelic agreTve gudanidan _
samaganZuros Zireuli saymodan aris gadmosuli
(mtredis gza asaxavs WinWaraulTa svlas
gudanidan Satilamde _ kistani, sadac mtredi
`koWs ikidebs~, maTTvis Sua gza iyo).
`Satil zen vakes, erT balRs unaxav mtredi.
agerav, Gitiv, uTqvams mamisad. mamas diacisad
uTqmav: wadiv, Pbo mamiyvanev. im kac Pbo dauklav
da koSk augav TeTr Tergvaulisad^~ (iqve).
aq gadmocemulia jvaris daarsebis tipiuri
scena: mtredis gamoGenis adgilze saklavis
Page 108
cviii
dakvla da koSkis ageba. TiTqos iqmneba saojaxo
kulti, romlis SeqmnaSi monawileoben mama, deda
da Svili. magram yvelaferi bavSvidan iwyeba. is
aris jvaris frinvelis pirvelmxilveli. bavSvi
Tavis ubiwo mzeriT xedavs da gamoicnobs imave
frinvels, romelic urwevda akvans da kvebavda
mas uxilavi ifqlis marcvlebiT _ zeciuri pu-
riT. aseTia bavSvi, romelic xedavs saymosaTvis
umniSvnelovanes movlenas, Tumca is bavSvuri
eniT metyvelebs. `agerav, Gitiv!~ _ ambobs is
jvaris mogzavnili mtredis danaxvaze im
bavSviviT, romelic sakidlidan kerZis qvabSi Ga-
mavali gvelis danaxvisas afrTxilebs ojaxs:
`Wia, Wia!~ Tumca amao aRmoGnda misi
gafrTxileba, radgan jvarma am xalxs mzera
daubinda, rakiRa gadawyvetili hqonda maTi da-
Rupva urGobisaTvis. aq ki, SatilSi, kulti unda
daarsebuliyo da amitomac bavSvis Zaxili `ag-
erav, Gitiv!~ _ usaTuod unda gaegona mamas.
jvarGenis pirvelmxilveli bavSvis, iseve, ro-
gorc mwyemsis suli, kvlav poetis sityvebi rom
gavimeoroT, `varskvlavebis sulze uvrcesia~.
imis gamo, rom is jer kidev ar amosula im akv-
nidan, romelsac angelozebi arweven da am
frTosanTa wreSia gareuli.
`mama-Svili ganTqmuli monadireni iyvnen.
erTxel wavidnen sanadirod. erTi frinveli
dainaxes, romelic sakvirvelad anaTebda^~ es
jadosnuri zRapris dasawyisia, magram igi jvar-
Page 109
cix
Genis andrezis dasawyisadac gamodgeba. frin-
veli, romelic sakvirvelad anaTebs, jvarGenis
andrezSi mxolod da mxolod im frinvels
SeiZleba gulisxmobdes, romlis saSualebiTac
jvari acxadebs Tavs. es frinveli ki mtredia,
jvarGenis erT-erTi niSani.
gudanis jvarze, romelic mtredis aRiT gamo-
ecxada xalxs, naTqvamia: `ro dajdav, iseT Suq
utevdisav, ro kaciv TvalT ver Saayridav^~ (67,
192). is zRapruli frinveli da andrezebis
mtredi erTnairi saxiT avlenen Tavs fizikur
samyaroSi. rasakvirvelia, im ganTqmulma mona-
dire mama-Svilma unda moinadiron ucxo frin-
veli. andrezis monadirec, nadiris mZebneli,
sadRac mTebSi waawydeba ucnaur mtreds. mona-
dire xelcarieli brundeba mTidan, magram mas
mtredi hyavs napovni. Tumca mtredma Tavad air-
Gia monadire _ ipova WiuxebSi gzadakarguli da
Tavis mkadred aiyvana. mkadre jvaris gamZRos
niSnavs, magram amjerad Tavad jvaria monadiris
gamZRo, gzis maswavlebeli.
didgoris jvaris daarseba roSkaSi, adgilo-
brivi andreziT, monadire Turmans miewereba. an-
drezi inaxavs misave naambobs pirvel pirSi:
`SarvanSi rom Gavedi, mtredi amyvao. rom dav-
isvenebdi, Sors wavidodao; rom avdgebodi, wa-
sasvlelad, axlos modiodao. saZelis uReltex-
ilze rom movedi, samjer Semohkra mPrebi erT-
maneTs da gaenTo cecxli, cecxlis burjRumi
Page 110
cx
wamovidao. wamovida cecxli da goraze, roSkis
samxreTiT Tavberaulis simagreSi cecxlis ali
Gaikrifao^~ (38, #25434). bunebrivia, rom mona-
dires ahyva mtredi, radgan sanadirod wasvlamde
is marxulobda da iwmideboda jvaris msaxu-
riviT sulierad da fizikurad, rom ufleba
moepovebina nadirT patronis wmida samflobe-
loSi Sesvlisa da xeli Sewyoboda nadirobaSi.
amgvarad marxuli da gawmedili monadire,
TiTqmis jvaris mkadris mowmidarul mdgo-
mareobaSi imyofeba. garkveuli azriT SeiZleba
iTqvas, rom wmida mTebSi Sesuli monadire igive
mkadrea, romelsac ufleba aqvs dalaxos kvrivi
adgilebi da jvar-xatTa cocxali simbolos _
mtredis gamocxadebis mxilveli gaxdes (127, 137-
8).
monadires ara marto ecxadeba jvari mtredis
saxiT, aramed mas SeuZlia (iqneb evalebodes
kidec) `gaqceuli~ jvaris moZebna da misi ukan
dabruneba. s.makalaTias aseTi andrezi aqvs Gaw-
erili xevis sparsangelosze: raRac mizezis gamo
sparsangelozis xati Turme Tavis sabrZanebelSi
ar Gerdeboda (gavixsenoT xevis sionis RvTaebis
`mfrinavi jvari~) da erTxelac Turme yuris
mTisken gafrenila, veravis mouxerxebia misi
povna, garda monadirisa, romelsac miuxelavs
jvari da kvlav mis sabrZanebelSi mouyvania.
roSkioni monadirisa da mtredis urTierToba
mTels gzaze tipiuri urTierTobaa mkadrisa da
Page 111
cxi
jvarisa (ix. zemoT gaxuas mgzavroba gudanis
jvarTan erTad gergetis beTlemis saxlidan),
magram is wydeba mas Semdeg, rac mtredi, jvaris
frinveli, aGens Tavis namdvil bunebas da mona-
dire soflis sazRvarTan ukve jvarGenis Semswre
xdeba: aqamde uwyinari da TiTqos mfrTxali
frinveli, romelic gzaSi gaurboda monadiris
siaxloves, cecxlis burjRumad gardaiqmneba mis
Tvalwin da nacixvarSi, potenciur kvrivSi, sa-
dac jvari poulobs Tavis samkvidrebels, GaeS-
veba. am adgils ki, rogorc kvrivs, romelic
TiTqos cecxlis daRs atarebs, veRar miekareba
monadire. misi mowmidaroba, rac sanadiro
adgilebSi gzas uxsnida, kvrivis dalaxvisaTvis
sakmarisi aRar aris da am nacixvarTanve, sadac
man ukanasknelad Seaswro Tvali mtreds,
uTavdeba jvaris gamZRos efemeruli funqcia.
Tumca andrezis sxva variantis mixedviT mtredis
dafrenis adgilas monadire koSks agebs kvrivi
adgilis mosaniSnavad, riTac safuZvels uyris
kults (62, 340).
monadiresve miewereba Goxis wminda giorgis
daarseba gudamayrul andrezSi. aq monadire
itacebs jvars, radgan is devebis tyveobaSia.
`berasa YZaxebulan da Turme nadirobs.
wasula cirasebSi, mTazeda^ da erT patara
kldeSi jvari naxa; gaaneba nadirobas Tavi da es
jvari amoiRo. aiRo da gudaSi Gadva da wa-
movida. deedevna devio, deedevna ukanao da
Page 112
cxii
moxyva, moxyvao da ver deewiva, saca exla Goxis
xatia, im adgilzed miitana da es jvari iq
dadva. da i devic mihyva da iqamde ver mivida,
saca is jvari idva^~ (38, #25560).
sxva variantebiT, jvari mtredis saxiT
amofrindeba gudidan da xeze Sefrindeba, riTac
soflis gzas gadauRobavs devs^ (38, #25552).
mtredma am adgilas gaaGina pirveli niSi da
gaavlo mijna sofelsa da gare samyaros Soris.
cirasebis kldeSi, vin icis, ra xnidan
gadamaluli jvari, ZvelTagan dafluli da
Tilismadadebuli ganZis kategoriaSi eqceva. mas
devi darajobs, Tumca ver ekareba, radgan misi
Sexebisagan devi unda iferflebodes. meore
mxriv, aq SeiZleba asaxuli iyos winaistoriuli
brZola devsa da RvTisSvils Soris. jvari dev-
nilia devisagan, an tyved aris wayvanili, ro-
gorc fSaur andrezebSi RvTisSvili kopala.
jvari Tavs aRwevs devTa tyveobas da
Tavdaxsnili gadamwyvet brZolas gaumarTavs de-
vebs. gudamayrul andrezSi monadires wilad
xvda dafaruli jvaris migneba. is TiTqos ganZis
aRmomGenelia, msgavsad farnavazisa da sxvaTa,
romelTac ganZi Tavad gamouGens Tavs. Gvens an-
drezSi jvari sakraluri nivTia, romlis xely-
ofa mxolod mowmidars da jvaris rGeulebs
SeuZlia. jvaris, rogorc sagnis, sakraluroba,
rac dauSvebels xdis mis xelyofas SemTxveviT
Page 113
cxiii
Tu gareSe pirTagan, kargad Gans erT
gudamayrulsave TqmulebaSi:
`baGikelas Samauvlia RamiT, beqauri iyo is
kaci _ Rame modenila. mand jvari mouPelav
TorRaanT, jalabaurs, vercxlis jvari da sax-
lSi miitana. hoda, iqidan dauZaxnia, me vera
vxedavdio: _ `baGikelao, jalabaurs uTxar, roma
i jvari ro waiRoo, gamaitanoso, Torem ar
SevarGenTo, Gveniao~. ram damiZaxa, ver vxedavdio,
uPilavad, egre^~ (38, #25577)). mTxrobeli
fiqrobs, rom muqaris xma devis xma iyo. devi am
SemTxvevaSi _ Tumca is uwmiduria da jvaris an-
tipodi, SesaZloa, swored amitomac _ jvaris
sakralizmze, mis xelSeuxleblobaze
migviTiTebs. Tu am patara TqmulebaSi jvari sa-
kuTar saxlSi miaqvs mparavs, rac sakraluri
nivTis profanuli mizniT gamoyenebis cdas war-
moadgens, Goxis wmida giorgis andrezSi mona-
dires jvari miaqvs ara sakuTar saxlSi, pirad
sakuTrebad, aramed soflisaTvis, romelsac is,
rogorc mkadre, kults ufuZnebs.
marTalia, monadire aTavisuflebs devisagan
datyvevebul jvars, magram mTels am gzaze,
cirasebidan soflis sazRvramde, sadac jvari
mtredis saxiT amofrinda gudidan, jvari icavda
monadires mdevari devisagan da man miaRwevina
uxifaTod saymos sazRvramde.
mTels saqarTveloSi gavrcelebulia
Tqmulebebi naeklesiar adgilebze, romelTac
Page 114
cxiv
uRran tyeSi nadirs dadevnebuli monadire aRmo-
aGens. niSandoblivia, rom Zvel naeklesiarTan
yovelTvis ganZia Gafluli. monadire _ eklesi-
isa da ganZis aRmomGeni, salocavs ganaaxlebs da
iqve dasaxldeba (23, 10, 28). cxadia, am tipis an-
drezebSi eklesia da ganZi (sefi, ris gamoc Sem-
deg aRorZinebul sofels sefieTi ewodeba)
ganuyofelia erTmaneTisagan. ganZi ueWvelad ek-
lesiis sakralurobis nivTieri gamoxatulebaa.
Telavis RvTaebis eklesiis daarsebaze am-
gvari Tqmulebaa Semonaxuli: sanadiro tyeSi
rusiSvils sizmrad gamocxadebuli moxucis Se-
gonebiT mouTxria is miwa, sadac iwva; miugnia
gamoqvabulisaTvis, sadac xati yofila dasve-
nebuli, xats win ori wmida sanTeli enTo.
moxucisve rGeviT am gamoqvabuls zemoT eklesia
unda aSenebuliyo RvTaebis saxelze. rusiSvilma
tye gakafa, eklesia aago da Tavadac Tavisi
sagvareuloTi aq gadmosaxlda (83, 5).
sxvaTa Soris, crolis sanebis `aRmomGenic~,
romelmac ixila jvaris naTeba croliswverze _
vinme qerauli, baridan amosuli monadire iyo.
man miagno sacxovrebel adgils da am adgilis
RvTiuri patronic gamoecxada.
mtredi _ eklesiis maSenebeli
mefe-patarZlis dalocvis erT teqstSi Gar-
Tulia striqonebi, romlebic pirveli qris-
tianuli saidumlos simbolikas Seicavs:
Page 115
cxv
mtredma Tavis sindisiTa
elusamel koSkSi dadgao,
zed saydari aaSena,
Sig mironi gubed Gadgao^ (79, #550-
g).
sakiTxavia, saidan moxvda es fragmenti xse-
nebul dalocvaSi; is iwyeba mtrediT da
mTavrdeba mironiT. SesaZlebelia, mas gagrZele-
bac hqonoda, radgan mironi uqmad ar Gadgeboda
gubed. yovel SemTxvevaSi es striqonebi
gvagonebs sxva leqss, sadac mironis gubes Tav-
isi funqcia aqvs:
qalaqSi sion-saydari
bagrationT aagesa,
maRla caSi aiyvanes,
Tavs gumbaTi daadgesa,
qveS mironi gubed dadga,
ymawvilebi danaTlesa (100, #24).
mtreds aq cvlis bagrationi, ierusalims
(`elusameli~) _ qalaqi anu Tbilisi, romelic am
leqsSi uswordeba mcxeTas, romlis saydarSi,
sveticxovelSi, rogorc wyarosTvalidan, saek-
lesio andreziT, romelic sveticxovlis saga-
lobelSi aisaxa, mironi moedineboda. es iyo em-
bazi qarTvelTa da is ymawvilebi, romlebic aq
gubed damdgar mironSi danaTles, pirveli qarT-
veli qristianebi iyvnen. mcxeTa meore ierusali-
mia, rasac eTanxmeba bagrationTa andrezi _
daviT ebraelTa mefis modgmidan maTi warmoSo-
Page 116
cxvi
bisa. ai, am meore ierusalimSi, sadac xalxi
xedavs qristianuli religiis dasabams, kultisa
da, kerZod, naTlisRebis saidumlo ritualis
geneziss, xdeba saswauli: mtredi dgams koSks da
zed aSenebs taZars. aq vxedavT suliwmidis mo-
qmedebis nivTier kvals fizikur samyaroSi.
mtredi _ suliwmidis frinveli _ dakavSirebu-
lia naTlisRebasTan; is gamoGnda iordanes
Tavze gadaxsnili cidan da daadgra qristes
(maT. 3, 16-17). naTlisReba ki aris pirveli
saidumlo qristianuli religiisa _ sxva
saidumloTa dasabami.
`mtredma Tavis sindisiTa^~ _ am mcire,
TiTqos umniSvnelo leqsSi asaxulia mtredTan
dakavSirebuli unikaluri simbolika, ramac
SeiZleba adreqristianuli xanis azrovnebamde
migviyvanos. II-III ss.-is apologeti tertuliane
qristianul taZars simbolurad `mtredis saxls~
uwodebda; `Gveni mtredis martivi saxlio~,
werda is, upirispirebda ra mas warmarTTa daxu-
rul da labirinTebian sawmidarebs, romelTa
simbolod is gvels, `naTlis moZule~ arsebas
saxavda. gveli usinaTlo xvrelebSi iSenebs
sabudars, mtredi ki _ naTelSi, radgan mas, ro-
gorc `suli wmidis xats, aRmosavleTi _ qristes
xati uyvars~.
Gven davinaxeT, rom mtredi aris kvrivi
adgilebis mimaniSnebeli frinveli; is jvaris
manifestaciaa da adamianebs aRmouGens im
Page 117
cxvii
adgils, romelsac fizikuri TvalisaTvis safar-
veli afaria, da sadac jvars surs damkvidreba.
magram mTis saymoTa andrezebSi amiT ar amoi-
wureba mtredis funqcia: is ara mxolod auwyebs
saklavis sisxlSi samgzis amowebuli niskartiT,
rom axal adgils jvari daarsda, aramed aSenebs
kidec am niskartiT eklesiis saxes.
aseTi andrezi jerjerobiT mTiuleT-
gudamayarSia dadasturebuli da dakavSirebulia
mxolod da mxolod erTi salocavis _ dumacxos
zegardis wmida giorgis daarsebasTan.
gadmovcem erT-erT variants, Gawerils du-
macxoSi:
mTiuleTis sofel lakaTxevSi qarGaiZes xe
uWria saxlis asaSeneblad: `^xe uWria aqa da moa
tredi, dascems WoWsa da waiRebs. dafiqrda e
kaci, sad miaqvs e nafotio tredso. adga, roca
moWra e xe da gaxyva am tredsa. gafrindeba, da-
jdeba, gafrindeba, dajdeba. da Grdilia didi da
iq aquGebs, rogorc eklesia, ise agebs. amdgara,
gonieri kaci yofila, da eklesia uSenebia im
kacsa iq, wminda giorgisa. da wasula, misula
afciaurebTan da uTqom am afciaurebsa, ro
rasac mogvTxovT, mogcemT. xars mogvTxovT,
Zroxas mogvTxovT, Tu rasac mogvTxovT, mog-
cemT. uari ar ari. wasula, jalab devekiTxebio.
misula _ cxra Zmani yofilan. `jalafno, ese, ese
maZleveno da ra gamovarToo, fuli gamovarTo,
Tu Zroxao, Tu cxorio?~ zog cxori uTqom, zog
Page 118
cxviii
Zroxa uTqom, zogs xari uTqom. patarZal hyolia
erTi da, modio, patarZalsac SevekiTxoTo, `ra
gamovarToTo~. uTqomT patarZlisaTvis. `me Tu
mkiTxavTo, arc cxori gindaTo, arc Zroxa gin-
daTo. saklavi ro daikvlis, uwin Tqveni daik-
laso, Tu iq iqnebiTo da ro mudam xatobaSi:
`wyalobde qarGaiZesa! gamrevdes qarGaiZeebi! wy-
alobde!~ araferi gindaT magaze metio. da dRe-
sac ro ai _ mudam wels xatobaa _ Tu esenia mo-
suli, imaTi saklavi unda daiklas dRemdi, qar-
GaiZeebisi, `qarGaiZeebo! vin ari, moides! swy-
alobdes eklesiis amSenebelsa!~ (38, #25551).
qarGaiZe lakaTxevSi sacxovre-
beli saxlis agebas apirebs,
magram gangebam mas dumacxoSi
eklesiis aSeneba daakisra. saxlis
masalad gamzadebuli xis na-
fotebi mtreds miaqvs da maT erT-
maneTze awyobs eklesiis saxed. mtredis mo-
qmedeba saxlis mSenebels Gaagonebs, rom man
saxlis aSenebas unda mianebos Tavi da eklesiis
Senebas mihyos xeli. xe, romlis GamonaTali na-
fotebisagan mtredis mecadineobiT eklesiis saxe
iqmneba, ukve sakraluria da misi masalisagan ad-
amianis sacxovrebeli saxli ar unda aSendes.
qarGaiZec sakralizmiT imoseba, is dumarcxosken
mfrinav mtreds mihyveba, rogorc mkadre mihyveba
Tavis jvars, da mtredic aGvenebs mas kvriv
adgils, romelic dafarulia adgilobrivi mo-
Page 119
cxix
saxleobisaTvis. mtredi aGvenebs mas, TiTqos as-
wavlides eklesiis saxes anu models. namdvilad,
qarGaiZe, roca is Tavisi saxlisaTvis masalas
Wrida, misda uneburad monawileobda im eklesiis
modelis SeqmnaSi, romlis agebas RvTis gangeba
avalebda. es is modelia, romelic xelT upyriaT
xolme taZris kedelze gamosaxul ktitorebs,
romlebic TiTqos amboben: `ai, eklesiis saxe,
romelic Gven aRvaSeneT~.
ase GaiTrevs mtredi sakralur saqmianobaSi
ubralo kacs _ jer mkadred, mere eklesiis mSe-
neblad, rac kultis dafuZnebis badalia. da
Tumca qarGaiZe misTvis ucxo mosaxleobas aR-
mouGens jvars, magram is, rogorc am jvaris
uymo yma, mis kultSi sakargymo wils idebs.
gaibmeba solidarobis Sibi lakaTxevis
saRvTo maRalsa da dumacxos wmida giorgis So-
ris. Sibi, rogorc religiuri kavSiris simbolo,
gahyavs mtreds, RvTisSvilis gina suliwmidis
macnes.
am andrezis sxva, SesaZloa, ufro gavrcele-
buli variantis Tanaxmad, ambavi iwyeba ara
lakaTxevidan, sadac, rogorc davinaxeT, qarGaiZe
saxlisaTvis xes Wrida, aramed gzis meore
bolos, dumacxos mxareSi, saiTkenac qarGaiZe
sanadirod aris wasuli. es varianti agebulia
GvenTvis nacnob monadirisa da mtredis motivze
(38, #256196, #.25537, #25613).
Page 120
cxx
monadire Rames aTevs tyeSi da esizmreba, rom
mtredi am adgilas budes iSenebs; sanadirodan
dabrunebuli, Rames aTevs berebis nasaxlarSi,
sadac cxadliv xedavs, rogor iwyobs mtredi
sabudars. rogorc vxedavT, monadire aRmoGndeba
ara ubralo, SemTxveviT adgilze, aramed
kvrivSi, iseT adgilas, sadac Sewyvetilia sak-
raluri cxovreba da axla, rogorc Gans, Jami
dadga misi aRorZinebisa, ris niSansac aq mofus-
fuse mtredi iZleva. mtreds Sehyavs monadire
didi xnis gauqmebul sawmidarSi, romelsac
adgilobriv mcxovrebTaTvis safarveli hqonda
dadebuli. mtredi monadires, rogorc Tavis
mkadres, Tvals auxels da Seiyvans am adgilis
saidumloSi.
Sio mRvimelis cxovrebaSi moTxrobilia epi-
zodi, sadac monadire mtredis wyalobiT, misi
gamZRoobiT, _ cxadia, aq RvTis xeli moqmedebda,
_ aRmoaGens martomyofi beris wmida samyofels.
mtredis wyalobiT, safarveli exdeba saidumlo
adgils, raTa is wuTisoflisTvisac cnobili
gaxdes.
`^ineba zegardmoman gangebaman, raiTa ara
iyos dafarul brwyinvale igi varskvlavi.
amisTKs gamoacxada igi kacTa Soris, xolo saxe
gamocxadebisa misisa esreT iyo. rameTu mas Jamsa
iyo vinme mTavari, saxeliT evagre, qristes mo-
yuare da saRrmToTa wignTagan swavluli da
dResa erTsa hrqua SvilTa TKsTa da monaTa:
Page 121
cxxi
`ganvideT nadirobad~. da ganvles mtkuari da
ganvides damarTebiT adgilsa mas, sada mjdomare
iyo beri. xolo yovelnive midamoibnivnes da eva-
gre dgas marto da mimoixedvida, raYTa ixilos
nadirTagani raime. xolo miSuebiTa RmrTisaYTa
ixila tredi igi, romel muarTumida sazrdelsa
Sios. xolo evagre ganicdida mkKrsed da ixila,
sada-igi Sevida. xolo viTarca inadires,
warvides saxed TKsad, da xvalisa dRe kualad
ganvides. da viTarca yovelni movidodes da
mTavari evagre dga maxloblad quabisa mis, sada
mjdomare iyo beri. da, aha, kualad ixila tredi
igi da moaqunda sazdeli berisaTKs. da viTarca
ganicada netarman evagre tredi igi, gankKrda igi
da Seudga kualsa missa da ixila wmidaY igi Sio
mjdomare quabsa Sina^~ (95, 219).
hagiografi, msgavsad xalxuri andrezisa,
mogviTxrobs dafaruli siwmidis, rac igive
saidumloa, gamoGenis ambavs. dafarulis, anu
saidumlos gamocxadeba ki erT-erTi qris-
tianuli esqatologiuri WeSmaritebaa. `saqme
uGino~, rogorc vkiTxulobT `qarTlis mo-
qcevaSi~ mcxeTis eklesiis aSenebis gamo, `cxad
didebaSi~ unda gadavides. `cxovrebaSic~ da an-
drezSic mtredia monawile am gamocxadebebisa.
Tu andrezis mixedviT, mtreds Tavisi `WoWiT~
nafotebi miaqvs gangebiT miniSnebuli adgili-
saken da Tan xis mWrels Tu monadires gaiy-
oliebs, `cxovrebaSi~ wmidanis mkvebav mtreds
Page 122
cxxii
martod darGenilma monadirem, evagrem, Tvali
unda mohkras da mihyves mis kvals, `raYTa ara
iyos dafaruli brwyinvale igi varskvlavi~.
mtredi moqmedebs `miSuebiTa RmrTisaYTa~, rad-
gan evagre SiosTan erTad eklesiis mSenebeli
unda Seiqmnas momavalSi, raTa `saqme qmnuli uGi-
noY~, rac martodmyofi beris sulier RvawlSi
(asketizmSi) mdgomareobda, `cxad didebad~ ga-
moGndes. gana aseve RvTiuri gangebis `miSuebiT~
ar moqmedebs andrezis mtredi, roca mas mona-
dire Tu xis mWreli berTa Tumca gauqmebul,
magram maTi Rvawlis kvalwauSlel sadgome-
bisaken mihyavs, rom Zveli siwmidis gasaaxle-
blad eklesia _ mtredis saxli _ aaSenebinos?
zegardis wmida giorgis andrezis variantTa
Soris aris kidev erTi versia, romlis Tanaxmad
kvrivis aRmomGenia ara lakaTxeveli qarGaiZe,
aramed kacis kvlis mizeziT gadmoxvewili qisti,
romelsac sofelma wili ar misca Tavis miwa-
wyalze. roca qistma xis Wra daiwyo saxlis
asaSeneblad, `qedani movida da, ramdeni nafotic
Seagdebina xesa, imdeni nafoti aiRo da daagrova
iqa, saca is salocavi ari. Gamovida da uTxra
sofelsa, ro eseTi ambavia^ waviden, naxes da
Tqves, ro albaT salocavi gvTxovso aqao, ra-
Raca avaSenoTo^ sTxoves, ro vin aaSenebs,
xelosani vin ari, exla da _ qarGaiZe yofila
xelosani, waiyvanes is qarGaiZe, miiyvanes da
aaSenebines eklesia^~ (38, #25625).
Page 123
cxxiii
qisti, ucxoTesli, romelic sofelma ar mi-
iRo Tavis wiaRSi, misda uneburad soflisaTvis
axali salocavis aRmomGeni xdeba. kaci erT-
droulad wils idebs sofelSi da eymoba im
salocavs, romelic misi mizeziT soflis miwa-
wyalze aRmoGnda. saidanRac mofrenili qedani
misi sacxovrebeli saxlisaTvis gankuTvnili xis
nafotebiT aSenebs eklesiis saxes, riTac gzas
uxsnis qists sofelSi dasasaxleblad. mopove-
buli salocaviTurT, rogorc sasyidliT, is
Sedis sofelSi saymos sruluflebian wevrad,
amrigad qistis mier sacxovrebeli saxlis da-
fuZneba religiuri aqtia, raki igi dakavSirebu-
lia kultis daarsebasTan.
`qalaqis damfuZnebeli, _ wers fiustel de
kulanJi, _ aris kaci, romelic asrulebs re-
ligiur aqts, romlis gareSe qalaqi ver iarse-
bebda. es is kacia, vinc daaarsa kera, sadac ma-
radiulad unda enTos wmida cecxli; es is
kacia, romelic Tavisi locvebiT da ritualebiT
mouxmobs RmerTebs da samudamod amkvidrebs maT
axal qalaqSi. gasagebia is pativiscema, romel-
sac miageben am sakralur adamians. vidre is
cocxalia, masSi xedaven kultis Semqnels da
qalaqis mamas; sikvdilis Semdeg is xdeba saerTo
winaprad Taobebisa, romlebic mas misdeven;
qalaqisaTvis es igivea, rac ojaxis pirveli
winapari. misi xsovna iseve ar qreba, rogorc
keris cecxli, romelic man daanTo^~ (155, 161).
Page 124
cxxiv
fiustel de kulanJis azriT, romelic da-
fuZnebulia Zvel romael matianeebze, qalaqis
daarseba yovelTvis religiuri aqti iyo, xolo
misi damaarsebeli _ sakraluri piri. dumacxos
masStabSi es gadmoxvewili qisti imave rols as-
rulebs, rasac im Zveli qalaqebis damfuZne-
belni; isic maT msgavsad sakraluri piria _ man
axali sakulto cxovreba misca sofels, Seqmna
ra misgan axali saymo zegardis wmida giorgis
garSemo da gaxda misi pirveli dekanozi. man
dasabami daudo dumacxoSi afciaurTa erT Stos
_ aspanianT (Tavisi saxelis aspanis mixedviT),
saidanac gamodian zegardis wmida giorgis deka-
nozebi; maT Soris ki saymos axsovs legenda-
ruli focxvera, romelic mxarze droSagade-
buli freniT eSveboda dumacxos saRvTo
maRalis mwvervalidan soflis salocavamde.
jvarGena tyveobaSi
Semonaxulia andrezebi datyvevebul da
tyveobidan Tavdaxsnil jvar-xatebze, romelTa
Tavgadasavali maTsave epiTetebSia gakvrivebuli.
jvarTa tyveoba ar aris fantaziis nayofi, is
istoriuli sinamdvilea, Gveni qveynis bedukuR-
marTi warsulis gamoZaxil andrezebSi. ai, Tun-
dac, erTi magaliTi: `qk s:sv: yaeni wamovida
ulusiTa saqarTvelosa; saqristianoTa xatTa da
jvarTa atyuevebdes^~ (69, 335). qarTlis cxovre-
baSi SeiZleba davadasturoT konkretuli
Page 125
cxxv
SemTxvevebi jvarTa datyvevebisa Semoseuli
mtris mier: `^amsave Jamsa movides sarkinozni,
romelTa uxmobdes sajobiT da moatyuenes
kaxeTi, da dawues juari da mcxeTa, da Seiqces,
da warvides da waritanes Tana juari patiosani
daWrili^~ (73, 265). mteri, urjulo, ebrZvis
jvars, rogorc sulier arsebas, rogorc devi _
RvTisSvils, da is ara mxolod wartyvenilia,
aramed daWrilic aris.*
datyvevebuli jvaris Semdgom beds ucxo
mxareSi gvamcnobs garkveuli tipis Tqmuleba,
romelic mravali variantiT aris cnobili qar-
Tul folklorSi. ai, am Tqmulebis fabula:
qarTvel tyveebTan erTad gatacebulia xatic.
mtris qveyanaSi xati saswauls axdens: Svidi
wlis manZilze miwa nayofs ar iZleva, adamianic
da pirutyvic gaberwebulia, epidemia anadgurebs
mosaxleobas. misani xvdeba ubedurebis mizezs;
xats sjian (wvaven, sakireSi agdeben), magram
verafers akleben: is uvnebelia. bolos, misnis
rGeviT, xats xaris rqaze miakraven da tyveebTan
erTad Tavisuflad gauSveben. xari moisaklisebs
erT koWl dedakacs da mxolod maSin daiZreba,
roca is dedakaci SeuerTdeba saymos. xari mi-
uZRvis tyveebs samSoblosaken da Gerdeba im
adgilas, romelsac xati Tavis sabrZanisad am-
oirGevs. * daWril-dalewili xatebis Tavgadasavali moTxrobilia xatmebrZoleobis amsaxvel qristianul
legendebSi.
Page 126
cxxvi
aseTi Tavgadasavali aqvs rkonis
RvTismSoblis (3, 115) da Zarwemis wmida giorgis
xatebs (92, 212). magram es istoria sayovelTaod
cnobili gaxada mTiuleTis saymoTa saerTo
salocavma _ saxelganTqmulma lomisis wmida
giorgis xatma, romlis Rvawli amgvarad ix-
senieba sadideblebSi: `gaumarjos lomisas, xo-
rasanT tyveTa damxsnelsa~ (56, 35). lomisis
wmida giorgis tyveobisa da misi Tavdaxsnis am-
bavi mraval variantad aris Gawerili da da-
beWdili (50, 168-9; ##527-8; 40, 114). Tumca xo-
rasans tyveTa mxsneloba ar darGa mxolod
lomisis wmida giorgis privilegiad; unda vi-
fiqroT, rom lomisis wmida giorgis xorasnul
Rvawls hqonda tendencia Sesuliyo mTavarmowa-
mis `saerToqarTul~ cxovrebaSi, rogorc erTi
mniSvnelovani epizodi. ra uSualo kavSiri unda
arsebuliyo warsulSi lomisis wmida giorgis
saymosa da ZimiTis (guria) wmida giorgis ekle-
sias Soris, rom gvevarauda am miTologemis
gadasvla mTiuleTidan guriaSi. magram ZimiTis
wmida giorgis xatis kubos amSvenebs warwera,
saidanac mogvesmis mTiuluri sadideblis
sityvebi: `q. eha, Sen dido mxneo mxedaro da
RvawliT Semosilo da xvarasanT tyveTa
mxsnelo, saswaulT moqmedo axovano da wmidao
mowameo giorgi^~ (36, 25).
XVIII saukunis werilobiT wyaros Semounaxavs
andrezi, sadac tyveTa mxsneli urjuloTa
Page 127
cxxvii
qveynidan awyuris (samcxe) RvTismSoblis xatia.
beri egnataSvilis `axali qarTlis cxovrebaSi~,
sadac aRwerilia XV-XVI saukuneebis samcxis vi-
Tareba, vkiTxulobT: samcxis dalaSqvris Semdeg
`aiyara yaeni da warvida sayaenosa Tvissa da
tyue hyves xati awyurisa RmrTismSobeli, da
wariyvanes queyanasa maTsa. da iqmna didi glova
da mwuxareba miuTxrobeli sruliad mesxTa
zeda. aRdges yovelni da STavides qarTls,
vidremdis mwirobdes mun Svid wel^ maSin odes
movida uzun-asan mZlavriTa laSqriTa da wariy-
vana xati igi awyurisa RmrTismSoblisa queyanasa
mas ucxo TeslTasa, eseviTari risxva RmrTisa
miavlina; arca Soba dedakacman, arca pirutyuman,
arc hyo xeman nayofi, arca miwaman aRmoacena. da
iqmna didi gamoZieba maT Soris ucxosa amisTvis
saqmisa da ityodes: `raY-me ars ese?~ romelnime
ityodes: `SecTomiT iqmna~, xolo sxuani sxua-
saca rasame mizezsa moiRebdes. xolo ubrZnesTa
kacTa mis queyanisaTa esreT Tques: `odes-igi
saqarTvelos vilaSqreT, maSin erTisa didisa
saydridaRmen ficari erTi, Semkuli mravliTa
pativiTa, vixileT da warmoviReT; da mgzav-
robasa mas Guensa ucxo saswauli vixileT mis-
gan, rameTu mwuxrsa GavasueneT uRrmessa
adgilsa bargisasa da, viTarca ganTendes, aR-
movides siRrmidan da maRlad mjdomare ixilve-
bodis da viTarca mze brwyinevdis. da saqme ese
ueWvelad misgan iqmna queyanasa Guensa da, Tu
Page 128
cxxviii
gnebavs ganrineba Wirisa misgan, igi moviZioT da
queyanasa maTsa ganuteoT~. maSin moiZies wmida
ese xati da, hpoves ra, esreT ganizraxes: `move-
diT da davakraT kicusa uPedsa da, ukeTu
warvides marTliad gzasa Tvissa, uwyodeT,
rameTu amisgan ars ese yoveli; da ukeTu mi-
iqcios sxviT-kerZo, maSin SecdomiT rame iqmna
da ara amisgan~. da viTarca daakres kicusa mas
zeda ese xati, esreT marTliad warmoemarTa
gzasa samcxeT momyvanebelsa, viTarmca saGino
mPedari da aRviriTa mpyrobeli da mmarTebeli.
da viTarca ixiles ucxoTeslTa sakvirveleba
ese, ganixares sixaruliTa didiTa friad, da
warmogzavnes pativiTa. da Tanawarmohyva sim-
ravle cxenebisa friadi, romelsa zurgebi
Gadrekilebi dResca hqadagebs maSindelsa sas-
waulsa. xolo ucxoTeslTa maT ara-ra izrunes
cxenebisa maTisaTvis, vinaTgan uzomosa mis
Wirisagan Psnasa moelodes. da gangebiTa
saRrmToTa mciredTa JamTa samcxes moiwia
adgilsa, romelsa aw elavsi ewodebis, da iqmna
didebuli saswauli. rameTu myis ganaTlda
sruliad samcxe da gabrwyinda wesisaebr
pirvelisa. da viTarca ixiles yovelTa anasdaTi
igi Secvaleba bnelisa naTlad da mixedes
adgilsa mas da saxed elvisa brwyinvida xati
yovlad-wmidisa, gankvirvebulTa Tques: `ra-me
ars ese elvis saxed brwyinvale?~ da mieriTgan
ewoda adgilsa mas elavsi. da Sekrbes yovelni
Page 129
cxxix
da mivides da ixiles xati ese yovlad-wmidisa
RmrTismSobelisa brwyinvaled mjdomare kicusa
zeda da simravle cxenebisa garemosa missa;
gankvirdes ucxosa mas zeda sakvirvelsa da
adides RmerTi da yovlad-wmida RmrTismSobeli
da cremliTa mPurvaliTa RaRadyues missa mi-
marT: `kurTxeul ars mosvla Seni, dedao sax-
ierisa RmrTisao, raYsaTvis dagviteven eseodenTa
JamTa bnelTa Sina, romelTa Sen mier vixileT
saRmrTo naTeli Zisa Senisa?~ da viTarca esma
xatisa saswauliTa mosvla mesxTa qarTls
myofTa, viTarmed samcxe ganaTlda, ganixares
sixaruliTa didiTa friad da Tques: `ueWvelad
xati yovlad-wmidisa mosuenda. aRvdgeT da
warvideT queyanasa Guensa~ (74, 479-481).
es vrceli monakveTi, romlis Sinaarsi arse-
biTad igiveobrivia lomisis xatis andrezisa
(principul gansxavebas ar qmnis xaris Senacv-
leba uxedneli kviciT, romliTac brundeba ukan
RvTismSoblis xati), aq im mizniT aris motanili,
rom yuradReba mivapyraT arqauli miTosisaTvis
damaxasiaTebel zogierT moments. rodesac
babilonelTa qalRmerTi iSTari stovebs qvey-
anas da qvesknelSi Gadis, dedamiwaze wydeba nay-
ofiereba, rogorc cxoveluri, ise mcenareuli;
kacTa modgmasac ki gadaSeneba emuqreba, radgan
qveynidan wasulia gamravlebis impulsi. `arc
Soba dedakacman, arca pirutyvman, arca hyo xeman
nayofi, arca miwaman aRmoacena~ _ vkiTxulobT
Page 130
cxxx
saistorio TxzulebaSi da es sityvebi Tavisu-
flalad SeiZleba gavimeoroT iSTaris gauGi-
narebiT qveyanaSi Seqmnili viTarebis dasax-
asiaTeblad. Tumca es saswaulebi xdeba urju-
loTa qveyanaSi, sadac xatia datyvevebuli, da
ara samcxeSi, xatis saymoSi, saidanac rogorc
iSTari _ radgan ucxo mxareSi wasvla qvesk-
nelSi Gasvlis badalia _ wasulia xati; magram
arc samcxe, xatis saymo, ar aris dalxinebuli:
`da iqmna glova da mwuxareba miuTxrobeli,
aRdges yovelni da STavides qarTls, vidremdis
mwirobdnen mun Svid wel~ _ gvamcnobs saisto-
rio Txzuleba savsebiT realur istoriul
faqts: mesxebis Gasvlas qarTlSi da droebiT
maT iq yofnas, anu mwirobas. mesxni stoveben mi-
tovebul qveyanas rogorc israelianebi, romle-
bic gaurbian SimSils da Gadian egvipteSi.
SesaZloa, mesxTaTvis qarTli, sadac `STadian~,
simbolurad iyo egvipte, sadac maT Svidi weli
unda dahyon mwirad _ ganTqmuli Svidi weli
unayofobisa, romelic dgeba nayofieri Svidi
wlis Semdeg. arc `Stasvla~ da arc `Svidi
weli~ ar unda iyos SemTxveviTi mesxTa
TavgadasavalSi, romelic SeemTxvaT maT maTi
mfarveli RvTismSoblis xatis datyvevebis Sem-
deg. gadis Svidi weli da samcxeSi brundeba ga-
marjvebuli, uxednel kvicze, rogorc erT dros
misi Ze, amxedrebuli RvTismSobeli, kidev ufro
gabrwyinebuli da meti didebiT mosili, da
Page 131
cxxxi
mesxnic brundebian Tavis qveyanaSi.
RvTismSobeli kvlav Semoikrebs Tavis saymos,
romelic Svidi weliwadi `ucxo~ qveyanaSi mwi-
robda, sadac mas qarTlis mefe konstantine, ro-
gorc faraoni iakobis naSierT, akavebda (`xolo
knstantine ayenebda da ara utevebda warsvlad;
da viTarca hpoves Jami marjue, aRdges Ramesa
erTsa da warmoemarTnes yovliT saxleuliT ma-
TiTurT~ (74, 481). es aris ambavi mesxebis ga-
mosvlaTa maTi mwirobis qveynidan da Sesvla
maTi RvTiuri patronis qveyanaSi. am Tavgadasav-
alSi kargad Gans, rom am xalxisaTvis sacxovre-
beli teritoria warmoudgenelia misi RvTiuri
patonis gareSe; aq isic Gans, rom xati Tavisi
dabrunebiT xelmered moupovebs Tavis saymos
dakargul miwa-wyals.
lomisis xati da misi ymebi erTad arian qvey-
anaSi datyvevebulni. TqmulebaTa am rkalSi Se-
modis xevis sparsangelozis andrezic, romlis
teqsti Gawerili aqvs s.makalaTias. ai, misi Si-
naarsi:
sxva tyveebTan erTad sparseTSi erTi moxeve
qalic yofila akvnis bavSviT. aTengenobis wina
dRiT akvanTan mjdari wverisangelosze ocnebam
gaitaca. gamoecxada angelozi da uTxra: Taro-
dan Gemi sayure gadmoiRe da xevis gzas gaude-
qio. dRe me gmalav, Ram-RamobiT Suqze gatarebo.
iqve gaGnda xaric, romlis rqaze Sejda wveri-
sangelozi da qals win gauZRva. snoSi aTengeno-
Page 132
cxxxii
bas miuswro qalma da maSinve wverisangelozSi
avida, sayure xatisTvis Seuwiravs, xari dauk-
lavs da angelozic am adgilas dafrenila (53,
252).
mTiuleTisa da xevis mTavari salocavebis
saswaulebi ukavSirdeba mniSvnelovan gan-
sacdelebs maTi saymoebis istoriaSi. SesaZle-
belia, es gansacdeli maTi Seqmnis, saymod Gamoy-
alibebis safuZvelic ki iyos, vinaidan sadac ar
aris gansacdeli, iq xsnac ar aris; xsna ki,
gadarGena, Tavdaxsna, xelaxali Seqmnis da
xelaxali Sobis, gamococxlebis badalia. amitom
aris mxsneli macxovari, ganmacocxlebeli.
tyveoba da sikvdili rom tolfardi movlenebia,
amis dasadastureblad aucilebeli arc aris
Zveli miTosis moxmoba; es cxaddeba sruliad
aramiTosur, yofiT gancdaSi, roca adamiani
mTeli sisavsiT ganicdis tyveobis gansacdels.
amas gvidasturebs erTi adgili nikoloz bara-
TaSvilis kerZo werilidan: `^xom ici, tyveoba
da sikvdili Gvens dedakacebs erTi hgoniaT,
metadre lekis tyveoba~ (1848 wlis 2 maisi).
`metadre lekis^~ amas Tavisi datvirTva aqvs:
leki* urjuloa da urjuloTa qveyanaSi tyveoba
(gavixsenoT guramiSvilis gansacdeli) gaZliere-
bul mniSvnelobas iZens, roca qristianis da
misi xatis tyveobazea laparaki. * lekebSia datyvevebuli, Tqmulebis Tanaxmad, rkonis RvTismSobeli (3,115) da Zarwemis
wmida giorgis xati (99, 212), romelTa Tavgadasavali `xorasnuli Rvawlis~ motivzea agebuli.
Page 133
cxxxiii
xats jojoxeTidan, qvesknelidan amohyavs
tyvedqmnili, damonebuli xalxi. magram xatic
xom tyvea, jer xom man unda daixsnas Tavi, rom
xalxis gaTavisufleba SeZlos? ufro meti: isic
usaTuod tyveobaSi unda iyos, rom ixsnas Tavisi
xalxi; is gveleSapis SiganSi unda moeqces,
STaenTqas gveleSaps, rom misi muclidan gamoiy-
vanos STanTqmulni. jer xatma unda daixsnas
Tavi da es misi TviTdaxsna aris swored jvar-
Gena ucxo qveyanaSi.
SeniSnuli iyo, rom jvarGena sastiki movle-
naa, sastiki Tavad sakuTari saymosaTvisac ki,
Tavisi unji ymisaTvisac ki, romelsac daadebs
Tavis Zlier xels. miT umetes, sastiki da daun-
dobeli unda iyos is, roca datyvevebulia da
TavdaxsnisaTvis unda iGinos Tavi. jvarGenis
niSnebia _ da amas xvdeba ucxo qveynis misani _
nayofierebis Sewyveta qveyanaSi, adamianTa da
cxovelTa siberwe, Jamianoba da sxva epidemiebi.
jvari qveynis gamanadgurebeli saSualebebiT
iGens Tavs, rogorc israelis RmerTi egvipteSi,
roca faraoni akavebda damonebul xalxs da ar
uSvebda monobis qveynidan. xats saswaulebiT ga-
mohyavs Tavisi saymo xorasnidan Tu lekebidan,
rogorc iahves Tavisi eri egviptidan iq datri-
alebuli sasjelebis _ gvemis, ganadgurebis, sne-
baTaSeyris, stiqionTa aboboqrebis, pirmSoTa
amoxocvis Semdeg; aqac da iqac xalxis patroni
aGenda Tavis marjvenas, romlis winaSe uZluri
Page 134
cxxxiv
iyo damTrgunveli qveyana. ar SeiZleboda am
xalxis tyveoba, radgan is uflis sakuTreba iyo,
misi unji (segulah), rogorc Tavad eubneba maT:
`radgan Sena xar wmida eri uflisaTvis, Seni
RvTisaTvis, Sen gamogarGia ufalma, Senma
RmerTma, rom misi unji eri yofiliyavi^~ (2
rjl. 7, 6). rogorc ar SeiZleboda motaceba da
datyveveba RvTis kidobnisa da aki filis-
timelTa RvTaebis _ dagonis taZarSi gamom-
wyvdeulma Semusra maTi kerpi da mere, sadac ki
gadaitanes, yvelgan _ geTSi, ekronSi _ uwyalod
musravda xalxs da ase grZeldeboda Svid weli-
wads, vidre misanTa rGeviT or mewvel furSi
Sebmul uremze ar daasvenes da ar gagzavnes
Tavis wilxvdomil qveyanaSi; rogorc ar SeiZle-
boda datyveveba, xelis xlebac ki imisa, razec
devs uflis xeli, dawyebuli saSineli RvTis
kidobniT da adamianiT damTavrebuli. rac
uflisTvis wmidaa (kodeS), is xelSeuxebelia.
uflis siwmidis Selaxvis kerZo faqtad, rac
unda ucnaurad ar mogveGvenos, unda GavTvaloT
erTi SexedviT gaugebari istoria, rac saras
SeemTxva, Semdeg rebekasac, _ misi dakaveba jer
egvipteSi faraonis da mere gerarSi am qveynis
mefis mier, ris gamoc `didad SeaWirva ufalma
faraoni da misi saxli~ (dab. 12, 17) da `yvelas
dauxSo ufalma saSo abimeleqis saxlSi~ (dab.
20, 18). mis xelmyofelTa es `damizezeba~ gardau-
vali iyo, imis niSani iyo, rom sara unda
Page 135
cxxxv
dabruneboda Tavis patrons, radgan is iyo
aRTqmis aRsrulebis erTaderTi WurWeli, sai-
danac ufals Tavisi wmida eri unda warmoeSva.
xati da saymo erTad arian tyveobaSi. maTi
erTad yofna imas niSnavs, rom xati ar stovebs
Tavis xalxs upatronod, Tumca monobis qveyanaSi
xati jer farulad aris, is imarxavs Tavs, jer
ar gamoGenila, is sdums. roca is alaparakdeba,
ai, maSin xdeba jvarGena da iwyeba gamosvla,
magram jvarGena _ obieqturi faqti _ adamianis
suliskveTebazea damokidebuli.
gavixsenoT: mravali xani itanjeboda xalxi
egvipteSi, magram RmerTi dumda. xalxs,
SesaZloa, namdvilad ase iyo, daviwyebulic ki
hyavda Tavisi mama-papis RmerTi; aRarc ki ax-
sovda, Tu odesme hyolia, magram roca ise
damZimda, rom metis atana adamians aRar SeeZlo,
xalxi akvnesda da RmerTs miswvda misi kvnesa,
radgan is ar iyo umisamarTo, ar iyo umweo, upa-
trono monis kvnesa, aramed adamianisa, romelmac
gaixsena Tavisi vinaoba da warsuli; sZlia sa-
tanis moqmedebas, romelic aviwyebda mas, rom is
ufliswuli iyo, rom is samyaros Semoqmedis
unji sakuTreba iyo (rogorc unda iyos yvela
xalxi). ai, swored maSin moxda jvarGena sinais
mTaze, sadac devnili mose mwyesavda Tavisi si-
mamris faras.
unda movelodeT, rom yovel aseT dros _
ukidures gasaWirSi ibadeba, ufro swored,
Page 136
cxxxvi
aRdgeba gawyvetili kavSiri adamiansa da mis
mfarvels Soris. jojoxeTSi, veSapis mucelSi,
ibadeba sasoeba, rwmena; aq lbeba guli, ar
qvavdeba. qali swuxs ucxoobaSi, enatreba Tavisi
mTavarangelozis adgilsamyofeli da dReoba
(adgili da dro, rogorc erTiani Jam-kari _
kultis piroba) da natvraSi, roca is aRar
grZnobs Tavs umweod, aris religiis dasabami.
dasabami aris am qalSi, akvans rom uzis, rogorc
pirvel qadagSi _ minanSi, sanaTaSi, wmida ninoSi,
mariamsa da marTaSi. Gumi kvnesa natvrasTan er-
Tad aRmomxdari aranakleb esmis mTavarange-
lozis xats, vidre egvipteSi damonebuli xalxis
ufals misi gamayruebeli godeba.
saymo aRdga kvlav, is Seikriba Tavisi xatis
garSemo, uklebliv yvela, im upatrono, yvelasa-
gan daviwyebuli koWli dedakacianad, romelsac
_ ukanasknels _ elodeboda xati. saymo aRdga
tyveobis qveyanaSi, roca alaparakda xati, da
ganmtkicda gzaSi, roca is miuZRoda maT qveyni-
saken. isini mtkicdebian da kidev ufro er-
Tiandebian gzaSi, radgan erTi mimarTulebiT
uxdebaT yureba. israeli xedavda Tavis win
dRisiT Rrubels, RamiT _ naTlis svets. eseni
xedaven dRisiT da RamiT mTavarangelozis an
wmida giorgis xats, aRmarTuls xaris rqebze, _
TavianT winamZRols da mxsnels, romelic sama-
radisod aRibeWda maT SegnebaSi.
Page 138
cxxxviii
qa-javeTis ganZi `qajaveTi~, romlis kavSiri `qa-jeTTan~ eWvs ar unda iwvevdes, tradiciulad _ es tradicia, rogorc Gans, `vefxistyaosanma~ gaaZliera _ iseTi qeyanaa, sadac viRac unda iyos datyvevebuli: is, vinc motacebulia Tavisi qveynidan da xsnas elis. qajeTi tyveobis qveyanaa da Tavad mTeli qveyana qajeTisa erTian cixed aris warmodgenili, cixe ki unda gaitexos; amaze TaTbirobs mis misadgomebTan misuli sami gmiri. fSav-xevsureTis andrezebSic laparakia qa-javeTis gatexvaze _ `qajaveTi ro gautexav RvTiSvilTa^~ _ rom ZaliT wamoiRon iqidan, rac wamosaRebia, wamoiyvanon, rac wamosayvania; xolo rac moaqvT Tu mohyavT, aucilebelia saymosTvis, misi arsebobisTvis (rogorc nestani tarielisT-vis), Tu ara da gaugebari iqneboda mis wi-naaRmdeg galaSqrebul RvTisSvilTa Tanganwirva.
Page 139
cxxxix
ras mogviTxrobs qajaveTis gatexis Tqmuleba? xaxmatis jvaris winamZRolobiT xevsureTis RvTisSvilni gaemarTnen qajaveTis dasalaSqra-vad; Tan iaxles erTaderTi mokvdavi, adamiani, magram ara ubralo mokvdavi, aramed jvaris mkadre, romelsac jvari `xelze moudioda~. is xSirad, _ misi saxeli iyo gaxua megrelauri (WormeSavidan), _ dadioda jvarTan erTad; am-boben, `xandixan daikargisao. erT-ori TviTge mavidisav, safarvel dadebul daxyvandisav xTiSvilTa Tanav~ (67, 193). kidev ambobdnen, rom `jvarTan jvar yofil, xatTan xat yofil is kaci~. miuxedavad jvarTan aseTi siaxlovisa, RvTisSvilTa Soris gareva mas ar SeeZlo xor-cieli saxiT, miT umetes, qajaveTSi SesaRwevad _ es axasiaTebs am qveyanas, rogorc gansxvavebuli ganzomilebis sivrceSi mdebares _ mas unda daeTmo sxeuli; suli misi unda gayroda mis sxeuls, is uxorco unda Sesuliyo qajaveTSi. amitom RvTisSvilebma misi suli amoaZvrines misi sxeulidan. SeuZlebeli iqneboda am faqtis mesame piriT gadmocema, rom is Tavidanve pirveli piriT ar yofiliyo Tqmuli, ar gaecxa-debina amgvari gansacdeli Tavad mis ganmcdels. `^sul amamaZvrinesav, Tqvisav gaxuama-d’ gvamiv qviSaSi GaRmarxesav~ (67, 190); `damawvinesav, sul amamaZvinesav. mec angelozebTan viarev^~ (67, 18)).
Page 140
cxl
mas Semdeg, rac xaxmatidan daZrulebma gaxuas sulamoride-buli gvami velkeTilze, daTvisjvaris misadgomebTan, sadRac kldis `exSi~ damales Tu miwaSi (`qviSaSi~) Gafles, Tu xeze miayudes, rom ukan dabrunebisas kvlav GaeZvrinaT masSi suli, is ki gauZaliandeboda RvTisSvilT, raki mis gvams suni eqneboda adenili da mxarzec Tagvis naWami eqnebda damGneuli, _ amis Semdeg Gven vkargavT maT kvals. cnobilia gza xaxmatidan daTvisjvaris uReltexilamde, radgan mas xor-cielis nabijebis kvali amGnevia _ mokvdavi, sanam xorcieli iyo, xom fexdafex misdevda mfrinav xatebs, _ magram sruliad gamoucnobia gza daTvisjvaridan qajaveTamde, radgan is uxi-lavma arsebebma gaiares ise, rom kvali ar daum-GneviaT miwaze da verc veravis moukravs maTTvis Tvali. es uxilavi gza, romlis toponimebi uc-
Page 141
cxli
nobia andrezisaTvis, sruliad sxva ganzomile-baSi mdebareobs. midioda gza, mere is gadatyda daTvisjvarTan, gadavida piriqiTSi, irealurSi, sadac xorciel gaxuas ar SeeZlo SeRweva. ami-tom unda vifiqroT, rom RvTisSvilTa dasalaSqravi qajaveTi ar mdebareobs fizikur samyaroSi, Tumca misken mimavali gza is gza aris, romelsac tradiciulad adgas saymo, rodesac piraqeTi xevsureTidan daTvisjvaris gadavliT miTxos soflebis dasalaSqravad mie-marTeba. es marSruti asaxulia sagmiro-salaSqro poeziaSi: velkeTil amaiares, xania SvaRamisao, daTvisjvar gadaiares, nam gadaGqvifes mTisao. miTxos pirdapir Gavides, alagzed leven Gdilsao (75, #48). daTvisjvar erTad Sagrovdes, damSvenda mTa da baria, daT-visjvars gadadioda Sav-nabadais jaria (78, #61). arsebobs Tvalsazrisi, romlis Tanaxmad qa-javeTis TqmulebaSi asaxuli unda iyos qarT-velTa tomis mravalgzisi laSqrobebi uSualo mezoblebis _ qistebis winaaRmdeg (67, 81-97. es realisturi mosazrebaa, romelic eyrdnoba am tomebs Soris saukunovan urTierTobas maTi me-zoblad cxovrebis manZilze. magram ise ar unda warmovidginoT, TiTqos andrezSi qajaveTis saxiT qisteTi igulisxmebodes. realuri laSqrobebi saymosi qisteTis winaaRmdeg iZleva models qajaveTis winaaRmdeg laSqrobisaTvis, _ ai, am azriT unda iyos asaxuli istoriuli si-namdvile qajaveTis andrezSi, romlis mizan-dasaxuloba sruliad gansxvavdeba sagmiro-salaSqro eposisagan. amJamad interesis sagans ar Seadgens sakuTriv brZola jvarTa da qajTa
Page 142
cxlii
Soris; gvainteresebs mxolod laSqrobis mizani da misi saboloo Sedegi; Tu ra naxes mo-laSqreebma qajaveTSi, ra saidumlos aexada iq farda. rogori qveyanaa qajaveTi? qajaveTs, ro-gorc qveyanas, aqvs Tavisi Suaguli, iseve, ro-gorc adamianTa sazogadoebas, saymos. Suaguli, rogorc kera, sadac amozrdilia mironmdinari alvisxe an oqros SibiT cas gamobmuli muxa laSaris gorze. cxadia, jvari dgas saymos SuagulSi. ras warmoadgens qajaveTis Suaguli? es is adgili iqneba, sadac yvelaze adre unda SeaWenos cxeni molaSqre RvTisSvilma. rodesac zurab erisTavi ganizraxavs xevsureTis gatexvas, is pirvel rigSi miadgeba xmalas salocavs da mis alvisxes mosaWrelad; fSavis xevSi aseT adgilad mas eguleba laSaris muxa, romlis moWriT is darwmunebuli iqneboda, rom daimor-Gilebda laSaris saymos anu fSavis Tormet Tems. momxdurma icis, ras daartyas pirvelad, sad SeaWenos cxeni. qajaveTSic aris aseTi adgili, es aris samWedlo. es aRniSnulia le-qsSi: sinas SWeds qajTa mWedeli, mivaswver wur-vazedao. qurTemul mauglejie, cxeni Savagdi zedao^ qajaveTis centri samWedloa; Tu sam-Wedlos gatexavs wmida giorgi, qajaveTic gatex-ilia, misi saidumlo amoxsnilia. amas niSnavs `mivaswver wurvazedao^~ yoveli xeloba sak-ralur-saidumloebrivia, gansakuTrebiT mWed-loba, romelic sakulto qmedebamdea ayvanili. devebi adamganebs umalavdnen mWedlobis saidumlos. aseve es saidumlo saqme qajeTis ux-ilav da miuval qveyanaSia daculi, sadac xor-cieli ver SeaRwevs. mWedloba qajaveTis relig-
Page 143
cxliii
iaa da samWedloSi, rogorc kvrivSi, gareSem ver unda Seixedos. magram RvTisSvili _ xaxmatis wmida giorgi Sedis samWedloSi; ufro metic: gaxurebul grdemlze daamGnevs Tavisi cxenis nals, rogorc qajaveTis gatexis niSans samara-disod (amboben, qajaveTidan wamoRebuli qurTe-muli, romelsac nalis tvifari aqvs, xaxmatis jvaris kvrivSi inaxeba dRemde). mainc ras war-moadgens qajaveTis ganZi _ nadavli, romelic erTnairad esaWiroeba batonsa da mis saymos, romlis xorcieli winamZRolia gaxua? cxadia, es ar iqneba grova SemTxveviTi sagnebisa, romelic qajaveTis Suagulis _ samWedlos afeTqebis Sem-deg SeiZleba xelSi moxvedrodaT gamarjvebul molaSqreebs. roca inana, uruqis qalRmerTi da misi patroni, eriduSi gaemarTa Tavisi qalaqisaTvis saWiro faseulobaTa _ nivTierTa Tu univToTa wamosaRebad, man icoda, ra unda wamoeRo da risTvis iyo saWiro es yvelaferi. mas mohqonda saganTa da mcnebaTa mTeli er-Toblioba, sistema, romelic safuZvlad unda dadeboda uruqis civilizacias (46, 161-6). es iyo inanas ZRveni, Tavisi saymosaTvis boZebuli. man xomaldiT mozida ganivTebuli `ideebi~, kultisa da kulturis safuZvlebi, da uruqis navsayu-delSi gadmotvirTa. Gveni RvTisSvilebis mo-tanili ganZic Seadgens saganTa sistemas, ro-melic safuZvlad udevs saymoTa sakulto-sazogadoebriv yofas. qajaveTis ganZSi Semavali sagnebi SeiZleba sam jgufad davyoT. sakuTriv sagnebi: Tasi, sakideli, oqros fanduri, oqros saceri, qurTemuli (grdemli), furis rqa. saqoneli: xar-Zroxa. qajis qalebi, mTavari maT
Page 144
cxliv
Soris _ samZivari. rogorc vxedavT, qajaveTuri ganZi ar gamoirGeva saganTa mravalferovnebiT. cxadia, isini arc Tanabari mniSvnelobisa arian _ vgulisxmob sakuTriv sagnebs, romelTa Soris Tass umaRlesi adgili uWiravs. is dgas saganTa ierarqiis TavSi, rogorc yabaxze Semodgmuli oqros Tasi, rogorc mizani, romliskenac aris mimarTuli yvelas mzera. aseve miuwvdomelia sa-kulto yofaSi sakralizmiT Semosili Tasi, ro-melic, rogorc davinaxeT, simbolurad gamox-atavs mTels kults. SeiZleba gvefiqra, rom RvTisSvilebs TavianTi saymoebisaTvis am sagne-bis, maT Soris, Tasis, saxiT moaqvT sayo-facxovrebo kultura; rom TiTqos es yvelasaT-vis cnobili da kargad nacnobi sagnebi yoveldRiuri daniSnulebisani arian. magram es ase ar aris. pirvel rigSi, imis gamo, rom isini RvTisSvilTa mier arian wamoRebulni, maTi xelmonakidia da jvarSia mitanili, raTa iq imyofebodnen samudamod. maT azis jvaris uxi-lavi niSani, zogierTs xilulic (rogorc qur-Temuls wmida giorgis cxenis nali), rogorc jvaris sakuTrebas. sxva saWiroebisaTvis maTi gamoyeneba dauSvebelia. sakraluria da jvaris ganZSi imkvidrebs adgils is Tasic, romelic moymes mtris qveynidan moaqvs. ase umRerian ukan-xadus sanebis ymas, meSvelas, romelic motace-buli TasiTa (saxelad `sirma~) da tyviTurT brundeba Tavis saymoSi, riTac is TiTqos qa-javeTis gamtexi RvTisSvilis saqciels imeorebs: meSvela milxauris Zev, niavo gergetisao, kivkav darbazis gamtexo, mamtano sirmaisao, Tormetis Suris mZebnelo, Pelad mamyvano tyvisao (38,
Page 145
cxlv
#25441). (RvTisSvilTan analogiaze migvaniSnebs moymis epiTeti `niavo gergetisao~: andreziT viciT,rom crolis saneba gergetidan aris wamo-suli). davaxasiaToT TiToeuli maTgani, vnaxoT, ra rols asruleben isini, rogorc andrezebis personaJebi, da ganvsazRvroT maTi sakulto funqciebi erTmaneTTan damokidebulebaSi. Tasi Tasi Zevs kultisa da kulturis dasabamSi. es aris niSani, romliTac adamiani cxovelisagan ganirGeva, rac kargad Gans `gilgameSis eposis~ gmiris, enqidus magaliTze. misi gankaceba, kul-turuli cxovrebisadmi ziareba gamoxatulia imiT, rom is swavlobs xelSi Tasis daWeras da miT wyurvilis dakmayofilebas; roca is amas SesZlebs, is ukve adamiania; misi arseboba gadaizrdeba kulturul yofaSi, rasac is mok-lebuli iyo, roca udabnoSi `maradJams jogTan erTad wyals ewafeboda~ _ arseboba, romelic SeiZleba daxasiaTebuli iqnas, rogorc uTasoba, rogorc kulturis nulovani mdgomareoba. roca diogenma, romelmac uxsovardroindeli kul-turis niSnad erTaderTi sagani _ Tasi daitova, wylis peSviT amomRebelis danaxvisas isic mois-rola, rogorc usargeblo ram nivTi; am aqtiT man uari Tqva kacobriuli kulturis uZveles da ukanasknel elementur niSanze. diogeni ukuagdebs, uaryofs Tass, enqidus xelSi aZleven mas gankacebis niSnad. ar aris SemTxveviTi, rom lemnosis ukacriel kunZulze mitovebul filoktetes kacobriuli kulturis niSnad aqvs erTaderTi WurWeli _ Tavisive xeliT ga-moGorknili Tasi, rasac mravalnacadi odisevsi ironiulad `ganZs~ uwodebs (ix. sofokles drama
Page 146
cxlvi
`filoktete~, str. 35-7). odisevsis ironiul sityvebSi, maTi warmomTqmelis uneburad, WeS-maritebaa gacxadebuli: Tasi marTlac aris ganZi kacobriobisaTvis, kerZod, misi umciresi ujre-disTvis _ saymosTvis, romlis cnobierebaSi es ori cneba ganuyreli erTianobiT aris GabeWdili da qmnis kidec sakralur SenaduRs _ es aris Tas-ganZi. roca kulti (da kultura) isaxeba, ai, maSin gamoGndeba Tasi. an, piruku, roca Tasis Gena (TasGena) xdeba, andrezi gvauwyebs sakulto cxovrebis dasawyiss. SeiZleba asec iTqvas da es dasturdeba Gvens andrezebSi: Tasi Tavad aris saSo sakulto cxovrebisa; Tasidan, rogorc keriidan ifani, aRmocendeba kulti. am dros Tasi TiTqos kargavs Tavis uSualo, Tavdapirvel funqcias da itvirTavs imaze mets, rac yoveldRiur yofaSi akisria mas. am dros is aRar ekuTvnis adamianis mier damzadebul sa-ganTa rigs; is zeciuri warmoSobisaa, rogorc sakulto sagani upiratesad. amitom aris, rom Tasi kultis genezisSi cidan Gamodis, rogorc mwyemsi qal-vaJis Tvalwin karatiswverze oqros SibiT GamoSvebuli Tasi. am jvarGenis Tasi rom amaRlebulia Tavisi yofiTi daniSnulebis doni-dan, iqidanac Gans, rom andrezis variantSi mas enacvleba jvari, romelic sxva araferia, Tu ara RvTisSvilis niSani. karatiswveris jvarGenis Tasi ara marto ganudga Tavis pirvelad, bunebiT daniSnulebas, aramed sruliad gaeTiSa amqveniur saganTa wres: cidan Gamosuli, is imarxeba mi-waSi, efareba adamianis Tvals, rogorc Gamarx-uli Tesli, rom iqidan kulti aRmocendes. aq Tasi, rogorc fuZe da saSo, gvevlineba Tavisi
Page 147
cxlvii
dedruli aspeqtiT, rac kidev ufro ikveTeba Subnuri jvaris (liqokSi) daarsebis andrezSi. gadmocemiT, am jvarma Tavi iGina ifnis saxiT, romelic aRmocenda romeliRac mosaxlis keriaSi Gamarxuli oqros Tasidan (60,. 130). aseve sof. GirdilSi (xevsureTi) vinme daTvias nacix-varSi darGenili sami Tasi Seiqna safuZveli soflis SuagulSi RvTismSoblis jvarGenisa da mosaxleobis ayrisa. Tasi miaqvs saymos erT nawils, roca is axal teritoriaze esaxleba, rom axal adgilze Zveli salocavi gadanergos. am dros Taszea dakisrebuli kultis mTeli simZime, misi sicocxlisunarianoba. Tasi kultis aRorZinebis WurWelia. saidumloebrivia jvaris aRmoceneba Tasidan; xiluli nivTidan uxilavis warmoSoba _ vgulisxmob jvarGenas Tasis fu-Zeze, roca Tasi ara mxolod niSania jvarGenisa, aramed misi warmoSobis wiaRic aris. jvaris mkadreTa legendur xanaSi Tasi iyo andamati, romelic izidavda `mfrinav xats~, RvTisSvilisagan Tavisi nebis gamosacxadeblad movlenils. im xanaSi Tasi, rogorc saswaulmo-qmedi WurWeli, TiTqos aGenda jvars da es iyo jvarGenis demonstracia mcire masStabSi saymos Tvalwin. `im mPriT mfrinav xats sxva xalxic xedavd. mamaSGemic minaxav. sakadri xqondav. gadaifinisav, aimaSi koWoba Gadgisav. ro mavidisav, ciT mavidisav i xatio-d’ imasav (koWobas) xan erT gverdze miekrisao, xan meo-rezedav. exvewisav, exvewisav e mkadreio, memr Sig Gajdisav, ai koWobaSiav~ (68, 98). es `ciT mosuli xati~ (anu jvarGenis niSani), romelic ekvris saxuco koWobis kides, mtredis saxiTac ecxadeba
Page 148
cxlviii
saymos. Tasi, rogorc jvarGenis WurWeli, an-damativiT izidavs mtreds, jvaris manifestaciis frinvels. `^sayeenos ro svemdes, am dros ucbad gamocxadd Paxmatis jvaris xati mtredis saxiT, sayeenos Tasis pirze dajd^~ (62, 569). zogjer mtredi amofrindeba Tasidan, rogorc jvari sa-Sodan: `PelSi naWer ludian TasGiiT winwel amadiodisav tredi~ (1, 48). amgvari jvarGenis niS-nad vercxlis sakulto Tasebis kides amkobs wyvili mtredis vercxlisave figurebi, romle-bic erTmaneTisaken arian pirisaxiT mimarTulni. mtredebi Tasze imasac moaswaveben, rom Tasi jvaris, RvTisSvilis sakuTrebaa. Tasis kideze mjdar mtreds da mtredebs vxvdebiT adreqris-tianul xanaSi katakombebis kedlebze: mtredebi ewafebian barZims da isini gamoxataven qris-tianTa sulebs, romlebic eziarebian ukvdavebis sasmels (140, 176). katakombebis mtredebsac, msgavsad jvaris Tasebis mtredebisa, Tavze jvari aziT. mtredebiani Tasis uZveles nivTier dadas-turebas warmoadgens mikenuri oqros Tasi, e.w. `nestoris Tasi~ Zv.w. XVI s.-isa, romlis msgavsi `iliadas~ XI simReraSia aRwerili (148, #1085)). Tumca es mtredebi, rogorc fiqroben, ki ar ewa-febian TasSi mdgar sasmels, romelic ambrosia unda iyos, aramed Tavad arian misi momtanni. ras gulisxmobs Tasi fSav-xevsureTis sakulto yo-faSi? `sasmel WurWels (yanwi iqneba, Wiqa Tu jami) fSaveli Tass uwodebs, metadre Tu xevis-bers upyria xelT dasamwyalobeblad an xatis dasadideblad. Tasi saRvTo sagania fSavelisaT-vis~. _ martivad, magram amomwuravad pasuxobs d.xizaniSvili am kiTxvaze (105). `Tasi samRvTo
Page 149
cxlix
sagania~ _ es ganmarteba meti siRrmis momcveli xdeba, roca GavukvirdebiT wina frazaSi naTqvams: `^metadre Tu xevisbers upyria xelT^~. Gveulebrivi, yoveldRiurad saxmari WurWeli iqceva Tasad mxolod maSin, roca mas xevisberi daiWers xelSi. Tasi jvaris aris, magram mas Ta-sobas, rogorc funqcias, kultis msaxuri ani-Webs. aq igulisxmeba e.w. saxuco koWobi, romel-Sic, rogorc xevisberis kuTvnil TasSi, daunje-bulia misi sakraluroba, risi nivTieri gamox-atulebac aris Semowirulobani, romlebiTac daxunZlulia saxuco koWobi. samkauli gamox-atavs Tasis pativs da amave dros mis kuTvnile-bas jvarisadmi: jvrebi, mtredebi, Sibebi _ sam-kaulebia, magram isini jvarGenis niSnebic aris da amitomac Tasi maTi bunebrivi Sesakrebelia. Tasis sakralurobas mowmobs agreTve sakulto praqtika, misi gamoyenebis wesi: mTavari Tasidan svamen mxolod da mxolod jvarTan axlos myofi pirebi _ jvaris xelkacni, romelTac ufleba aqvT misi xelSi daWerisa. zogierT saymoSi im-denad Zlieria mTavari Tasis sakralizmi, rom misgan `piriT Sasma ar SeiZlebda, vavsebdiT, sanTel davakravdiT da iqidan sxvaSi gadaviReb-diT^~ es iyo xitaleSi (xevsureTi) petre mo-ciqulis saymos Tasi (38). Tasi jvaris Tas-ganZis nawilia, amitomac is iziarebs mis idumalebriv bunebas (Tas-ganZi xom samalavSia, SeiZleba iTqvas, safarveldadebuli), rasac warmoaGens swored saxuco koWobi _ Tasobis umaRlesi ga-moxatuleba, romelsac weliwadSi erTxel gamo-abrZaneben (mxolod ase iTqmis Tasze) saymos Tvalwin, romelic mas muxlmoyrili elodeba;
Page 150
cl
mxolod erTxel, rogorc Zveli aRTqmis mRvdelmTavari weliwadSi erTxel Sedis wmi-daTa wmidaSi _ is Sedis saRvTo wyvdiadSi, es ki, saRvTo TasiTurT gamodis dRis sinaTleze: pirveli wardgeba uxilavi erTis winaSe, meore ki warudgeba mTels saymos, romelic Sehyurebs mas, Tass, sasoebiT, rogorc wmida graalis Tass Sexedavdnen mrgvali magidis raindebi, graalis saymo, rogorc sayovelTao jvarGenas. misi da-kargviT xom gamoecleboda saymos sasoeba da Suaguli, romelic uWiravs Tass mis sakulto cxovrebaSi; iseTive Suaguli, rogorc sami an-gelozis winaSe trapezze mdgar barZims. moac-ileT es barZimi da iSleba samebac: isini xom am WurWelisTvis sxedan, maT winaSe sicariele war-moudgenelia. aseve warmoudgenelia carieli Tasi; is mainc, miuxedavad imisa, rom igi jvarGe-nis simboluri sagania, rGeba WurWlad, romel-mac unda miiRos wmida sasmeli saymos saziare-blad. Tasi ziarebis WurWelia upiratesad da amaSia misi sakraluroba da simboluri daniS-nuleba. magram es simbolizmi ar aris ganyenebuli. ziareba realuria saboloo aqtiT _ saRvTo ludis SesmiT saerTo Tasidan _ da misi ganmapirobebeli saerTo SromiTi aqtebiT: mTeli saymo realurad da potenciurad monawileobs jvaris mamulebis damuSavebaSi, romlis Wirnax-ulidan mzaddeba sadReobo ludi. jvaris msaxurni da potenciurad mTeli saymo, warmo-madgenlobis saxiT, svams luds saerTo Tasidan, riTac isini erTianobas adastureben. saymos er-Tianobis gamomxatvelia dReobis dasasruls sa-gangebo ritualiT dadgmuli sayeino Tasi, pir-
Page 151
cli
Tamde savse, romelsac saTiTaod xelSeuxeblad unda daewafos TiToeuli moyme. ra warmoSobac ar unda hqondes istoriulad da eTnografiulad sayeino Tasis dadgmis wes-Gveulebas, Tavad misi Sesrulebis wesi migvaniSnebs, rom am ritualis dros, riTac faqtiurad mTavrdeba dResaswauli da iwyeba ferxisaiT Gamosvla salocavidan, saymo erTxel kidev adasturebs Tavis erTiano-
bas. saxuco koWobs eaxlebian, iGoqeben mis winaSe Tavdaxrilni, gulxeldakrefilni Seaxeben bages, mosvamen; sayeino TasTan, romelic sipzea dasve-nebuli, midian da aseve muxlmoyrilni ewafebian, exebian mxolod bageebiT. am dros saymo TiTqos stumaria Tasisa. Tasi dgas, saymo eaxleba mas. magram Gven viciT da es isedac cxadia, rom Tasi ar aris Tavisi bunebiT uZravi sagani, gansxvave-biT qajaveTidan wamoRebuli qurTemulisa, ro-
Page 152
clii
melic uZravad devs xaxmatis jvaris kvrivSi da maszec, rogorc sxvagan sagangebo sipze, idgmis sayeino Tasi. Tasi, rogorc meteori gamoGnda karatiswverze; is gudiT purTan erTad waiRes saxlSi da roca gudas Tavi moxsnes, mtredad qceuli lamobda amofrenas Tu, sxva tradiciiT, amofrinda da gauGinarda caSi. Tasi moZravia; is graalis TasiviT xan aq gamoGndeba, xan iq. is Se-mouvlis saymos, rom yvela aziaros erTs. Zveli aRmosavluri GveulebiT, romelic dResac mo-qmedebs aRmosavleTis qveynebSi, erTma Tasma unda moiaros Tanameinaxeni da daubrundes mas, vinc pirvelad Sesva da gadasca sxvas. ritualis azri naTelia: erTi Tasi, romelic xelidan xelSi gadadis, TiTqos erTiani jaWvis rgole-bad aqcevs erT sufrasTan msxdomT. Tormeti mo-ciquli moiara erTma Tasma da isini eziarnen qristes sisxls. pavle mociquli wers: `puri, romelsac Gven vtexT, gana qristes sxeulis ziareba ar aris? vinaidan puri erTia, Gven ki mravalni _ erTi sxeuli, radgan yvelani erTi puridan veziarebiT~ (1 kor., 10, 17). mociquls SeeZlo eTqva (radgan qristiani eziareba ro-gorc qristes xorcs, aseve sisxls): `vinaidan Tasi erTia, Gven ki mravalni _ erTi sxeuli, radgan yvelani erTi Tasidan veziarebiT~ (TasSi aq, cxadia, igulisxmeba is sasmeli, romelic wmida sulis moqmedebiT qristes sisxlad aris gardaqmnili, _ Tasi ara rogorc mxolod Tasi, aramed WurWeli, romelSic dgas ziarebis sas-meli). Tasze, rogorc sakulto saganze da er-Tianobis niSanze, uadgilo ar iqneba movitano erTi elinuri legenda, romlis personaJebia
Page 153
cliii
Svidi brZeni da oqros Tasi. diogenes laerti-usi gadmogvcems, rom erTma arkadielma sikvdilis Semdeg datova oqros Tasi aseTi an-derZiT: mieces mas, vinc yvelaze meti sikeTe ga-akeTa Tavisi sibrZniT. misces Taless, rogorc yvelaze brZens, Talesma sxvas gadasca da Tasma moiara eqvsi brZeni. sabolood isev Taless daubrunda Tasi, man ki apolons Seswira is (122, 71). sxva tradiciiT, oqros barZimi viRac berZenma miiRo krezesgan im pirobiT, rom mas elinTa Soris ubrZenesisTvis mieZRvna igi. man barZimi miarTva Taless, romlis xelidan ga-sulma moiara yvela brZeni da bolos qilonis xelSi rom moxvda, qiloni daekiTxa piTiel apolons: `vin aris Gemze brZenio~ da miiRo pasuxad: musoni (122, 72). ras gvaswavlis es leg-enda? pirvel rigSi imas, rom Tasi ar SeiZleba iyos piradi sakuTreba vinmesi, Tundac yovlad brZenisa. is gaivlis TiToeulis xelSi, magram aravisTan ar dayovndeba. gamogzavnili Tasi aR-moaGens Svid brZens, daartyams wres da gava wridan, dastovebs ra uxilav kvals, jaWvs, maT SemakavSirebels erT sxeulad. Tasi ubrundeba pirvels ara imitom, rom is yvelaze brZenia, aramed imitom, rom Seikras wre. agreTve imitom, rom am TasiT gamocxaddes maTi Tanasworoba si-brZnis winaSe, rogorc RvTiuri arsisa, romel-mac adamianis xeliT mouvlina maT es Tasi. wri-dan gamosuli Tasi, romelic ar ekuTvnoda aravis, legendis logikuri dasasruliT, Sewi-rul iqna sawmidarSi, iseve rogorc paraleluri Tqmulebis (gviambobs igive diogenes laertiusi) oqros samfexi, romelic meTevzeTa bades amoyva
Page 154
cliv
da delfos orakulis gadawyvetilebiT elinTa Soris ubrZness, Taless miekuTvna; Talesisagan ki yvela brZenis gavliT solonamde mivida, ro-melmac delfos Seswira is, _ RmerTia yvelaze brZenio. WeSmaritad, yvela nivTi ubrundeba Tavis patrons. esec Zveli sibrZnea, oqros sam-fexi, romelic okeanis ufskrulidan amoisrla sibrZnis RmerTma (misi taxti xom okeaneSi dgas Zveli aRmosavluri warmodgeniT sibrZnis RmerTsve ubrundeba eladaSi. dabolos, Tasi, xucesTa mniSvnelovani atributi, uSualod aris dakavSirebuli xucobis, rogorc sakraluri qmedebis, procesTan. rogorc savsea is ludiT xucesis xelSi, aseve savse unda iyos xucesis piri warmosaTqmeli sityviT, romelic daubrk-olebliv unda moedinebodes misi bageebidan. ro-gorc Tasi moiTxovs wmida sasmels, aseve xucess moeTxoveba wmida metyveleba. Tass ar uyvars du-mili, arc maSin, roca saero sufris gamZRols uWiravs igi, arc miT ufro maSin, roca xucesis xels upyria. es kargad Gans sizmrebSi, romle-bic jvarisagan saxucod amorGeul kacebs esizmrebaT: `^moida erTi gaTeTrebuli kaci^ xelSi vercxlis Tasi eWira^ moida, dawolili viyav da marjvena xeli mxarze damado, mamawvada is Tasi da me, locva ar vici-meTqi, vuTxari^~ (38, #25456). furis rqa `i cal rqa Zroxa ro mauyvanav, imisTvis rqai mautexav, uTqvam i wmida giorgis, ro Gems luds ro moxarSavTo, am qa-javeTuri furis rqiT awyeviT salude forio. ai, exla maSindel sawyav gvidgas, im furis rqis wyei. is rqa ki, ai, cixeSi dgas, aRar iqnebis axla, _ dalpeboda^~ (88, 595). rogorc vxedavT,
Page 155
clv
qajaveTuri furis rqas sakraluroba aqvs mini-Webuli, ara mxolod imitom, rom es uzarmazari furis erTaderTi rqa iyo. calrqiani furis gamo verafers vambobT damatebiT, radgan is am Tqmulebis gareSe arsad ar gvxdeba, rogorc mi-Tologiuri personaJi. gaugebaria agreTve, Tu ra kavSiri aqvs am furs suleTSi mxvnel `cal-rqa~ xarTan, romelic epizodurad gvxvdeba erT xevsurul leqsSi: suleTs Pari Pnavs cala-rqa, baraqa mestumreTia (88, #560). aris cda maT So-ris igiveobis dadgenisa da am rqaSi cnobili `siuxvis rqis~ danaxvisa (94, 49-50). rogorc Gans,, cala-rqa xari Tu furi romeliRac miviwyebuli miTosis personaJia, romlis mxolod uaRresad gamkrTalebulma kvalma moaRwia Gvenamde. zemoT-motanili monaTxrobi xevsuri kacisa (xaxmatis wmida giorgis ymis) metad mniSvnelovania miTo-suri Segnebis TvalsazrisiT. mTxrobelis cno-bierebaSi gabmulia Sibi andrezuli xanis dasawyissa da mis dasasruls Soris. misi piriT xaxmatis jvaris saymo aRiarebs, rom qajaveTuri furis rqa `dalpeboda~, anu saymos es Taoba Seeswro am sakraluri nivTis ganadgurebas. magram isic faqtia, rom sagani ukvalod ar gam-qrala: amis dasturia misi anabeWdi saymos sa-kulto cxovrebaSi _ es aris misi `wye~, romli-Tac saymos wmida giorgis GagonebiT evaleba misTvis salude foris awyva. am `wyis~ saSuale-biT saymos SeuZlia warmodgena iqonios qa-javeTuri furis rqis tevadobaze. roca mTxrobeli ambobs _ `dalpeboda~, es SesaZloa misi kerZo azric ki iyos da ara saerTo war-modgena saymosi, erTgvari saxecvlileba im
Page 156
clvi
Sexedulebebisa, rom am andrezul sagans, re-alurad arsebuli `wyis~ arqetips safarveli aqvs dadebuli da uxilavia imis gamo, rom misi adgil-samyofeli iseT kvrivSia, sadac aravis SeuZlia SeRweva. es Tvalsazrisi Gans vaJaseul tradiciaSi: `im furis rqa, romelSiac erTi kodi puri Gadis, exla xaxmatis jvaris monaSe-nobaSia Senaxuli, magram Tqven fereebs ki imas ar vaGvenebTo~ (30, 155). magram miuxedavad imisa, arsebobs Tu ara nivTierad dResdReobiT, saymos cxovrebis istoriul xanaSi, es andrezuli Wur-Weli, is mainc ganagrZobs moqmedebas misgan `mas Jamsa Sina~ awyuli `wyeebis~ saxiT. ludis meoxe-biT, romelic jvaris dResaswaulis umniSvnelo-vanesi elementia, qajaveTuri furis rqa, rogorc ganZis nawili, ukavSirdeba qajaveTursave warmo-mavlobis Tass. rqasa da Tass Soris unda war-movidginoT ludis damzadebis mTeli procesi, romelic iwyeba salude foris awyviT da das-ruldeba, roca ludi, xucesisgan nakurTxi, TasebSi isxmis. amis gamo, unda vifiqroT, cala-rqa furis rqa ufro metad aris gasaidumloe-buli; is imarxavs, SeiZleba iTqvas, ludis damzadebis saidumloebas. SesaZlebelia ludis, rogorc wmida sasmelis, idea, swored am cala-rqa furis motanili iyos, ufro sworad, misi rqis, rogorc saswaulebrivi WurWlis, Tundac `siuxvis rqis~ saxiT; analogiisaTvis SeiZleba mivmarToT germanul, kerZod, skandinavur mi-Tologias, sadac wmida sasmelis warmoSoba da-kavSirebulia salude qvabis mopovebasTan: RvTaeba tori devur arsebas (xiumirs) mostacebs am WurWels saRvTo nadimisaTvis (132, 175). raki
Page 157
clvii
am rqasTan, rogorc salude foris `wyesTan~ aris dakavSirebuli sawyisi etapi ludis damzadebisa, mkacrad Tu ganvsjiT, misi dakargva unda moaswavebdes am sakraluri saqmianobis moSlas da, saerTod, kultis Seryevas, Tumca es realurad ar momxdara xaxmatis jvarSi, imis mi-uxedavad, rom saymos SegnebaSi is rqa `dam-palic~ iyo. isic SesaZlebelia, rom aseTi gan-wyobileba andrezuli siwmidis mimarT jvaris sakraluri organizaciis rRvevis niSanic iyos, rac zogjer gamoixateba xolme poeziaSi, mag., laSaris jvaris mimarT: fSavelTa laSaris jvari, neta, ar dauberdaa? amboben daberebasa, netar, ar maukvdebaa? (77, #64)). cxraZaliani oqros fanduri. vaJa fSavela `gvelismWamels~ aseTi sceniT iwyebs: sastumros isxdnen xevsurni, ludi eduRa wiqasa, isxdnen banze da Rreobdnen, TasebiT svamdnen imasa. zogni ukravdnen fandursa ^ ludi _ Tasi _ fanduri^ yuradRebas vamaxvilebT imaze, rom es sami sagani erTmaneTs mezoblobs poemis am umcires monakveTSi, Tumca gansakuTrebuli araferi unda iyos imaSi, rom isini saerTo konteqstSi gvxvde-bian. stumrobisas, roca erTad iyreba saymo, Tundac kerZo kacis saxlSi, magram mainc jvaris dasturiT, es sami ram aucilebelia. Tasisa da fanduris urTierToba jer wminda formalur mxriT izidavs Gvens yuradRebas. arian Tasianebi da arian uTasoni, romelTac fanduri uWiravT xelSi da Tasianebs umRerian. es stumrobis erT-erTi mniSvnelovani ritualia _ dialogi Ta-sianebsa da mefandureTa Soris. al. oGiauris Sekrebili uxvi masalidan movitan sanimuSod
Page 158
clviii
ramdenime adgils: `uTasoebi, vinc dganan iq, Ta-sianebs umRerian fandurze^ Tasianebi mReris dros eubnebian imaT: ` daurGiT erTucs, didix-anmc imRereT kai guliT~ da cot-cotas daleven. bolos erTi Tasiani imRerebs da sxvebic Gveulebriv ayvebian^ simRerebis mReriT TavianT Tasebidan daalevineben pirvel momRerlebs da etyvian dalevis win: `nasvam gaamas, Senis gamar-jvebisa~ da cot-cotas daleven. bolos Tasis patronebi TviTon gamoclian Tavis Tasebs da Gveulebriv muxlze dajdomiT GamoarTmeven Tasebs. mere adgebian da Tasebs Tavis adgilze dadgamen~ (61, 303). `^smis dros miscemen yvelas xelSi Tasebs, erTs visme miscemen xelSi fan-durs: is xalxis boloSi dajdeba (cal muxlze), daukravs fandurs Zalian mZimed da romelime sagmiro simReras daamRerebs. sagmiro simReras jaris xalxi Zalian didis yuradRebiT usmenen da xelSi TasebiT Zalian Gumad sxedan, rom Ti-Toorola xandaxan ori sityviT daarRvevs siGumes8 `didxansac imRer kai guliT~. Sua mRe-ris dros erTi vinme Tasiani adgeba, momRerali isev cal muxlzed zis da fandurs ukravs. Ta-siani kaci imRerebs da wamova TasiT xelSi pirveli momRerlisaken aseTi simReriT: Tofma Tqva: GemTa wamalTa Svidrigad unda duRili, maisis berGi ganayan, memr naxan Gemi quxili, memr naxas Gemma patronma Gemis daWrilis wuxili. am sityvebiT Tavis Tass miarTmevs pirTan Tavis xeliT, is Tan fandurs ukravs da Tan ludsa svams^ mere Gamovareba am simReris (moyvanilia magaliTisaTvis sagmiro simRera, z.k.) irgvliv saubari. erTi vinme moyveba am ambavs, raze aris
Page 159
clix
es simRera gamoTqmuli. magaliTad, zemoT moyva-nili pirveli simReris irgvliv ase ityvian: `gviambe, rogor iyv~. erTs visme ufross sTxoven da igic siamovnebiT moyveba am ambavs: gorgani yofilan Zalian monadireni^~ (61, 315-8). aq aRwer-ili wes-Gveuleba, Tumca is gacilebiT gvian aris Gawerili, mxatvrul gamoZaxils poulobs `gvelismWamelis~ Sesaval scenaSi. vagrZeleb zemoT moyvanili teqstis citirebas: zogni ukraven fandursa, zed damRerian didada, msme-nelTa grZnobas udebdnen sagmiro ambebs xidada; aRgznebiT gmirTa saxelebs leqsebSi sTvlidnen wmidaTa; moxucni Gibuxebs swevdnen, boli exviaT nislada, ganmartavdian maT ambavs, Sandoba Tqvian gmirTada. axlebis sawurTnelada ixseneb-dian qebiTa: `Tqven iciT, amas iqiTa kacad vinc gamosdgebiTa!~ Tasi-fanduri-simRera-andrezi. fanduri warmoSobs hangs, hangi gadadis sim-ReraSi, simReras moaqvs sityva, sityva inaxavs andrezs, saymos warsuls. fanduris xma aRviZebs, ganaaxlebs saymos cnobierebaSi andrezs, pirvel qmedebas, `mas Jamsa Sina~ momxdars, romelic unda meordebodes Taobidan TaobaSi, yovel `amas iqiT~, yovel Jams. fanduris xma amagrebs im jaWvs, romliTac, rogorc sakideliT, yma Tavis winaprebzea dabmuli. Tumca fandurs ar gaaGnia is sakraluri muxti da simbolurobis potencia, rogorsac atarebs, mag., Tasi, magram gansakuTre-bul viTarebaSi is mainc itvirTavs jvaris sak-ralizms; mas SeuZlia amaRldes Tavisi utili-taruli sferodan jvarTa simaRlemde da moe-qces maT wreSi. roca xaxmatis jvari qadagis piriT mimarTavs romelime RvTisSvils, moxedos
Page 160
clx
misgan Serisxul ymas, avtoritetul RvTisSvilebTan erTad is uxmobs oqros fan-dursac qajaveTidanve wamoRebul qurTemulTan erTad, romelsac atyvia wm. giorgis cxenis nalis anabeWdi: `^gaxvewebav xTis nasaxTav, saxmTosav gudanurs gaxvewebav, karatis jvars gaxvewebav, Subnursav, fandurs gaxvewebav oqro-sasav, qurTemuls gaxvewebav sinisasav^~ (68, 42). sakideli es sagani ar aris SemTxveviTi qa-javeTis ganZSi. ganasaxierebs ra saxlis siwmides da Suaguls keriasTan erTad, misi Ga-moxsna da wamoReba mtris saxlidan gamarjvebis niSania. keriis cecxlis Gaqroba da sakidlis Ga-mogleja Tanabari mniSvnelobis moqmedebebia, romlebic moaswavebs mtris saboloo ganadgure-bas. martias gamauvlian gare-kaxeTis mTania, er-isTvianeb uxocav, cecxlzed dausxam wyalia, sa-kidel Gamouglejav, saxlis umtvrevav karia (88, #29-g) ambobs xevsuruli leqsi. martias gmi-robas, rogorc yovel aqts, Tavisi arqetipi aqvs RvTisSvilTa qmedebaSi. qajaveTis gatexa sim-bolizebulia ori wmida sagnis _ Tasisa da sa-kidlis motacebiT, rogorc amas vxedavT fSav-xevsureTis RvTisSvilTa sadideblebSi, sadac miTologemurad aris warmodgenili maTi Rvawli: dideba SenTvis, mgzavro PaPmatis jvaro, qa-jueTis gamtexelo, oqros Tasis wamamRebelo! Pmalas wmidao giorgio, qajueTis jaWvis amgle-jelo! (38, #25460). sakideli unda yofiliyo qa-javeTis mTavari kultis niSani, miT umetes, Tu is dakavSirebulia mWedlobis saqmesTan. Gven ki viciT, rom samWedlo qajaveTis Suaguluri adgilia da, SeiZleba, mis sakulto centrad
Page 161
clxi
miviGnioT. qajaveTis Suagulidan RvTisSvili Ga-moglejs sakidels da gamarjvebis niSnad moaqvs Tavis sabrZanisSi, saymos SuagulSi. amasve moelian martia misuraulisgan, roca is qistebis dasalaSqravad aris wasuli: exla mogviva zafx-uli, martia velad gagviva. saxelis moyvarulia, qisteTs salaSqrod wagviva. WerTiT sakidels moitans, sanes xatSiac mogviva (88, #29-b). xor-cielic RvTisSvilis kvalze imsaxurebs, rom misi Rvawli am qmedebiT iqnas aRniSnuli _ `martia misurauli, qisteTs sakidlis amgle-jeli~. qajebis samWedloSi gamoWedili sakideli moaqvT, rogorc nadavli da gamarjvebis niSani, an Tundac rogorc niSani momavalSi gamosaWedi sakidlebisa, romlebic unda ekidon saxlebSi da jvaris darbazebSi, _ magram is mainc ciuri war-momavlobisaa. osebSi gavrcelebuli Tqmulebis Tanaxmad, sakidlebs kerisa da sakidlis mfar-veli RvTaeba safa Wedavs caSi; man misca osebs pirveli nimuSi anu arqetipi keriis jaWvisa. sxva gadmocemiT, vasTirjis (wmida giorgis) zogierT salocavSi (`ZuarSi~, igive jvari) arsebuli sa-kideli zecierma mWedlebma gamoWedes caSi da safam Gamoagdo miwaze. vinme mTxrobeli imasac gadmogvcems, rom misi sakuTari keriis sakideli erT-erT mis winapars upovnia mravali Taobis winaT, roca is safas Gamougdia (144, 174). Tu sa-kidlis, rogorc gansakuTrebuli funqciis matarebeli nivTis, idea jaWvSia mocemuli da igi jaWvis erT-erTi saxeobaa, maSin rac an-drezebSi jaWvs exeba, sakidelsac unda Seexe-bodes. kerZod, laparakia jaWvis, anu Sibis zeciur warmoSobaze, rasac vadasturebT kara-
Page 162
clxii
tiswveris andrezSi. am andrezis erTi variantis mixedviT, Gven viciT, rom jvarGenis erT-erTi sagani iyo Sibi, romliTac oqros Tasi (varian-tiT, jvari) cas iyo gamobmuli. roca qal-vaJma Tass GasWida xeli da Tavisken mozida, Sibi gawyda da wiviliT avarda caSi, saidanac iyo Ga-moSvebuli. aseve, pirvel rigSi, zeciuri warmo-Sobis aris is oqros Sibi, romliTac laSaris wmida giorgi cas iyo gamobmuli (`cas vebi oqros SibiTa~). roca muxa moWres, es Sibic aseve wiviliT aiWra zecaSi. aseve keris Tavze saxlis Weridan _ `cidan~ aris Gamokidebuli keriis jaWvi anu sakideli. is TiTqos aerTebs keras, dedrul sawyiss, casTan _ mamrul sawyisTan. jaWvi am SemTxvevaSi aris duranqis gansaxiereba. magram sakideli warmoudgenelia keris gareSe da maTi erTianoba gamoxatavs dedrul-mamrulis erTianobas; am dros sakideli mamruli bunebis aris. amitomac, xalxuri warmodgeniT, sakidlis Gamovardna mamakacis, xolo keris dangreva dedakacis sikvdilis momaswavebelia (12, 112), radgan sakideli mamakacis niSania, kera _ deda-kacis; am warmodgenis ZaliT samkiTxao beWze di-asaxlisis niSans `yverfi~ (kera) ewodeba (92, 185). amave ideas kargad gamoxatavs erTi xalxuri striqoni _ `yma gasul-gamosuli sjob, qali keraGi najdomi~ (32, 107). magram, rogorc viciT, sakideli eulad ar aris Gamokidebuli yverfis Tavze: kera-sakidels enacvleba sxva wyvili _ sakideli da qvabi, romlebic aseve sqesuri principiT upirispirdeba erTmaneTs da mamrul-dedrulis erTianobas gamoxatavs kompozituri saxelwodebiT _ qvab-sakideli, sadac qarTuli
Page 163
clxiii
enis wesisamebr pirveli adgili dedrs uWiravs. erTmaneTze mibmuli es ori sagani ojaxis er-Tianobis simboloa (128, 38). qvabi sakraluri WurWlis iseTive kerZo saxea, rogorc Tasi, Tumca misi siwmidis xarisxi naklebia (mag., is ar SeiZleba iyos jvarGenis sagani). qvabisa da sa-kidlis dapirispirebisa da maTi erTianobis analogias vxedavT karatis jvaris jvarGenaSi, roca mwyemsi qal-vaJis Tvalwin gamoGnda Tasi da Sibi. aq orni arian mxolod. saganic oria. ganawilebis or SesaZlo variantSi, am saganTa simboluri daniSnulebis gaTvaliswinebiT, bune-brivia, vaJs Sexvdes Tasi, qals _ Sibi, rac am-gvarad SeiZleba ganimartos: vaJs, bunebis wesi-samebr, unda Sexvdes qali, qals _ vaJi. marTlac andrezi gveubneba, rom `qalma aiRo Sibi, da va-Jma Tasi^~ (60, 127). raki nivTebi Tavidanve Tavi-anTi bunebisda mixedviT danawilda, isini imave wesiT hpoveben Sesanax adgilebs: `^qalma Sibi miitana da purian kidobanSi damala. vaJma ki Tasi Tavis Werxos karebis ukan dadga^~ (iqve). Werxo samamakaco da, amave dros, sawmidari adgilia da, cxadia, Tasi mainc aq unda moxve-driliyo, Tu vaJi ar isurvebda masTan ganSore-bas. magram niSandoblivia qalis mier Sibis Senaxva maincdamainc kidobanSi, romelSic inaxeba puris Teslic, da ara sxvagan sadme. unda vifiqroT, rom kidobani SemTxveviTi adgili ar aris SibisaTvis, ufro sworad, Sibis nagleji-saTvis (radgan jaWvis mTavari nawili ukanve ai-keca caSi), romlis vaJur bunebas gvixatavs erTi xalxuri leqsi: vaJao, dediserTao, gazrdilo mindor-velTao, oqros Sibais naglejo, wamosar-
Page 164
clxiv
tymelo welTa^ (47, 73). `oqros Sibais nagleji~ _ vaJis misamarTiT naTqvami, ar aris metafo-ruli azrovnebis nayofi; misi warmoSoba simbo-luri azrovnebis wiaRSia saZiebeli, rogorc xvaramzes ganTqmuli striqoni, sadac is Tavis Tavs, roca vaJs mimarTavs, Tasad warmoidgens: vercxlis Tasadamc maqcia, ro RviniT agevse-bodi^ Tasis qalurobaze, da sazogadod, Tas-Sibis, rogorc qal-vaJis, urTierTkavSirze Tav-isi garegnobiT metyvelebs adre naxsenebi saxuco koWobi, romelic miviGnieT Tasis, ro-gorc Tasis anu Tasobis umaRles gamoxatule-bad. saxuco koWobi anu, rogorc zogan, zog say-moSi uwodebdnen, mTavari Tasi, pativis niSnad Semkulia Sewiruli samSvenisebiT, romelTa So-ris Warbobs vercxlis Sibebi. asec ityvian, saxuco Tasi vercxlis SibebiT aris Semkulio. magram Sibi xom, rogorc yoveli samSvenisi ga-monaklisis gareSe (cxadia, jvaris saymoSi) qalis samkaulia, romelic qalis pirvel danax-visTanave TvalSi unda eces kacs (swored es aris misi daniSnuleba). aseTi wamieri STabeWdilebiT aris Seqmnili qalis portreti vaJas erT moTxrobaSi: `Tinas yelze vercxlis Sibi edva, mTels gul-mkerds ufaravda. erT-maneTze vercxlis jaWviT gadabmuli vercxlis fulebi _ abazian-uzalTunebi erTi meoreze iyo akinZuli. Siga da Sig patara vercxlis jvrebi hqonda datanebuli; am jvrebis totebzedac yun-wiT hqonda dakidebuli vercxlisave fulebi^~ (25, 238). sxva TxzulebaSi vkiTxulobT: `^da wai-yvanes tyved mSvenieri qali, romelsac imdeni samkauli aqvs yelsa da gulmkerdze, rom qals
Page 165
clxv
uZneldeboda misi tareba: `yeli Gamoaqvs mZivsao, SehxvdebiT leqsSi^~ (27, 83). aseve, misi simZimis gamo mkadres uWirs saxuco koWobis xelSi daW-era (miT umetes, roca is ludiT aris savse), ro-melic Sewiruli SibebiTa da vercxlis sxvadasxva samkaulebiT aris daxunZluli. es analogia ar gamoparvia gustav rades, romelmac Tasebis SemkulobaSi qalis samSvenisebi amoicno; mas Tavis wignSi dabeWdili aqvs kidec amgvarad Semkuli Tasis gamosaxuleba SeniSvniT, rom masze `vercxlis mTeli sadiaco mokazmuloba aris dakidebulio~ (137, 99). vaJi amkobs Tassac da qalsac: samkaulebi _ gansakuTrebiT, Sibi, va-Jis niSania maT sxeulze. aseTia Sibi-sakideli TasTan urTierTobaSi: jvarGenaSi isini erTad gamoGndebian da erTadve arian sakulto yofaSi. magram rogorc yovel sagans, sakidels aqvs da-moukidebeli mniSvnelobac, rac ar aris ganpi-robebuli sxva sagnebTan mimarTebiT. is am dro-sac ametebs Tavis uSualo daniSnulebas da sim-bolur mniSvnelobas iZens: `Gamomavloba Zalian isi as. GvenSi ician kacisai: rkinis sakidliT dabmuliao. gind sawyal kac iyvas, mainc max-Pelavs Tavis Gamomavlobis sityvas~ (2, 60)). am naTqvams, albaT, ar esaWiroeba ganmarteba. SeiZleba davZinoT mxolod, rom aq sakideli warmogvidgens ara marto STamomavlobis, aramed tradiciis, andrezulobis saxesac. tradicia aris uwyveti jaWvi, romlis TiToeul rgolSi dgas adamiani; is ar gadis jaWvidan, radgan misi gasvliT jaWvi wydeba da iqmneba xarvezi. ai, ra misia akisria calkeul adamians, moymes Tavis saymoSi: maszea damokidebuli jaWvis simrTele.
Page 166
clxvi
isic cxadia, rom mas erTaderTi adgili uWiravs am jaWvSi da rom swored am adgilze asrulebs is Tavis movaleobas saymoSi, rac `ginda sawyal kac iyvas~. jaWvi da Sibi gzis metaforaa fSav-xevsurul dialeqtSi (`Sibi~ niSnavs mTis biliks, romelic jaWviviT miuyveba kldes _ `Sibn gaiarna kldisani~); abudelauris tbidan amosulma iaxsarma gaaba Sibi _ gzasavali karatemdis, sadac airGia kvrivi da erTmaneTs daukavSira es ori adgili. aeqiT karatemdina ars Sibze gasavalio, egre gavivli Sibzeda, vervin momkidos Tvalio. aseve uxilavi SibiT _ is xiluli xdeba jvarGenis dros _ ukavSirde-bian erTurTs RvTisSvilebi, erTmaneTis stumar-maspinZelni: `dideba karatiswveris angelozo, liqokiT karatemdina oqros jaWvze erTurTis moarulo stumar-maspinZelno~ (38, #25460) `fSaveli darwmunebulia, _ wers d.xizaniSvili, _ rom imisi salocavebi Ram-Rame Gamodian cidan Tavis sabrZanisebSi, saTav-dReobo sabrZanisidan niSamde an erTi niSidan meoremde. fSavelis azriT, xati Toks abams da zed gadis. Toki naTlisaa da TiTon xatic naTlis burTis sax-isad gadaiqceva da ise gasrialdeba gabmul Tokze~ (106). konkretuli magaliTi am movlenisa fSavis sakraluri sinamdvilidan mohyavs vaxtang razikaSvils erT ifanTan dakavSirebiT, ro-melic vaJas mzrunvelobis sagani gamxdara: `^am ifnis Sesaxeb Zveli, xalxuri gadmocema mogviTxrobs, viTom es ifani iyos xatis ifani. xevisberebis da moxuci kacebis saubridan Ganda, TiTqos am ifanze laSarisken xat-xevidan mo-mavali angelozi koWs ikidebda. xat-xevis salo-
Page 167
clxvii
cavi aris Garglis mTis saSubis gadaRma, ivris xeobaSi. aqedan aris oqros Sibi gabmuli ukana fSavis SuagulSi mdebare laSaris salocavam-dis, da es oqros Sibi gadis Garglis ifnis wverze, sadac angelozi isvenebs. am ifans mama-Gemma Tavisi xeliT Semoavlo qvis yore^~ (70, 31-1). jaWviT RvTisSvilTa kavSiri maTi moZmeobis niSnad kargad Gans axielis (arxotSi) salocave-bis magaliTze. arxotis mTavari jvari miqiel mTavarangelozi, romelsac Tavisi adgilmde-bareobis gamo `qveqvuri jvari~ Seerqva, jaWviT aris dakavSirebuli gabriel mTavarangelozTan, romelic ufro maRla mdebareobs da `mTis jvari~ ewodeba, maT Soris gabmuli jaWvi mi-uyveba gors, romelzec erTmaneTis maRla gan-lagebulia arxotis sxva salocavebi da jaWvi maTac akavSirebs erTmaneTTan (60, 41). RvTisSvilTa gza uxilavia, magram, rogorc iTqva, is jvarGenis dros xdeba xiluli: oqros jaWvi aris nakvalevi, datovebuli RvTisSvilis mier, romelic cecxlis saxiT dadis niSidan ni-Samde, moZmidan moZmemde. ai, moaruli RvTisSvilis jvarGenis erTi magaliTi. vaJa-fSavelas deda igonebs Tavisi ymawvilqalobis-droindel xilvas: `me da Gems biZaSvils qals sxlovans gareT derefanSi gveZina. SuaRame iqnebda, dgandgari, brdgniali dadga iseTi, megona mTa-bari Tu iqcevao. SeSinebuli wamovje loginSi, gavixede da mTeli ca ganaTebuli iyo. ori oqrosferi jaWvi iyo wamosuli, erTi Wiauris goridan, meore sxlovanis goriTa, gad-abmulebi, zed cecxlis balRebi adiodnen da Ga-modiodnen da iseT mwkepr (wminda) xmaze ga-
Page 168
clxviii
lobdnen, ise tkbilad, RmerTo, imaze kargs ras gaigonebs kacis yurio~ (86, 55). es xilva imiTac aris RirsSesaniSnavi, rom masSi Tavs iGens iako-bis kibis motivi, xolo kibe, rogorc Sveuli komunikaciis saSualeba, xSirad jaWvis saxiT aris warmodgenili (mag., beTlemis TqmulebaSi); jaWvis xidis rolsac asrulebs mag., mcxeTur legendaSi, romlis Tanaxmad jvaris taZarsa da sveticxovlis gumbaTs Soris gabmul `jaWvis xidze~ wmida berebi gadadiodnen da gamodiodnen (135-a, 21); SesaZlebelia, es Tqmuleba asaxuli iyos jvaris monastris adgilobriv saxelwode-baSi _ `jaWvis saydari~ (18, 61). sagulisxmoa, rom `jaWvis gza~ _ es poulobs analogias RvTisSvilTa gzasTan _ wmida gzaa, romelzec berebs mxolod wmida fiqrebiT SeuZliaT mi-mosvla, winaaRmdeg SemTxvevaSi jaWvi wydeba da beri iRupeba (38, # 9815). vaJa-fSavelas dedis naxilvebi jvarGena, eWvi ar aris, imave tradi-ciiT unda iyos nasazrdoebi, romlis wiaRSic xmalas alvisxis andrezia Seqmnili: ^ RTis karze sakvexurada zdgomian alvisxenia, wverzed xqonia mombuli cxra-kecad Sibi grZelia, zed isxdes angelozebi, mParT ebnes oqros Tbenia, isen wvrili PmiT galoben, yureba sanatrelia (88, #541). es `cxra-keci~ Sibic gamoxatavs kavSirs, magram ara mxolod erT sibrtyeze myof RvTisSvilebs Soris, aramed ierarqiuli kibis safexurebs Soris. aq myardeba kavSiri Sveul xazze RvTisSvilsa da morige RmerTs Soris, kavSiri, romelic ufro gamokveTilad Gans la-Saris TqmulebaSi, romelic xmalas alvisxis Tqmulebis analogiuria: beri giorgi mec viyav,
Page 169
clxix
cas vebi oqros SibiTa; goraze medga bermuxa, zed avdiodi kibiTa, Gems saymoT Samanazeni RmerTTan amqonda iqiTa (77, #60). am patara le-qsSi Warbad aris warmodgenili saSualebani, romlebiTac ori samyaro erTmaneTs ukavSirdeba: xe da mTa cisa da miwis kavSiris anu duranqis klasikuri saxeebia (46, 125-131), kibe, cnobili kibe iakobisa, romelic man sizmarSi ixila (`esizmra, miwaze kibe dgas da TaviT cas wvdeba. uflis angelozebi adi-Gamodian kibeze. aha, ufali dgas kibis TavSi^~ (dab., 28, 12-13) da, bolos, Sibi. aseTia suraTi laSarSi: mTaze dgas muxa, muxaze kibea Sedgmuli, kibis TavSi RvTisSvilia, romelic SibiT _ sakideliT cas aris gamobmuli. RvTisSvili am gziT adis Tavisi saymos mier Semowiruli ZRveniTurT RvTis karze. mas aaqvs `Semonazeni~ _ locva-vedreba, sasoeba Tu saklavis sisxli, ganatifebuli, ro-gorc sakmevlis kvamli. RvTisSvili Suamavalia casa da miwas Soris; is aris Tavad Sibi, ro-melic am or sferos akavSirebs erTmaneTTan. sabolood, unda iTqvas, rom raki jvarGena re-ligiis gamocxadebaa adamianisaTvis, Sibi an sa-kideli, rogorc jvarGenis niSani, religiis sim-boloc aris. sityva religia (`kavSiris aRdgena~), iseve rogorc ebrauli beriT (`kavSiri~, romelic Zveli tradiciiT iTargmneba `aRTqmad~), xom imasve niSnavs etimologiurad, ra funqciac Sibs Tu sakidels akisria. da-vukvirdeT laSaris muxisa da xmalas alvisxis andrezebs: RvTisSvili mistiris warsuls, roca muxac iyo, oqros Sibic iyo da saymos Sesawiravic misdioda morige RmerTs. anu iyo
Page 170
clxx
kavSiri, iyo religia _ Sibi, magram Sibi gawyda _ amas gvamcnobs xmalas alvis xis leqsi: alvis xe gadaaqcies, Zir ar gawires, wveria. Sib gawyda, ciske wavida, wioda rogorc gvelia (8, #541). da dedamiwis am adgilze gawyda cisa da miwis kavSiri _ religia. cxraeniani zari Tu Tasi, fanduri, sakideli sayofacxovrebo sagnebic aris da adamiani iyenebs maT yoveldRiur, saero yofaSi, rogorc elementuri kulturis sagnebs, zari, SeiZleba iTqvas, pirwmidad sakulto sa-gania; is mxolod da mxolod sakulto daniS-nulebiT Segvxvdeba saymoSi, maSinac ki, roca is mavani ymis pirutyvis kiserzea Sebmuli, radgan es zari, zanzalaki, miuTiTebs, rom es pirutyvi samsxverplo pirutyvvia. sakulto cxovrebaSi zars igive funqcia akisria, rac zemoGamoTvlil sagnebs _ is mowodebulia gaaerTianos jvaris ymebi, gaaxsenos, rom hyavT saerTo patroni, rom isini saymos Seadgenen. erTi avtori, romelic ikvlevs sazogadoebrivi Temis kulturuli gare-mos problemebs, sxvaTa Soris, wers: `^SuasaukuneebSi Temi upiratesad religiuri iyo, ris gamoc umTavresi misi instituti iyo eklesia, eklesiasTan midioda yvela gza; ufro metic, eklesia Tavze dahyurebda Temis yvela Se-nobas, uqmnida ra xalxs masze damokidebulebis gancdas. eklesiis zarebic ki TamaSobda Tavis rols, ramdenadac isini sazRvravdnen Temis teritorias. cxovreba zarebis xmis smenadobis farglebSi moqceuli Temis SigniT cxovrebas niSnavda~ (148, 134). swavlulis es sityvebi SesaniSnavi ganmartebaa iaxsris leqsSi daxatuli scenisa, sadac patara zaris xmas
Page 171
clxxi
ekisreba saymos teritoris SemosazRvra avis-gors SamikidodiT Gemi patara zaria. davkra, Pma aPads gavides, gamoisaxon jvaria (88, #542-z). Tu Sibi gamoxatavs saymos mTlianobas droJamul modenilobaSi, zaris xma akustikurad aerTianebs saymos ara mxolod im azriT, rom is mouwodebs mas jvarisaken, saerTo SesakrebelSi, raTa da-dasturdes es erToba, aramed im azriTac, rom is yovel moymeSi erT saerTo fiqrebs da sasoebas aRviZebs. zogierT tradiciaSi zari Sibis vi-zualur saxes iRebs. saymos teritoriis umaR-les adgilze aRmarTuli sazaris TiTqmis usxeulo, xSirad euli (rogorc mag., iremTkaloze, uZilaurTis Tavs) silueti aris erTaderTi mowme da niSani imisa, rom es adgili wmida miwaa da jvars ekuTvnis. sadac zaria, is wmida adgilia, radgan zari kultis genezisSi aris Gawerili. abudelauris tbidan Tavdaxsnili iaxsari gafrinda liqokisken da karatiswverze moikida `koWi~, ris niSnad iq agebulia orad-ori Senoba _ mcire koSki, romelic sinamdvileSi qvis yorea, da sazare. aqedan, andrezis Tanaxmad, ubisTavs misuli, iqac, karated saxeldebul adgilze, `ikidebs koWs~, sadac Sendeba agreTve koSki da sazare (65, 68). rogorc vxedavT, sazare jvaris daarsebis niSnad dgas da sadac is dgas, iq wmida miwaa anu kvrivi. amitomac kvrivs xSirad ganmartaven rogorc iseT adgils, sadac sazarea an ganZia dafluli. zaris gaTanabreba ganZTan am ganmartebaSi ar aris SemTxveviTi. zars Tavisi funqcia aniWebs ganZis statuss: ro-gorc jvaris xmis gamomtevebels, mas gaunaTlavi xeli ver Seexeba dasarekad; da zog SemTxvevaSi,
Page 172
clxxii
rogorc ganZi, samalavSi inaxeba. aseTi siuJetia Seqmnili iaxsris zarze: xevisbers daaviwyda zaris samalavi, ver moZebnes, ifiqres, iaxsari daadebda safarvels. wavidnen zaris sayidlad. jvaris kacebs RvTisSvili iq daxvdaT, sadac zari unda eyidaT, iaxsari mtredad daajda erT zars imis niSnad, rom swored es zari unda eyi-daT mis xelkacebs (65, 79-80). mtredi _ jvaris frinveli _ dabrZandeba zarze, rogorc legen-daruli mkadris mxarze an sakadrisgadafarebul xelze. xolo rasac mxars gahkravs jvari, _ SemTxveviT ki arafers ar gahkravs mxars _ is wmida sagani xdeba. is, msgavsad Tasisa, SeiZleba jvarGenis niSanic iyos (38, #25464). zari, ro-gorc sakulto sagani, ukavSirdeba kultmsaxurebis erT mniSvnelovan elements _ samsxverplo pirutyvs; ara mxolod im azriT, rom zari mis Sewirvamde qedze hkidia mas. zari da saqoneli _ es sagani da cocxali arseba _ Tavs iyrian xucesis ufleba-movaleobaTa er-TobliobaSi. saymos klasikur xanaSi `ufros Tavxevisberad is iTvleboda, visac zari da saklavis dakvla evaleboda^~ (65, 387). naxiri saqoneli, cxadia, adamianis sarGoa, misi cxovre-bis saxsari. magram is SeiZleba ufro meti iyos, vidre sazrdo. sakulto azriT, pirveladi masSi swored is aris, rac sazrdoze metia. saqonelze igive SegviZlia gavimeoroT, rac iTqva Tasze, rom tradiciul kulturaSi is aris erT-erTi im saganTagan, romelsac SeuZlia itvirTos imaze meti, rasac bunebiT warmoadgens; amaRldes, ada-mianma aamaRlos is mis elementur daniSnule-baze maRla; ufro meti azri SesZinos sa-
Page 173
clxxiii
zogadoebisaTvis, vidre aqvs sakvebs fizikuri arsebobis SesanarGuneblad. es gacnobierebulia indur kulturaSi, es Segnebuli hqondaT zoro-astruli himnebis _ gaTebis Semqmnelebs, es savsebiT gaazrebulia Gven saymoebSi. saqoneli wmida, sapativebeli arsebaa. ras niSnavs es? rob-ertson smiTi, romelmac Seiswavla mesaqonle da mwyemsi xalxebis, kerZod, semiti tomebis Gveulebani saqonelTan dakavSirebiT, wers Sem-degs: `Sinauri cxovelebi pativiT arian mosilni dedamiwis sxvadasxva kuTxis mwyems xalxebSi. is-ini, erTis mxriv, miGneuli arian adamianis mego-brebad da Tvistomebad, meores mxriv, RvTiuri bunebis arsebebad; maTi daxocva mxolod gansa-kuTrebul viTarebaSia nebadarTuli, da aseT drosac ki ar gamoiyeneba kerZo, yoveldRiur sakvebad, aramed mxolod da mxolod saerTo dResaswaulebze. afrikis erT-erT momTabare tomze amboben, rom maT erTaderT sarGos cxvris farebi da saqoneli warmoadgens. roca saZovari uxvia wvimebis Semdeg, isini ikvebebian rZeSi Sezavebuli sisxliT, romelsac iseve, rogorc arabeTSi, cocxal pirutyvs uReben; xolo gvalvebis dros beberi an sneuli cxovelis xorcs Wamen. magram pirutyvis damkvleli uw-midurad iTvleba maT TvalSi^ saqoneli wmida arsebaa, radgan is warmoadgens adamianis cxovrebis saxsars. mas klaven mxolod gasaWiris dros da misi damkvleli uwmidurad iTvleba, rac imas gulisxmobs, rom dakvla pirutyvisa ukeTuri saqmea^ yoveldRiuri sakvebi afrikis bevri mesaqonle xalxisa aris rZe an nanadirevi, saqoneli ki, romelsac isini mwyesaven, iSviaTad
Page 174
clxxiv
ikvlis sakvebad; mas mxolod gansakuTrebul SemTxvevaSi klaven, mag., laSqrobis gamocxade-bisas, bavSvebis winadacveTisas da qorwilSi; an klaven samoselisTvis an imitom, rom pirutyvi dasaxiGrebulia an beberi^~ (157, 277-9). TiTqos paradoqsia: saqoneli adamianis erTaderTi sar-Goa, risTvisac kaci Tavs dadebs, magram is ar ikvlis yoveldRiuri purobisaTvis; ufro meti: misi dakvla uRvTo aqtia. swored imitom, rom saqoneli Gveni saymos sicocxlis saxsaria, misi imedi am wuTisofelSi, is ar ikvlis yoveldRi-uri sakvebisTvis, aramed rogorc mesaqonle semiti tomebi iqcevian, is ikvlis laSqrobis win jvarSi, jvaris dResaswaulebze, jvarSi gayvani-sas, qorwilSi, micvalebulis xarjebSi. saymos cxovrebis am mniSvnelovan, gardamtex peri-odebSi SeiZleba gaiwiros, Seiwiros saqoneli.
xari iwireba
Page 175
clxxv
saymos genezisSi, rogorc davinaxeT, adamianis yofna-aryofnis zRurblze da es gasdevs mis cxovrebas, Tavs iGens kerZo da saerTo mniSv-nelovan SemTxvevebSi. xari, Gven viciT, dgas kultis dasabamSi: devebisgan Seuracxyofili, sasowarkveTamde misuli kaci gaixsenebs Sesawiravad yvelaze saukeTesos, rac ki gaaGnia qveyanaze _ TeTr xars, romelic aris pirvel-gaRebuli msxverpli Gvens andrezebSi (60, 119) _ pirveli dakluli saqoneli adamianis Rirsebis gadasarGenad. gana am zRurblze TeTrma xarma ar itvirTa religiis dafuZnebis mTeli simZime, roca adamiani eZebda xsnas uzenaesisagan? misi sisxli iseve wmidaa da Zvirfasi, rogorc winapris daRvrili sisxli, Sewiruli misi keTildReobisaTvis. xars angelozebi unTeben rqebze sanTels, jer angelozebi, mereRa adami-anebi, roca is samsxverploze mihyavT. sxva dros xars rqaze mtredi azis da miuZRveba mas jvaris sabrZanisisaken, romelsac adamiani TavisiT ver miagnebda. xaris rqaze asvenia mTavarangelozis an wmida giorgis xati da miuZRvis samSoblo-saken Svidi aTas Tavdaxsnil tyves. amis gamo xari ar ikvlis mxolod da mxolod sakvebis mopovebis mizniT. is religiuri aqtia Tavisi warmoSobiT, aseve mizniT da ritualuri formiT: xelxanjliani msaxuri kultisa simZimes sZens am aqts, romelic ritualis gareSe mkvlelobad GaiTvleboda saymos TvalSi; is damwyalobnebis teqstis warmoTqmiT `akvrivebs~ drois monakveTs; roca saklavi ikvlis, am dros iq Sekrebili saymo ecnoba Tavisi religiis mrwamss, Tavis rjuls; mis cnobierebaSi erTxel kidev ibeWdeba
Page 176
clxxvi
RvTisSvilTa saxelebi maTi dadgenili Tanamim-devrobiT. iseve, rogorc ludiT savse Tasi sadideblis gareSe mxolod Rreobis niSans iZleva, aseve _ analogiurad xanjali mdumare damkvlelis xelSi, roca ar ismis damwyalobne-bis sityvebi, mkvlelobis niSania. saklavi ikv-lis, unda daiklas, yvelas Tvalwin, sajarod, ara farulad; is potenciurad ekuTvnis yvelas, mTels saymos. es sajaroba ritualuri qmedebi-TurT aniWebs pirutyvs saklavis statuss. ro-gorc religiur-zneobrivi realobis, daniS-nuleba gamoxatulia saxelwodebaSi, romliTac is damwyalobnebis teqstSi ixseneba: samsaxuri. pirutyvi samsaxurSia _ xorciels eZleva saSu-aleba misi meSveobiT emsaxuros jvars. saqoneli dgas adamiansa da RvTisSvils Soris. amitom is ar SeiZleba ar iyos wmida. siwmidiT aris Se-mosili yvelaferi, rac masTan aris dakavSire-buli mis samsaxureblad moyvanisas: qsovilic, romliTac Subli aqvs gakruli; zanzalakic, qedze rom hkidia, rac jvarSi rGeba, da bolos, sisxli. `^ moxsenebuli samsaxuri Sena samTavroi as, Sena gasamarjod xTis karze mosaxmarad^~ (56, 14). `wamoyenebuli samsaxuri, moxsenebuli, RvTi-sad gindodes, RmerTs maaxsenidi, kvireisad gin-dodes, kvires maaxsenidi, ara _ TviTon miiT-valeT Rirsada, Rirseulada, Svidada, Svideu-lada, xsnilada, kurTxeulada^~ (38, #25449). saklavis suli, romelic mis sisxlSia, adis dedamiwidan maRla, RvTisSvilze maRla, morige RvTis karamde. gana amis Semdeg es saklavi ar aris duranqi _ `kavSiri cisa da miwisa?~ saklavi, romelic aris upiratesad xari, saymos
Page 177
clxxvii
akavSirebs RvTisSvilTan, xolo RvTisSvilis meoxebiT morige RmerTTan, radgan masTan aaqvs RvTisSvils `wamoyenebuli samsaxuri~. magram igive saklavi, rogorc msxverpli, saymos kon-solidaciis, misi simtkicis erT-erTi pirobaa. es kargad Gans `xar-qvabiT Seyrilobisa~ da mokveTilis Semorigebis ritualebSi, sadac saklavs gadamwyveti roli akisria. romelime susti gvaris warmomadgenlebi gaZlierebis mizniT ekedlebian Zlier gvars, risTvisac, wesis dayenebiT, aduReben luds (`qvabi~), jvarSi daklaven saklavs (`xari~) da erTgulebis fics sdeben, rom ar uRalateben Tavis axal gvareu-lobas, aRiareben ra mis salocavs da winaprebs. es wesi moqmedebda aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis TiTqmis yvela saymoSi, rac dadas-turebulia saeTnografio literaturaSi (54, 79; 51, 71; 49, 91). xariT SeyrilTa Soris, iseve ro-gorc sisxliT naTesavTa Soris, qorwineba dauS-vebeli iyo. am wes-Gveulebis fonze, romlis drosac xaris dakvla aucilebeli aqtia ori gvaris sisxliT danaTesavebaSi, niSandoblivad ikveTeba sapirispiro wes-Gveuleba, romelic erTi gvaris orad gayris da am gayrilTa Soris sisxlis naTesaobisa da misgan gamomdinare val-debulebaTa gauqmebis dros sruldeba. gudama-yarSi gavrcelebuli andrezis Tanaxmad, wik-laurTa da beqaurTa winaprebma _ wikvam da be-qam, im mizniT, rom erTmaneTSi qorwinebis neba hqonodaT, dakles ZaRli, orad gaglijes da maT Sua gaiares. Tu ucxoTa erTianobisTvis wmida saklavi ikvlis, raTa ori gvaris warmo-madgenelT saSualeba hqondeT simbolurad ez-
Page 178
clxxviii
iaron saerTos saklavis xorcis WamiT da amiT samudamod daamowmon erToba, amis sawinaaRmdego qmedebisas, roca gvari iyofa, klaven uwmidur cxovels, anu, Tu SeiZleba iTqvas, `anti-saklavs~, romelic ar iWmeva, rogorc usurmagi da, cxadia, ver Seasrulebs ziarebis funqcias. analogiuria wesi, romliTac yma ikveTeba saymo-dan: `^ZaRlis mokvliT moikveTen maSin, Tu naTe-savi SeirTo colad, an Tu aRar emorGileba Tavis gvars da Gadis raime uwesobas^ erTi vinme ZaRls moklavs tyviiT da iZaxebs: momikveTav am ZaRlis sisxliT (mokveTilis saxeli), eg Gemi aRarai as dReis Semdega-d’ me magis aRarai or^~ (66, 40). ZaRlis sisxliT mokveTili gvarSi Tu TemSi mxolod wmida saklavis sisxlis meSveo-biT aRdgeba (iqve, agr. 61, 356). mokveTilis Seri-gebis ritualSi xarTan da ludTan erTad, ro-gorc mniSvnelovani elementebi, monawileoben qvabi da Tasi _ aseve qajaveTis nadavlis sagnebi. `mokveTilma saTemo xats unda Seswiros erTi qvabi da vercxlis Tasi, agreTve unda dauklas erTi xari da ludic auduRos^~ (54, 97). Tasi, qvabi, saklavi, ludi _ ai, es aris TiTqmis yvelaferi, razec aris dafuZnebuli kultis mTeli ritualuri mxare; es yvelaferi exmareba mokveTils, aRidginos Tavi jer jvarSi, mere saymoSi; aRidginos Tavi winaparTa salocavisT-vis, rom kvlav hqondes ufleba, moisminos jvaris karze damwyalobnebis sityvebi: `^ Sens karze sanTeli aunTia, Tasi auvsia, samsaxuri wa-mouyenebia, RvTis karze maixmare, gamarjve-bulo^~ (38, #25557). saklavad moyvanili xari, romelic myar mdgomareobas uqmnis ymas saymoSi,
Page 179
clxxix
bunebrivia, mniSvnelovan rols asrulebdes mtris Semorigebis da, sazogadod, Zveli sam-kvdro-sasicocxlo mtrobis ganqarebis dros. xari am dros _ sagangebod aris gaxazuli misi feri da garegnoba _ Serigebis niSanic aris da ficis ganmamtkicebelic. mkvleli, SurismaZie-beli, ase mimarTavs fSavis saymoTa saxeliT ga-budayebul TorRvas: samjer mamixve, TrRvao, sami dagikal cxvario, meoTxed mosuls dagikal TeTri qorai Pario^ (88, #44). iyo saubari, rom TeTri xari figurirebs kultis genezisSi, rom misi wamoyenebiT daedo dasabami samxvewro msxverplSewirvas, rogorc erT-erT umniSvnelo-vanes rituals sxva ritualTa Soris. roca is-toriul xanaSi viTareba meordeba mcire masStabiT, ganmeorebisas TeTri xari imave daniSnulebiT aris `wamoyenebuli~. gansacdels gadarGenili TuSi TiliZe, fSavelTa mosisxle da maTi araerTgzis amklebi, aRTqmisamebr TeTr xars swiravs laSaris wmida giorgis. `^TiliZes fSavelebisaTvis Serigeba uTxovia da laSarobas zvarakad TeTrqora xari miuyvania, sadac orive mxare Zmad gaficula da Serigebis niSnad iqve samanic GausvamT da TuSebs laSarSi Tavisi sa-jarec gaumarTavT~ (51, 200); `^ simtkicis niSnad TiliZes laSaris droSa TuSeTSi gadmoutania da aq GiRos mTaze aRumarTavs, sadac laSaris es xatic augia~ (49, 199-200). rogorc vxedavT, Til-iZe uarsebs TuSebs laSaris jvars, romelic man Tavdapirvelad pirad salocavad airGia: ma-droveT, fSavelT Svilebo, maloceT Tqveni jvaria, movsulvar saxvewnelada, momiyvania Pa-ria^ (49, 92). sagulisxmoa isic, rom Serigeba or
Page 180
clxxx
saymos Soris da salocavis daarseba erT-drouli aqtia da rom TiliZe Tavisi TeTrqora xariTurT Sesulia damafuZnebel andrezSi. xaris sakulto mniSvnelobis gaTvaliswinebis Semdeg unda davaskvnaT, rom sxva sakralur sagnebTan (Tasi, sakideli, zari^) erTad qa-javeTidan wamosxmuli naxiri sakulto daniS-nulebis aris da is ekuTvnis jvars, kerZod, xax-matis jvars, romelsac istoriul xanaSi hyavda Tavisuflad gaSvebuli kuratebi, daukodavni da uRelSi Seubmelni, jvaris sakuTrebis niSnad. sagmiro leqsebSic ki, sadac gmiri RvTisSvilTa arqetipul qmedebas imeorebs, _ saqonels ita-cebs qisteTidan (qajaveTis amqveyniuri oreuli-dan) _ motacebul saqonels ara sakuTar sax-lebSi, aramed laSaris gorze arekaven, saidanac daiZra laSqari. ^ modian nasaxelarni, gadmov-len sayaWisasa. xuTSabaTs dilas Gamovlen, maabuqeben miwasa. Gamovlen laSaris gorsa, Ga-maixdian binasa, xatis samRvTosa Gadian xarisasa da RvTisasa, niSa xars rqaze uWdeven pirdapir Tamarisasa (51, 86). saqoneli, rogorc jvaris nadavli, raki misi ymebis xeliT aris modenili, mis teritoriaze ikvlis. amas gulisxmobs fSavelTa erT-erTi beladisa da xevisbris sityvebi: gara var Turmanauli, me bevrgan miqnan ziani, mixocavs laSaris gorsa qistis xarebi rqiani (51, 84). da erTi xevsuruli leqsis frag-menti, sadac jvaris saqonlis gamtaceblad uSu-alod RvTisSvili gvevlineba: martuam gudanis jvarma daanaxevra jaria, anadgurebda laSqarsa lurjais natotaria. martuam amaibruna TereTe-goelT cxvaria, beRel-beRlis kars uPdebis
Page 181
clxxxi
miTxoelT Paris rqania (62, 668). samZimari `qa-javeT viarebodidio, naxirs aiqiT vadendidio~ _ am sityvebs aTqmevinebs Tavis qadags, meenes, qa-javeTidan wamoyvanili qajis qali. xaxmatis wmida giorgim samZimari gamoitaca Tu gamoixsna qajaveTidan qajaveTur ganZTan erTad. axla ki samZimari ambobs, qajaveTSi davdiodi da saqonels iqidan movdenidio. zmnis xolmebiTi kilo _ `viarebodidi~ _ TiTqos mowmobs, rom samZimari xaxmatis jvaris msgavsad periodulad mgzavrobs qajaveTSi. xom ase mimarTaven am RvTisSvils _ qajaveT rad iarebi, giorgi mglisa ferao? Gans, TiTqos, samZimari da wmida giorgi drogamoSvebiT `iarebian~ qajaveTSi, magram andrezi da simRera gadmogvcems mxolod erTgzis mogzaurobas xaxmatis jvarisas qa-javeTisaken da isic samZimaris gareSe, radgan am dros samZimari qajaveTSia da, SesaZloa, elis mxsnels. marTalia, wmida giorgi masTan erTad brundeba ukan, magram ar Gans, rom qajis qali modenides iqidan gamorekil naxirs, romlis mwyemsad TqmulebaSi dasaxelebulia karatis jvari kopala da ara samZimari. SeiZleba misi es sityvebi (`qajaveT viarebodidio^~) misi bi-ografiis romelime epizods gulisxmobdes, ro-melsac ukve mouswria daviwyeba. dRevandel samZimars ki naklebi kavSiri aqvs qajaveTis nax-irTan da, saerTod, saqonelTan. xaxmatis jvarSi mas sruliad gansakuTrebuli funqcia akisria da Taviseburi Tavgadasavali aqvs, rasac is Tav-isi qadagis piriT amxels. jer visaubroT mis warmomavlobaze, romelic winaaRmdegobrivia da ori urTierTgamomricxveli tradiciiT aris
Page 182
clxxxii
cnobili. erTi tradiciis Tanaxmad, qajis qalebi _ samZimari, mzeqali da aSeqali ZaliT arian motacebulni. Turme ambobdnen: `aqve dagvxoceT da TqvenTan (RvTisSvilebTan) ar wamovalTo~; ar mohyvebodnen, vidre xaxmatis jvarma ar aRuTqva maT saarso wilis micema xaxmatis miwa-wyalze da `Zalisa da SeZlebis~ ganawileba maTTvis; hpirdeboda maT, rom RvTisSvilTa uflebiT iqnebodnen daarsebulni xaxmatSi anu iqnebodnen jvarni. ai, am pirobiT gamoatacebina Tavi xaxma-tis wm. giorgis samma qajma qalma samZimaris ufrosobiT (60, 107-8). sxva tradiciiT, romelic TiTqos xucesTa sityvebis _ `tyveno, eajeT, naP-sarno~ _ ganmartebas warmoadgens, xaxmatis jvaris `modeni~ qajaveTis tyveobidan arian ga-moxsnilni, rogorc nestani. asec amboben: `qa-jeTis naPsroba kiden ase niSnavs, viTom datveve-bulebi hyvandes da aPsnes am angelozebm da wa-maiyvanes~. magram rogor moxvdnen tyveobaSi es qalebi, amis andrezi ar Gans. zRaprebSi da sag-miro eposSi gamoxsnili qali, mzeTunaxavi, ro-gorc wesi, gamomxsneli gmiris sacolea. gmirs sacole mohyavs qajeTidan, brolis koSkidan, qvesknelidan, sadac mzeTunaxavs ar surs dar-Gena da exmareba Tavis rGeuls, aswavlis gzasa da xerxs ucxo qveyanaSi. Gveni andrezi sak-raluri Tqmulebaa, radgan is exeba kultis da-fuZnebas, amitomac gamoxsnili qali, Tundac is iyos mzeTunaxavi (aseTadac aris miGneuli qajis qali), ver iqneba sacole misi gamomxsneli gmirisa, radgan es gmiri aris RvTisSvili, ange-lozi, uxorco arseba. xaxmatis wmida giorgis tyve qalebi Tavis modeebad mohyavs xaxmatSi, maT
Page 183
clxxxiii
Soris pirveli da mTavari samZimari, xolo samZimari ase alaparakebs Tavis qadags: `wamamiy-vana giorgimao, me xo qal viyav qajisao, mama-naTvliva qriste RmerTsao, gavPe PorcielT salocavio~ (60, 113). rogorc vxedavT, qajeTidan wamoyvanas, iqidan daxsnas, gansakuTrebuli aspe-qti aqvs: is niSnavs rjulis Secvlas, ufro sworad, mas mohyveba gaTavisuflebuli qal-wulis gaqristianeba. samZimarze kidev yvebian aseT ambavs: `^ is samZimar qajT Pelmwifis qal yofil. iq gveleSap yofil. imas Tu und SeeWam erT vin sofelSiiT, wylispirSi dausvemdes. is samZimar dausom. misul giorgi, uTqom, ro gaga-Tavisuflebav Senav. mamas uTxariv, ro wagiyvanav. cxrajer wyalSi gaibanev, samiv saklav dakaliv^~ (67, 193). vavsebT am epizods sxva Ganaweris mixed-viT (versia igivea, xaxmaturi, oRond odnav gansxvavebuli redaqciiT): `^maSin Gven giorgis daurtyams veSapisTvis Subi da wamouyvania samZi-mari. moiyvana Tavis jvarSi, mounaTlia samZimari Tavis rjulze. dasdva safarveli da veRar naxa samZimari xalxma~ (6, 79). ar aris Zneli am monaTxrobSi wmida giorgis umTavresi saswaulis danaxva. epizodi agebulia sayovelTaod gavr-celebul motivze, romelic adreve daukavSirda kapadokieli wmidanis saxels da myari agili daikava mis biografiaSi. wmida mxedari daixsnis warmarTi mefis asuls gveleSapisagan, romelsac miuyvanes is msxverplad da am saswaulis ZaliT qristes rjulze moaqcevs qalwuls, mefes da mTel qalaqs. eWvi ar aris, rom samZimaris epi-zodi qajaveTis TqmulebaSi wmida giorgis gmi-robis xevsuruli variantia; rom is wmida gior-
Page 184
clxxxiv
gis kanonikuri `cxovrebidan~ modis da ver GaiTvleba saerTaSoriso siuJetis adgilobriv, damoukidebel variantad. xaxmatis jvari _ xax-matis wmida giorgi imeorebs Tavisi mosaxele wmidanis arqetipul qcevas, qajaveTi enacvleba im warmarTul qalaqs, romelic wmida mxedarma gveleSapis Zaladobisagan ixsna, xolo qajis qali im usaxelo ufliswuls, romelic man gve-leSapis xaxas gamostaca da qristianul rjulze moaqcia. xsna am qristianul andrezSi WeSmarit sarwmunoebaze moqcevis tolfasia. qa-javeTisa da warmarTuli qalaqis (lasiis) igiveoba ufro TvalsaGinoa qajaveT-qisteTis igiveobis fonze, radgan qistebs da, sazogadod, Grdilo kavkasiis mezobel mahmadian tomebs qarTvel mTielTa saymoebi upiratesad sarwmu-noebrivi niSniT upirispirdebian, rogorc ur-juloebs rjulianebi, romlebic wmida giorgis religias aRiareben da amis dasturad, Zveli me-matianis TqmiT, `juaris msaxurni arian~. gansxvavebiT wmida giorgis mier moqceuli war-marTuli qalaqisagan, qajaveTi qajaveTadve darGa; amis sanacvlod qajTa xelmwifis asuli samZimari xaxmatis wmida giorgis wyalobiT RvTisSvilis rangSi amaRlda da sruliad uni-kaluri adgili daiWira sxva RvTisSvilTa So-ris; is xaxmatis jvarma Tavis `moZmed~ wamoiyvana xaxmatSi da ise Rrmad SeeTvisa mas, rom es ax-ali moZme saymos warmodgenaSi `giorgi’ samZimar erTni’ ~ (68, 42); saymos ar abrkolebs is gare-moeba, rom giorgi mamria, samZimari _ dedri: `giorgi’ samZimar erTni’ , erT xTiSvili’ ~. roca axseneben xaxmatis jvars, saymos cnobierebaSi
Page 185
clxxxv
Gndeba ori piri erTi jvarisa, erTi RvTisSvilisa _ `giorgi naRvarmSvenieri~ da `xeli samZimari, yel-Riliani~. saymo Wvrets erT RvTisSvilSi, erT RvTiur arsebaSi anima-animusis erTianobas. qajaveTisken gaemarTa mxedari, `naRarSi meburTvali~, _ oboli animusi da dabrunda iqidan animasTan erTad, raTa samu-damod gaerTianebuliyvnen xaxmatis jvarSi. xax-matis jvari yovel konkretul SemTxvevaSi mo-qmedebs ara rogorc calke mamri da calke de-dri, aramed Tavisi mTliani bunebiT, dedrul-mamruli erTianobiT; dedri Wvirvalebs mis mamakacur gamocxadebaSi, rac TvalsaGinod ikveTeba sxva RvTisSvilTa fonze, rogorc mag., am leqsSi: laRno, sad mizdiT, Pevsurno, sad mixqriT qarebulasa. win gidgasT gudanis jvari, yviroda Parebulasa, mogyvebasT PaPmatis jvari, tiroda qaleburasa (88, #171), mamri iGens Tavs raRac saxiT mainc mis dedrul gamocxadebaSi, rogorc gvarwmuneben samZimaris naqadagarebi, sadac misi ucnauri Tavgadasavalia moTxrobili. samZimaris naqadagari da misi andrezi erTmaneTs avsebs; erTi da meore sxvadasxva aspeqtiT gvimx-els samZimaris bunebas da misi movlenis, anu saymoSi misi gamocxadebis arss. andrezi aseTi Sinaarsis aris: vaJs samZimari sruliad konkre-tuli qalis saxiT ecxadeba, cxovrobs mis sax-lSi, diasaxlisobs. eWvs aiReben, rom is ar aris Gveulebrivi qali, an sulac qali ar aris; samZi-mari saswaulsac Gaidens da saxlidan wava. mogvyavs T. oGiauris Ganaweri: `PaPmatis jvar qalis aRiT SGvenebiv xoligas kistan. imas sdob-nivas saerboe kasris ZirSiiT oqro zaltisa da
Page 186
clxxxvi
beWdis gamaReba. Tavis nebiT masvlivas diacad, juaT elene viTom orav. dedamTils Rgonebiv Gemis Svilis diaciav. is ki ar vic, ramTven xan yofil. erTxan dedamTilisad uTqom _ Sin mindav wasvlaiv, masanTon* miqneniv. TviTon qneniv, uTqom dedamTils. Sautyvav, ro esiv qal ar TuklaR asav. i dedamTil wasul; ro masul, did qvab idgav, oTx-xuT Gareqamde Gadiodisao. xaviw duRdav, Gavxeneo, ai saerboe kasrSiav TiTa iyvav amasmuliv. i zalteiod beWedaiv gverdi exsnesav. is aba ras etyod. memr i masanTon ro uqnian, samjer Gaudgam TiTi, uTqm _ eesr xqniTidav, ee-siav Gem wesiv. maSi qoo gamacxadebul. jer cix-eSi misul lebaiskar, masanTon maunTian, memr iqiT gamafrindal, wovais wyal misul. iqac dam-jdara, iqiT gadamxtar aq masul. i xoligas gastrelebivas _ esiv qal arTuklaR asav. RamiT gulzed Pel Gamausom, kaciviT xqondav, qaloba ar etyobodav. uTqom dedisad, romav es qal ar unda iyvasav~ (68, 45). samZimaris efemeruli, vi-Tom qmari da dedamTili, rwmundebian, rom es `juaT elene~ sruliadac ar aris juaT elene; ufro meti: is arc aris Gveulebrivi diaci. dedamTili mis uGveulobas imaSi xedavs, rom es `juaT elene~ erTi TiTis amoweba erboTi acxobs masanToebs; xvdeba raRacas, magram frTxili diaci arafers ambobs. `qmari~, xoliga, ufro mets xvdeba. is atyobs, rom misi `coli~ araTu juaT elene ar aris, aramed, SesaZlebelia, dia-cic ki ar iyos. `i xoligas gasatrelebivas~, e.i. xoliga daeWvebula: misi coli qals hgavs,
* `masanToni~ _ saweso namcxvrebi; naqadagarSi am sityvas enacvleba `salaRobelni~.
Page 187
clxxxvii
magram qalis niSnebi ar atyvia. monaTxrobidan ar Gans, iyo Tu ara maT Soris col-qmruli urTierToba; xoligas ukvirda mxolod, rom mis cols ratomRac mkerdi ar aGnda, `qaloba ar etyobodav~. es niSani tipiuria samZimaris an-drezebSi misi bunebis samxelad. vinme buloelas samZimari uwveboda colis magivrad: `^mausom Peli-d’ ara Rbadebiv imas gulzed. kaciviT yo-fila-d’ gamatrialebul~ (68, 49). `es qal ar unda iyvasav~, gamofxizldeba sabolood gaognebuli qmari, romelmac ver moaxerxa, rac col-qmars Soris unda momxdariyo. erT monaTxrobSi aseTi viTarebaa: `^dedakacTan ro dawvebian, is ro unda meqnisav, daikargisav. kac-diac ro Sadgebian aisra, daikargisav^~ (68, 49) `daikargisav~, _ am-bobs gawbilebuli kaci, anu qrebodao, radgan samZimari mouxelTebelia kac-diacis saqmisaTvis. gadmocemidan ar Gans, ra mizniT maqcierobs xax-matis jvari mokvdavis ojaxSi. nuTu mxolod imisTvis trialebs iq nacnobi diacis saxiT ram-denime xans, rom gaaognos deda-Svili, an dauto-vos andrezad Tavisi wesi _ masanToSi TiTis samgzis GaWdoba, rogorc naqadagarSi aTqmevinebs Tavis meenes _ salaRobelni davacxvnidio, sam-kana TiTi Gavadgidio? nuTu aseTi saqcieli mxolod qajuri naSTi da kvalia morjulebul samZimarSi? gavecnoT samZimaris naqadagar te-qstebs. naqadagarebSi, romlebic T.oGiauris mier aris gamovlenili da GarTuli samecniero kvle-vis sferoSi (68, 45-7), samZimaris Tavgadasavali mokvdavis ojaxSi sxva kuTxiT aris danaxuli da gadmocemuli. Gven saqme gvaqvs poetur teqsteb-Tan, sadac didi STambeWdaobiT, sakmaod Zunwad,
Page 188
clxxxviii
rac aZlierebs eqspresiulobas, gadmocemulia samZimaris qcevebi, rasac is Tavis arGeuli `qmris~ saxlSi sGadis. dedakaci trialebs ojaxSi, saqmianobs: `sacersa, varclsa Gau-jdidio~, `Wima-laxtaras vzidevdio~, is Tavs im-kobs da keklucobs dedakacis wesisamebr: `naoWiani Gavicvidio, qoqomon gavabrialnidio~, `yurze sayursa videbdidio, qoqomiansa vicom-didio~, `davigruSnidi Tavmandilnio~^ cxadia, ra mizniT irTveba da lamazdeba qali. mizansac aRwevs, rogorc es Gans naqadagarSi: abule-TaurT saRirasao qali sacoled mavswondidio, Gavexvividi, Gauwvidio, ZuZu-mkerds* gamavix-vividio^ magram am dros araferi ar xdeba. samZimars zRurblamde mihyavs Tavisi rGeuli, Tavad ki ukan ixevs; is ar aZlevs uflebas xor-ciels, gadalaxos zRurbli. rogorc ki vaJi amas Seecdeba, rac naqadagarebSi odnav Sefaru-lad aris gamoxatuli _ `qali sacoled mamin-domao~ an `colad wayvana mamindomao~; samZimari garbis, saxtad stovebs ra vaJs da saidumlosac safarveli exdeba. cxadi xdeba, rom aq samZimari iyo, ris dasturadac misi nabijebisa da kidev sxva ramis kvali rGeba. momyavs erT-erTi tipi-uri naqadagari, sadac mokled aris gadmocemuli es ambavi: abuleTaurT cixeSiao medges loginni GardaxSiao. abuleTaurT xoligamao qali sacoled mamindomao. im Gemsa gamonafrindobsao iqav aGnian nakoWarnio. pur-satan mamGnes Rele-Siao, Pelis saponi wyaroSiao. momxyvebod Sana-codrobiTao (77, #27). aqedan cxadad Gans, rom * Tumca prozauli gadmocemidan viciT, rom samZimars mkerdi `kaciviT xqondav, qaloba ar
etyobodav~.
Page 189
clxxxix
samZimaris logini abudelaurT cixis GardaxSi srulebiT ar aris gamzadebuli col-qmruli urTierTobisaTvis, is ar aris saqorwino sare-celi. samZimari gaurbis axlo kavSirs vaJTan, imaze mWidros, ris uflebasac Tavad qali iZleva, stumaric garbis ukanmouxedavad; maTi yovelgvari urTierToba wydeba, xolo vaJs zed-meti vnebis gamoGena, rogorc zneobrivi kanonis darRveva, codvad da sircxvilad eTvleba, razec migvaniSnebs teqstis bolo striqoni `momxyvebod SanacodrobiTao~. ai, ras ambobs mwyralad wasuli samZimari vaJze, romlisTvisac ukve cxadia, rom Sescoda da amiT daarRvia urTierToba; moindoma, risi ndomac gulSic ar unda gaevlo. amitom ambobs samZimari mitovebul vaJze, _ codvis GamdeniviT momyvebodao. moralur akrZalvas sqesuri urTierTobisas Tav-isi gamoxatuleba aqvs am aqtis fizikur SeuZle-blobaSi. prozaul andrezebSi, rogorc davi-naxeT, vaJi qalis niSnebs ver atyobs samZimars an urTierTobis zRurblTan misvlisas qali qreba (`daikargisav~). es fizikuri ucnauroba Tavidanve gacxadebulia naqadagarSi samZimaris piriT: `vi-arebodi qaliviTao^~, `memra qalada maviqcidio^~, `qalura Gamauaridio^~, `qalis fafanag Gavicvidio^~ da sxva, rac mxolod imas niSnavs, rom samZimari, rogorc jvari, angelo-zuri arseba, ar aris qali da mas, roca gare-moeba moiTxovs, mxolod uxdeba qaliviT moqceva. ras unda niSnavdes samZimaris es ucnauri saqcieli, romelsac Znelia gamarTleba da axsna moeZebnos Gveulebrivi, yofiTi TvalsazrisiT. misi saqcieli iseve auxsnelia da bundovanebiT
Page 190
cxc
moculi, rogorc xevsureTis saymoebSi erT dros mtkiced gamjdari, TiTqos sazogadoebriv institutad qceuli sworfrobis wes-Gveuleba, romlis iniciatorad, damfuZneblad SeiZleba gvevlinebodes samZimari Tavis naqadagarebSi.* SesaZlebelia, amiT ar ixsnebodes sworfrobis wes-Gveulebis gamocana (ar vcdilob misi isto-riuli fesvebisa da warmoSobis kvleva-Ziebas), magram es analogia saSualebas gvaZlevs gavdoT Sibi sworfrobis realur sinamdvilesa da mis miTosur sinamdviles Soris. safuZvliani aRwer-iloba am wes-Gveulebisa, romelic gamoricxavs zerele damokidebulebas mis mimarT da gareSe Tvalsazriss masze (4), gviGvenebs, rom is war-moadgenda, saymos arsebobis dekadansSic ki, mkacrad dadgenili wesebis sistemas, sadac gaT-valiswinebulia yoveli wvrilmani da mosalod-neli kazusi. am GveulebaSi iniciativa qals ekuTvnis, is iwvevs vaJs masTan Seyrisa da saubris surviliT, da erTad yofnis (konkretu-lad, wolis) drosac is ganagebs urTierTobas, udebs ra zRvars vaJis vnebebs da sworfrobis wesiT akrZalur gamoxdomebs. iqmneba STabeWdileba TiTqos am Gveulebis wesebi qalis dadgenilia da mTeli Gveulebac misgan iRebs dasabams, iseve rogorc qali dgas, xevsuruli andrezis Tanaxmad, jvaris qadagebis institutis genezisSi. sworferTa Soris _ es gardauvali wesia _ ikrZaleba ara mxolod xorcieli kavSiri, aramed kanonieri col-qmrobac. am Seu-vali kanonis SemSlelni rjulis gamtexebad
* aseTi Tvalsazrisi gatarebulia g.jafariZis TezisebSi `wminda dafebi~ (111, 11).
Page 191
cxci
Seiracxebian da iseve moikveTebian saymodan, ro-gorc incestis Gamdenni. erTad `wola-dgomis~ ganmavlobaSi, rogorc adgilobriv uwodeben am Gveulebas (sworfrobas), rogorc ki qali Seatyobs, rom mis sworfer vaJs `sxva~ siyvaru-liT uyvars igi, qali stovebs sworfrobis sa-wols da midis, raTa aRar dabrundes ukan, aRar moixedos am vaJisaken. xorcieli qali iqceva, rogorc samZimari, imeorebs mis arqetipul saqciels, rom aRkveTos vaJis survili. vaJma ar unda Seiyvaros Tavisi sworferi, rogorc deda-kaci _ es kanoni gafrTxilebasaviT gaismis samZimaris sityvebSi, romlebic daJinebiT gadadis naqadagaridan naqadagarSi: `abuleTaurT imedasao qali sacoled mavswondidio~, `me-grelaursa gaxuasao sacoled vewonebodidio~, `abuleTaurT imedamao colad wayvana mamindo-mao~^ aSkaraa am sityvebis sayveduriani kilo, romliTac is krZalavs sworferTa qorwinebas da maT uxvedrobas awesebs. mas SeeZlo eTqva: `eesiav Gem wesiv~, rogorc kistneli xoligas ojaxSi misanToebze sami naWdevis gamo Tqva, roca daawesa es Gveuleba: `eesr xqniTidav, ee-siav Gem wesiv~, da moefara Tvals. amiT amoi-wureba qajaveTis ganZi, romlis yvela sagani sakraluria Tavisi bunebiT da sakulto daniS-nuleba aqvs. daviwyeT TasiT da davasruleT samZimariT, romlis mudmivi epiTeti `yel-Riliani~ qaluri niSniT TasTan iGens msgavsebas, da Tasi xom qalis samkaulebiT aris Semkuli. droSa zogierT saymoTa andrezebis Tanaxmad, erT-erTi im sam droSaTagani, romlebic aTan-genobis dros gamoaqvT sajarod, xevsurebs qa-
Page 192
cxcii
javeTidan moutacniaT (58, 9). iseve, rogorc sa-kidlis Gamogleja qajaveTis `keridan~ moas-wavebda qajaveTis Suagulis dangrevas, aseve droSis motaceba sruli gamarjvebis niSani unda yofiliyo. es niSani axla jvaris umniSvnelova-nesi atributia da gansakuTrebul rols as-rulebs saymos cxovrebaSi. sakralurobis xarisxiT mas SeiZleba gavuTanabroT mxolod Tasi, kerZod, saxuco koWobi, romlis Sesaxeb iTqva, rom is qalis samkaulebiT aris Semkuli. igive iTqmis droSaze, romelic Tumca ganwmedil da xelmxar ganaTlul mamakacs uWiravs xelSi, magram qaluri warmomavlobis sagniT aris age-buli. droSa aris sawmido-samamakaco sagani, is brZolaSi win miuZRvis saymos da, SeiZleba, iRe-bebodes sisxliT, magram mis SeqmnaSi monawileobs qalis xeli, romelic misi ga-naTvlis Semdeg kvlav verasodes Seexeba mas. droSas ebmis qalTagan Senawiri, raime mizezis gamo Senawiri, _ beWedi, yelsabami, Sibi, magram, rac mTavaria, droSas `aSenebs~ sakadrisebi (an samkadroebi), romlebic qalis Sesamoselis nawils Seadgens. qsovilis is naWeri, rasac Gven mandils vuwodebT, droSis ZiriTadi elementia. `droSa Semosilia feradi TavSaliT. droSis Sesamoss qalebi swiraven^~ (54, 262); `Sexvewilebi xats swiraven TeTrsa da Wrel sadroSe xila-bandebs, romlebsac dekanozi arTmevs da dro-Saze Seabams~ (49, 199). erTi aqvT samoseli dro-Sasa da qals. qalis mandili potenciuri sa-kadrisia da, sanam qali mas Tavze moixvevdes, rogorc samZimari ambobs qadagis piriT _ `davi-gruSnidi Tavmandilio~, is, SesaZlebelia, dro-
Page 193
cxciii
Sis alami gaxdes. aq TiTqos paradoqsia: erTsa da imave sagans vxedavT or, erTmaneTis sapirispiro adgilze _ droSaze jvaris niSnad da qalis Tavze pativis niSnad. ra ufskrulic ar unda iyos siwmidis mxriv dedakacsa da jvars Soris, aris erTi viTareba, sadac isini erTi da imave funqciiT gvevlinebian: es aris SuRli say-moSi, rasac Tanabrad ver iTmenen jvari da qali da, ai, mandili da sakadrisi maT xelSi mSvido-bisa da Tanxmobis niSania. sakmaod cnobilia eT-nografiuli yofidan qalis mier mandilis Gagdebis Gveuleba moSuRarTa Soris. ai, ras wers vaJa-fSavela Tavis narkvevSi `xevsurebi~: `^ Tu Gxubi gaZlierda da cudis Sedegis momas-wavebeli Seiqmna, moGxubrebs qalebi gadaudge-bian Suaze, mandilebs moixdian da imaT win ga-disvrian: `emas dasdeviT pativi, geyoT, daS-veldiT~^ xSirad xalxis gasaSveleblad xevis-berebi droSebs gamoitanen xolme~ (35, 49; ix. agreTve besarion gabuuris `xevsuruli ma-salebi~, ori nakveTi saTauriT `SuRli da droSa da SuRli da qali~ (17, 123-4). jvaris droSis Tavisebureba, Gveulebrivi droSisagan gansxvavebiT, is aris, rom igi im saxiT ar aris daculi, ra saxiTac mas moqmedebaSi vxedavT, roca is gamobrZanebulia saymos win dResas-waulis dros. yoveli gamobrZanebisas droSa xelaxla unda `aSendes~, `aibas~, `Seikazmos~, _ moirTos da Seimkos rogorc dReobaze gamosuli qali. misi samkaulebi inaxeba sagangebo zardax-SSi, rogorc Tas-ganZi. droSis `aSenebis~ anu `Sekazmvis~ ufleba mxolod imas aqvs, visac xelT unda epyras is dResaswaulze da brZo-
Page 194
cxciv
laSi. es Sedis medroSes anu mkadris sakralur movaleobaSi. es pirni, roca moawevs droSis ab-mis dro, fexSiSvelni da qudmoxdilni, GoqiT mieaxlebian im adgils, sadac droSis `samoseli~ da samkauli _ baRdadebi, jvrebi, zanzalakebi, Sibebi da sxva. _ inaxeba, da exvewebian RvTisSvils, visi droSis asaSenebladac arian misulni: `dalocvilo wyaros gorisao, Senis droSais sabrZanisis karisa-d’ kamalais dalaPx-visa-d’ nu gagviwyrebi~ (63, 7-8); magram vidre mkadre Tu medroSe droSis Sekazmvas Seudge-bodes, is samgzis unda iyos ganbanili wyaros wyalSi (62, 174). droSis abma saidumlo ritu-alia, romelic srul mdumarebaSi mimdinareobs (62, 275). mkadreebi TiTqos amzadeben, qmnian RvTisSvilis amqveniur sxeuls, rom misi xilva yvelas SeeZlos; droSa TiTqos jvarGenis saxea, romelsac adamiani amzadebs, iwvevs Tavisi xeliT. droSis gamobrZaneba saymosaTvis marT-lac jvarGenis movlenaa, is ufro mets xedavs jvarSi, vidre gareSe kacma SeiZleba dainaxos: `Pmalais droSaiv iseT marTul iyvisav, ro SoriT gaigonebdiTav imis zarebis Jrialsav. aisrav baRdadebiT iyvisav marTuliv, ro Tvali ar iyridisav~ (62, 572). `TvalT ar iyridisav~ _ rogorc xdeba jvarGenis dros, roca RvTisSvili Tavisi brwyinvalebiT acxadebs Tavs xorcielis Tvalwin: `^ auPdav kidobnisad Tavi-d’ kidobanSiiT amamxtar xati-d’ damjdar kidob-nis Tavze tredis aRiT. ro dajdav, iseT SuqT utevdisav, ro kaciv TvalT ver Saayridav~ (68, 192). rogorc vxedavT, saymos religiur SegnebaSi droSa uTanabrdeba jvarGenis bunebriv sagans,
Page 195
cxcv
romelsac jvari irGevs Tavis manifestacisaTvis. saymos da jvaris msaxuris (medroSaes) mizanic es aris: droSaSi dainaxos da ganicados jvaris Zala. amitomac is ara mxolod sakraluri nivTia, aramed cocxali arsebac aris, Tumca ad-amianis xeliT Seqmnili, romlis mimarT xor-cieli iseT sityvebs moixmobs, mxolod adamiane-bis mimarT rom ixmareba. droSa ki ar gamoaqvT, aramed mas gamoabrZaneben, ki ar dasdeben, aramed daabrZaneben da a.S. analogiuri viTarebaa Zvel qarTul teqstebSi _ am niSniT erTmaneTs upirispirdeba sakraluri da saero nivTebi: `da moiyvannes mijnaZorTa xatni wmidaTa mociqulTa petresi da pavlesi da nawilni wmidisa barT-lome mociqulisani da moixunes sigelni^~ (96, 8). droSas, rogorc cocxal arsebas, romelSic suldgmulobs RvTisSvili, SeiZleba hqondes Tavgadasavali, iqces andrezis gmirad, iyos sa-kuTari Tavis gamomxsneli tyveobidan, riTac mogvagonebs wmida giorgisa Tu mTavarangelozis saswaulebs urjuloTa qveyanaSi. aseTia droSa vaJa-fSavelas moTxrobaSi `droSa~, sadac mcire masStabiT is marTlac imeorebs RvTisSvilTa saswaulebriv Tavgadasavals, Tumca nawarmoebi savsebiT realisturia da erTgvarad publicis-turic ki, mimarTuli imaT Sesagoneblad, vinc am sakralur saganSi `ubralo joxis~ mets verafers xedavs, rogorc is moxeleebi, xevis-bers rom ZaliT gamoglejen xelidan droSas. avtori Tavis moTxrobaSi, rogorc ambis gad-momcemeli da Tavad mTavari gmiris _ droSis Sinagani bunebis aRmwereli, saymos poziciaze dgas da Signidan ganicdis mis yovel sakralur
Page 196
cxcvi
realias. momyavs amonawerebi `droSadan~, ro-gorc saymos Tavisi siwmidisami damokidebulebis pirvelwyaro. `arc erTi deda Svils ar ufrTx-ildeboda ise, rogorc beki droSas ufrTxil-deboda, mTeli Zala da dideba xatisa _ da xalxisa _ bekis warmodgeniT am droSaSi iyo SaerTebuli. droSis waRebasTan erTad waRebuli iqneboda fSavis xevis iRbali, wasuli iyo imis saqme^~. `^ vidre droSa arsebobs qveyanaze, xevisberic unda iyos da xatoba-dReobebic im saxiT, ra saxiTac dRes vxedavT; droSa Tavia, xolo danarGeni yvelaferi da yvelani mxolod tani. roca tans Tavi mohSordeba, maSin tanica kvdeba usaTuod. maSasame, mRvdlisa da boqaulis sazrunavi iyo wartyvena droSisa. xalxi imas dasdevs Tan, rogorc cxvris fara namarilevs~. droSis datyvevebis Semdeg: `yvela grZnobda Tavs uTavouxelfexod, _ hgrZnobda ise, rom da-rajebma mohkveTes naxevari aso da ise gauSves TviTeuli maTgani. gzakvalareul weroebsaviT aRar icodnen, ra eqnaT, saiT wasuliyvnen _ ganegrZoT gza, Tu ukan dabrunebuliyvnen; dro-Sam gaiyola Tan imaTi suli da guli; droSa, rogorc Gangali masze mibmul Tevzs, ise izi-davda Tavisken xalxis ocnebas. saca droSaa, RmerTic iq aris, Tunda boselSi Seitano. da amitom mlocavT droSa rom GixaurSi daJange-bul TofebTan erTad dayudebuli daenaxaT, iseve muxls mouyridnen, rogorc wmida giorgis salocavSi. dRes es droSa mtrisagan Seuracxy-ofilia, javri ar amoiyares^ `Gven Turme Gvenis uZlurebis gamo veraferi vuSveleT droSas, magram araferi uSavs. is TavisTavs uSvelis~. _
Page 197
cxcvii
es fiqri uelavda yvelas TavSi da gulSi imedi esaxeboda, rom droSas, roca iqneboda, daepa-troneboda xevisberi da xalxic Gveulebrivad gahyveboda Tan mis sadideblad da sasaxelod^~. droSis Tavdaxsnis Semdeg: `xalxi, rogorc kruxs wiwilebi, ise misdevda ukan xevisbersa, yvela didad bednierad hgrZnobda Tavis Tavsa, rom eRirsa droSis gayolas^~. droSa _ xalxis winamZRoli, droSa _ gafantuli saymos Se-momkrebi da misi erTianobis sulis Gamdgmeli, droSa _ vnebuli da gamarjvebuli, sakuTari Tavis mxsneli tyveobidan, _ ai, rogorc aqvs warmosaxuli poets es mniSvnelovani sakulto sagani, misi cxovelmyofeli da dinamiuri buneba. aq iRebs sityvier gamoxatulebas tradiciad qceuli religiuri gancda, romelic eufleba saymos droSis gamoGenisas, roca is avlens Tav-isi sakralurobis maqsimums. poeti, cxadia, ga-moxatavs saymos cnobierebaSi gamomuSavebul warmodgenebs, magram is azrovnebs im sim-bolikiT, romelsac mimarTaven adreqristianul xanaSi religiuri WeSmaritebebis gadmosacemad (igulisxmeba warmodgena qristeze, rogorc ek-lesiis anu qristianTa `saymos~ Tavze da Tevzis simbolika mamaTa nawerebSi da katakombebis kedlebze). arasakulto leqs-simRerebSi droSa gaTanabrebulia gmirTan, romelic brZolaSi mi-uZRvis saymos; droSa ganuyrelia winamZRolis saxisagan, mas xedaven mxarze droSagadebuls, xolo es iseTi mdgomareobaa, roca adamians davlaTi dahbrunavs Tavze. davnatri dabadebasa xoSaras xaxaisasa, aisxams iaraRebsa, angelozsa Rgav cisasa, mxarze gadidebs droSasa laRis
Page 198
cxcviii
laSaris jvrisasa, gamauZRveba fSavlebsa, sax-els axsenebs RvTisasa (37, 123). medroSe cen-traluri figuraa laSqarSi da misi dacema laSqris damarcxebis tolfasia: RmerTma icodes, mewyina sikvdili ereklisao, darGoma narovan-zeda medroSe bRaraisao, lekebisagan waReba bRarais borayisao (88, #60). mefis sikvdili, me-droSis daRupva, droSis motaceba _ ai, sruli damarcxebis niSnebi. rogorc brZolaSi bedis simbolo, droSa gamoGndeba simReris bolos brZolis dasasrulis sauwyeblad: yvelais sawyi-naria dadgoma borayisao, aRar xuodas droSai laRis karatis jvrisao (88, #59). aq laparakia karatis jvris anu kopalas droSis dadumebaze, rogorc marcxis niSanze. ai, ras gviamboben gudanis jvris salaSqro droSaze: `Gveni laSqari gamarjvdisao, ahyvirdis, ahyvirdis es droSaio da Tu PevsurT laSqari ver imarjveb-dao, dasGumdiso^~ (38, #23121). droSa Zalas matebs mis xelSi damWers. vaJas imave moTxrobaSi xevisberi, romelsac devebTan Widili daesizmra, ase ambobs: `^ xanjalma Zalian miSvela da droSac rom mWeroda xelSi, iqneba gavlaxavdi~. matebs ara mxolod Zalas, aramed gansakuTrebuli siwmindiT mosavs mas, droSasTan kontaqti sakralurs xdis pirovnebas. aleqsandre yazbegis `xevisber goGaSi~ amgvarad aris gadmocemuli es movlena: `xalxma gakvirve-biT Sehxeda xevis beris xelis Semxebs, namet-navad im dros, rodesac mas xevis siwminde, dro-Sis Tavi, xelSi eWira*~. erT fSaur andrezSi
* ix. g. jafariZis statia (110, 24-25).
Page 199
cxcix
droSa monawileobs TasTan erTad da oriveni saerTo ZaliT saswauls axdenen xevisberis xelSi**. cabaurTis mTavarangelozis xevisberze, gamaxare xoxordaulze aseTi ambavia Se-morGenili. momyavs aleqsi oGiauris Ganaweri: `erTxel uZveles dros mTawmindas mekvleT didi Tovli mouvida. litania dRes cota Seicvala amindi, magram mekvleni mainc avidnen mTawmin-daze. yvela wesebi Seasrules. daiwyo Rame Tova, dilisaTvis yelamdin Tovli daiqca da wamosvla aRar icodnen rogor moexerxebinaT. sadReobo mTawminda iseT goraze aris, rom garSemo sul sazove adgilebi axvevia da daqanebuli gver-dali kldeebi. xan erT mxares moemzaden da xan meores, magram wamosvla ver gabedes. bolos Pe-visberi gaaqadaga mTavarangelozma. Pevisberi ga-maxare iyo xoxordauli. aiRo xelSi sami vercxlis Tasi, mxarze droSa gaido da qadago-biT pirdapir sazove kldeze daeSo pirTavqve. xalxi ver gadayva, gatyda mTis didi zovi da wamoiRo Pevisberi. zovma erTi didi klde wamoiRo, Tavze ganieri iyo es klde da Pevisberi am kldeze zed moxvda damjdariviT. zovma klde versnaxevarze ise waiRo, rom gverdi ar gadau-qcevia da Pevisberic Tan Gamoiyolia. Gamovida xatis pirdapir adgilobriv mzilas. Pevisberi ise mSvidad Gamovida, rom gulic ar SeSinebia. zovi da klde gaGerda, Pevisberi mSvidad gad-movida zovis Gamotanil kldezeiT da droSis wkaruniT gamovida xatSi. droSac mxarze edo da
** a. zisermanis gadmocemiT, dadanaSaulebul pirs ficis warmoTqmisas marjvena xelSi droSa
unda eWiros, marcxenaSi _ vercxlis Tasi (125,231). am ritualSi Gans erTad Seyrili droSisa da Tasis sakraluri Zala, romlis winaSe adamianis neba uZluria.
Page 200
cc
Tasebic isev xelSi eWira^~ (65, rv. 19)*. droSa Tavisi sakraluri Zalis maqsimums xevisberis xelSi aRwevs, anu im piris xelSi, romelsac jvarisagan aqvs ufleba miRebuli xeli hkadros jvaris siwmides _ droSas. amitomac medroSes meorenairad mkadre ewodeba. `samkadreos droSas eZaxian^ mkadreeb avleven~ (68, 109). amrigad, arse-bobs garkveuli analogia droSasa da im legen-dur mkadreebs Soris, romelTac xelze sam-kadreo (anu sakadrisi) efinaT RvTisSvilis dasabrZaneblad. `^roca gudanis jvari modioda, nisliviT korianteli mohyveboda. am dros ToTiac moemzadeboda, xelze gadaifenda sam-kadreos. gaidauri Tavs gverdze daiWerda, ise elaparakeboda gudanis jvars^~ (60, 144). ase iqceoda ToTia gaidauri, gudanis jvaris mkadre da sxva mkadreebi, romelTa saxelebi SemorGa saymoTa xsovnas. samkadreo qsovili maSin amo-qmeddeba Tavisi funqciiT, roca mkadre amoiRebs mas da xelze gadaifens. aseve droSis samkadreo maSin iGens Tavis Zalas, roca amoRebulia ta-grucidan, sadac is inaxeba, da droSis tanzea Sebmuli. amrigad, mkadre, romelsac gawvdil xelze samkadreo aqvs gadafenili, SeiZleba SevadaroT imave samkadreoebiT Sekazmul dro-Sas. maT Soris sruliad garkveuli analogia arsebobs istoriul WrilSi; aq mxolod analo-giaze SeiZleba iyos laparaki. g.SaraSiZes, ro-melic sagangebod ikvlevs droSis funqciebs,
* es cabaurTuli andrezi vaJas, romlis gvari cabaurTis mTavarangelozis saymoSi Sedioda, ga-
moyenebuli unda hqondes moTxrobaSi `beriZe gautexeli~. oRond moTxrobis finali tragi-kulia: xevisbers stovebs davlaTi, romelic arwivis saxiT dahbrunavda xolme Tavze, da mas zvavi daitans.
Page 201
cci
dasaSvebad miaGnia misi gaigiveba rogorc mis mtvirTvel adamianTan, aseve RvTisSvilTan, romlis manifestaciasac is warmoadgens (149, 671). marTalia, garkveuli TvalsazrisiT, droSa sa-kadrisiT aRWurvili kultmsaxuris _ mkadris saxes warmoadgens, magram is Tavisi sakraluro-bis maqsimumSi Tavad jvaris Semcvlelia, ro-gorc es kargad Gans erT leqsSi: netavin Ga-magviGinna baburaulni Zmanio, anamc is liqokelebi, erTis droSais ymanio (60, 152). `droSis yma~ aq `jvaris ymis~ sinonimia. liqokelebi kopalas ymani arian. kerZod, kopalaze SeiZleba iTqvas, rom droSa misi arse-biTi atributia. erT TuSur leqsSi vkiTxulobT: nogiris wverze dabrZanda giorgi dobiliani, mTis ZirSi Semoegeba kopale bovrayiani
(49, 34). rogorc xaxmatis wmida giorgia dobiliani (`dobilSi~ samZimari igulisxmeba), aseve kopala `bovrayiania~ (droSiania). mTels aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis saymoebSi ganTqmulia kopalas droSa, romelSic am RvTisSvilis Zalaa daunjebuli. aris kidev erTi sagani, sadac samkadreos anu sakadriss Tavisi myari adgili aqvs miGenili. es aris xe, romelic, iseve rogorc legenduri mkadre, droSis rolSi SeiZleba mogvevlinos. wmida adgilas mdgari xe iqceva marTlac droSad, uzarmazar uZrav dro-Sad, roca mis totebze mlocvelebi sakadrisebs Seabamen; es maTi mciredi, magram wmida Sesawiravia. amgvarad Semkul xeebs mgzavri saqarTvelos yvela kuTxeSi Sexvdeba. Gven viciT, rom droSis samkadroebi, rogorc wesi, qalebis Senawiria; aseve qalebi swiraven ubralo qso-
Page 202
ccii
vilis naWrebs xats da hkideben maT samudamod xis totebze. niSandoblivia, rom qsnis xeobaSi Sesamosels (TavSals, yelsaxvevs da sxv.), rom-liTac dedakacebi amkoben xatis teritoriaze mdgar xeebs, `droSas~ uwodeben (13, 130). xis totebi wmida SesawiraviT imkoba da es Sesawiravi _ sakadrisi, raki is wmidaa da xatis sakuTrebaa, SeiZleba Seexsnas xes da droSis tanze Seibas. is Tu moscildeba odesme xes, mxolod im mizniT moscildeba, rom misgan droSa Seikazmos. am dros saymo eswreba TiTqos droSis geneziss, `mas Jamsa~, roca droSa ibadeba. v.bardaveliZes naSromSi `ivris fSav-lebSi~ vkiTxulobT: `^Tamarisadmi Sewiruli feradi (TeTri, yviTeli/wiTeli da erTi Savi) `sakadrisebi~, romlebic Tamaris xatis galavanSi totebze ekida, Gamoxsnes, droSis tarze aabes, Semdeg tars zemodan Gamohkides da Tavze oqrosfrad moelvare liTonis jvari daamagres. ase gaGnda laSarobaze `xatis droSa~ (9, 134-5). sakadriss Gven kidev erT adgilze vxvdebiT: sakadrisiT rqebi aqvs gakruli jvarSi miyvanil samsxverplo pirutyvs. sakadrisi piru-tyvis rqebze imis niSania, rom pirutyvi jvaris aris da sakadrisic misi dakvlis Semdeg iqve mdgar xeze gadainacvlebs, an, SeiZleba, mas droSaze miuGinon adgili sxva sakadrisebTan erTad. saklavs yelze zanzalaki aqvs Sebmuli, romelic xmianebs imis sauwyeblad, rom is jvarisaa; misi dakvlis Semdeg zanzalaki jvarSi rGeba*, rogorc jvaris kuTvnileba. xatSi Sewi- * ukan-axos (xevsureTi) fuZis angelozis sazareze da iqve mdgar xeze uricxvi amgvari war-
momavlobis zanzalakia Gamokidebuli.
Page 203
cciii
rulma zanzalakma SeiZleba droSaze gadainacvlos, radgan is droSis erT-erTi au-cilebeli elementia; radgan is droSis xmaa, romliTac RvTisSvili auwyebs saymos Tavis ga-moCenas.
F
saymo
saymo jvris karze
hegeli wers: `amgvarad moqmedebs xalxis
suli: is aris gansazRvruli suli, romelic
Tavisi Tavidan qmnis namdvil samyaros, romelic
mocemul droSi myofobs da arsobs Tavis re-
ligiaSi, Tavis kultSi, Tavis GveulebebSi^
Tavis dawesebulebebSi, Tavis qmedebebSi da
Tavis saqmeebSi. es aris misi saqme, es aris es
xalxi~ (117, 71).
es xalxi, romelic qmnis Tavis Tavgadasav-
als, Tavis istorias, Tavis andrezebs, saymoSia
gaerTianebuli, arsebobs rogorc saymo. cxadia,
is erTianobaSi moqceuli sazogadoebaa, magram
termini `sazogadoeba~ ver gamoxatavs am er-
Page 204
cciv
Tianobis azrs. es termini gulisxmobs, rom ada-
mianebi gaerTianebulni arian raRac zogadis sa-
fuZvelze, magram es zogadi upirovnoa da, amde-
nadve, efemeruli. adgilobrivi termini `saymo~
gulisxmobs dinamiur da pirovnul Zalas, ro-
melic erT organizmad kravs adamianTa jgufs.
es Zala ar aris maTi gamogonili an maTi miR-
weuli, is maT gareSea.
termini sa-ym-o imdagvaradve aris agebuli,
rogorc sa-Zm-o; maT Soris sruli morfologi-
uri da semantikuri paralelizmia: yma-saymo-
moyme: Zma-saZmo-moZme. is Zala, romelic qmnis da
azrs aniWebs saymos, aris patroni (an batoni),
romlis ymebic arian saymoSi gaerTianebuli ada-
mianebi; aseve, saZmoSi Zmebi erTiandebian mamis
irgvliv, mamis mfarvelobis qveS. rogorc ymebi
gulisxmoben patrons, aseve Zmebi gulisxmoben
mamas. sabolood, patroni da mama erTi da imave
mniSvnelobis Semcveli sityvebia (patroni pater
`mama~), iseve rogorc `ymis~ amosavalia `yrma~ da
`Svili~. avTandili _ rostevanis yma, imavdrou-
lad Tavisi patronis Svilic aris, maTi
urTierToba mamaSviluria patronymulTan erTad:
patroni Gemi gamzrdeli, RmrTiTa da
RmrTeebr cxoveli,
mSobluri, tkbili, mowyale, ca wyalobisa
mToveli^
amasve ityoda yoveli jvaris yma Tavisi pa-
tronis, RvTisSvilis mimarT, radgan saymo, ro-
Page 205
ccv
melsac is sisxlxorceulad ekuTvnis,
RvTisSvilis Seqmnilia da organizebuli, ro-
gorc cocxali TviTSegnebiT avsili arseba. say-
mos genezisSi, rogorc viciT, Zevs patronobisa
da mfarvelobis idea; saymo gaGnda, Gamoyalibda
maSin, roca devebis Zaladobam ukidures zRvars
miaRwia, ufro sworad, roca adamiani mixvda,
rom is kargavda adamianis saxes. am dros moxda
xorcielTa pirveli konsolidacia, maTi
Sekvriveba erT sxeulad, maTi gamoRviZeba jvris
saymod. rogorc kvrivi adgilebi Seqmna jvarma,
aseve Seqmna xorcielTagan Tavisi unji saymo,
rogorc jvaris ganZis (unjis) cocxali oreuli.
jvarma xorcielni gamostaca devebs, rogorc
ganZi, msgavsad israelis RmerTisa, romelmac
mTeli kacobriobidan gamoarGia israeli da
Tavis unj (ebr. segulah) xalxad Seracxa: `iqne-
biT GemTvis unjad yvela xalxs Soris, radgan
Gemia mTeli qveyniereba~ (gamosvl. 19,5); `iakobi
TavisTvis gamoarGia ufalma, israeli _ Tavis
unjad~ (fs. 135, 4)*; `radgan wmida xalxi xar Sen
uflis, Seni RvTisaTvis; Sen agirGia ufalma,
Senma RmerTma, rom yofiliyavi misi unji xalxi
yvela xalxs Soris, vinc ki aris dedamiwis
zurgze~ (me-2 rj. 7,6).
am ukanasknel muxlSi `me-2 rjulidan~
yuradReba unda mieqces Sesabamisobas wmidasa da * Zvel qarTul TargmanSi ikiTxeba: `rameTu iakobi Tvisad gamoarGia ufalman da israeli _
sabrZaneblad Tvisad~.
Page 206
ccvi
unjs Soris: unjad anu ganZad arGeuli xalxi
wmida xalxia. Gven davinaxeT, rom adgilis
siwmidis erT-erTi piroba masSi Gamarxuli gan-
Zia; aseve jvaris mier arGeuli, saymod Seqmnili
adamianTa sazogadoeba wmidaa dasabamiT, Tavis
pirvel birTvSi. unji ymani, unji saymo _ isto-
riis genezisis xanis qmnilebaa, im xanisa, roca
jvari anadgurebda adamianis mtrebs. es aris say-
mos sakraluri istoriis umniSvnelovanesi
faqti, iseTive, rogoric aris israelisTvis misi
egviptidan gamoxsna da aRTqmul qveyanaSi dam-
kvidreba. `da misca qveyanaY maTi samkvidreblad,
samkvidreblad israelsa ersa Tvissa~ (fs. 134,
12). jvars gaRebuli aqvs msxverpli Tavisi say-
mosaTvis da am msxverplis sazRaurad saymo un-
jis kategoriaSi gadadis.
da axla jvari icavs, ifaravs Tavis ganZs _
saymos, rom is ar moitacos devma, romelic
yovelnairi xerxiT cdilobs mis xelSi Gagdebas.
jvari aris is Zala, romelic ugeriebs saymos
devTa Semotevas da amave dros misi meoxebiT
saymo ukavSirdeba morige RmerTs, romelsac
dedamiwaze, saymos teritoriaze, arsad ara aqvs
samkvidrebeli. jvaris es funqcia kargad aris
gamoxatuli cnobil sakulto leqsSi:
beri giorgi mec viyav, cas vebi oqros SibiTa;
goraze medga bermuxa, zed avdiodi kibiTa.
Gem saymoT Samonazeni RmerTTan amqonda
iqiTa^
Page 207
ccvii
jvari Suamavalia saymosa da morige RmerTs
Soris. saymosagan Sewiruli msxverpli jvars
aaqvs morige RmerTis karze _ es aris Sem-
wirvelis davaleba, rogorc xsenebulia
saklavis dakvlis win xucesis piriT:
`wamoyenebulni macxovarni, buRaurni da rqa-
jangianni, danarGeni ZRveni, moxsenebulni, RvTi-
sad gindodesT, RmerTs maaxseneT, kvireisad gin-
dodesT, kvires maaxseneT. ara _ TviTon aiReT
da miiTvaleT Rirsada, Rirseulada, xsnilada,
kurTxeulada^~ (38, #25450). `Tu ara da Tavad
Tqven aiReTo~, _ sTavazobs saymo jvarT, magram
jvarni arafers itoveben TavisTvis; rasac Sei-
wiraven, maRla miaqvT, RvTisaken, raTa wyaloba
da madli gamoiTxovon misgan xorcielTaTvis.
dedamiwaze jvars emsaxurebian xorcielni sam-
saxuris wayenebiT, rogorc ymani Tavis batons,
maRla caSi ki, morige RvTis karze, igive jvari
Tavis saymos msaxuria. rogorc xorcielni
ikribebian jvaris karze misi samsaxurisaTvis da
erTgulebis dasadastureblad, aseve jvarni
ikribebian morige RvTis karze. `rogorc Por-
cielni Gven gvloculoben, egre Gven vlocu-
lobT marigesao~ _ ambobs RvTisSvili. safex-
urebriv adis locva da ZRveni uzenaesamde;
dedamiwidan zecamde adis locva, gaivlis
RvTisSvils da miaRwevs morige RvTis smenas.
RvTisSvilT ase mimarTaven damwyalobnebisas: `^
Tqven Tqveni gamGeni RmerTi ar mogiwyinesT, ar
Page 208
ccviii
mogiZulebsT; Tqven Tqven saymos nu maiwyenT, nu
maiZulebT^~ (56, 24). xorcielTa saymo xedavs
uxorcoTa samyaroSi Tavis analogs _ jvarTa
saymos, oRond maT `saZmo~ unda vuwodoT, radgan
jvarni erTurTis moZmeni arian.
Zveli formaciis miTologiebSi adamians da
mis sacxovrebels Suaguli adgili uWiravs
samsknelovan samyaroSi. asea Suamdinarul, in-
dur, alTaur, skandinavur miTologiebSi; am-
gvarive dayofa universumisa gvxvdeba agreTve
xalxur zRaprebSi, sadac Suask-
neli zRapris gmiris samSobloa,
magram mas sxva sknelebSic
uxdeba yofa. adamiani cxovrobs
SuasknelSi, saidanac mas gza exsneba ori mimar-
TulebiT _ zecisaken da qvesknelisaken. am gzas,
xSirad samyaros RerZad warmodgenils, ganasax-
ierebs samyarouli xe, romelic msWvalavs sam
sknels. sxvanairad rom vTqvaT, es xe Tavisi aR-
mocenebiT, rogorc indra Tavisi sami gadabije-
biT, qmnis samsknelovan samyaros. xis Ziri
Suasknelia, adamianis sacxovrebeli; xis fesvebi
_ qveskneli, romelsac gveli ganasaxierebs; xis
kenwero zesknelis xatia da mas frinveli war-
mogvidgens. aseTia, kerZod, SumerelTa miTosuri
xeebi (46,127-9) da skandinavelTa iggdrasili,
bumberazi ifani (131, 249; 133, 478; 134, 22).
Gvens samyaroSic dgas xe, magram misi Ziri ar
aris saymos sacxovrebeli adgili. xe, xSirad
Page 209
ccix
ifani, kvrivzea aRmocenebuli, mis GrdilSi
ikribeba saymo sakulto dResaswaulebze da rac
aq xdeba, yvelaferi RvTisSvilis winaSe xdeba,
mis teritoriaze, mis ezoSi, rasac jvarTa enaze
kari ewodeba. saymo aq modis da moaqvs Tavisi
samsaxuri im imediT, rom mas daxvdeba jvari _
am adgilis patroni. saymo aq stumrad modis
Tavis patronTan, rogorc maspinZelTan. ymis
stumroba da RvTisSvilis maspinZloba xis Ziras
amgvarad aris gamoxatuli erT sakulto leqsSi:
Gvenis RvTisSvilis karzeda xe alva amosu-
lao,
wverad mausxam yurZeni, saWmelad Gamosulao.
magis uWmeli qal-vaJi udrood daSaulao.
saymo elis sawauls Tavisi RvTisSvilis
karze, saswauls, romelic andrezul xanaSia
dadasturebuli, roca xe-alva ukvdavebis nayofs
isxamda. am nayofis gemeba ver moswres adamma da
evam, pirvelma qal-vaJma, magram mas eziarebian
qristianul xanaSi, rogorc qristes sisxls, ro-
melic sulier da xorciel simrTeles aniWebs
maT. es funqcia akisria xis kenweroze sas-
waulebrivad mosxmul yurZens.
alvisxesTan dakavSirebuli realiebis safuZ-
velze, romlebic gvxvdeba sakulto simRerebsa
da andrezul prozaSi, SesaZlebelia, alvisxis
simbolikis aRdgena (112). Tu zemoT motanil
simReraSi alvisxis kenweroze ukvdavebis ziare-
bis yurZens elis saymo, sxva simReraSi is ange-
Page 210
ccx
lozebis budea, saidanac maTi xmatkbili galoba
moismis:
zed isxdes angelozebi, mParT ebnes oqros
Tbenia.
isen wvrili PmiT galoben, yureba sanatrelia
(88, #541).
xolo xis im nawilSi, sadac Zveli mi-
Tologiis Tanaxmad xTonuri samyaro igulveba
gvelisa Tu gveleSapis saxiT, saymos mistiuri
Tvali anu saymo mkadres TvaliT xedavs mironiT
savse qvevrebs, saidanac angelozebi anawileben
qristianebis udides siwmides mTeli xevsureTis
salocavebisaTvis sakulto saidumlos war-
samarTavad. mironi wveTavs, rogorc viciT, am
alvis xidan da, aha, is im siRrmemde aRwevs, sa-
dac qveskneli eguleba Zvel miTologiebs. aq ar
aris wyvdiadi, aq naTelia; manZili wmida sinaT-
lis wyaroTi _ anTebuli sanTliT izomeba:
cxra-cxra fexi sanTeli sWirdeba iq Gasvlas da
imdenive iqidan amosvlas. es aris kvlav jvris
samkvidrebeli da ara SaveTi, xTonuri samyaro.
amrigad, jvars xis mTeli vertikali uWiravs
misi kenwerodan fesvebamde da kenwerodan maRla,
morige RvTis karamde. xolo xe _ alvisxe, muxa
Tu ifani _ dgas kvrivSi, rogorc sveti, cisa da
miwis SemaerTebeli.
Tu alvisxesa da laSaris bermuxas andrezul
warsulSi gadavyavarT, TiTqmis kultis
genezisSi, istoriuli xana icnobs ifans (Sdr.
Page 211
ccxi
skandinavuri miTologiis iggdrasili _ odinis
ifani), romlis gareSe iSviaTad SevxvdebiT
jvaris kvrivebs. ifani wmidaa, mxolod maSin,
roca is jvaris teritoriazea aRmocenebuli,
rogorc viciT, jvaris iq myofobis niSnad. ara
yvela ifanze, aramed mxolod kvrivis ifanze
xdeba saGino mkadrisaTvis sakraluri realoba.
ifnze boinobs nasaxi, safarvel Gamodgeboda,
mesamsaxure gamZRoTad SuqiTa daadgeboda
(38, #1051).
naTqvamia erT fragmentul sakulto sim-
ReraSi. `nasaxi~, srulad `RvTisnasaxi~, jvaris
erT-erTi saxelwodebaa _ `RvTisSvilis~ si-
nonimi. leqsSi gadmocemuli suraTi _ `ifnze
boinobs nasaxi~ _ gamoxatavs RvTisSvilis
naTel da dinamiur bunebas da im saxes, rogorc
is ecxadeba mkadres. nasaxi, romelic Tavze
dahbrunavs ifnis GrdilSi Sekrebil Tavis say-
mos, mosalodnelia, gafrindes maRla, morige
RvTisaken, saiTkenac ifns, iseve rogorc la-
Saris muxas, awvdili aqvs totebi. magram, ro-
gorc leqsidan Gans, `moboine nasaxs~ safarveli
aqvs dadebuli am adgilis sakralurobisa da
saidumloebis niSnad. saymom icis, rom aq raRac
uxilavi xdeba; da rac xdeba, imis sityvieri xati
gadaecema saymos. aseve laSaris bermuxas exdeba
safarveli mkadris winaSe da aGens Tavis
saidumloebas, rac xatovnad gaecxadeba saymos.
Page 212
ccxii
es leqsic mkadres mistiuri gamocdilebis
Sedegia, es misi xilvaa:
beri giorgi mec viyav, cas vebi oqros SibiTa,
goraze medga bermuxa, zed avdiodi kibiTa,
Gem saymoT Samonazeni RmerTTan amqonda
iqiTa^
xe mTlianad ekuTvnis RvTisSvils, is misi
gzaa saymos sakulto Sesakrebeli adgilidan
morige RvTis karamde; isic SeiZleba iTqvas, rom
xe RvTisSvilis, anu jvaris tania, romelic mi-
widan zecamdea aziduli; is, rogorc sveti, cisa
da miwis SemaerTebelia. aqedan Gans, rom mas
uWiravs Suaskneli adamianur da RvTaebriv sam-
yaros Soris.
yoveli xidan, romelic jvaris teritoriaze
dgas, iwyeba es gza, jvaris gza. es aris xis Ziri,
romliskenac miemarTeba yma `samsaxuriT~
(saklaviT) Tavisi soflidan, Tavisi karidan.
xolo misi sofeli, misi kari nalaxi adgilia;
yvelaferi _ wuTisoflis av-kargi, rac xdeba, aq
xdeba. roca dResaswaulis Jami dgeba, yma
GamoiferTxavs wuTisoflis mtvers da iwmideba
imisaTvis, rom Rirsi gaxdes jvaris karis
dalaxvisa, radgan jvaris kari wmida adgilia. am
wmida adgilze erTad modian yma da misi cxvari,
misi samsaxuris cocxali gansaxiereba, misi
xorcSesxmuli samsaxuri. garedan ise Gans,
TiTqos adamians mohyavdes aq pirutyvi. magram
sinamdvileSi, Tu jvaris mxridan gamovixedavT
Page 213
ccxiii
jvaris karze amomaval mlocvelebisken, mivx-
vdebiT, rom swored cxvars mohyavs Tavisi pa-
troni, romelic am samsaxuris gareSe ver wa-
rudgeba jvarsa da xucess. yma codvilia, cxvari
_ ucodveli. ucodveli itvirTavs Tavisi cod-
vili patronis ganmwmedelis rols. am piru-
tyviT, ufro misi sisxliT, moipovebs is jvaris
karze amosvlis uflebas.
aris kidev ufro wmida adgili, sadac
mouwevs ymas asvla Tavisi gamomsyidvelis sam-
saxuriT: es aris mTawminda. mTawminda wmidaTaw-
midaa, aq ymas da mis `gamZRos~ _ sacxovars dax-
vdebaT zRurbli, romlis maRla iwyeba
RvTisSvilis gza miRmurisaken, sadac ukve
morige RvTis saufloSi, mis karze wardgeba
RvTisSvili Tavisi ymis samsaxuriT.
mTawminda
fSavis xevSi sami mwvervali atarebs mTawmin-
dis saxels. arsebobs cabaurTis mTawminda,
WiGos mTawminda, axadis mTawminda. magram Gven
SegviZlia pirobiTad vuwodoT mTawminda sxva
mwvervalebsac, romlebic dahyureben Tav-TavianT
saymoTa teritorias da sadac maTi samTo salo-
cavia dasabamidan. es is adgilia, sadac pirve-
lad daarsda jvari, amitomac is yvelaze kvrivi
adgilia; iq asvla evaleba ymas `muxlis dasaR-
lelad~, muxlis daRla ki aris misgan atanili
msxverpli mwvervalze wmida saklavTan erTad.
Page 214
ccxiv
sadidebelSi Girdilis (xevsureTi) wmida gior-
gis jvari (anu `qvena jvari~) amgvarad iwodeba:
`saGales svetad Gamosuli, samkibal(s) Suqis
damkravi~. am frazaSi lakoniurad, miTologe-
muri saxiT aris gadmocemuli jvaris daarsebis
anu jvarGenis misteria. saGale Girdilisa da
kidev sxva jvarTa pirvelGenis adgilia, is maTi
mTawmidaa. svetad Gamosulma jvarma odesRac, sa-
kulto cxovrebis dasabamSi, romelic saymos
preistoriaSia sagulvebeli, Tavisi gamoGeniT
wmida hyo mTa, aqcia ra is sinaid, sadac moses
gamoecxada Tavisi xalxis ufali Weqa-quxilSi.
Gvenc viciT, rom jvari etaneba maRal mwver-
valebs, rogorc mexi; Gven es davinaxeT karatis
jvarGenis andrezis magaliTze. is, rogorc mexi,
ecema umaRles mwvervals da misi Suqi anaTebs
qvemoT aremares. saGalidan wamosulma Suqma
dahkra samkibals da mTawmindis siwmides aziara
igi; samkibali ki adgilia sofel Girdilis
teritoriaze, sadac jvaria daarsebuli.
aseve maTuris mTavarangelozze amboben, rom
is svetad Gamosula sayaWis wverze, aqedan ga-
mofrenila da `qusli moukravs~ eklesiaSi
(adgilis saxelia), sadac kvrivSi Gamarxula (38,
#25502). sayaWis wveri maTuris saymos mTawmindaa.
Page 215
ccxv
yovel mTawmindas aqvs Tavisi wminda war-
suli, romelic dRemde fragmentulad SemorGa
saymos mexsierebas. is, rac dRes SeiZleba
Seikribos saymoSi, aris mxolod naSTi erT
dros arsebuli wmida andrezisa, romelSic
daculi iqneboda mTawmindaze kultis, sakulto
cxovrebis dasabamis ambavi. ai, gadmocema WiGos
Temis mTawmindaze, rogorc is v.bardaveliZes
aqvs Gawerili:
`mTawminda aris sul maRali mTa, misrianT da
WiGoelT zeviT, sul maRali mwvervali. TiTqmis
iq Tovli mkaTaTveSic aris da mariamobis TveSi
axalsac GamosTovs. rogorc gadmogvcemen, aq
yofila erTi beri, zamTar da zafxul iq
ucxovria. hqonia patara samlocvelo eklesiis
msgavsi da TviTonac Turme Sig cxovrobda. misi
samlocvelos xeebi da ficrebi isev ariso^ fi-
crebic da xeebic iseTi wiTelia, rogorc
cxvarT sisxlio. puri am berebs albaT zafx-
ulSi mihqondaT samyofio, Torem iq zamTarSi
misvla yovlad SeuZlebeliao. iq erTi qvevri
yofila, ar viciT wyali iqneboda Sig, Tu Rvi-
noo. imisi saxeli daviwyebulia. daviwyebulia
salocavis mfarveli angelozis saxelic, xolo
mTawmindas eZaxian da im beris nadgomSi kacis
misvla ar SeiZlebao~ (5, 179).
mTawminda da iq mcxvrebi martosuli beri
wmida andrezis saukeTeso elementebia, magram
andrezi TiTqos daviwyebulia, maSin tradiciac
Page 216
ccxvi
gawyvetila; Tumca mTawmindas, viTarca wmida
berTa samyofels, siwmide mainc SerGenia, rac
imas niSnavs, rom tradicia raRac saxiT, safar-
veldadebuli an faruli dinebiT, ganagrZobs
arsebobas. siwmide Zlierad da Rrmad aris Gaf-
esvili mis niadagSi da misi miwa atarebs
siwmidis kvals, rac samudamod SerGa mis saxel-
wodebas. zemoT motanili gadmocema Tumca frag-
mentulia, magram is Seicavs mTawmindis saerTo
andrezis mniSvnelovan elementebs, romelTa Si-
naarsi SeiZleba sxva monacemebis meSveobiT
aRdges. rodesac laparakia imaze, rom berebi
mTawmindaze zamTar-zafxul cxovroben, Gvens
cnobierebaSi aRdgeba maradiuli gazafxulis
(Tu zafxulis) xati: mTawminda iseTi adgilia,
sadac an maradiulad grZeldeba zafxuli, an
zamTari ar avlens pirquS bunebas. crolis
mTaze, romelic ukan-xadus (xevsureTi) sanebis
samTo samkvidrebelia, gadmocemis Tanaxmad, zam-
TarSi `sicive ar scodniv, iseT Tbil yo-
filaisav xalxiv, ro mTel Ramesav ofl
gadazdiodisav^~. aseTive saswaulebrivia sta-
runiSis mTa (svaneTSi), sadac ZvelTagan agebuli
jgragis saydari mdgara da Tovli da sicive ar
scodnia, maradiuli zafxuli yofila (59, 37).
zemoT motanil gadmocemaSi laparakia purze,
romelic berebs zamTar-zafxul samyofi hqoniaT.
am purTanac saswauli unda iyos dakavSirebuli:
marTlac, WiGos mTawmindis andrezSi, ufro
Page 217
ccxvii
sworad, dakarguli andrezis fragmentSi,
naTqvamia, rom erT xevisbers mTawmindaze erTi
naWeri puris amara gamouzamTrebia: ramdensac
mostexda am purs naWers, imdeni emateboda.
mTawmindaze ori qvevris arsebobas mivyavarT
qristianuli sarwmunoebis erT-erT mniSvnelovan
saidumlosTan, romelic, SeiZleba iTqvas, sa-
kulto cxovrebis cxovelmyofeli wyaroa: erTSi
zedaSea, meoreSi _ wyali, ziarebis aucilebeli
nivTierebani. magram is wyali, romelic ziarebis
elementad grovdeba erT-erT qvevrSi, ar aris
Gveulebrivi wyali; is ukvdavebis wyalia, ro-
melic axadis mTawmindis andrezis Tanaxmad
kldidan mosGqefs, rogorc macxovris gangmi-
ruli ferdidan.
yovel mTawmindaze, saymos GvenebiT, berTa
nasaxlarebia, daxavsebuli muxis ficrebi an
`cxvarT sisxlis~ feri ficrebis naSTi, rasac
veravin ekareba, rogorc buxreuls. yoveli
nasaxlari kvrivia, magram kvrivze kvrivia is
buxreuli adgili, sadac wmida berebs ucxov-
riaT odesRac: es wmida miwaa, radgan aq aris
religiis dasabami; es aris saymos sinai, rogorc
iTqva, sadac mosem miiRo rjulis gamocxadeba,
ris niSnadac SemoisazRvra misi Ziri, rogorc
akrZaluli zona (es iyo, Tu ar vcdebi, pirveli
kvrivis Gena saRvTo istoriaSi): `moerideT mTaze
asvlas da nu miekarebiT mis kalTebs. vinc ki
Page 218
ccxviii
mTas miekareba, ver gadaurGeba sikvdils ^~ (ga-
mosvl. 19, 12).
mTawminda Zveli da axali aRTqmis re-
ligiebSi amqveyniuri samoTxis xatia; aq amodis,
aq ikribeba samoTxidan gandevnili adamis STamo-
mavloba. Gveni mTawmindebic atareben am sayov-
elTao, msoflio mTawmindis anu samoTxis niS-
nebs; mTawminda daculia dro-Jamis gamanadgure-
beli moqmedebisagan, aq ar SemouRwevia wuTi-
soflis anu bunebis kanonebs; aq sruli Sesa-
bamisobaa adgilsa da am adgilze mcxovreb
berebs Soris _ oriveni siwmidiT arian mosilni.
aq unda gavixsenoT Tamaris samefo, romelic
agreTve samoTxis xats atarebs: Tamars taxti
maRal mTaze udgas da iqidan ganagebs Tavis
samefos. maRal mTaze maradiuli gazafxulia
dasadgurebuli, ganxorcielebulia sakraluri
qronotoposi: maRali adgili _ weliwadis
maRali dro: adgilisa da Jamis sakraluri er-
Tianoba (43, 156); gazafxuli _ weliwadis droTa
dedofali batonobs umaRles mwvervalze da es
imis gamoa, rom Tamars dro-Jamisa da tarosis
momtani frinveli hyavs datyvevebuli. Tamari,
msgavsad mTawmindis berebisa, saswaulSi cxov-
robs da ar emorGileba bunebis kanonebs, is wu-
Tisoflis gareT dgas. magram sakmarisia Tamari
barad Gavides, rom frinvelma Tavi daixsnas da
gazafxulis dedofalma dastovos taxti, Tama-
ris samefoSi zamTari dadges. aseve icvleba ta-
Page 219
ccxix
rosi staruniSis mwvervalze. Tumca svanur
TqmulebaSi samoTxis dakargvis miTosi Semofar-
glulia kerZo-sagvareulo istoriiT, magram amis
sanacvlod masSi religiuri momenti
monawileobs: jgragis mulzonma (wmida kacma,
sityvidan `monazoni~), romelic Tavisi xalxiT
staruniSis maRal mTaze jgragis eklesiis
gverdiT saxlobda, ver daicva misTvis mibare-
buli skivri, romelSic zamTris momyvani frin-
veli iyo gamoketili; frinveli amofrinda
skivridan da staruniSis mwvervalze pirvelad
movida Tovli. mulzoni Tavisi sagvareuloTi
iZulebuli Seiqna daetovebina staruniSi da ba-
rad Gamosuliyo. rogorc Tamaris, ise sta-
runiSis TqmulebaSi mkafiod ikiTxeba miTosi
adamianis dacemisa, misi gandevnisa samoTxidan.
ra moxda mTawmindaze? mTawmindac daikarga
adamianisaTvis da miuwvdomeli Seiqna. berebi
gadaSendnen im saswaulebTan erTad, romlebic
maT cxovrebas axlda. maradiuli gazafxuli,
ukvdavebis wyaro, zedaSis qvevrebi, dauleveli
puris arseboba _ es iyo umaRlesi religiuri
cxovrebisa da siwmidis gamoxatuleba. mTawmin-
daze Sewyda es cxovreba da amis mizezad an-
drezi siwmidis daklebas miiGnevs. andrezi
gveubneba, rom adamiani daeca, ris gamoc misTvis
daikarga samoTxe mTawmindaze. magram is ar gam-
qrala, is ar STaunTqavs wuTisofels; is, mar-
Talia, fizikuri TvaliT ar ixilveba, magram
Page 220
ccxx
cocxlobs mkadreTa da rGeul pirTa xilvebsa
da idumal gamocdilebaSi, radgan, msgavsad
jvaris saidumlo ganZisa, masac safarveli aqvs
dadebuli.
samagaliTod mogvyavs ukanxadus sanebis
mTawmindis _ croliswveris andrezi, rogorc is
al. oGiaurs aqvs Gawerili:
`winav crols yofil darbasic, saqvabeic
sanebis jvarisai. iq udenav PaduelTac, kala-
TonelTac zamTar-zafxul sadReobod. iq
wasuls xalxsav arc sciodisao-d’ arc zvav mau-
vidisav. iq tye ar asa-d’ zamTris SeSa vercaiT
uzidav’ Porciv ucecxlod duRdisav darbasSiav.
saklav ro migvyvandisav, Tovlzed isr gaiarisav,
ro Tovl ar gautydisav. iq wasayvan saklavi
xalxs win Tu daudgisa-d’ Tao SaPdis crols
zamTris. sxvakan ro qarbuqv iyvisav, iqav Tbil
iyvisav, rosac dReoba iqnebod. iq yofil gamar-
Tul yvelai _ qvabi, saqvabe, darbasi, suyvelai.
weliwadSi (axal wels) mekvleTac iq udenava-d’
manamden iqiT mekvlen ar mavidodes, xalx Sin
yofilas patimari^ mekvleT mixqoniv marto san-
Teli-d’ Rame iq uTenebavis. sicive ar scodniv.
iseT Tbil yofilaisav xalxiv, ro mTels Rame-
sav ofl gadazdiodisav. Pel migexlaTav, qvaic
Tbil iyvisao-d’ miwaicav. mixqonebiv sefeebi ro-
gorc mekvleT wesi asa-d’ sefeebze dakrul san-
Tlebsac Taod gaekidisav. Tu vin an wmidad
namyof ar mividao-d’ an sofelGi namyofs naRa-
Page 221
ccxxi
latar ra visad eqnebod, imis sanTels ar
meekidisav cecxlio-d’ mTel mekvlen Tu
masTxovdes madlsa-d’ Saexvewebodes^ sanebis
jvar raxan mavidisav, ganaTdisav iqaobaiv,
TvaliT ki verai vnaxidiTav, scodniv winaT, nax-
isav an mkadremao-d’ an xucesmaod, imas gama-
ucxadisav Tavis brZanebai. maSin Zalian wameba
yofilas, Zalian siwmide^ memr is wameba TanTan
daikarg, aRar swams xalxsa-d’ xTiSvilic TanTan
axPd. aRarc Porcm daiwy ucecxlod duRili,
aRarc sanTlebs ekidebod cecxli. xalxsac
scioda-d’ qarbuqvisgan veRar dadiodesa-d’
daanebes Tavi wvers siarulsa-d’ gaaGines dabla
salocavi^ imis memr maikargnes darbasi, saqva-
beic crol, ro aRarc vin icis sad iyvnes, verc
vin midiod iq, sadac eWvi iyvad^ mainc amobdes,
ro safarvel daedvav^~ (62, 203-4).
andrezSi aRwerilia saswaulebi, romlebic
atareben amqveyniuri samoTxis niSnebs, amave
dros gvixataven saymos religiur yofas mis
umaRles arsobriv gansaxierebaSi. aq gadmoce-
mulia kultis pirvelsaxe, misi Seuryvneli
mdgomareoba da yovelive es ymaTa rwmenaze da
siwmideze dgas. siwmidisa da rwmenis daklebis
Sedegad saswaulebi wyvets moqmedebas crolis
wverze da sakulto nagebobebs, rogorc graalis
Tass an uwmides ganZs rasme, safarveli efareba.
es ki imis imeds iZleva saymos SegnebaSi, rom es
yvelaferi _ wmida warsuli sabolood ar gam-
Page 222
ccxxii
qrala da odesme mainc iGens Tavs. saymo mudam
elis jvarGenas, is elis agreTve sakraluri
warsulis Semobrunebas. ar arsebobs dafaruli,
rom ar gacxaddes. es xom mis rwmenaze da
siwmidezea damokidebuli. es icis saymom. ai, es
principi _ dafarulis saboloo gacxadeba _
udevs safuZvlad andrezs guroel monadireze,
romelic sikvdil-sicocxlis mijnaze miRweuli,
Seiqna mxilveli saymos sakraluri warsulisa.
grZeldeba crolis wveris `mTawmindis~ andrezi
al. oGiauris GanaweriT:
`erT menadires guroels kananaT mangias da-
Ramebiyv nadirobaGia-d’ uGin Rame yofiliyva-d’
ar scodniyv, sad iyv. misuliyva-d’ ex Rgonebiyv.
Sasuliyv RamiTa-d’ damdgariyv. sizmarGi maSGve-
nebiyv kaci. Taodac TeTri iyvav, ro TvalT ar
iyridav. maTraP eWirav PelSiao-d’ wamamkrav ma-
TraPis wveriv _ Senav aq ra gindodav, raad
Samaxvediv aqav. amav Rames unaxav sizmarSi Tavis
verZi oTxrqai. uTqom sizmarSi sxva kacs, ro eg
verZiv aq unda maiyvanao-d’ daxklav. ro ga-
maRviZebiv mangias, isiT Tbilad viweviv, ro ofl
gadamdiodao-d’ gaTenebuliyvav kidevac. amdgar
maSiva-d’ mauTxovav madli-d’ SauTqom is oTxrqa
verZi, ro zafxulis aq maviyonao-d’ ro kargad
gasinaTlebula, dauazreio-d’ darbasSi sadam ki
vweorav, Tqvis mangiam. yvela iyvav gawyobiliv
skamebiv, sacecxluriv, sakideliv, zedganic iyvav.
suyvela gamarTuloba iyvav spilenis qvab-
Page 223
ccxxiii
tablebiv. gakvirvebul davrGiv, aq mavsulorav.
gamasul iqiTao-d’ unaxav meore karni Sasavalni.
Sasula-d’ aq saqvabe yofil gamarTul, qvab-
sakideli. did salude qvabi, SeSanic iqav iyvne-
sav qvabis ZirGiav^ mapativev, ro Sens karGia-d’
kamalaSi Samavvardnilorav Ramis sibnelis ga-
moTao-d’ aTengenas Gemi oTxrqaiT verZiT SamavP-
debiv^~ (62, 205-6).
sizmari da cxadi gadadis erTmaneTSi da es
ori mdgomareoba qmnis monadiris, viTarca
mkadris, gamocdilebas. Gven viciT, rom mona-
direni xSirad jvarGenis mowmeni arian: isini aR-
moaGenen jvaris niSnebs da axali jvari moaqvT
saymosaTvis. es imis gamoa, rom monadire Tavisi
mowmidarobiT TiTqmis mkadris statuss aRwevs.
am andrezSi ki vxedavT, rom mis winaSe gar-
Rveulia wuTisoflis sinamdvile da sakraluri
warsuli aGens Tavis realiebs, rogorc im leg-
endur mkadreTa winaSe, romelnic RvTisSvilebs
suliT aRtacebuli dahyavdaT jvaris safarvel-
dadebul siwmideTa saxilvelad. safarveli, ro-
melic adevs didi xnis winaT gauqmebul sa-
kulto nagebobebs, niSnavs, rom sakraluri si-
namdvile ganagrZobs arsebobas Tavis gansa-
kuTrebul dro-JamSi da Senaxulia im saxiT, ro-
gori saxiTac is moqmedebda warsulSi (mona-
direm ixila ara naSTebi, aramed dauzianebeli,
mrTeli sinamdvile kultisa) da rom iq SeRweva
da iqidan ambis gamotana SesaZlebelia; im si-
Page 224
ccxxiv
namdvilis TviTmxilveli da ganmcdeli mkadre
Tu monadire sakuTari gansacdelisa da ga-
mocdilebis safuZvelze qmnis mTawmindis an-
drezs. mxolod am gziT iqmneba andrezi da iZens
sayovelTaobas.
saymo da ganZi
`^ aq fSavsa Sina ars eklesia laSasagan aSe-
nebuli, romelsa Sina arian mravalni xatni da
jvarni oqro-vercxlisani, WurWelni da wignni,
da uwodeben laSas jvars, da aquT sasoeba mas
zeda friad, rameTu verca fSavi, verca Pevsuri,
ukeTu iSovnos oqro anu vercxli, veraraid ix-
mareben Tavisad, aramed miuZRvnis laSas-jvarsa~
(75|, 533).
vaxuSti batoniSvilis es sityvebi zustad ax-
asiaTebs fSavel-xevsurTa da sxva kuTxis say-
moebis damokidebulebas napovni ganZisadmi. ganZi
jvars ekuTvnis, iseve rogorc misi sakuTrebaa
is teritoria, sadac mkvidrobs saymo. jvarma
saymos teritoria moupova, devebs gamohglija
miwa-wyali da adamianebs gadasca; amitomac yve-
laferi, rac ki am miwa-wyalze moipoveba, jvaris
sakuTrebaa. am WeSmaritebis saukeTeso gamox-
atulebaa kvrivi adgilebis arseboba saymos
teritoriaze. adre iTqva, rom saymos teritoriis
nebismieri adgili potenciurad atarebs kvrivis
gamovlinebis (kvrivGenis) SesaZleblobas. da ai,
aseTi SesaZlebloba Tavis ganxorcielebas pou-
Page 225
ccxxv
lobs ganZis gamoGenis saxiT. m.eliade wers:
`ganZi aris sakraluris _ absoluturi realobis
grZnobadi xati~ (154, 135).
rogorc jvars hyavs Tavisi unji ymani, unji
saymo, aseve mas aqvs ganZi, nivTieri faseulobis
saxiT (Zvirfasi liTonebi, Zvirfasi samsaxure-
beli WurWeli da sxv.); `unji~ da `ganZi~ sinoni-
mebia; zogierT saymoSi RvTisSvili iwodeba `un-
jis yaraulad~ an `unjis angelozad~. ukanxadus
mTavari jvari moixsenieba rogorc `sajanges
unjis angelozi, gmiri saneba~ (62, 56); aseve qmo-
stisa da Rulis kopala iwodeba `unjis angelo-
zad~ (6, 103, 107); SatilSi erT-erT jvars ase mi-
marTaven: `laRo ganZis angelozo~ (6, 75).
jvari patronobs, yaraulobs Tavis saymosac
da ganZsac, romelic Tavis mxriv, rogorc kvrivi
materiis umaRlesi gamovlineba, RvTisSvilis
erT-erTi niSania.
amitom aris, rom `verca fSavi, verca Pevsuri,
ukeTu iSovnos oqro anu vercxli, veraraid ix-
mareben Tavisad, aramed miuZRvnis laSas-jvarsa~.
vaxuStiseuli daxasiaTeba fSav-xevsurTa imiTac
aris sagulisxmo, rom igi gvimxels ganZis sak-
ralur aspeqts. am sakralurobis Segnebis ZaliT
ymas ekrZaleba ganZeulis gamoyeneba sayo-
facxovrebo saWiroebisaTvis: is wmidaa da
mxolod da mxolod jvarSi unda inaxebodes da
jvaris samsaxurs xmardebodes. es Seuvali
kanonia jvaris saymoSi. da ara marto jvaris
Page 226
ccxxvi
saymoSi. `^Tu vinme miwaSi raime samkauls ipov-
nida, eklesiaSi mihqonda da iq xatTan debda~,
adasturebs am Gveulebas s.makalaTia qsnis
xeobaSi (52, 8). am dauwerel kanons, romelsac
rogorc TavisTavad cxads, asrulebs jvaris yma,
akrZalvis saxiT vxvdebiT saeklesio samarTlis
dokumentSi `did sjulis kanonSi~: `WurWelTa
oqroYsa da vercxlisaTa da tiloTa nuRaramca
vin miixueWs saPmarad Tvissa, rameTu usjuloeba
ars^~ (21, 146).
rogorc yvela sakralur realobas, ganZsac
safarveli aqvs dadebuli; is miuwvdomelia
rigiTi ymisaTvis; is saidumloebiT aris moculi
da am viTarebis gamoxatulebaa jvaris ganZis
samalavebis arseboba. is dafarulia ara mxolod
gareSe TvalisaTvis da ara mxolod mparavis
SiSis gamo, aramed TviT saymos TvalisTvisac,
romelsac misi xilva mxolod did dResas-
waulebSi SeuZlia. adamianis mier dawesebuli
samalavi warmoadgens jvaris mier Tavis sagan-
Zurze dadebuli safarvelis imitacias. ra
mizeziTac ar unda SemoRebuliyo samalavebi
jvaris ganZisaTvis, es idumaleba, rasac ganZs
aniWebs samalavi, ganZis arsebiTi, miucilebeli
Tviseba Seiqna. jvaris ganZi saymos ver war-
moudgenia samalavis gareSe, romlis adgil-
samofeli saymoSi mxolod orma kacma SeiZleba
icodes. es ori kaci jvaris daniSnulia am sam-
saxurSi. maT ewodebaT meganZurebi. aq, sxvaTa
Page 227
ccxxvii
Soris, unda SevniSnoT, rom arsebobs uTuo
kavSiri meganZuris daniSnulebasa da gudanis
jvaris saymos Zireul saxelwodebas Soris:
gudanis jvaris saymos ewodeba samaganZuro, al-
baT, imis niSnad, rom is, rogorc Tavisi jvaris
unji yma, jvaris ganZis mcvelia; saxelwodeba
TiTqos gvauwyebs, rom mTeli saymo maganZure-
bisgan aris Semdgari, Tumca istoriulad da re-
alurad ganZTan siaxlovis privilegia jvaris
mier arGeul ramdenime pirs aqvs miniWebuli.
ganZi, rogorc sakraluri ram, gareSeTagan
xeluxlebeli da miuwvdomeli unda iyos. is ar
unda Gandes, is saimedod unda iyos daculi da
dafaruli; ar unda Gandes miwis zedapirze, ar
unda iyos gamoqveynebuli am sityvis pirveladi
mniSvnelobiT. rogorc saidumlo, is miwaSi
marxia da ar unda enaxvebodes mzis naTels, ro-
gorc mzeTunaxavi. amitom ganZis miTosuri
adgilsamyofeli miwisqveSeTia an mdinaris
fskeri (rogorc, mag., nibelungTa oqrosi), an ga-
moqvabulebi, xelovnuri Tu bunebrivi, mitove-
buli nasaxlarebi da nacixvarebi, sadac am-
qveyniuri yofa-cxovreba karga xnis Semwydaria.
ganZi dafarulia, magram ar arsebobs dafaruli,
rom sabolood ar gamocxaddes. oRond dafa-
ruli yvelas ar gamoecxadeba, ganZi yvelasaTvis
ar iGens Tavs. Zvel eposebSi Zieba ganZisa, misi
xilva da mopoveba gansakuTrebuli warmoSobis
gmirTa xvedria. xSir SemTxvevaSi es epizodi
Page 228
ccxxviii
ZiriTadi gamocdilebaa maT cxovrebaSi.
SemTxveviTi ar aris, rom `gilgameSianis~
prologSi sagangebod aris naxsenebi `saunjis
migneba da dafarulis gaxsna~ (aq `saunje~ da
`dafaruli~, rogorc vxedavT, sruliad iden-
turi realobebia). germanul-skandinavuri miTo-
sis sigurd-zigfridi Tavis saxelovan
Tavgadasavals swored ganZis xelSi GagdebiT
iwyebs, Tumca ganZis floba misTvis tragikuli
aRmoGndeba. aqedan unda dagveskvna, rom sigurdi
Tu zigfridi da nebismieri eposisa Tu miTosis
gmiri, romelsac Rupavs oqro, ar aris misi WeS-
mariti patroni. farnavazma miagno uxsovari
drois ganZs da am ganZma gaamarjvebina mas, rad-
gan is iyo STamomavali `TavTa maT qarTlisaTa~.
Gveni saymoebis andrezebSi ganZis Zieba, ro-
gorc wesi, jvaris mier aris STagonebuli.
jvaris rGeulni _ mkadreni midian jvaris
davalebiT saxifaTo laSqrobaSi ganZis wamo-
saRebad, romelic devebis sakuTrebaSia (an,
SesaZloa, devebisgan iyos mitacebuli da misi
dabrunebis dro dgeba). mkadre Tavs swiravs
jvaris davalebis Sesasruleblad, is safrTxeSi
igdebs sicocxles, Zlevs SiSs, romelic mas eu-
fleba im ucxo, araadamianur samyaroSi moxve-
drisas, rogoric SeiZleba iyos devTa saxli,
sadac devebis qorwilia, an qajTa cixis nan-
grevebi, `cixei qajTa Zveleburi, eexla yoreni.
Page 229
ccxxix
iqiT amasataneb Tvaleb asav, uTqom gaxuas, jvar
meubnebisav, ialgundebiav^~.
mkadres gansacdeli
Tu ganZis qona aucilebelia jvarisaTvis, _
mkadrisaTvis, raTa is jvaris mkadre iyos, au-
cilebelia gansacdeli, romelic dakavSirebu-
lia ganZis xilvasTan da mopovebasTan. es gan-
sacdeli, romelSic misi sicocxle bewvze
hkidia, sadac is sikvdil-sicocxlis mijnamdea
misuli, SeiZleba iTqvas, aris mkadreobis skola
da man es unda gaiaros, Tu surs, rom iyos
mkadre. man unda gadaabijos zRurbls iqiT da
gadavides sxva samyaroSi, jvris samyaroSi. mas
SemTxveva eZleva aRmoGndes safarvelaxdili gan-
Zis winaSe anu, sxvagvarad rom vTqvaT, uxdeba
gareSeTaTvis uxilavis xilva. adgili, sadac
kacma unda ixilos ganZi, gansakuTrebuli
adgilia; is, SeiZleba iTqvas, arc ki ekuTvnis im
sivrcul sinamdviles, romelSic cxovrobs
saymo. misi gansakuTrebuloba, rac axasiaTebs
kvrivs, dauyovnebliv iGens Tavs, rogorc ki ada-
miani dalaxavs mis zRurbls. yvelaze gavrcele-
buli adgili ganZis Genis adgilTa Soris Zveli
nacixvarebia. maTi mxolod arsebobac ki warmo-
Sobs Tqmulebebs, romlebic SeiZleba sruli-
adac ar asaxavdes sinamdviles, raime kavSirs
realur viTarebasTan. TiTqmis yvelgan, sadac ki
nacixvaria, mis mezoblad mcxovrebis SegnebaSi
Page 230
ccxxx
is raRac saidumlos inaxavs, rac xSiroad ganZis
saxiT aris warmodgenili.
nacixvari yvelafrianad, rasac is inaxavs, ux-
ilav-xilulianad, ara mxolod sxva sivrceSi
mdebareobs, aramed is sxva droSia moqceuli. es
adgilebi, romlebic soflis zemoT mdebareobs,
buxreulia, rogorc ganmdgari wuTisoflis si-
namdvilisagan; amitomac aq ikrZaleba yofiTi
saqmianoba. es iseTi adgilebia, sadac, vaJas
sityvebiT rom vTqvaT _
iq xom xvniT aravina hxnavs,
arc vin ras sTesavs TesiTa^
isini mitovebulni, `dawirulni~ arian jvar-
Genis molodinSi.
arxotions, vinme aliaT uSiSas aseTi ambavi
SeemTxva nacixvarSi. saymo ucvlelad inaxavs mis
monaTxrobs:
`aliaT uSiSa ityoda: erTxel vxnavdi cixis
kiserao (nacixvari nasoflaris Tavze). saPnisi
rasam gamedo, da daJRarundao. Gavxene da qvabi
idga oqro-vercxliT savseo da zed wiTeli
oqros feri Pbo iwva da Tvalebs abobinebdao.
mere aRaraferi maxsovda, ra damemarTao da gonT
ro movedi, me da Gemi Par-guTani WalaSi Gavsu-
liyaviT areul-dareulio^~ (66, 61).
adgili, sadac oqro-vercxliT savse qoTani
emarxa, dakargula; unda vifiqroT, rom am are-
mareSi xvna-Tesva Sewydeboda da warmoiSoboda
akrZaluli sivrce. ai, sad ebjineba erTmaneTs
Page 231
ccxxxi
andrezi da sinamdvile. kvrivma oqrosferi xbos
Tvalebis brialiT moisrola Tavisagan cno-
bamixdili xorcieli, ucabedad mxilveli
saidumlosi, romlis xilva mokvdavisaTvis
autanelia. nacixvaris ganZs, romelic `qvesk-
nelSi mavalma~ saxnisma aRmoaGina, _
saxnisma Tqva: qveSknels daval,
mzisa Suqi menatreba^
_ yarauloben ara devebi da qajebi, an qve-
warmavalni (skandinavelTa poetur enaze oqros
metaforaa `gvelis sawoli~), aramed gamoucnobi
xbo, romelic Tavzardamcemia swored Tvinieri
arsebisagan moulodneli Tvalebis bobiniT*.
ganZi, oqrosferi xbo, cnobis mixda _ am mo-
tivebze agebuli kidev ori andrezia fiqsire-
buli aleqsi oGiauris GanawerebSi. Tu aliaT
uSiSa SemTxveviT, xvnis dros waawyda ganZs, qve-
moT motanil andrezebSi RvTisSvils mihyavs
Tavisi mkadre saSineli saganZuris saxilvelad.
pirveli exeba karatisjvaris mkadres omas.
`oma jvaris Pel-kaci iyva-d’ rwmunebuli. oma
koWla kac iyvisao-d’ codviT davidodisav.
magram karatis jvarsav xan sad daxyvandisao-d’
xan sadav. winav koWla ar yofilao-d’ gveleTSi
dakoWlebulav. masvliv omas karatis jvari Pel-
zeda gamaucxadebav, ro gveleT unda wavidaTav.
iqav samalaviao-d’ is unda amaiRav. gamaxyolios * oqros ganZi rom Tavisi Sesatyvisi feris cxovelis (Txis, xbos, xaris, cxenis, Zroxis da sxv.)
saxes iRebs, es dadasturebulia slavur folklorSi (113-a, 365-6).
Page 232
ccxxxii
omai-d’ win liqokis xati gamazRoliv. aragvze
isr Gamauvlav, ro vervis unaxav; safarvel zde-
biv omaisacao-d’ karatis jvaris xatsac. gveleT
ro misul, sadac samalav iyv, imis karze gaGer-
dav xativ, iwro GasaZrom yofila-d’ GazRoliv
xati-d’ Gasul omai. Sig ro Sasulan, unaxav, ro
didZal Tas-ganZ yofil dadgmuli. Taro iyvao-d’
sru eWirav Tasebsav. vercxlis suraeb idgav
erTs Tarozedav, sru Sibianebi. erTiv vercxlis
yavarjen uyudav erTs kuTxeSiav. meores kuTxe-
Siav did qvab idgav saludei-d’ zedav oqros
feriv yviTel Pbo iwvav. raira asav am qvabSiav,
aim qvabsav jox Samavxkariv, dadgav jRar-jRuriv
qvabSiacao-d’ raic Tas-ganZ iyvav, suyvela Zirs
daecao-d’ dadgav jRrialiv. im jRar-jRurze
maibrunav Tavi, zed ro iwvav, im Pbomao-d’ Sama-
mibRvirav. oma SaSinebula-d’ gamavardnil ga-
reTi, gonT axPdiv, gamagorvil, gadavardnil
kldeTa-d’ damrGal aiq. gonT ro mavediv,
icodisav omamav, kldeT ZirSi vegdio-d’ erTs
fePsac veRar viyolebdiv. aRarc xati iyvav iqao-
d’ aRarc angeloziv. memr mwyemsebs mauPelav
omai-d’ gaugebiebav xalxisad^~ (62, 563)).
analogiuri gansacdeli gaiara xaxmatis
jvaris mkadrem SiSiam:
`^erTxel uTqom SiSiaisad PaPmatis jvars,
ro waedio-d’ ukanamSav (ukanafSavs) mamicadevo-d’
miac iq maolav, iqav erT saqmei gvaqvav
gasakeTebelio-d’ is gavakeTaTav. wamasul SiSi-
Page 233
ccxxxiii
aio-d’ masul ukanamSav. ucdav aq ors dResa-d’
arcad masvliv jvari. mesames dRes Pelze masv-
liv tredis aRiT. unaxavs ukenamSavlebsaca-d’
mauyvanav kvamlis saklavi; saklaveb ro dauPocav
SiSiaisad gauwevav wyarosTaviske* jvars. wyaro-
sTav ro misulan, erT beRel yofil, sadac arvin
ar midiod. misul mfrinav xati-d’ mixyoliv,
Sasul xat beRlis nangrevSia-d’ Saxyoliv SiSi-
aic. iqav erT did sip idvao, jvarma saiT damiye-
nav, ro eg sip axPadev. auPdav sipi-d’ erT qvab
amaGenil oqro-vercxliT savse. zedav erT Pbo
iwvav yviTelio-d’ abobinebdav wiTelT TvalTav.
SiSias ro Pbo unaxav, daSinebula-d’ gonT aPdiv.
gonT ro mavediv, gamoveyvanev mSavlebso, wyals
masxemdesav. memr aRarc vin mixParebiv am beR-
els^~ (62, 567-8).
erTi SexedviT, am mkadreTa
Tavgadasavali TiTqos marcxiania: ad-
amiani ver uZlebs jvaris ganZisadmi
Tvalis gasworebas da mis pirispir
dgomas. Tumca mkadre xelcarieli
brundeba, magram mis SegnebaSi samudamod aris
GabeWdili jvaris ganZis xati _ es aris am gan-
sacdelis Sedegi. gansacdelma unda aRzardos,
Seqmnas mkadre. amitomac gansacdeli, romelsac
jvari SeamTxvevs maT, ar aris SemTxveviTi. arc
aliaT uSiSa wawydomia xvnis dros miwaSi
* adgili ukanafSavSi, sadac daarsebulia ukanafSavis saTemo xati giorgi wyarosTauli.
Page 234
ccxxxiv
Gaflul ganZs SemTxveviT. aseTi gansacdeli,
rogorc Zlieri gamocdileba, jvaris rGeulebis
privilegiaa da mas TavisTavadi Rirebuleba aqvs,
imisgan damoukidebliv, Tu rogor damTavrdeba
Tavgadasavali. rasac mkadreebi xedaven, sxve-
bisaTvis uxilavia an ekrZalebaT dasanaxad. ras
xedaven isini? oma liqokelis xilva srul su-
raTs iZleva imisa, Tu ras warmoadgens jvaris
saganZuri: sakraluri sagnebi isea ganlagebuli,
rogorc asvenia isini dReobidan dReobamde
samalavSi, sadac oma moxvda viwro GasaZvromiT,
romlis siviwroves simboluri daniSnuleba aqvs.
erTis mxriv, samalavi gvagonebs darbazs da oma,
liqokis jvaris mkadre, nacnob garemoSia moxve-
drili, amitomac aq misTvis TiTqmis moulod-
neli da saSiSi araferi unda iyos. magram Tu
gavixsenebT, rom liqokis jvaris saarsodan vi-
wro samalavamde mTels gzaze xorciels safar-
veli aqvs dadebuli, unda vifiqroT, rom oma
miRma samyaroSia moxvedrili. iseve rogorc
gaxua megrelauris kvals vkargavT mas Semdeg,
rac RvTisSvilebma mas suli amoarides da
usxeulmyofeli gaiyolies qajaveTis gzaze,
aseve omas fizikur sxeulze dadebuli safar-
velic migvaniSnebs mis gadasvlas sxva samyaroSi.
omam, SiSiamac unda gadalaxon, dalaxon
zRurbli, romelic mijnavs erTmaneTisagan
nalax da sakralur sivrceebs. gasasvleli ki,
anu, rogorc gadmocemaSia naTqvami, `GasaZromi~,
Page 235
ccxxxv
viwroa, rogorc bewvis xidi da is Gven gvagonebs
qvesknels, sadac Gadian (es maTi aucilebeli ga-
mocdileba unda iyos) Zveli miTologiuri
eposebis gmirebi. Gveni mkadreebic maT ricxvs
ekuTvnian, e.w. `maZiebel gmirTa~ ricxvs, ro-
melTa Ziebis Sedegi, sabolood, raRac WeS-
maritebis aRmoGenaa. maTgan gansxvavebiT Gveni
mkadreebi kultis msaxurni arian da Tu isini
raime WeSmaritebis aRmomGenni xdebian, es WeS-
mariteba jvarTan aris dakavSirebuli da isini
mas miwis gulSi daunjebuli ganZis saxiT Wvre-
ten. ganZi, rogorc WeSmariteba, saidumloebrivia
da is ar Zevs miwis zedapirze, is miwis siRrme-
Sia saZiebeli. es aris jvaris WeSmariteba da is
Tas-ganZSia ganivTebuli.
xaxmateli mkadre SiSia Tavis jvars sruliad
sxva sazogadoebis, sxva saymos teritoriaze
mihyavs ganZis saxilvelad. amasac Tavisi mniSv-
neloba aqvs andrezSi: jvarma icis da SiSiamac
unda ixilos da icodes is, rac ukanfSavelebma
ar ician, saxeldobr, ras imarxavs maTi mitove-
buli, ukve nangrevebad qceuli beReli (`erT
beRel yofil, sadac aravin ar midiod~); beReli
xom wmida nagebobaa, sadac jvaris mkadre fex-
SiSvela GoqiT Sedis; masze ufro wmidaa nabeR-
lari, sadac aravin ar Sedis.
saganZuris xilvas Tan axlavs SiSis gancda,
radgan mxilveli grZnobs, rom mas sakralur re-
alobasTan aqvs saqme. aq Gven vawydebiT iseT vi-
Page 236
ccxxxvi
Tarebas, rodesac SiSi, saRvTo SiSi, religiuri
Semecnebis dasabamia. cnobil germanel mistikoss
iakob boemes aseTi gansacdeli hqonda si-
WabukeSi: samwyesurSi yofnisas is moulodnelad
aRmoGnda gamoqvabulis win, romelSic oqroTi
savse uzarmazari WurWeli idga. am saxilvelma
iseTi Tavzari dasca ymawvils, rom is ukanmi-
uxedavad sirbiliT gaecala iqaurobas. mas Sem-
deg gamoqvabuli Ria aRarasodes unaxavs (141,
185). gamoqvabuls masSi daunjebuli ganZiTurT,
mkadreTa eniT rom vTqvaT, safarveli daedo.
magram iakob boemesaTvis es ganumeorebeli
xilva mis momaval mistiur gamocilebas, RvTiur
WeSmaritebaTa gamocxadebas moaswavebda.
mkadre jvaris saidumlos da WeSmaritebas
ganZis saxiT ixilavs, radgan jvaris WeSmariteba
mis ganZeulobaSia ganivTebuli. magram mkadris
gamocdilebaSi oqro-vercxli da sxva ganZeu-
loba _ materialuri faseulobani, ar aris er-
TaderTi realoba, raSic daunjebulia jvaris
sakraluroba. kidev ufro Rrmad, vidre ganZi,
inaxeba mironi, SeiZleba iTqvas, kultis uxr-
wneli esencia, romlis unikaluri andrezi da-
kavSirebulia erTaderT jvarTan xevsureTisa _
xmalas mTavarangelozTan, odesRac bude-
xevsureTis SuagulTan, sadac ikazmeboda
saerTo-saxevsureTo salaSqro droSa, vidre
gudanis jvari gamoGndeboda asparezze da
aRzevdeboda.
Page 237
ccxxxvii
ai, es andrezic im saxiT, rogorc is Gawer-
ili aqvs al. oGiaurs:
`^ am PmalaSi mdgar erTi Zalian maRal
alvis xe. im alvis xes mironi gamazdeniv. am
alvis xes ZirSi darani xqoniva-d’ maRla alvis
xis gverdze didi cixei mdgar, alvis xis Ziri
Sig am daranSi yofilasa-d’ am darans safarveli
zdebiv. gaxua ro yofil PeTaSauri, is angeloz-
Tan wilnayar yofila-d’ imaTTan uvlav. erTxan
gudanis jvar miuyvanav gaxua PmalaSia-d’ Gauxde-
nav daranSi. im siRrme Gasaval iyvav, icodisav
gaxuamav, ro cxra feP sanTeliv Gasaes damWir-
dao-d’ cxra feP sanTeli amaesasav. ro GavPediv,
iqaobaiv sanTlebiT iyvav garaprapebuio-d’ aTa-
sis rigis xTiSviln ad-Gadiodesao-d’ gaxqondiv
mironiv. alvis xes daWkdeuli xqondao-d’ iqiT
gadmadiodav mironiv. ZirSiav qoTan edgao-d’ Sig
ewveTebodav ais mironiv. erT angeloz edga
Tavzedao-d’ romenic xTiSvil mavidodav, maxqon-
dav samirone oqros boTlebio-d’ is angeloziv
usxemdiv mironsao-d’ istumrebdav yvelasav.
oqros sawyavi xqonda-d’ imaT uwyevdav. mia-d’
gudanis jvarsac magvcesav mironio-d’ wamavedi-
Tav. sakvirvel sanaxaoba iyvav iqaobaiv, ro sru
raprap iyvao-d’ Pma amauReblad Sad-gadiodesav
xTisnasaxniv^~ (62, 572).
xmalas salocavi da mironmdinari alvis xe
aGens Tavs mkadres Tvalwin, rogorc religiuri
cxovrebis Suaguli. es aris yvelaze mniSvnelo-
Page 238
ccxxxviii
vani gamocdileba mkadresi, ufro mniSvnelovani,
vidre ganZis xilvaa. am dros mkadre Wvrets, ro-
gorc mistikosi, religiis dasabams _ mironis
wyaros _ da RvTisSvilTa saidumlo saqmianobas
miwis gulSi, saidanac maT amoaqvT Tav-TavianTi
saymoebisaTvis mironi, rogorc kultis ma-
cocxlebeli wmida nivTiereba. andrezi inaxavs
im xanis xsovnas, rodesac mironi iyo ara
mxolod niSani Tu simbolo kultisa, aramed
misi aucilebeli elementi, romelic
monawileobda mniSvnelovan saidumlo ritu-
alebSi. xmalas mironis andrezi qristianuli
eklesiis wiaRidan iRebs dasabams. Zneli ar aris
xmalas mironmdinar alvis xeSi gamovicnoT
mcxeTis mironmdinari sveti, romelic idga
sveticxovlis pirvel taZarSi _ qristianuli
saqarTvelos sakralur SuagulSi; aq duRda mi-
roni da aqedan nawildeboda is mTels saqarT-
veloSi, rogorc xmalas mironi xevsureTis
salocavebSi. mirons, iseve rogorc Tas-ganZs,
vxedavT kultis genezisSi, rasac gvidasturebs
erTi xalxuri leqsi:
qalaqSi sion-saydari
bagrationT aagesa,
maRla caSi aiyvanes,
Tavs gumbaTi daadgesa.
qveS mironi gubed dadga,
ymawvilebi danaTlesa
(100, 13).
Page 239
ccxxxix
rogorc iTqva, mironis gamoyeneba saymos re-
alur sakulto cxovrebaSi preistorias
ekuTvnis, amitom istoriul xanaSi is iZens sim-
bolur mniSvnelobas, gardaiqmneba ra jvaris
ganZis sublimur saxed. magram ganZis sublimacia
Tavis umaRles zRvars aRwevs, roca is mkadres
jvaris saxiT gamouGens Tavs. es aris jvaris ni-
Sani, romelsac xevsurulad ewodeba xati.
gudanis jvaris mkadris, gaxua megrelauris sam-
kadreo biografiaSi amgvari gamocdileba das-
turdeba. momyavs al. oGiauris Ganaweri:
`^ gaxua wauyvanav xvTiSvils gergetis Tava-d’
Sauyvanav beTlemis saxlSi. ro Sevediv, Tqvisav
gaxuamav, _ savse iyvav is saxliv xatebiTao-d’
TamaSobdesav. zog xatebiv tredebiviT iyvao-d’
ireodav erTmaneTSiav. imTven iyvav xatebiv, ro
buzvebiviT gad-gamadiodesav. erTiv oqros akavan
idgao-d’ Sigav ymawvil iwvav. tredeb daRbrun-
nevdesav Tavzedao-d’ ifqlis marcvlebs aWmevde-
sav. gaxua iqiT ro wamasula, wamouyvanav erT
mfrinav xati. es xati nawiliani yofil, ro
RamiTav SuqT uSobdisav. ro mavidod gaxuai, xat
TavisTavad win mamiZRvebodisav, Tu icod gaxuam.
yoris wyalze ro mavediTav, icodis gaxuam, bibin
raim dadgao-d’ xatic kldis Tavze Sajdav.
mavidesav tredis aRiTav reebimao-d’ SuqT ki
utevdesav. oqroqsoil maitanesao-d’ romenic
gaxuas maxyvebod im xats Gaacves Tuad’ gamaxyv
gzas. ukan gaxua maxyvebod. iqiT wamasulT dRe
Page 240
ccxl
da Ram viareTao-d’ gaTenebisad gudan mavediTav.
gudanis jvaris beRelasTan ro mivediTav, is
beRelSi Savidao-d’ me karSi davrGiv^~ (67, 191).
mkadre, RvTis suliT ayvanili, msgavsad
Zveli aRTqmis winaswarmetyvelTa Tu qadagTa,
Wvrets _ es misi mistiuri samkadreo ga-
mocdilebaa _ RvTisSvilTa `samSoblos~, ro-
melsac gergetis mTaze aTavsebs Tqmulebebi:
`^pirvelad morigem rom RvTisSvilni zecidan
gadmouSvna, maSin isini gergets daabinava, ger-
getis mTis ZirSi^~ (60, 118). SesaniSnavia mkadres
suliT mogzaurobis diapazoni _ miwis siRrmi-
dan (`cxra feP sanTeliv Gasaes damWirdao-d’
cxra feP sanTeliv amaesasav~) da wyaros Tavis
beRlis imave siRrmidan, TiTqos miwis gulidan
gergetis mTis mwvervalamde, sadac saymos cno-
biereba aTavsebs beRels, radgan `beTlemi~ niS-
navs `saxls purisas~, imasve, rasac beReli. ger-
getis beTlemi is adgilia, sadac xalxuri gad-
mocemebiT uwmidesi relikviebia daculi,
SeiZleba iTqvas, safarveldadebuli, raTa gare-
SemoTa mzera ar miswvdes maT.
beTlemSi, xalxis warmodgeniT, marxia qris-
tianuli dasabamieri siwmideni da saidumloe-
bani, romelTa xilva mxolod wmida berebs da
mowmidarebs Tu SeuZliaT. aq aris qristianuli
sarwmunoebis, mTeli qristianuli samyaros
mTavari ganZi. pirvelad werilobiT am sakralur
andrezebs vxvdebiT vaxuStis `aRweraSi~: `^ myin-
Page 241
ccxli
varis kldesa Sina arian qvabni gamokveTilni
friad maRalsa, da uwodeben beTlemsa, garna
saWirod asaval ars, rameTu ars jaWvi rkinisa,
gardmokidebuli qvabidam, da miT aRvlen. ityvian
uflis akvansa mun da abrahamis karavsa, mdgoms
usvetod, usablod, da sxvaTaca sakvirvelTa.
aramed me vdumeb~ (75, 533). uflis akvani da
abraamis karavi metyveleben beTlemis mniSv-
nelobaze xalxis SegnebaSi: isini qristianobis
dasabamis simboloebia. axla cxadia ra akvania
xevsuruli andrezis `oqros akvani~ da vin aris
Sig mwolare ymawvili, romelsac mtredebi
dahbrunaven Tavze da ifqlis (beTlemi xom
ifqlis beRelia) marcvlebiT kvebaven. adre
iTqva, rom gergetis beTlemi xalxur war-
modgenaSi jvarxatebis samSobloa; axla vityviT,
rom is RvTisSvilis, axali yrmis, mesiis sam-
Sobloa. beTlemSi erTdroulad vxedavT dasa-
bams da am dasabamis nayofs abraamis karvisa da
uflis akvnis saxiT, _ akvanSi mwolare yrma
abraamis karavidan aris gamosuli, rogorc
gvamcnobs qristes genealogia maTes mixedviT
(`abraham Sva isaak, isaak Sva iakob^~).
vaxuStiseul gadmocemaSi SesaniSnavia fraza
`ityvian^ sxvaTaca sakvirvelTa. aramed me
vdumeb~. es is sityvebia, romelTac ambobs
mkadre, roca mas surs Tavisi samsaxuris sak-
ralurobis gamoxatva; rom saidumlos xilva
moiTxovs dumils mxilvelisagan garkveul Ja-
Page 242
ccxlii
mamde, Semdeg ki gacxaddeba dafaruli. roca
jvari auSvebs xels Tavis mkadres, ai, maSin
eZleva mas saidumlos gamocxadebis ufleba. am
mistiur gamocdilebas mkadresgan Tu Seityobs
saymo, misi gadmocemis bunebrivi forma pirvel
pirSi monaTxrobia, rogorc gaxua megrelauris
magaliTze vxedavT.
gergetis beTlemi, rogorc saganZuris sub-
limuri saxe, rogorc kvrivis kvrivi, gamouGens
Tavis idumal wiaRs mxolod mas, vinc mowmidar-
obis maRal xarisxs aris miRweuli: gergetis si-
maRle moiTxovs adamianisagan zneobriv simaR-
les. moxevur andrezebSi beTlemis wiaRis mxil-
velebad dasaxelebulni arian wmida berebi da
mowmidari mRvdelebi: `ioseb moxeve, mRvdeli. ese
iyo friad siwmidis moyvare da memarxule, ro-
mel yovelgan ganiTqva saTnoeba misi. ese nebiTa
RvTisaTa aRvida myinvarsa Sina, kacTagan Seu-
valsa; da mun ixila karavi da akvani abraamisa
mamamTavrisa^~ (11, 210)*. Tqmulebis sxva versiis
mixedviT, beTlemis saidumloebaTa mxilveli
yofila vinme mamuka beri, romelsac beTlemis
wmida giorgi gamocxadebia da Rirs uyvia igi
Tavisi sabrZaneblis saxilvelad. mas unaxavs
oqros akvani, misi mrweveli mtredi da kidev
iseTi sakvirveli ram sakurTxevelSi, romlis
gamxelis ufleba mas ar hqonia (85). am siwmideTa * `kalmasobis~ avtors Secdoma aqvs daSvebuli: cnobilia da simbolur-alegoriuli mniSvnelobisaa
mxolod karavi abraamisa, akvani ki mxolod qristesia.
Page 243
ccxliii
xilvis dasturad Tu rame moaqvT am wmida
berebs, es aris an karvis naWeri, an akvnis xis
nawili, ZRvnad mefe ereklesaTvis, rogorc
nawili ganZisa, wmida relikviebi (11, 210-1; 129, 111,
66).
amrigad, jvaris ganZi, romelic sxvadasxva
saxiT aGens Tavs mkadris winaSe _ is xan oqro-
vercxlia, xan Zvirfasi Tvali, xan mironi, xan
jvar-xatebis gamosaxulebani, xan qristianuli
religiis simboloebi, _ damarxulia dedamiwis
or, erTmaneTis sawinaaRmdego sferoSi _ miwis
siRrmeSi da mTis mwvervalze; is qvesknelSiac
aris da caSic, orivegan miuwvdomelia gareSe-
TaTvis; dadebuli aqvs safarveli, romlis wiaR
mxolod mkadris Tvali Tu ixedeba mistiuri
WvretiT. am unars mkadre wmida cxovrebiT
ipovebs; sxvanairad, mkadre arsebobis imave rigSi
unda imyofebodes, raSic imyofeba jvaris ganZi
_ es aris siwmide anu gamocalkeveba yofiTi si-
namdvilidan. mxolod am pirobiT Seeyrebian
urTierTs mkadre da jvaris ganZi.
mkadre mieaxleba ganZs mowiwebiT, an cnoba
exdeba misi Zlieri sakraluri `Zabvis~ winaSe, an
is garbis SeSinebuli, rogorc ymawvili boeme.
Tumca Gveulebriv mkadre, romelic daniSnulia
jvaris mier meganZurad, unda itandes ganZis
metafizikur Zalas: am SeZlebas mas jvari unda
aniWebdes misi mowmidaruli cxovrebis wil. an
Tu is mkadre ar aris da ar gauvlia mowmidaro-
Page 244
ccxliv
bis gansacdeli, maSin samefo STamomavloba mas
nebas aZlevs Seeyaros ganZs, romelsac safar-
veli exdeba mis winaSe. Tavisi da qveynis
cxovrebis sabediswero Jams farnavazi mze-irmis
wyalobiT miagnebs uxsovari droidan safarvel-
dadebul saganZurs da miT ixsnis sakuTar Tavs
da, rac mTavaria, qveyanasac (44). herodotes
skviTur andrezSi mxolod umcrosi Ze mSoblisa,
umrwemesi sam ZmaSi, SeZlebs miuaxlovdes da
xelhyos cidan Gamocvenil oqros nivTebi, ro-
melTac cecxlis ZaliT ganirides ori Zma.
umrwmesis, kolaqsaisis, winaSe cecxli GCaqra da
oqros nivTebma `Tavi dauTmes~ mas; Zmebma aRi-
ares umrwemesi da mTeli Zalaufleba mas gadas-
ces. misgan daiwyo skviTebis samefo dinastia,
romlis saRvTo relikviad es oqros sagnebi ga-
mocxadda (istoria, IV, 5, 7).
rogorc skviTuri Tqmulebidan Gans (amas
Gveni andrezebic adastureban), ganZi mxolod mas
`nebdeba~, visac is imTaviTve ekuTvnis anu mis
kanonier mflobels _ an mefed Sobils, rogorc
kolaqsaisia an farnavazi; an jvars, romelic mis
mosapoveblad gzavnis Tavis amorGeul mkadres,
mowmidars jvarisas. araRirsTa mimarT ganZi
aGens Tavis Sinagan, empiriulad gamouvlenel
bunebas, rac safarveliT aris dafaruli; am
dros, roca mas mparavi uaxlovdeba, ganZi bri-
alebs da amiT icavs Tavs; is cecxls isvris,
radgan cecxlovani bunebisaa. amitomac misi
Page 245
ccxlv
damarxvis adgilebSi, xalxis warmodgeniT, Ram-
RamobiT cecxlis naTebis xilva SeiZleba (113-a,
363). Zvel miTologiebSi ganZs miGenili hyavs
gveleSapi, romelic xSir SemTxvevaSi cecx-
lismfrqvevelia da ganZis Sinagani cecxlovani
bunebis gasagnebas warmoadgens, imis gamovline-
bas, rac ganZSi saSinelia; ufro sworad, ganZis
saSineli cecxli iRebs gveleSapis saxes momx-
vduris winaSe da momxvduri ukan ixevs. Gvens an-
drezebSi ganZis saSiSi buneba gasagnebulia
oqrosferi (yviTeli) xbos saxiT, romelic risx-
viT abrialebs Tvalebs, cnobis mixdamde
afrTxobs ra TviT jvaris mkadresac. analogi-
uri warmodgena cnobilia slavi xalxebis
folkloridan: ganZi iRebs cxovelis _ xaris,
Txis, cxenis saxes, im Seferilobisas, ra feri-
sac aris ganZi (Tu is oqroa, cxoveli yviTeli
ferisaa); ganZis Txris dros yviTeli ZaRli
amoxteba da aSinebs adamians (113-a, 365-6).
aramiTologiur, yofiT sinamdvileSi gvele-
Sapi _ ganZis modaraje drakoni gvelis saxes
iRebs; xToniuri arseba icavs ganZs, radgan is
mis samflobeloSia damarxuli, xToniuria.
gvelisgan dacul saganZurebs xalxis cnobiereba
aTavsebs nacixvarebSi, nasaydralebSi, buxreul
adgilebSi, sadac yofiTi Tu sakulto cxovreba
Semwydaria didi xnis winaT da, rogorc viciT,
maTi warmosaxviTi an realuri arseboba uqmnis
am adgilebs siwmides, kvrivad xdis maT. `is unji
Page 246
ccxlvi
sad inaxveba, mxolod ufrosebma ician, TiTo-
orolam. iq gveli sdarajobske~ (40, 104); `oqros
guTnebia iq Galagebuli. isa Txares, fuZiskari,
ro veZaxiT. `iq gveli mogveGvenao~, daanebes
Tavi^~ (40, 111), _ amboben mTiuleTSi.
Gven andrezebSi ganZis Zieba, rogorc wesi,
jvarTan aris dakavSirebuli. jvaris rGeuli
mkadreebi jvaris davalebiT midian saxifaTo
eqspediciaSi ganZis mosapoveblad, romelic de-
vebis sakuTrebaSia; mkadre devs gamohglejs
ganZs, rogorc jvarma, RvTisSvilma gamohglija
erT dros Tavisi saymosaTvis sacxovrebeli
teritoria. am gziT mopovebuli oqro-vercxliT
da Zvirfasi TvlebiT ivseba an axlad iqmneba
jvaris saganZuri, romelic, rogorc Tavis
adgilze iTqva, kultis gulisguls Seadgens;
ganZi qmnis Tavis garSemo jvaris kvrivs, romel-
sac mkadre Tavisi siwmidis ZaliT uaxlovdeba.
ganZi TavisTan axlos uSvebs mkadres, radgan is
jvaris mowmidaria. magram jvaris ganZis (sau-
baria jvaris teritoriaze dacul ganZze) para-
doqsi is aris, rom misi Sinagani cecxlovani
buneba uZluria uwmiduri Zalis winaSe. fSav-
xevsureTSi da gudamayar-mTiuleTSi gavrcele-
buli rwmena-warmodgenis Tanaxmad, mparavi manam
ver miekareba jvaris Tas-ganZs amosaRebad, sanam
katas ar daklavs da mis sisxls ar asxurebs
mas. al. oGiauris masalebSi moipoveba amis dasa-
dastureblad Tavad mparavis naambobi, aRiareba:
Page 247
ccxlvii
`^ manamdin axlos ver miudegiT amosaRebad im
Tas-ganZs*, manam kata ar davkaliT da sisxli ar
davasxiTo. ase rom miviqeciT, raRacam wivili
waiRo da Gven neba mogveca axlo misvlisa da
ganZis amoRebisao. manamdin ki, rom miuaxlovde-
bodiT, im Tas-ganZidan cecxli amovardeboda da
zed gadmogvefineboda alio da dawvas gvipireb-
dao~ (62, 160).
aq moTxrobili ambavi Zlier gvagonebs skvi-
Tur Tqmulebas, mTieli mparavi da kolaqsaisis
ori Zma msgavs situaciaSi arian moxvedrilni:
ganZi Sinagani cecxlis GeniT iSorebs maT, rad-
gan ganZi ver Seicnobs maTSi Tavis WeSmarit pa-
trons, aramed xvdeba, rom isini mparavni arian:
xelyofen imas, rac maT ar ekuTvnis dasabamidan,
SobiTganve, an risi xelyofis dasturi jvarisa-
gan ar miuRiaT. Gveni andrezis mparavni ganZis
xelSi Gagdebis mizniT mimarTven Sav magias _
klaven uwmidur cxovels, raTa misi sisxliT
gaauwmiduron ganZi da mere xelyon. analogiuri
saSualeba ganZis mignebisa Tu mopovebisa dadas-
turebulia germanuli da slavuri modgmis
xalxebSic: im adgilas, sadac ganZia Gamarxuli,
klaven Sav Txas an Sav qaTams, rac Semdeg xTo-
niuri sulebisadmi msxverplSewirvad iqna
gaazrebuli (113-a, 373). Gveni andrezebis mparavni
katas uklaven ara qvesknelis sulebs an eSmaks,
* igulisxmeba bacaligos jvaris, pirquSis jvaris Tas-ganZi.
Page 248
ccxlviii
aramed klaven mas, rogorc `antimsxverpls~,
romlis sisxlmac unda warxocos wmida
saklavis sisxli, riTac ganaTlulia, rogorc
wesi, jvaris Tas-ganZi. mparavi aq iyenebs im
ZvelTaZvel saSualebas, romelic moiSvelies
laSaris muxis moWrisas: zurab erisTavma manam
veraferi daaklo laSaris muxas, sanam mis ZirSi
kata ar dakles da misi sisxli ar asxures mis
tans.
mparavi, romelic uwmidur cxovels, usur-
mags* swiravs msxverplad, eTiSeba Tavis saymos
da jvars. ufro meti: is mtrobs, uaryofs jvars,
eziareba ra eSmakeul Zalas. man uari Tqva ada-
mianobaze da devur samsaxurSi Gadga. jvarisa da
Tavis TavSi adamianuris uaryofis gareSe is ver
Gaigdebs xelSi jvaris ganZs, is usaTuod
danaSaulebrivi saqcielis Gamdeni unda iyos.
zogierTi xalxis warmodgeniT, ganZis mopoveba
mxolod iseT adamians SeuZlia, romelsac
garkveuli raodenobis kaciskvla aqvs Gadenili
(113-a, 364), an suli aqvs eSmakisaTvis miyiduli
(113-a, 374). aseTi adamianis bedi ki yovelTvis
tragikulia, rogorc murmanisa, romelmac Savi
magiis gamoyenebiT Gaigdo xelSi eTeri, romelic
abesaloms ekuTvnoda, rogorc nadirobisas
mopovebuli ganZi. Tas-ganZis mparavis ukuRmar-
* usurmagi _ cxoveli, romlis xorci ar iWmeva (cxeni, ZaRli, kata da sxv.) (87, 410). usurmagi
rom ar iWmeva, swored amitom ar SeiZleba misi msxverplad Sewirva. usurmagi, rogorc msxverpli, uwmidurTa msxverplia.
Page 249
ccxlix
Toba kargad aris gamoxatuli sityvebiT, rom-
liTac is saxuco teqstebSi ixsenieba: `oqro-
vercxlis PelukuRm gamtani~.
`oqros Rili~
rogorc jvari aris morige RvTis Svili da
amitomac mas ewodeba `RvTisSvili~ (RvTisnasaxi,
RvTisnabadebi), aseve yma aris Svili Tavisi
jvarisa. garkveuli azriT, yma xom Tavisi pa-
tronis Svilia; avTandili rostevanis ymac aris
da Svilic. SesaZlebelia `yma~ gulisxmobdes
`Svilsac~, rogorc `yrmas~. SesaZlebelia, saymos
enobriv cnobierebaSi jer kidev ar waSlila am
ori terminis semantiuri identuroba. akad.
n.berZeniSivili varaudobda, rom `Svili~, ro-
gorc socialuri termini, Sesatyvisi unda yo-
filiyo `ymisa~, romelic, misi azriT, gvian dam-
kvidrda enaSi (15, 124). am azris dasturi
SeiZleba iyos is faqti, rom mTis leqsikaSi
orive es termini Semonaxulia erTi da imave
ierarqiuli damokidebulebebis gamosaxatavad:
damokidebuli wevrebi ierarqiisa gamoxatulia
terminebiT `Svili~ da `yma~ (`RvTis Svili~ da
`jvaris yma~).
`mamaSvilur~ urTierTobas jvarsa da mis
ymas Soris adasturebs Tavad rituali jvarSi
miRebisa: saymoSi dabadebul dediSobila vaJs
droSis qveS Seagoreben, saidanac is meored
ibadeba (57, 261). droSa ki, rogorc viciT, jvars
Page 250
ccl
ganasaxierebs. v.bardaveliZe am ritualSi samar-
Tlianad xedavs jvaris mier Tavis saymoSi da-
badebuli bavSvis Svilad ayvanis misterias (115,
61). rogorc Gans, fizikuri dabadeba saymoSi sak-
marisi ar aris imisaTvis, rom yrma saymos sru-
luflebiani wevri anu jvaris yma Seiqnas. ufro
meti: fizikuri Soba Svilis statussac ar ani-
Webs Sobils. SatilSi ambobdnen da es naTqvami
nebismier saymoze vrceldeba: `kistan Svils miu-
barebsav Svil nu giqvianav, icodian Satil~ (38,
#26085).
xatSi gayvaniT yrma Seiqneba Temis sakuTari
wevri da Temis salocavis yma, oqros Rili (106).
am sityvebis avtori fSavis sinamdviles agviwers.
oqros Rili fSauri terminia, romlis xevsu-
ruli Sesatyvisia vercxlis Rili. jvaris dro-
Sis sakadrisebidan Sobili oqros Rilad
iwodeba. droSidan is ibadeba sruluflebian
ymad, `droSis ymad~, da mas am dros jvari, misi
`mSobeli~ `Rils~ uwodebs; is
jvarisTvis aris `Rili~, radgan yma
TiTqos RiliviT unda iyos mikere-
buli kalTas Sevrdomebis niSnad.
xolo Rili oqrosia an vercxlis im
azriT, rom axladSobili yma amieridan aris
jvaris ganZi, RvTisSvilis unji yma, iseTive
Zvirfasi sakuTreba, rogoric mas aqvs jvaris
saganZuris (Tas-ganZis da sxva `TeTreulis~)
saxiT. analogia, SesaZlebelia, Soreuli
Page 251
ccli
mogveGvenos, magram mainc aRsaniSnavia, rom in-
doeTSi ufro maRali xarisxis mosapoveblad
adamiani sagangebo ritualis gavliT ubrundeba
saSos, raTa iq `oqros embrionad~ Gaisaxos.
`oqros embrionad~ gardaqmniT adamiani oqros
Tvisebebs eziareba (152, 56). jvaris droSis sa-
SoSi Gasaxuli oqros Rilic aseve nawiliani
xdeba jvarisa, romlis niSani aris oqro.
`fSavelebs TavianTi Tavi am xatebis ymebad
miaGniaT, xatebi ki fSavelebs `oqros Rilebad~
Tvlian~ (51, 184). aqedan Gans, rom saymoSi orjer
Sobili ori mxridan aris gansazRvruli da sax-
elwodebuli: yma gulisxmobs ierarqiul da-
mokidebulebas patronisadmi, rac upiratesad ga-
moxatavs adamianis Tvalsazriss Tavis mdgo-
mareobaze am urTierTobaSi; oqros Rili ki is
metaforuli saxea, romliTac RvTisSvils surs
gamoxatos es urTierToba. am metaforiT ganele-
bulia is simkacre, rac SeiZleba axldes patro-
nymul damokidebulebas. roca RvTisSvili am-
bobs Tavis ymaze (qadagis piriT): `vercxlis
Rili me myavs ayvanili, Gem kalTas vafarebo~ (57,
262), yma ismens patronis mzrunvel xmas, ara
mkacrs, radgan Rili da kalTa mSobliur
gancdas badeben masSi. Gveni mizani ar aris am
metaforis warmoSobis garkveva, magram unda
SeiniSnos, rom Gven saymoebs gareT, sxva tradi-
ciaSi, erTmaneTis gverdiT gvxvdeba yma da
Page 252
cclii
oqros Rili, romelic amjerad ymis samkaulia.
xalxuri leqsi Tamars aTqmevinebs:
aTasi kaba yma myavda, yvelani oqros RiliTa,
vaWmevdi dedal xoxobsa, vasmevdi brolis
WiqiTa.
vinc ki Semeba, Sevebi alaliTa da jiqiTa^
awi Tqven iciT, mefeno, vinc darGiT amas
iqiTa
(81, #76).
cxadi unla iyos, rom oqrosRilkabian ymebSi
Tamaris unji saymo igulisxmeba, romelsac
bagrationi dedofali iseve patronobs da icavs
mtrebisagan, rogorc mTis saymoebs maTi
RvTisSvili. xolo bagrationi, Gven viciT, moZ-
meobis kavSiriT aris Sekruli mTis
RvTisSvilebTan.
`Rili~ migvaniSnebs ymaTa Tanasworobas say-
moSi, radgan is gulisxmobs saerTo kalTas, ro-
melsac akeria Rilebi. `Rili~ emblemaa Tanas-
worobisa, romelsac gamoxatavs sityva mo-yme
Tavisi morfologiuri agebulebiT: TavsarTi
`mo-~ atarebs ymaTa Soris Tanasworobis ideas.
oqros RilTa Soris jvari aravis aniWebs upi-
ratesobas (yvela Rili oqrosia), aravis ane-
bivrebs, aravis amyofebs fufunebaSi; Tu vinmes
gamoarGevs, es gamorGeuloba ufro tvirTia da
sakmaod mZimec, vidre privilegia. jvari ar ar-
Gevs ymebs qonebrivi cenzis mixedviT; realuri
gansxvaveba mdidarsa da Raribs Soris
Page 253
ccliii
gaqarwylebulia jvaris TvalSi. es Segneba
asuldgmulebs saymos, radgan man icis, rom ma-
terialuri dovlaTi da sulieri dovlaTi
jvaris boZebulia ymisaTvis imis pasuxad, rasac
`samsaxuris wayenebiT~ anu msxverplis Sewirvi-
sas moiTxovs: `^ rasac wyalobas geTxoebodanT,
gamGens moriges, damriges RmerTs SaaxvewnidiT,
winpira kacis mexvewurni kacsa kas dros mau-
matidiT, Rone-qones maumatidiT. velT vin gavi-
dodas Tqvenis mexvewuris yudroGi, bedsa-d dav-
laTs Tqvens axsenebdas, Tqven bedi davlaTi
daaxmaridiT, Sors myofn axlos dauxvdidiT,
Tqvens kabis kalTa GaufaridiT, miwriel-
qvecriel daulagmidiT, mterze, nadirze gaumar-
jvidiT^~ (56, 19).
nivTieri dovlaTi, romelsac flobs yma say-
moSi, im Txovnis ganaRdebaa, jvaris Suamdgom-
lobiT morige RvTisadmi rom aris mimarTuli.
amitomac mdidar ymas ara aqvs safuZveli da
ufleba iamayos SeZenili simdidriT. amgvari sia-
mayis yoveli gamovlineba da misgan gamowveuli
survili gamocalkevebis da gamorGeulobisa say-
mos samarTlian guliswyromas da undoblobas
imsaxurebs, radgan es safrTxes uqmnis saymos
erTianobas. dovlaTidan, rac upiratesad war-
moadgens pirutyvs, madlieri ymis mier gaiReba
msxverpli, rogorc sazRauri moniWebulisa, ro-
gorc naTqvamia erT sakulto simReraSi _
Page 254
ccliv
cxvarsaR umate, Tevdore, Tu ginda rqa-
jangianio
(77, #73).
sadac rqa-jangiani niSnavs sakuTriv im piru-
tyvs, romelic saklavad aris miyvanili jvaris
karze. msxverpli msxverplia _ ymisgan Sewiruli
erTi cxvari Tu hekatomba Tanabari Rire-
bulebisa aris jvarisaTvis, radgan is moelis
TiToeulisagan Tavisi dovlaTis mixedviT. heka-
tomba, rac `andrezad ar modis~, jvaris winaSe
ampartavnobad GaiTvleba; jvari risxavs gabu-
dayebuls, vinc gadadis Gveulebriv normas,
gadalaxavs dasazRvrul (Tu damsazRvrel)
zRurbls. jvari ar `ixdens~ iseT ymas, romelic
cdilobs qonebrivi upiratesoba socialur da
sakulto upiratesobaSi gadazardos, anu qone-
brivi dovlaTiT gamowveuli prestiJi aqcios
pativad da saymosagan zedmeti pativi moiTxovos.
saqciels, romelic mdgomareobs simdidris niS-
niT saymosagan gamocalkevebis tendenciaSi, ga-
budayeba ewodeba. es mTiuluri kilokavis sity-
vaa da is amgvarad ganimarteba eTnografebis
mier:
`^ Temi ikveTda iseT wevrebs sazogadoebisas,
romelic qonebis dagrovebisaken miiswrafoda da
Temisagan gamocalkevebas cdilobda. Temi amas
g a b u d a y e b a s eZaxda da gabudayebuls imiT
sjida, rom srul izolaciaSi aqcevda^~ (102, 64).
aRniSnulia, rom gabudayebulis mokveTa saymo-
Page 255
cclv
dan aris `Temis SigniT Seqmnili prerogativebis
winaaRmdeg brZolis erT-erTi saSualeba~ (iqve),
`aseT sasjels Temi maSin mimarTavda, rodesac
Temis SigniT vinme ekonomiuri Tu sxva raime
upiratesobis mopovebas Seecdeboda~ (102, 67).
rogorc vxedavT, gabudayebuli Tavisive ne-
biT emijneba saymos, _ oqros Rili Tavs iglejs
jvaris kabidan, _ rasac saymo misi mokveTiT
adasturebs. jvaris kalTas Tavisi nebiT agle-
jili Rili ukve mokveTilia, saymo mxolod
ritualurad adasturebs amas.
gavecnoT oriode siuJets, romelic Seqmnilia
gabudayebis motivze. fSavSi (GargalSi), ivris
fSavelebSi (artanSi, arxalSi), gudamayarSi
gavrcelebulia Tqmuleba gamdidrebul kacze,
romelic cxvar-Zroxas maRla mTaSi wvelis da
rZe milebiT dabla sofelSi misdis. saymos cno-
bierebaSi aseTi viTareba anomaluria; es aris
ukiduresi simdidris niSani da gaiazreba jvri-
sadmi mtrobad, risTvisac gabudayebuli pirebi
isjebian sruli gadaSenebiT, saymos sasikvdilo
ganaGeni gamoaqvs maTTvis da es jvaris das-
turiT xdeba. xma RvTisa _ xma erisa _ es Zveli
devizi aq srul moqmedebaSia. es kargad Gans
sulasa da kurdRelas _ Garglel ZmaTa an-
drezSi. `^ im sula kurdRelaT xalxi ar uSobav
aragvis Walaze, arc fSavelebi, arc Pevsurebi^
im sula kurdRelaT ise Sauwuxebav xalxi, ro
amdgara luxumis Svili, cabaurTaSi wasula da
Page 256
cclvi
welwad dilas sasoveT Tavis maRalze saparavis
yelisas nabdis PluGiaT gadaulalav xalxi da
RalatiT dauPocnebav iseebi^ xalxi Gausafrebav,
Tavad mekvled misula. miiRes rogorc dediZmis
Svili. roca daiTvrnen, adga da Saatyobina im
xalxsa, deeca es ori sofeli im or kacsa. su-
lai axunis SasamarTs mauklav, kurdRela ga-
mahqcevia da Garglis karT mauklav^~ (67, 116). ni-
Sandoblivia, rom gabudayebul Zmebs erTobili
sofeli klavs, mTeli sofeli kisrulobs pasux-
ismgeblobas, rom iZulebulia daarRvios zneo-
brivi kanoni _ axalwlis dilas RalatiT daxo-
con Zmebi. Tumca sofeli unda grZnobdes jvaris
dasturs am sisxlian saqmeSi. jvaris neba maT
daRupvaSi iqidan Gans, rom sulasa da
kurdRelas nasaxlars GargalSi jvari daepa-
troneba. maTi, rogorc jvarisagan SerisxulTa
da ganwirulTa, nasaxlari buxreuli xdeba.
`GargalSi laSaris jvaris niSia. sula-
kurdRelaT eZaxian, imaT nacixvarSia^~, `^ isen
dauPocian laSaris jvaris ymaTa da raki imis
ZaliT momPdara, maukidebav iq koWi da beReli
dauarsebav iqa^ laSaris jvars maadidebs (Pevis-
beri), laSaris jvarsa da Tamaris jvars iq
beRlebi aqv^~ (67, 122).
gadmocemis Tanaxmad, gabudayebulebs, ro-
melTac mTaSi nawveli rZe dabla sofelSi
GaudiT, erTdroulad uswordebian Tav-TavianT
saymoSi: `rogorc sula da kurdRela GargalSi,
Page 257
cclvii
ise arxalSi arxali yofila, artanSi TaR-
laura^ im axalwels suyvelani samganve amou-
wyvetiaT fSavelebsa^~ (67, 116). Tu Gargleli
sula da kurdRela, artneli Tagva TaRlaura da
arxleli arxali saymos upirispirdebian Tavi-
anTi gamorGeuli simdidriT, uZilaurTeli vinme
da gogolaurTeli yartaula jvarTac aRar
epuebian da `metoben~ maTze. uZilaurTels
dautrabaxnia: kopalas ymebs wyali ara aqvT sas-
melad, Gemi muSebi ki ludSi banaobeno. jvari
ase uswordeba mas: qvabSi sakidlidan gveli Ga-
dis, kerZi iwamleba da mis mWamels imsxverplebs
yvelas; gadarGeba mxolod deda-Svili (38,
#25606). aseve iRupeba gogolaurTeli yartaula,
romelsac uTqvams, Gems mamulSi ufro meti kaci
muSaobs, vidre mTavarmowameSio (65, 34-35)*.
roca dovlaTiT gabudayebuli saymosagan da-
moukideblad grZnobs Tavs, is jvarsac uaryofs,
rogorc RvTiur patrons, da devnis mas. es aris
gabudayebis mwvervali, rac ukidures individu-
alizmSi gamoixateba. am dros `Rili~
mowyvetilia miwas da cas da is ar SeiZleba ar
ganadgurdes. gudamayarSi aseTi andrezia Se-
morGenili:
`^ am wveris angelozis samkvidro aqa yo-
fila. soflis (igulisxmeba sof. gamsi, z.k.)
Tavze. erTi kaci _ mirianeuli gamdidrebula * sxva variantiT, yartaula cabaurTelia, romelic `metobs~ mezobel saymoze, gogolaurTis
mTavarmowameze (18, #122).
Page 258
cclviii
Zalian. es xati ar iPdens Turme Rorebis yolas.
mividnen es Rorebi (xatSi), sTxrian, gadmoTxares
iqauroba. is Zalian mdidari kaci yofila. erT
dRes ori qorwili unda hqondes. amaitana kaxeT-
idan Rvinoebi, maaqvs da gzaSi deeca didi
qariSxali, gaafuWa yvelaferi. _ macale, me mir-
ianeuli varo, kidev viyidio. wavida da kidev
maitana. gzaSi aRara xifaTi ar mosvlia.
gaamzada es mayrebi. wavidnen. ori qali unda mai-
yvanon ojaxSi da qorwili gadaixadon. roca
modian mayrebi da mohyavT qalebi, iseTi warRvna
movida, wamovida miwa, moimzRvla, moxvda da
mTeli waiRo mayrioni niaRvarma, xalxic,
patarZlebica. is xati imaze gajavrda, Rorebma
rom amoTxares. afrinda es xati, zeviT vlocu-
lobT, sagulebels eZaxian, iq daarsda. am miri-
aneulma gaigo da iqac areka Rorebi. iqidan af-
rinda (xati) da su wverze avida, WalisTavis
wvers. yamiria, iqeTac da aqeTac aravin gasTibs.
ar aPsonT mama-papas, veravin ver gasTibs. iq qve-
bia gaTlili, nasaydralia. iq Rorebi veRar avi-
doda. imaze gajavrda da amitom daRupa. roca
eseni dauRupav, memre gameecxada Tu rogor iqne-
boda da uTxra mirianeuls: `gageride, zeviT
wavedi da Samamyev, mirianeulo. migayeneb da
mogayeneb, qalis qalze dagayenebo. su
gawyvetila is xalxi; marTlac qalis qali
damrGala, sxva naTesavebi su gawyvetilan~ (67,
195).
Page 259
cclix
adre gavecaniT iseT andrezebs, sadac jvari
keraSi ifnis amosvliT an sxva ram saswauliT
devnis mosaxleobas mis adgil-samyofelidan,
axla ki vxedavT, rom Tavad jvaris yma gamodis
jvaris mdevnelis rolSi; Tu sxvagan, jvarGenisa
da jvarT daarsebis andrezebSi sakraluri
ipyrobs profanul teritorias, aGens ra adgil-
adgil kvrivebs, gudamayrul andrezSi miri-
aneuli kvrivebis dalaxviT ifarToebs saarso
teritorias im sazRvramde, sadamdec ki fiziku-
rad SesaZlebelia. ingreva jvaris Senebuli,
Sendeba adamiani, magram Tu adamianis aSenebas
zRvari aqvs dadebuli, jvari usasruloa da mis
winaSe sabolood nadgurdeba adamiani. miri-
aneulis modgma saymodan amoiricxa (qalis STa-
momavali, miT umetes, `qalis qali~ ver agrZe-
lebs gvars), gvarma ki `koWis mokidebiT~ gaaGina
axali kvrivi, romelsac fizikurad veRar
miswvdeba adamianis xeli. `WalisTavis wveri~,
sadac devnilma xatma samkvidrebeli adgili am-
oirGia, fSavis mTawmindaTa analogiuri mTa
aris, aqac mTeli aremare miukarebelia kacTagan
(`yamiria, iqeTac da aqiTac aravin gasTibs~) da
mosaxleoba aqac adasturebs nasaydralebs, sa-
kulto yofis niSnebs.
gabudayebulTa aRsasruli tragizmis mwver-
vals aRwevs, roca iRupeba cxra Zmisagan Semgari
didi ojaxi. cxra kurTxeulobis niSania, masSi
Gadebulia gamravlebis usazRvro potencia.
Page 260
cclx
marTlac, cxra Zma, cxra patarZali, cxra vaJi _
es aris ukve sofeli sofelSi. magram swored aq
marxia gabudayebis Tesli.
cxras avbediTi mxarec aqvs. Tumca qorwilSi
usurveben `cxra vaJi da erTi qalio~ (40, 75),
magram am sakraluri da kurTxeuli ricxviT ga-
moxatuli simravle sabediswero xdeba, roca
cxra Zma emsgavseba im cxra gamxvivnebul anu
gamravlebul-gaZlierebul cxra Zma devs, ro-
melTa uzomo simdidrisa da dausazRvreli
eqspansiurobis niSani `cxraTavianobaa~.
cxra Tava devi hyoliyo, cxra SvilT
gamzdeli qalia
(67, 151).
cxraSi marxia gabudayebulTa bediswera:
kurTxeva wyevlad icvleba, roca cxra Zma
upirispirdeba sofels. isini uteven sofels, mis
xarjze ifarToveben TavianT teritorias; amiT
eTiSebian sofelsac da jvarsac, uromlisodac
isini cdiloben Seadginon sakuTari, jvarisagan
damoukidebeli `saymo~. gabudayebis, mZlavrobis
da sxvaTagan gamorGeulobis niSnad am cxra Zmas
hyavs TeTri xarebi (Tu ar eyolaT, TeTr mit-
kals acmeven), romliTac xnaven TavianT yanas an
anadgureben soflis yanebs. es TeTri feri, ro-
melic (msgavsad cxrisa) SeiZleba kurTxeulobis
niSanic ki yofiliyo, maTi avbediTi niSania, da
ai, gabudayebis mwvervalze myofT, maT ecxadebaT
sabediswero saswaulebi _ TiTqos jvarGenis
Page 261
cclxi
niSnebi, romlebSic isini amoikiTxaven TavianT
aRsasruls, saTibSi wyali eyinebaT, saxlSi rZe,
akvanSi bavSvis Sardi. `rZe gamyarda, Gveni
tazari (wesi) asruldao~. da albaT jvaris Se-
gonebiT, rom codvilianTa sarGo-sabadebliT
sofeli ar gauwmidurebuliyo, saTiTaod Sedian
gamzadebul akldamaSi da cocxlad isamareben
Tavs, stoveben ra buxreuli adgilis xsovnas
darGenilTa TaobebSi (40, 100-1; 109-a, 150, 159; 67,
195-6).
sxva cxra Zma, kvlav mTiuluri andrezis
Tanaxmad, sofel gvidaqeSi cixe-koSks aSenebs
babilonis godlis mSenebelTa kvalze. `exla xo
gagiswordiT, saRvToo!~ _ SesZaxeben TavianT
jvars, ris gamoc jvari pirwmindad gaswyvets
cxra Zmas, romelic mTels sofels Seadgenda.
ase gadaSenebula gvidaqes erTi modgma (40, 101).
aseve gadaSenebulan jaunarni lakaTxevSi (mTi-
uleTi); saRvTos mexi daukravs cixis mSenebeli
cra ZmisaTvis, jvarTan gasworebas rom eswra-
fodnen, roca uTqvamT _ `erTi SemovlaRa gvak-
liao~ (109-a, 192).
aseve cxra Zmis `dalevis~ ambavs mogviTxrobs
midelaurTa andrezi. xadaSi erTi sofeli
eWiraT gamdidrebul-gabudayebul cxra Zma
midelaurT. erT-erT Zmas droSiTa da anTebuli
sanTliT Semouvlia mTeli xadisaTvis terito-
riis dauflebis mizniT. es sakraluri moqmede-
baa. ase iqceva qadagi kultis genezisSi. roca is
Page 262
cclxii
xatis wmida teritorias SemosazRvravs. gabu-
dayebis gamovlenaa midelauris mxriv sakralur
sferoSi SeWra _ sakraluri ritualis uzur-
pacia. (Sdr. aludas mier kuratis TviTneburad
Sewirva jvaris karze)*. maT dasasjelad es
saqcielic sakmarisi iqneboda. magram andrezs
kidev sxva danaSauli aqvs Semonaxuli. andrezi
agebulia GvenTvis nacnob mtredisa da monadiris
motivze.
`^ yofila sofeli da cxra Zmani yofilan da
erTi monadire yofila. da wavida es monadire da
saRamos moida da iaraRi aiyara da dahkida
boZze^ hoda, Gamacvivnila is iaraRi, kidev dau-
kidnia, Gamacvivnila da mamas uTqvia, ro sad
iyav, Svilo, dRes sad iareo? sada, ra naxeo da
_ araferi ar moutania _ da begoT xatis tyeSi
viyavio da mtreds vesroleo, davWer frTaSio
da wavida isio. gagiwyra RmerTio, begoT saRvTo
dagiWriao^~ (gagonilia xadaSi, ix. agreTve 40,
51).
jvarT daarsebis andrezSi monadires mohyavs
mtredi _ Tumca arc ki icis, rom is jvaris ni-
Sania _ Tavis saymoSi da Tavisda uneburad
salocavis daarsebis monawile xdeba. aq mona-
dire ar moqmedebs, rogorc monadire _ is ar
nadirobs, Tumca wmida `nanadireviT~ brundeba
* es iseTive codvaa, rogorc TviTneburad, jvaris dasturisa da mowodebis gareSe dekanozoba.
`Tavis mowadinebiT dekanozad wasvla cudia, daiRupeba. xats Tavdidi kaci ar unda, Gven dabali varT~ (gagonilia gudamayarSi, 1982w.).
Page 263
cclxiii
ukan. midelauris tragikul andrezSi ki mona-
dire cdilobs im frinvlis monadirebas, ro-
melzedac ar nadiroben. is Seeyreba mtreds (es
misi bedisweraa!), magram ver Seicnobs masSi xa-
tis wmida frinvels (esec misi da misi Zmebis
bedisweraa!) da dasWris mas. es sabediswero gas-
rola midelaurTa daqcevis niSania. jvari maTive
sakuTari xeliT uswordeba gabudayebul ymebs.
metismeti simdidre ar aris gabudayebis er-
TaderTi mizezi. xSirad xdeba, oqros Rils
aviwydeba, rom materialuri dovlaTi, romelsac
is flobs, jvaris miniWebulia, rogorc nadirT
patronis nawyalobebi misi kerZi nanadirevi.
magram saymoSi SevxvdebiT iseT ymasac, romelsac
ar axsovs, rom jvaris kalTazea dakerebuli da
misi davlaTiT (xarizmiT) aRwevs yvelafers,
rasac aRwevs.
cabaurTis saymoSi SemorGenilia ambavi
mTavarangelozis xevisbris, gamaxare xoxor-
daulis saswaulebrivi gadarGenisa (es xevisberi
erT-erTi cxra gabudayebul ZmaTa-
gania). Gven es andrezi vaxseneT,
roca saubari iyo jvaris ZiriTad
siwmideebze. axalwlis dilas xevis-
beri, romelsac xelSi droSa da
Tasi (sxva variantiT: droSa da
wilobebi, romlebic jvarSi, beRlis karze unda
mietana xevisbers, rogorc axali wlis mekvles)
eWira, gamoitaca zvavma da uvneblad Gamosva
Page 264
cclxiv
soflis axlos, mzilas, sadac axla kvrivia.
cxadia, droSac da Tasic da Tavad xevisberic
jvaris sakuTrebaa, misi unji, rogorc oqros
Rili. magram xevisberi ufro metia jvarisaTvis,
vidre rigiTi oqros Rili. Tu rigiTi yma jvaris
unjia, xevisberi, rogorc misi daWerili, misi
unjis unjia. amitomac jvari daicavda gan-
sacdelSi Tavis unjis unjs da wmida sagnebs,
romlebic xelT epyra mas. es icoda xevisberma
xoxordaulma, roca jvari axsena da erTaderTma
jvarionidan gabedulad dadga fexi sazvave
adgilze. is gadarGa jvaris davlaTis ZaliT,
magram samSvidobos Gasulma es saswaulebrivi
xsna sakuTar Tavs miawera da daamadla
mTavarangelozs: `mTavarangelozo, Gemma dav-
laTma giSvela, Toro droSac dagekargeboda,
Tasnic da Pevisberic mogikvdebodao~ (65, 228).
aseTi suliskveTeba unda amoiZirkvos saymo-
dan mis matarebel pirovnebasTan erTad, miT
umetes, Tu is xevisberia da ara rigiTi oqros
Rili, kultis msaxuri, romelic warmarTavs say-
mos religiur Segnebas da cxovrebas. andrezis
erTi variantiT, xevisbers mis ZmebTan erTad,
romelTa daRupva (`daleva~) daupirebia maT
jvars, cabaurTis mTavarangelozs laSaris
jvari, rogorc fSavis RvTisSvilTa Tavi, gamo-
sarGlebia da erTi koWli mWedeli miucia maT
gamosasyidad. ase moaSora isini im jvars da say-
mos, sadac gabudaydnen. sxva tradiciiT, da es
Page 265
cclxv
ufro damaxasiaTebelia, cabaurTis jvari Rupavs
Tavis gadidgulebul msaxurs.
davlaTi
xoxordaulis ambavi adasturebs vaJa-
fSavelas sityvebs:
`^ fSavels zogi kaci zog xatze iRbliani
hgonia~ (33, 12). es azri, romelic albaT raRac
realur gamocdilebas emyareba, aqa-iq bJutavs
saymos cnobierebaSi. zog pirovnebas Tavis sax-
elovan momavals sakuTari davlaTis cocxali
gancda awinaswarmetyvelebs. andrezad Se-
morGenilia laSaris jvaris xevisberis, gara
Turmanaulis Gveneba, romelic mas siymawvileSi
araerTxel unaxavs: nisla xari erkineba wiTel
xars da am SerkinebaSi yovelTvis wiTeli xari
gamodis gamarjvebuli. nislaSi laSaris jvaris
davlaTia gansaxierebuli, xolo wiTeli garas
gancdaSi misi davlaTis gansaxierebaa (19, #121).
rogor xdeba, rom laSaris jvaris davlaTs mis
ymis davlaTi sZalavs? laSaris jvari xom
`zogi~ jvari ar aris? Tumca arc gara Tur-
manaulia ubralo yma, magram is mainc ymaa. da
mainc misi momavali am Gvenebam Tu gancdam gad-
awyvita. aqedan iwyeba misi gabudayeba, romliTac
aRbeWdilia misi cxovrebis yoveli gadamwyveti
wuTi. am wuTebSi gabedvis gareSe, roca is endo-
boda Tavis davlaTs, gara ver miaRwevda mis-
aRwevs, rom ar ganecada Tavis TavSi wiTeli
Page 266
cclxvi
xaris Zala, romelic mis ymawvilur ocnebaSi
Tavis davlaTad esaxeboda. magram miuxedavad am
gabudayebisa da Tavis Tavze uzomo warmodge-
nisa, rasac amarTlebda kidec, garas aRsasruli
ar yofila tragikuli; man Rrma da brZnul si-
beremde miaRwia _ laSaris jvari Tavis nebas
acxadebda misi piriT. laSaris jvars ar daus-
jia Tavisi yma jvarTan gatolebaze ocnebisaT-
vis. es gamonaklisi SemTxvevaa gabudayebulTa
istoriaSi. amis mizezs mivxvdebiT, Tu gaviTval-
iswinebT garas warmomavlobas da im imedebs,
rasac sabediswero gansacdelSi mis Sobaze am-
yarebda saymo.
gara TurmanaulTa gvars ekuTvnoda, xolo
Turmanaulni Seadgenen gogolaurTa saymos erT-
erT gvars. TurmanaulTa sagvareulos saxelo-
vani, SeiZleba iTqvas, davlaTiani warsuli aqvs.
misma eponimma _ Turmanma, romelic, andrezis
Tanaxmad, batonis usamarTlobas gamoqcevia
baridan, daaarsa roSka-qmostis saymo xevisbe-
reTSi da jvaric `aRmouGina~ mas. is, rogorc
monadire, jvarGenis mxilveli Seiqna WiuxebSi da
jvari, mtredis aRiT gamocxadebuli, mohgvara
saymos (38, #25434). es iyo misi davlaTi, romelic
gadadis mis STamomavlebSi, rogorc sakuTreba,
da es xdeba am gvaris gabudayebis safuZveli.
rogorc gara aris gabudayebuli TurmanaulT
sagvareulodan, aseve TurmanaulTa sagvareuloa
gabudayebuli gogolaurTa saymoSi, romelic
Page 267
cclxvii
Tavis mxriv, gabudayebulia mTels fSavis xevSi,
laSaris jvaris Tormet saymoSi. Gven ki viciT,
rom jvari da saymo ar `xdeniloben~ gabudaye-
bas, amitomac jvarma samgzis miiyvana calke
Turmanaulni, calke gogolaurni `dalevamde~
(mizezad andrezi wmidobis daucvelobas asax-
elebs). saymo `ileoda~, magram raRac saswauliT
kvlav aRorZindeboda. andrezi mogviTxrobs, rom
Turmanaulni jvarma erT kacze daiyvana, oTx-
moci wlis berikacze, romelsac sxva gvaris
warmomadgenlebma maTdami gaweuli sikeTis
sazRaurad TavianTi qali SerTes. Turmanaulebi
mesamed aRorZindnen, kvlav gamravldnen da im
berikacisgan mesame TaobaSi iSva gara (65, 300),
aSkarad gamoxatuli gabudayebis niSnebiT.
sxva gadmocemis Tanaxmad, raRac danaSauli-
saTvis fSavis TerTmetma Temma gogolaurebs
Gaqolva gadauwyvita; moaquGes kidec saqolavi
qva, rom dReoba dRes yvelani erTad GaeqolaT.
am saqmeSi mTeli pasuxismgebloba garas ekisre-
boda, rogorc gansakuTrebuli metobis gamomGens
sagogolauroSi. (`metobas akeTebs, Tavs wavida~
_ ase xasiaTdeba mTxroblis sityvebiT misi
qceva). pirveli dartyma mas unda mieRo, magram
garam Tavis gvarisa da gogolaurTis sxva ymeb-
Tan erTad gastexa maisti, qistebis gautexeli
cixe, rac qajaveTis gatexas edreboda, da ga-
moreka iqidan uTvalavi cxvar-Zroxa laSaris
jvarisaken, rom wesisamebr jvarisaTvis SeewiraT
Page 268
cclxviii
naTavari da mere gaenawilebinaT nadavli. garas
da Turmanaulebs da, saerTod, gogolaurebs, es
qmedeba davlaTSi GaeTvalaT da xevisberebma
apaties garas da mere gogolaurebs danaSauli:
`raki maisti gatexao, _ uTqvams maTuris xevis-
bers, _ gogolaurs me ki virigebo, danarGen Te-
mebma Tavad iciano~ da gatyda. vercaRa sxva Te-
mebma qnes~ (38, #25451).
SesaniSnavia, rom maistis gatexa provocire-
buli iyo laSaris Tavxevisberis mier misda
uneburad, romelsac garasTvis, jer kidev pir-
titvela yrmisTvis uTqvams _ `aqao, ra didi
guliTa xaro, ra maistis cxvar-Zroxa mamitaneo~
(iqve). am sityvebma aanTo garas suli, gaaxela
`wiTeli xari~ da, rogorc Tqmuleba gad-
mogvcems, TxuTmeti wlis Wabukma xeli daavlo
laSaris jvaris droSas, aragvisaken daeSva,
samgzis ibana aragvSi da droSac gabana. mere
jvarSi avida da xalxs gamoucxada: qisteTs
mivdivar, maisti unda gavtexoo (38, #25457). es
sruliad dauSvebeli saqcieli iyo _ xevisberis
funqciis uzurpacia, droSis xelyofa (kvlav ga-
vixsenoT aluda qeTelauris analogiuri
qmedeba). magram gara ar isjeba; man Tavisi dav-
laTiT gaamarTla, rac gabeda: droSiT xelSi,
rogorc xevisberma da meomarma, gatexa maisti.
Tumca gara gamonaklisia, misi gabedva ar aris
andrezad dadebuli; mis saqciels veravin
gaimeorebs dausjelad. garas saqcielis an-
Page 269
cclxix
drezad amRebs igive Gveneba unda hqonoda, rac
garas; exila jvarTan morkinali sakuTari dav-
laTi, an raRac sxva niSani gamocxadeboda, rac
gaabedvinebda.
tradiciul sazogadoebaSi winapris saqcieli
magaliTia, romlis mixedviT unda iqceodes STa-
momavloba. ras vityviT gara Turmanaulze? gara,
cxadia, andrezis gmiria, magram is srulebiT ar
aris andrezuli, masSi aris raRac gansakuTre-
buli, ganumeorebeli, rac gamoar-
Gevs mas im winaprisagan, romelTa
qcevani safuZvlad udevs STamo-
mavalTa qcevebs. garas SaTamo-
mavali xevisberi ver daiwyebs Tavis
sakulto moRvaweobas imgvaradve,
rogorc daiwyo garam _ TviTneburad ver daav-
lebs xels jvaris uwmides sagans, da ver ga-
moacxadebs Tavs sakuTari nebiT xevisbrad. aseTi
saqcielis gambedavs unda esmodes davlaTis xma,
rogorc xma jvarisa, da albaT maSin SeiZleba
xevisbrad dadgomis tradiciuli wesisgan gadax-
veva. ase xdeba maSin, roca dgeba amis gardau-
vali aucilebloba, roca sxva gza ar Gans; roca
ar Gans kaci, romelic gabedavs gautexavi cixis
gatexas, rom saymos ocneba aRasrulos. amis sa-
kuTari nebiT, saymos dasturis gareSe
aRmsrulebeli xarizmatuli (davlaTiani) pirov-
neba unda iyos; masze unda gadmovides xarizma _
madli, rac sruliad norG asakSi aucilebeli,
Page 270
cclxx
tradiciulad mimdinare ritualTa gverdis av-
liT SeaZlebnebs xevisbrobas da saymos wi-
namZRolobas. davlaTiani gara upirispirdeba
tradicias, magram is, SesaZloa, axal tradicias
uyrides safuZvels.
garas upiratesoba is aris, rom gara saymos
genezisSi ibadeba, dalevamde miyvanili saymos
xelaxal genezisSi. iq aris misi fesvi. is bebris
Svilia, rogorc zamTris daleuli mzis Svili,
romelic Tavis droze dauval mzed iqceva. aR-
mavali Zala Gans mis pirovnebaSi, mis rwmenaSi
da imedSi davlaTisadmi. magram garaSi ar aris
pirovnuli individualizmi, rasac ebrZvis jvari
da saymo. gara iqceva ise, rogorc sWirdeba say-
mos Tavis arsebobis gadamwyvet Jams, sikvdil-
sicocxlis zRurblze. garas individualizmSi
ganaxlebuli da aRorZinebuli saymos individu-
alizmia, riTac is ucxo sazogadoebebs
upirispirdeba. aseT dros saymos sulieri
Zalebi, rwmena, imedi, davlaTian pirovnebaSia
daunjebuli. unda iTqvas, rom gara afuZnebs
Tavis pirovnul andrezs, romelsac SeiZleba
erTeulebi mihyvnen saymos istoriis gadamwyvet
gansacdelebSi. magram misi saqcieli ver dam-
kvidrdeba sayovelTao wesad.
niSandoblivia, rom garas davlaTi misi
sikvdilis Semdegac etoqeba laSaris jvaris
davlaTs. aseTi Tqmulebaa darGenili: gara rom
momkvdara, misianebs veRar gaumarjvniaT erTxans.
Page 271
cclxxi
mere laSaris jvars meenis piriT gamoucxadebia:
gara amoeTxaraT, marjvena beWi aeTalaT da la-
Saris droSisaTvis SeebaT. asec moqceulan _
SeubamT droSaze da kidec gaumarjvniaT (38,
#25458).
pirovnebani, romlebic mkveTrad gamoxatuli
davlaTiT arian aRZrulni, mwvervalebiviT Ganan
saymoSi. isini davlaTis meoxebiT arian aty-
orcnilni oqros Rilis Gveulebrivi, yofiTi
donidan. mwvervalze yofna gansacdelia da dav-
laTis paradoqsi is aris, rom davlaTi kacisa
cxaddeba mxolod da mxolod ukidures gan-
sacdelSi, sikvdil-sicocxlis zRvarze, roca
kacis arseboba bewvze hkidia. ai, am dros iGens
Tavs davlaTi, rogorc saswauli. rogorc jvari
ecxadeba mkadres gadamwyvet viTarebaSi, aseve
gamouqrolebs davlaTi kacs cdaSi, gansacdelSi
da maSin mixvdeba kaci, rom is davlaTiani yo-
fila. Gveulebriv, wynar `amindSi~ davlaTi ar
Gans, mas TiTqos safarveli aqvs dadebuli.
fSav-xevsuruli davlaTi imave tipis movle-
naa, rogorc aris islandiuri hamingja, romelic
xSirad ixsenieba islandiur sagebSi, roca
konungis gabedul nabijzea saubari. ai, rogor
ganmartavs am cnebas a.gureviGi:
`mefeTa sagebSi iRbali (óäà÷à), bedi _ aris
Tviseba, romelic, pirvel yovlisa konungs, be-
lads miewereba. sazogadod, rac ufro warGi-
nebuli da keTilSobilia kaci, miT ufro meti
Page 272
cclxxii
iRblis mqonea is, miT ufro advilad ixveWs ga-
marjvebas da simdidres^ yoveli konungi flobs
Tavis sakuTar `iRbals~, `nawils~ (äîëÿ), amave
dros is yvela Tavisi winapris iRblis mem-
kvidrea^~ (120, 55).
`iRbali vlindeba adamianis moqmedebebSi,
amitom aqtiuri, uyoymano moqmedeba misi
saqcielis imperativia. yoymani da zedmeti gansja
Sefasebulia, rogorc iRblis uqonlobis niSani.
amas garda, da es arsebiTia, iRblis kategoriis
gagebisaTvis skandinavelebTan, iRbali ar war-
moadgens individis iseT ganuSorebel da marad
Tanmxleb Tvisebas, rom is ar saWiroebdes
ganmtkicebas da sistematur gamocdas moqmede-
baSi. iRblis xarisxze, mis xasiaTzea damokide-
buli adamianis qcevis sasikeTo bolo, magram
mxolod moraluri da fizikuri Zalebis mudmivi
daZabviT SeuZlia mas miaRwios Tavisi iRblis
cxadyofas^~ (120, 52-3).
aq Tqmuli savsebiT gamoxatavs davlaTis cne-
bas; amave dros, davlaTis cneba aris is sasinji
qva, romelic amxels Zireul gansxvavebas Zvel
skandinaviur sazogadebasa da Gvens saymoebs So-
ris. skandinavuri davlaTi mxolod konungTa da
warGinebulTa Tvisebaa, ubralo mokvdavs, rigiT
mebrZols is ar SeiZleba hqondes. Tavis
genezisSi konungoba swored davlaTzea da-
mokidebuli. mas moaqvs adamianisTvis warGineba
da mefoba, xalxis winamZRoloba.
Page 273
cclxxiii
Gven saymoSi, ramdenadac jvarma moymeni
oqros Rilad SobiT gaaTanaswora erTmaneTTan,
yoveli maTgani potenciurad atarebs davla-
Tianobis SesaZleblobas. yvela SeiZleba iyos
davlaTiani _ rigiTi ymac da mefe ereklec,
RvTisSvilis moZme, Tundac erTxel Tavis
sicocxleSi gamoavlens rigiTi moyme davlaTs
da es yofnis mas saxelisTvis: `WabukaT Ga-
Gaurasa davlaT daajda mParzeda^~ mefis dav-
laTi marTlac grandiozulia Tavisi masStabiTa
da ZaliT, magram mainc davlaTia _ zeadamianu-
ris SemoWra mokvdavis dasazRvrul sicocxleSi
da SesaZleblobebSi, roca RvTiuri gaarRvevs
adamianuri SezRudulobis farglebs. `erekle
batoniSvili RvTisgan as davlaTiani~, ambobs
simRera. WabukaT GaGauras an vinme uTurgaT
giorgis davlaTi (`ardots uTurgis giorgi,
giqris davlaTis qario~, 88,#100), Tumca viwrod
SemosazRvrul asparezze, sadRac miyruebul
xevSi vlindeba, magram Tavisi arsiT is sruli-
adac ar gansxvavdeba mefuri davlaTisagan.
davlaTma SeiZleba yvelas gamouqrolos,
oRond mxolod maSin, roca moyme moqmedebs,
xolo misi moqmedeba brZolaa anu cda. es aris
misi mniSvnelovani saqmianoba, sadac Tavs iGens
misi egzistencia. moymis davlaTi Tavs ver iGens
mSvidobiani Sromis dros, gansxvavebiT bibliuri
iosebisa, romelsac Tavis egvipteli batonis
saxlSi `yvelaferSi xeli hqonda momarTuli~
Page 274
cclxxiv
(dab. 39, 2). SesaniSnavia, rom saymos enaze brZo-
las ewodeba cda, sadac moyme cdis Tavs, sadac
unda ganicados davlaTis qrolva, romlis
molodini arasodes stovebs mas. am molodiniT
elis is Jams, rodis Gaebmeba cdaSi da swuxs
mTeli arsebiT, roca ar eZleva cdis saSualeba:
bralia mindiaisad, xan ro ar eqna cdisao
(88, #103).
is sizmrad xedavs cdas da mouTmenlad elis
gaTenebas, rom ar gauSvas xelidan cda, romelic
misi davlaTis saunjea:
kldis ZirSi daZinebulsa sizmar unaxavs
cdisao,
meelis gaTenebasa, masvla uxaris mzisao
(88, #193).
magram moymem isic icis, rom cdaSi mxolod
Tavganwirvisas modis davlaTi, romelsac
sikvdilis sunTqva moaqvs Tan; is Tavs iGens iseT
gansacdelSi, sadac moyme sikvdil-sicocxlis
zRvarzea, magram gadarGenaze ar unda fiqrob-
des, radgan `Wkvians~ gaurbis davlaTi; misi
fesvi iracionalurSia. is zena samyarodan aris
mofrenili da, rogorc jvaris mtredi, mxarze
ajdeba moymes, rom Tavisi uxilavi frTis Sexe-
biT erTi wamiT mainc aswios wuTisoflidan da
maradiulobas aziaros.
vaJa-fSavelas leqsSi `martooba~, romlis
dasawyisi sityvebia `aRar mestumra arwivi~,
gvecnaureba xalxuri warmodgena davlaTis bune-
Page 275
cclxxv
baze, Tumca xalxur poeziaSi versad davadas-
turebT, rom davlaTi frTosani arwivi iyos.
albaT es vaJas piradi warmosaxvis nayofia.
amasTanave isic SesaniSnavia, rom davlaTi
brZolis velidan mis leqsSi STagonebisa da Se-
moqmedebis (am sityvis farTo azriT) asparezzea
gadanacvlebuli. poeti eZaxis arwivs, rogorc
mkadres SeeZlo miemarTa jvaris macnisaTvis:
modi, arwivo, sada xar?
SoriTve gicnob xmazeda.
Sens mosvlas roca ki vigrZnob,
gamovicvlebi wamzeda;
myis vtoveb dedamiwasa,
gadavsaxldebi cazeda.
xan fandurs SavaJRaruneb,
xan davamRereb Tarzeda.
xan vtiri, xana vloculob,
xan brazs, Sxams vanTxev Sxamzeda.
roca arwivi Tan maxlavs,
mizis marjvena mxarzeda, _
mefisa madga gvirgvini,
vzivar samefo taxtzeda!
Seuracxyofas vin mkadrebs?
salams miZRvnian cdazeda.
roca arwivi wamiva,
Gvari var mcire Gvarzeda.
dammaleT, nu gamomaGenT,
ar SescdeT, damsvaT jarzeda.
Page 276
cclxxvi
poeti sakuTar cdaSi ganicdis davlaTis mi-
moqcevas; am mimoqcevaSi, romelic edareba zRvis
ritms, gadis misi cxovreba. zogjer es Sinagani
cda sivrcul-droJamul gamoxatulebas poulobs
mTa-barisa da gazafxul-zamTris monacvleobaSi
(42). mTa da gazafxuli gancdilia, rogorc su-
lieri aRzevebis da STagonebis dro da adgili;
am dros da aq davlaTis frinveli arwivi aRwevs
Tavis mwvervals. xolo bari da zamTari dacemaa,
miwier tyveobaSi yofna, roca arwivi uGinardeba;
SesaZlebelia, samudamod gauGinardes.
davlaTi tragikuli fenomenia.
davlaTis gauGinarebis, misgan ganwirulobis
mudmiv safrTxeSi gadis davlaTianis cxovreba,
romelic mTavrdeba tragikulad, radgan dav-
laTma ar SeiZleba ar gaswiros, an ar daayenos
gabudayebis gzaze da daRupos. an is ver aitans
davlaTis gancdas da gabediTebamde midis, rad-
gan adamianis buneba SezRudulia da ver uZlebs
davlaTis usasrulobas, Tumca misi moqmedebis
dro wamisyofaSia moqceuli.
ai, TorRva, romlis davlaTianobis amomwurav
daxasiaTebas iZleva masze Seqmnili xalxuri
leqsebi da prozauli gadmocemebi.
oblobiT amaizarda TorRva Zaganis gvario,
amaes amaiyola navTi da nakvercxalio.
iorSi amaiGqvifa, SoriT vin uga Tvalio.
didebuloba dauTqves, beWebs unaxes jvario.
Page 277
cclxxvii
marjvniv mze werebuliyva, marcxniske mTvaris
nalio^
oblobaSi imaleba misi gansakuTrebuloba,
misi davlaTi. es Zveli xalxuri warmodgenaa _
oblebad daizardnen amirani da Zmani misni,
oboli iyo farnavazi, romelic Semdeg didebas
ewia Tavisi davlaTiT, obolia zRapris bevri
gmiri, romelic sabolood xelmwifebas aRwevs.
magram TorRvas obloba faravs mis warmoSobas
bagrationisagan (gadmocemiT, is aleqsandres Tu
romeliRac batoniSvilis nabiWvari yofila);
amaTgan gamohyolia mas, rogorc zemoT moyvanil
nawyvetSi Gans, sagvareulo didebulebis niSnebi,
romelTa Sesaxeb qristofore kasteli lapara-
kobs Tavisi naxatebis minawerebSi (41, #3, #9). es
aris saidumlo daRi, romelic mSobeli dedis
garda aravis ar unda exila; magram viRacam
Tvali mohkra (`vin uga Tvalio~), roca nabanavebi
TorRva ivris wylidan dedaSobila amodioda.
Tu adre `xTisagan davlaTian~ TorRvas tyvia ar
ekareboda, am saidumlo niSnebis gamoaSkaravebis
Semdeg Svid weliwads naavadari kacis mier nas-
roli isris msxverpli xdeba.
meore versiiT, TorRvas ifaravda ara
saidumlo niSnebi, aramed gveleSapisgan naGuqari
jaWvis perangi, romelic albaT misma davlaTma
Gaagdebina xelSi:
sanadiroSi TorRvama TeTr jiPvs maxkida
Tavlio,
Page 278
cclxxviii
fePi gausxlta TorRvasa, myinvarm gauRo
kario,
veSap myinvarSi namyofi gauxda megobario,
TorRvasa Gasacmelada aGuqa samanqanio
(88, #44-d).
TeTr jixvs*, rogorc irems farnavazi, mihyavs
TorRva im adgilamde, sadac dasabamiTve eloda
mas jaWvis perangis saxiT ginivTebuli misi
davlaTi. misi es gamocdileba amgvarad aris
gadmocemuli prozaul TqmulebaSi: `TorRva
sanadirod yofila, erT alagas yinulSi Gavard-
nila, iq veSapi wolila da imas dascemia. Turme
siciviTa da simSiliT kvdeboda TorRva. Seecoda
veSaps, amoiRebs Tvals, alokebs, gaaZRobs da
gaaTbobs. gauZmobildeba. im veSaps miucia jaWvi,
_ begTari, _ tanze Gasacmelad. Turme iseTi
Tviseba hqonda im jaWvs, sadac xmals
daartyamdnen, an tyvia da isari moxvdeboda, sul
iq miixveteboda Turme da veRarafers aklebda
iaraRi^~ (88, 351).
didebuloba, davlaTianoba, saswaulebrivi
jaWvis perangi _ es yvelaferi pirad siGauqesTan
erTad avalebda TorRvas, rom daecva fSav-
xevsureTis da TuSeTis saymoebi, rogorc icavd-
nen maT maTi kanonieri patronebi _ bagrationebi,
raki is imaT naSierad aRiarebda Tavs. poeturi
fragmentebidan Gans, rom TorRva cdilobs Tav- * amave epizodis amsaxvel sxva leqsSi TeTr jixvs enacvleba TeTri yorani, romelic Tan Gay-
veba miwis napralSi gauGinarebul jaWvis perangs (88, #44-v).
Page 279
cclxxix
isi didebuli warmoSobis ganaRdebas xevsureTis
sinamdvileSi _ is TiTqos ikrebs Tavis garSemo
saymos, is batonobs; is cdilobs teritoriis
dapatronebas:
vaJkacni eegeTani TorRvasa xyvandes ymanio
(88, 44-d).
gamigonian Pevsurni, TorRvas ro xyvandes
ymania,
TorRva ikvlevda adgilsa, batonis nabiWvaria
(88, #44-v).
TorRva cdilobs daiWiros bagrationi bato-
nis adgili mTis saymoebSi da, raki bagrationi
RvTisSvilTa moZmed aris Seracxili, TorRvac
TiTqos `jvarobs~ Tavis TanamemamuleTa Soris,
rac SeumGneveli ar darGenila. xalxuri poezia
gansakuTrebiT ar aviTarebs am Temas, magram
zogierTi detali TorRvas garSemo Seqmnil le-
qsebSi aSkarad metyvelebs am suliskveTebaze:
SamoZugZugebs TorRvai, ro ZuZauri jvario,
romelsac, rogorc marTlac jvars*, sauflo
saklavs uklaven:
meoTxed mosuls dagikal TeTri qorai
Pario^
magram nacvlad imisa, rom davlaTian-
nawiliani da Seuval-jaWvis-perangosani TorRva
yofiliyo Tavisi saymos patroni da mcavi-
* `koSki dgas ielovanSi, TorRvais naburTvalio~ (88, #44-b) _ rogorc vxedavT, TorRvasac
gauGnda `koSki~, rogorc jvaris kvrivi, sadac `burTaobs~ jvari; gavixsenoT jvarTa gavr-celebis epiTeti `moburTvali~.
Page 280
cclxxx
mfaravi, rogorc bagrationT naSieri da
RvTisSvilTa moZme, is xdeba maTi mtarvali da
moZalade; is vardeba gabudayebaSi, risganac misi
saxelis sadidebel leqsSic ki afrTxileben:
Sagaqi, nu gazdiddebi, mama meca myav Pmliani,
samT Saxkravs SenisTanaTa jaWvianT peran-
giani
(88, #43-g).
`maTqvami~ qali am ukanaskneli sityvebiT
gaaxsenebs TorRvas, rom davlaTi ar aris misi
pirovnuli Tviseba, rom mis gareSe is ubralo
mokvdavad iqceva da misi momrevic moiZebneba
saymoSi.
roca TorRvas gabudayeba mwvervals aRwevs,
is iTxovs damatebiT begars, TiTqos umniSv-
nelos erTi SexedviT:
mSavleb, umateT begarsa TiTo tarigi
cxvario,
TiTo nacrian tomara, mTaze davyara
mSralio.
sakar-ymod SamikrifodiT laRis arwivis
mPario
(88, #44).
TiTqos ra aris erTi tarigi, tomara nacari
da arwivis frTa, magram es gaxda ukanaskneli
wveTi moTminebis TasSi, _ swored am dros iw-
yeba misi dacema da is, davlaTwarTmeuli, xdeba
msxverpli iseTi kacisa, romlis xeliT srule-
biT ar moeloda daRupvas. SesaZlebelia, im
Page 281
cclxxxi
kacis mxarze gadainacvla davlaTma, rom gabeda
da TorRvasTana kacs daumizna isari. mkvleli
ase mimarTavs mokluls:
TorRvav, nu damemdurebi, Zalisa moge Zalio.
Svid wels var naavadari, samsa ki _
nacivario.
muPliT movziden boZalsa, _ PelSi ara maqv
janio^
(88, #44-T).
naavadari da aqamde usaxelo GonTa, ase erqva
TorRvas mkvlels, marTlac ver SeZlebda am
saqmes, rom misi msxverpli maT Sexvedramde ar
yofiliyo ganwiruli davlaTisagan. davlaTma
gawira gabudayebuli* iseve, rogorc aRTqmis
gamtexeli gvelismWameli mindia, romelsac
waerTva zebunebrivi sibrZne, rac sabolood misi
tragikuli daRupvis mizezi Seiqna.
ucxo Tvali, romelic yovelTvis mtrulia,
SeniSnavs TorRvas beWebze aRbeWdili jvris,
mzisa da mTvaris gamosaxulebebs _ misi
nawilianobis piktografiul niSnebs, romelTa
arseboba mis tanze saidumlod unda dar-
Geniliyo sikvdilamde. es niSnebi, rogorc Til-
isma, icavda mas gansacdelSi, vidre dRis si-
naTle ar ixiles maT. TorRva hkargavs veSapis
naGuqar `samanqanur~ jaWvis perangsac, romelSic
* gabudayebas erTvis Ralatic: `Zmobilis moRalatesa RmerTm giyvas samarTalio~ (88, #44-T).
oRond gaurkvevelia, vin aris es Zmobili. jaWvis perangis mGuqebeli veSapic mis Zmobilad ixseneba (Ralatis epizodi ucnobia).
Page 282
cclxxxii
msgavsad vaxtang gorgaslis vigris tyavisa, arc
isari da arc tyvia ar atanda. SesaniSnavia, rom
es orive sabediswero danakargi banaobis dros
SeemTxva TorRvas: erTxel iorSi `amoGqvebisas~,
roca `Tvali uges~ mis SiSvel tans; meored,
roca arWilos wyalSi sabanaod Gasulma
uyuradRebod miatova jaWvi. ai, rogor gamoiTqva
leqsad es epizodi:
Gamodidnen andaksa monadireni rvania.
TorRvaic amand Gamaxyva, ro yvirilobis Pa-
ria.
beGavad rasam maRbijavs, emGnevis natiralia.
_ `jaWvi ra uyav, TorRvao, Zmobilis naGu-
qaria?~
_ `sanadiroGi gadavel, nadirT movavle
Tvalia;
Gavedi arWiloSia, movPele Tbili wyalia.
me Gaved sabanaoda, jaWvs gavanebe Tavia.
maSin davkarge tiali, veRar movxkide Tvalia.
egre gacurda e jaWvi, rogorc mdinare wy-
alia.
gamauyene mdevari, ver mauPeles kvalia.
wamoved, raRas viqmodi? imad var natiralia~
(88, #44-z).
banaoba Zveli miTologiuri motivia; mobanave
TorRva, romelic kargavs SobiTgan boZebuls Tu
gansacdelSi mopovebuls, Zveli miTosebis per-
sonaJebs enaTesaveba, mag., gilgameSs, romelic
banaobis dros kargavs uyuradRebod migdebul
Page 283
cclxxxiii
siWabukis balaxs, didi wvalebiT rom amoitana
okeanis fskeridan. aseve evfratidan SiSvlad
amosul gmirebs _ gilgameSsa da enqidus _
daadga Tvali qalRmerTma iSTarma, rac erT-
erTi maTganisTvis sabediswero Seiqna (ix. kari
VI). qaosis frinvelma, anzudma, banaobis dros
mohpara samyaros ufals, enlils, bedisweris
dafebi (46, 90).
wodebulni da rGeulni
Sarmanaulo, Savardenoo,
mTibelni gixarianRaeo?
mTibel-mamklisa sanayrodao
dumas ziscvarSi xarSavRaeo?
bevrais jiPvis gamgoresao,
Tofsa Pirimsa zidavRaeo?
mtrisa bevrais gamjavresao,
welze frangulsa ibamRaeo?
stumris bevrisa masaxursao,
tyavsa qemxiTa xkeravRaeo?
bevrais mtrisa gamrigesao,
enasa bWeSi zidavRaeo?
(79, #149).
am xevsuruli xmiT natiralSi paradigmulad
aris aRnusxuli yoveli saqmianoba, romelTa
aRsrulebaSi gadis TiToeuli ymis wuTisofeli.
motirali saTiTaod GamoTvlis maT daRupulis
cxedarTan Sekrebili xalxis gasagonad da sa-
gulisxmoa, rom yovelive amas saymo, TiToeuli
Page 284
cclxxxiv
moyme, diacis piriT ismens. romc ar ganmeordes
naTqvami, am sityvebs Rrmad ibeWdavs maTi max-
sovroba. SromaSi, nadirobaSi, brZolaSi, maspin-
ZlobaSi, saymos TanxmobisaTvis zrunvaSi gadis
cxovreba Sarmanaulisa. natirali Tavisi
lakoniurobiT da amomwuravobiT arqetipul
mniSvnelobas iZens rigiTi ymis amsofliuri
yofierebisaTvis, Tumca is, rogorc natirali,
damwuxrebuli gulis uSualo amoZaxilia: dai
tiris Zmaze, dabadebasa da sikvdils Soris mo-
qceul erT sicocxleze, rogorc wuTisoflis
dasasrulze, romlis tragizms itvirTavs ori-
ode TiTqosda umniSvnelo marcvali _ Rae.
aq GamoTvlil xuTi rigis saqmianobas unda
eweodes adamiani, Tu mas surs (da ar SeiZleba
es ar surdes) iyos saymos sruluflebiani wevri
_ yma saymoSi, moyme moymeTa Soris. es niSnavs:
saymos warsulSi (ufro dasabamSi) Seqmnil yai-
daze unda warmarTos man Tavisi cxovreba. am
TvalTaxedviT, es natirali mamaTa andrezis
saukeTeso gadmomcemia, is saymos kodeqsia, saso-
warkveTili diacis piriT Tqmuli; amoZaxebuli
usasoo mwuxarebaSi. ai, es andrezia STabeWdili
Svilis cnobierebaSi, mas unda asrulebdes is,
Tuki surs, ekuTvnodes mamaTa saymos. is unda
fiqrobdes, moqmedebdes, ibrZodes, maspinZlob-
des, saklavs klavdes, qorwindebodes, kvdebodes,
imarxebodes^ imgvaradve, rogorc iqceodnen `mas
Jamsa Sina~ mcxovrebi mis winaprebi anu `wina Ja-
Page 285
cclxxxv
mis gmirni~, rogorc saymoSi uwodeben maT. rac
moxda erTxel da xdeboda winaT, xdeba axlac
da momavalSic unda moxdes, is aris namdvili;
is unda xorciedebodes ganuwyvetliv, rogorc
mouwodebs simReris striqoni:
ar xkargavT, berdiSvilebo, naqnarsa mam-
papisasa!
(78, #61).
naqnari ymis moRvaweobis yvela sferos
gulisxmobs, magram yvelaze mkveTrad is brZo-
laSi gamoixateba. es `naqnari~, upirveles yov-
lisa, aris cda, romelic mama-papas aqvs
gancdili da rac misma STamomavalmac unda
ganicados.
baraqal, PevsurT Svilebo, winaTac egre qni-
ano!
Pmalni nacadni winani, franguleb ufro Wri-
ano
(78, #440).
is, rac ar aris nacadi, rasac cdaSi ar ga-
mouvlia, saymosTvis moklebulia mniSvnelobas
an arc ki arsebobs. xmali aq maRldeba Tavis
pragmatul daniSnulebaze; is aris ara mxolod
brZolis iaraRi, aramed ganuwyveteli tradiciis,
modenilobis materialuri gamomxatveli, ro-
gorc mamaTa cdis matarebeli. is anivTebs saymos
tradiciulobas. xmali iseTive niSania saymos
saero aspeqtisa (Tumca brZolac saRvTo xasiaTs
iRebs xSirad), rogorc droSa da Tasi _ sak-
Page 286
cclxxxvi
raluri yofisa. rac ufro Zvelia xmali, rac
ufro metis xelSia gamotarebuli, miT ufro
mWrelia _ `Pmalni nacadni winani, franguleb
ufro Wriano~; an roca mas lesaven, yvela sxva
axal xmalze ufro mWrelia:
winaTa mamaT naqonni dalesnes, ufro Wriano
(78, 186).
am `dalesvaSi~ Gans aucilebloba Zveli
modenilobisa, tradiciisa, drodadro ganax-
lebisa. xmali, gamoWedili `wina Jams~, mas Jamsa
Sina, momdevno Taobebma unda leson da leson.
es aris TaobaTa saqme dro-Jamis denaSi. `winaTa
mamaT naqoni~ xmali ara mxolod imarjvebs, ara-
med qmnis istorias. is aris droTa kavSiris ni-
Sani, amave dros is unda iyos niSani saymoTa
konsolidaciisa, rogorc gvicxadebs erTi cno-
bili simReris striqonebi:
xmalo, xevsureTs naWedo, alvanSi TuSma gag-
fera,
mefe ereklem dagloca, saomrad jvari
dagwera.
es xmali aris istoriuli xmali, am sityvis
Rrma gagebiT.
saymo gamsWvalulia im suliskveTebiT, rasac
m.eliade xedavs tradiciul sazogadoebaSi, ro-
gorc mis arsebiT safuZvels: rom `obieqti an
moqmedeba imdenad aris realuri an namdvili,
ramdenadac is hbaZavs an imeorebs arqetips^~ rom
tradiciuli kulturis kaci Seicnobs Tavis
Page 287
cclxxxvii
Tavs, rogorc realurs, mxolod imdenad, ramde-
nadac is wyvets TavisTavadobas da hbaZavs an
imeorebs sxvis qcevebs^~ (153, 64). es `sxva~ aris
ara viRac sxva, aramed misi winapari, romelic
man unda aRiaros Tavis TavSi, Tavis fiqrebSi,
Tavis moqmedebaSi, qcevaSi. winapari mas akeTe-
binebs, rasac is akeTebs da rogorc akeTebs.
saymo savsebiT, Tavis mTlianobaSi, gamoukle-
bliv patriciulia anu iseTi sazogadoeba, ro-
melmac icis mama (155, 273). yovel SemTxvevaSi, is
eZebs mamas: `GvenSi ician kacisai: rkinis sa-
kidliT dabmuliao. gind sawyal kac iyvas, mainc
maPelavs Tavis Gamamavlobis sityvas^~ (22, 60).
romelime Zlier sagvareulos Sekedlebuli,
masTan xar-qvabiT Seyrili susti gvari aRiarebs
naTesavad ara mxolod Tanamedrove naSierT am
gvarisas, aramed mis winaprebsac, Tvlis ra maT
pirvel-mamas Tavis winaprad. axali mamis aRi-
areba gulisxmobs, unda gulisxmobdes, sagva-
reulo andrezebis gaTavisebas, maT GabeWdvas
cnobierebaSi da, albaT, qcevaTa gardaqmnas am
sagvareulos zne-GveulebaTa mixedviT.
zemoT motanil xevsurul Tqmas kacze da sa-
kidelze, romelic winaprisagan modenilobis
uwyvet jaWvs gamoxatavs simbolurad, exmaureba
erTi cnobili gamoTqmis a.gureviGiseuli para-
frazi, riTac man scada daexasiaTebina Zveli
germanelis (am terminis farTo gagebiT) TviT-
Segneba: `miTxari, vin aris Seni winapari da ge-
Page 288
cclxxxviii
tyvi, vina xar Sen~ (121, 140). sazogadod,
a.gureviGis dakvirvebebi Zvel germanelTa Tu
skandinavelTa, kerZod, islandielTa sazogadoe-
bisa da maT warmomadgenelTa cnobierebis stru-
qturaze, Tavisuflad SeiZleba gamoviyenoT Gveni
saymoebis dasaxasiaTeblad. is wers: `islandi-
eli ar aris mowyvetili Tavis organul kole-
qtivs da misi gageba SeiZleba mxolod rogorc
am koleqtivis wevrisa. misi cnobiereba (Segneba)
ar aris individualisturi, is azrovnebs
mTlianis _ Tavis jgufis kategoriebiT, is
xedavs sakuTar Tavs TiTqos garedan, sa-
zogadoebis TvaliT. radgan ar SeuZlia Seafa-
sos Tavisi Tavi sxvagvarad, Tu ara ise, rogorc
mas sazogadoeba afasebs~ (iqve).
`organuli koleqtivia~ swored Gveni saymo,
romelic iqmneba vercxlis (an oqros) RilTa da-
badebiT jvaris droSis sakadrisebidan, saerTo
wiaRidan, rogorc wiaRidan abraamisa. jvarSi
gayvanis ritualis azric swored is aris, rom
ymebi gaTanaswordnen patronis winaSe erT-
maneTis mimarT, rom gamarTldes maTi saxel-
wodeba _ mo-ym-e. marTlac, isini ar ganirGevian
erTmaneTisagan damwyalobnebis teqstSi, romli-
Tac xucesi _ Suamavali saymosa da jvars Soris
_ akanonierebs maT wamoyenebul samsaxurs, da
romlis erTaderTi misamarTi aris jvari; ro-
melsac ismens jer jvari, mereRa mis karze Sek-
rebilni. yvelasaTvis erTia warmosaTqmeli, upi-
Page 289
cclxxxix
ratesoba aravis eniWeba. jvars surs, rom misi
ymani Tanasworni ibadebodnen da, raki es ase ar
xdeba, is Tavis karze saRvTo ritualiT aTanas-
worebs maT. misTvis mis karze yvelani wode-
bulni arian, magram maT Soris jvari gamoarGevs
Tavis rGeulT, raTa Tavisi samsaxuris mZime
tvirTi daakisros.
a.zisermanma mTis saymoebs `meomruli sa-
zogadoebebi~ uwoda (125, 208). magram es
calmxrivi daxasiaTebaa. saymoebi, pirvel rigSi,
sakraluri sazogadoebebia, radgan maTi er-
Tianobis uzenaesi gamoxatuleba aris sakraluri
realoba _ jvari, romelic Tavis TavSi moicavs
meomrul aspeqtsac. sxvagvarad rom vTqvaT, sa-
zogadoebis meomrul mxares, esoden aucilebels
da bunebrivs mis cxovrebaSi, sanqcias aniWebs
jvari _ Tavad meomari, ris gamoc brZola aR-
qmulia saymos cnobierebaSi rogorc wmida saqme:
is iwyeba jvaris karze jvaris gadawyvetilebiT
da mTavrdeba jvaris karzeve, sadac jvaris
droSasTan erTad brundebian nabrZoli moymeni.
jvari iRebs monawileobas maT brZolebSi, ro-
gorc RvTiuri sardali, romelic cxenze amxe-
drebuli win miuZRvis maT da Telavs mtris ri-
gebs. Tu jvaris karze jvari uwyinari mtredis
aRiT ecxadeba mkadres, velze, moymeTa cdaSi is
cxaddeba rogorc uwyalo mxedari, romlis
saxiT saymo cnobs Tavis mfarvels _ wmindans
Tu angelozs: Zlevamosil wmida giorgis da
Page 290
ccxc
miqael mTavarangelozs. es ar aris subieqturi
Gveneba, romelic mxolod saymos warmosaxvaSi
asebobs; ara, Gveneba sayovelTaoa, obieqturi:
jvars mxedris saxiT saymos mtrebic xedaven
brZolis qar-cecxlSi, rogorc didgoris omSi
orive mxare _ Zlevamosil wmida giorgis (73,
341).
ar dagcildaa, RilRvlebo, samans ro dgem-
diT Zvlisasa,
TeTrtaiWosans xedevdiT saxes arxotis
jvrisasa?
jvari saymos genezisSi, roca is gamouGnda
patronad saymos, xom meomari iyo; is axlac, is-
toriul xanaSi, asrulebs am saqmes: ebrZvis say-
mos mtrebs, rogorc `mas Jamsa Sina~ ebrZoda de-
vebs, da saymos mtrebi xom im devebis saxes war-
moadgenen sakraluri sazogadoebis TvalSi.
mterTan brZola Tu gamarjvebiT mTavrdeba,
jvaria am gamarjvebis sulisGamdgmeli. magram
uSualod cdaSi, romelic aRniSnavs ukanasknel,
sabediswero Setakebas, monawileoben rGeuli
moymeni, `kai ymebi~, romlebic jvaris `saRvTo
laSqris~ mowinave razms warmoadgenen. isini
jvaris raindebi arian, iseTive Tavganwirulni,
rogorc Tavad jvarni iyvnen `mas Jamsa Sina~.
vaJa wers: `gmiri imdenad Tavis TavisTvis ara
cocxlobs da imdens ar akeTebs, ramdensac Tem-
isTvis, magram am samsaxurisaTvis saxelis meti
araferi hrGeba. mxolod xatobis dros xevisberi
Page 291
ccxci
gansakuTrebul didis TasiT gmirs sakargymos
(kai yma) asmevs. sikvdilis Semdeg mTeli Temi
hglovobs, xatobis dros oficialurad ismis
gmiris Sesandobari. jer xevisberi ityvis da
mere didi da patara moayolebs Sesandobars.
diaR, gmiri msxverplia soflisa: sxvas aZRobs,
TviTon mSieria, sxvis sicocxlisaTvis TiTon
sikvdils eZleva pirSi~ (26,87).
cdaSi saxelmoxveWilni, rogorc saymodan ga-
morGeulni, sakraluri pirni arian da maTi es
sakraluroba kidev ufro matulobs, roca isini
sakuTari sisxliT gainaTlebian, rogorc
`msxverplni soflisa~. maSin isini axlos dganan
jvarTan. sxvisi sicocxlisaTvis Tavganwirul
moymeTa apoTeozi, maTi amaRleba Gveulebrivi
donidan, kargad Gans laSaris jvaris `pirof-
lianTa~ SemTxvevaSi: piroflianni arian cdaSi
daRlili moymeni, sulieri STamomavalni im
Svidi piroflianisa, romelTac gara Tur-
manaulis xanaSi daRvares cdaSi ofli da Tavi-
anTi daRupviT ixsnes laSqari. es aris er-
TaderTi SemTxveva, roca jvari iTmens (`ixdens~)
adamianis ofls, radgan is dadenilia brZolis
velze Tavganwirulis mier, mas sisxlis fasi
aqvs miniWebuli; radgan es ofli ar aris adami-
anis sxeulis zedapiruli gamonadeni; is iRvreba
misi arsebidan, romelic mis ZvalSia SenivTe-
buli; is aris misi mironi, rogorc mefe erek-
leze gvamcnobs Tqmuleba, rom `mironi nefe
Page 292
ccxcii
erekles Zvlebs Gamohdiso~ (82, #10). rigiT kai
ymebze ki vaJa idumali gancdiT ambobs `baxtri-
onis~ SesavalSi, rom
aRar SfoToben saflavSi
gmirT oflis mRvreli Zvalebio.
`kai yma~ rom jvaris wmidaa, amis dasturia
ara mxolod misTvis gankuTvnili sakargymo Tasi
sicocxleSi da Sesandobari sikvdilis Semdeg,
romlebic xatobaze Seismis; aseve laSaris pi-
roflianTa saxsenebeli sasmisi, moyolebuli
uSualod `Pelmwife-laSaris jvris~ sadideblis
Semdeg (87, 438), aramed qalTa sqesisadmi maTi
damokidebulebac, rac gamoxatulia erT-erTi
maTganis, `sisxlis wvimebis~ droindeli gmiris,
mamuka qalundauris saxelSi: qal-undauri, anu
kaci, romelic qalis undomelia, `undauri~*.
moviSveliebT vaJas dakvirvebas gmiris bunebaze:
`Tumca kargad viciT, rom qalis siyvaruli
gmirs gmirobas ar uSlis, aramed umatebs kidec
mxneobas da simamaces, magram xalxi diacis miy-
olas uSlis gmirs, rogorc misi Rirsebis
damamcirebel saqmes. amgvars Sexedulobas xalx-
isas sakuTari mizezi aqvs, romelic sul sxva
saTavidan momdinareobs. vgoneb, rom fSavlis
romantiuli buneba qristianul elements
dauZlevia. gmiri erTsa da imave dros mtris
sixlis mqcevelic aris da wmindanic, rogorc
* Sdr. `qmar-undauri~ (88, #654).
Page 293
ccxciii
mfarveli Tavis Temisa. raki igi madlis momqme-
dia, bevrs sikeTesa da madlsa sTesavs qveyanaze;
rogorc vaJkaci wmindani, Tavis siwmindisa da
vaJkacobis dasagvirgvineblad qalebsac unda
eridos~ (25, 86).
SesaniSnavi sityvebi aqvs Tqmuli vaJas Gveni
gmiris dasaxasiaTeblad: `gmiri erTsa da imave
dros mtris sisxlis mqcevelic aris da wmin-
danic^~ TiTqos paradoqsia: rogor SeiZleba
iyos wmindani sisxlis, Tundac mtris sisxlis,
damRvreli; gamanadgurebeli sicocxlisa, ro-
melic sisxlSia (lev. 17, 11-14). magram siwmide
mebrZoli gmirisa ar aris zneobiTi kategoria;
siwmide aq unda gavigoT Zveli aRTqmis sak-
raluri eTikis azriT: wmida aris is, vinc
yoveldRiur yofas da adamianis bunebriv
Gveulebebs aris ganridebuli; is, vinc Tmobs am
cxovrebas da siameTa ama soflisa, rom saRvTo
saqmis aRsrulebis ufleba moipovos. sakralur
sazogadoebaSi saRvTo saqmea omi,
RvTismsaxureba da nadiroba, rac sisxlis
daRvrasTan aris dakavSirebuli. amitom am saqmes
unda asrulebdes an Seudges iseTi kaci, visac
GamoferTxili aqvs wuTisoflis mtveri da ga-
Tavisuflebulia miwier vnebaTagan. xolo erT-
erTi uZlieresi vnebaTagan dakavSirebulia
qalis sqesTan, rasac gaurbian meomarni da mona-
direni TavianTi saqmis aRsrulebis win ara
ubralo kdemamosilebis an zneobrivi patiosne-
Page 294
ccxciv
bis gamo, aramed im mizniT, rom sqesma, rogorc
bunebiTma stiqiam, ar Seryvnas, ar `dalaxos~
saRvTo saqme, radgan es saqme _ msxverplis Se-
wirva iqneba is, mtris kvla Tu nadiris xocva _
saSiSia, rogorc yoveli sakraluri. aseTi wmi-
dani, mowmidarni iyvnen Zveli aRTqmis gmirebi _
samsoni, gedeoni da sxvani, msajulni da
mxsnelni israelisa gasaWirSi. aseTive mow-
midarni arian Gveni `kai ymani~, Zveli `pirof-
lianni~, romelTa cxovrebis wesSi `qalun-
dauroba~ Sedis, rogorc erT-erTi ZiriTadi
Tviseba. am sferoSi `kai ymani~ baZaven
RvTisSvilT, romelTa wreSi araTu sakraluri
andrezi, aramed xalxis laRi fantaziac ki ver
warmoidgens sasiyvarulo urTierTobebs.
piriqiT: erT-erTi RvTisSvilis biografiaSi
aris epizodi, roca is, misi silamaziT moxi-
blul diacTagan daRwevis mizniT, morige
RmerTs SesTxovs saxis damaxinjebas, rasac us-
rulebs kidec dambadebeli da amgvarad, ula-
mazesi angelozi `pirquSad~ gadaiqceva (am sax-
els atarebs fSavSi axadisa da xevsureTSi
bacaligos jvari). jvaris saxeli, ufro sworad,
fsevdonimi `pirquSi~ SeiZleba kai ymis epiTeta-
dac gamodges, radgan is garegnuli silamaziT
ar aris gamorGeuli. gmiri garegnobiT ar hgavs
mzesa da mTvares. igi Taviseburad aris lamazi:
`svilisferi, Savgvremiani~, _ wers vaJa (26, 83).
Page 295
ccxcv
`svilisferi~ ki, rogorc cnobili leqsidan
viciT, wmida giorgis saqebari epiTetia:
qajaveT ras iarebi, giorgiv, svilisferao?..
`kai yma~ da `cudai~ yvelaze ufro mkveTrad
swored diacur sawyisTan damokidebulebiT
upirispirdebian erTmaneTs xalxur SairebSi.
kai yma laSqar mokvdeba,
sworebis mjobinobasa.
cudai _ boslis yuresa,
qalebTan loginobasa.
xiluli paTosi, rac zedapirulad ganicdeba,
am striqonebisa aris `kais~ da `cudas~ zneo-
brivi saxis Gveneba; magram mis miRma ga-
mokveTilia am zedapiruli dapirispirebis ufro
Rrma da mniSvnelovani safuZveli: erT mxares
vxedavT kai ymas brZolis velze, cdaSi, sadac
is sikvdils elis, sadac wmida sisxli iRvreba;
meore mxares vxedavT `cudas~ boselSi, mireul
adgilas, sadac is gancxromaSia, sadac uwmiduri
sisxlia daRvrili. erTaderTi RvTisSvili, ro-
melTanac romanuli epizodia dakavSirebuli
xalxis warmosaxvaSi, laSaris jvaria. magram sa-
marTlianoba moiTxovs imis aRniSvnas, rom la-
Saris jvaris `romanuli~ buneba srulebiT
gamoricxavs niSansac ki xorciel-vnebiTi siyva-
rulisas. andrezi ambobs, rom laSas dauwesebia
sworfrobis wes-Gveuleba. SesaZlebelia, swor-
frobis wesi, romelsac ritualis cxadi niSnebi
aqvs, swored `mowmidari~ (am terminis pirobiTi
Page 296
ccxcvi
gagebiT) kai ymebisaTvis iyo dawesebuli da
droTa viTarebaSi gavrcelebuliyos mTels say-
moSi. SesaZlebelia, am wes-Gveulebis idumalebiT
moculi genezisi kai ymis anu jvaris raindis
`kults~ ukavSirdebodes*. sworfroba unda yo-
filiyo mowmidaris gamocda, romelsac jvari
uwyobs mas; jvarma gansacdelSi unda gaataros
Tavisi raindi, rom moamzados im cdisTvis, ro-
melic mas brZolis velze moelis. sworferTan
urTierToba unda davsaxoT cdad, romelic win
uZRvis im sabediswero, samkvdro-sasicocxlo
cdas (brZolas), rodesac man Tavisi davlaTis
gamovleniT unda daRvaros sxvisi sisxli an
gaiRos sakuTari. sworferTan moqcevis
dadgenili wesebis darRvevis (daulaxavi zRur-
blis dalaxvis) SemTxvevaSi is gaiuwmidurebs
Tavs da usaxelo damarcxebas hpovebs am cdaSi.
sworfrobis yofaSi cnobilni arian `dRiani~
sworferni (4), rac cxadi analogi unda iyos
brZolis cdaSi gamoGenili davlaTisa da sax-
elianobisa. sworfrobaSi SemTxveul marcxs
aranaklebi sircxvili unda moetana moymisaTvis,
vidre brZolis cdaSi damarcxebas. Tu erTgan,
erT cdaSi, Tavganwiruloba unda gamoeGina
jvaris rainds, meoregan, sxva cdaSi, mas jvari
ukidures TavdaWeras (am sityvis Zlieri azriT)
avalebda.
* sworfrobis sxva aspeqtebze mkadreebTan dakavSirebiT ix. naSromis 11,7.
Page 297
ccxcvii
ai, jvaris rGeuli mamuka qalundauri, rom-
lis metsaxeli (gvarad is gogoWuri iyo,
guroeli) gvicxadebs kaiymis erT mniSvnelovan
niSans, namdvili mowmidari, msgavsi israelis
nazorovelTa, romlis xanmokle sicocxle sas-
waulebSi gadis. oRond es saswaulebi Tavs iGens
mxolod da mxolod cdaSi da ara yoveldRiur
yofaSi, sadac is rigiTi yma iyo jvarisa, ojaxis
gamosakvebad `xifxolais~ (veluri sakvebi mce-
nare) mTxreli. misi xmali iseve gamorGeulia
sxvaTa xmlebisagan, rogorc Tavad aris gamor-
Geuli sxva ymebisagan; xmali aris xiluli ni-
Sani misi nawilianobisa*. besarion gabuuri gad-
mogvcems:
`^ rosac qalundaurs gamarjvebis dRe
mauidod mterze, maSin Tu qalundauris Pmali _
nawilian yofilas da _ qarqaSGigiT Tu amaiwevd,
amiT gaagebiebd patrons gamarjvebis dRes. Pmal
rosac amaiwevd, im dros qalundauri sada ginda
saqmeze namyof gaigebs Pmlis amowevas, sxonairad
gaxdebod^~ (17, 158).
gadmocema gveubneba qalundaurze, rom xmlis
amoweva qarqaSidan, _ rac leqsadac aris aR-
beWdili _ `qalundauris frangulma qarqaSiT
amaiwiva~, _ omis dawyebis niSans aZlevda Tavis
patrons da isic `sxonairad gaxdebod~. Tu ro-
gor unda gavigoT es `sxonairad~ gaxdoma anu
* nawilianobis Taobaze ix. a.arabulis sadisertacio naSromi (1).
Page 298
ccxcviii
feriscvaleba misi, movitan kvlav besarion ga-
buuris Ganawers: `mamuka qalundaur nawilian
yofilas: rosac salaSqrod sad geemarTebod,
win maskvlaviviT Tu gauZRvebod sveti, anu Suqi~
(17, 159), rogorc uflis rGeul xalxs miuZRoda
win gzis saGveneblad naTlis sveti. qalun-
dauric jvarisagan daculia am Seuvali Sara-
vandiT, rogorc naTqvamia leqsSi:
Samaubrunda, faravda pirze mze, beWebs faria
(81, #152).
am fernacvali saxiT Sedis is cdaSi:
Tan maxyves qalundaursa mamukas Suqni
mzisani (81, #125),
ambobs leqsi.
aseTni arian rGeuli moymeni, cdis kacni, ro-
melTa ofliTa da sisxliT jvari icavs Tavis
vercxlis RilTa Tavisuflebas da erTianobas.
isini jvaris rGeulni arian, raki vercxlis
RilTa dacviT jvars emsaxurebian da aucile-
blobiT inawileben mis siwmides.
kai ymis saxeli garegan cdaSi vlindeba; misi
sarbieli aris veli, xolo Jami rbolisa _ is
xana, roca velad gasvlaa SesaZlebeli (amitomac
uwodeben saymoSi salaSqrod gasvlas
`velobas~); es aris brZolis qronotoposi: dro
gazafxul-zafxuli, asparezi _ gare sivrce. es
viTareba aris aRbeWdili erT xalxur leqsSi
WormeSion kai ymaze, martia misuraulze:
Page 299
ccxcix
gazafxul raxan movidas, martia velad
gagviva (88, #29).
jvaris patimarni
kai yma cdaSi sikvdilis Tu sisxlis daRvris
wil saxels ixveWs, magram arsebobs iseTi cdac,
sadac saxeli ar aris saZiebeli. piriqiT, aseTi
cdis wiaR gavlilT aravin miiGnevs saxelian ad-
amianebad. aseTi cda ar aris SemozRuduli
weliwadis droiT da arc sivrciT; is SeiZleba
iTqvas, droisa da sivrcis gareSe mimdinareobs.
es aris Sinagani cda, romelsac ganicdian
jvaris msaxurni. mkadre an qadagi; jvaris
msaxurTa ierarqiis umaRlesi warmomadgeneli,
cxovrobs Sinagani cxovrebiT, misi moRvaweobis
wyaro _ dasabami Sinagan cdaSia; is SigniT aris
Sebrunebuli, risi garegani gamoxatulebaa misi
gza-savali beRlisaken an darbazisken, saiTkenac
mas gza exsneba zRurblis dalaxvis wesis Ses-
rulebis Semdeg. GvenTvis cnobilia, rom
mkadreTa xilvebi beRelTan da siRrmeebTan aris
dakavSirebuli: xaxmateli SiSia wyarosTauli
xatis beRelSi Sedis jvaris ganZis mosaxilavad;
aliaT uSiSa jvars Gamohyavs miwisqveSa maranSi
mironiT savse qvevrebis saxilvelad. beReli,
rogorc jvaris erT-erTi nageboba, cxadia, Se-
mozRudulia sivrceSi, magram sakraluri azriT
misi sivrce ganusazRvrelia; manZili iq ar
izomeba iseve, rogorc xmalas salocavis mi-
Page 300
ccc
wisqeSa daranSi, sivrculi sazomiT. manZilis
erTeulad aq aRebulia anTebuli sanTeli, ro-
melic erTsa da imave dros zomavs da anaTebs
kidec mkadris gzas sakraluri siRrmis
Suagulisaken; wmida sanTeli zomavs sakralurs
da ara fizikur sivrces. ai, sad aris, ra
siRrmeebs swvdeba mkadris Tu qadagis cda. maTi
gza-savali iseve uxilavia, rogorc gaxua me-
grelauris gza daTvisjvaridan qajaveTis sam-
Wedlomde.
gaxua megrelaurze da sxva legendarul
mkadreebze amboben, rom isini angelozebSi iyvnen
`garTulni~ da rom isini maT TavianT wreSi
SehyavdaT da daatarebdnen. esec maTi sulieri
cxovrebis amsaxveli andrezuli faqtebia. ro-
gorc maT beRlidan da mironis daranidan ga-
moaqvT jvar-xatebis saidumlo, aseve ucxadeben
isini saymos angelozTa saidumlos. maTi amgvari
gamocdilebidan modis yvelaferi, rac saymom
icis Tavisi patroni RvTisSvilebis samyaroze.
mkadre Tu qadagi, Tavad STagonebuli jvaris
mier, andrezebis STamagonebelia saymoSi; mas
moaqvs is dvrita sakraluri sferodan, romel-
zedac `fuvdeba~ siuJeti da iqmneba andrezi.
naTqvamia: `eg andrez as (aris) naqadagari~, (22,
15).
mkadris moRvaweoba savsebiT sulieria, maSi-
nac ki, roca mas jvaris siwmide _ droSa upyria
xelSi. is ar gamoirGeva fizikuri ZaliT, am `be-
Page 301
ccci
Gav~ da `Gixa~ kacis, rogorc saymo moixseniebs
maT, sidiade uxilavia, iseve, rogorc uxilavia
misi cdis asparezi. am mxriv mkadre, romelic ar
eZebs saxels da verc hpulobs, kidec rom eZe-
bos, rom hqondes amis ufleba, sruli antipodi
unda iyos kai ymisa. mkadre Tu qadagi sisxls ar
Rvris da arc aravin moiTxovs misgan Tavganwir-
vas, magram misi cda aranakleb saxifaToa velo-
bis cdaze, imdenad saxifaTo, rom is, miuxedavad
jvaris mxardaWerisa, cnobas kargavs jvaris
siwmideTa WeSmariti saxis xilvisas, roca idu-
malebiT moculi `oqrosferi xbo~ Tvalebs
risxviT ubrialebs mas; is drkeba sakralurobis
winaSe. mkadris cda-gansacdeli, romelSic gadis
mTeli misi cxovreba mowifulobis xanidan
sikvdilamde, erTi satanjvelia; masSi TiTqos
tanjuli kacobriobis drama ixateba.
erT-erTi saxelwodeba jvaris samsaxurisa,
romelic miesadageba am samsaxuris ierarqiis
yovel wevrs, gansakuTrebiT maT, vinc axlos ar-
ian jvarTan, aris patimari. `dideba Senda qveynis
gamaGinaro, wyalTa da PmelTa damdgmelo,
dideba Senda, giorgiv wyaros gorze daarse-
bulo, giorgi, Sen uSveli SenT patimarTad^~ (63,
4).
patimari sabas ganmartebiT aris `Seukravad
Sepyrobili~; raki jvaris msaxurs `patimari~
ewodeba, es imas niSnavs, rom jvaris msaxuri
jvaris mier pyrobilia Seukravad, jvaris patim-
Page 302
cccii
rebs ar aGneviaT fizikuri niSnebi borkilebisa,
riTac Seborkilni unda yofiliyvnen isini.
jvars patimrad hyavs ayvanili Tavisi msaxuri,
raki jvaris samsaxuris aRsruleba mxolod im
adamians SeuZlia, romelic gamocalkevebuli
iqneba sazogadoebidan, saero yofidan; romelic
ar iqneba gareuli sxvebSi, anu mireuli, romel-
sac nalaPSi ar eqneba fexi dadgmuli. qris-
tianuli terminologiiT rom gamovTqvaT, pati-
mari aris igive beri, gandegili, romelic RvTis
samsaxuris daubrkoleblad aRsrulebisTvis
ganmdgaria wuTisofels da udabnos gamo-
qvabulebSi `ipatimrebs~ Tavs. aq is ufro axlos
aris Tavis salocavTan, mxolod aq aris misi
cda, mxolod aq gadis is aucilebel gan-
sacdels.
sakralur patimars aqvs erTi gadamwyveti ni-
Sani, romelic ucxoa saero tusaRisaTvis. es ni-
Sani kargad Gans sityva `patimaris~ im mniSv-
nelobaSi, romelic dadasturebulia qarTlur
dialeqtSi: patimari niSnavs wmida, sufTa Rvi-
nos, wyals an erbos (76, 348). Zneli ar aris axsna
semantikuri gadasvlisa patimridan wmidisaken:
is, rac gamocalkevebulia saerTodan, saerodan
an sajarodan, wmidaa. raime nivTi rom wmida
gaxdes an SeinarGunos siwmide, mas unda mo-
Sordes wuTisoflis mtveri. is ar unda iyos
`sawuTros fexiT nalaxi~ (guramiSvili); is pati-
mari unda iyos. patimroba acilebelia imisT-
Page 303
ccciii
visac, rom jvaris msaxurma moipovos Sinagani
cdis SesaZlebloba, radgan namdvili patimari
Sinagani cxovrebiT cxovrobs; is Tavis SigniT
unda iyos Gabrunebuli. patimrobaSi ecxadeba
adamians Tavisi jvari da salocavi, rogorc
guramiSvils _ xaroSi, sadac is Tavisi RvTae-
brivi patronis STagonebiT WeSmarit gzas pou-
lobs; aq ibadeba is sulis kacad da poetad.
xolo vin aris mkadre an qadagi, Tu ara bibli-
uri sulis kaci~ (`iS ha-ruax~, osia, 9, 7), ro-
melic swvdeba saymosaTvis miuwvdomel re-
alobebs da sityvis ZaliT gareSeTaTvis mi-
sawvdoms xdis maT.
`patimari~ Tavisi xevsurul-qarTluli mniSv-
nelobiT zusti adekvatia ebraeluri sityvisa
nazir (qarTuli bibliis `nazoroveli~), romlis
Ziri nzr Seicavs gamocalkevebis, gandgomis
ideas, saidanac viTardeba konsekraciis da Sewi-
rulobis mniSvneloba, ase rom `RvTis naziri~
(nazir ha-elohim, msaj. 13, 5) imasve gulisxmobs,
rasac `RvTis patimari~, gina `RvTis mowmidari~,
rogorebic iyvnen samsoni, gedeoni da sxvani,
msajulTa epoqis `erismTavrebi~, romlebsac
mowifulobis asakidanve sulier-xorcieli
siwmidis dasacavad (Tu mosapoveblad)
akrZalvebSi unda gaetarebinaT cxovreba. isini,
rogorc mowmidarni, nazorovelni, marTlac,
patimarni iyvnen (ufro sworad, unda yifiliyv-
nen), ar unda gadaelaxaT is sazRvrebi, romle-
Page 304
ccciv
bic maT mSoblebs hqondaT maTTvis dasazRvruli
jer kidev maT dabadebamde RvTisadmi aRTqmis
dadebisas. bibliur `RvTis patimars~ mSoblebi
Tavisi nebiT swiraven RmerTs, romelic xanga-
moSvebiT avsebs maT Tavisi suliT da amarjve-
binebs israelis mterze; RvTis sulis garda-
mosvla aris erTaderTi jildo maTi patimro-
bisa, maTi dasazRvrul-SezRuduli mowmidaruli
cxovrebisa. magram amis sazRaurad aris wamebi
maT cxovrebaSi, Tumca arcTu xSiri, rodesac
isini ganicdian davlaTis qaris qrolvas, si-
laRes da Tavisuflebas, radgan Tavad suli,
romelic maTze gardmodis am wamebSi, Tavisu-
flebis sulia. gandgomili, TiTqos gariyuli,
akrZalvebiT Seborkili, wuTisoflis siameTa
mTmobeli, mxolod aseT wamebSi ganicdis Tav-
isuflebas da misgan gamowveul netarebas.
bibliuri nazoroveli aris nebayoflobiTi
msxverpli, mSoblebisgan gaRebuli (yovel
SemTxvevaSi, es ase Gans Zveli aRTqmis wignebSi
SemorGenili cnobebis mixedviT); jvaris patimars
ki Tavad jvari irGevs sakuTari nebiT; mkadre
rom rGeulia, is jvaris nebiT aris rGeuli. yma
Tavisi nebiT ver Gadgeba jvaris samsaxurSi,
Tavisi nebiT ver mouwodebs Tavs am sam-
saxurisTvis, radgan es sakraluri samsaxuria,
rogorc mRvdelmTavrobis pativi, ris Sesaxebac
wers pavle mociquli erT-erT epistoleSi: `da
arvin TaviT TvisiT miiRos pativi, aramed ro-
Page 305
cccv
meli wodebul arn RmrTisa mier, viTarca-igi
ahron. egreTca qriste ara Tavisi Tvisi adida
yofad igi mRvdelT moZRvrad, aramed romeli-igi
etyoda mas: `Ze Gemi xari Sen da me dRes miSobie
Sen~ (ebr. 5, 4-5).
yma daWerili unda iyos jvaris mier _
mxolod am gziT Gayenebuli mis samsaxurSi. daW-
eras, romelic adgilobrivi terminia sakraluri
mdgomareobis gamomxatveli leqsikidan, kvlav
`patimrobis~ ideamde mivyavarT. es termini
jvaris moqmedebis ufro farTo asparezs unda
moicavdes, vidre pirovnebis sazRvrebia; radgan
Gven viciT, rom jvari Tavis sakralur Zalas
bunebaSic avlens; GvenTvis cnobilia jvarGenis
faqtebi, rac sxva araferia, Tu ara jvaris mier
im teritoriis `daWera~, sadac is iGens Tavs.
jvarGenis mizani swored es aris: gamoacalkevos
adgili sirceSi da SemozRudos is uxilavi
sazRvriT, romlis yarauladac dgeba jvari.
jvaris kvrivi anu `daWerili~ adgili jvaris
`patimari~ adgilia am sityvis qarTluri gage-
biT. iseve, rogorc saymos teritoriaSi iWreba
jvari da iWers am teritoriis adgils, `patimar-
hyofs~ mas, aseve iWreba is saymoSi, saidanac ga-
moarGevs Tavis rGeuls, rom Tavis `patimrad~
gaixados. Tu kvrivi adgili aris Sedegi jvarGe-
nisa saymos miwa-wyalze, mkadre an qadagi jvar-
Genis anabeWdia saymoSi. rogorc adgilia daWer-
ili jvaris mier da am daWeriT wmidaqmnili,
Page 306
cccvi
aseve adamiania daWerili da wmidaqmnili anu
ganridebuli yoveldRiur yofas. ai, ras ambobs
Tavad jvari (isev qadagis piriT, radgan qadagia
misi moene) Tavis `patimarze~:
`^ Gem ayvaniliav vercxlis Riliv, ar vaZle-
vav sxvis ojaxSi Sasvlis nebasav, ar vaZlevav
gareT myofebsTan aZraxdomis nebasav^~ (58, 19).
sxvisi ojaxi da gare samyofeli, rogorc
nalaPi adgili, jvaris patimrisaTvis akrZaluli
zonaa, romlis zRurblis gadalaxvasac mas ar
anebebs jvari, misi `damWeri~; jvari ukrZalavs
mas Signidan gareT anu `ulaPidan~ `nalaPSi~ ga-
mosvlas ara mxolod gauwmidurebis safrTxis
Tavidan asacileblad, aramed im saidumlos
saimedod damarxvis mizniTac, romelsac qadagi,
jvaris gamocxadebis WurWeli, unda inaxavdes
`rioSi~ xalxis uqmi cnobismoyvareobisagan. `ar
vaZlevav gareT myofebsTan aZraxdomis nebasav~, _
brZanebs jvari.
SeiZleba iTqvas, rom jvaris patimari iseTive
idumalebrivia xorcielTa Soris, rogorc
jvaris ganZi gareSe saganTa Soris. radgan gan-
Zic, rogorc jvaris ayvanili kaci, jvaris pati-
maria da saidumlod aris dacul-damarxuli sa-
gangebo samalavebSi, rom gareSem ar hkidos
Tvali. Tu xorcielni erTobliv TavianT pa-
troni jvaris unji ymebi arian anu mis saunjes
Seadgenen, am saunjeSi jvaris uSualo msaxurni
misi unjis unjni arian.
Page 307
cccvii
jvaris patimars, rogorc Tavisuflebadakar-
gul ymas, marTalia, akrZaluli aqvs gareT ga-
mosvla da yvelgan yofna, is erTi mniSvnelovani
upiratesobiT sargeblobs saymoSi: mas SeuZlia
Sevides iq, sadac mis garda yvelas ekrZaleba
Sesvla; da Seexos iseT sagnebs, romelTa xely-
ofas mis garda veravin bedavs. es `Sesvla~ da es
`xelyofa~ asimboliurebs mis mowodebas Sinagani
cxovrebisaken da jvaris saidumloSi
monawileobas. es aris misi Tavisufleba, rasac
jvaris garda veravin waarTmevs mas, radgan
jvarisagan aqvs miniWebuli, rogorc mis rGeuls.
patimari, daWerili, rGeuli _ sinonimuri saxel-
wodebebia im pirovnebaTa, romlebsac jvari
iaxlovebs, raTa amsaxuros Tavis kults. ami-
tomac, cxadia, jvaris saidumlo adgilebis
dalaxva ar aris uqmi cnobismoyvareobis sagani;
es samsaxuria, upirveles yovlisa, anu begara,
jvaris mier Tavis ymaze dadebuli, romlis mo-
saxdelad is mTeli Tavisi cxovrebiT aris
momzadebuli. es mzadeba ki misda uneburad iw-
yeba, rogorc wesi, mowifulobis asakidan, roca
adamiani fsiqo-fiziologiurad da socialurad
axal stadiaSi Sedis, gadalaxavs ra zRurbls,
romelic or asaks mijnavs erTmaneTisgan.
swored am gardatexis Sualedur xanaSi
GasWidebs Zlierad jvari xels da daiWers ada-
mians. adamianSi xdeba jvarGena da is miyenebu-
lia zRurblTan, sadac profanuli da sak-
Page 308
cccviii
raluri erTmaneTs emijneba. gardamtexi asakis
siZneleebs da mniSvnelobas da erTgvar satan-
jvels, rasac grZnobs yoveli adamiani,
aZlierebs da mkveTrad warmoaGens jvari Tavisi
GeniT adamianSi. jvaris rGeulSi erTmaneTis
paralelurad mimdinareobs fsiqo-fiziologiuri
momwifebisa da jvaris msaxurad Gamoyalibebis
procesi. iseve, rogorc kvrivTan miaxloeba,
kvrivSi Sesvla amizezebs adamians, aseve jvaris
Sesvla adamianSi iwvevs Zvrebs mis sulier sam-
yaroSi; adamiani gadis mZime gansacdels, ro-
melic grZeldeba iqamde, vidre adamiani
sabolood ar gadalaxavs asakobriv zRurbls
da amasTan erTad jvaris msaxurad ar igrZnobs
Tavs. T. oGiaurs mopovebuli aqvs unikaluri da
uxvi masala jvarisagan daWerilTa gamocdile-
bidan. momyavs zogierTi amonaweri:
`ufroc balRobidge daiWers. daiwyebs ava-
dobas, tanjvas, Ronobas, itanjebis, gulis wux-
ili. vinc xucesi*, is qadagisgan gaigebs. vinc
qadagi as, imas imTvnad Saawuxebs, ro TviTon
unda gaaqadagos isi. balRs daiWers, magram ro-
sac imTven iqnebis, ro yvelafer gaigas, jvarisa
da xalxis Jamkar ro SauZlav, maSi gaaqadagebs
imas. manamde sru itanjebis. sizmarGi ecxadebis,
awvalebs _ ise unda maiqcav, me unda damyvav. is
ise daiwyebs, ro vervin gaigebs tanjvasa Tu sxva
* e.i. vinc xucesad unda jvars.
Page 309
cccix
rame SWirs imas. is SaiZlebis, ro TviTon ico-
das, ro jvarn awuxeben, magram Taod ar ityvis.
arc jvarT swadiana, arc Taod und, ro Tqvas,
ar swadian~ (68, 17-18).
`is giJdebis, is qadagobas daiwyebs, RabuSo-
bas. is gonT aRar iqnebis, is iqnebis areuli. ras
iZaxebs, Tao ar icis iman. rasac aZaxebiebs, imas
iZaxebs. pirvelad iman araferi ar icis, ras
iZaxis~ (68, 18).
`uTurgam iambis: aod viyvidiv, Zalian cudad
viyvidiv. sru gamecale Tavzedav Tmaiv, sru
meGvenebodianav. arafer ar mtkiodisav, _ eegr
aod viyvidiv. dRe-Rames ver vigebdiv, goni mPde-
bodav, naxevarTxan ar viyvidiv gonTav, sru
ugonT viyvidiv. kopala meGvenebodisav, sacxadac
meGvenebodisav, ZilGiacav. sru imaTTan, _ ange-
lozebsTan viyvidiv. mZinaricav sru imaTas vi-
Zaxdiv. ocis wlisav viyvidiv. diac ar myvandav
mayvaniliv. winwinav ro angeloz gameGvenav, maSi
diac ar myvandav~ (68, 18-9).
`manam enas gamaiRebs, daiwyebs sizmarSi
xedvnas, sizmarSi qadagobas. maSiadav gaawmidebs.
Sin as, nalaPSi ar gaivlis, arc sworfroba
SaiZlebis. colis moyvanamde as sawamebeli~ (68,
19).
avstraliisa da afrikis Zveli formaciis sa-
zogadoebebSi srulwlovanebas miRweul
ymawvilebs, romlebic tomis sruluflebiani
wevrebi unda gaxdnen, xelovnurad uqmnian `mi-
Page 310
cccx
Tosur garemos~, soflis gareT, sadme wmida
tyeSi Tu tramalze, sadac isini tomis mfarvel
sulebsa da winaprebs Soris arian `garTulni~,
raTa eziaron maT sibrZnes (126, 251). am sa-
zogadoebebSi iniciacia koleqtiuri RonisZiebaa
da masTan mravalferovani wes-Gveulebebia da-
kavSirebuli. Gvens saymoebSi `iniciacia~ indi-
vidualuria, is ukiduresad pirovnul xasiaTs
atarebs, is iwyeba sruliad spontanurad pirov-
nebaSi da grZeldeba sxvis Gaurevlad; am dros
adamiani martod aris darGenili angelozTa Tu
RvTisSvilTa winaSe. rituali mxolod maSin Se-
modis Tavis ZalaSi, rodesac yvelaferi ukan
aris: Widili damcxralia, gansacdeli
ganvlilia, gadatanilia. es rituali cnobilia
saxelwodebiT _ zRurblis dalaPva, romelic
zustad gamoxatavs mis arss, radgan zemoT gad-
mocemuli gansacdelebis gmiri ori samyaros
zRurblze cxovrobs: xorcielad fizikur sam-
yaroSi myofi cnobierebiT is im samyaroSi
gadadis, romelic angelozebiT gina
RvTisSvilebiT aris dasaxlebuli. is ganu-
wyvetel GvenebebSia, misTvis waSlilia zRvari
cxadsa da sizmars Soris, dResa da Rames Soris.
es aris gardamavali mdgomareoba Tavis
ukidures gamoxatulebaSi, roca adamianis cno-
biereba qaoss moucavs, rac sulieri SeSlilo-
bis niSans adebs mis pirovnebas. am dros gamZa-
frebulia mozardis gardamtexi asaki, roca
Page 311
cccxi
masSi iRviZebs uGveulo SegrZnebani da gancdebi,
sxva samyarodan SemoWrili realobebi xdebian
xilvis obieqtebad, rac sxva SemTxvevaSi, roca
saqme gvaqvs mkadris gamocdilebasTan, mistiur
xilvad miiGneva, xolo am dros, Wabukis maWro-
bis periodSi, sigiJed da `ugonTobad~ ganicdeba.
orive SemTxvevaSi saymo jvarGenis Zalas xedavs
adamianSi. cnobierebis aseT viTarebas Tavisi
dasasruli aqvs da zRurblis dalaPvis rituali
simbolurad gamoxatavs qaosis dasrulebas,
roca isev gamoGndeba ori samyaros gammijnavi
zRurbli, realuri zRurbli darbazisa _ `iq
darbaz as, saca ufro angelozebi sxdebian~ (22,
16), _ raTa erTxel da samudamod moipovos masSi
Sesvlis ufleba.
am gardamaval asakSi myofs, SeSlili cno-
bierebis mqone ymas, romelic jvars tyved hyavs
Gagdebuli da awvalebs, RabuSi ewodeba. es
adgilobrivi teqnikuri terminia jvarisagan ga-
mowveuli SeSlilobis* gamosaxatavad _ `is gi-
Jdebis, is qadagobas daiwyebs, RabuSobas~. magram
RabuSobis xana, rogorc yoveli gardamavali
xana, efemerulia da is unda daiZlios,
gadailaxos ise, rogorc garkveuli asaki
gadailaxeba. es xdeba maSin, roca, rogorc
T.oGiauri SeniSnavs, `avadmyofobisagan Sewuxe-
buli RabuSi bolos far-xmals yris da * es problema Seswavlilia pirvelad n.mindaZis monografiaSi `qarTuli xalxuri medicina~, Tb.,
1981.
Page 312
cccxii
RvTisSvils morGildeba. amis Semdeg igi `enas
gamoitans~ (gaqadagdeba). avadmyofoba sustdeba,
axlad `damdgari~ qadagi TandaTan ukeT Seiqneba
da dakisrebul movaleobas jvaris karze
sikvdilamde asrulebs~ (68, 20).
RabuSoba dionisuri mdgomareobaa, romelic
miiswrafis apolonurisaken, sulieri wonas-
worobisa da plastiurobisaken. es aris mdgo-
mareoba maWrisa, romelic duRilSi cdilobs
Rvinod qcevas; is, rac aRar aris `tkbili~ da
jer ar aris Rvino _ maWari sruliad ga-
mousadegaria sakulto daniSnulebisaTvis,
magram warmoSobs wmida sasmels, romelic
ibadeba vnebuli dionises sxeulidan.
RabuSi gvagonebs e.w. `mfrinav jvrebs~,
moxetiale xatebs, romelTac jer kidev ver aR-
mouGeniaT TavianTi mudmivi saarso adgili, jer
kidev ar damagrebulan kvrivze, fesvi ar gaud-
gamT miwis wiaRSi. amgvari jvar-xatebis `Gveule-
baa~ mudmivi xetiali adgilidan adgilze, ris
gamoc isini jaWviT arian dabmulni, rogorc,
magaliTad, xevis sionis xati, romlis
Tavgadasavali moTxrobilia s.makalaTias `xevSi~
(53, 217), an eceris (svaneTi) eklesiaSi daculi
erTi xati, romelic `ubiaT ZewkviTa oqrosaTi
da ityvian: `ukeTu auSvaT, dalewavs yovelsave
aqa myofsa xat-jvarTa~ (75, 788). aseve daudgro-
meli xasiaTisa iyo anatoris mTavarangelozis
xati, `mfrinavi jvari~, romelsac fexiT das-
Page 313
cccxiii
devda qancgawyvetili misi mkadre, vidre
lursmniT ar dauWeda frTebi, ris gamoc jvari
Semoswyra mas da gauGinarda.
RabuSobis, rogorc gansacdelis, gavla au-
cilebeli wesia sakraluri Tanamdebobis dasa-
kaveblad jvaris karze. magram isic aucilebel
wesad aris qceuli, TiTqos ritualad, rom ada-
miani gaurbodes Tanamdebobas jvaris karze,
radgan is mZime da sapasuxismgeblo movaleobad
miaGnia; radgan mas mouxdeba jvarTan da mis
kvrivebTan siaxlove, rac, SesaZlebelia, misi
daRupvis mizezi Seiqnas, Tu sakmarisad wmidad
ar Seinaxa Tavi; Tu ar iwmida da mireuli mi-
uaxlovda siwmides, mas ueWveli ganadgureba
moelis. gaigonebT xucesad dadgomaze uaris
Tqmis mizezad, _ vicodi, wmidobas ver
SevZlebdi, amitomac vuZaliandebodio jvars (38,
#25386). jvaris mier niSanSi amoRebuli xSirad
mzad aris gadaitanos jvaris risxva, vidre da-
hyves mis nebas da daudges msaxurad. gansacdeli,
romelic zemoT aRiwera, mxolod mowifulobis
zRurblze rodi elis adamians; is, Gveulebriv,
am asakSi iGens Tavs, magram jvari, Tu mas
sWirdeba, ar dagidevs asaks adamianisas, ro-
melic man Tavis rGeulad gamoacxada. potenci-
urad adamiani, jvaris yma, nebismier asakSi unda
elodes jvaris Zaxils, mis Genas; xSirad jvari
sulierTan erTad fizikuri avadobis saxiTac
iGens Tavs adamianSi; yma xvdeba batonis niSans,
Page 314
cccxiv
magram urGobs, misTvis `sikvdili da Pevisbroba
bedena ar aris~ (38, #25456). ai, xevisberis naam-
bobi, romelic tipiuria am movlenisaTvis:
`^ avad viyav sami weli. arc wamali mamidga,
araferi. da miTxres, ro unda iyo dekanozadao.
meti gza ara mqonda ra. me ki ar mindoda, magram
ras vizamdi. Gavardi loginad. Gavardnili viyavi
da arc wamali mamidga, araferi ar mamidga.
giorgi ro iyo, dekanozi, naxulobda sizmars:
samjera Sen gadmogabare droSao. sizmari vnaxeo,
ro samjera Sen gadmogabareo. me sizmari ese
vnaxe, ro xatSi mivdiodi da xalxi mxvdeboda
gzaze da ver miWerdnen gzaze, mainc mivdiodi^
mere cecxli gamiGnda fexebSi. fexebSi ro gami-
Gnda cecxli, ali wamovida da gadamiara da
veRar gavige memre, ra vqen, rogora vqen. memr
gonT mamivida. memre wavedi, meti gza ara mqonda~
(38, #25545).
`^Rame sizmarGi dekanozoba daviwyidi. i xatGi
unda vyofiliyavi da mexuca, martua veyudi.
damiwyo TvalebSi kleba. eqvs wels brmad viyavi.
madloba angelozebs, Tvali amexila. dekanozi
unda vyofiliyavi. aravin iyo aq dekanozi^ xu-
coba mesizmreboda xatSi _ sufra, Tas-ganZi,
anTebuli sanTlebi^~ (38, #25386). Rameul Gvene-
baSi is dgas garigebuli Tasebisa da anTebuli
sanTlebis win dekanozis pozaSi; jvari Tavis
msaxurad asizmrebs Tavs, magram dRisiT rigiT
ymobas arGevs jvaris karze adgils da gaurbis
Page 315
cccxv
mis nebas, rogorc sakuTari Tavis uRirsad Sem-
racxveli qristiani beri gaurbis mRvdelm-
Tavrad kurTxevas, rac TiTqos tradiciad aris
qceuli qristianul sinamdvileSi.
qadagad an xucesad daWerilis urGoba jvaris
mimarT, amboxi xorcielisa Tavisi batonis wi-
naaRmdeg da Semdeg Widili ori, erTmaneTisadmi
Seuwonadi nebisa aucilebeli momentia jvaris
msaxurad dadgomis dramatul siuJetSi, namdvil
dramaSi, romelic sabolood xorcielis damar-
cxebiT mTavrdeba. jvari mainc miiyvans daWerils
Tavisi darbazis zRurblTan.
zemoT naxsenebi iyo SesaniSnavi adgilobrivi
(xevsuruli) termini _ zRurblis dalaPva, rom-
lis simboluri azri sanaxevrod miviwyebulia
saymoSi. mis ganmartebas mxolod tavtologi-
urad an ritualis empiriulad aRweriT Tu ax-
erxeben. `zRurblis dalaPva is aris, rom kaci
an gabeGavdeba, an gairyvneba; mkiTxaveebTan gai-
kiTxaven, isini etyvian, Pelosnad ginda misvla,
zRurbl unda dalaPoo^~ (24, 47). am ganmartebaSi
mainc mkrTalad Gans, rom zRurblis dalaxva
mdgomareobis Secvlis momaswavebeli ritualia;
rom is akanonebs ritualad saero mdgomareo-
bidan sakralurSi Sesvlas. zRurblis dalaPva
TavisTavad simboluria, rogorc yoveli ritua-
luri qmedeba, magram mas Tavis mxriv aqvs sim-
boluri gamoxatuleba sxva qmedebaSi. zRurblis
dalaPvis rituals, romelsac asruleben piraqeT
Page 316
cccxvi
xevsureTSi, Seesatyviseba piriqiT xevsureTis
saymoebSi gavrcelebuli saPeloSi Gadgomis*
rituali, romelic SemdegSi mdgomareobs: `saPe-
los purebs~ wriulad daawyoben `bortvze~,
jvaris teritoriis wmida adgilze, da erT
adgilas am wres Riad dastoveben Sesasvlel
`karad~. purebze `Pelosnis samxvewrod~ dak-
luli saklavis xorcis naWrebs awyoben, dadga-
men ludis Tasebs zed damagrebuli sanTlebi-
TurT. xelsanTliani xucesi da is piri, vinc
`saPeloSi~ unda Gadges, Sesasvleli `kariT~
Sedian wreSi da sanTlebs anTeben. yovelive imis
mniSvnelobis dasturad, rac aq xdeba, mamakacebi
quds ixdian, jvarisagan moSorebiT mdgari deda-
kacebi fexze wamoiSlebian, `mesaPeloes~
mSoblebi ki muxlmoyriT arian, vidre maTi
Svili wreSi dgas. xucesi xucobs, wamoTqvams
Tavis saTqmels (24, 43-4).
cxadia, rom am ritualSi samsxverplo pure-
biTa da saklavis xorciT Semoxazuli wre
jvaris bortvze sakralur sivrces moicavs. Tu
jvaris bortvi, rogorc kvrivi, wmida adgilia,
wreSi moqceuli sivrce wmidaTawmidaa, rogorc
jvaris darbazi, sadac ufro angelozebi sxde-
* `saPelo~, iseve rogorc `Pelosani~ feodaluri saqarTvelos saxelmwifo aparatis terminebia,
romlebic mTaSi sakralur Tanamdebobas da mis matarebels aRniSnavs. qarTulidan nasesxebi es sityva formiT `Palsuan~ svaneTSi `salocavis msaxurs~ niSnavs (8, 43, 60, 62)
Page 317
cccxvii
bian. am wmidaTa wmidaSi Sedis mesaPeloe. es
aris misgan zRurblis dalaPva*.
im saymoebSi, sadac jvaris samsaxurSi
Gadgomis rituals zRurblis dalaPva ewodeba,
darbazis realur, fizikur zRurblTan ikvleba
saklavi _ zRurblis samlaPao, romlis sisxli-
Tac unda gainaTlos darbazis zRurbli.
mxolod amis Semdeg aqvs ufleba axalbeda
jvaris msaxurs dalaxos zRurbli da Sevides
darbazSi, romelic, vaJas ganmartebiT, war-
madgens `ierusalimis wmida-wmidaTas, sadac Tavi
xevisberi weliwadSi mxolod erTxel Sedis,
rogorc mRvdelmTavari wmida-wmidaTaSi~ (33, 27).
poeti, SesaZlebelia, aWarbebdes, _ xevisberi
weliwadSi ramdenjerme, dReobebis dros, Sedis
darbazSi, _ magram arsobrivad is zustad war-
moaGens darbazis mniSvnelobas saymos jvaris
kultSi. ai, aq Semodis jvaris daWerili, pati-
mari. zRurbli simbolurad gamoxatavs xiluli
da uxilavi samyaroebis sazRvars, darbazi _ ux-
ilav samyaros, romelic angelozebiT aris
dasaxlebuli.
magram zRurblamde mosvlas da mis gadalax-
vas win uZRvis simboluri qmedebani, romlebic
mis pirovnul gardaqmnas, mis axal adamianad
Sobas gamoxataven. is TiTqos eTiSeba gare sam-
* `zRurblis dalaxvis~ wesi vainaxTa saqorwino ritualSi sruldeba: roca siZe pirvelad Sedis
sacolis saxlSi anu gadalaxavs karis zRurbls, valdebulia samwliani cxvari dauklas ojaxs (1456 5). siZisTvis sacolis saxli sakraluria
Page 318
cccxviii
yaros, gadis sawmidarSi anu wmidobs, icavs
akrZalvaTa mTel wyebas; am dros is cxovrobs
jvaris teritoriaze an Tavisi saxlis WerxoSi,
romelic yovelTvis wmidad aris daculi da
TiTqos jvaris adgils warmoadgens adamianis
sacxovrebelSi. xatobis dRes is cxra wyaros
wyalze ganibaneba cxragzis, Seimoseba axal-
Sekerili, uxmari samoseliT da usmel-uWmeli
(`unayro~) midis jvarSi (24, 40-1), raTa iq darba-
zis zRurblis dalaxviT ritualurad moipovos
sakraluri statusi.
jvaris mkadreebze amboben, rom isini ange-
lozebSi arian garTulni (67, 188); maTive gadmo-
cemiT isini mkadreobis mowodebas angelozebisa-
gan iReben. iqidan modis STagoneba, saxeldobr,
xucobis dros warmosaTqmeli sityvebi. sizmrad
xedaven garigebul tablas _ ludiT savse
Tasebs da anTebul sanTlebs, magram duman, rad-
gan jer ara aqvT gamoRebuli `sakraluri ena~.
ecxadebaT `gaTeTrebuli kaci~, romlis saxeSic
xSirad gamoicnoba gardacvlili xucesi, awvdis
Tass da GasGurGulebs xucobis sityvebs (38,
#25456). iRviZebs mkadre da sizmridan gamoiy-
olebs am sityvebs, romlebic ukve GabeWdilia
mis mexsierebaSi. `zogjer Zaxebas ver vaswreb,
damartyams raRac~ (38, #25402). es dartyma iqidan,
im STagonebis wyarodan modis.
boslidan jvaramde
Page 319
cccxix
jvaris msaxuri sakralurobis maqsimums maSin
avlens, roca misi samsaxuris Jami dgeba; roca
is dgas iq, sadac unda Seasrulos es samsaxuri.
arsebobs SesaniSnavi adgilobrivi termini Jam-
kari, romelSic SeiZleba vigulisxmoT jvaris
Jami da jvaris kari; Jami, rodesac sruldeba
kultmsaxureba, da kari anu adgili, sadac
sruldeba igi. es aris sakraluri qronotoposi,
erTianoba sakraluri droisa da sivrcisa; aq, am
adgilze da axla, am dros unda xorcielde-
bodes es samsaxuri, xelaxla ibadebodes `Jami
igi~ anu cocxldebodes is dro, rodesac pirve-
lad dafuZnda kulti. Jam-karis gareSe kulti ar
arsebobs, magram is mxolod konkretul Jam-
karSi isxams xorcs.
wmida Jam-kari, imisaTvis rom kultis poten-
cia amoZravdes, aucileblobiT moiTxovs mesame
elements _ es aris msaxuri, romlis zogad sax-
elwodebad Gven Tavidanve viyenebdiT arqaul
mkadres, romelic Tavis TavSi iTavsebda isto-
riuli xanis da dRemde arsebuli qadagis, xuce-
sis da medroSis funqciebs (68, 113). mkadre, iseve,
rogorc Jam-kari, wmida unda iyos. Gven viciT,
rom man, ganaTlulma da gawmedilma, dalaxa
darbazis zRurbli, romlis miRma is transcen-
dentur samyaros eziara, angelozebis wreSi
Sevida. am aqtiT xorcieli jvaris siwmidesTan
xdeba naziarebi; siwmide ar aris misi Sinagani
da mudmivi mdgomareoba, amitomac jvaris
Page 320
cccxx
msaxuri Rirsi rom Seiqnas wmida Jam-karisa, is
periodulad unda ganiwmidebodes; Tu ar
ganiaxla Tavisi siwmide, is ver miva dReobis
dRes jvaris karze Tavisi sakraluri movaleo-
bis Sesasruleblad. is unda dadges jvaris
teritoriis yvelaze wmida adgilas, sadamdec ki
xorciels miesvleba. aseTi adgili jvaris
teritoriaze aris jvaris beReli, romlis
zRurblze gadabijeba da Sig Sesvla mxolod
jvaris gamZRoT anu xucesebs SeuZliaT, Tumca
iq Zilis neba ara aqvT (62, 655). beRels mxolod
ukiduresi gansacdelis Jams miaSurebs rigiTi
yma: bacaligvelma vaGem devi mokla; sxva deve-
bisagan devnili vaGe pirquSis beRelSi afarebs
Tavs, sadac devebi ver bedaven Sesvlas (62, 588);
Tumca vaGes uwmiduri Zalisagan jvaris
galavanic daicavda, magram devnilma uwmides
adgils miaSura _ is uSualod jvaris ubes Se-
exvewa.
qadagis, rogorc umaRlesi mowmidarobis
matarebeli piris, funqcia jvaris beRelTan
aris dakavSirebuli: `qadags Saiyvanen, saca
kvrivi; beRelSi dasmen~ (68, 66). aq, beRlis
wiaRSi ecxadeba jvari qadags da ucxadebs Tavis
nebas. jvaris gamocxadebis scena aRwerilia
`baxtrionis~ V TavSi, sadac qadagi uambobs
xalxs Tavis mistiur gamocxadebas:
win momegeba siciliT,
beRlis kars modga mzebura,
Page 321
cccxxi
tanT ecva lurji beqTari,
Tavze GaGqani exura.
didia Gveni batoni^
beRlis kari jvaris wmida nagebobis konkre-
tuli saxec aris da amave dros bevr saymoSi is
jvaris karis aRmniSvnelicaa, riTac misi
siwmidea gamoxatuli. rogorc sabrZolo poezi-
idan Gans, mteri swored beRlis kars utevs, ro-
gorc zurab erisTavi laSaris bermuxas da
gudelas alvisxes:
maS cabaurTas GavideT, vamtvrioT beRlis
kario (109, 35).
ai, am wmida beRelSi Sesasvlelad, romlis
mistiuri siRrme cxra fexi wmida sanTlis SuqiT
izomeba, qadags sWirdeba pirvelmopovebuli
siwmidis xelaxla mopoveba, rom kvlav
aRorZindes jvaris mkadred.
sauflo dRis dadgomamde, roca msaxuri
jvaris karze unda gamocxaddes, is ramdenime
kviriT adre iwyebs wmidobas. is sawmidarSi ga-
dis, iwyebs cxovrebas jvaris teritoriaze, ker-
Zod, saberoSi, marxulobs, ekrZaleba dedakacTan
araTu siaxlove, galaparakebac ki; is dadis
misTvis gankuTvnili savali bilikebiT, romle-
bic `ulaP~ adgilebze gadis; sxvis ojaxSi saWi-
roebis SemTxvevaSi misvlisas (wesiT ki
ekrZaleba: `^ar vaZlevav sxvis ojaxSi Sesvlis
nebasav, ar vaZlevav gareT myofebsTan
aZraxdomis nebasav^~ (68, 19) bans an Werxos miaS-
Page 322
cccxxii
urebs, rogorc saxlis wmidad Senaxul
adgilebs; wmida wyaros, ara mdinaris, wyalSi
ibaneba yoveldRe, ragind civi zamTari iyos.
zog saymoebSi sawmidarSi gasulni sruliad
wyveten ojaxTan kavSirs da jvaris koSkSi
gadasaxlebulni umanko bavSvebis mitanili
sakvebiT ikvebebian (53, 209). winasadReobo peri-
odi Tormetjer (Tu wliur dResaswaulTa maqsi-
malur ricxvs aviRebT) unda modiodes weli-
wadSi da jvaris msaxuric am dros, rogorc
beri da gandegili, Tmobs wuTisofels da
TiTqos udabnoSi gadis gansawmedelad. is fizi-
kurad cxovrobs saymoSi, saymos teritoriaze,
magram sulierad sxva samyaroSia gadasuli;
saymo nalaPSi cxovrobs, is ulaPSi; saymo
xsnilia, is marxuli; saymo Tavisufalia, is
patimari. is Tmobs bevr rames mTeli wlis
manZilze, rom jvarTan axlos misvlis ufleba
moipovos; sulierad emzadeba, `ipatimrebs~ Tavs,
rom Sevides jvaris wmidaTa wmidaSi.
akrZalvebSi, marxulobaSi, patimrobaSi,
gandegilobaSi gadis jvaris msaxuris cxovrebis
meti wili. is ar aris Semosili sagangebo ta-
lavariT, romelic mas rigiTi ymisagan ganasx-
vavebda; magram mas uxilavi samoseli, rogorc
sqima monazvnisa, gadafarebuli aqvs jvaris mier.
Tu mis miwmidarobis reJims mis ukiduresobaSi
warmovidgenT, jvaris msaxuri am periodSi gare-
SeTagan uxilavi unda iyos da mxolod Jam-karze
Page 323
cccxxiii
unda Gndebodes Semokrebili da misi momlodine
saymos winaSe xelxanjliani, Tu is xucesia, dam-
wyalbnebis sityvebis warmosaTqmelad da wa-
moyenebuli samsaxuris (anu saklavis) Tavis
gzaze dasayeneblad. aq unda iTqvas, rom rac
ufro mniSvnelovani movaleoba akisria jvaris
msaxurs jvaris karze, miT ufro mkacri unda
iyos mis cxovrebis wesi. xucesi Tu dekanozi,
igive xevisberi, romelsac akisria wmida da
saSineli samsaxuri _ sisxliani msxverplis Se-
wirva saymosa da calkeuli ymebis saxelze,
cxadia, meti siwmidiT unda iyvnen mosilni,
vidre dasturebi, romlebsac evalebaT sadReobo
ludis moxarSva da amave dros sawmidarSi ga-
suli xevisbrisaTvis saWmelis momzadeba, radgan
xevisbrebi mxolod ganaTluli xeliT momzade-
bul saWmels Wamen. dasturs Tavisi arcTu xan-
grZlivi mowmidarobiT ufleba aqvs mopovebuli
zvarakis dakvlisas miexmaros xevisbers (fexebi
gaukavos saklavs, darbazSi Sehyves xevisbers da
sxv.). amitomac is garkveul xans gandegilobs
ojaxidan da sagangebo SenobaSi, sadasturoSi
cxovrobs.
dasturi ver Seasrulebs Tavis funqcias, Tu
Sultam (Tu GanGxma) ar moutana mas salude qeri
da SeSa. raki am naklebad mniSvnelovani Tanam-
debobis pirebsac uxdebaT monawileoba dResas-
waulis, wmida Jam-karis momzadebaSi, isinic wmi-
doben, magram maT ar evalebaT gansakuTrebuli
Page 324
cccxxiv
akrZalvebis dacva da maTi mowmidarobis vadac
xanmoklea.
rigiTi ymebi, romlebic jvars ar amourGevia
raime samsaxurisaTvis jvaris karze an arc wi-
lisyriT evalebaT samsaxuri, an arc raime
aRTqma aqvT dadebuli, Tavisufalni arian
akrZalvebisagan yoveldRiur yofaSi, magram
swored es Tavisufleba arTmevs maT uflebas
Tavisuflad moiqcnen jvaris karze _ idgenen da
Sevidnen iq, sadac dastur-xelosnebs da xevis-
brebs uxdebaT yofna. jvaris karze aSkaravdeba
patimris upiratesoba Tavisuflis mimarT _
rigiTi ymisTvis dafarulia saidumlo, is
mxolod garedan Sescqeris wmida sanTlebis
cimcims beRelSi Tu darbazSi an kvrivis sipebze
da ar SeuZlia uxilavad Semowerili sazRvris
gadalaxva, radgan mas ar daulaxavs simbolur-
realuri zRurbli darbazisa. es uTanasworoba,
rac jvarTan mimarTebaSi aSkaravdeba, gawonas-
worebulia imiT, rom jvarisagan Tavisufal
rigiT ymas, magram profanuli yofis patimars,
sxva realobaSi aqvs upiratesoba daTmobili. ai,
ras wers d.xizaniSvili: `xevisberi Tumca xatis
maxlobeli piria da xalxisagan pativcemuli,
magram kargi iRbalis mqoned, `davlaTian~, bed-
nier kacad is mainc ver GaiTvleba fSavelebSi.
xevisberi da mowmindarebi xatis `tusaRebi~ da
`monebi~ arian, iRbali ki ver amoirGevs TavisT-
vis xevis-brad da mowmindarad ver daamonavebs,
Page 325
cccxxv
radgan misi winaaRmdegi kacis mosarGle am
SemTxvevaSi isev kacis iRbalia. fSavlis azriT,
yvela xevisberi, qadag-mkiTxavi da sazogadod
xatisagan damonavebuli kaci uiRbloa da Tav-
isufal xalxze nakleb bednieri~ (108). marTlac,
ra davlaTi da yismaTi uSvelis mas, vinc jvar-
Tan siaxlovis gamo mudmiv xifaTSi imyofeba,
visac misi samsaxuris mZime tvirTi awevs, xolo
sazRaurad saklavis tyaviRa rGeba xelSi. yo-
facxovrebiTi TvalsazrisiT jvaris msaxurze
ubeduri adamiani ar moiZebneba mTels saymoSi.
SesaZlebelia, mas ifaravdes kidec jvaris dav-
laTi, adamianur davlaTze ganuzomelad Zlieri
(rogorc cabaurTis mTavarangelozis mkadres,
romelic zvavidan uvneblad gamoiyvana jvarma),
magram jvarive anadgurebs mas an `dalevs~ mona-
gariTurT mciredi ampartavnobis gamoGenisa Tu
siwmidis uneburi SebRalvisaTvis. `rodis iyo,
jvaris tyve-tusaRni kargad iyvnen da kargad
kvdebodnen? _ kiTxvas svamda qadagi da Tavadve
pasuxobda, _ arasodes. radgan jvarni uyisma-
Toni iyvnen da maT varskvlavze dabadebulebma
kargi ra unda naxon?~ (38, #25468).
saymo ar Sedgeba dedrovanTagan, magram say-
moSi cxovrobs dedrovani da mas garkveuli da-
mokidebuleba aqvs jvarTan. jvari icavs de-
drovans, Tavis biJionas, rogorc Tavad jvari
uwodebs mas (rogorc mamrovans _ vercxlis
Rils), magram icavs ara iseTi TavgamodebiT, ro-
Page 326
cccxxvi
gorc mamrovans, romelic qmnis saymos `sxeuls~.
dedakaci, mowmidaric ki, ver utoldeba siwmidiT
aramowmidar mamakacs (107). ase rom, sawmidarSi
yofna savsebiT ver warxocavs bunebiT uwmidure-
bas, rasac dedakacSi xedavs tradiciuli kulti.
dedakacis saSodan mravldeba saymo, magram
swored saSos gamo, romelic Sobs, mas
ekrZaleba jvarTan siaxlove. jvaris mTels sam-
yaroSi dedrovani calke sazogadoebas, bi-
JionaTa calke krebuls qmnis, romelic Jam-karze
garidebulia mamrovanTa krebuls. magaliTad,
laSaris jvarSi yvela saymos dedrovani erT
sajareSi iyris Tavs, maSin roca mamrovanT Tav-
Tavisi sajareebi aqvT saymoebis mixedviT.
zogierT jvarSi, mag., xaxmatis wmida giorgis
(naRvarmSvenieris) jvarSi, dedakacebis sajare
da maTTvis nebadarTuli teritoria bunebrivi
sazRvriT, stequras xeviT aris gamijnuli
jvaris teritoriis im nawilisagan, sadac maT
gadasvlis ufleba ara aqvT. dedakacs ekrZaleba
araTu jvaris siwmideTa xelisxleba (mis xelSi
ki gadis sadroSe baRdadi, magram mas Semdeg,
rac is droSaze Seibmis, misTvis miuwvdomeli
xdeba), aramed jvaris saxelis xsenebac ki: sau-
barSi mas SeuZlia Tavis Tu xelis moZraobiT
migvaniSnos jvarze, an gansazRvros is Tavisi
qmris an mamis saxeliT (`Gemi kacis jvari~, `Gemi
mamis jvari~), an zedwodebiT (`qvena jvari~,
`zena jvari~), an nebismieri narTauli gziT.
Page 327
cccxxvii
dedrovanSi gansakuTrebuli statusi aqvT
ori ukiduresi asakis qalebs _ moxucebulT,
romlTac Semwydari aqvT dedaTwesi da gogonebs,
romelTac ar miuRweviaT mowifulobamde. maT ar
ekrZalebaT xevisberTa da mowmidarTa
samyofelSi Sesvla (51, 181); ufro metic: isini
saWironic ki arian jvarSi. rogorc davinaxeT,
zogierT saymoSi uasako gogonebis
xeliT misdiT sawmidarSi gasul
xevisberebs sakvebi (mag., xevSi),
sxvagan ki (arxotisa da gudanis
jvrebSi) dasturebis damxmared
jvari xnier dedakacebs moiTxovs (62, 693).
dedrovanTa Soris arian or mdgomareobaSi
myofi qalebi _ dedaTwesSi myofni anu mebos-
leni, romlebic sagangebo SenobaSi (samreloSi)
an boselSi ganiwmindebian; da ukanasknel TveSi
Gamdgarni, romlebic aseve sagangebo qoxSi
imyofebian mSobiarobamde da mSobiarobis Semdeg.
Tavad isini da maTi samyofeli adgili usas-
rulo manZiliT (sakraluri azriT) arian da-
Sorebulni jvars, rogorc misi antipodebi.
boslis gamoGena aseT viTarebaSi ar aris
moulodneli. misi funqcia, rogorc uw-
midurobaSi myofi dedakacis droebiTi
sadgomisa, erT-erTi uZvelesi da mTels dedami-
wis zurgze farTod gavrcelebuli realiaa, ro-
melsac miTosur-simboluri gaazrebebi aqvs.
amave dros is SeiZleba kulturaTa ganmasxvave-
Page 328
cccxxviii
beli erT-erTi niSanic iyos. SuamdinareTis sak-
ralur yofaSi da miTosSi boseli wmidaTa wmi-
dad aris Seracxili swored imis gamo, rom is
Sobis adgilia, sadac ibadeba ara mxolod
taZris wmida naxiri, aramed mefec da,
sabolood, es Senoba RvTis saxlis mniSv-
nelobas iZens miTosSi, ramdenadac kosmiuri bo-
seli RmerTebis saSod aris warmodgenili (46,
77, 212, 186). is sakraluri realobaa. aseTive sak-
raluria, oRond sawinaaRmdego niSniT (laTin-
uri sityvis sacer `wmida~ meore mniSvneloba _
`uwmiduri~)* boseli Gven saymoebSi, sadac mas
simboliuri datvirTva aqvs, rogorc siwmidis
nulovan adgils, saidanac iwyeba ganwmedis gza,
mimarTuli jvarisaken, romelic siwmidis umaR-
lesi gamoxatulebaa. boseli imis gamo, rom is
Sobis adgilia an momSobiarebulis droebiTi
samyofeli, uwmiduria; magram misgan, rogorc
dedis muclidan, gamomavali jvarisken aris mi-
marTuli.
yma ibadeba `qoxSi~, romelsac zogierT sa-
zogadoebaSi `boseli~ ewodeba, Tumca zogan is
realuradac boselia. momSobiarebuli qali
ramdenime xnis Semdeg axladSobili yrmiTurT
(is jvaris momavali ymaa) gamodis samSobiaro
qoxidan da Sedis saqonlis sadgomSi, sadac xans
dahyofs axladSobilTan erTad, vidre ar
* ix. 147, 187-9.
Page 329
cccxxix
ganiwmideba da samyof saxlSi Sesvlis ufleba
ar miecema. ganwmedis Semdeg is stovebs bosels
da Sedis saxlSi, magram jer kidev ekrZaleba
WerxoSi asvla, radgan Werxo sawmidari adgilia,
rogorc jvaris adgili jvaris ymis (is SeiZleba
dekanozi iyos) sacxovrebel saxlSi. es gza, ro-
melsac gaivlis dedakaci axladSobilTan erTad
boslidan Werxomde, simbolurad gamoxatavs
jvarisaken mimaval ganwmedis gzas, aRmaval gzas
Sobis adgilidan jvaramde, sadac unda mivides
Tu unda miiyvanon saymoSi dabadebuli yvela
vercxlis Rili. boseli, rogorc saSo, de-
drulia _ aq dedakacebi trialeben da wvebian
dasaZineblad; Werxo mamrulia da wmidaa, ro-
gorc jvari _ aq iZinebs mamakaci (54, 136; 55, 187).
aqve imyofeba ojaxis `jvari~ anu mekeziswvre an-
gelozi. siwmide moemarTeba Werxodan qvemoT,
rogorc emanaciis naTeli, da iklebs uqvemoes
sarTulSi, sadac jvaris msaxurT da mow-
midarebs Sesvla ekrZalebaT.
adamiani roca ibadeba, is uwmiduri ibadeba;
roca kvdeba adamiani, is kvlav uwmiduri xdeba.
`civi~, rogorc micvalebuls uwodeben tabuire-
bul enaze, jvarisagan ganridebulia; iseve Sors
aris jvarisagan, rogorc boselSi Tu qoxSi ax-
ladSobili yrma. uZilaurTis saymoSi `civs~
araTu jvaris xelkaci, rigiTi ymac ki ver
ekareba; micvalebuli sxva soflidan mosulma
xalxma unda miabaros miwas (65, 202). dammarx-
Page 330
cccxxx
velni tans ganibanen, rogorc axladmologi-
nebuli da axladSobili iwmidebian. zogierT
saymoSi, mag., arxotSi, `micvalebuls asveneben
boselSi~ (59-b, 44). Gans, saymo raRac saidumlo
kavSirs xedavs adamianis Sobasa da sikvdils
Soris.
qadagi qalebi
dedrovani, marTalia, uwmidurad aris Se-
racxili da Sors dgas jvarisagan, magram
zogierTi saymo swored masSi xedavs sakulto
cxovrebis dasabams. xevsuruli andreziT, Tamar
mefes xaxmatSi augia eklesia da Seuwiravs misT-
vis qristianuli religiis upirvelesi niSani
oqros jvari da vercxlis Tasebi.
erTi leqsi ambobs:
qalma Tqva Tamar mefema: xaxmats avage say-
dari,
vercxlis Tasebi SeviRe, Sig davayene ber-
mRvdeli (143, 97).
gadmocemiT `PaPmatis jvari winaT ar iyovo
da Tamar mefem eklesia aaSena wminda giorgis
saxelze da bolos gaGnda giorgis locva da
gadakeTda Pevsurul religiur sadReobod^~ (60,
116). Tamari, saeklesio wmindani, xevsureTSic
wmindanad aris Seracxili da misi nasadgomaris,
rogorc wminda adgilis xsovna, ukanasknel
dromde iyo SemorGenili xaxmatSi. XIX saukunis
dasasrulis mogzauri aseT epizods
Page 331
cccxxxi
mogviTxrobs xaxmatSi agebul axal eklesiasTan
dakavSirebiT: `^ PaPmatSi kacebi da dedakacebi
ris vai-vaglaxiT Sevidnen saydarSi; dedakacebs
kenWebi GaedoT pirSi. imitom ar Sedian, rom
TviT adgili, razedac saydari dgas (saydari
iqve xatis gverdzea), wminda adgilad miaGniaT:
`aq Tamar mefis nasadgomari asav^~ (39). rogorc
vxedavT, Tamaris nasadgomari jvaris teritori-
aze egulebodaT da iseve ekrZalebodaT misi,
rogorc jvaris `daWerili~, kvrivi adgilebisa.
Tamari aGens saymoSi kvriv adgils, es ki kultis
dafuZnebis badalia.
Tumca Tamari kultis damaarsebelia ara ro-
gorc sakuTriv qali, aramed rogorc RvTiuri
warmoSobis mefe; is axorcielebs Tavis TavSi
princips bagrationTa modgmisa, romelic
RvTisSvilTa moZmed iyo dasaxuli garkveuli
xanidan dinastiis mTeli arsebobis manZilze
vidre ukanasknel mefe ereklemde. amrigad, is
afuZnebs Tu ganaaxlebs Tavisi RvTiuri moZmis
religias mTaSi, ukve arsebul kults, romlis
`aRmoGenaSi~ ar miuRia monawileoba, ar yofila
jvarGenis mxilveli da ganmcdeli, rogorc am
rjulis pirvelqadagni, romelTac jvari irGevs
Tavisi WeSmaritebis saqadageblad.
xevsureTsa da fSavSi arsebobs andrezebi,
romelTa mixedviT jvarGenad gamzadebulma
RvTisSvilma mTels saymoSi qali gaixada Tavis
rGeulad da patimrad. jvarGenis erT-erT an-
Page 332
cccxxxii
drezs qalis monawileobiT Gven ukve gavecaniT;
es iyo karatis jvaris anu kopalas liqokSi ga-
moGenis andrezi. misi gmirebi iyvnen ubralo
mwyemsebi _ mowifulobis zRurblamde misuli
qal-vaJi, romelTac ubiwo siyvaruliT uyvardaT
erTmaneTi. eseni iyvnen jvarGenis mxilvelni da
uSualo ganmcdelni, maT fsiqikaSi gaiara jvar-
Genis faqtma da erT-erT maTganze _ es iyo qali
_ samudamo tvifari aRbeWda. andrezi ambobs,
rom qal-vaJi ver iqneboda jvarGenis mxilvelni,
rom ubiwoni ar yofiliyvnen (60, 127); qali
imyofeboda sulier-xorcieli siwmidis im mdgo-
mareobaSi, romelSic uqorwinebeli andrezuli
Tamari imyofeboda, roca is Tavis siwmides
levitaciis unariT da mzis sxivis saswauliT
amowmebda (43). Tu jvarGenis pirvelxilvisaTvis
saWiro iyo siwmide, is aucilebeli unda yo-
filiyo Semdegac da ar unda wabilwuliyo
qalSi, raki jvarma is airGia Tavis mkadred.
qalSi unda gagrZelebuliyo sulier-xorcieli
siwmidis asaki, masSi ar unda eGina Tavi im niS-
nebs, romlebic jvarisa da saymos TvalSi uw-
midur arsebad xdis qals. andrezi sagangebo
yuradRebas aqcevs am moments: `^ im qals arc
meTveurobis wesn xqonivas, arc qmrianobisa, arc
mebosleobisa^~ (67, 162). mxolod aseTi qali
SeeZlo aetana RvTisSvils Tavis mkadred; meore
mxriv, mxolod aseT qals SeeZlo `ekadrebina~
(gaebedna) jvaris siaxlove.
Page 333
cccxxxiii
xeli me mkadra minanma, zaltian-saTiTianio
(60, 135),
ambobs karatis jvari erT sakulto leqsSi,
sadac aRwerilia jvarisa da minanis _ ase erqva
pirvel qadag qals, karatis jvaris `aRmomGens~ _
mogzauroba mTis TemebSi begaris asaRebad, rac
axali rjulis ganmtkicebis niSania (iq, sadac
jvari begaras awesebs, xSir SemTxvevaSi misi
kultic aris dawesebuli). am striqonSi aRsaniS-
navia, rom jvaris mkadre qals qalurobis niSnad
mxolodRa samkauli _ `zalte~ (salte, sama-
juri) aqvs SerGenili samZimariviT, romelic
aseve daclilia qalurobis xorcieli niSnebisa-
gan (68, 45).
jvars surda, rom `zaltian-saTiTian~ diacs
gamocxadeboda da misi xeliT daefuZnebina Tav-
isi salocavi; magram qalSi aRmofxvrili unda
yofiliyo sqesi. es aris jvaris paradoqsi. jvari
ar eZebs Tavis rGeuls anomaliebSi, magram Tavis
`daWerilSi~ is waSlis fiziologiur niSnebs,
riTac dedakacs gadaiyvans im kategoriaSi, sa-
dac mowmidari mamakacebi da jvaris xelkacebi
iricxebian. mxolod amgvarad ganwmedili qalis
xeliT, romelsac ar emuqreba uwmiduroba, jvari
avrcelebs Tavis religias urjulo mosax-
leobaSi, raTa gaixados is Tavis saymod.
Page 334
cccxxxiv
pirvel qadag qalze andrezi gadmogvcems: `^
pirvel imas autexav qadagoba mTel PevsureTSi,
gudanac, PaPmatac. im qals sru mudam xatSi uv-
lav salocavad. memr eklesia daudgam, darbas
gaumarTebav, memr dReobeb dauwesebav: aTengena,
amaRleba, sxvai^ im qals ar uxucebav, eegr
saqadago uubnav~ (67, 162). rogorc vxedavT, qali,
romelmac Seqmna religiuri cxovrebis sa-
fuZvlebi, ar yofila uflebamosili xucesis
movaleobis Sesasruleblad; is SeiZleba qadagi
yofiliyo, magram ver iqneboda xucesi, Tumca
qadagis religiuri statusi gacilebiT maRalia
da sakraluri xucesisaze, radgan kultis
genezisidanve mTels istoriul xanaSi mas jvari
swored qadagis piriT irGevs saymodan. `im qals
ar uxucebav^~, iseve rogorc wmida ninos, ro-
melmac mxolod uqadaga qristes sityva mcxeTis
ers da misca saxe pirveli eklesiisa, magram misi
momnaTvleli mRvdlebi saberZneTidan
gamoiTxova, raki mas, rogorc qals, naTliscemis
ufleba ar hqonda.
andrezis sityvebi, rom `im qals ar uxucebav,
eegr saqadagod uubnav~, garda imisa, rom qada-
gobis pirveladobas da xucobis meoradobas
adasturebs (radgan jer gamocxadebaa, mereRa
warmarTva kultisa), sxva mxrivac aris sa-
gulisxmo: is faqti, rom qali qadagobda, xolo
xucoba ar SeeZlo, rac mamakacs unda ekisra is-
toriulad, migvaniSnebs qadagobis unaris de-
Page 335
cccxxxv
drul, xolo xucobis funqciis mamrul warmo-
mavlobaze, risi safuZvelic dedakacis pasiur
da mamakacis aqtiur bunebaSi unda iyos Gamarx-
uli.
qadagsa da xucess Soris Zireuli gansxvaveba,
cxadia, jvarTan maT mimarTebaSi unda Gandes;
maTi warmosaTqmeli teqstebi da funqcia
sruliad gansxvavebuli warmomavlobisaaa. maTi
SedarebisaTvis SesaniSnav masalas iZleva al.
oGiauris Ganaweri mowmaos (xevsureTi)
mTavarangelozis jvarSi, sadac xucesi da
qadagi erTi da igive piria.
mimdinareobs kultmsaxureba jvaris karze
axali dasturebis dasayeneblad. `am dros
xucesi gainaTleboda-d’ daakrevd anTebul san-
Tlebs darbazSi. Tan SasZaxnebd: `dalocvilo
mTavaro angelozo, SamaZaxilze nu gamiwyrebi,
uti-d’ umecari or, Porcieli or. Sen uSveli
SenT ymaT, Sen nu maiwyen, nu maiZuleb Send sam-
saxurad, Tavis samSvidobod^~. am SaZaxils ro
gaaTavebd, gamava-d’ xalxis saTaveSi dajdebod.
cotaixniTges daiwyebd mTqnarebas. xalxi daGu-
mebul dasxdeboda-d’ elodes gaqadagebas^ am-
Tqnarebd mal-maled, Tan creml dauwyebd made-
nas. bolos daikivlebd: `hai, hai, me or
mTavarangelozi, me maqv Zali-d’ SaZlebai. Gem
maT aRaraad gavaGnior. mPari mPars gamisworesa-
d’ kiser kisers. maTreven simurSia-d’, roSianSi.
aRaraad vis gavaGnior, magram me aisiv mTavar-
Page 336
cccxxxvi
angeloz or, me aisiv Zali-d’ SaZlebai maqv. Gem
ymaT urGev, ro WkviT iyvnan. me nu gadamagdeben,
Tore vanan; Gems wess me ar daviyri, raic xTis-
gan maqv malocvili^~ (68, 68-69).
saymos Tvalwin xdeba xucesis gardaqmna
qadagad; am saxecvlilebis garegani niSani aris
mTqnareba, rogorc transis pasiur mdgo-
mareobaSi gadasvlis simptomi. roca is, rogorc
xucesi, warmoTqvamda saTqmels, misi sityva qve-
modan zemoT iyo mimarTuli; es iyo xorcielis
mimarTva RvTisSvilisadmi, adamianuri warmoSo-
bis sityva, romelsac warmoTqvamda xucesi
sruli SegnebiT Tavisi piriT, rogorc xor-
cielTa saymos warmomadgeneli, jvarisagan sak-
raluri uflebebiT aRWurvili, rogorc Sua-
mavali saymosa da jvars Soris. xucobaSi xuce-
sis mosaxsenebelia is, rac saymom icis Tavis
Tavze _ rac uWirs, rac trialebs saymoSi, Tavis
sibriyvesTan erTad, rom is `utia da umecari~,
rom mas wamoyenebuli hyavs samsaxuri imisaTvis,
rom jvarma ixsnas is `laRis mtrisgan, mwaris
sikvdilisgan~, rom miiRos es sacxovari
`xsnilada, kurTxeulada~; yvelaferi es _ warm-
Tqmulic da wamoyenebulic, roca daiRvreba misi
sisxli, adis maRla, ufro sworad unda miaR-
wios jvaramde, radgan is mis karze warmoiTqmis
da keTdeba, rom jvarma uxilavi SibiT Tu kibiT
morige RmerTTan aitanos. ase dgas xucesi _
xorcieli uxilavi jvaris winaSe da Tavisi sax-
Page 337
cccxxxvii
eliT laparakobs; Tumca misi warmosaTqmeli
sityvebi misi SeTxzuli ar aris, is Seiqmna mas
Jamsa, sakulto cxovrebis genezisSi da mis
SeqmnaSi am xucesis winaprebi iRebdnen
monawileobas. es xucesi swavlobs xucobis
sityvebs cxadSi Tu sizmarSi Tavis winamorbe-
disagan; sityvebi jvarisagan ar aris
STagonebuli, xucesi warmoTqvams adamianur
saTqmels, rogorc xorcieli, da es procesi xu-
cobisa savsebiT aqtiuria da cnobieri.
Tu xucesis sityvebi RvTisSvilis gasagonad
iyo warmoTqmuli, qadagis naTqvams sawi-
naaRmdego daniSnuleba aqvs: is saymom unda
Seisminos, mis gasagonad aris naTqvami. xucesis
sityvebi, rogorc yoveli locva-vedreba, xor-
ciel samyaroSi ibadeba da aRivlineba sulieri-
saken; naqadagari ki Tavisi arsiT jvaruli war-
moSobis aris da zemodan gardamodis saymoze,
xorcielze. raki uxorco jvars ar SeuZlia war-
moTqvas saymos xorcieli yurTasmenisaTvis
gasagoni sityva, Tavis saTqmels is qadagis same-
tyvelo organoebiT warmoTqvams; warmoTqvams
imas, rac ar icis saymom da verc Seicnobs Tav-
isi WkuiT, radgan xorcieli `utia da umecari~,
misTvis momavals, mosaxdens Tu mowevnads sa-
farveli aqvs dadebuli. Tavad RvTisSvili
rasac xedavs momavalSi, morige RvTis karze
xedavs, roca mas iq asvla mouwevs; amitomac
naqadagari xSirad gaismis rogorc gafrTxileba:
Page 338
cccxxxviii
`gamimTxildiTav, ymano, cud saqmei maqvav xTis
karzedav maxiluliv. mTxilaT iyveniTav, Gemno
ymano^~ (68, 70). jvari, rogorc `preistoriuli~,
im Jamis gmiri, mistiris Tavis warsul didebas
da qadagis piriT amxnevebs saymos: `sadaR maqv
Zali-d’ SaZlebai, sadaR maqv! Gamameyar suyvela-
feri, _ qer-oqronic, Wiqa-didebanic, zRven-
ulufanic, Par-kuretnic. maSin mqond Zali-d’
SaZleba, rosac dev-dedaberT vlagmevdi, cxra
adl miwa-myars vaxviebdi. magram eexlad ymaT
saSvelada saxoiSnod iqav xTis karze davdior
imiT ro mimiZvirdes ymani. qer-oqron ver ga-
maviRen srulad. mzeqal Sagvijd maRalzed,
magvayoln cis xorxoSni, gaminadgurn Gem
xodaburni, Gem ymaT qer-oqronic. merigem RmerTm
damiZrn bageni da jiPvis Tav-rqan gadmamayoln
sam pirad. umTxildiT Tavs, ageb gadavicil Gemma
gamarjvebamaca da meriges RmerTisamac. Savesrev
Par-maniST, ageb gadavilocav, davimProb kviraes,
davxqrTamav bnel-siskris TeviT, zRven-samsaxurT
SasroliT. giorgis Savexvewebi, giorgis mode
yel-RilianT _ daxmareba gamiwieTav, eniT xarTav
laqardianniv. giorgim PaPmatis jvarm Saxkazm
Tavis nislisferi, cis gidel-gidelT daawyvit,
gaSal wyalobis maskvlavni. nuRar geSinisT,
imedianad iyveniT^~ (68, 70).
rasac saymo ismens qadagisgan, ar aris moce-
muli qadagis cdaSi; mTeli naqadagari war-
moadgens RvTisSvilis cdas, mis xilvas morige
Page 339
cccxxxix
RvTis karze. es xilva rom misawvdomi gaxdes
xorcielTaTvis, jvarma is unda Gaagdos xor-
cielis wiaRSi, rogorc Tesli, da aSobios mas,
rogorc sityva. es wiaRi aris qadagis mTeli
arseba da ara mxolod misi sametyvelo or-
ganoebi, radgan jvari aris Gasaxlebuli qadagSi
da Signidan metyvelebs misi bageebiT, rogorc
delfuri misani piTia (150, 70), romelTanac Gveni
saymoebis qadags bevri ram aqvs saerTo, Tundac
is, rom apolonis winaswarmetyveleba Gveni
naqadagaris msgavsad, rogorc wesi, pirveli
piriT aris gadmocemuli (150, 70-1). es piri del-
foSi apolonia, GvenTan jvari. qadagi instru-
mentia, sayviria jvris xelSi, romliTac jvari
axmianebs Tavis xilvebs. amitomac qadagi, Tundac
igi mamakaci iyos (da esec aris istoriul
xanaSi), pasiuria, rogorc saSo, saidanac jvarma
dedruli keriidan aRmocenebuli ifniviT unda
amouSvas Tavisi sityva.
wmida ninos, romelic misdami miZRvnil kon-
dakSi naxsenebia rogorc `qadagi sityvisa
RvTisa~, troparSi mimarTaven `sulisa wmidisa
qnaro~, rac niSnavs, rom wmida nino aris qnari
suliwmidis xelSi, romliTac is axmianebs Tavis
WeSmaritebas. es metafora sxva ramesac gulisx-
mobs, oRond albaT ar aris gacnobierebuli
troparSi, saxeldobr, qadagobasa da poetur
STagonebas Soris Zireul kavSirs, rasac kvlav
dedrul sawyisamde mivyavarT. naqadagari ar
Page 340
cccxl
aris ubralo prozauli gadmocema imisa, rasac
jvari xedavs morige RvTis karze an risi cnobe-
bac mas surs Tavisi saymosaTvis; qadagi
midrekilia leqsiTi metyvelebisaken, rogorc
yoveli eqstaturi metyveleba, romlis fesvi
aracnobierSi Zevs (mag., yuranis ukanaskneli
surebi, romlebic, rogorc cnobilia, transisa
Tu Sepyrobilobis mdgomareobaSia warmoTqmuli
muhamedis mier), magram GvenTvis mniSvnelovani is
aris, rom tradiciul naqadagarebSi igive sazomi
dasturdeba, rac xmiT natirlebSi; es aris
uriTmo cxramarcvliani leqsi, `mTiblurad~
wodebuli. xolo xmiT natirlebi, romelTa So-
ris bevri poeturi Sedevria, dedakacebis mier
aris Seqmnili, iseve rogorc es Zvel civili-
zaciebSi aris dadasturebuli (mag., Sumeris
qalRmerTis, inanas natirlebi dumuzize, 46, 244-
5).
naqadagarTa formismieri igiveoba xmiT
natirlebTan, cxadia, SemTxveviTi ar unda iyos
da Gven sruli ufleba gvaqvs vilaparakoT, ara
mxolod analogiis gziT, maT dedrul warmo-
mavlobaze; miT ufro, Tu andrezic qadagobis
`amtexad~ mTels xevsureTSi qals asaxelebs.
bunebrivia, qadagoba ukve gulisxmobs garkveuli
teqstis realur arsebobas `mas Jamsa~, romlis
kvali, albaT, dResdReisobiT gamovlenil da
cnobil tradiciul naqadagarebSia saZiebeli.
sanimuSod momyavs naqadagaris teqsti, sadac
Page 341
cccxli
qadagis piriT laparakobs arxotis jvari
(miqiel mTavarangelozi), romelic aq ymisa da
masze gamwyral RvTisSvils Soris Suamavlis
rolSi gamodis:
gexvewebio, miqielio,
apativeo, autieo,
uti asa da umecario,
Sen gexvewebis Porcielio,
Sen apative umecarsao,
me gamaviTxov buRaursao,
Tu gamigoneb miqielsao,
nu GauPureb sagebelTao,
Tor dagWirdebis miqielio,
rosac SavPdebi xTis karzedao,
iq me maqv Zali SaZlebaio,
iq me maqv xTiSvilT metobaio
(60, 11).
(am sazomis _ mTibluris _ sakulto warmo-
mavlobaze isic unda mowmobdes, rom karatis
jvaris daarsebis andrezis erTi variantis
Tanaxmad im vaJs, romelic Tavis `modesTan~,
pirvel qadagTan erTad, kopalas jvarGenis
damswre Seiqna, mTibluri erqva saxelad: `^ im
kacs mTiblurs Zaxnilan, qals minan qvivnebul^~
67, 180).
sanaTa. dedakacis saxels ukavSirdeba erT-
erTi saerTo-fSavuri salocavis jvarGenac.
d.xizaniSvili aseT andrezs gadmogvcems:
Page 342
cccxlii
`Relis gorze, sadac Tamar mefis salocavia,
vidre igi `Tavs iGenda~, gabidaurebis Temis
fSavlebs ucxovriaT. roca Tamar mefem `Tavi
iGina~, gabidaurebi sxva sofelSi, xoSaraSi
gadausaxlebia. salocavis gamoGena sanaTas
`unari~ yofila. pirvelad mas dauwyia sanTlebis
anTeba am adgilSi da Tamar mefis xevisbrulad
dideba, mas urGevia aq mcxovrebTaTvis, daeTmoT
es adgili Tamar mefisaTvis da sxvagan gadasax-
lebuliyvnen. maT ar daujerebiaT sanaTasTvis,
ris gamoc Tamar mefe ganrisxebula: erTmaneTi
irmebad mouGvenebia da SvildisriT amouwyvetia.
ramdenime komli gadarGenila, ar gasaxlebulan,
uTqvamT: sanam gasalewad gaSlil kalos Tavis-
Tavad cecxli ar waekideba, fiwlis totebze da
xaris rqebze kelaptris aliviT ar gamoGndeba,
ar gadavsaxldebiTo. Tamar mefes es saswaulic
mouxdenia, maSin iZulebuli gaxdnen gadasaxle-
buliyvnen~ (108). igive andrezi, oRond jvaris
`aRmomGeni~ dedakacis saxelis mouxsenieblad,
gadmocemuli aqvs al. oGiaursac (65, 8).
soflis mTels mosaxleobaSi erTaderTi
qali grZnobs, rom sofeli kvriv adgilzea gaSe-
nebuli; rom is adgili, sadac sofeli dgas,
wmida miwaa (rogorc moses afrTxilebda uflis
xma sinas mTaze, mayvlovanSi); kvrivis anu sak-
raluris gancda aris swored is `unari~ sana-
Tasi, rogorc dedakacisa. karatis jvaris
daarsebis andrezisagan gansxvavebiT, fSavuri
Page 343
cccxliii
Tqmuleba soflis axal teritoriaze dasaxlebis
andrezic aris. ase rom, dedakaci _ sanaTa dgas
xoSaris dasaxlebis genezisSi. mis mier `aR-
moGenili~ jvarisagan gabidourTa soflis da-
kavebis Semdeg mosaxleoba gadadis xoSaraSi,
romlis teritoria saimdrood wmida giorgim
(xoSaris `saxuTmetom~ an `saxuTmeto Zelis an-
gelozma~) devebisagan gaaTavisufla (65, 1). Tama-
ris jvarGena uSualod mosdevs xoSaraSi saymos
daarsebas da am dasabamier aqtSi lomis wili
udevs sanaTas.
xevsur minanisgan gansxvavebiT fSaveli qali
ar kmayofildeba imiT, rom is qadagebs Tamaris
kults da afrTxilebs sofels _ winaaRmdegoba
ar gauwion axladGenil jvars; sanaTa itvirTavs
xevisberis funqciasac _ anTebs sanTlebs,
adidebs RvTisSvils, rasac ver `kadrulobda~
(ver bedavda) minani, Tumca is karatis jvarisa-
gan arGeuli pirveli mkadre iyo. SesaZlebelia,
aq cxaddebodes fSavis tradicia, romelic
dedakacebs gansakuTrebul Rirsebas aniWebs, rac
maT gamoarGevs xevsureTisa da mTis saymoTa de-
drovanTagan. vaJa wers: `Tumca dedakaci da-
Gagruli iyo, magram zog-zogis sagvareulos
qalebs sapatio adgili sWeriaT. zepirgadmocema
mogviTxrobs, rom laSaris `sabWeo~ skamze ori
Taoba mjdara goderZaulebis gvaris qali: `sab-
Weo~ skami Tavxevisbers ekuTvnoda^~ (35, 75). am
tradiciis Suqze, Tumca `sabWeo skami~ mainc
Page 344
cccxliv
saero samsaxurSia, moulodneli ar unda iyos,
rom sanaTa iWreba sakralur sferoSi da TiTqos
misi saxelic (sanaTa) sanTlis danTebiT gamox-
atul kultmsaxurebaze migvaniSnebs. magram unda
vifiqroT, rom mamakacis roli _ saero Tu sak-
raluri _ dedakacs mxolod kritikul viTare-
baSi ekisreba.
xalxuri poezia icnobs xoSarel sanaTas _
`eniT, sityviT gamamxnevebel diacs~ (vaJa), ro-
melic vaJasave TqmiT, `ekuTvnis im Savsa da bnel
dros, roca fSavelebi da TuSebi erTi meoresa
hlaSqravdnen, ar iyo maT Soris Zmoba da Tanx-
moba~ (31, 322). es aris xoSarisaTvis sabediswero
xana, roca saymo `saxuTmeto Zelis angelozisa~
dalevis zRvaramde iyo misuli; saymo ixsna ram-
denime gmirma, romelTa Soris leqsi axsenebs
sanaTas:
dagvlivna xoSaris gorma,
iq wylis ar gamodenama,
viwro-viwroma xev-xuvma,
mokled fSavlebis denama,
wowkoraulis isarma,
sanaTaisa enama^
arc leqsi, arc prozauli andrezi ar
azustebs, ra sityvebs wamoTqvamda xoSareli
qali moisarTa Tu xmliT mkveTebelTa gasamx-
neveblad, romelTac albaT esaWiroebodaT gamx-
neveba, rogorc erT dros israelis msajuli
qalis, deboras TanamemamuleT. `sicocxle Gakvda
Page 345
cccxlv
israelis daba-soflebSi, Gakvda, vidre ar
aRvdeqi me, debora, vidre ar aRvdeqi me, deda
israelSi!~ (msaj. 5, 7). ai, am kritikul Jams,
roca yvelaferi Gamkvdaria, gamoGndeba deboras
`unari~, rogorc xoSareli sanaTasi, romlis
enam `daliva~ mteri.
aris kidev erTi sanaTa, `baxtrionis~ gmiri,
marTlac `deda fSavSi~, romlis gmiruli ojaxi
_ brZolaSi daRupuli aTi Svili da qmari _ ga-
nasaxierebs xoSaris `daleul~ saymos. `sico-
cxle Gakvda israelis daba-soflebSi!~ es
sityvebi zustad gamoxatavs xoSaris (anu fSavis,
ganzogadebulad) mdgomareobas da sanaTas su-
liskveTebas. sicocxle Gamkvdaria xoSaraSi da
es yvelaze ufro cxadi xdeba dResaswaulis
dRes, roca
aq arc xevisbris xma ismis,
arsad fSauri Rreoba,
vin giJi ityvis imasa,
rom dRes aq iyo dReoba?!
bralada bJutavs sanTeli^
es erTaderTi sanTeli danTebulia sanaTas
mier, qmarSvilamowyvetili diacis mier, romelic
kisrulobs sakulto cxovrebis aRorZinebas uy-
mod darGenil jvarSi:
martos aunTav sanTlebi,
da xatic udidebia,
martos dauklav saklavi,
TviTonve utyavebia,
Page 346
cccxlvi
martodmartosa diacsa
xat-RmerTi uxsenebia.
sanaTa sGadis iseT saqmes, romlis ufleba
mas, rogorc dedakacs, tradiciulad ara aqvs;
misi saqcieli gaugonari saqcielia saymos
TvalSi, romlis Tvalsazriss aq gamoxatavs
avtori poemisa da am uGveulo scenis erTaderTi
Semswre _ kviria. avtori gakvirvebiT kiTxulobs
_ `sajares diacs ra unda, ar Tu eSinis davisa?~
kviria ki qveynis dasasrulad aRiqvams am vi-
Tarebas, roca yvelaferi Tavdayiraa:
diacs vin mogca is neba,
saqme akeTo mamrisa?
vfiqrob, droeba damdgara
im meormosvlis wamisa.
kviria ar cdeba: xoSaraSi katastrofis Sem-
deg damdgaria `meormosvlis wami~, roca yvela-
feri Tavidan unda iwyebodes, unda ganmeordes
im pirvel sanaTas qmedeba, romelmac jvari da
sacxovrebeli adgili aRmouGina `dalevamde~
misul xoSaris winaprebs. `baxtrionis~, am esqa-
tologiuri poemis, dasawyisSi am sanaTas es
erTi SexedviT uGveulo, magram andrezulad
Gveulebivi, arqetipuli saqcieli imeds iZleva,
rom xoSaraSi aRdgeba saymo.
`sisxlis wvimebis droebi~
Page 347
cccxlvii
saymos Tavgadasavali _ warsuli cxovrebis
mTeli gamocdilebis rGeuli, rogorc ganZi, an-
drezebSia daunjebuli. es aris winaparTa, `wina
Jamis~ gmirTa, jvaris unj ymaTa Rvawli, upi-
ratesad, saqmeni sagmironi, romelnic maT Gaidi-
nes ukidures gansacdelSi, roca saymo _ da es
periodulad xdeboda _ dalevis pirze iyo
misuli. am dros Tavs iGenda Zala, romelic
mtruli garemocvis mimarT winaRdgomiT ixsnida
da kvlav aaRorZinebda saymos. es is Zalaa, ro-
melmac Tavis droze, `mas Jamsa Sina~ Seqmna
saymo; is jvaris saxiT iyo maSin gamoGenili.
saymos SeqmnasTan erTad, rogorc davinaxeT, iqm-
neboda kulti _ sakralur-zneobrivi Suaguli,
romlis, rogorc keriis irgvliv, Tavs iyrida
adamianTa sazogadoeba. ar aris paradoqsi _ es
saymos istoriul cdaSia mocemuli, _ rom am
Suagulis SenarGunebas an xelaxla ganmtkicebas
xels uwyobda misi dangrevis mowadine mtruli
Zala, perioduli Semotevebi. adamiani
fxizlobda, is ar iZinebda `magari ZiliT~, rom
keraSi cecxli ar Gaqroboda. ai, aseTi mRviZare-
bis periodebi aris aRbeWdili andrezSi. aq ver
naxavT mSvidobian droebas _ isini ar Semounax-
avs saymos cnobierebas, ar aRubeWdavs andrezSi,
radgan am dros samagaliTo araferi xdeboda.
saymosaTvis, misi momavlisaTvis, mniSvnelovani
da STambeWdavi mxolod didi velobis peri-
Page 348
cccxlviii
odebSi xdeboda, cdebSi, romlebic mwvervale-
biviT mosGans maT warsul TavgadasavalSi.
saymos mexsiereba gadaarGevs warsuli
cxovrebis mniSvnelovan faqtebs da maT safuZ-
velze qmnis andrezul istorias, romelic
Zlieri epoqiT aris aRniSnuli. Zlier xanas sa-
fuZveli realurad momxdar movlenaSi aqvs, mo-
qmedi pirebic savsebiT realurni da istoriu-
lad cnobilni arian; magram andrezuli isto-
riis droJamul-sivrcul asparezs kvebaven sxva
xanidan moxmobili pirovnebanic da realiebi,
romlebic mniSvnelovnebis gamo veRar etevian
TavianT warmaval epoqaSi. yoveli saukeTeso ad-
amianuri aqti, rac odesme Gaudenia saymos er-
Tobliv da mis calkeul warmomadgenels, gad-
modis am Zlier xanaSi da kidev ufro aZlierebs
mas. SesaniSnavia, rom saymos mexsiereba ar gaur-
bis da ar iSorebs, aramed samaradisod,
SesaZloa sagangebodac, aRbeWdavs marcxsac da
Ralatsac, rac ki odesme SemTxvevia da Gaudenia
moymes; rasac Tavisi bedisweruli niSniT
SeuZravs odesme saymos Segneba da sinidisi, da
warmosaxva. warsulis faqtebis SemarGeveli,
magram obieqturi mexsiereba saymosi inaxavs
mtris saxels, rogorc Seunaxavs adamis Zis
mterTa _ dev-kerpTa _ saxeli da sruliadac ar
cdilobs mis damcirebas, rom ar gaufasurdes
momavlis TvalSi mis winaaRmdeg brZolaSi
daRvrili sisxli.
Page 349
cccxlix
dRemde SemorGenil zepirsityvier masalaSi
SeiZleba sami Zlieri xana gamoikveTos:
I. RvTisSvilTa da dev-kerpTa brZolebis xana,
roca RvTisSvilni morige RvTis gangebiT
gandevnian devebs adamianTaTvis
gankuTvnili miwa-wylidan da aarseben
jvaris TayvanismcemelTa anu rjulianTa
saymoebs gaTavisuflebul teritoriaze. am
xanaze ukve iyo saubari.
II. zurab erisTavTan brZolebis epoqa; xana,
rodesac saymoebs uxdebaT maTTvis mopove-
buli miwa-wylisa da rjulis dacva.
zurabisa da misi laSqris saxiT isini
TiTqos preistoriidan movlenil devebs
igerieben.
III. xana Tavganwiruli brZolebisa mefe erek-
lesaTvis; xana, roca sisxliT mopovebul
Tavisuflebas da sicocxles saymoebi uan-
garod miuZRvnian bagration batons, ro-
melsac isini TavianT RvTisSvilTa moZmed
Tvlian.
samive es xana `sisxlis wvimebis droa~.
pirvel xanaSi iRvreba RvTisSvilTa sisxli, ad-
amianTa xsnisaTvis morige RvTis gangebiT
daTxeuli. meore xanaSi saymo Rvris sisxls sa-
kuTari Tavis gadasarGenad; saymo am xanaSi dgas
adamianis saxiT movlenili imave Zalis winaSe,
romelTanac preistoriaSi omi hqonda
RvTisSvils gamarTuli. mesame xanaSi sisxli
Page 350
cccl
wmida msxverplia, sazRauris umolodinoT gaRe-
buli, radgan unda gasworebuliyo preistori-
uli vali RvTisSvilTa winaSe. am sisxlis
sanacvlod, romelic daRvares RvTisSvilebma
saymos Sesaqmnelad. saymo Rvris Tavis sisxls
erekle mefis saSvelad, radgan is, maTi rwmeniT,
mfarveli RvTisSvilis moZmea.
devebis mobruneba
zurabis Semosevebi mTis saymoebSi ormniSv-
nelovania: erTis mxriv, isini safrTxes uqmnida
saymoTa damoukideblobas da maT fizikur arse-
bobasac ki; meore mxriv, da es gadamwyvetia am-
gvari movlenebis Sefasebisas, isini xels
uwyobda saymos Sinagani struqturis ganmtkice-
bas da calkeul saymoTa konsolidacias. am
`sisxlis wvimebis~ xanas ufro naklebi mniSv-
neloba ar hqonia saymoTa istoriaSi, vidre
RvTisSvilTa brZolebis upoqas. Tu maSin
RvTisSvilebs awvaT mTeli tvirTi devuri
Zalebis mogeriebisa, axla maTi ymebi istoriul
xanaSi igerieben devur Semotevebs, swored
devurs, raki saymos aRqmaSi zurabis saxiT de-
vebi emuqrebian jvaris saymos. preistoriaSi
jvari ebrZoda devs, istoriul epoqaSi misi
xorcieli ymebi imeoreben batonis saqmes, icaven
ra RvTisSvilTa monapovars _ saymos. zurabTan
brZolebis paralelurad mimdinareobs saymos
konsolidaciis procesi, analogiuri im aqtisa,
Page 351
cccli
romelic devebis damarcxebis Semdeg saymoTa
daarsebaSi gamoixata.
zurab erisTavi aragvisa imave batonis ymaa,
visac xevsurebi da fSavlebi arian Sevedre-
bulni, vis saymosac isini Seadgenen. es aris
bagrationi mefe, romelic Tavis Tavs Tvlis
gudanis saRvTosa da laSaris jvaris moZmed
tradiciulad, rac saistorio werilobiT do-
kumentebSic aris asaxuli. ase rom, zurab er-
isTavi da saymo saerTo batonis mimarT ierar-
qiis Tanabar safexurze dganan. da ai, saymoTa
andrezul istoriaSi zurab erisTavi Gawerilia,
rogorc Tavisi batonis winaaRmdeg aRmdgari yma,
gabudayebuli yma, romelic cdilobs Tavi
gauTanabros batons. gabudayebuli ymis janyi
gamoixateba imaSi, rom is cdilobs Tavis gavle-
naSi Semoiyvanos samefo domeni, `saxasoni me-
fisani~.
`zurab erisTavi uZlieresi feodali iyo
Teimurazis samefoSi. Zlieri safeodalo
zurabma memkvidreobiT miiRo. jer kidev misi
mama nugzar erisTavi Zlivs cnobda patronad
qarTl-kaxeTis mefeebs. zurab erisTavi kidev
ufro gaZlierda.
1618 wels erisTavis winaaRmdeg mTiuleTi da
xevi ajanydnen (ZvelTaganve mefe am qveynebs
Tavis sakuTrebad sTvlida da erisTavi aq mefis
didmoxele iyo. Tavisuflebis moyvare mTielebi
aqamdisac araerTxel ajanyebuliyvnen, araerTi
Page 352
ccclii
erisTavi gaestumrebinaT `saiqios~ da batonobis
uReli TavianT ficxeli qedidan araerTxel
gadaegdoT, magram arc mefis feodaluri
xelisufleba cdilobda naklebis daJinebiT am
mniSvnelovani qveynebis damorGilebas. gvianfeo-
dalur xanaSi mefis xelisuflebis dasustebas-
Tan dakavSirebiT aragvis erisTavebma mTi-
uleTisa da xevis dasakuTreba ganizraxes).
ajanyebul mTis winaaRmdeg zurab erisTavma
did Tavads baraTa baraTaSvils sTxova dax-
mareba. feodalis laSqarma gatexa mTis wi-
naaRmdegoba. zurabma daimorGila, mZimed daxarka
da sabolood gaisakuTra mTiuleTi da xevi.
1620 wels zurab erisTavma fSav-xevsureTis
damorGileba ganizraxa. mrisxane feodali sas-
tik winaaRmdegobas waawyda. zurab erisTavi Tav-
isi aznaurebiT SeiWra fSav-xevsureTSi, dabuga
soflebi, daangria salocavebi, magram ar iqna da
fSav-xevsureTi ver daimona. sastiki brZola ra-
modenime wels grZeldeboda. mravali lomguli
vaJkaci Seawyda zurabis xrova-aznaurebs, magram
Tavisuflebis gmirebma mters aranakleb
`awiTlebines qviSani~.
mediduri erisTavi advilad ar daexsneboda
Seupovar mTielebs, rom TviT ar gadahyoloda
dausrulebel SfoTs~ (15, 248).
ai, sul es aris, rac SeiZleba arsebiTad
iTqvas zurab erisTavze, rogorc istoriul pi-
rovnebaze. saqarTvelos istoriis masStabiT misi
Page 353
cccliii
movlena epizoduria, magram mTis, gansakuTrebiT,
fSav-xevsureTis saymoebisaTvis mas sabediswero
mniSvneloba hqonda. zurabis brZolebi, rogorc
adreve iTqva, Seadgens am saymoebis istoriis
birTvs, mis Suagul nawils, romlis Semdegac
bevri ram ganisazRvra maT momaval cxovrebaSi.
mefis saymoSi gabudayebuli erisTavi mefes
utolebs Tavs _ is cdilobs misi unji ymebis
damorGilebas da maT batonad Tavis gamocxade-
bas. unji saymoebis SegnebaSi ki es niSnavs imas,
rom erisTavi upirispirdeba ara mxolod xor-
ciel batons _ mefes, aramed uxorco batonsac,
angelozs, jvars. erTi osuri andaza ambobs:
`mTaSi bevri jvrebia, barad _ bevri batonebio~
(136, 300); mTieli Tayvans scems da emorGileba
jvars, da ar scnobs baridan amosul batons,
romlis winaaRmdeg brZola mas rjulisaTvis
brZolad miaGnia. zurabis `erisTaoba~ am
bZolebis konteqstSi iZens ufro Rrma mniSv-
nelobas, vidre mas socialur planSi aqvs mini-
Webuli; saymos Segnebuli aqvs, rom `erisTaoba~
profanuli Zalauflebaa, romelic lamobs sak-
ralur saymoSi damkvidrebas anu jvaris
kanonieri morige RvTis gangebiT dadgenili
Zalauflebis dasakuTrebas.
PevsureTia, zurabo, ver iqam erisTobasa.
gagiwvrildebis kiseri, ver SesZleb qveiTo-
basa
(81, #114),
Page 354
cccliv
_ mimarTavs zurabs saymo. zurabi ver
SesZlebs `erisTobas~, radgan saymoSi er-
isTaobas axorcielebs ganuzomlad Zlieri ba-
toni, _ is erTaderTi, vinc am tituls im-
saxurebs warmomavlobiT, _ vidre baridan amo-
suli uzurpatori. dapirispireba Seuwonadia,
magram erisTavi ar aris warmodgenili ususur
mtrad. ara, zurabi imdenad Zlieria, rom saymo
mzad aris TiTqmis `jvarad~ daisaxos is, Tumca
WeSmariti jvaris teritoriaze SemoWrils mainc
`gauwvrildeba kiseri~. gamoTqma gulisxmobs,
rom erisTavi msxvilkiseraa anu Zlieri qedis
mqonea, rogorc himnebSi arian daxasiaTebulni
SuamdinareTis mbrZaneblebi (`msxvili qedi~
Zlierebis metaforaa Sumerul-aqadur enebSi);
zurabs, rogorc jvarsa da mefes, hyavs Tavisi
saymo: `rogorc erekles Pevsurn, egr zurabs:
osi da moPeve zurabis yma yofila~ (88, 316). es
sityvebi sagrZnobi mowiwebiT aris naTqvami
zurabze: visac sakuTari yma hyavs, visac eymobian
(nebiT Tu daZalebiT), is pirovneba vercxlis
Rilis TvalSi ar aris ubralo mokvdavi. le-
qsebSi salaSqrod mimaval zurabTan erTad misi
ymebic arian naxsenebi:
zurab Gamojda roSkis gors, Tanaxyon Tavis
ymania
(81, #140-b).
damarcxebuls (jvaric xom marcxdeba) Tan mi-
hyveba Tavisi saymo:
Page 355
ccclv
adga, wavida zurabi, morTuli Tavis ymiTao
(81, #143).
zurabis gamoGena saymos teritoriaze marT-
lac jvaris, oRond mtruli jvaris, gamoGenaa,
rac SeiZleba saymos TvalSi aRqmuli iqnas
devuri Zalebis Semobrunebad preistoriidan _
devTa Genad:
roSkis gor zurab Gamojda, Suq Gamutivna
mzisani.
roSkas awiwdes cixeni, blos banni qviTkiri-
sani:
~gveSinos, dagvecemian nazlobni saZelisani~
(81, #125).
mtruli jvari devuri niSnebiT, rogorc are-
maris damangreveli Zala, ecxadeba roSkas da
mezobel saymoebs, sadac, andrezis Tanaxmad,
saxlobdnen isini, vidre maT iaxsari, kopala,
wmida giorgi Tu mTavarangelozi ar ahyrida.
zurabi cdiloba jvaris nebiT dasaxlebuli say-
moebis ayras da maTi adgilebis dakavebas; is
iqceoda rogorc jvari, magram is antijvari iyo:
is ver aGenda Tavis fexis danadgamze kvrivs,
misgan gabuxreulebuli adgili sakralurobas
ver iZenda, iseve rogorc misi efemeruli ymebi
ver gardaiqmnebodnen unj ymebad mis xelSi, im
batonis xelSi, romelsac mxolod sabatonod
hyavda isini daWerili, ara sapatroneblad. ai,
sad iyo gansxvaveba WeSmarit jvarsa, romelSic
Page 356
ccclvi
bagrationi mefec igulisxmeba, da zurabs _ an-
tijvars Soris.
antijvarma ahyara ukanaxovlebi _ beqaurTa
da wiklaurTa winaprebi, romlebmac Tavi Sea-
fares gudamayris xeobas; aseve aoxrebul buGu-
kurTidan gadarGenilni zurabis veragul xmals,
gaifantnen xevsa da mTiuleTSi; magram verc erT
buxreul adgilze zurabma ver moikida fexi, ver
Gaasaxla Tavisi damonebuli ymebi, anu ver misca
teritoria Tavis antijvarul saymos.
am wris sagmiro poeziaSi is xanaa asaxuli,
rodesac saymo `dalevis~ zRvaramdea misuli;
zurabis perioduli (`zurab ratisSvils samjer
daulaSqrav PevsureTi meSvide-meSvide wels^~ 88,
298) Semotevebisagan Sewuxebulni imgvaradve mi-
marTaven mas, rogorc SeiZleba miemarTa saymos
Tavisi mrisxane jvarisTvis, romlis `magari
xeliT~ is dalevamde iqneboda misuli. saymos
sityvebi samarTliania:
dadeg, dagvexsen, zurabo, narGomn orT Senis
Pmlisani.
magram am sityvebSi _ `narGomn orT^~ _ gais-
mis tragizmic da muqaris xmac, muqaris garda
siamayec saymos ukeTesi nawilisa. narGomni Pmlisani warmoadgens, SeiZleba iTqvas, sisxliT
gadarGeul da Seqmnil erT muWa unj saymos,
narGoms anu rGeuls. tragikulia, magram amave
dros samomavlod imediani `narGomni xmlisani~.
es exmaureba im esqatologiur viTarebas, roca
Page 357
ccclvii
RvTis rGeulebSi sisxlis wvimebis dros mra-
valTa dacemis Semdeg rGeulTa Soris rGeulni
rGebian. ezekielis wignSi ufali mimarTavs Tavis
ers: `da daecemian daxocilni Tqvens Soris da
gaigebT, rom me ufali var, magram dagitovebT
maxvils gaarGenilT^~ (6, 7-8).
`maxvils gadarGenilni~ (feliteY xereb) aris Seumusvreli nawili saymosi, romelsac vera
Zala ver sZlebs am wuTisofelSi, romelic gas-
tans wuTisoflis dasasrulamde. ai, misi unjo-
bis ZiriTadi Sinaarsi. magram es narGomni Pmli-sanic mzad arian daixocon, oRond darGnen unj
saymod TavianTi jvarisa samaradisod. l.m. gu-
miliovs gamoTqmuli aqvs azri: `yvela eTnosi
rodia Tanaxma SeinarGunos sicocxle mtrisadmi
morGilebis fasad~ (119, 87). aseT eTnosad Gamoy-
alibda da ganmtkicda jvaris saymo. aseTi iyo
narGomTa suliskveTeba zurab erisTavis wi-
naaRmdeg brZolebSi.
jvari, romelic saymos genezisSi anadgurebda
mosaxleobas, aRar erGis Tavis gamorGeul nar-
Goms RvTiuri kanonis ZaliT, saidanac dasabams
iRebs adamianuri kanonic: rogorc erTi TofiT
asi jixvis mokvlis anu azaris Sesrulebis Sem-
deg Tofi imarxeba, rom codva ar daedos mis
patrons, aseve ikrZaleba erTi Setakebisas Tor-
metze meti mtris mokvla; mecamete mokluli
codvad daawveba meomars, Tundac es iyos
qalundauri _ begengoris gmiri (17, 160). magram
Page 358
ccclviii
zurabi, rogorc antijvari, ar exsneba misgan
daleul saymos; is misdevs ara RvTisSvilur da
kacur, aramed devur kanons, romlis Tanaxmad
kacma kacs Zmis xorci unda aWamos mis dasaZle-
vad, an niSnad Zlevisa. es aris ukiduresi Ro-
nisZieba, rasac mimarTavs antijvari. kacis xor-
cis Wama kacisaTvis devuri stumar-maspinZlobis
wes-Gveulebaa, romelic sruldeba maT qorwilSi:
devebsa hqondaT qorwili, simRera amodioda.
SegvipatiJes, SevediT, amirans puri hSioda,
dedobilebis nacxobi qada kecebSi Sxioda,
SamahWres, Samaayenes, kacis Tav-fexi dioda^
(93, 318).
ufro Zlierad es jojoxeTuri viTareba gad-
mocemuli aqvs vaJas erT leqsSi _ `devebis qor-
wili~, romelsac safuZvlad mTiuluri war-
modgenebi dasdebia, rogorc leqsis qvesaTauri-
dan (`mTiuluri~) Gans; devebis stumari
mogviTxrobs Tavis jojoxeTur gansacdels:
^devebsa aqvis qorwili, didi darbazi zri-
alebs.
mec dampatiJes, Sevedi, _ ra mqise suni tri-
alebs?!
sam pirad cecxli daenToT, zed sami qvabi
Sxioda,
stumrebis wina xonGebzed kacis Tav-fexi di-
oda,
ukvenas yureSiiTa kvnesis xma gamodioda:
Page 359
ccclix
`Zmis xorci rogora vsWamo?~ _ yma vinme ga-
mohkioda^
T.Gxenkelis ganmartebiT, msgavsi gansacdele-
bidan is azria gamosatani, rom devebi adamians
ugvano da saSineli saqmis aRsrulebas aiZule-
ben, raTa daTrgunon maTSi kacuri da miT
devurs aziaron (94, 116). zurabSi devi mo-
qmedebs, roca is Zmis xorcis WmeviT xevsur
buGukurTa motexas cdilobs (72, 511); amasve
Gaadeninebs erT fSavel moymes _ laSaris muxis
moWris saidumlos gacxadebaze uaris mTqmels,
riTac es moyme Tavis kacur Rirsebaze maRla
jvaris saidumloebas ayenebs.
zurabs misi xmlis narGomni ebrZvian. nar-Gomni imasac niSnavs, rom saymo saboloo Zalis
xmeviT ebmis ukanasknul brZolaSi. es sabe-
diswero momenti _ narGomTa tragikuli su-
liskveTeba gamoxatulia saymosave sityvebiT,
romliTac is mimarTavs momxdurs:
amagiT giTxar, zurabo, `Pevsuri kaci utia~,
ager begen-gors gaxene, futkar Rgav, gamautia
(81, #126).
sagulisxmoa, rom saymo am muqaris sityvebSi
imave saxiT _ `uti~ _ warmoudgens Tavs mo-
sisxle mters, rogorc mas surs aGvenos Tavi
Tavis jvars, roca xucesis piriT mimarTavs mas
jvaris karze: `^ Gven Porcielni orT, utni, ume-
carni, Gvens ucodrobas nu Saafereb, magivec
rGeva-darigebani^~ (64, 743); saymo `utad~ da `ume-
Page 360
ccclx
crad~ warmosaxavs Tavs, rac imas gulisxmobs,
rom saymo Tavze xelaRebulia, SeiZleba iTqvas,
da savsebiT ixsnis pasuxismgeblobas: jvars is
SesTxovs apatios mas utoba-umecrebiT Gadenili
codva; mters emuqreba, rom Se-utevs, rogorc
uti , rogorc TavzexelaRebuli.
saymos sityvebSi `gaxene, futkars Rgav~,
romliTac is asuraTebs Tavis Setevas, `fut-
kari~ simravles ar gulisxmobs, _ xevsurTa
laSqari mcirericxovania zurabis, SeiZleba
iTqvas, urdos (rogorc is Gans saymos TvalSi)
winaSe, _ futkari niSnavs maT Tavganwirulobas,
rom isini mzad arian ugmiron nestari da
Seakvden mters.
futkari niSnavs agreTve saymos wevrTa
mWidro kavSirs da mimarTebas saerTo Suaguli-
sadmi, magram garkveul zRvaramde: sakmarisia
futkari gadascdes am Suagulis gavlenis zonas,
is iRupeba. aseve saymo _ gamova Tu ara Tavisi
jvaris mfarvelobis zonidan, is eqceva zurabis
momnusxavi gavlenis qveS da maSin Zlevs mas
zurabis davlaTi. saymo Zlieria iq, sadac
vrceldeba misi jvaris kvrivebis Zala, berZenTa
anteosiviT, romelic mSobel dedamiwasTan Sexe-
biT ikrebs Zalas. jvari Tavis teritoriaze,
Tavis dedamiwazea Zlieri da is uZlurdeba,
roca Sordeba mas. jvaris mfarveloba klebu-
lobs, Zlierdeba mtris davlaTi. ase moxda
TrusoSi, jvaris kvrivebidan Sors, roca sanadi-
Page 361
ccclxi
mod mipatiJebul xevsurebs, rogorc stumrebs,
RalatiT iaraRi aaxsnevina da amoxoca.
xevsurebma iaraRi Seixsnes, TiTqos jvaris karze
yofiliyvnen saRvTo sufraze, rogorc iqcevian
jvaris stumrebi; maT yuri ar aTxoves mrGevels,
romelic winaTgrZnobda zurabis Ralats:
gaxua keTeSauri PevsurT kargs eubnebao:
_ `Pmlebs nu daiPsniT, Pevsurno, zurab ar
daindobao~.
ar daijeres, SaiPsnes, etli zurabis revdao
(82, #141-l).
`etli zurabis revdao~ _ igulisxmeba, rom
zurabis etli anu davlaTi, sZlevda saymos
etls anu davlaTs, rac igive jvaris etli da
davlaTia. Trusomde veRar swvdeba xevsurTa
jvaris gavlena. aq sxva Zala moqmedebs, aq anti-
jvaria mbrZanebeli.
ai, es Trusos narGomni uweven winaaRmdegobas
zurabs, ibrZvian sanam dganan maTi salocavebi:
xevsureTSi xmalas mTavarangelozi da fSav-
isxevSi _ laSari. zurabma icis, rom is ver dai-
morGilebs saymoebs, sanam am salocavebs ar Se-
bRalavs:
zurabs javri klavs orisa: zen mTisa, qvemoT
barisa,
PevsureTs WormeSavisa, fSavSi laSaris
jvarisa^
(81, #113-b).
an, rogorc ambobs is sxva leqsSi:
Page 362
ccclxii
ageb javrs amoviyridi fSavSi laSaris
jvrisasa (81, #136).
Gven viciT, ras niSnavs jvari, mfarveli
RvTisSvili saymosaTvis; axla warmovidginoT,
ra aris, kerZod, laSaris jvari fSavis Tormeti
saymosaTvis.
Tu calkeul saymoebSi jvaris TayvaniscemiT,
roca dgeba mis karze misvlis da mis winaSe sam-
saxuriT wardgomis Jami, roca srulqmnilia Jam-
kari, moymeni adastureben TavianT erTianobas da
cocxlad, TvalnaTliv ganicdian, rom Seadgenen
da ekuTvnian erT saymos, aseve xmel gorze
`Saxdomili~ fSavis Tormeti saymo, saidanac ar
unda iyvnen isini mosulni, Tavisi uzenaesi pa-
tronis winaSe adasturebs Tavis erTianobas, rom
Tormetive saymo laSaris wmida giorgis did
saymoSi aris gaerTianebuli. saTemo jvaris
mfarveloba vrceldeba mxolod misdami morige
RvTis mier gangebiT rwmunebul saymoze, magram
laSaris jvari, rogorc ierarqiulad masze
maRla mdgomi, Tavis mfarvelobas da Zalaufle-
bas avrcelebs fSavis xevis Tormetive saymoze
da im teritoriaze, sadac isini daasaxla maTma
RvTisSvilma. laSaris jvari, igive wmida giorgi,
mTeli fSavis xevis patronia, ris gamoc ewodeba
mas `xelmwife laSaris jvari~, rogorc is moix-
senieba fSavis xevisberTa sityvebSi. amrigad, is
fSavisxevis saymoebis Suagulia, rogorc
ierusalimis taZari, rogorc sioni, israelis
Page 363
ccclxiii
Tormeti tomisaTvis da misi miwisaTvis; Tumca
laSaris adgili ar aris raRac gansakuTrebuli,
raime niSniT gamorGeuli masze daqvemdebarebul
saymoTa jvarebis adgilebisgan, _ is arc
maRalze mdebareobs, rogorc calkeul saymoTa
mTawmindebi da arc fSavisxevis geografiul
centrSi; is erTi xrioki adgilia, sruliad Se-
umGneveli gareSe TvalisaTvis, rac Tavad mis
saxelwodebaSia asaxuli _ `xmelgori~ (aseTive
xriokia anu xmeli gori sinais mTa, sadac moses
hqonda uflis gamocxadeba da sadac miiRo
rjuli. es sixmele mis erT-erT saxelSi Gans:
xoreb). rogorc erTi avtori wers, `laSaris
jvars Tavisi xriokoba sayvedurad miaGnia. igi
xSirad ubrZanebs Tavis `ymas~, rom man ar
daiviwyos laSaris jvari da erTs an ors welSi
mainc `Sexdes imis xmel gorzed~ (106). `Tu da-
giviwye, ierusalim, damiviwyos marjvenam Gemma!~ _
Tundac kedlis nangreviRa iyos darGenili mis-
gan. am amoZaxilis suliskveTebiT unda yo-
filiyo gamsWvaluli TiToeuli yma Tavisi dias-
poris mxareSi. is yma Soridanac modis, brundeba
rogorc futkari Tavis skaSi, radgan is aris
misi ierusalimi.
laSaris xmelgorze, rogorc ierusalimSi,
ikribeba Tormeti saymo; es xdeba axalkviras. am
dros Tavs iyris Tormeti saymos Tormeti
droSa, romelTac laSaris droSa egebeba, ro-
gorc maspinZeli. magram vidre xmelgorze
Page 364
ccclxiv
`Saxdebodnen~, isini gzadagza xvdebian erT-
maneTs erTurTis salocav adgilebSi. xmel-
gorze `amomxdarni~ kvrivSi dabrZandebian, sadac
adastureben rogorc TavianT erTianobas, ise
erTianobas laSaris jvarTan (65, 359). laSari
saerTo Sesakrebelia, droSiT aq warmodgenilia
RvTisSvili da misi saymo. xolo TiToeul say-
mos am SesakrebelSi Tavisi sajare aqvs. `saja-
reebi ise iyo moyolebuli, mrgvlad, rogorc
Temebi aris moyolebuli fSavis_Pevis gaRma-
gamoRma mrgvlad~ (65, 369). xmelgorze, rogorc
aqedan Gans, mTeli fSavisxevis topografia iyo
asaxuli. aq uxilavad, weliwadis yvela dros
aris warmodgenili mTeli fSavisxevi; xmelgorze
misi tvifaria aRbeWdili.
laSari aris ara mxolod is Suaguli, sadac
erTianobas ganicdian fSavis saymoebi, aramed,
qveynierebis Suagulic, sadac garRveulia ca
morige RmerTsa da saymos Soris kavSiris dasam-
yareblad. erTxel kidev gavixsenoT leqsi _
legendur mkadreTa xilva, sadac es zebunebrivi
realobaa asaxuli:
beri giorgi mec viyav, cas vebi oqros SibiTa,
xmel gorze medga bermuxa, zed avdiodi
kibiTa,
Gem saymoT Semonazeni RmerTTan amqonda
iqiTa^
am sakulto leqsis yoveli elementi mowmobs,
rom xmelgori im adgilad aris warmodgenili,
Page 365
ccclxv
sadac gadis samyaros RerZi. aq gamavali RerZi
imas niSnavs, rom am adgilas Seiqmna samyaro da
samyarosTan erTad fSavis Suagulic. ase rom,
qvenierebis Suaguli fSavis Suagulic aris, sa-
dac Gamarxulia laSaris jvaris kultis
saidumlo. laSaris bermuxasTan, rogorc misi
kultis simbolosTan, aris dakavSirebuli es
saidumlo, romelsac inaxavs saymo Tavisi
simtkiciTa da daurRvevlobis sawindrad.
Tu laSaris jvari Tavisi bermuxiT avlens
Suagulis ideas, xmalas mTavarangelozs
xevsureTSi udgas alvisxe, romlis wveri
agreTve cas aris gamobmuli oqros SibiT ange-
lozebis anu RvTisSvilTa samimosvlod.
Suagulis idea kidev ufro Zlierdeba imiT, rom,
andrezis Tanaxmad, am alvisxidan Gamonadeni mi-
roni mis ZirSi Gamarxul qvevrebSi grovdeboda,
raTa Semdeg mTeli xevsureTis salocavebs ga-
nawileboda. mironi kultis saidumloa da ami-
tomac mis miwisqveSa darans `safarveli zdebiv~
(62, 572). laSari, misi xmelgori, fSavis xevis
centria, rogorc sazogadoebrivi, ise sak-
raluri; aseTive centria xevsureTis TemebisaT-
vis gudela, sadac es `mirvnis xe~ izrdeba.
magram xevsuruli andrezebisaTvis es Sori war-
sulia, imdroindeli xana, roca gudani, samagan-
Zuros adgili, jer kidev ar iyo gamoGenili
xevsurTa istoriis asparezze. gudela, xmalas
alvisxe, _ winarewarsulia, romelic uSualod
Page 366
ccclxvi
ebmis am adgilebSi qristianuli sarwmunoebis
danergvas, rac mironis simboluri xiT aris ga-
moxatuli. aq aris mironis wyaro, rogorc
sveticxovelSi da, rogorc sveticxovelia qris-
tianuli saqarTvelos Suaguli, aseve gudela
Tavisi mironmdinari alvisxiT aris xevsureTis
Suaguli. `aqiT Tu ebmod winav salaSqro dro-
Saic, manam gudanis jvari gaZrivldeboda--d’ is
gadaiqceod saerTo xevsureTis salocavad~ (62,
570). Jami Seicvala da axla gudanSi daiwyes
saerTo saxevsureTo droSis abma, axla gudanis
wmida giorgis jvari (ufro cnobili saxel-
wodebiT: gudanis saRvTo) uZRveboda laSqars,
radgan xmalas salocavma Sewyvita arseboba,
rasac andrezi zurabis laSqrobebTan, ufro
sworad, erT gadamwyvet laSqrobasTan da
Sinauris RalatTan akavSirebs.
am sakralur Suagulebs _ xevsureTSi xmalas
da fSavisxevSi xmelgors _ utevs zurab er-
isTavi, kacis saxiT gamocxadebuli devi Tu
qaji, Tu antijvari, raTa misi dangreviT daan-
grios saymo da aiRos misi miwa-wyali. vaJa wers
amis Taobaze: `yvela, visac ki fSavis damor-
Gileba edva gulSi, rogorc sxvadasxva zepir-
gadmocema gveubneba, brZolas usaTauod
Tavdapirvelad laSaris jvarTan iwyebs. ase
moiqca zurab erisTavi; iman ganizraxa xatis Se-
musrva, maSasadame, umTavres mowinaaRmdege
Zalad imas laSaris jvari miaGnda, risTvisac
Page 367
ccclxvii
mosWra didi muxa, romelsac hqonda kenweroze
`cidan mosuli oqros jaWvi angelozebis asav-
lel-Gasasvlelad^~ (28, 236).
mteri fiqrobs da xSirad mas umarTlebs
fiqri, rom Tu is daesxmis sakralur Suaguls
sazogadoebisas, brZola mogebuli aqvs. es mo-
menti gaielvebs TiTqos naklebmniSvnelovani Si-
nabrZolebis amsaxvel leqsSi, epizodurad:
maS cabaurTas GavideT, vamtvrioT beRlis
kario^
(82, #148).
sad unda miemarTa saymos ganadgurebis
msurvel mters Tavisi maxvili, _ maSinac ki,
roca mteri calkeuli moymis kar-midamos esxmis
Tavs, is pirvel rigSi saxlis sakralur
Suaguls _ Werxos utevs:
nakveTauris Werxosa Sen Sexsen rkinis kario
(82, #146),
_ ras unda dascemoda pirvelad, Tu ara beR-
els, romelic, rogorc viciT, jvaris kvrivis
kvrivia, sadac araTu ucxo kaci, Sinauri rigiTi
ymac ki ver bedavs Sesvlas. raki beRlis dax-
Suli kari simbolurad gamoxatavs kultis
saidumlos, gasagebi unda iyos, ras niSnavs
beRlis karis mtvreva.
mosaxleobis dasamorGileblad mteri ise
iqceva, TiTqos ucxo miwaze ucxo rjulis xalxs
eomebodes:
jimSer, aragvis patroni, Saubralebi ymisao,
Page 368
ccclxviii
PevSi cixeebs mtvreveli, aragvze saydrebisao
(40, 70).
saydris mtvreva ukiduresi saSualebaa say-
dris saymos dasamorGileblad; mteri am gziT
eZebs gamarjvebas. is SeiZleba imarjvebdes
kidec, magram imarjvebs gadarjulebis fasad,
radgan am dros mteri hkargavs adamianur saxes:
is devur gzas adgas. jimSer aragvis erisTavi
zurab erisTavis gzas misdevs, magram zurabis
ltolvaSi laSaris muxisaken sxva Suri Gans.
zurabi Tavisi `javriT~ fSavisxevis siwmidis mi-
marT mogvagonebs aqadel naramsins, romelmac
Sumeris damoukidebel qalaq-saxelmwifoTa
(`saymoTa~) xelSi Gasagdebad Seutia qveynis
Suaguls nipurSi, romlis mTavar taZarSi,
SumerelTa rwmeniT, msoflio uxilavi RerZis
niSnad didi sveti (dim-gali) iyo aRmarTuli.
erTi Sumeruli poemis Tanaxmad aqadis mefem sa-
xuravi axada SumerelTa taZars, `gaaSiSvla~ is,
raTa aqadels, gareSe kacs, Gaexeda mis saidum-
loSi (46, 29). niSandoblivia, rom SumerelTa
SegnebaSi aqadis dinastiis dacema am uRvTo aqts
_ siwmidis Selaxvas daukavSirda.
laSarisa da xmalas xeTa (muxisa da
alvisxis) simtkice, rogorc kultis simtkice,
sazogadod, saidumloebasTan aris dakavSire-
buli: vidre saidumlo ar gasula saymos far-
glebidan, am xeebs mteri ver moereva. saidumlo
saymoSia daculi, rogorc saidumlo Tas-ganZisa,
Page 369
ccclxix
misi samalavisa, romelic mxolod maganZurma
icis. ase mTels saymos SeiZleba scodnoda ber-
muxis Tu alvisxis saidumlo, rogorc zRaprebSi
ician romelime personaJis sulis saidumlo
adgil-samyofeli, Tu sad inaxeba misi suli. ai,
dgas saymos SuagulSi _ fSavSi muxa, xevsureTSi
alvisxe, romelTa arseboba, rogorc sakralur
xeTa, mxolod saymom icis: maTi arseboba
saidumloebrivia, gareSe Tvali ver xedavs maT,
ver unda dainaxos, TiTqos mas safarveli aqvs
dadebuli. magram, rogorc erTi xalxuri leqsi
ambobs, `Jami moalis, kar gaiRebis Tavada~, aseve
dgeba dro am saidumloebriv xeTa gacxadebisa.
maT arsebobas Tavad maTive foToli gascems.
fSauri andrezis Tanaxmad, laSaris muxas fo-
Tolic sxvanairi hqonia; aragvis mier Gamo-
tanili foToli zurabs JinvalSi unaxavs da
mimxvdara, rom xeze oqros Sibi iyo da moun-
domebia xis moWra^ (65, 251). aseTive Tqmulebaa
dadasturebuli xevsurul alvisxeze: `^ am
alvisxes sTvelT rom foToli Gamauyrav, erT
foToli aragvGi Gavardnila-d’ qalaqGi wauRav
wyals^~ (62, 573).
mironmdinari da oqrosSibiani xeebi, romelTa
saidumlo arsebobas maTive foToli gascems, _
kultis sasicocxlo simboloebia, _ mtrisaTvis
xelSi Gasagdebi ganZia. is cdilobs mis mopove-
bas, radgan, Gven viciT, qveynis dapatronebis
Page 370
ccclxx
mowadine mis ganZs unda eZiebdes, rom misgan
dacarielebiT daauZluros qveyana.
magram zurabi fizikuri ZaliT ver aiRebs
ganZs, muxaSi Tu alvisxeSi daunjebuls; man
SeiZleba fizikuri ZaliT `dalevis~ zRvaramde
miiyvanos saymo, magram is ver moWris sakralur
xes. `daxkrianav xesad culio-d’ iqav gaikurni-
sav~ (62, 573), ambobs xevsuruli gadmocema xmalas
alvisxeze. amitom zurabi cdilobs gamostyuos
saymos kultis saidumlo, risTvisac is laSaris
saymoebs saTiTaod sabediswero gansacdelSi
agdebs. zurabis `xmlis narGomni~ unda gamoica-
don laSarisadmi erTgulebaSi _ gascems Tu ara
saymo muxis moWris saidumloebas , Tu rogor
unda moiWras aTaswlovani xe. muqus
RvTismSoblis ymebi _ wowkoraulni umal
gvelis Wamas arGeven, oRond ar gascen
saidumlo; zurabi gvelis xorcs aWmevs maT,
risTvisac `mucelgvelianebis~ saxeli daim-
saxures. cabaurni mzad arian ZaRlis xorci Wa-
mon, vidre uRalaton jvars; jvaris erTgule-
baSi gamocdilni arad agdeben damcinav Sairs:
iqiT mimideg, cabauro,
ZaRlis mWamelo gogoWuroo,
mesamed romeliRac _ andrezi ar asaxelebs _
saymos ymas, tragikuli dilemis winaSe mdgars,
araadamianur saqciels _ Zmis xorcis Wamas
aiZulebs devuri qorwilis wesiT (65, 309). aseTi
Page 371
ccclxxi
arGevanis fasad ujdebaT ymebs laSaris bermuxis
saidumlo.
saidumlos gascems Sinauri kaci; Sinagamcemi
aRmoGndeba axadis TemSi, pirquSis saymoSi, vinme
Salikauri, romelic muxis moWris xerxs af-
ciaurs aswavlis (65, 251). swored misi saxeli
Semoinaxa simReram:
sul-krulma afciaurma amamibruna ZiriTa^
mainc ra iyo es saidumloeba, romlis gareSe
zurabis razmeli _ gudamayreli afciauri ver
axerxebda oqrosSibiani muxis, xolo xevsureTSi
sxva vinme mironmdinari alvisxis moWras? ra
saidumlo gasca fSavSi axadelma Salikaurma da
xevsureTSi, rogorc andrezs Semounaxavs, vinme
berma areSaulma, jvaris xelkacma?
xevsuruli andrezi mogviTxrobs:
`erT Rulel kac yofil gvarad areSauli,
xnieri-d’ jvaris Pelkaci. masulebs gaugav, ro
magan icisav rogor meeWrebisav eg xeio-d’
dauqrTamav es areSauli. imas uswavlebav: erT
cica maiyvaneTav, imiT ganaTleTao-d’ xTiSvil
axPdebisao, memr meeWrebisav. Tore manam
xTiSvili xpatronobsav, magas sul ar gaSWri-
sav~. mauyvanava-d’ dauklav cicai xis ZirSi.
axPdomiv xTisSvili-d’ mauWrav xei. xe ro
waqceul, wverze gambul jaWv gawyvetila-d’
wiviliT caSi wasul^~ (62, 573.
es ambavi amgvarad aris gamoTqmuli sim-
ReraSi:
Page 372
ccclxxii
^ erTic etana Ruleli, ariSauli beria.
saxels sumeljas etyodes, andrezSi egre
sweria.
angelozT ecxadeboda, gasTeTrebiyo wveria^
albaT aswavla Rulelma alvis xeT dasaWre-
lia:
`Tqven maiyvaneT katai xeT ZirSi dasakv-
lelia!~
xeni danaTles sisxliTa, eg ufro
sakvirvelia.
alvisxe gadaaqcies, Zir ar gawires, wveria.
Sib gawyda, ciske wavida, wioda rogorc
gvelia^ (88, #541).
analogiur andrezs yvebian fSavSi laSaris
muxaze:
`^ bolos axadelma Salikaurma aswavla (af-
ciaurs): muxis qveS cica dakali da mere moiWre-
bao. dakla cica. oqros Sibi moswyda muxas da
zecaSi wivili waiRo. muxa waiqca da wveri gaRma
mxares sakviraos dakra^~ (65, 251).
zurab erisTavi (radgan is aris maTi
saqcielis wamqezebeli da maiZulebeli, mTels
pasuxismgeblobasac is unda kisrulobdes) iseve
iqceva, rogorc jvar-ganZis mparavi, roca is
wmida ganZisa da kvrivi adgilis `gamonaTvlis~
mizniT, _ raTa misi xelyofa SeZlos _ usurmag
cxovels swiravs msxverplad. erT-erTi usurmagi
cxoveli kataa, romlis sisxli, rogorc an-
timsxverplisa, Zalas ukargavs siwmides, is
Page 373
ccclxxiii
`afrTxobs~ jvars, im angelozs, davanebuls mis
kvrivSi; usurmagis sisxli ganaqarvebs im Zalas,
romelic wmidad xdis wmidas da kvrivs _ kvri-
vad. katis sisxlnasxurebs muxas stoveben ange-
lozebi, wydeba Sibi _ kavSiri cisa da miwisa da
morige RmerTs ubrundeba, raki is, rogorc re-
ligia, zeciuri warmoSobisaa. Sibis gawyveta
religiis, kultis gauqmebis simboluri gamox-
atulebaa, radgan Sibi, rogorc duranqi, Tavad
religiis simboloa, cisa da miwis kavSiris gan-
maxorcielebeli. sakulto cxovrebis, Tavad
kultis Gaqrobasve gamoxatavs simbolurad mi-
ronis wyaros dawyveta xmalas alvisxis moWris
Semdeg; am aqtma gaauqma kulti gudelaSi,
xevsureTis Tavdaripirvel SuagulSi.
laSaris muxis mosisxle zurab erisTavi mo-
qmedebs, rogorc Tas-ganZis mparavi. magram is
kidev gvagonebs im qajebs, romlebic `cicas~ Tav-
fexiT igerieben Semoteul RvTisSvilebs qa-
javeTis misadgomebTan, da warmatebiTac, radgan
RvTisSvilebs afrTxobs da auZlurebs usur-
magis mikareba, rogorc maTgan sxurebuli
sisxli. usurmagi qajTa (da albaT devTac)
iaraRia angelozTa winaaRmdeg. amitomac, raki
zurab erisTavi usurmagis msxverpls swiravs,
eweva Sav magias, rogorc qajTa samyarodan mov-
lenili, fSav-xevsureTis saymoTa warsawymdelad,
mis winaaRmdeg brZola saRvTo omia, sadac unda
gaimarjvos jvaris Zalam. zurab erisTavi unda
Page 374
ccclxxiv
damarcxdes, rogorc marcxdeba andrezuli
mteri, magaliTad imave `sisxlis wvimebis~
droindeli Sah-abasi, romelic zurabiviT Tavs
esxmis fSavis siwmides, laSaris ganZs, raTa misi
dapatronebiT saymos batoni Seiqnas (51, 23).
marTalia, andrezis Tanaxmad, zurab erisTavi
eweva sawadels _ Wris laSaris muxas da xmalas
alvisxes, magram is mainc ver imorGilebs
RvTisSvilTa saymoebs. is mainc ver Gaigdebs
xelSi oqros Sibs, verc alvisxisas da verc
muxisas, religiis wmida niSans; xis wvers
mowyvetili Sibi Tumca daubrunda cas, saidanac
is, rogorc karatisjvaris andrezi mogviTxrobs,
iyo warmoSobili (msgavsad osuri andrezebis
sakidlebisa, romelTac caSi amzadebs RvTae-
brivi mWedeli safa); Tumca Sibi gauGinarda,
rasac unda moeswavebina religiis gaqroba am
miwa-wyalze, da masTan erTad saymoebis dacema,
magram mis garSemo Semokrebili xalxi darGa
isev saymod, radgan im muxis kunZSi, `narGomi~
zurabis xmlisa (msgavsad ymaTa) iqve darGa, ro-
gorc wmida, Tumca daxavsebuli naSTi samyaros
Suagulisa da kultis simbolosi, romelsac
kvlav Zvel pativs miageben, rogorc TviTmxil-
velis Ganaweridan Gans (125, 231), laSaris gorze
amxdarni `narGomni~ zurabis xmlisani anu ga-marjvebuli (es RvTisSvilTa cnobili epiTetia),
aRmdgari saymo. laSaris kultis aRorZineba, an-
drezis Tanaxmad, ukavSirdeba bermuxis nafotebs,
Page 375
ccclxxv
romelTagan erTi ivris kudebisken gadavard-
nila, sadac man dasabami misca laSaris xatis
jvarGenas ivris fSavlebSi; meore iqve dacemula,
adgilobriv, rogorc Tesli, romelic unda
aRorZinebuliyo; mesame nafotis bedi ucnobia,
gadmogvcems andrezi (9, 106), magram cxadia, im
ucnob nafots sadRac unda mieca dasabami axali
salocavisaTvis. bermuxis nafotebis andrezi
imis gamomxatvelia, rom miuxedavad sakulto
muxis moWrisa, saymos ar daukargavs kulti, rom
sakulto cxovreba ar Sewyvetila da, rogorc
TviTmxilvelis sityvebidan Gans Zveli laSaris
kultis ganuwyvetlobis simboluri niSani yo-
fila muxis nafotebi, romlebic wmidad iyo Se-
racxili da didi sasoebiT, rogorc saidumlo,
xatSi inaxeboda (125, 232). zurab erisTavma la-
Saris muxis moWriT, marTalia, ver daangria
saymo, magram misi gafantva mainc moaxerxa. Tu
birTvi isev laSaris teritoriaze darGa, ro-
gorc moWrili muxis kunZTan davardnili
mTavari nafoti, rogorc sawindari saymos
aRorZinebisa, danarGeni nawili am saymosi muxis-
gan asxletil sxva nafotebs gahyva fSavisxevis
gareT; Tumca sxva miwaze gadatyorcnilni mainc
ar kargaven kavSirs Zireul salocavTan da, ro-
gorc vaJa wers, `mudam wels barelebis mosvla
salocavad laSaris jvarisa umizezo ar aris.
aSkaraa, rom isini gadasaxlebaSi arian fSavidan
da ar iviwyeben Tavisis mama-papis Zvels salo-
Page 376
ccclxxvi
cavs. es daujerebelia miT umetes, rom fSavSi
aris sof. yvara. gadasaxlebulT Tavisis soflis
saxeli Tan wauRiaT. xalxic amtkicebs am
gadasaxlebas da mizezad zurabs asaxelebs, ro-
melsac dauwiokebia xalxi da gaubnevia, dau-
qsaqsia^~ (29, 57).
sxva andrezis Tanaxmad zurabis mier muxis
moWra aris is mijna, romlis Semdegac axali sa-
kulto cxovreba iwyeba xmelgorze: Tqmuleba am-
bobs, rom laSaris gorze jvaris muxis moWramde
mxolod berebi cxovrobdnen, gareSe kaci iq ver
adioda da dablidan ilocavda jvars (65, 251).
axal epoqaSi laSaris gorze, sadac aRar dgas
oqrosSibiani Zveli muxa, magram RvTisSvilis
gza jvaris karidan morige RvTis karamde mainc
arsebobs (Tumca safarveli aqvs dadebuli),
gareSe kacic adis Tavisi samsaxuris misatanad
da Tavis saymosTan erTianobis dasadasture-
blad.
verc xmalas alvisxis moWriT daimorGila
xevsureTSi zurabma saymoebi, sabolood ver
amoZirkva kulti; Tumca aqac moswyda oqros Sibi
da caSi gauGinarda, safarveli gadaefara miro-
nis wyaros, romlis xilva mxolod da mxolod
jvaris mkadreTa mistiur gamocdilebaSi gaxda
SesaZlebeli; magram saerTo saxevsureTo
(igulisxmeba bude-xevsureTi) sakulto cxovre-
bis Suagulma gudanSi gadainacvla, sadac
keriaSi amosulma ifnma auwya RvTisSvilis
Page 377
ccclxxvii
jvarGena axal adgilze. axla gudanSi ibmis
salaSqro droSa da aq muSavdeba, raTa gavr-
celdes sxva saymoebSi savaldebulo rjuli.
miuxedavad ngrevisa da ganadgurebisa, rasac
samgzis yoveli Svidi wlis gamoSvebiT mohyve-
boda xolme saymoTa nawilis an zogierT say-
moTa mTliani gafantva, zurabis laSqrobebma
saymoTa Soris dabada solidarobis Zlieri
Segneba, romelic Zunwad, ara myvirala sityvebiT
gamoiTqmoda im `sisxlis wvimebis~ epoqis amsax-
vel simRerebSi, Tumca kerZod, ara ganzogade-
buli saxiT, rac, SesaZlebelia, met Zalas da
sarwmunoebas aniWebda naTqvams:
uTurgi mewyinaisZe xevsurT gulisad kvdebao,
amRas esxdian colSvilni, magas ra wauxdebao
(81, #124).
arxotioni, vis saymosac ar emuqreba zurabi,
Tavs swiravs aragvel xevsurTa gadasarGenad;
uymo yma sisxls Rvris im saymos jvarisaTvis,
romelic ar moiTxovs misgan Tavganwirvas da
sisxls. aseTi gmiri, rogoric aris naklebad ga-
moGenili uTurgi, amRioni, romelic sxva saymo-
saTvis swiravs Tavs, ar aris gamonaklisi am
epoqaSi, am brZolebSi. iyo qalundauri,
guroeli, romlis saxl-kars guroSi, mTis iqiT,
albaT ver miswvdeboda zurabis xeli; swored is
gaxda am epopeis gmiri, gmiri begengorisa, sadac
mterze gamarjvebis niSnad aragvidan motanili
riyis qva `Gaayuda~ samanad, _ es ki rogorc is-
Page 378
ccclxxviii
toriul-andrezuli aqti, simReris sityvebiTac
aRibeWda samaradisod:
Tan maxyves qalundaursa mamukas Suqni
mzisani,
begengor Gamoewiva, yman GaWrna zurabisani.
amandiT amabrunvilma samann Gaxyudna qvisani
(81, #125).
Page 379
ccclxxix
Sewirulni
is epoqa aRbeWdili iyo mtris niSniT, amas ki,
romelzedac axla iqneba saubari, patronis
beWedi adevs; patronisa, romlisTvisac Tavs
swiravs gadarGenili saymo. es epoqebi saymos
SegnebaSi ar emijnebian erTmaneTs qronologi-
uri niSniT; isini, SesaZlebelia, erTdroulad
arseboben andrezul warsulSi. Gven ganvixilavT
maT droul monakveTebad, raki viciT, rom erek-
les xana mosdevs zurab erisTavis xanas; magram
saymosaTvis es epoqebi, erTmaneTSi SeRwevadni,
ufro modaluri mdgomareobebia saymosi, ro-
melTac qmnis devurisa da RvTaebrivis (T.Gxenkeli) urTierTmonacvleoba saymos
TavgadasavalSi. roca RvTaebrivi, jvaris saxiT
warmodgenili, ukan ixevs, maSin wamoiweva `mas
Jamsa Sina~ daTrgunuli devuri Zala. zurab er-
isTavi maSin aRzevdeba, roca bagrationis
xelisufleba dauZlurebulia. jvari _ batoni
ukan ixevs da stovebs saymos bedis an misi ada-
mianuri davlaTis anabara.
Page 380
ccclxxx
zurab erisTavi imave batonis ymaa, visac
fSav-xevsurni arian Sevedrebul-Sexvewilni. is
aris yma bagration mefisa, romelic Tavis Tavs
Tvlis (rasac saymoc adasturebs) gudanis
saRvTosa da laSaris jvaris moZmed, romelsac
konkretul istoriul periodSi mefe Teimurazi
warmoadgens. zurab erisTavi sxva aravinaa, Tu
ara gabudayebuli yma, romelic cdilobs Tavisi
batonis adgilis daWeras, rac mxolod misi
dauZlurebis SemTxvevaSia SesaZlebeli:
dalivna bagrationni, Tavad batonad zisao
(88, #54).
es sityvebi sxva istoriul viTarebazea
naTqvami, magram isini kargad miesadageba gabu-
dayebuli ymis suliskveTebas da saboloo sur-
vils.
zurab erisTavis batoni (yofacxovrebaSi misi
simamri) Teimuraz mefe amgvarad aris Seqebuli
erT xevsurul poetur fragmentSi, romelic
zustad gamoxatavs saymos SegnebaSi arsebul
warmodgenas Tavis xorciel batonze:
aim adgilis Wirime, sad Teimurazi bzandeba:
daicems wiTlis karavsa, zed oqros sveti
dadgeba
(98, #34).
es `oqros sveti~ aris gamoZaxili im `naTlis
svetisa~, romelic RvTisSvilTa jvarGenis erT-
erTi saxea. Teimurazs, rogorc bagration mefes
da RvTisSvilis moZmes, Tan axlavs RvTisSvilTa
Page 381
ccclxxxi
anu jvarTa, `ciT svetad GamosulTa~, atrib-
utebi. wiTelic xom RvTisSvilTa gansakuTre-
buli niSania:
saneba xkazmebs zerdagsa, samwyarsa, samis
wlisasa,
daaxvevs masarTavebsa wiTelis atlasisasa^
(6, 97).
`wiTeli atlasi~ jvaris upirvelesi siwmidis
_ droSis masalad gvevlineba erT xmiT
natiralSi:
droSaT qve vinaR agvibemdao,
Pmalas wiTliTa atlasiTao^
(79, #157).
cxadia, atlasis wiTeli ar aris ubralo,
bunebrivi feri, romelic Gveulebriv sagnebs mo-
savs; is sakraluri feria, rogorc Zoweuli.
Teimurazi, zurab erisTavis batoni (da mere
simamri misi), erTi warmomadgenelia im modgmisa,
romlis Zirs bagrationTa dinastiuri legenda
israelis mefeSi _ daviTSi xedavs. am modgmaSi
iSva qriste, ase rom bagrationebi Tavad macxov-
ris naTesavebi arian. am legendas, romelic wer-
ilobiT aris dadasturebuli qarTul saistorio
wyaroSi (70, 371-2), exmaureba erTi xevsuruli
epizoduri andrezi mefe erekleze, romelic
sveticxovlis taZarSi sulis ZaliT zeatace-
buli loyiT exuteba gumbaTze gamosaxul
Page 382
ccclxxxii
qriste-pantokratoris loyas (38, #25401)*. sais-
torio wyarom Semoinaxa xalxuri warmoSobis
gadmocema, romlis Tanaxmad pirveli bagrationi
guarami, `erisTavi qarTlisa da mama bagra-
tionTa~, irmis ZuZunawovaria, msgavsad Sumeris
legendaruli mefeebisa, romlebic RvTaebrivma
furebma gamozardes TavianTi `madliani rZiT~
wmida boslebSi Tu mTebSi. vaxuStis `aRweraSi~
es legenda amgvarad aris gadmocemuli: `vgoneb,
viTarca sityva ars iverielTa Sina, rameTu irem-
man ganzardao bagrationi; iyo ese guaram raJams
moukles mama da miuRes berZenTa bolo klar-
jeTisa, amas eZiebdnen da damales gamzrdelTa
da mwirobasa Sina yrma ese Seegua iremsa,
awovebda da aRivsis da avlinebda. Semdgomad
ixiles sakvirveli ese klarjTa, hscnes bagra-
tovaneba misi, miiyvanes da hyves kvalad erisTav-
erisTavad^~ (75, 694, Sen.1).
gadadis bagrationTa Taobebi _ legenda
rGeba ucvleli, oRond icvleba saxeli
dinastiis damaarseblisa, irmis ZuZunawovari yr-
misa, ikargeba xsovna gvaramze, `bagrationTa
mamaze~, da xalxis cnobierebaSi Tavs iGens
laSa-giorgi pirvel bagrationad, romelsac
Sobs Tamari ubiwo GasaxviT mzis sxivisagan; Ta-
mari Sobs yrmas, romelsac aseve gamozrdis
iremi _ mziuri cxoveli (gavixsenoT mze-irmis
* locvis dros levitaciis unars miaweren qristianobis istoriaSi wm. ekaterines, wm. Toma
aqvinels da sxv., xolo qarTul andrezebSi _ Tamar dedofals, vidre is qalwulobas inaxavda.
Page 383
ccclxxxiii
simbolika farnavazis gamefebis andrezSi (44).
pirveli bagrationis mziur warmoSobas, sai-
danac xalxuri andreziT dasabams iRebs saqarT-
velos istoria da, sazogadod, dro-Jami (43),
adasturebs Tamaris mematianis (`istoriaTa da
azmaTa~ avtoris) sityvebi, rom `laSa~ afsarTa
enaze `soflis ganmanaTlebels~ niSnavs (74, 58).
legenda bagrationTa rGeulobaze dastur-
deba kastelis GanawerebSi, sadac vxvdebiT
RmerTTan maTi wilnayarobis ideis gamoxatule-
bas. italieli beri imereTis mefeTa (aleqsandre
III da bagrat IV) naxatebis qveS aTavsebs
warwerebs, romlebic Taviseburad gadmoscemen
dinastiur legendas: `yovel qarTvels sjera,
rom rodesac mefe bagrati qudmoxdili locu-
lobda taZarSi, cidan GamoeSva xiluli Suqi da
Zvirfasi qvebiT moWedili oqros gvirgvini Tavze
daadga^ imasac amboben, rom marjvena beWze
jvris niSani aqvso, rasac sajarod acxadeben am
samefoebSi^~ (41, 75); aleqsandre mefeze is wers:
`dabadebisTanave mas zurgis orive mxares jvari
hqonia gamosaxuli^ amboben, rom beWebze patara
jvari aqvso~ (41, 76). beWebze gamosaxuli jvari
aris erT-erTi xiluli niSani bagrationi mefis
wilnayarobisa Tavis RvTiur naTesavTan; es aris
misi nawilianoba, rac naxsenebi iyo TorRvasTan
kavSirSi, romlis Sobas xevsuruli andrezi
akavSirebs erT-erTi bagrationis yofnasTan Sa-
tilis Tu mucos saymoSi. Tavisi mamisgan hqonda
Page 384
ccclxxxiv
mas gamoyolili sagvareulo niSani nawilisa _
jvari da heraldikurad ganlagebuli mze da
mTvare beWebze _
didebuloba dauTqves, beWebs unaxes jvario,
marjvniv mze werebuliyva, marcxniske mTvaris
nalio^
bagrationis moqmedebis kvals vxedavT fSav-
xevsureTis saymoTa kultis genezisSi, sax-
eldobr, roca samefo taxtisgan ganmdgari
fxovelni, romelTa religiuri aRmsarebloba
amgvarad aqvs gamoxatuli XIII s-is meistories _
`fxovelni juaris msaxurni arian da qristiano-
basa iGemeben~, kvlav daimorGila Tamarma, rasac
unda mohyoloda maTi xelaxali moqceva qristes
rjulze _ maT mier aRiarebuli jvaris Tay-
vaniscemaSi jvaris WeSmariti religiis aRdgena
(74, 111). am istoriul-politikuri aqciis gamo-
Zaxili unda iyos tradiciuli cnobebi Tamaris
mier xevsureTis sazogadoebebSi eklesiis age-
baze da Tas-ganZis Sewirvaze, rac kultis
daarsebas niSnavs; an mis nabinavarze zogierTi
jvaris, mag., gudanSi naxarelas RvTisSoblis
daarseba (38, #25967); da gansakuTrebiT, Tamaris
kultis _ Tamar-aqim-dedoflis saxeliT, da
laSa giorgis jvaris arseboba fSavis xevSi, sa-
dac isini centraluri salocavebia, romelnic
Tavis garSemo ikreben fSavis Tormet saymos.
fxovSi waruSlel kvals stovebs bagrationi _
mis erT nawilSi (xevsureTSi) is kultis dama-
Page 385
ccclxxxv
fuZnebelia, xolo fSavSi Tavad aris
gadaqceuli salocavad, RvTisSvilad, jvarad,
romelic hpatronobs fSavis xevis saymoebs, ro-
gorc erT mTlian saymos.
fSav-xevsureTis saymoebi pirovnulad icnoben
erTaderT warmomadgenels bagrationTa dinasti-
isas _ es aris mefe erekle meore. erekle savse-
biT realuria maT warmodgenaSi, is maTi xor-
cieli batonia, romelsac dahyvebian brZolebSi,
magram misi warmoSoba iseve legendarulia, ro-
gorc laSa-giorgisa. isic SobiTganve gadagde-
bulia tyeSi da irmis ZuZuTia gazrdili:
batoniSvils ereklesa irmis ZuZu uwovnia,
wyali usvams algeTisa, TrialeTze uZovnia,
dakargula saGaleSi, monadires upovnia
(82, #1).
yrma erekle araTu imeorebs Tavis winapris,
laSa giorgis andrezul Tavgadasavals, aramed
mis adgilsac ki ikavebs, gvevlineba ra, xevsu-
ruli andrezebis Tanaxmad, Tamaris Zed da
pirvel bagrationad (82, ##43-i, 43-k). is aris
pirveli da amave dros ukanaskneli: is iwyebs
istorias da isve amTavrebs mas; Tamarsa da
erekles Soris ukiduresad SekumSulia wuTi-
soflis dro-Jami; ise rom, erekles garda,
bagrationTa dinastiis sxva warmomadgenels ar
rGeba adgili. saymos cnobierebaSi Tamari da
erekle erTJamobaSi arian moqceulni: `xalxs
swams, rom mefe erekle da Tamar-mefe cocxlebi
Page 386
ccclxxxvi
arian RmerTTan da roca gauWirdeba saqarT-
velos, mieSvelebiano^~ (88, 365). Tamari da
erekle erTi RvTaebrivi siwmidiT arian mosilni
da erTgvarad adastureben am siwmides; Tamarze
amboben, rom locvisas iatakze ar idga, aramed
naxevari adlis simaRleze haerSi iyo gaGere-
buli (81, 239), rom `misi tanisamosi ekida
sarkmlidan SemonaTebul sxivze~ (81, 81); aseve,
`erekle roca locvaze dadgeboda, xmals mzis
Suqze dahkidebda xolmeo da locvas roca
gaaTavebda, i sxividgan iseve aiRebda Pmalsa~ (88,
365); sveticxovelSi locvisas is zeaRitaceboda
da macxovris xats exuteboda (38, #25468).
sveticxovlis taZari, kultis genezisis
adgili, sadac misi saflavia, aris is adgili,
saidanac mefe cad amaRlda:
cxeTas dgas TeTri saydari, Sig naTobs
kelaptario,
Sig idga oqros kuboi, gamoxatuli jvario.
Sig iwva nefe-erekle, bagrationTa gvario.
zecas wavida erekle, qristesTan wilnayario
(88, #58-g).
`Sig iwva~^ axla zecas aris wasuli da
dabrundeba, rogorc mesia _ amgvarad unda ga-
moxatuliyo bagrationTa RvTiuri warmoSoba,
maTi qristesTan naTesaoba im konkretul warmo-
madgenelSi, romelsac, rogorc ukanasknels,
unda etvirTa Tavisi dinastiis mTeli simZime.
Page 387
ccclxxxvii
ar mokvda, RmerTTan wavida, Zma ari, wil-
nayaria
(88, #58-i).
mefis, rogorc RmerTTan wilnayaris, arseba
warmodgenilia mironis wyarod _ `mironi nefe
erekles Zvlebs Gamohdiso~*, gvauwyebs xalxuri
Tqmuleba, romelsac istoriuli mefe
sveticxovlis an kultis dasabamSi gadahyavs, im
andrezul xanaSi, roca sauflo kvarTze aRmo-
cenebuli xidan mironi wveTavda, am adgilas ki
axla misi saflavia. xolo xevsuris religiur
SegnebaSi sveticxovels swored am saflavis ga-
moc eniWeba sakraluroba, rogorc salocavs.
laSa giorgisa da Tamar mefis saflavebze aR-
mocenda, fSavelTa rwmeniT, laSarisa da Tamar-
Relis salocavebi; isini iq marxian, amitomac iq
aris daarsebuli maTi jvrebi. `kalmasobaSi~ es
Tqmuleba amgvarad aris gadmocemuli: beri ioane
ase eubneba fSavlebs, gaaxsenebs maTsave an-
drezs, rac maT unda scodnodaT: `^ iman (laSa
giorgim, z.k.) mogaqcivaT Tqven, romelic axla iq
fSavSi marxia da Tavis unj ymaT gamogelodaT^~
(10, 82).
erekle, rogorc RvTis cxebuli mefe,
xevsureTisa da fSavis saymoebSi RvTisSvilis
RirsebaSia ayvanili. misi povnac iseTivea, ro-
gorc RvTisSvilis jvarGena.
* qristianobis istoriaSi cnobilni arian mironmdinareni _ wm. dimitri Tesalonikeli (III-IV ss.) da
Rirsi svimeon serbeTis mTavari (XII-XIII ss.).
Page 388
ccclxxxviii
batoniSvil ereklesa irmis ZuZu uwovnia,
gadugdiaT saGaleSi, monadires upovnia.
saGale (xevsureTSi) cnobilia rogorc jvar-
Genis mTa, sadac daarsda erT-erTi jvari wmida
giorgisa _ `saGales svetad Gamosuli, samkibal
Suqis damkravi~. monadiris xsenebac ar aris am
fragmentSi moulodneli: gavixsenoT is mona-
dire, romelsac, rogorc mkadres, Gamohyavs na-
povni jvari Tavis saymoSi. asevea napovni erekle
RvTisSvilad xevsureTisa da fSavis saymoe-
bisaTvis.
erekle napovnia, rogorc andrezuli patroni
saymoebisa, magram mas Tavad hyavs mopovebuli
saymo, is Tavad qmnis Tavis sapatronebel saymos,
rac realuri istoriuli faqtiT aris gapirobe-
buli.
`qronikons umg (443) = 1755 w. ama xanTa Sina
xevsuris qveyana aRar daemorGila kaxs batons
da pirvelisamebr aRar monebdnen. GamobrZanda
kaxeTidam kaxi batoni erekle qalaqs da mo-
sTxova farvani mamasa Tvissa qarTvels batons
mefes Teimurazs, ineba xevsureTisa dalaSqvra,
gaistumra mamaman cxebulman Zei Tvisi mefe
erekle da gasca brZaneba TavadTa qarTlisaTa,
raTa iaxlnen Tan: mobrZanda mefe erekle
ananurs, Semoeyarnen iq qarTvelni amorGeviT
didebulTa Svilni da aznaurSvilni zemo
qarTlisani da erisTavebi orive daviT da jim-
Ser, wabZanda ananuridam, mibrZanda TianeTs, iq
Page 389
ccclxxxix
Semoeyarnen jari kaxeTisa. zamTari iyo, Tovli
didi da gza saWiro. daiqveiTes yovelTa,
Tvinier mefisa da imanca bevrjer iaris qveiTad.
mividnen, fSavni miegeben, fSavelni daxvdnen, rac
im qveyanas gaewyoboda, moarTves mosarTmevi. ene-
baT iqidam gadasvla qveyanaSi xevsureTisa. ra
Seityves xevsurT, Semoexvewen xevsurni da
iTxoves danaSaulisa miteveba. Seundo cdoma
maTi da Semoiriga. iaxlnen ufrosni kacni da
moarTves jorni, Zroxani da cxvarni feSqaSad
da daidves Tavs samsaxuri, raca ZvelTagan kax
batonebisagan sdebodaT, gamoarTo mefeman mZev-
lebi da ganuteva xevsurni mSvidobiT~ (54, 39).
mefe erekle _ Tamaris andrezuli memkvidre
realuradac imeorebs Tamaris qmedebas, rogorc
arqetipul saqciels winaprisas: meordeba XIII s-
is viTareba, roca Tamars mouxda fxovis Se-
momtkiceba da iq jvaris sarwmunoebis ganaxleba,
rasac Tavis mxriv arqetipuli magaliTi aqvs IV
s-Si, roca wmida nino gaemarTa mTielTa (kerZod,
fxovelTa) mosanaTlavad.
erekle ganaaxlebs, xelaxla qmnis qris-
tianul Tems xevsureTSi, aRadgens saymoebs, rac
bunebrivad religiuri aqtiT aris ganmkicebuli:
am laSqrobis dros erekle (jer kidev
ufliswuli) naTlavs ormocdaoTx xevsur bavSvs
(54, 40) da, amrigad, naTlis mamad evlineba kvlav
Semomtkicebul saymos. is uwesebs maT yofa-
cxovrebis sakralur reJims; tradiciiT, erekles
Page 390
cccxc
dauwesebia xevsureTisaTvis orSabaTis uqme _
`kvirais sapatio dRe~ (37, 59) da Tavisi wili
daudevs maTi kultis uwmides saganSi: igi zars
Seabams gudanis saRvTos droSas. arsebobs gad-
mocema, rom erekles gudanis wm. giorgis jvari-
saTvis miuZRvnia ganTqmuli droSa _ `gaJekauri~,
romlis xma aragvis WalaSi ismoda sanedan (4, 6).
erekle, rogorc sakulto cxovrebis ama-
RorZinebeli xevsureTis saymoebSi (rac an-
drezuli xanis pirveldamfuZneblis Rvawlis
ganmeorebad unda davsaxoT istoriul xanaSi),
Seracxilia gudanis jvaris moZmed, rac imas
niSnavs, rom xorcieli mefe ierarqiulad
RvTisSvilisa da jvaris safexurze dgeba. is
axorcielebs RvTisSvilebsa da bagrationebs
Soris adriTganve dawesebul moZmeobas, rasac,
Tavis mxriv, RvTisSvilTa moZmeobis institutSi
aqvs safuZveli (7). zemoT iTqva, rom am urTier-
Tobas Tamarisa da laSa giorgis xanaSi daedo
safuZveli, rac asaxulia andrezul gadmoce-
mebSi. mogviano xanis werilobiTi dokumentebi
mowmoben am tradiciuli moZmeobis sicxoveles
bagrationTa dinastiur SegnebaSi. kaxeTis me-
feebi wyalobis wignebSi laSaris jvars TavianT
moZmed, xolo laSaris jvaris ymebs, fSavlebs,
TavianT ymebad ixsenieben, riTac adastureben
TavianT Tanasworobas RvTisSvilTan, laSaris
wmida giorgisTan, romelTanac pirvelad, `mas
Jamsa Sina~, laSa-giorgim daamyara moZmeoba. am
Page 391
cccxci
tradicias kaxeTis TviT gamahmadianebuli mefee-
bic ki inaxavdnen: `^ Gvensa didaT erTgulaT
Wirnaxulad namsaxursa Gvenis Zmis laSaris-
jvris ymaT, erTobiT fSavelT^~ vkiTxulobT
erekle pirvelis Zis daviTis (imamyuli-xanis,
1703-1722) wyalobis wignSi (5, 400); konstantine
erekles Ze (mahmadyuli-xani, 1722-1732) mimarTavs
laSaris jvars: `^ mouSleli ZRveni da
Sesawiravi mogarTviT da SemogwireT Tqven yov-
lad didebulsa da yovlad qebulsa mxedarsa
RuTisasa, moZmesa Gvensa wmidasa giorgis la-
Saris jvarsa da kvalad miuboZeT moymeTa, mo-
laSqreTa, dekanozTa, qadagTa da sruliad
fSavelTa^~ (5, 42).
erekle II fSavis salocavs Tavisi `moZmis
kars~ uwodebs: `es ganaGenis wigni dagvidvia Gven,
mefe erekles: ase rom grigol saxlTuxucesi
gavgzavneT fSavs, Gveni moZmis karze iyo da
fSavelT stumari iyo^~ (5, 44)).
kanonzomieria, rom laSaris jvars, rogorc
mefis moZmes, Tavis batonad aRiarebs mefis yma,
qveSevrdomi erisTavi:
`^ Tqven didsa da amaRlebuls da aRmate-
bulsa, zRviTi zRvamde gaTqmulsa, mTisa da ba-
risa salocavsa, patiosansa da mravaljer mesa-
soesa, keTilad gamarjvebulsa didsa laSaris
jvarsa giorgisa da sul erTobiT Tqvens salo-
cavsa da Tqvens kargs ymaT fSavelTa: ase rom
Gveni mama-papamdin Tqvenis erTgulebisa da sam-
Page 392
cccxcii
saxurisa me da Seni vyofilvarT^ arc Gvens
sicocxleSi manamdin Gvenis mamis Tesli am qvey-
anas viyvneT, arc Tqvens samsaxurzed da erT-
gulobazed Peli aviRoT^~ (5, 41).
bagration mefeTa moZmea agreTve xevsureTis
(kerZod, samaganZuros) Zlieri salocavi gudanis
wmida giorgis jvari, ber baadurad wodebuli
adgilobriv tabuirebul enaze. Tumca cnobili
ar aris maTi moZmeobis amsaxvel-
damadasturebeli samefo werilobiTi dokumen-
tebi, magram saymoSi Tavis droze Zlierad
hqonda fesvi gadgmuli am rwmenas da, rogorc
mosalodneli iyo, bagration mefeTa Soris er-
TaderT erekleSi xedavdnen gudanis wmida gior-
gis xorciel moZmes. erekles pirovnebaSia daun-
jebuli dinastiuri krebiTi pirovneba, romelic
axorcielebs moZmeobis princips. rogorc sak-
raluri pirovneba, erekle zedroulobaSi myo-
fobs, erTis mxriv, TamarTan erTad, romelTa
Soris gasuli realuri dro-Jami warxocilia an
ukidures zRvramdea SekumSuli; meore mxriv,
gudanis wmida giorgis gverdiT, romelTanac
morige RvTis gangebiT wils hyris. `RTis nasaxT
batoni romeni viyoT, da xorcielTi romenio.
xorcielT batonoba erekles rgebia da RTis-
nasaxTi (xatebisa) ber baadurs^~ (77, 303), ambobs
andrezi.
rogorc vxedavT, TiTqos SemTxvevis (wili-
syris) wyalobiT gadawyvetila, rom erekles
Page 393
cccxciii
rgeboda gudanis xorcielTa saymos batonoba.
wilisyris faqti maT Soris adasturebs saymos
TvalSi maT potenciur Tanasworobas, kerZod
imas, rom erekle potenciurad flobda
RvTisSvilTa batonobis unars, rogorc Tavad
RvTisSvili. erekles, rogorc xorcielT saymos
patronis, bedi caSia gadawyvetili; aq Gaabares
da miiRo man Tavisi unji saymo _ Tavisi wmida
mxedroba, laSqari.
mefe periodulad adis gudanSi, da, rogorc
qadagi, Sedis jvaris wmidaTa wmidaSi Tavisi
moZmis winaSe pirispir Sesayrelad. al.oGiauris
GanawerebSi amgvarad aris gadmocemuli xor-
ciel-uxorco moZmeTa urTierToba:
`xevsurebs mefe iraklic ise miaGnda, rogorc
RvTaeba da eZaxodnen gudanis jvaris moZmes.
igic amodioda xevsureTSi, xevsurT gudanis
jvarSi mouyrida Tavs da TviTon beRelSi Sevi-
doda da ismoda xmamaRali laparaki. xevsurebs
egona, gudanis jvars irakli piradad elaparake-
bao, Gven ver vxedavT gudanis jvars, radgan sa-
farveli aZevso da rogorc misi moZme da TviTo-
nac wmida kaci, rogorc RvTaeba, irakli TvaliT
xedavs da erTad baasobeno^~ (60, 143-4); `^ is rom
xevsureTSi movidoda xevsurT gasayvanad jarSi,
maSin pirvelad gudanSi avidoda, Sevidoda
gudanis jvaris beRelSi da iqidan saubari is-
moda iraklisa da gudanis jvarisa erTad. igini
saubrobdnen xevsurT saWirboroto da agreTve
Page 394
cccxciv
saqarTvelos sakiTxebze. gudanis jvars xevsurni
ver xedavdnen, iraklis ki piradad ecxadeboda
da rogorc moZmes esaubreboda. saubars rom
gaaTavebdnen, irakli gamovidoda da gudanis
jvaris survils Seyril xevsurT uambobda.
xSirad yofila SemTxveva, rom gamosuli ga-
moacxadebda irakli: `gudanis jvari brZanebs,
Gemni ymani xevsurni moemzadeniT, Gemi droSa
aabiT, saqarTvelos mteri Semoeseva, unda davex-
maroT. xTisgan gamarjveba viTxove da miboZa. me
Gems fxasisxlian xmals Semovirtyam da TqvenTan
erTad omSi viqnebio. rogorc dambadebelma mi-
boZa, gamarjveba da davla me da Gem ymaT dagvr-
Gebao~ (62, 662).
xorciel da uxorco batonebs erTi saerTo
saziaro saymo hyavT: gudanis wmida giorgis
saymo imavdroulad erekles unji saymoc aris
da iseve emsaxureba mas, rogorc jvars. unji yma
valdebulia miaSuros, gahyves Tavis patrons
pirvelsave daZaxilze; magram es valdebuleba
patronis nebiT ar aris nakarnaxevi, is bunebri-
vad, raime gansjis gareSe ibadeba saymos Segne-
baSi, rogorc misi Sinagani moTxovnileba. is
ivalebs, sisxli daRvaros Tavisi patronisaTvis
da saxelis garda ar elis sxva sazRaurs
daRvrili sisxlis wil. am suliskveTebiT aris
gamsWvaluli fSav-xevsuruli sagmiro poezia im
`sisxlis wvimebis~ droebisa, roca maTi sagmiro
cxovrebis sulisGamdgmeli da maTi istoriis
Page 395
cccxcv
warmmarTveli mefe ereklea; roca is, rogorc
jvari, gars ikrebs Tavis unj saymos da gahyavs
igi Tavisi mxaris viwro sazRvrebidan ucxo
qveyanaSi saqarTvelos mtris winaaRmdeg
sabrZolvelad; isini, rogorc wmida mxedrebi,
uangarod emsaxurebian batons da ar kadru-
loben, rom raime nivTier dovlaTze mihyidon
mas TavianTi erTguleba. ai, epizodi patron-ymis
urTierTobisa, romelic gulmarTlad gamox-
atavs saymos uSualo gulispasuxs:
`miSveleT, Gemo Pevsurno, unjni ymani xarT
Gemnia.
fuls magcemT magodenasa, ro ar zidavdes
cxenia~
PevsurT swyenios es sityva, romav `Gven mefe-
mav es raad gviTxrav, ro `fuls magcemTav~? Gven
gana fulis gulisad vomobTav~? maSin erTPmad
uTqom xalxs:
`Tavs ver gagixriT Pevsurni, _ unjni ymani
varT Sennia;
TeTrs vinc aiRebs Pevsuri, vinac maxkidas
Pelia,
gauwyras, nefev ereklev, is salocavi Gvenia!~
(17, 162-3).
am dros is sruliad qarTvelTa jvarisaTvis
ibrZvis, jvarisaTvis, romelic saymos istoriis
am epoqaSi erekles saxiT warmoudgeba mas; is am
dros ar ibrZvis Tavis gadasarGenad, radgan mas
arc devebi da arc gabudayebuli feodali ar
Page 396
cccxcvi
emuqreba; is gadarGenilia winamaval `sisxlis
wvimebis~ xanaSi; is `laRis mtris~ maxvilisagan
aris `narGomi~ da swored aman gaxada Tavisi
jvaris unj saymod , romelsac amieridan mfar-
velobs misi RvTaebrivi patroni. patronis vali
saymos mimarT gadadis erekle mefeze, uxorco
patronis moZmeze, da isic ar stovebs maT ga-
saWirSi: `gafrindi, Gemo cxeno, sadac ymani
iPocebian, ereklec iq iyos!~ _ uTqvams mas.
bagrationi mefe Tavisi moqmedebiT saymos cno-
bierebaSi aRviZebs Tavisi moZmis da naTesavis,
laSaris wmida giorgis xats, romelic amgvarad
aris aRbeWdili erT xalxur leqsSi:
laSarelais lurjasa fafar asxavis giSlisa,
Sajdeba, gaemarTeba, kotor gahyveba nislisa,
Tavis ymaT mieSveleba xan rom ar iyos misv-
lisa^
literatura
1. arabuli a., miTologiuri sawyisebi aRmosav-
leT saqarTvelos mTianeTis xalxur poezi-
asa da vaJa-fSavelas SemoqmedebaSi. Tb., 1882
(sadisertacio naSromi, inaxeba SoTa rus-
Tavelis sax. qarTuli literaturis istoriis
institutis biblioTekaSi).
Page 397
cccxcvii
2. ardaSir papakis Zis saqmeTa wigni. falauridan
Targmna, gamokvleva da leqsikoni daurTo
Teo GxeiZem. "mecniereba", Tb., 1975.
3. arjevaniZe e., anotirebuli bibliografia
"ÑÌÎÌÏÊ"-Si gamoqveynebuli qarTuli xalxuri
sityvierebis masalisa. "mecniereba", Tb., 1971.
4. baliauri n., sworfroba xevsureTSi. Tsu, Tb.,
1991.
5. bardaveliZe v., aRmosavleT saqarTvelos mTi-
aneTis tradiciuli sazogadoebriv-sakulto
Zeglebi, t.I, "mecniereba", Tb., 1974.
6. bardaveliZe v., aRmosavleT saqarTvelos mTi-
aneTis tradiciuli sazogadoebriv-sakulto
Zeglebi, t.II, mecniereba", Tb., 1982.
7. bardaveliZe v., mTisa da baris mosaxleobis
urTierTobis istoriidan saqarTveloSi (moZ-
meobis instituti) ("macne", istoriis, ar-
qeologiis, eTnografiis da xelovnebis isto-
riis seria, 1971, #3).
8. bardaveliZe v., qarTvelTa uZvelesi sarwmu-
noebis istoriidan (RvTaeba barbar-bazar), Tb.,
1941.
9. bardaveliZe v., ivris fSavelebi, enimkis
moambe, XI, 1941.
10. batoniSvili ioane, kalmasoba, t.I, tf., 1936.
11. batoniSvili ioane, kalmasoba, t.II, Tb., 1948.
12. bedukiZe l. xalxuri aveji aRm. saqarTvelos
mTianeTSi, "mecniereba", Tb., 1973.
Page 398
cccxcviii
13. bezaraSvili c., ritualuri samoseli (kreb.
"qsnis xeoba", Tb. 1975).
14. berZeniSvili n., saqarTvelos istoriis sa-
kiTxebi, wigni III, "mecniereba", Tb., 1966.
15. berZeniSvili n., saqarTvelos istoriis sa-
kiTxebi, wigni VI, "mecniereba", Tb., 1973.
16. gamrekeli v., cqitiSvili z., 1970 wlis 5
aprilis demografiuli nusxa ("macne", isto-
riis, arqeologiis, eTngrafiisa da xelovne-
bis istoriis seria, 1, 1973).
17. gabuuri b., Pevsuruli masalebi prof. akaki
SaniZis redaqciiT, qarTuli saenaTmecniero
sazogadoebis weliwdeuli, I-II, tf., 1923-1924.
18. gvasalia j., aragvis xeobis istoriuli ge-
ografiis sakiTxebi (saqarTvelos istoriuli
geografiis krebuli, V, "mecniereba", Tb., 1975).
19. gigineiSvili i., Tofuria v., qavTaraZe i., qar-
Tuli dialeqtologia, I, Tsu gamomcemloba,
Tb., 1961.
20. georgika, bizantieli mwerlebis cnobebi
saqarTveos Sesaxeb, t.II, "mecniereba, Tb., 1965.
21. didi sjuliskanoni, "mecniereba", Tb., 1975.
22. doliZe g., xevsuruli teqstebi, Tsu gamom-
cemloba, Tb., 1975.
23. eliava g., abaSisa da martvilis raionebis
toponimika, "mecniereba", Tb., 1977.
24. eriaSvili J., uZvelesi socialur-religiuri
institutebi saqarTvelos mTianeTSi, "mec-
niereba", Tb., 1982.
Page 399
cccxcix
25. vaJa-fSavela, berdixa (suraTebi fSavelebis
cxovrebisa), TxzulebaTa sruli krebuli,
t.VI, "sabWoTa saqarTvelo", Tb., 1964.
26. vaJa-fSavela, gmiris ideali fSauri poeziis
gamoxatulebiT, TxzulebaTa sruli krebuli,
t.IX, "sabWoTa saqarTvelo", Tb., 1964.
27. vaJa-fSavela, droSa, TxzulebaTa sruli kre-
buli, t.VII, "sabWoTa saqarTvelo", Tb., 1964.
28. vaJa-fSavela, laSaris jvaris dReoba anu la-
Saroba, TxzulebaTa sruli krebuli, t.IX,
"sabWoTa saqarTvelo", Tb., 1964.
29. vaJa-fSavela, laSaroba, TxzulebaTa sruli
krebuli, t.IX, "sabWoTa saqarTvelo", Tb.,
1964.
30. vaJa-fSavela, rame-rume mTisa, TxzulebaTa
sruli krebuli, t.IX, "sabWoTa saqarTvelo",
Tb., 1964.
31. vaJa-fSavela, fiqrebi "vefxistyaosnis"
Sesaxeb, TxzulebaTa sruli krebuli, t.IX,
"sabWoTa saqarTvelo", Tb., 1964.
32. vaJa-fSavela, fSaveli dedakacis mdgo-
mareobada ideali fSauri poeziis gamoxatu-
lebiT, TxzulebaTa sruli krebuli, t.IX,
"sabWoTa saqarTvelo", Tb., 1964.
33. vaJa-fSavela, fSavlebi, TxzulebaTa sruli
krebuli, t.IX, "sabWoTa saqarTvelo", Tb.,
1964.
Page 400
cd
34. vaJa-fSavela, fSavlebis Zveli samarTali da
saojaxo wesebi. TxzulebaTa sruli krebuli,
t.IX, "sabWoTa saqarTvelo", Tb., 1964.
35. vaJa-fSavela, xevsurebi (sazogado SeniSvnebi),
TxzulebaTa sruli krebuli, t.IX, "sabWoTa
saqarTvelo", Tb., 1964.
36. TayaiSvili e., arqeologiuri mogzauroba da
SeniSvnebi, "iveria, 1901, #2.
37. TevdoraZe g., xuTi weli fSav-xevsureTSi, tf.,
1930.
38. Tbilisis saxelmwifo universitetis folk-
loruli arqivi (folkloristikis kaTedra).
39. iqauri, erTi kvira xevsureTSi, "iveria", 1892, #163.
40. kaiSauri l., mTiuluri teqstebi, "mecniereba",
Tb., 1978.
41. kasteli don kristoforo, cnobebi da albomi
saqarTvelos Sesaxeb, "mecniereba", Tb., 1977.
42. kiknaZe z., vaJas mTa da bari ("qarTuli ena da
literatura skolaSi", 1980, #3).
43. kiknaZe z., Tamaris andrezuli xana ("mnaTobi",
1982, #10).
44. kiknaZe z., farnavazis sizmari ("macnke", enisa da literaturis seria, #1, 1984).
45. kiknaZe z., qarTlis moqcevis folkloruli
variantebi ("macne", enisa daliteraturis se-
ria, 1982, #1).
46. kiknaZe z., Suamdinaruli miTologia, "mec-
niereba", Tb., 1979.
Page 401
cdi
47. kotetiSvili v., xalxuri poezia, "sabWoTa
mwerali", Tb., 1961.
48. koxi k., spenseri o., cnobebi saqarTvelos
Sesaxeb, "mecniereba", Tb., 1981.
48-a. lekiaSvili a., kviria-macxovari ("mnaTobi",
1982, #???).
49. makalaTia s., TuSeTi, tf., 1933.
50. makalaTia s., mTiuleTi, tf., 1930.
51. makalaTia s., fSavi, tf., 1934.
52. makalaTia s., qsnis xeoba, Tb., 1968.
53. makalaTia s., xevi, tf., 1934.
54. makalaTia s., xevsureTi, tf., 1935.
55. masalebi saqarTvelos Sinamrewvelobisa da
xelosnobis istoriisaTvis, "mecniereba"., Tb.,
1976.
56. masalebi saqarTvelos eTnografiisaTvis, 1,
ssrk mecn. akad. saqarTvelos filialis ga-
momc., tf., 1938.
57. maWavariani e., bavSvis movla-aRzrdis wesebi
mTiuleTSi (s.janaSias sax. saqarTvelos sax-
elmwifo muzeumis moambe, t.XIX-A da XXI--B,
1957).
58. molodini d., jalabaZe g., saqarTvelos sax-
elmwifo muzeumis droSebis katalogi, Tb.,
1962.
59. oniani a., svanuri miTologiisaTvis, Tqmule-
bebi RvTaebaTa Sesaxeb qvemo svaneTSi, 1939
(saqarTvelos mecn. akademiis istoriis insti-
tutis eTnografiis ganyofilebis arqivi, M 21).
Page 402
cdii
59-a. ortega i gaseti x., masebis amboxi, espanu-
ridan Targmna b.bregvaZem, Tb., `xomli~, 1993. ,
59-b. oGiauri al., stumarmaspinZloba xevsureTSi,
"mecniereba", Tb., 1980.
60. oGiauri al., Tqmulebebi xevsurul RvTaebaTa
da RvTisSvilTa Sesaxeb, 1938 (saqarTvelos
mecn. akademiis istoriis institutis eT-
nografiis ganyofilebis arqivi, M 15).
61. oGiauri al., xevsuruli xalxuri dReobebis
kalendari (arxoti), 1938, (iqve, M 16).
62. oGiauri al., xevsuruli xalxuri dReobebis
kalendari (bude-xevsureTi), 1939, (iqve, M 17).
63. oGiauri al., xevsuruli xalxuri dReobebis
kalendari, VII (piriqiTi xevsureTi, xaxabo,
ardoti), 1939 (iqve, M 18).
64. oGiauri al., religia budexevsureTisa da Sa-
tilis TemSi, 1940 (iqve, M 32).
65. oGiauri al., fSauri xalxuri dReobebi (iqve,
M 83).
66. oGiauri al., xevsuruli masalebi, I (iqve, M 86).
67. oGiauri T., miTologiuri gadmocemebi aRmo-
savleT saqarTveos mTianeTSi, "mecniereba, Tb.,
1967.
68. oGiauri T., qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis
istoriidan, saqarTvelos ssr mecn. akademiis
gamomcemloba, Tb., 1954.
69. Jordania T., qronikebi da sxva masala saqarT-
velos istoriisa da mwerlobisa, w. II, tf.,
1897
Page 403
cdiii
70. razikaSvili v., mamaGemi vaJa-fSavela, "sabWoTa
saqarTvelo", Tb., 1966.
71. sanikiZe T., gergetis xuroTmoZRvruli ansam-
bli, "mecniereba", Tb., 1975.
72. qarTvel mTielTa zepirsityviereba, mTiuleT-
gudamayari, teqstebis momzadeba, redaqcia, ga-
mokvleva da SeniSvnebi el. virsalaZisa,
saqarTvelos ssr mecn. akademiis gamomcemoba,
Tb., 1958.
73. qarTlis cxovreba, t.I, saxelgami, Tb., 1955.
74. qarTlis cxovreba, t.II, "sabWoTa saqarTvelo",
Tb., 1959.
75. qarTlis cxovreba, t.IV, batoniSvili vaxuSti,
"aRwera samefosa saqarTvelosa", "sabWoTa
saqarTvelo", Tb., 1973.
76. qarTluli dialeqtis leqsikoni (masalebi),
"mecniereba", Tb., 1981.
77. qarTuli xalxuri poezia, t.I, miTologiuri
leqsebi, "mecniereba", Tb., 1972.
78. qarTuli xalxuri poezia, t.IV, sagmiro le-
qsebi, "mecniereba", Tb., 1975.
79. qarTuli xalxuri poezia, t.V, sawesGveulebo
leqsebi, "mecniereba", Tb., 1976.
80. qarTuli xalxuri poezia, t.VIII, sayo-
facxovrebo leqsebi, "mecniereba", Tb., 1979.
81. qarTuli xalxuri saistorio sityviereba, t.I,
teqstebis momzadeba, redaqcia, Sesavali da
SeniSvnebi qsenia sixaruliZisa, saqarTvelos
ssr mecn. akademiis gamomcemloba, Tb., 1961.
Page 404
cdiv
82. qarTuli xalxuri saistorio sityviereba, t.II,
teqstebis momzadeba, redaqcia, Sesavali da
SeniSvnebi qsenia sixaruliZisa, saqarTvelos
ssr mecn. akademiis gamomcemloba, Tb., 1964.
83. RvTaebis eklesia TelavSi ("mwyemsi", 1887, #16).
84. Rlonti al., qarTuli xalxuri novelebi (te-
qstebi), Tb., 1956.
85. yazbegi sol., yazbegis mTa ("iveria", 1895,
#197).
86. yubaneiSvili sol., vaJa-fSavela, saxelgami,
Tb., 1937.
87. SaniZe akaki, Txzulebani Tormet tomad, t.I,
"mecniereba, 1984.
88. SaniZe akaki, qarTuli xalxuri poezia, I,
xevsuruli, saxelgami, tf., 1931.
89. Sardenis mogzauroba sparseTisa da aRmosav-leTis sxva qveynebSi (cnobebi saqarTvelos
Sesaxeb), "mecniereba", Tb., 1975.
90. Satberdis krebuli, "mecniereba", Tb., 1979.
91. Gitaia g., eTnonimikuri xalxuri gadmocemebi
(istoriis institutis Sromebi, I, saqarTvelos
ssr mecn. akademiis gamomcemloba, Tb., 1955).
92. Gitaia g., xevsuruli saxlis sene (analebi, iv.
javaxiSvilis sax. istoriis institutis
Sromebi, I, saqarTvelos ssr mecn. akademiis
gamomcemloba, Tb., 1947).
93. Giqovani m., mijaWvuli amirani, Tsu gamomcem-
loba, Tb., 1947.
Page 405
cdv
94. Gxenkeli T., tragikuli niRbebi, "ganaTleba",
Tb., 1971.
95. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis
Zeglebi, wigni I (V-X ss.), "mecniereba", Tb.,
1964.
96. Zveli qarTuli samarTlis Zeglebi, t.II, "mec-
niereba", Tb., 1965.
97. ZiZiguri v., maswavleblis mogonebebi, Tb., 1957.
98. WinWarauli al., xevsureTis Taviseburebani,
teqstebi da indeqsi, saqarTvelos ssr mec-
nierebaTa akademiis gamomcemloba, Tb., 1960.
99. xalxuri sibrZne, t.III, qarTuli eposi, "na-
kaduli", Tb., 1964.
100.xalxuri sityvierebis masalebi, Sekrebili
j.sonRulaSvilis mier, saqarTvelos ssruli
mecn. akademiis gamomcemloba, Tb., 1955.
101.xaraZe r., xevsuruli andrezi - xalxuri sa-
marTlis wyaro (saqarTvelos ssr mecn.
akademiis iv. javaxiSvilis sax. istoriis in-
stitutis mimomxilveli, t.II, Tb., 1951).
102.xaraZe r., robaqiZe al., mTiuleTis sofeli
Zvelad, "mecniereba", Tb., 1965.
103.xaxanaSvili a., qarTuli sityvierebis istoria
(uZvelesi droidgan XVIII sauk. gasulamde),
tf., 1904.
104.xizaniSvili n., eTnografiuli nawerebi, ssrk
mecn. akademiis saqarTvelos filialis gamom-
cemloba, Tb., 1940.
Page 406
cdvi
105.xizaniSvili d., fSaveTi da fSavlebi ("iv-
eria", 1899, #140).
106.xizaniSvili d., fSaveTi da fSavlebi ("iv-
eria", 1899, #178).
107.xizaniSvili d., fSaveTi da fSavlebi ("iv-
eria", 1899, #179).
108.xizaniSvili d., fSaveTi da fSavlebi ("iv-
eria", 1899, #183).
109.xizaniSvili d., fSauri leqsebi, tf., 1887.
109-a. xornauli g., mTebi da saxelebi, Tsu ga-
momcemloba, Tb., 1983.
110.jafariZe g., Soris naTelsa da Soris bnels
("qarTuli ena da literatura skolaSi", #2,
1981).
111. jafariZe g., wmida dafebi (enisa da litera-
turis gany. arsebuli folkloris sakoordi-
nacio sabWos XXIII samecniero konferenciis
Tezisebi, Tb., 1984).
112.jayeli T., sauflo xe alva (`jvari vazisa~,
#2, 1990).
113.Àâåðèíöåâ Ñ.Ñ. Çîëîòî â ñèñòåìå ñèìâîëîâ ðàííåâèçàíòèéñêîé êóëüòóðû, Âèçàíòèÿ þæíûå ñëàâÿíå è Äðåâíÿÿ Ðóñü, Çàïàäíàÿ Åâðîïà. Èñêóññòâî è êóëüòóðà. Ñá. ñòàòåé â ÷åñòü Â.Í. Ëàçàðåâà, “Íàóêà”, Ì., 1973.
113-a. Àôàíàñüåâ À. Ïîýòè÷åêå âççðåèÿ ñëàâÿí íà ðèîäó, ò.2, Ì., 1868. 114.Áàêðàäçå Ä. Êàâêàç â äðåâíèõ ïàìÿòíèêàõ õðèñèàñòâà,
Òèôëèñ, 1875.
Page 407
cdvii
115.Áàäàâåëèäçå Â. Äðåâíåéøèå ðåëèãèîçíûå âåîâàèÿ è îáðÿäîâå ãðôè÷åêîå èñêóññâî ãðóçèíñêèõ ïëåìí, Èçä. ÀÍ ÃÑÑÐ, Òá., 1957.
116.Áóáåð Ì. Èçáðàíûå ðîèçâåäíèÿ, Èåðóñàëèì, 1979. 117.Ãåãåëü Ã.Â.Ô. Ôèëîñîôèÿ èñòîðèè, Ñî÷èíåíèÿ, ò.VIII,
Ãîññîö. -ýê. èçä., Ì.-Ë., 135. 118.Ãóìèëåâ Ë.Í. Âíóòðåííÿÿ çàêîíîìåíîñòü ýòíîãåíåçà (Ëàíäøàôò è ýòíîñ), Âåñòèê ËÃÓ., ¹6, 1973.
119.Ãóìèëåâ Ë.Í. Ýòíîãåíåç è áèîñôåðà çåìëè, ÂÈÍÈÒÈ, 1979. 120.Ãóðåâè÷ À.ß. Èñòîðèÿ è ñàãà, “Íàóêà”, Ì., 1972. 121.Ãóðåâè÷ À.ß. Ýääà è ñàãà, “Íàóêà”, Ì., 1979. 122.Äèîãåí Ëàåðòñêèé Îæèçíè, ó÷åíèÿõ è èçîå÷åíèÿõ çíàìåíèòûõ
ôèëîñîôîâ, “Ìûñëü”, Ì., 1979. 123.Äðåçäåí Ì. Ìèôîëîãèÿ äðåâíåãî Èðàíà, Ìèôîëîãèÿ äðåâíåãî ìèðà,
“Íàóêà”, Ì., 1977. 124.Äþìåçèëü Æ. Îñåòèíñêèé ýïîñ è ìèôîëîãèÿ, “Íàóêà”, Ì., 1976. 125.Çèñåðìàí À.ß. Äâàäöàòü ïÿòü ëåò íà êàâêàçå (1842-1867),
Ñ.-Ïåòåðáóðã, 1879. 126.Èîðäàíñêèé Â.Á. Õàîñ è Ãàðìîíèÿ, “Íàóêà”, Ì., 1982. 127.Êàâêçñêèé êàëåíäàðü íà 1851 ãîä. Òèôëèñ, 1850, îòä.III
(Êîíñòàíòèíîâ Î.). 128.Êèêíàäçå Ç. Æåðòâà, æðåö, îõîòíèê. Êàâêàçñêî-
áëèæíåâîñòî÷íûé ñáîðíèê, VII, “Ìåöíèåðåáà”, Òá., 1984. 129.Êîâàëåâñêèé Ì. Çàêîí è îáû÷àé íà Êàâêàçå, ò.I, Ì., 1890. 130.Ìåëåòèíñêèé Å.Ì. Ìèô è ñêàçêà, Ôîëüêëîð è ýòíîãðàôèÿ,
“Íàóêà”, Ì., 1970. 131.Ìåëåòèíñêèé Å.Ì. Ïîýåòèêà ìèôà, “Íàóêà”, Ì., 1976. 132.Ìåëåòèíñêèé Å.Ì. Ýääà è ðàííèå ôîðìû ýïîñà, “Íàóêà”, Ì., 1968. 133.Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, ò.I, “Ñîâ. Ýíöèêëîïåäèÿ”, Ì., 1980. 134.Ìëàäøàÿ Ýääà, “Íàóêà”, Ì., 1970.
Page 408
cdviii
135.Íàòðîåâ À. Ìöõåòà è åã ñîáîð Ñâåòöõâåëè, Òèôëèñ, 1900. 136.Îñåòíñêèå (Äèãîðñêèå) íàðîäíûå èçðå÷åíèÿ, “Íàóêà”, Ì., 1980. 137.Ðàäå Ã. Õåâñóðÿ õåâñóðû, Òèôëèñ, 1881. 138.Ñîáðàíèå äðåâíèõ ëèòóðãèé, âîñòî÷íûõ è çàïàäíûõ, âûï.3, Ñ.-
Ïåòåðáóðã, 1875. 139.Ñòóðëóññí Ñíîðè, Êðóã Çåìíîé, “Íàóêà”, Ì., 1980. 140.Óâàðîâ À.Ñ. Õðèñòèàíñêàÿ ñèìâîëèêà, ÷.I, Ì., 1908. 141.Ôåéåðáàõ Ë. Èñòîðèÿ ôèëîñîôèè, ò.I, “Ìûñëü”, Ì., 1967. 142.Õðåñòîìàòèÿ ïî èñòîðèè Äðåâíåãî Âîñòîêà, ïîä. ðåä. àêàä. Â.Â.
Ñòðóâå è Ä.Ã. Ðåäåðà, “Íàóêà”, Ì., 1963. 143.Õóäàäîâ Í.À. Çàìåòêè î Õåâñóðèè, Çàï. Êàâê. Îòä. ÈÐÃÎ,
êí.XIV, âûï.I, Òèôëèñ, 1890. 144.×èáèðîâ Ë.À. Îñåòèíñêîå íàðîäíîå æèëèùå, Öõèíâàëè, 1970. 145.Øàìàëîâ À. Ðåëèãèîçíûå êóëüòû ÷å÷åíöåâ è èíãóøåé è ïóòè èõ
ïðåîäîëåíèÿ, Ãðîçíûé, 1963. 146.Øåéôåð Ä.Ï. Êóëüòóðíàÿ ñðåäà îáùèíû, æ. “Êóëüòóðà”, ¹1,
1983 (Ïðîñòðàíñòâî è êîììóíèêàöèÿ), Þíåñêî. 146-a. ßéëåíêî Á.Ï. Àðõàè÷åñêàÿ Ãðåöèÿ è Áëèæíèé Âîñòîê, “Íàóêà”, Ì., 1990. 147.Benveniste E. Le vocabulaire des institutions indo-
europiennes, 2. Pouvoire, droit, religion, P., 1969. 148.Buchholz H.-G., Karagerghis V. Altagais und Altkypros,
Lpz., 1972. 149.Charachidze G. Le Systeme Religieux de la Georgie paienne,
P., 1968. 150.Dodds E.R. The Greeks and the Irrational, University of
California Press, Berklay, 1970.
Page 409
cdix
151.Eliade M. Patterns in Comparative Religion, New American Library, New York, 1974.
152.Eliade M. Rites and Symbols of Initiation. The Mysteries of Birth and Rebirth, New York, 1965.
153.Eliade M. Le Mythe de l’eternal Retour, Archetypes et Repetition, Galimard, 1949.
154.Eliade M. The Sacred and Profane, The Nature of Religion, New York, 1959.
155.Fustel de Coulanges. Le Cite Antique. Etude sur la culte, le droit les institutions de la Greece et de Rome, P., 1908.
156.Harwood Fr. Myth, Memory and Oral Tradition, “Ameri-can Anthropologist”, vol.78, ¹4, 1976, pp. 783-796.
157.Robertson Smith W. Lectures on the Religion of the Sem-ites, Edinburgh, 1889.