Aspects of State and Spatial Regulations in Greece: Open ...library.tee.gr/digital/techr/1992/techr_1992_a_12_1_207.pdf · σημεtο στο οποιο ιια· επικεντρώσει

Τεχν. Χρον. Α, 1992, Τόμ. 12, Τεύχος Ι Tech. Chron.-A, Greece, 1992, Vol. 12, Νο l

Θέματα Κράτους και Χωροταξικών Ρυθμίσεων

στην Ελλάδα: Ανοιχτά Ερωτήματα

και Υποθέσεις

Η. ΚΟΥΡ ΛΙΟΥΡΟΣ

Περίλ.ηψη

Η εργασία προσπαθεί να ανιχνεύσει τις αφανείς και άτυπες πλ.ευρές και σχέσεις μεταξύ κρά­τους και χωροταξικής πολιτικής στη μεταπολεμική Ελλάδα και να θέσει ορισμένα βασικά ε­

ρωτήματα και υποθέσεις αναφορικά με το ρόλο και τη λειτουργία αυτού του κοινωνικού ρυθ­

μιστικού μηχανισμού που για αναλυτικούς λόγους αποκαλείται στην εργασία αυτή «σκιώδες

κράτος».

Aspects of State and Spatial Regulations in Greece: Open Questions and Hypotheses

Ε. KOU~ιiOUROS

Absιract

This paper trίes ιο ιackle with the problcm of the hidden aspecιs and informal relations beιween State and spaιia l policies in post-war Greece, and ιο set forth some crucial open questions and hypotheses related ιο the role and functioning of the social regulatory mechanism which for ana­lytical reasons can be roughly defined as "shadow state".

Υποβλήθηκε: J0./.1991 Έyινε δεκτή: 11.7. 1991

Submίtted: J;ιn. JO, 1991 A ccepted: Ju1y 11, 1991

2 11Χ Τεz\'. Χι)Ο\' Α . 1992. Τόμ. 12, Tr.t •;(< l~ I

1 . ΒΙ:ΕΑΓΟΓR

Το θέμα που απασχοίlει αυηΊ την εργασια, ειναι μια προσπάθ~:.ια

ανιχνευσης των αφανών και άτυπων σχέσεων κράτους και χωροταξικής

ποίlιτικής στη μεταποΛεμική Είlίlάδα. Η ανάίlυση δεν ασχοίlειται μf.

τις επιμέρους τεχνικές ή θεσμικές πίlευρές του θέματος, αίlίlά με τη

θεωρητική διάσταση rων σχέσεων αυτών στη συνοΛικότερη χωρο­

κοινωνική ίlογική της συγκρότησής rους, προσπαθώντας όχι να

nροτεtνει έrοιμες απαντήσεις αίlίlά να διατυπώσει ορ ι σμένες βασικές

υποθέσεις και να θέσει μερικά κεντρικά ερωτήματα για παραπέρα

προβΛηματισμό. λναμφιβοίlα, έχει αναπτυχθεL κατά τις δvο τείlευται ­

ες δεκαετιες στη χώρα μας ένας πίlοvσιος προβΛηματισμός με άξονα

αναφοράς τον χαρακτtιρα της μεταποΛεμικής οικονομικής και περιφερ­

ειακ ής ανάπτυξης της χώρας, τις μορφές χωρο-κοινωνικών ανισοτήτων

και τον προσδιορι σμό του ίlεγόμενου "περιφερειακοv προβΛήματος"

1ης χώρας, τις κατευ8vνσεις και τους στόχους ιων εκάστοτε περιφε ­

ρειακών ποίlιτικών και του χωροταξικοv σχεδιασμοv, του ρόίlου του

κράτους στην ανάπτυξη του χώρου, κ.α. (βίl. ενδεικτικά Wassenhoνen

1980, Stathakis 1983, Ανδρικοποvλου-Καυκαίlά 1984, λνδρικοποvίlου,

Καυκαίlάς 1985, AndrikopouL ou et a l 1985, Hadji~ichalis 1987,

ΧατζημιχάΛης 1988, Athanassopoulos 1987, Πετμεζιδου, Τσουίlουβής

J 990. Ανδρι ΚΟΠΟΙJίlου 1990' ΚαΙΙκαίlάς 1990) . F:κ Ε ι ν ο' ωστόσο' 1 ο

σημεtο στο οποιο ιια· επικεντρώσει τον προβίlηματιομό της η εργασια

αυτή -και σ' αυτό έγκειται η ιδιομορφια τ ης- δεν βρtσκεται στην

περιοχή ανάίlυσης και ερμηνεLας των ιυπικών παρ~μβάσεων του

κράτους στις περιφέρειες και τον γενικότερο γεωγραφικό-οικιστικό

χώρο, αίlίlά σε μια άίlίlη αιρανtι και άτυπη περιοχtι ρυδιιιιιηιγ τα

βασικά χαρακτηριστικά της οπο(ας 8α σκιαγραφηt'Ιοιίν σιιι συνέχεια.

θα υποστηριχιlει rι βασικfι υπό8εοη ότ ι η μεταποίlεμική περιφε­

ρειακή και χι.φοταf, ική ποίlιτική σ1 η χώρα μας -με ηι οιιμβστική

έννοια της τυηικής κρατικής παρέμβαο rις στις η~ριφι"ρε ι ε ς μF. ιην

οποια έχει επενδv8ει αυτός ο όρος- bεν ε(ναι παρά ένσ~ ιδγολογι­

κός " ιι~δοc", δηίlαδή μια ιbεοίlογική καrαοκεvή της οποLας η αντι ­

κειμενική ίlειτουργια συνtσταται στη νομιμοπο(ησrι χωρu-κοινωνικών

και χωρο-οικονομικών διαδικασιών και πρακτικιόν που ενώ εμφανLζο­

νται να ίlειτουργούν στα ιτίlιιισια rων τιιπικι<ιν παρι-μβατικών 8εuμών

περιιρι=:ρειακής ποίlιτικής και χωροrαξικοίι σχεδιασμοίι, οrrιν πραγJΙα­

τικότητα διακινοvνται σrις αιρανΕt ς περιοχ~Ή ς οιινάρ8ρι..ισης ιΩιι

Tech. Cl1ron. - Α, Grcccc, 1992, Vol . 12, Νο I 209

ουμβατικο~ κρΔτους με ένα Δ~~ο ρυθμιστικό κοινωνικό ιιηχανιuμό ,

που νια ανα~υτικο~ς Λόyους θα μιrορο~σε να ονομασ/Ιε.t "οκιώbες

κρΔτος"l, Η υπόθεση αυτ~ προUποθ~τΕ ι rην υιοθέτηση μιας ανα~υrι ­

κ~ς διΔκρισης ανΔμεσα σε δυο "μορφές" πο~ιτικ~ς: (α) Μιας ιυπικ~ ~

περιφερειακ~ς και χωροταξικ~ς ποΛιτικής απο τη μια με φορέα τους

θεομοδειημένους μηχανιομο~ς του κρΔιους (Κυβέρνηση, Υπουρyεtα,

Δημ.Οργανισμοt κ~π), και (β) την παρΔJΙ~ηJΙη ~παρξη και ~ειτουργια

(σε Δρρηκ ·ιη διαπ~οκή με ιην πρώτrι) μιας "σκιώδους" (ανεπtσrιμης)

χωροταξικnς πο~ιτικής απο την ΔΛ~η, με φορέα αυτό που ονομΔστηκε

"σκιώδες κρΔτος" και που /Ια περ ιγραφει πιο κΔτω. Στη μεν rυπική

μορφ~ μπορο~ν να ενταχ/Ιο~ν οι διατυπωμένες κΔθε φορΔ κυβερνητικές

και κρατικές κατευ/Ι~νσεις, δηilαδ~ τα

ειακής ανΔπτυξης και χωροrαξικής

δημσσιων επενδ~σεων και νομαρχιακών

αναπτυξιακών κιν~τρων, τα προγρΔμματα

επtσr1μα προγρΔμματα περιφερ­

πο~ιτικής, τα προγρΔμμαrα

έργων, οι εκάστοτε νόμοι

ανΔπτυξης των βιομηχανικών

π εριοχών, διΔφορα χωροταξικΔ σχέδια Νομών και οικιστικών συνόΛων,

διΔφορα νομοθετήματα περt αποκέντρωσης και Τοπικ~ς Αυτοδιοtκησης,

κ~π. Στη δε σκιώδη μορφ~ εντάσσονται (όπως θα φανει στη συνέχεια)

διαδικαοtες και σχέσεις που διακινο~νται μεν στις αφανεtς παρυφές

του επtσημοu κρΔτοuς και συναρθρώνονrαι με επtσης αφανεις δ~ι~ς

rης "κοινωνtας των πο~ιτών", αΛ~Δ που νομιμοποιο~νται στις

συνειδήσεις των ποΛιτών ως στοιχεια μιας επtσημης πο~ιτικήc:;, ή

έστω "ανεκτικότηrας" της επtοημης κρατικ~ς πο~ιτικής απέναντι οε

Δτυπες χωρο-κοινωνικές και ιωρο-οικονομικές διαδικασ(~ς. θα

υποστηριχθεt, παρΔ~~η~α, ότι ο δε~τερος "r~πος" πο~ιτικής εtναι

και ο π~έον καθοριστικός για την ανόπτuζη του χώρου στη μεrαποΛε­

μικ~ Ε~~Δδα καθώς και για τον καθορισμό των επtσημων χωροταξικών

κατευθύνσεων και προγραμμΔτι.ιν. θα διαφανει , τέίlος, ότι οι σχέσει ς

μεταξ ύ των δυό παραπΔνω "τύπων" πο~ ιτικής δε ν εtναι μηιανιστικ~ς

και μονοδιάστατες -με την έννοιu ό ιι ο ένας "τύπος" κα/Ιοp( ζε ι

1 . Προς αποφυγή συγι~ο εων ας οημειwθει ότι ο όρος "σκ ιώδ ες

κρΔτος" δεν ιρησιμοποιειισι εδr:ι μt το ιtΕρι εχόΙι ενο που ι!'χει ιrάρ~ ι στις ΗΠΑ (shadow state). Δη~αδή με. τ ην έ ννοια rων ε θ ε~ονιικών οργανισμών αΛΛηίlοβοίι/Ιειας οι οιιοtοι υποκσ/Ιιστο~ν ilειιουργtες ιου

κρΔτους πρόνοιας (περι 8αίlψη, σι τι ση rριι.ιχών κ~π) που έχουν οήμtψα περικοπεt Λόγω της ακο~ουθούμενης σκΛηρής οικονομικής ποilιrικής

σrη χώρα αυr~ (β~. Wol c h 1989). Επtσης δεν ιρησιμοποιεtται ο όρος αυτός με ιην αρνηιικίι έννοια (πι. "παρακρΔτος" -πιιρακριιιικέ ς οργανώσεις, κ~π). Αυτό που επι διώκει η υιο/Ιέιηση του όρου αυτο~

ο' αυτίj την εργαο(α (και που εί\πLζουμι:. να φαν εL πι ο κuθαρΔ οιη

συνέχεια) ε. Lναι ~ο να περιγράψε ι ρυ/Ιμισ~ικούς μηιανιομο~ς και διαδικασ(ες 1rου ενώ αναπτύσσονται οε άτυπες και "αφανεtς" περιο­

χές τ ης σuνόρθρωσης "κοινωνtας των ποΛιτών" και κρότους, αηοκτο~ν ιιια εξω/Ιεσμικ~ κοινωνικίj και ιrοίlιΊιΚ(J υπόσταση-συναιν~_ οrι ως fΔν να ε πρόκειτο ακριβώς για τυπικ ές κρατικ~ ς ρυ8μLσει ς .

210 ---- Τεχν. Xpo1•. Α, 1992, Τόμ. 12, Τc\>χος Ι

απι:ΊilιΗα και μηχανισrικά τον άililo- αililά σχέοε.ις bιαίl~: κιικt=ι;:

Εξαρτώνται απ' τrιν ιοrοιΗκή συγκυρία, 1η δυναμική των κοινωνικiiιν

οχι!οι::ων στο ι:: κάστοτε χωρικ6 F'Πί π ι::δο αναφοράς και rον τι)όπο 11 1:. ιον

ιηιοίο η δυναμική αυτή εκφράζεται και ιιilοποι είται κεντρικά οιο

επίπεδο της ίlτιφηι.; rων αηοιράσ~οων.

Η άποψη για την ~παρξη buo "r~πων" η ε. ριιρι:.ρ ε ιακής και χωροια­

Τ,ικfις ποίlι rικfις σ1 ις ιιναnτυγμ~νες κοινωνίες -μισς άιι~.οης και

προφανούς και μιας έμμεσης και "κρυμμι!νης "- ι! χ ε.ι υποστηριχ/Ι ε ί

κα1ά ι· ο ιrαι> ι:. il{)όν απο τον λ . KΙΙkJjn,<>ki (r!χρllι: ίt -νs-i ΙΙΙplίι: ίi.

region11l pollcies) 7 . ~1α είlίl rινικ ά δεδομένα μια ανάίlοvrι διιαδικfι

(ιιιτο)/Ιεοη έχει υιτοοιημιχll ι:: ί σι, μια ηρ6σφαrη εργασία (Χαιζημιχάίlης

1980) . Οπως χαρακτηριοrικά αναιρ~ρ~ rαι στην εργασία αυτ~,

'Ή κρατικfι π εριιρερvιακfι ποίlιιικfι αοκι-· ιιαι ~μέσω αναπτυ­

l, ιακών ν6μων, δημοσίων επΕνδι'ισεων, ειδικών προγραμμάτι.Jν

περιφερεtακής ανάπτυξης κ .α., και ιfιιιη-αα μ~. οω ι ης ουνεχο~ς παρέμβασης ιου κράτους uv όίΙFς τις πiΙFυρ ές ιης καθ~~ερινής

(και όχι μόνο οικονομικ~ς) ζωής στις είlίlηνικές π ερ ιφέρ ε ιες ( . .. ) ll άμ~οη-φανερή και ίlιγόιερο επιτυχής κρατική π εριφερε ­ιακή ποilιτική χρησιμεύι:.ι για να καίl~ψει την άililη μη-ορατή,

έμμεση αililά πε ρισσότ ερο Ι-πιrυχή πι::ριφερ ε ιακή ποίlιτική (Χα­

rζημιχάίlης 1988:116- 7, F Ιιψαση στο πρωτόηιπο).

Η εργασία αuτfι, εδώ, .~σ ι::ν ισχίιοε ι παραιι έρα τu~1r1 Ίrιν (υπό) ­

llεση, δίνοντας και κάποιες συμπίlηρωμαrικές uναίlυτικ ές προεκ1~σε ις

και αν ι χνειΊοντας μ ε()ικέ ς ακόμα οημαν-τ ι. κιΞς πτιιχ ι!ς .

2. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ θΕΟΡΗΤΙΚΕΣ ΑΣΑtΕΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ ΧΟΡΟ­

ΤΑRΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Αναμφίβοίlα κατά τα rείlεuταια J0-15 χρόνια στη x~pu μας

παρατηρει ται ένας κατακίlυομός ι:· ννοιών, απόψεων και ε πισrιιιων

προγραμιιά-των σε ll~ματα σχετικά μι:: ιην περιφερ ε ιακtι ανάπτυξη και

την χωροταξ ικ~ ποίlιrική. Σε αρκει~ς wσιόσο πεpι1ιιώοΕι ~, η ~ίlίlειψη

σuγκΕκριμμιΞνων εννοιο~σγικών δ ιαοαφηνίu Rων -~ και η 1α~ιιση

επ ισrrιιιονικι;ιν εννοιι;ιν l'f ιον ιΩfολογικά φορτιομιΞνο ποίlιτικι) ίlόγο

ο ι~φορων κομματικών uχημα -ιιομών (κ υβερνηΊικών και μη), ΚΙΗιΊικών

φορ~ων και κσινωνικι;ιν οργανι;ιοεων (rιχ ΟΤΑ) - τf- ίν~οι να παγι~ο ι:.- ι. μια

κατάσταση οιην οηοια οι οχ~· rι.κές ~ννοιι:.ς χρηοιμιηrοιούνται οχι;:bόν

καΊό βοιίilrιοη και με. οτόχοιις ιΊχι ιrάνια, ή καΊ 'ανάγκrι, ΕΗιοιrιΙιονι­

κής ανι- ικι::ιιιενικόrητας . 11 αοάφε.ια αυιfι δεν προέ.ρχεrπι αιιο μια

έίlίl ε ιψrι ε.ιιιυιημονι.κ~ς ιχνιι.κ ε ιιι~νι.κnτητος ιων φοριΞων rιοιι προτ ι'χο-

Διάίlεξη σ-την London Sc hooJ Science (LSε) 5 May 1987.

ot Econo•jι;s anfl Ροlίlίι:ιιl

Tcch. Cl1ron.- Α, Grcccc, 1992, Vol. 12, Νο I

σουν τ~τοιες ~ννοιες όπως απ~οtκΔ 8α

Αντι&εrα, το πρόβ~ημα βρισκεται σ~λού και

τσι στην ιδεο~ογικ~ χρ~ση της επιστ~μης

μπορούσε να υποτεθει.

εινσι βαθύτερο: ΒρLσκε-

και των εννοιο~ογικών

κατηγοριών

ιδεο~ογικών

αναπαραγωγ~ς

της -ε Lναι με Δλλσ Λόγια πρώτα και κύρια προϊόν

προτεραιοτ~των και ταυτόχρονα πηγή διατ~ρησης και

τους. Η μέχρι σήμερα εξtλιξη των φυσικών και κοινω-

νικών επιστημών πειθει ότι δεν υπΔρχει -και ούτε μπορεL να

υπΔρξει- καμμιΔ απόλυτη επιστημο~ογική rομή ανΔμεσα στην επιστη­

μονικ~ αλ~&εια και την ιδεολογLα (ΗπιτσΔκης 1984:31) ~τσι ώστε να

οριο8ετειται αυστηρΔ το tνα μtσα απο την τελεσLδικη απόρριψη του

Δλλου. Ας δούμε μερ~κ~ς χσρακτηριστικ~ς τtτοιες εννοιολογικ~ς

ασΔφειες, ~ αμφιλεγόμενες ερμrινειες σε σχ~ση με την περιοχή

8εμΔτων που εξετΔζονται εδώ.

(σ). Χώροs-περιφ(ρειεc: ΚατΔ κανόνα οι ~ννοιες αυτtς γLνο­

ντσι σντιληπτ~ς περισσότερο ως "πρακτικtς• διοικητικtς και

στατιστικές διαιρέσεις ενός απόλυτου και ιερσρχημtνου γεωγραφικού

χώρου (θετικισμός-λειτουργισμός) (βλ. Gore 1984) παρΔ ως σχετικι­

στικΔ εννοιολογικΔ εργαλεLα προσ~yyισης των μεταβαλλόμενων

σχtσεων κοινωνιας-χώρου στην ιστορικότητα και τη δια~εκτική της

σνΔπτυξ~ς τους. Τ~τοιες μη-σχετ ικιστικtς ερμηνε(ες των χωρο­

αναπτυξισκών μεγεθών και φαινομtνων οδrιyούν κστΔ κανόνα σε μια

σντL~ηψη πρωταρχικότητσς του "χωρικού" έναντι του "κοινωνικού"

(βλ. S•ith 1984, Gore 1984), πρΔyμα που οδηyε( σε τεχνοκρατικtς

αντι~~ψεις της κρατικ~ς ρύθμισης μ~σω του "εργσλειου" του πολεοδ­

ομικού και χωροταξικού σχεδιασμοιί . Ακόμα τf'τοι.ες ερμηνεLες

έχοντας κατΔ κανόνα ως υπόβαθρο αποσπασματικΔ εμπειρικά δεδομένα

-σπο τα οποισ σπουσιΔζει η ιστορικ~ και κοινωνική τους συνθετική

διΔσταση- οδηγούν στη λογική των σποστrσσμσιικών παρεμβάσεων και

πολιτικών ιrou στερούνται μιας συνολικ~ς χωρο-κοινωνικής αναπτυξι­

ακής κατεύ8υνσης 3.

(β). Χωροταξικό ποaιτικό: ΝοεLται κατΔ κανόνα ως μια πολιrι­

κή επιβολ~ς "τΔξης στον χώρο• (κεντρικΔ ή αποκεντρωμένα) -χωρLς

όμως να δισσαφηνLζονται μια σειρά ερωτήματα όπως τΔξη τLνος, για

ποιό Λόγο, σε ποιά βΔση με

κριτ~ρισ (β~. αναλυτικότερα

τrοιό κόοιπς και yενικό1εpα με πuιά

lllu•enfe!d 1972:84-7)4. Ετοι ακούμε

3 Για μια συνολικότερη κριτική ανάλυση βλ . Κουρλ ι ο\φος (1989).

Ακόμα και σ~μεpα υπάρχει σrη χώρα μας η ανιLληψη ηου θεωρε( τον αναπτυξιακό σχεδισιψό του χώρου (πολεοδομLα-χωροrαf;Lα) σαν "προ~κτσση" του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού σε ηλστύ1ερη κλLμσκu (βλ. ΠρσκτικΔ Διημέρου Τομ~α Πολεοδομισς-ΧωροταξLσς EHII

211

212 Τεχν. Χρον. Α, 1992, Τόμ. 12, Τεύχος I

και διαβάζουμε συχνά (και όχι ιιόνο στον κα8ημF.pινό ΤιΊιιο), γιο ιrιν

"άναρχιι" ονάπrυl,η ιης Α8fινας και όί\ων ιων F. ilλιινικών ιιόί\εων, για

ro "χάος" που επικρατει σιον εi\aηνικό χώρο γενικόrερα, κοκ

tιράγιια τrοιι πσραηι!μπΕι ιrι ί\ογικfι ιuυ απί\ού ποίΗτη rno να αναζητά

bιαρκώς rην επιβοί\ή κάηοιας "τάζης" σ' αυιό ιο "χάο<," χωριι;

οιινrιθως άλί\σ, πεr>ισοόΤΕfΗΙ •· κλογικr-ιψι!να κιιι ίlιγότε.ρο u.οαφή,

κριrήρια. (lστόοο, στην επιοιημονική βιβί\ιογραφια rα πράγμαrα

hιαφοροηοιούνται K<IL τα ι.φι rfιρια ιιίlrι8αινουν: λυι ό ιιοιι σιινfιllωc,

υιrονοειται fΙ F ιον όρο "χωροrαξικfι rτοaι ·ιική", είναι ιιια ποί\ιτικι'ι

μεLωοrις των nικονομικών και κοινωνικι;ιν ανισnτήιων οτο γεωγραφικό

και οικιστικό χώρο, ουνδιασιιι!νη μι:. οέσμες τι:χνικι;ιν μέτρων σχεΙ>ια­

ομου κιιι οργάνωσης ιων φυοικιίιν οικιιηικών και άλλων υλικοτεχνικών

και υaικσκοινωνικών υποδομ~ν (βλ . Glasson 1970, Gur~ 1984). Και

~.δώ όμως υπάρχουν σηιJανιικά εννο ιολογικά κιιι ιη8οδοi\οyικά προJΙί\ή ­

μαια. Πως πχ. οριζοντσι και μ ~ ιρώνιαι αυτές οι ανισότητες τοuaά­

χιοτον ιχπο τις Σιατ ιοτικ έc; γιrη~Ηοf.ες, fι και απο άί\λοιις αιψόδιους

κραιικούς φορεLς; Αρκει κανι:.ις να ανοLξει ένα οποιοδήποτε χωροτα­

l, ικό πρόγραμμα fι μεilι!lΙΙ για να ~ιαπισιώοΕι r>rι οι ί\εyόμενες

π•ριφερειακι!ς ανιπότητες αποτιμώνται στη βάση καθαρά ποσοτικών

κρι ιηριων (κατά κεφαίΗι πΕριφ•. ρειακό ΑΕΙΙ, επLπFοο απαοχόarισης και

FnενbΟοεων, τομεακοι και κaαδικοι μακρο-οικονομικοι δεικτες κατά

περιφι!-ρ~. ια, κοκ). Φιιοικά αυτά τα οιοιχ~. ια (όrαν βι:.βιχιως υπάρχουν

και ε ιναι και δια/Ιι!οιμα οιον ειιειινηr ή) 5 είναι οπωσδήποτε χρήσι ­

μα, ~εν Fίναι όμως ούτι:. αρκ~τό ιι~ιε κα8οριστικό. Λ~ν είναι αρκι:.rό

yιατt η ηοaaαπίlότηια και διαφορt:.rικότrιτα της ζωήι, μι!σα στον χώρο

bt.ν μπορει να 'Ίrι:.ρικλ•.ιο8ε.L" οι-. fJΙ:.fΙLΚιιύς άψυχου<., UfHIIf101ί<.,. Δεν

FLναι όιιως ούιε και κα/Ιορισrικά νιαrι ανrιπρσσωπεύοιιν μόνο κάποια

μετρfισιμα μιικρο-οιΙΙ.ονομικά μFyι:llη ιιου "κατά πιχρόbnuη" /ΙεωροιΊντιιι

απο τις κυρ(αρχες θεωρίες τηι, n ~p ιψFpι:.ιακής μεγt8υνσης (reκionnl

growl.h) σαν πιο κιrllορι οrικιί . Δ~ν αν ·ιιπροσωιΗΊίουν όμως rις ιη.ρι-

πίlοκες ποιοτικ- ς κοινωνικ ~ς και διαν/Ιρώnιν•ς oxlofι<., που ε[να ι

οrην πrιιrγμιιι ι1.6ιrιιιι οι ιιίlέον κιιllορ ιοι ι.κ ι!ς νια 1ον ιιιι'ιπο οργάνωοη.;

με ΙJι!.μα "~ποιιbι!ς οτην rlολεοbσμιιχ και τη Χwροταιιcχ") . Ανιψφιβοaιι, ι ο αρχιτεκ1ονικό και αιοιlηιικι) ιιrοιχι-ίο ειιρι'ιτFρι.ιν χωρικών ιηινιιλων

απ'τιτ ιι εμονωμένο κιίριο, fίναι υπαρκτι\ και. )((1Ι':ι άζεrα ι ι:ιhικη σxf~LUOHκfι ανlιf ι •. ιώιηοη . Ηκι- ινο όμως ηου bισφοροιrοιι-ι 111 μιn

π1:.ρίrrιωοrι ωι ο -ιην άί\ίlη, εινιτι, όπως αναφι!ρει ο Ηιιrιιι fHuωcrιL c Ld (1972:tlι-7 ), όιι. ιn ιι f· v κτιριο tΊ,υιιηpΕΗ. L έ να ουγκεκμιιιι:νο

χρήστη, ή μια ομοειbή ομάδα χρηστών, ε νιί>, (1ντL8ι:.τα, rι πόλη, ή το

..-ιφι'ιτF·ρο χιιιρικιΊ uιίνιιλο, ι,.7.υπηρtτει bιοφιιρετικι!ς ιψιihι,.ι.; χρηστών ι••

σχFσFις μετα~ύ ιους που διαρκώ<., μΕιαβάίlίlονται. Ειναι ακριβώς αυ1ό ιn στοιχε:ιο ηου bιοφοροιιοιει ιη ποίΙΕοbσμια και ιrι χωριηιιξιιχ 11 11 0

rnν αρχιrε.κιονικό σχι:.διασμό μFγάληc, κί\L μακας.

κάιι ιιου σιrιν Εί\ί\όδιr bι:.ν ~· ινιrι κα/Ιόί\ου αυιονόητο

Tccl1 . Ci1roι1 .- Λ. G r~~ι· ~. 1992. Vol. 12, Νο I 213

και μεταβο~~ς των χωρικών δομών στα διάφορα τοπικά επίπεδα -αυτού

δηΛαδ~ που ο Fried•ann (1982:73- 85) αποκαΛεί "βιωμένο χώρο" (Jife

space) σε αντιδιαστοΛ~ με τον "οικονομικό χώρο" (econoaic space)

των , κυρίαρχων αναπτυξιακών αντιΛ~ψεων και πρακτικών. Πως πχ.

ατrοτιμώνται ποιοτικές πΛευρές της χωρικ~ς ανάπτυξης όπως οι

τρόποι ζω~ς και οι τοπικές κουΛτούρες , οι διαν/Ιρώπιν~ς σχέσεις,

οι περιβαΛΛοντικές, αξιακές και συμβοΛικές διαστάσεις της ανάπΊυ­

ξης, οι τρόποι εν τέΛει συγκρότησης των τοπικών κοινωνιών και των

σχέσεών τους με το φυσικό και δομημένο uεριβά~Λονb; Δη~αδ~

βασικές πΛευρές και όχέσεις που μαζί με τα μετρήσιμα χωρο-οικονο­

μικά μεγέ/Ιη αποτε~ούν τους θεμεΛιώδεις "κρίκους" του continuua της ανάπτυξης και οργάνωσης ·rου χώρου; ΑΛίlά ακόμα κ ι αν παραβίlε­

φ/Ιούν οι ποιοτικές πίlευρές και επικεντρωθούν οι αναΛύσεις στις

ποσοτικές, πάΛι παραμένουν θεμείlιώδη ερωτήματα αναπάντητα. Πως πχ

μετράται στατιστικά το περιφερειακό εισόδημα στη χώρα μας, όταν

αυτό κατά κανόνα απορρέει απο άπειρες αφανείς πίlευρές οικονομικής

δραστηριότητας; Πίlευρές που είναι αδύνατον να εΛεγχΙΙούν -και άρα

να μετρηθούν- απο την επίσημη στατιστική (ποΛυαπασχόΛηση, εποχια­

κή εργασία, εργασία με το κομμάτι -φασόν- υπεργοΛαβίες, αγρο ·rικές

και τουριστικές ποίlυδραστηριότητες και άίlίlες ''εΛαστικές" (και μη

φανερές) μορφές οργάνωσης της αγοράς εργασίας που τείνουν να

γενικευθούν σε μεγάΛα τμ~ματα του εΛΛηνικού χώρου όπως έχουν

δείξει πρόσφατες έρευνες {β~. πχ. Hadjimichalis, Vaiou 1987 και

1990, Τσάρτας 1991); Πέραν αυτών: Ο τυπικός τρόπος καθορισμού των

περιφερειακών ανισοτ~των απορρέει απο τον τρόπο με τον οποίο

ορίζονται τα γεωγραφικά όρια των χωρικών ενοτ~των (δηΛ . των

περιφερειών) στη βάση των οποίων πραγματοποιούνται οι στατιστικές

μετρ~σεις και απογραφές (βΛ. Gore 1904:53). Οπως φαίν~ται δια­

γραμματ ικά στο σχ~μα ι, διαφορετικά υποθετικά όρια περιφερειών

κα/Ιορίζουν διαφορετικά μεγέ/Ιη και σχηματισμούς περιφερειακών

ανισοτ~των . (Για παράδειγμα άί\ίlα μεγέ.ΙΙη βιομηχανικής ίl.χ. απασχό ­

Λησης, επένδυσης και προϊόντος /Ια πάρουμ ε αν /Ι εωρ~οουμε σαν

περιφέρεια λ/Ιηνών τον σημερινό Νομό Αrτικ~ς, και τεΛείως διαφορε­

τικά αν ως περιφέρεια Αθηνών /Ιεωρ~σουμε όΛη την ζώνη που εκτ~ιν­

εται απο την Κόpιν/Ιο μέχρι τη Χαί\κίδα). Ητοι, το να ξεκινούν οι

ανα)ύσεις απο συμβατικές γεωγρσφικο-οτατ ιστικές οριο/Ιετ~σεις του

χώρου για να εντοπίσουν υπαρκτά προβΛ~μστα περιφερειακών οικονο­

Ι!ικών και κοινωνικών ανισοτήτων, μπορε ί να ιις οδηγ~οει στα

μεταφυσικά εδάφη του "χωρικού φετιχισμού" και χωρικού ιδεαίlιομού,

b Για μια πιο διεξοδική ανάΛuοη των ποιοτικών πίlεuρών τη~ ανάπτυξης βΛ. ΚουρΛιούρος (1990) .

2 14 Τεχν. Χrον. Α . 1992, Τόμ. 12, Τεύχος 1

- ro ότι δη~αδ~ διαφορετικές αντι~~ψεις και οριοθειήσεις χώρου

οδrιγούν σε διαφορεrικά σχήματα περιφερειακών ανισοτήτων και σε

διαφορεrικά σχήματα άρθρωσης κοινωνικών αιτημάτων μΕ τον χώρο. Με

ά~λα ~όγια, να τις οδηγήσει στο αξtωμα ότι απο τις ιδεατές

συ~~ήψεις του χώρου μπορούμε να φθάσουμε στην 1ιροσέγγιση των

πραγματικών αναπτυξιακών προΡ~τηtάτων του χώρου. Π -εαν γενικεύ-

,--------- ---------- - -----------------

--2

3

c--~-6 -

(Α) (D) (Γ)

------------------------------------Σχ.J. Υποθετικέs περιφερειακές ανισότrιτες ειοοδίιματος σε μια υποθετικη χώρα με 3 διαφορετικούς τρόπους ορισμού rων περιφερειακων ορtων.

Fig.l. Hypothetical regional Jnco•e inequaLities in a brpvthetJc~l country w1th 3 d1ffcrent ways of detinition ο ιts regιonal boundarιes.

σουμε το αξιωμα αυτό: Απο την ιδέα που σχηματt(,ουμε για ιιια

πραγματικότητα, οδηγούμαστε οrην πραγματικότητα καθ'εαυτή. Σε ό~η

ιην ιστορtα του φι~οσοφικού αντικειιιενικού ιδεαaισμού, -απο την

εποχή rου Π~άτωνα έως την εποχή του Χέγκ~a- το (διο αυιό γνωσιο­

ilογι κό α·ξιωμα επαναί\αμβάνε τα ι μετσσχηματ ι ζόμενο σ~ διάφορα

εννοιοί\ογικό και επιστημοΛογικά περιεχόμενα και μΕταφέρεται

αυτούσιο οτην περιοχή των σύγχρονων χωροτα~ικών αναilύσεων και του

αναπτυξιακού σχεδιαομού7.

(γ). Χρ4τοc και χωροταξικό ποί\ιτικ ό : Τυπικός φσρ,ας άσκησης

nεριφερειακfιc; κnι χωpοταΓ,ικής 11οilι1· ικfμ.; 8ει.φι:-. Lrαι 10 κρά1ος . Οιιως

ιι εtναι (ή 1ι ηp~πει να JLναι) το κράτος στον καπιταilισμό και

rrοιές οι σχ~Όειι::; rou με rrιν οικονομ ική, κοινωνικfι κιιι :χ••ψική

διάρθρωση των δραστηριοrήrων; Και αrην περιπτωοη αυτή οι απανrή­

οF.ις f:f,αρτώνrαι απο ιο , ιδr::οί\ογικό ιιίlαtσιο flόοηι; που ιχποο~χονται

αufot που btνουν τις απαν-rήοι:.ις ή που rις ~-φαρμόζουν οιην rφιΗ, rι.

Εχουν οισμορφι.ι/Ιι:ι ι.στοριι<ά IJL(l αr::ιρι'r flαu ι κt-ς ~- ριιηνtLΙ· <, 11011 I ι V<IL

1~~~tως οχημσιικά οι iζ~ ς :

·---·-------Ί Οtιωc; ιιιrοσ rιμ . 'J •

Tcch . Chro11 . - Α, Grcccc, 1992, Vol. 12, Νο Ι 215

(λ) Oρfloaon ι:f:ι οιιάδq εριιηγηών:

(λ.1.) ορaοaοηιct:ι-ατοιιιΚLqηκt:ι aνxιanφq

-Το κράτος ειναι ο ορδολογικός ρυδμιστής των ατομικών

συμφερόντων και αντιδέσεων (λγγλοι και Γάλλοι φυσιοκράτες aτομι­

κιστές φιλόσοφοι -Hobbes, Locke, Rousseau, Montesquie), ειναι η

έκφραση της "γενικής βο~λησης" (νolonte generale) της κοινωνιας

που συντιδεται μέσα απο την εδελούσια συναινεση των αντικρουόμε­

νων ατομικών συμφερόντων (βλ . Κατσούλης 1984:22-36, Carnoy 1984:

15-23).

(λ.2.) οριοaονιιct:ι-ιδεαaιατικt:ι αντιanψη

-Το κράτος ειναι η έκφραση του απόλυτου πνεύματος (Χέγκελ)

που μέσα απο την διαλεκτική σύνδεση και υπέρβαση των αντιθέσεων

σε ανώτερα επ(πεδα αυτοπραγματώνεται και αυτοαναπτύσσεται μέσα

στην ιστορια, κα&οριζοντας και την εξέλιξη των ανθρώπινων υποθέ­

σεων (βλ. Marx 1978).

(λ.3.) οριοaονικt:ι-τεχνικf:ι αντιaηψη

-Το κράτος δια8έτει ισχυρούς τεχνοκρατικούς μηχανισμούς

ρύδμισης οι οποιοι ειναι σχετικά ανεπηρέαστοι απο τα επιμέρους

οικονομικά συμφέροντα των κοινωνικών ομάδων πιεσης. Σύμφωνα μ•

αυτή την αντιληψη, όπως ακριβώς οι •anagers και οι τεχνικοι των

επιχειρήσεων έχουν διαφοροποιη&ει απο τους ιδιοκτήτες των μέσων

παραγωγής (τους παραδοσιακούς καπιταλιστές), έτσι και οι τεχνο­

κράτες-σχεδιαστές του κρατικού μηχανισμού λειτουργούν με διαφορε­

τικά κριτήρια βασισμένα στον τεχνικό ορ8ολογισμό-επιστημονισμό

των προτεινόμενων ρυ&μισεων. Ε'αυτά τα πλαισια, ο παραδοσιακός

ρόλος του κράτους διαφοροποιεlται. Γινεται ο επιδιαιτητής των

αντιμαχόμενων ομάδων πιεσης με στόχο την εξισορρόπησή τους στο

επιπεδο του "γενικού καλού" (πλουραλιστικές και κορπορατιστικές

δεωριες του κράτους) (βλ. Carnoy 1984:33-43).

(Β) Ιριγωνιιct:ι οιιάδα εριιηνειώγ:

(Β.1.) Απαιαιόδρξεs ερι•nνε'εG

-Το κράτος ειναι ένα απλό πει&ήνιο "όργανο" στην υπηρεσια

του κεφαΑαιου και του κρατικο-μονοπωλιακού καπιταλισμού (Λένιν,

Ι'Ιιλιμπαντ, ορ8όδοξα κομμουνιστικά κόμματα) (βλ. Lenin 1978:530-3,

ΚLλιμπαντ 1984). -Το κράτος χωρις να ειναι "όργανο• εντάσσεται οργανικά στη

λογική του κεφαλαιου (capital logic theories of the state -Altνater, Hirscb, κ.α.). Η βασική του Αειτοuργια συνισταται στο

να προσφέρει τους εξωτερικούς υλικούς όρους και προUποδέσεις της

2 Ιn Τι:χ1•. Χρο1·. Α. 1992. Τί>μ . 12. Τι:ίιχσς I

συσσώρευσης του ιδιωτικο~ κεφαΛαιου προκειμlνου να αντισταδμι­

σδο~ν οι πτωτικlς τάσεις του μlσου ποσοστο~ κlρδους και να

εξασφαΛισδει η αναπαραγωγ~ των καπιταΛιστικών σχlσεων παραγωγ~ς

στο σύνοΛό τους (βΛ. Carnoy 1984:129, 140- 7, ~αράγιωργας 1979:

421, 423).

(Β.2.) λισιόδρξεc ερμπνειες

-Το κράτος δεν ειναι απΛό όργανο στην "υπηρεσια• του

κεφα.ί\α(ου, και οι Λειτουργιες του ε(ναι Λιγότερο κατασταΛτικlς

και περισσότερο ιδεοΛογικέ ς και ποΛιτικlς (Gra•sci): Το κράτος

ειναι πρώτα και κ~ρια οργανωτ~ς της ιδεοΛογικής ηγεμονιας της

άρχουσας τάξης πράγμα που της επιτρlπει να ειναι και ποΛιτικά

ηγεμονικ~ τάξη (βΛ. Glucks•ann 1984). -Το κράτος Λειτουργε( σε σχετικ~ αυτονομια απο τα επιμl­

ρους οικονομικά συμφlροντα, και ο ρό.ί\ος του συνισταται στην

μακροπρόδεσμη αναπαραγωγή των καπιταΛιστικών σχlσεων παραγωγ~ς ως

συνόΛου. ΕLναι σχέση και όχι όργανο -σχlση που συμπυκνώνει στους

μηχανισμο~ς και τη Λογική του την δυναμικ~ των κοινωνικών αντιδl­

σεων (β.ί\. ΠουΛαντζάς 1982, επισης Frankel 1982:259-60, Carnoy

1964:97-127, Καράγιωργας 1979:408-14).

-Το κράτος ε (ναι προϊόν και ταυτόχρονα πηγή κρισης του

καπιταΛιστικο~ οικονομικο~ και δεσμικού-νομιμοποιητικού συστ~μα­

τος. Η Λογική του εντάσσεται σε δυο βασικlς Λειτουργ(ες αντιφα­

rικlς μεταξύ τους: Τη Λειτουργ(α στήριξης της συσσώρευσης, και τη

Λειτουρyια της νομιμοποιησης (Ο' Connor 1973) . Β στήριξη της

συσσώρευσης υπονομεύει την πηγ~ της νομιμότητάς του, την εκΛογική

εμπιστοσύνη των πΛατειών μαζών. Β στήριξη της νομιμοποιησης απο

την άΛΛη (ποΛιτικlς κοινωνικών παροχών, σχεδιασμός με αποκlντρω­

ση, κΛπ μlτρα κοινωνικ~ς ποΛιτικής) υπονομεύει τους μηχανισμούς

rης ιδιωτικής συσσώρευσης. Το κράτος ειναι αναγκασμlνο να Λειτου­

ρyε( διαρκώς κσι να σχεδιάζει τις παρεμβατικlς του ποΛιτικlς μlσα

στα τrΛαισια των Λεπτών ισορροπιών που προσδιοριζονται απ' αυτlς

τις δύο βασικlς και αΛΛηΛοαναιρούμενες ροπlς.

-Το κράτος βρισκεται εγΛωβισμένο σε αντιφαrικές σχlσεις

και διαδικασιες (llaberaas, Oίfe): Την ανάγκη ορδοΛογικ~ς ρύδμισης

των εμπορFυματικών σχέσεων που απειί\ούνται διαρκώς ατrο rις

δομικές κρισεις τ ης οικονομιας, μιας και απο την "ομαΛ ή" πορεια

της συσσώρευσης το κράτος εξαρτά τους οικονομικούς όρους της

ίιπαρξfις του. Η διοικητική όμως παρlμβαση μέσω του ορδοί\ογικού

καδοί\ικού σχεδιασμού στην ιδιωτική σφαιρα της οικονομιας και των

~μπορ~uμαι ικών σχέσεων, δημιουρvει •κρισεις νομιμοποιησης",

δηΛαδή την δυνατότητα άρσης της εμπιστοσύνης των ιδιωτικών

Ι ι·ιiΙ (ΊΗ ι>n . - Λ . G reece, 1992, Vol. 12, Νο Ι

οικονομικών μονάδων προς το κράτος (β~. Haber•as 1976, Offe,

Ronge 1982, Offe 1987). Ηε ά~~α ~όγια το κράτος ειvαι υποχρεωμlνο να παρεμβαινει σε "χώρους" που απο τη φύση τους δlτουν συγκεκρι­

μlνα όρια που βρισκονται lξω απο την ~ογική των ιδ~ωτικο-οικονο­

μικών δεσμών οι οποιοι στηρ[ζουν τη σύγχρονη καπιτα~ιστική

κοινωνια.

(δ). Ερωτ(Jματα ιιεδόδοιι.

Εστω όμως κι αν vινει αποδεκτή μια ή περισσότερες απ'τις πιο

πάνω ερμηνε[ες σαν "όχημα" νια να προσεγγισδει η περιφερειακή

πο~ιτική και ο χωροταξικός σχεδιασμός, παραμlνει ανοικτό το

μεδοδο~ογικό ερώτημα που συνδlεται με τη σχlση γενικού και

αφηρημlνου και ειδικού και συγκεκριμlνου. Ηε ά~~α ~όγια: Αρκούν

οι "νενικlς Λεωριες" του κράτους για να ερμηνεύσουν τις ε~~ηνικlς

ιδιαιτερότητες; Πόσο αποτε~εσματικlς ειναι αυτlς οι δεωριες και

σε πιο βαδμό δεν αναπαράγουν το πρόβ~ημα του aφαιρετισμού και του

"απαγωγισμού" στην προσlγγιση του συνκεκριμlνου και ειδικού (β~.

σχετικά Vaillancourt 1986); λπο την ά~~η μεριά, αν αρνούμενοι τις

"μεγά~ες δεωριες" και τις συνακό~ουδες γενικεύσεις μεινουμε σε

μια "μικρής κ~ιμακας" εμπειρική ανά~υση ιδιομορφιών, πόσο σ[γου­

ροι μπορούμε να ειμαστε για την επιστημονική νομιμοπο[ηση των

ανα~ύσεών μας; (Ε[ναι γνωστό ότι η επιστήμη συνισταται στην

αποκά~υψη βαδύτερων αιτιατών σχtσεων και όχι μεμονομlνων γεγονό­

των και επιφανειακών π~ευρών -β~. Fine, Harris 1986:19).

Η ανά~υση των παραπάνω ερωτημάτων βρισκεται lξω απο την

κ~ιμακα και τους στόχους αυτής της εργασιαςs. Τιδενται απ~ώς για

να δειχΛει το μlγεδος της εννοιο~ογικής και δεωρητικής "ασυμφω­

ν(ας" που επικρατει σε σχlση με τον ρό~ο του κράτους και τον

χαρακτήρα των ρυδμιστικών παρεμβάσεων στον καπιτα~ισμό. Εκεινο

που μπορούμε να σημειώσουμε εδώ ε[ναι ότι στο βαδμό που δεν

αποσαφηνιζεται το περιεχόμενο των παραπάνω εννοιών και δεν

τιδενται συγκεκριμlνα ερμηνευτικά π~αισια απο αυτούς που παιρνουν

τις αποφάσεις περιφερειακής πο~ιτικής και χωροταξικού σχεδιασμού,

ειναι επόμενο οι lννοιες αυτlς να ~ειτουργούν κύρια ή αποκ~ει­

στικώς ιδεο~ογικά -δη~αδή σαν φετιχικά σύμβο~α μιας πραγματικότη­

τας που "κινειται" σ'α~~α επ[πεδα χωρο-κοινωνικών δομών και

σχlσεων απ'αυτά που υποτιδεται αντιπροσωπεύουν ή ερμηνεύουν οι

παραπάνω lννοιες. tορlας αυτής της φετιχικής συμβο~οποιησης των

εννοιών, ειναι πρώτα κα~ κύρια το ιδιο το κράτος και οι κοινωνι-

8 rια συστηματική ανά~υση οπως υποσημ.3.

2 17

~--Τ_εχν. Xrnν. Α, 1992, Τόμ. 12, Τεύχος I

κές δυνάμεις που αποκτούν προσβάσεις σ'αυτό, και

εξασφα~(.ζουν την οικονομικ~. κοινωνικ~ και

ηγ~μονια και αναπαραγωγή.

που μέσα απ'αυτό

ιδεο~ογική τους

3. XQPOTA~IIH ΠΟΔΙΤΙΙΗ - ΤΥΠΙΙΟ IAI •ΕΙΙΩΛΕΕ• IPATOE

3 . 1. Η ΜΒΤΑΤΟΠΙΣΒ ΤΟΥ ΟΡθΟΔΟrΙΙΟΥ BDIIJIPHMATOE λΠΟ ΤΗ EtAIPA ΤΒΕ

XOPIIBE OIIONOHIAE ΕΤΒ EtAIPA ΤΟΝ IPATIIQN PYAMIEBQN

Αρκετά έ~ουν γραφτει πάνω στον χαρακτ~ρα και τους γενικότερους

στόχους και κατευδύνσεις της επtσημης περιφερειακ~ς και χωροταξι­

κή~ πολιτικής στη μεταπο~εμικ~ Ε~λάδα, και δεν δα επανα~ηφδούν

εδώ. Απ~ά, Βα επιστήσουμε την προσοχή στην ουσια του ό~ου προβ~ή­

ματος, που κατά τη γνώμη μας βρισκεται στην ιδεο~ογικ~ μετατόπιση

της έννοιας του ορδο~ογισμού των χωρο-αναπτυξιακών επι~ογών απο

την σφαιρα της οικονομtας και κοινων(.ας, στην περιοχή αρμοδιοτή­

των του κράτους. Ανεξάρτητα απο επιμέρους ειδικότερες περιοδολο­

γήσεις, το σημειο "μεταστροφής~ βρισκεται γύρω στις αρχές με μέσα

της δεκαετιας του 1960. Εtναι η εποχή που φαινεται να βρισκεται

σε αμφισβήτηση η πάγια μέχρι τότε προστατευτικ~ πο~ιτική και να

προωδειται το εγχεtρημα ανοtγματος της οικονομtας στο διεδνή

ανταγωνισμό -πράγμα που εκφράζεται και με τη συμφωνια σύνδεσης

τrις χώρας με την ΕΟΚ το 1962. Βtναι επtσης η εποχή που φαι.νεται

να βρtσκεται σε αμφισβήτηση η επ(.σημη άποψη οτι η ανεμπόδιστη

Λειτουργια της οικονομιας της αγοράς μπορει αυτόματα να εξασφα­

Λισει την πΛήρη αποδωτικότητα των πόρων και των συντεΛεστών της

παραγωγής και την ισόρροπη κατανομή τους στον χώρο μέσα απο τη

δημιουργια των υ~ικοτεχνικών συνδηκών για την ανεμπόδιστη γεωγρα­

φικ~ κινητικότητά τους. Ο ορδο~ογισμός, σαν εγγενές χαρακτηριστι­

κό της ελεύΒερης οικονομιας (των κινήτρων των οικονομικών δρα­

στών) και σαν "αντιπα~ο δέος" της κρατικής παρέμβασης, φαινεται

να βρισκεται σF. κρtση παράλΛηλα και σε α~~ηΛεξάρτηση με την κριση

των ποΛιτικών δεσμών που προΕτοιμάζει το έδαφος για το στρατιωτι­

κό πραξικόπημα του ]967. Η αντιληψη του ορδολογισμού χάνει το

υποκε ιμενικό της περιεχόμΕνο (υποκειμενικός ορΒο~ογισμός των

aτόμων-οικονομικών δραστών) και περνά οριστικά στη σφαιρα του

συλλογικού ρυΒμιστικού φορέα-κράτους σαν μια αντ(.~ηψη αντικειμε­

νικού και τF.χνικού ορΒοΛογισμού. Μια αντιΛηψη που ~έει ότι τα

προβλήματα της ανάπτυξης και της χωροταξικής κατανομ~ς των πόρων

και των bραστηριοτήτων, ε(.ναι δυνατόν να επι~υδούν με δέσμες

καΒαρά ιεχνικών παρεμβάσεων και ρυδμtσεων χωρ(.ς δομικές ανακατα­

ιάξFις στο μακρο-επιπεδο των παραγωγικών σχέσεων αJΙΛά και στο

μικρο-επιπεδο των καΒημερινών πρακτικών ομάδων και ατόμων. Η

T ech. Chron. - Α , Greccc, 1992, Vol. 12, Νο I

αντι~ηψη αυτ~ διαπερνάει ό~η την μεταπο~ιτευτικ~ περtοδο μtχρι

τις μtρες μας, με επιπ~έον το στοιχειο του εκσυγχρονισμού των

δεσμικών, νομοδετικών και οργανωτικών-τεχνικών π~αισιων της

κρατικ~ς παρέμβασης στο χώρο (β~. Ανδρικοπού~ου 1990). λυτό

εκφράζεται με μια σειρά μtτρων που αρχtζουν σταδιακά απο τη

δημιουργια του ΚΕΠΕ, την δεσμοθέτηση των βιομηχανικών περιοχών

της ΒΤΒΑ, των Υ.Π.Α., του ΥΧΟΠ, κ.α. πα~ιώτερα, μtχρι τα Περιφερ­

ειακά Συνέδρια, τα Νομαρχιακά Συμβού~ια, τα προγράμματα "Ανοικτών

Πό~εων", τον Οικιστικό Νόμο 1337, 1ην 8εσμοδέτηση του Ρυδμιστικού της Αδ~νας (Ν.1515/85) και το θεσμικό π~άισιο για την Τοπικ~

λυτοδιοtκηση και αποκtντρωση (Ν.1235/82, Ν.1416/84 Ν.1622/86),

την "Ε.Π.Α." την προώθηση των Μ.Ο.Π. και των Σ.Π.λ. κ.α. -πιο

πρόσφατα. λυτό πάντως που ουσιαστικά καδορtζει τον χαρακτήρα των

επtσημων πο~ιτικών ρύδμισης ειναι η στ~ριξη στις τεχνικές και

δεσμικές π~ευρές των διαδικασιών ανάπτυξης του χώρου (νόμοι

κιν~τρων, δημόσιες επενδύσεις, έργα υποδομ~ς, κ~π) (Χατζημιχά~ης

1988). Διαδικασιες που όμως στην Ε~~άδα tχουν αποδειχδει ουσιαστ­ικά διαβ~ητές και αναποτε~εσματικtς μιας και τα διάφορα κοινωνικά

στρώματα και ομάδες φαινεται να αντιδρούν στον τεχνικό και

θεσμικό εκσυγχρονισμό της χωρικής οικονομtας με διαφορετικό κάθε

φορά τρόπο και ανά~ογα με τις προσβάσεις που οικοδομούν σε κάθε

περtπτωση στον κρατικό μηχανισμό μtσω τοπικών πε~ατειακών δικτύων

και τις σχετικές "ισορροπtες συμφερόντων" που επιτυγχάνουν. Στον

καθημερινό Τύπο συναντώνται συχνά ειδ~σεις9 όπου τέτοιου ε tδους

"διγόμενα" στρώματα χρησιμοποιούν πο~~ές φορtς και "δυναμικtς"

μεθόδους προκειμένου να εμποδtσουν ~ να ακυρώσουν την εφαρμογ~

κάποιων εκσυγχρονιστικών μέτρων σε 8tματα χωρικών ρυδμtσεων.

Ωστόσο, η αντι~ηψη του παρεμβατικού κράτους που κυριάρχησε

κατά την μετά την 10 ετια του 1960 περιοδο, παραπtμπε ι σε μια

κ εντρική ορδο~ογικ~ τε~εο~ογια σύμφωνα με την οποια μεταξύ

κοινωνtας και κράτους θεωρει ται πως υπάρχει μια σχέση αυτορρύθμι ­

σης (δράσης-ανάδρασης) που αναπτύσσ εται γραμμικά χωρις "διαδ~ά­

σεις" και "παραμορφώσεις" ανάμεσα στα δυό αυτά επιπεδα (σχ.2).

Αυτή η ορθο~ογικ~ τε~εο~ογια, ερμην εύ ε ται διαφορετικά ανά~ογα με

τις διαφορετικtς ιδεο~ογικές προτεραιότητες -πράγμα όμως που δ ε ν

9 Β~έπε πχ τις δυναμικές αντιδράσε ις εργαζομένων στις απόπειρες μετεγκατάστασης ρυπογόνων μονάδων της λττικ~ς ("Τα Νtα"

17- 3- 89) ~ την ακόμα πιο "χαρακτηριστικ~" περιπτωση κατάΑηψης αστυνομικού τμ~ματος απο οικοδόμους της Χα~κιδικ~ς επειδ~ ο αστυνομικός διευδυντής εμπόδιζε την αυθαιρετη δόμηση στην περιοχή ("Καθημεριν~" 5-1 - 91).

2 19

220 Τι:χ \'. Χ ροv. Α . 1992, Τόμ. 12. Τιίzο~ I

μεταβάΛΛει στην πραγματικότητα την ουσια της. Παραδειγματος χάριν

δεν α~Λάζει η ουσια του προβΛήματος αν κάποιος δεχδει ότι αυτός ο

ορ~οΛογισμός αφορά στην συνοΛική κοινωνική και οικονομική οργάνω-

ση του χώρου με στόχο την

(όπως ισχυριζονται οι αστοι

δεχδει, αντιδετα, ότι αφορά

επtτευξη του "γενικού συμφέροντος"

θεωρητικοι του σχεδιασμού), ή αν

στον ορδοΛογισμό της ιδιωτικής συσσώρευσης και της αναπαραγωγής

παραγωγής στο χώρο (όnως δέχονται

στlς). Και στην μια, και στην άΛΛη

των καπιταΛιστικών σχέσεων

γενικά οι "ορδόδοξοι" μαρξι­

περιπτωση, παρά την επιφανει-

ακή διαφορά τους, στην ουσια οι απόψεις ταυτtζονται στην κοινή

παραδοχ~ της εξωτερικότητας κοινωνιας και κράτους και στο τεΛεο­

Λογικό αξιωμα του ορδοΛογισμού σαν γενικού "μετρικού κανόνα~ που

ορtζει αυτόματα τις σχέσεις κοινωνtας και κράτους, ή τις σχέσεις

κοινωνικών τάξεων και 'κράτους.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ANArKEE

κοινωνικό μήνυμα ~--------~--~--->

ποΛιτική απάντηση < .

~----------~ ρύδμιοη-σχεδιασμός

ΚΡΑΤΟΕ

Εχ.2. ,ΟρδοΛογική αντιΛηψη του κράτους και των σχέσεων του με την κοινωνια.

Fig.2. R~tional conception of the state and of its relat~ons to socιety.

3.2. tiΔTPA ΚΑΙ ΜΒΧΑΝΙΕΗΟΙ "ΑΙΑθΔΑΕΗt" TBt ΠΟΔΙΤΙΙΒt tXRΛIAtMOY

ΚΑΙ Η ΑΟΜΗ ΤΟΥ "tKIOΛOYt KPATOYt"

Η εργασια υποστηρtζει τη βασική υπόδεση ότι στην πραγματικότητα η

κατάσταση ειναι ηιο περιπΛοκη και βέβαια Λιγότερο τυπική απ'αυτήν

που δεωρούν τόσο οι τεχνικές-ορθοΛογιστικές όσο και οι ορθόδοξες

μαρξιστικές προσεγγtσει ς του κράτους. Το κύκΛωμα " κοινωνικό

μήνυμα-πολιτική ρύδμιση" 1rερνά μέσα απο μια σειρά διαδοχικά

"φιΛrρα"-μηχσνισμούς που φαtνονrαι απΛουστευτικά στο σχ.3, και

που ακυρώνουν την ιδεατή βάση του ορθοΛογισμού, άσχετα απο το εαν

ο ορθοΛογισμός αυτός νοειται σαν μια "α-ταξική" (εξω-ιστορική και

εξω-κοινωνική) κανονισ1ική (nor•ative) και τεχνική βάση παρέμβα­

σης και ρύθμισης, ~αν νοεtται, αντιδετα, σαν ο ορθοΛογισμός των

σ1όχων και των επιίlογών μιας κοινωνικής τάξης -ή ενός συνασπισμού

τάξεων- ηου μέσω του κράτους και των ρυδμιστικών του μηχανισμών

ι:.ηιζηΗ~ την υΛο1ιοtησιι των άμ~·σων ή μακροπρόθεσμων οικονομικών της

συμφερόντων. Παρά το ότι το σχήμα 3 φαtνεται να αποτεΛει δεtγμα

1 ~ι:IΙ (ΊΙΙ' ι>ΙΙ - Α. G rcccc. 1992, Vol . 12. ο I 22 1

στρουκτουρα~ιστικ~ς "νραφ~ς", δεν βρ~καμε ά~~ο πιο πρόσφορο τρόπο

νια να σκΊ.αγραφ~σουμε αυτή την κοινωνικ~ ρυ/Ιμιστικ~ "οντότητα"

που ονομάσαμε στην αρχ~ "σκιώδες κράτος" και η οποια παιζει

ουσιαστικό ρό~ο στην δημιουρνια των πραγματικών αναπτυξιακών

επι~ονών και των χωρο-κοινωνικών μορφωμάτων της σύγχρονης ε~~ηνι­

κ~ς κοινωνιας και οριζει τις πρανματικtς επιπτώσεις των συμβατι­

κών χωροταξικών ποΑιτικών. Ας σημειω/Ιει, επεξηγηματικά, ότι το

κύκΑωμα και τα "φιΑτρα" του σχ~ματος δεν αποτε~ούν μια γραμμικ~

α~~η~ουχια δράσεων και επιρροών απο την κοινωνια των πο~ιτών προς

το κράτος, ούτε tνα μονοσ~μαντο προσδιορισμό του ενός απο το άΑ~ο

-όπως ισως για Αόγους απΑούστευσης φαινε ται στο σχ~μα. Στην

πραγματικότητα υπάρχουν αντιστροφες και πο~~απΑtς επιρροlςfπρο­

σδιορισμοι -πχ. απο το κράτος και τους μηχανισμούς του προς την

κοινωνια- με αποτt~εσμα, ποΑ~tς κοινωνικtς ανάγκες να προσδιορι­

ζονται και να αποκτούν υ~ικ~ υπόσταση όχι μtσα απο αυτόχ/Ιονες

κοινωνικtς δυναμικtς, α~Αά μtσα απο κρατικtς επι~ογtς. Βπιρροtς

επισης και προσδιορισμοι αναπτύσσονται και ανάμεσα σε επιμtρους

μηχανισμούς-•φιΑτρα", στο βαΒμό που οι μηχανισμοι αυτοι παρότι

μπορει να αποτε~ούν στοιχεια ενός ενιαιου /Ιεσμικού χώρου (πχ.

διάφορα Υπουργεια ~ διάφορες υπηρεσιες ενός Υπουρyειου) δια/Ιtτουν

ταυτόχρονα διαφορετικούς βα/Ιμούς σχετικ~ς αυτονομιας απ' τις

κεντρικtς επιΑογtς.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ κοινων. μ~νυμα

παραγ.q:ι,tσειςι-.,---> - : ->­κοΊ.ν.τάι;εις συγκρQύσεις • αντιφασεις ανάγκες :

- >--. -->-

• • ::::::::::::::::::::::::::::::::::::

iiii!iii!iiiiiiiii!!i!H!H!iii!ii!i ~~-->---:-->----

(Β)

• • • : (Β)

ΚΡΑΤΟΕ

• >----~ • * • • • (Γ) • •

(Α)

1111111 IIIIIIΙ<Δ >

,__ _______ π_ο_~_ι_τ_ι_κ ~ ρύ/Ιμ ι ση αποφάσεις σχεδιαgμού

(στόχοι -μtτρα)

Εχ.3. Β δομή της πο~ιτικ~ς των κρατικών ρυΙΙμισεων.

Fig.3 . The structure of regulatory policies .

tΟτρο (Α):

Μtσα απο την δομ~ και την δυναμικ~ του κοινωνικού συστ~ματος

Τεχν. Χρο'' Α . 1992. Ηψ 12. Τr.iοχι>.; Ι

παράγεται ~να σύστημα αναγκών μ~ρος του οποιου επιζητά και

χωρικ~ς ρυδμισεις. Το σύστημα αυτό αναγκών μπορει να γtνει

αν~ικειμενο ποΛιτικής ρύθμισης μόνο στο βαδμό που "μετατραπει" σε

κοινωνικό αιτημα, σε "μ~νυμα" δηΛαδή της κοινωνιας προς το

κράτος. Βασικός παράγοντας μιας τ~τοιας μετατροπής ειναι ο φορ~ας

αυτού του μηνύματος, που συνιστά το πpώτο "φtΛτρο" οποιο "διοχετεύονται" οι ανάγκες και τα αιτήματα προς

(Τύπος, ΡαδιοτηΛεόραση, διαδηΛώσεις, σύΛΛογοι και

μ~σα απ'το

το κράτος

επιτροπ~ς,

ποΛιτικοι φορεις, κΛπ). Τtποτα ωστόσο δεν βεβαιώνει ότι αυτό που

"παράγεται" σαν κοινωνικό α[τημα προς το κράτος αντανακΛά και

οτην πραγματικότητα την (δια την δομή των αναγκών. Το φLΛτρο

αυτό, μπορει δυνάμει να διαμεταβιβάζει επιΛεκτικά εκεtνες τις

"κοινωνικ~ς εισροές" που για τους δικούς του ιδιαιτερους Λόγους

δεωρει ως πΛέον επιδεκτικές κρατικής ρύδμισης. Χαρακτηριστική

ηεριπτωση τέτοιων επιΛεκτικών "φιΛτραρισμάτων" αποτεΛούν τα μέσα

μαζικής επικοινωνtας (ΜΗΕ) που αποτεΛούν σήμερα τον βασικό φορέα

διαμεταβtβασης κοινωνικών αιτημάτων προς το κράτος.

t(jιτρο (Β):

Ακόμα όμως και αν το κοινωνικό αtτημα διαμεταβιβαστει

αναΛΛοιωτο προς το κράτος, παρεμβάΛΛεται ένα δεύτερο "φtΛτρο" -το

φtΛτρο των φορέων Λ~ψης του αιτ~ματος. Οι φορεις αυτοι μπορει να

ε[ναι κομματικοι τοπικοι ~ κεντρικοι παράγοντες της εκάστοτε

κυβερνητικής παράταξης, βουΛευτές, κρατικά στεΛέχη, κΛπ. Ποιός,

όμως, μπορει να διαβεβαιώσει ' ότι το μ~νυμα που οι φορεις αυτοι

διερμηνεύουν σαν αιτημα προς το κράτος, ειναι το ιδιο με αυτό που

~χει παραχδει στην κοινωνια και έχει στη συνέχεια διαμεταβιβαστει

μέσα απ'το πρώτο "φιΛτρο";

tι i'τρο (r):

Ετη συν~χεια το κοινωνικό μ~νυμα διαμεταβιβάζεται σε ένα

rριτο "φtΛτρο" που αποτεΛεtται απο την ποΛιτικ~ και τεχνοκρατικ~

γραφειοκρατεια και ιεραρχια του κρατικού μηχανισμού καδώς και

εξωτερικούς τεχνοκράτες-συνεργάτες (πχ. μεΛετητικά γραφεια,

σύμβουΛοι, κΛπ). Το "φtΛτρο" αυτό επεξεργάζεται το μήνυμα, και

διαμορφώνει τους στόχους και τα μ~σα της σχεδιοποιημένης παρέμβα­

σης. Η βασικ~ Λειτουργια του συνισταται στην "τεχνικοποtηση" του

κοινωνικού αιτήματος, δηΛαδ~ στην μετατροπή του κοινωνικού του

περιεχομένου σε δ~σμες τεχνικών παρεμβάσεων και ρυδμtσεων που

ιιποροuν να εφαρμοστούν χωρικά. Το ότι οι "τεχνοκράτες" του

σχ~bιασμού κατά τις επεξεργασ[ες τους απευθύνονται στην κοινωνια

ιιlυα a1ro κάποιες δεσμοδεΗιμένες ή μη νομιμοποιητικές διαδικασιες

(βΛ. πχ.τα "περιφερειακά συν~δρια", τα "νομαρχιακά συμβούΛια",

Tech. Chron.- Α , Greece, 1992, Vol. 12, Νο I 223

τις ·~αtκlς συνε~εόσεις" και τις "επιτροπlς γειτονιάς" κ~π

ενισχvει μεν την α~~η~επιδραση κοινωνtας-κράτους σε θlματα

χωρικών ρυθμισεων, δεν αναιρει όμως τον βασικό ρό~ο του τεχνοκρα­

τικοv-σχεδιαστικού μηχανισμοό σαν βασικού "φι~τρου" μlσα απ'το

οποιο "εκ~ονικεόεται" και μετασχηματtζεται η δυναμική των κοινω­

νικών αιτημάτων σε απ~ές τεχνικές παρεμβάσεις.

tιίlτρο (Δ):

Αποτε~ει το τε~ικό "φι~τράρισμα" του "τεχνικοποιημένου" και

"εκ~ονικεόμlνου" π~έον κοινωνικοό αιτήματος πριν αυτό "βγει• σαν

πρόταση σχεδιασμού προς την κοινωνtα. Στοιχεtα αυτού του "φι­

~τρου" αποτε~οvν οι φορεις που παtρνουν τις τε~ικlς πο~ιτικlς

αποφάσεις (κυβlρνηση, υπουργεια, Βου~ή--->νομοθετική ρvθμιση).

ttjlτρo (Ε):

Ακόμα όμως και εαν η απόφαση ρvθμισης διερμηνεόει το πραγμα­

τικό περιεχόμενο του αρχικοv κοινωνικοό αιτήματος, παρεμβά~~εται

lνα τε~ευταιο "φι~τρο" το οποιο αποτε~ειται απο τους αρχικοός

φορεις του αιτήματος, ή και απο ά~~ους φορεις (διαφορετικούς

απ'τους αρχικούς που θεωροόν ότι θtγονται (θετικά ή αρνητικά)

απ'την προτεινόμενη ρv8μιση.

Ειναι ~οιπόν φανερό ότι το κύκ~ωμα "κοινωνική ανάγκη----->

κρατική ρύθμιση" δεν ειναι γραμμικό και μονοδιάστατο, α~~ό έχει

ισχυρlς "τοπικlς" παραμορφώσεις και "διαμεσο~αβήσεις" στα διάφορα

"κομβικά σημεια• του, έτσι ώστε να μην ειναι κα8ό~ου σινουρο αν

μια συγκεκριμlνη χωρο-κοινωνική ανάγκη δημιουργεt μια κρατική

"απάντηση" ρόθμισης και σχεδιασμοv νι αυτή την συγκεκριμlνη

ανάγκη ή για κάποια ά~~η υποθετική.

Αυτός ο "άτυπος" ρυθμιστικός μηχανισμός -ή "σκιώδες κράrος"­

βασικά κομβικά σημεια και ~ειτουργιες του οποtου σκιαγραφήθηκαν

σχηματικά πιο πάνω, συνισταται απο εσωτερικές και εξωτερικές

τυπικές και άτυπες "aρθρώσεις" μεταξv του κοινωνικοό σώματος και

του επ[σημου κρατικοv μηχανισμοv -aρθρώσεις που ~ειτουργοόν με

επισημη πο~~ές φορές θεσμική κά~υψη, και συντι3ενται απο άτομα fι

και φορεις. Τlτοιου ειδοuς "α8ρώσεις" πχ ειναι:

(α) Διάφοροι φορεLς ή άτομα με ισχυρlς άμεσες προσβάσεις στην

κεντρική εξουσια (πχ πο~ιτευτlς και οικογενειακά ή τοπικά

κυκ~ώματα πε~ατειακών σχtσεων, διάφοροι τεχνικοι "σvμβου~οι"

κρατικών φορlων με ισχυρlς οικονομικές διασυνδέσεις με

διάφορα συμφέροντα, κ~π).

224 Τεχν. Χρον. Α, 1992, τόμ. 12, Τεύχος Ι

(β) Συ~Λογικοι φορε(ς με έμμεσες διασυνδέσεις με την κεντρική

εξουσια (πχ κ~αδικές οργανώσεις του εκάστοτε κυβερνώντος

κόμματος).

(γ) Διάφορα θεσμοθετημένα συμβούΛια τεχνοκρατών που ~ειτουργούν

συνήθως στις "παρυφές" της επLσημης κεντρικής εξουσtας.

(δ) Διάφοροι κρατικοι και ημι-κρατικοι οργανισμοι που ~όγω

εξ ε ι δ ι κεu~ι ένης ~ειτουργLας · παρουσιάζουν ι σχυρές τάσεις

aυτονόμησης απο τις αποφάσεις της κεντρικής εξουσιας.

(ε) Κοινωνικές οργανώσεις που εκφράζουν ευρύτερα συμφέροντα (πχ

εκκΛησLα, Συνδικάτα, επαγγε~ματικοL σύ~Λογοι, κ~π) που

ακριβώς για τοy Λόγο αυτό έχουν τη δυνατότητα άμεσου επηρ­

ρεασμού του κεντρικού μηχανισμού.

(στ) Τύπος και διάφορα συμφέροντα (ομαδικά ή ατομικά) που εκφρά­

ζονται και διακινούνται μέσω αυτού.

ΊΌ σύνο~ο των "αρθρώσεων" αυτών αναπτύσσει ένα παρά~~η~ο

σύστημα σχέσεων κοινωνLας-κράτους μέσα από αυτοτροφοδοτούμενες

διαδικασ(ες οι οποLες έχουν τη δική τους σχετικά αυτοτεΛή ~ογική,

προάγοντας τους δικούς τους στόχους σε σχέση με αιτήματα που

~χουν τον χώρο και τη σχεδιαστική ρύθμιση σαν πΛαLσιο αναφοράς

και διεκδLκησης. Αυτό φυσικά δεν σημαLνει ότι το κράτος και οι

ποΛιτικές ρύθμισης στις οικονομLες της αγοράς εLναι "ουδέτερες"

ως προς την δυναμική των κοινωνικών σχέσεων όπως δέχονται απρο­

β~ημ~τιστα οι διάφορε~ τεχνοκρατικές και ορθοΛογικές θεωρήσεις.

Δεν σημαινει όμως παράΛ~ηΛα και ότι υπάρχει μια άμεση αντανακ~α­

στική σχέση α~ΛηΛεξάpτησης οικονομLας και ποΛιτικής του τύπου

"βάσης-επικοδομήματος" όπως δέχονται επισης απροβ~ημάτιστα οι

οπαδοι της ''ορθόδοξης" μαρξιστικής ά11οψης. Αυτό σημαLνει απΛά οτι

η δημιοιιργ(α και ίlει τουργLα των παραπάνω αφανών -αί\Λά δομικών­

οχ ~ οεων h ε ν μπορΕL να ερμηνευθει αποτεΛεσματικά με βάση μόνο τα

εννοιοΛογικά εργαίlεια των τυπικών "θεωριών του κράτους" (ορ8όδο­

~η~ μαρξιστικής ή μη-μαρξιστικής κατεύθυνσης). θεωριών που έχουν

αναπτυχ8 ε L σε άίlίlες κοινωνL ες κάτω απο διαφορετικές συνθήκες για

νΗ ι:.pιιrινF:ι'ιοοΙΙν χαρακτηρισ-τικά φαινόμενα των κοινωνιών αυτών. Η

"αnροβίlrιμάrιοτη" χρήση τέτοιων θι::ωρητικών εργα~εLων σε άίlίlες

nυν/Ιiιιr. Ες, <~χι μόνο δημιουργ ε ( αξεπέραστα προβίlfιματα μεθόδου , αίl~ά

ΚΗι εμποδLζει την παραγωγή ρFαίlιστικών απαντήσεων σε συγκεκριμένα

- F. Jιι.ηiιιιιηα fι ιραινόμενα της πραγματικότητας. Το ερώτημα που τLθετα ι

ιr.nι~ συν~πΕια, δεν εLναι το εάν ο~ κρατ ι κές ρυθμισεις έχουν ή όχ ι

Tech. Chron.- Α . G reece, 1992, Vol. 12, Νο I 225

κοινωνικό περιεχόμενο που εκφράζει συγκεκριμένες συγκροτ~σεις και

δυναμικές κοινωνικών και οικονομικών συμφερόντων. Η απάντηση

εLναι δεδομένη και δετικ~. Το ουσιαστικό κατά τη γνώμη μας

ερώτημα εLναι το πώς

' συμφέροντα μέσα απο

διαμεσο~αβούνται

τυπικές ~ άτυπες

τα συγκεκριμένα

μορφές πρόσβασης

αυτά

στον

κρατικό μηχανισμό, ποιά εLναι τα συγκεκριμένα αuοτε~έσματα σε

κάδε περLπτωση ρύδμισης και ποιές οι επιπτώσεις στη δυναμικ~ της

χωρο-κοινωνικ~ς ανάuτυξης και στην καθημεριν~ γεωγραφLα της ζω~ς

στα διάφορα χωρικά επιπεδα.

ΧωρLς να δέ~ουμε να δώσουμε περισσότερες προεκτάσεις στο

πρόβ~ημα της οικοδόμησης μιας "ειδικ~ς· ενα~~ακτικ~ς προσέγγισης

του κρατικού φαινομένου στην Ε~~άδα, μπορούμε να διατυπώσουμε τη

βάσιμη υπόδεση ότι η δημιουργLα άτυπων ~ σκιωδών μορφών κρατικού

παρεμβατισμού, δα πρέπει να αναζητηθει στην τrεριοχ~ της ιστορικ~ς

συγκρότησης της ε~~ηνικ~ς κοινωνLας, και ειδικότερα στις ιδιόμο­

ρφες παραμέτρους αυτ~ς της συγκρότησης κατά την μεταπο~εμικ~

περιοδο. Τρεις τέτοιες ερμηνευτικές παράμετροι uιστεύουμε ότι

εLναι οι π~έον βασικές:

(1) Ο καθοριστικός ρόΛος της Λεγόμενης άτυπης οικονομLας (~

παρα-οικονομLας) στον καθορισμό των οικονομικών μεγεδών του

εΛΛηνικού χώρου (β~. Νεγρεπόντη-ΔεΛιβάνη 1990) καδώς και στη

συγκρότηση των κοινωνικών συμφερόντων και των ενα~~αγών τους

στην επLτευξη συναινετικών ~ συγκρουσιακών καταστάσεων

ανά~ογα με την εκάστοτε οικονομικ~ συγκυρια. Καταστάσεων, οι

οποLες μη όντας οργανικά συναρθρωμένες με φανερές μορφές

δραστηριότητας, αναζητούν πο~ιτικές διεξόδους ρuδμισης μέσα

απο "αφαν~" κανάΛια προσβάσεων στην κεντρικ~ εξουσια που

πραγματώνονται μέσα απο "προσωποποιημένους" άτυπους δεσμούς

(προσωπικές και οικογενειοκρατικές διασυνδέσεις, πεΛατειακά

δLκτυα, κ~π) (βΛ. Ηουζέ~ης 1978, ΤσουκαΛάς 1986). Σ' αυτά τα

πΛαLσια, οι άτυπες και πεΛατειακές μορφές ενσωμάτωσης των

μαζών στις πο~ιτικές των αποφάσεων αποτε~ούν τυπικό δειγμα

των κοινωνιών της καπιταΛιστικ~ς περιφέρειας με αδύνατη και

ανορδοΛογικ~ βιομηχανικ~ δομ~. έΛΛειψη ποΛιτικών ουσιαστικού

εκσυγχρονισμού και παρουσια εκτεταμένων άτυπων μορφών οικο­

νομικ~ς δραστηριότητας.

(2) Η πεΛατειακ~ σχέση -σαν άτυπος δεσμός πρόσβασης του ατόμου

στη "συΛΛσγικ~ βούΛηση•- Λειτουργει πο~ύ ευρύτερα πέρα

αu'την ικανοποιηση μεμονωμένων οικονομικών συμφερόν1ων.

Λειτουργει σαν ένας βασικός μηχανισμός ανάσχεσης των τάσεων

δημιουργLας συΛΛογικ~ς συνεLδησης και των ανάΛογων κοινωνι-

226 Τεχν. Χρον. Α , 1992. Τι'ψ 12, Τεύχος I

κών θεσμών που 8α μπορούσαν -κάτω απο ά~~ες περιπτώσεις- να

επιβά~~ουν ορδο~ογικές ρυδμ(σεις στην οικονομια, την κοινω­

ν(α και την χωρικ~ οργάνωση. Π ~ειτουργια των αντιφάσεων του

ε~~ηνικού κοινωνικού σχηματισμού, δεν φαινεται να οδηγε( στη

δημιουργια οργανωμένων κοινωνικών θεσμών α~~αγ~ς , παρά μόνο

στο βαθμό που αυτό "εντάσσεται" στη σφα(ρα των ατομικών

επιδιώξεων ~ στη σφα(ρα της κpατικ~ς -ισχυρά κομματικοποι­ημένης- ~ογικής. Ηε ά~~α λόγια, στη σύγχρονη Ε~~άδα δεν

φα(νεται να υπάρχουν οιισιαστικοι "ενδιάμεσοι 8εσμο(" μεταξύ

ατόμου και κράτους (δη~αδ~ ρυθμιοτικο( θεσμοι της ~εγόμενης

"κοινωνιας των πο~ιτών") που δα μπορούσαν να παιξουν έναν

εξυγειαντικό ενδιάμεσο ρυ8μισrικό ρό~ο και να στηρ(ξουν

διαδικαο{ες ορδο~ογικού σχεδιασμού. Σ'αυτά τα π~αισια, οι

αντιφάσεις, οι ανάγκες και τα προβΛ~ματα που απορρέουν απο

την δυναμικ~ της οικονομικο-κοι νωνικής και χωρικ~ς ανάπτυ­

ξης, Fπιζητούν ρυδμισεις αποκ~ειοτικά ~ σχεδόν αποκ~ειστικά

ειτε στη μια σφα(ρα ειτε στην ά~~η. Πράγμα που ερμηνεύει

τόσο τις τάσεις ατομικισμού (προσωπικής επι~υσης αιτημάτων),

όσο και τις τάσεις κρατισμού και αναπαραγωγ~ς των πελατεια­

κών Λογικών πρόσβασης rων ατόμων στο κράτος.

(J) 11 μικρομεσαια υπόσταση του ε~~ην ικού μεταπο~εμικού αναπτυ­

ξιακού "μοντέΛου" (βλ.ΤσουκαΛάς 1986), αποτελει μια ακόμα

βασική παράμετρο του όΛου προβΛήματος. Παρά τη συγκέντρωση

κεφαλα(ου που παρατηρε(ται σε ορισμένους παραγωγικούς τομε(ς

και κΛάδους, το εθνικό παραγωγικό σύστημα εξακο~ουδει να

κυριαρχεtται απο μικρο-μεσαιες κατά κύριο Λόγο επ ιχειρήσεις

χαμηλής παραγωγικότηrας εργασιας και χαμrιλού κεφα~αιουχικού

και τεχνοΛογικού εζοπλισμού (Βαtτσος , rιαννιτσης 1967). Η

"αβ(βαιη" δομή αυτού ιου συτ~ματος μέσα σΈνα διεδνές οικο­

νομικό π~ριβάί\Λον που κυριαρχεtτα ι απο τον σκληρό ανταγωνι­

σιιό και ιrιν υψrιλή τεχνο~ογική F'ζειδικευση, δημιουργει αντι­

στοιχα "αβέβαιους" οικονομικούς, εργασιακούς και κοινωνικούς

ρό~ους οια στρώματα εκει να της ε~~ην ι κής κοινων(ας που

8(γονται απΊον ανrαγωνιuμό και τον τεχνολογικό εκσυγχρον­

ι~ιό τη~ "αραγωγικ~ς bιαδικασ(ας -ανεξάρτητα απ'το εαν ειναι

ιδιοκτ~τ~ ς ~ απλο( χρήστες των μέσων παραγωγ~ς. Αυτ~ η

uβfβσιη hομή ρόλων ~νισχύει την άτυπη προσφυγή ομάδων και

α ι όμων στο κράτος για την αποκόμιση προνομιακών ρυθμισεων

χρrιματοοικονομικού ~/και θεσμικού χαρακτήρα (πχ. "ρύδμιση"

χρrών, "ε ιbικές" δανειοδοτήσεις , νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων ,

ιιιιρά:τ υπ~ς ανεγέρσειc, ξενοδοχειων σε ζώνες οικιστικού εΛέγχου

ό 11ως σrην nι;:p(Ητωση της Carella-Cαretta , κ.α.). Εtτε ακόμα

Tccl1 CΊ1ron - Α , G recce, 1992, Vol. 12, Νο I ~----------------------

περιπτώσεις lμμεσης προσφυγής στο κράτος για την παρεμπόδιση

~ήψης αναγκαtων μlτρων τομεακού και χωρικού εκσυγχρονισμού

της ε~~ην ικής οικονομtας (πχ. κατα~ήψεις εργοστασιων που για

περιβα~~οντικούς ~όγους πρlπει να μετεγκατασταθούν εκτός

Αττικής, να εξορδο~ογtσουν την παραγωγική τους διαδικασια

και να ανανεώσουν τον τεχνο~ογικό εξοπ~ισμό τους, κατα~ήψεις

αστυνομικών τμημάτων που εμποδtζουν την αυθαιρετη δόμηση σε

παραδεριστικlς περιοχlς, άρνηση επενδύσεων μlσα σε βιομηχα­

νικlς περιοχlς της ΕΤΒΑ για ~όγους αποφυγής ε ~lγχου, κοκ).

Και στη μια και στην ά~~η περιπτωση, ενισχύεται η αδυναμια

πρόταξης ορ8ο~ογικών ρυθμtσεων με κοινωνικό χαρακτήρα και

άρα ενισχύονται οι άτυπες ~ειτουργtες και "ρυδμtσεις" του

"σκιώδους κράτους".

Για ό~ους τους παραπάνω ~όγους, κάποιος που ζει στη σημερινή

ε~~ηνική κοινωνια και επιδυμει να ρυθμtσει ορθο~ογικά τη ζωή του,

δεν μπορει παρά να διακατlχεται απο lνα μόνιμο συναtσδημα ανασφά­

~ειας και υποβόσκουσας βtας. •aινεται ότι η ε~~ηνική κοινωνια

περνάει ραγδαια απο την φάση ανάπτυξης των δεσμών κοινωνικής

συνοχής σε μια φάση διάρρηξής τους και επιβο~ής εξατομικευμlνων

σχlσεων βασισμlνων στην ~ονική του δικαιου του ισχυροτlρου

σχlσεων που φαινεται να διαπερνούν όχι μόνο τις ατομικlς πρακτι­

κlς, α~~ά και την ~ονική συνο~ικότερων κοινωνικών και πο~ιτικών

οργανισμών. Β aποδόμηση του κοινωνικού σώματος και των συ~~ογικών

θεσμών και η επικυριαρχtα μηχανισμών ανομtας, συνιστά βασικό

ανασχετ ικό παράγοντα στην ανάπτυξη και την εφαρμογή των τυπικών

παρεμβατικών θεσμών του σχεδιασμού, δεδομlνου ότι οι 8 εσμοι αυτοι

απευθύνονται σε οργανωμlνα κοινωνικά σύνο~α και μεγ l θη και όχι σε

εξατομικευμlνες και άτυπες διαδικασιες.

4. ΑΗΤΙ ΒΠΙΔΩΓΩΥ

Το να εξαχθούν συμπεράσματα απο την ανά~υση που προηγήθηκε εtναι

μά~~ον δύσκο~ο, μια και τα σχετικά ερωτήματα απ~ά και μόνο θtχτη-

καν σε lνα αφαιρετικό επιπεδο προσlγγιοης. Εκεtνο πάντως που

εtναι περισσότερο απο σιvουρο, εtναι το ό1ι η χωροταξική ποaιτική

και ο σχεδ ιασμός στην Β~aάδα δεν μπορει να ιιροσεγγtζεται απρο­

β~ημάτιστα, ώς εαν δη~αδή να επρόκ ε ιτο για κεUνσιανού χuρακ1ήρα

ρυθμισεις ενός τυπικού παρεμβατικού "κράτους πρόνοιας". tαινεται

ότι η ε~~ηνική περtπτωση "αντιστlκεται" σθεναρά σε κάδε προσπάθ­

εια ερμηνευτικής ταξινόμησής της σε κάποια απο τα πριν δοσμlνη

θεωρtα του

απαιτειται

κράτους

π~ή8ος

και του σχεδ ιασμού, και πως κατά

ακόμα θεωρητικών και εμπειρικών

συνέπεια

εργασιών

227

228 ________________ Τ_cχ::.Ι'. Χρu~Ι992, Τόμ. 12, Τεύχος I

/

προκειμένου να διαμορφωθούν τα κατά~~η~α εννοιο~ογικά και ανα~υ­

τικά "εργα~εια• και να οικοδομηδούν οι κατά~~η~ες σχο~ές σκέ~ης.

Οα πρέπει ακόμα να αντιμετωπιζεται με αρκετή επιφύ~αξη η "wροφα­

νής" ~ονική των κεντρικών ρυδμιστικών wαρεμβάσεων που παραπέμπει

στο "αδιαμφισβήτητο" του τεχνικού-ορδο~ογικού επιχειρήματος στην

οργάνωση των χωρο-κοινωνικών σχέσεων, ειτε το επιχειρημα αυτό

αφορά στην οργάνωση συνο~ικών μεγεδών; ειτε στην οργάνωση των

συμφερόντων μιας συμπαγούς κοινωνικής τάξης ενάντια στα συμφέρο­

ντα μιας ά~~ης. Τα πράγματα ειναι πιο περιπΑοκα, οι ρυδμισεις όχι

πάντα "προφανεις• και οι κοινωνικές δυναμικές που τις επιβά~~ουν

εςαιρετικά ρευστές και μεταβαΑ~όμενες.

ΒΙΒλΙΟΓΡλtΙλ

1. λνδικοπού~ου-Κα~κα~ά,Ε. Κρατικό Παρtιιpααη και Περιφtρειε~: Η

Ρύδιιιαη του ΠεριφερΕLακnύ Χώρο11 στην ΒΗ4δα. Διδακτορική

Διατριβή λ.Π.θ. Παρατηρητής, θεσjνικη, 1984.

2. ΑνδρικοπούΑου,Ε. Καυκα~άς,r. Η Ρόδιιιαη του Περιφερειακού

χώρο11: Αεwρια και Πρακτικό. Παρατηρητής, θεσjνικη, 1985 .

3. λνδρικοπού~ου,Ε . "Οι Μετασχηματισμοι της Περιφερειακής

Πο~ιτικής και οι Προοπτικές των Πο~ιτικών Τοπικής λνάwτυξη­

ς." Wυχάρης, επιμ. (1990), op.cit. σο.310-22.

4 . λndrikopoulou,E. et al. "Spatial Regulation and Foras of

State Interνention in Greece". XXVII Buropeon Conιress of

tbe Reιiopol Sciepces λaaρcjotiρps. Vol. ~. Atbens, 1987,

pp.l-10.

5. Athanassopoulos,C. "The Late Regulations in the Decentraliz­

atiun, thc Local Goνernaent and the Regional Deνelopaent in

Greece" ΧΧΥΙΙ Ruropeon Conιress of the Reιionol Science

Associotiops. Vol . ~. Alhens, 1987, pp.25-42.

ό. J\αt τ σος, Κ. rι αν ν ι τ σης, Τ. Τεχνοί\οη κόc Μετααχnιιατισι•όc και

ΩLΚονοιηκό λy4π"{ιι'ξη Gutenberg, λδήνα, 1987.

7 . Dluaenίeld, Β. The Hodern Hetropolis: Its Oriιins. Growth.

Cborocteristics opd Ploppjpι. The Μ.Ι .Τ. Press, Caabridge,

Μιιss., 1972.

Ο. Carnoy,M. Tbe Stote opd Politiςol Tbeρry. Princeton Uniνer­

si1y Prnss , New Jersey, 1904.

9. Fine,B. Harrίs,ι. ΞαναδιαΡ4tονταc το "Ιεφ4ί\αιο". Gutenberg,

Αθήνα, 198(>.

10 . Frankel,B. "On the Stιιte of the State: Harxist 'fheories of

Llιe Slnte λttcr J.eniιιi ιι •." Giddens, Held, eds. (1982),

,ο_μ...c~. pp.257- 76. I I. J.' rί ed•aιιn, J. "Lίte Space and Econoaic Space: Contradictions

Ί ,., 11 . ( Ί11·ο ι1 .- Λ. Circccc. 1992 , Vol. 12, Νο I 229

in Regional Developaent." Πόnn και Περιφtρεια. Νο.3, 1982,

σσ.73-85.

12. Giddens,A. Held,D. (eds) Closses. Pαwer ond Cαnflict: Clos­

sicol ond Cαntewpαrory Debotes. Macaillan, London, 1982 . 13. Glasson, J. An Intrpduction tα Reaionol Plonnina: Cpncepts,

Thepry ond Proctice Hut chinson , London, 1978.

14 . Glucksaann,C.B. ο rκρ4ιιαι και IQ !ρ4τρs. θεμt~ιο, Αθ~να,

1984.

15 . Gore,Ch. Reaions iri Questipn: Spoce, Deνelppwent Tbepry ond

Reaionol Pplicy. Hethuen, London, 1984.

16. Haberaas ,J . Leaitiwotiαn Crisis. Heineaann, London, 1976 .

17. Hadjiaichalis ,C. Uneven Deyelop•ent opd Reaiαnolisa: Stote,

Territory ond Closs ip Sputhern Burppe. Crooa Bela, London, 1987 .

18 . Badjiaichalis,C. Vaiou ,D. "Changing Patterns of Uneνen

Regional Deνelopaent and Foras of Social Reproduction in

Greece." Sαciety opd Spoce Vol. ~. 1987, pp.319-33.

19. Badjiaichalis,C. Vaiou,D. "Flexible Labour Markets and

Regional Developaent in Northe rn Greece." Internotionol

Jpurnol of Urbon opd Reaiαnol Reseorch, Vol • .l!ι. , Νο ι, 1990, pp.1-24 .

20. Καράγιωργας,Δ.Π . Οι ΡLΚοναιιιιι:tc Δειτοιιρyιεc τοtι Ιρ4τριιs.

Παπαζήσης, Αf~να, 1979.

21. Κατσούnης, Η . Ε]ιιατnι•οίtοηκ4 Προβatιιιατα xns Σ:ι)νχρονns Ποίtυι­

κtιs Βπιατtιιιns. Παπαζ~σης, Αθ~να , 1984.

22. Καυκαn4ς,Γ. "Περιφερειακή Ανάπτυξη και Περιφερειακ~ Πο~ιτική

στη Δεκαετ ια του '80: Κρtση ~Μετάβαση σε Νtα Εποχή;" Ψυχάρ­

ης,Γ . επιμ . (1990}, pp.cit., σσ.302-9.

23. Κοντογιώργης, Γ.Δ. ( επιμ .), !ριyωyικts και Πρjtιτικts Διιy4-

μειc στnν Β1jt4δα. Εξάντας, Αθήνα , 1978 .

24. Κουρnιούρος,Β. Κρινωνικο-Οικονομικtι Αν4πτιιςn, :εχεδιααμόc και

ΧωρLΚf.ι Dροααριιοyf.ι: 01α(ριρ AyάjttJaQC ηα τρy Ρόjtρ τριι Μnχανι­

~ Μονογραφtα στα π~αιαια του Ερευνητικού Προγράμματος

"Ο Ρό~ος του Ε.Μ.Ποnυχεχνεtου στην Ανάπτυξ η της Χώρας μ ε

Dροοπτικ~ τον 21ο Αιώνα" (Τομtας: Ανάπτυξη -Χώρος- Περιβά~n­

ον- Οικισμός). ΕΜΠ, Αθήνα, 1990.

25 . Κουρnιούρος, Η . Αy4πχιιςn τρtι Χwροtι και Χωροταςικόs :εχεδια­

αιιόs: Ζnτtιιιατα Βπιaτnιιοηκtιs Μεδόδp11, Σ:ιιατημάτωy Ορααtνηαn~

και ΒπιστnιιοΑοηκns Ιρι,τLΚn~ των θεωρμίιy, Αδημοσιευτη Διδα­

κτορικ~ Διατριβή, Ε.Μ.Π., Αθήνα, 1989.

26. Lenin,V.I . "State and Revolution - The Marxist Theory of the

State and the Tasks of the Proletariat in t he Revolution . " Collection, Morx-EnaeJs-Lenin pn Histpricol Moterio1isa.

2.111 Τεχν. Χρον. Λ . 1992, Τόμ. 12, ΊΊ: i•χιΙ~ Ι

Progress Publishers, Moscow, 1978, pp.525- 78.

27. Μα~οότας,θ. Οικονόμου,Δ. (επιμ.) Προβaήματα λν4πτυξηc του

Κράτους Προνο(αc στην Εί\aάδα: Χωριιctς και Τομεακtς Πρραεyyι­

~ Εξάντας, Αθήνα, 1988. 28. Ηάρξ, Κ. Κριτικtι Ίης Βνεaιανός,tιaοσοφ(ας τρ11 Κρ4τρJΙc και

του Λικ:αιου. Παπαζήσης, Αaήνα, 1978. 29 . Μι~ιμπαντ,Ρ. Το Κρ4τρς στην Καπιταaιστική Κρινωνια. Πο~ύτv­

πο, Αθήνα, 1984.

30. Μοvζ~~ης, Ν . "Ταξική Δομή και Σύστημα Πο~ιτικής Πε~ατεtας: Η

Περιπτωση της Ε~~άδας." Κοντογιώργης (επιμ.), (1978), ΔΡ=

'dt...., σσ.115-50. 31. Μπιrσάκης, Ε. Β tύαη στη Λιαaεκτική tιaσσσφια Σύγχρονη

Εποχή, Αθήνα, 1984.

32. Νεγρεπόντη-Δε~ιβάνη,Μ. Β Ωικσνσιιια της ΠαρασικονομLαs στην

Εaaάδα. Παπαζήσης, Αθήνα, 1990.

33. Πετμε ζ ιδοv,Μ. ΤσοvΛοuβής ,Λ . "Οψεις Κρατικού Προγραμματισμού

στην Ε~~άδα: Ιστορικ~ Συνtχεια και οι Επιπτώσεις της Κρι­

σης." Ψυχάρης, επιμ. (1990), op.cit., σσ.288-301.

34. O'Connor,J. Ihe ~iaι:ol Cι:iaia gf ±he S±o±e. St.Martin's Press, New York, 1973.

35. Offe,C. Coπ:tι:odiι:tioπs of ±he Welfoι:e S±o±e. Hut chinson, Loιιdon, 1987.

36. Offe,C. Ronge,V. "Theses on the Theory of the State." Gid­dens, Held eds. (1982), gp.ι:i:t., pp.249-56.

37. Που~αντζάς, Ν . Ποaιτιιcή Εξρυσια και Κρινωνικtς Τάξεις,

θεμt~ιο, Αθήνα, 1982.

38. Smilh, Ν. Uueνeπ Deνelopeenj;: No:tuι:e, Copitol aπd tbe Pι:o ­

duι:tioπ of Spoι:e. Basi l Dlackwell, London, 1984. 39 . St~thakis, G. Iudustι:ia] Deνelopaen:t and j;he Reeioηal Pι:ob­

lea: The Cose of Gι:eeι:e. Unpublished Ph.D The s is , University Nc wcaat le Upon Tyne, U.K . , 1983 .

40. Τσάρrας, Π . Ερ.ε.uνα νια τα Κοινωνικά Χαρακτηριατικ4 της

λπααχόaησης -Ηεatτη ΙΙΙ: TotJpLQιιός και λyροτική ΠοaΙΙδραστη­

pιότητα. Ε . Κ .Κ.Ε., Λ8~να, 1991 . ~ Ι . ΤηοuκαΛάς, Κ. Κρ4τος Κοινωνια Ερνασια στη Ηεταποaεμική

Eaaάδa. θεμέλιο, Αθήνα, 1906. ν.ιϊ1Ιιιηcοuι·Ι.,Ρ-Μ. Wben Hoι:xis±s

Preι;s, New Ί'urk, 1906 . Do Reseoι:ι:bL Greenwood

W a s s e rι h ο ν e n , ι . ...I_..h..,.e...__.Sue<J±ι..:±......_l e ..... a..,e.ιιnιJ.±~ .... S;ι,ιy~s.._t,_e ..... a_...,a..,nu.d._.S;ι,~Oιι.JCiό..l..i .u.o.::-~EιJOC;.s.OuDuo.u•L1ι...ι.;." ι:

l:.o.ι:aα:tion; The.__.C.ose of Gι:eeι:e. Unpublished Ph.D. Thesi s , \Jnίνιπsily ιι J Ι.οndιιιι, L.S.E., l.ondon, 1900 .

44. Wol ch, J . R. "The Shadow State: Transfor•ations in tbe Volun­ιnι · y Sector." Wol c h, Dear , e ds. (1909), op.ι:i:t., pp . 197-22 1.

Tcclι ( Ιιι ο ιι \. ( ιι ~~ι:c. 1 99~. \"ο Ι 12. \ιο I 231 ----------------------------------------

45. Wolch,J.R. Dear,M. (eds .) The Power of Geoιrophy: Bow Terrj­

tory Shopes SocioJ Life. Unwin Hyaon, Boston, 1989.

46. ΧατζιμιχΔ~ης,Κ. "Νεοε~~ηνικό Κρότος, Περιφερε ιακΛ Πο~ιτικΛ

και Κοινωνικός Ε~εγχος". Στο Ηα~ούτας, Οικονόμου, επιμ.

(1988), op.cit., σσ.115-4θ.

47 . ~υχόρης,Γ . (επιμ.) Οι ΔειτοuρyLεc του ΚρΔτουc σε Οεριοδο

ΙρLqης: θεωρLα και Βaaηνικό Ειιnειρια. Ιδρυμα Σόκη Καρόγιωρ­

γα, Α8~να, 1990.

ΗΔΙΑΣ Α. ΚΟΥΡΔΙΟΥΡΟΣ

Αρχιτ tκτων -Πο~εοδόμος , Δρ.ΕΜΠ

Σαρανταπόρου 40

Χο~αργός Α8ήνα 155 6 1

2.12 Τεχν. Χρον. Α. 1992, τόμ. 12, ΤεiJχος Ι

ASPECTS OF STATE AND SPATIAL REGULATION ΙΝ GREECE: ΟΡΕΝ QUESTIONS AND HYVOTHESES

By Elias Kourliuuros

An exiended

This pnper tries to tackle with

tions between state apparatuses

postwar Greece. We assert that

typical rational state planning

51!88ΩΓ~

the problea of the hidden rela­

and spatial planning policies in

the wide-spread notion of a

is an ideological ayth, widely

used for supporting and legitiaizing

practices which in · reality are being

lhe spheres of articulation of the

call a "shadow state".

socio-spatial structures and

developed and reproduced in

typical state with wbat we

Tbe reproduction of those hidden relations is grounded -aaong

other things- upon the charecterislic aabiguity prevailing in the

Gτ·eek spatial developaent and planning literature -and especially

iιι those conceptual fields concerned with the nature of "space"

and territorial developaent, the aeaning of developaent policies

aod lhe role ο( the state ίο planoing.

The aosι profound featur e of the spatial developaent process in

postwar Greece, has been the "transaission" of the "rationality"

concept froa the area ot the individual econoaic actors to the

nrca of slate interventίonisa (rational statisa). This trans­

mίssion has led to the wide - spread adoption of a "rationality

Lcleolo~y· principle according which there exists a linear self­

balancing external relationship between state and society, -a

relatioιιship in which giνen s ocietal "aessages" always lead to

ratlonal political and pJanning "responces". This "rationality

lelσolugy" hn s been perceiνed nnd interpreted in differentiated

Leras - according to th e differenL ideological platforas adopted

by "bourgcois" and aarxist theorists and/or political decision

mnke rs and planners of νarious persuations. However, in aethodo­

lo~icnl l~ras, it aakos no considerable di(ference whether

"rσtionality" is perceived as an inherent characteristic of the

s tdtn's r e Rula1.ory

.ιι~C ΙJΙΙΙΙI n"\. ί on and

μrΊιιlιιι : t i un ιιc: r· oss

policjes, or as the "rationaJity" of capital's

reproduc tion ot the capitalist relatioos of

space. Bolb casPs bave heen grounded on tbe

d~s umpli o n οΙ " cxternaliLy " between state and society and of the ccιl ioιιιιlily c : cιnccpt as beiιιι;( a general "aetric rule" governing

Tech. Chron. - •Α, Greece, 1992, Vol. 12, Νο I

auto•atically the reciprocal relations between society and state,

or those between social classes and the state.

We reject these rather si•plistic assu•ptions on the grounds of

the existence of various "filtering •e chanis•s" whi ch •ediαte and

distort the noraal flow of the "circuit": social needs/pressures (inputs) - political responces (planning outputs) at various

"points" of tbis circuit -filtering •echanis•s which for• the

"hidden structure" Qf the so called "shadow state". These tilter­

ing aechanisas can be attributed to: (a) the "carriers" of the

socia l "aessage" (e.g. the Hass Hedia, lhe trade unions, the political parties and other for•al organizations) (b) the "recip­

ients" of the "aessage" (e .g. centra l andjor local officials of

the governing party, ae•bers of the Parliδ•ent, state servants, etc) (c) the "transforaers" of the social •cssage into a •techni­

cal" e nds - •eans planning co•bination (state's plδnning tecbno­crats and their consultants -planning offices etc) (d) the final

decision-•aking apparatuses (Govern•ent-Parlia•ent) (e) the final

recipients of the •ediated -lhroughout lhose successive filtering

aechanisas - initial socia l •essage.

Within the structure and functions of the "shadow state" various

"actors" are being "represented": Typical state sub-δpparatuses,

foraal organizations with increased aulonoεy fro• the central state ( e.g. the Public Entreprise of Electricity nr the teleco•.

organization -to na•e just δ few), societa l

•ore or less strong and direct influence upon

organizations with

the centrδl state

(e.g. the organizations uf tbe governing and the other parti es,

the locδl autborities, various prufessional societies, etc), labour unions and syndicates, the aass a edia, as well as s aall

groups and persons which aquire excessive political power over

the typicδl state decision ~aking δpparδtus by •e~ns of lucal

and/or central clientelistic networks.

Stressing the all-ί•portant function of lhese "groups" of actors

in tbe •aking of the state's planning decisions, does by no way iapose the adoption of δ "aanageriali st• or "plurδl ist­

corporatist" theoretical vicw of the state -a view t hat regards

the c apitaJist state as an "a-sociαl" and "δ -hi storical" (techno­

cratic) aechani s •. But on the other hand we cannot agree wit h the

orthodox aarxist vi e ws that tend to conceplualize the state

unproble•δtically as a passive ele•ent in the econoai c base ­superstructure reflective relationship. We accept the notion ot

233

2.14 Τεχν. Χρο\'. Α . 199~. lι'ψ . 12, Τείιχος Ι ----------------------------~~-----

the state's "class nature" in capitalisa, but it is definitely nnt enough

detailed in hoth Lheoretical and practical teras for a aore

understanding of concrete spatial planning cases. The

8ost i•portanι is ιο detine paraιιιeters of this "class

ιιιanifestιιtions- 1\S WC 1\

in each concrete case the co•plex nature" -in its spatial/locational

as the aeans hy which tbe νarious

cconomi c and societal interests across space are being •ediatcd and expressed in concrcle planning situations and in tbeir rea\

effects upon the hίstory and geography of everyday life.

The 8()St iιapurlant facLors in the foraation and reproduction of the "shadow staLe" in Greece are:

-The decisive role ot the jnforaal econo•y in deleraining the palhs of nationwL econo•ic growth, as well as in influencing lhe "slructure" of the socidl relαtions and social classes in pustwar Greece. Those relations that are being constructed and

reproduced within the real•s of a less developed -peripheral­cnpita list econoay doainated by infor•al activitles and a weak

industrial base, usually seck to express theaselνes poliLically -

at the level of the state's planning apparatuses- through infor­aal "channels" of "personalized" local and/or central clientelis­Lic rιctworks.

-Those personalized neLworks -as a general rule- tend to cancc l out the for•ation of social conιιciousness and coLiective institutions that could be able to iapose rational planning

Nol utiorιs to tbe endeaic probl~•s of the Greek econo8ic, social and territorial structurcs. The prevailing consciousnesses and insLilutions are either strictly individualistic ln n~Lure, or

strictly statist. Thus, the "rules of the ga•e" are set either as Lhe uutcome nf stricLiy indiνidual practices seeking priviledged

nccesses to the s tate, or, αllernatively, as the outcoae ot the acLions ot lhe ccnlr~l slιιle.

- Tbe production syslea of the foraal econoay has been do•i­ndled so [ar by lhe cxi&lence οί s~αll and aediu•-sized firas wilh Low pruductiνily and low capital and technological equip-IIH! (I I . 'Γh e .. u (I ι; I ! r ι 6 i 11" ι ulur·e econu mi c environmcnt doainaled

οί tbis syste• wilhio an open by strong antagonistic pressures

ίrι Ιlιι! inlι~ r-n.ιl.iunιιl dίνisίon οΙ lnbour, erιtnils cquιιlly "unι:er­

lnιn" ecunoιιιic and ~octal roles tu those social strata that are JH•rιι.ιmι•nl ly Ιlιr·ea tcrιι!ιl lιy Leclιnolol{ίcal dHveJoprιeιιLιι ln pruduc­

t ion. Thcκe unccrldin econoaic "roles" reinforce the cJienLelis­tιι· iΗιιιds of tlιοι.ι• stιιι1ΙΙ wilb the state in order eίther to gain ι· ι ~ rl11in hι!ncfits, or to cιιncel plιιnning regulations aiaing 11t the

rationalization, aodernization and technological developaent of

the econoaic and territorial systea.

On the above grounds we can definitely argue that spatial devel­

opaent planning in Greece cannot be perceived unprobJeMatically -

as a noraal function of a typi ca l keynesian state. We have Lo he

circumspect enough to the profound value of the rational pJanning

principle, regardless of the different ideological fraaewnrks

within which it aay be used -i.e. as a normative criterion tor

organizing socio-spatial systemic wholes, or for organizing the

interests of one social class against the interests of another.

Things are definitely mor e perplexed and the social dynaaics

whi ch "saturate• the typical state - "sbadow state• articulations

are extreaely varying and unstable.

Elias Kourliouros, Architect

Dr. Eng N.T.U.A. (Urban and Regional Planning)

40, Sarantaporoy str.

Holargo s Athens 155 61