ARMENIAN FOLK CULTURE XVII - iae.amiae.am/sites/default/files/database/HAIA1_3-9, 427-439, 504-507.pdfՀՏԴ 71:391/395(=19) ԳՄԴ 008+63.5(5Հ) Հ 241 Տպագր վում է ՀՀ

NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

PROCEEDINGS OF INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

1

ARMENIAN FOLK CULTUREXVII

TRADITION AND MODERNITY IN ARMENIAN CULTURE

FESTSCHRIFT FOR STEPAN LISITSIAN

ON THE OCCASION OF HIS 150TH BIRTHDAY

YEREVANIAE PUBLISHING HOUSE

2018

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱ ՅԻՆ ԱԿԱ ԴԵ ՄԻԱ

ՀՆԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅԱՆ ԻՆՍ ՏԻ ՏՈՒՏ

ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1

ՀԱՅ ԺՈ ՂՈՎՐ ԴԱ ԿԱՆ ՄՇԱ ԿՈՒՅԹXVII

ԱՎԱՆ ԴԱ ԿԱ ՆԸ ԵՎ ԱՐ ԴԻ Ա ԿԱ ՆԸ ՀԱ ՅՈՑ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

ՍՏԵ ՓԱՆ ԼԻ ՍԻ ՑՅԱ ՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 150-ԱՄՅԱ ԿԻՆ ՆՎԻՐ ՎԱԾ ԺՈ ՂՈ ՎԱ ԾՈՒ

ԵՐԵՎԱՆՀԱԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ

2018

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)Հ 241

Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինստիտուտի գի տա կան խորհր դի որոշ մամբ

Խմբագրական խորհուրդ Պավել Ավետիսյան (գլխավոր խմբագիր), Լևոն Աբրահամյան, Գրիգոր Արեշյան, Ռուբեն Բադալյան, Պիտեր Քաուի, Տորք Դալալյան (պատասխանատու քարտուղար), Պատրիկ Տօնապետեան, Միհրան Գալստյան, Սարգիս Հարությունյան, Թամար Հայրապետյան, Լորի Խաչատուրեան, Թեո վան Լինտ, Հարություն Մարության, Արմեն Պետրոսյան, Համլետ Պետրոսյան, Գագիկ Սարգսյան, Ադամ Սմիթ, Ջուստո Թրաինա

Editorial Board Pavel Avetisyan (editor-in-chief), Levon Abrahamian, Gregory Areshian, Rouben Badalyan, Peter Cowe, Tork Dalalyan (assistant editor), Patrick Donabédian, Mihran Galstyan, Sargis Harutyunyan, Tamar Hayrapetyan, Lori Khatchadourian, Theo van Lint, Harutyun Marutyan, Armen Petrosyan, Hamlet Petrosyan, Gagik Sargsyan, Adam Smith, Giusto Traina

Համարի խմբա գիր ներ`Հա րու թյուն Մա րու թյան, Թա մար Հայ րա պե տյան, Սու րեն Հո բո սյան

Հ 241 Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1: Հայ ժո­ղովր դա կան մշա կույթ, XVII: Ավան դա կա նը և ար դի ա կա նը հա յոց մշա կույ թում / ՀՀ ԳԱԱ հնա գիտ. և ազ գագր. ինստ.: Խմբ. Հ. Մա րու թյան, Թ. Հայ րա պե տյան, Ս. Հո բո սյան. – Եր., ՀԱԻ հրատ., 2018. – 508 էջ: (Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1):

Ժո ղո վա ծուն նվիր ված է ազ գագ րա գետ Ստե փան Լի սի ցյա նի ծննդյան 150­ամյա­կին: Նա խա տես ված է հու մա նի տար և հա սա րա կա կան ոլոր տի գիտ նա կան նե րի և հա յոց մշա կույ թով հե տաքրքր ված ըն թեր ցող նե րի հա մար:

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)

ISBN 978-9939-9178-2-5

© ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տուտ, 2018

5

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒ ԹՅՈՒՆ

Ներածություն 91. Ստե փան Լի սի ցյան (ծննդյան 150­ամյա կի առ թիվ) 11 Լի լիա Վար դա նյան

I. ՀԱ ՅՈՑ ՑԵ ՂԱՍ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ԻՆՔ ՆԱ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ՍՐԲԱ ԴԱ ՍՈՒՄ

2. «Թշնա մու» կեր պա րի ձև ա վոր ման մե խա նիզմ ե րը` որ պես՝ բռնու թյան զանգ վա ծայ նու թյունն ապա հո վող գոր ծոն ներ Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան հա մա տեքս տում 18

Հաս միկ Գրի գո րյան

3. Մու սա լե ռան հե րո սա մար տը՝ ըստ ակա նա տես վե րապ րող նե րի վկա յու թյուն նե րի 27

Վեր ժի նե Սվազ լյան

4. Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը 41 Ալ վարդ Ղա զի յան

5. Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան նա հա տակ նե րի սրբա դա սու մը՝ որ պես մշա կու թա յին երև ույթ 54

Հա րու թյուն Մա րու թյան

II. ՍՏԱ ԼԻ ՆԻԶՄ. ԵՐԵԿ ԵՎ ԱՅ ՍՕՐ

6. Кам пан ия эт ни чес кой де пор та ции ар мян в 1949 г. и под кон тин гент «тур ки» сре ди спец пе ре се лен цев «с Чер но морс ко го по бе реж ья» 66

Гра нуш Ха ра тян

7. Ալ թա յան աք սո րը՝ որ պես նո րա մու ծու թյուն նե րի աղ բյուր 81 Լև ոն Աբ րա հա մյան

8. Անաս տաս Մի կո յա նի ար ձա նի տե ղայ նա ցու մը՝ որ պես «հի շո ղու թյան վայր» 90

Հաս միկ Կնյա զյան

III. ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ԳԱՂ ԹԱ ԿԱՆ-ՓԱԽՍ ՏԱ ԿԱՆ- ՆԵՐ ԳԱՂ ԹՅԱԼ ՆԵ ՐԸ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ

9. Սերն դա փո խու թյան հիմ ախն դիր նե րը հայ րե նակ ցա կան մի ու թյուն նե րում 106

Ան նա Մար կո սյան

10. «Պան դի ուխ տը»՝ որ պես գե տա շեն ցի նե րի ինք նու թյան հա րա ցույց 116 Գա յա նե Շա գո յան, Ար սեն Հա կո բյան, Վիկ տո րիա Խուր շու դյան

11. Ադր բե ջա նա հայ փախս տա կան նե րի (1988­1992 թթ.) ին տեգր ման և քա ղա քա ցի ու թյան ձեռք բեր ման գոր ծըն թա ցը 126

Շու շա նիկ Ղա զա րյան

6

Բովանդակություն

12. Հա յաս տան տե ղա փոխ ված սի րի ա հա յե րի հար մար վե լու գոր ծըն թա ցը 135

Ար մե նու հի Ստե փա նյան

13. Լե զուն որ պես սի րի ա հա յե րի մշա կու թա յին ադապ տա ցի ա յի կա րև որ բա ղադ րիչ (էթ նո սո ցի ո լո գի ա կան ու սում ա սի րու թյուն) 143

Գա յա նե Հա կո բյան

IV. ԹԱՆ ԳԱ ՐԱ ՆԱ ՅԻՆ ԻՐԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅՈՒ Ն14. Փո ղի տե սակ նե րը և դրանց ծի սա կան նշա նա կու թյու նը 156 Ար մի նե Զոհ րա բյան

15. Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը միջ նա դա րյան իս պա նա կան գոր գե րում 168

Լի լիա Ավա նե սյան

16. Վի շա պա զարդ վզնոց ներ 179 Աստ ղիկ Իս րա յե լյան

17. К воп ро су о по пу ля ри за ции эт ног ра фи чес ких ар те фак тов и кол лек ций в сов ре мен ных ус ло ви ях ры ноч ных от но ше ний 193

Ли ан на Ге вор кян

V. ՀԱ ՎԱՏՔ, ԾԵՍ ԵՎ ՏՈՆ18. Тре па на ции в эпоxу позд ней брон зы и в ран нем же лез ном ве ке

(по ант ро по ло ги чес ким ма тер иа лам из мо гиль ни ков с тер ри то рии Ло рийс ко го райо на Ар ме ни и) 206

Ана ит Ху да вер дян, Су рен Обо сян

19. Հրաշ քի գոր ծո նը Մո կաց կրո նա ե կե ղե ցա կան ավան դու թյուն նե րում 217 Էս թեր Խեմ չյան

20. Մարմ ից դուրս գտնվող հո գին հայ կա կան հրա շա պա տում հե քի աթ նե րում 231

Թա մար Հայ րա պե տյան

21. Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը (պատ մա կան հա մա ռոտ ակ նարկ) 243

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

22. Աղ վան քում Վա րազ­Տրդա տի վա հա նով վե րա բեր ման ծե սի մա սին 255

Ար տակ Դա բա ղյան

23. Թա տե րա կա նաց ված ծե սի սեղմ ար տա ցո լու մը մի բու սան վան մեջ 263

Էմ մա Պետ րո սյան, Զա րու հի Սու ջյան

24. Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել 269

Սմբատ Հա կո բյան

7

Բովանդակություն

25. Սամց խե­Ջա վախ քի հայ կա թո լիկ հա մայն քը (պատ մազ գագ րա կան ու սում ա սի րու թյան փորձ) 279

Սո սե Գրի գո րյան

VI. ՍՐԲԱ ՎԱՅՐ ԵՎ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻ26. Արա գա ծի Տի րին կա տար սրբա վայ րը 290 Ար սեն Բո բո խյան

27. Միջ նա դա րյան Սաղ մո սա վան քի սրբու թյուն նե րը 302 Աշոտ Մա նու չա րյան

28. Կա սի ոս լե ռը Ան տի ո քի շրջա նի հա յոց աւան դազ րոյց նե րուն և հա ւա տա լիք նե րուն մէջ 313

Յա կոբ Չո լա քե ան

29. Եր կու եկե ղե ցի, եր կու հա մայնք. նո րա կա ռույց եկե ղե ցի նե րի կրո նա­սո ցի ա լա կան են թա տեքս տը 328

Յու լիա Ան տո նյան

VII. ԺԱ ՄԱՆՑ30. Սրճա րա նա յին մի ջա վայ րը Երև ա նում.

արև ե լյան տա րածք՝ արևմ տյան հե տագ ծով 340 Գո հար Ստե փա նյան

31. Ազատ ժա մա նա կի կա ռուց ված քի փո փո խու թյուն նե րը Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա յին բնա կա վայ րե րում 353

Ռու բեն Օհան ջա նյան

VIII. ՀԱՆ ՐԱ ՅԻՆ ԽՈՍՈՒՅԹ ԵՎ ՎԱՐՔ32. Մշա կույ թի և ար դի մի շարք հիմ ախն դիր նե րի

փո խառն չու թյուն նե րը հա յաս տա նյան հան րա յին ըն կա լում ե րում 366 Նի կոլ Մար գա րյան, Մե լի նե Թո րո սյան

33. Միջ սե ռա յին հա ղոր դակ ցու թյան որոշ առանձ նա հատ կու թյուն ներ հետ խորհր դա յին Հա յաս տա նում 383

Լի լիթ Մա նու կյան

IX. ԵՐԿ ՐԱ ԳՈՐ ԾՈՒ ԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱ ՎԱՔ ՉՈՒ ԹՅՈՒՆ34. Երկ րա գոր ծա կան մշա կույ թը Հա յաս տա նում

17­րդ դա րում՝ ըստ պատ մա գիր ներ Զա քա րիա Քա նա քեռ ցու և Զա քա րիա Ագու լե ցու 392

Քրիս տի նե Պա պի կյան

35. Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյան ար դի դրսև ո րում ե րը Լո ռի ում 403 Ան ժե լա Ամիր խա նյան

X. ՀԵ ՐՈ ՍԱ ՎԵՊ36. Հայ ժո ղովր դա կան հե րո սա կան էպո սը 414 Ար մեն Պետ րո սյան

8

Բովանդակություն

37. Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող 426

Ան նա Պո ղո սյան

38. Կրո նա ծի սա կան տար րե րը «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պում 439 Սար գիս Հա րու թյու նյան

XI. ՀԵ ՔԻ ԱԹ39. Նվի րա տու և խորհր դա տու կեն դա նի նե րը

հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ նե րում 446 Մա րի նե Խեմ չյան

40. Հե քի ա թա սա ցու թյու նը մեր օրե րում 458 Նվարդ Վար դա նյան

XII. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ՓՈՔՐ ԺԱՆ ՐԵՐ41. Ման կա կան զվար ճա խո սու թյուն նե րի թե մա տիկ դրսև ո րում ե րը 470 Ար մեն Սարգ սյան

42. Բա նա հյու սա կան և ազ գագ րա կան նյու թե րի կեն ցա ղա վա րու մը Արա րա տի մար զի Վե դու տա րա ծաշր ջա նում 484

Սվետ լա նա Վար դա նյան, Հաս միկ Մար գա րյան

43. Հա յե րեն յու րա հա տուկ բա ռեր Թուր քի ա յի համ շեն ցի նե րի խոս ված քում 491

Սեր գեյ Վար դա նյան

Հապավումեր 503Contents 504

426

37

ԱՐԱՄ ՂԱ ՆԱ ԼԱ ՆՅԱ ՆԸ` «ՍԱՍ ՆԱ ԾՌԵՐ» ՀԵ ՐՈ ՍԱՎԵ ՊԻ ՊԱ ՏՈՒՄ ՆԵ ՐԻ ԳՐԱ ՌՈՂ ԵՎ ՎԵ ՐԱՄ ՇԱ ԿՈՂ

Ան նա Պո ղո սյան*

Հայ դա սա կան բա նա գի տու թյան խորհր դա հայ պատ մաշր ջա նը շա րու նա­կող և ու ղի հար թող Արամ Ղա նա լա նյա նի (1909 –1983) բա նա գի տա կան գոր ծու նե ու թյա նը մեջ կա րև որ տեղ են գրա վում «Սաս նա ծռեր» ժո ղովր­դա կան վե պի պա տում ե րի գրա ռու մը, տեքս տա յին վե րամ շա կու մը և տա­րա ծու մը:1930­ական թվա կան նե րի սկզբնե րին Ա. Ղա նա լա նյա նը մի ա նում է վի պա­հա վաք չա կան մեծ շարժ մա նը, երբ նա խա պատ րաստ վում էր «Սաս նա ծռե րի» գի տա կան հրա տա րա կու թյու նը: Սկսնակ բա նա գե տը մաս նակ ցել է «Սա սուն ցի Դա վիթ» հո բե լյա նա կան հա մա հա վաք բնագ րի կազմ ման և վի պա կան վե րամ շակ ման աշ խա տանք նե րին, որը պատ մա կան մեծ նշա­նա կու թյուն ու նե ցավ մեր ազ գա յին վե պի թե՛ հա մազ գա յին և թե՛ մի ջազ գա­յին ճա նաչ ման առու մով: Կազ մել է հե րո սա վե պի Դավ թի ճյու ղի «Դա վիթ և Խան դութ» մա սը, և «Պստիկ Մհեր» ճյու ղը:Ղա նա լա նյա նը գրա ռել է «Սաս նա ծռե րի» եր կու պա տում. առա ջի նը` սպար կերտ ցի Փա ռիկ Վար դա նյա նից` «Թլոր Դա վիթ», մյուս պա տու մը` «Սա սուն ցի Դա վիթ» վեր նագ րով` բաշ կա լե ցի Վար դան Վար դա նյա նից: Այս եր կու պա տում ե րը գա լիս են հա մալ րե լու Մո կաց և Վա նա պա տում­նե րի մո տի վա շա րե րը նոր մի ջա դե պե րով:Գնա հա տե լով և ար ժև ո րե լով նա խորդ բա նա գետ նե րի` Գ. Սրվանձ տյա նի, Մ. Աբե ղյա նի, Հ. Օր բե լու, Կ. Մե լիք­Օհան ջա նյա նի ավան դը էպո սի հե տա­զո տու թյան հար ցում` Ա. Ղա նա լա նյա նը ևս գրել է մի քա նի ու սում ա սի րու­թյուն ներ` նվիր ված մեր ժո ղովր դա կան վե պին:Բա նա լի բա ռեր. «Սաս նա ծռեր», ժո ղովր դա կան վեպ, բա նա հա վաք, վի­պա սաց, բա նա հյու սու թյուն, տեքս տա բա նու թյուն, բա նա հա վաք, տի պա­բա նու թյուն, վի պա կան կա ռույց:

Արամ Ղա նա լա նյա նի (1909 –1983) գի տա կան գոր ծու նե ու թյու նը մեծ հետք է թո ղել հայ դա սա կան բա նա գի տու թյան հե տա գա զար գաց ման ու առա ջըն թա ցի վրա: Յու րաց նե լով իր նա խորդ նե րի (Մ. Աբե ղյան, Հ. Աճա­

* ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տու տի բա նա հյու սու թյան տե­սու թյան և պատ մու թյան բաժ նի կրտսեր գի տաշ խա տող:

427

Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող

ռյան, Գր. Ղա փան ցյան, Ա. Տեր տե րյան) հա յա գի տա կան ժա ռան գու թյու նը` Ա. Ղա նա լա նյա նը իր շուրջ կես դա րյա գի տա կան գոր ծու նե ու թյան ըն թաց­քում լու ծել է խորհր դա հայ շրջա նում բա նա գի տու թյան հա րու ցած բազ մա­թիվ պա հանջ ներն ու խնդիր նե րը` նպաս տե լով հայ բա նա գի տու թյան նոր առա ջըն թա ցին և վաս տա կե լով խորհր դա հայ բա նա գի տու թյան «ռահ վի­րա յի և ու ղի հար թո ղի»1 պա տի վը:

Այն գի տա կան խնդիր նե րը, որոնք բա նա գե տը լու ծել է` հեն վե լով իր ու սուց չի` Մ. Աբե ղյա նի բա նա գի տա կան դա սա կան ավանդ նե րի վրա, հե­տև յալ ներն են.

1. Տե սա կան հե տա զո տու թյան է են թար կել բա նա հյու սու թյան տեքս­տա բա նու թյան առան ձին հար ցեր` կազ մե լով բա նա հյու սա կան ժան րե րի գի տա կան հա մա հա վաք ժո ղո վա ծու ներ («Հայ շի նա կա նի աշ խա տան քա­յին եր գեր», «Առա ծա նի», «Ավան դա պա տում»).

ա) դի տար կել է բա նա հյու սու թյան տե սու թյան մի շարք խնդիր ներ: 2. Հա տուկ հե տա զո տել է հայ նոր գրա կա նու թյան և բա նա հյու սու­

թյան միջ գի տա կար գա յին կա պերն ու փո խառն չու թյուն նե րը: 3. Եր կար տա րի ներ դա սա վան դե լով «Հայ բա նա հյու սու թյուն»

առար կան` մշա կել է այդ առար կա յի բու հա կան դա սըն թա ցը: 4. Զբաղ վել է նաև հա յա գի տու թյան պատ մու թյան տար բեր խնդիր­

նե րի հե տա զո տու թյամբ:5. Գրա ռել է բա նա հյու սա կան տար բեր նյու թեր և կազ մել բա նա հյու­

սա կան նյու թե րի մա տե նա գի տու թյուն:Այս ամե նով հան դերձ Ա. Ղա նա լա նյա նի բա նա հա վաք չա կան գոր­

ծու նե ու թյան մեջ կա րև որ տեղ է գրա վում «Սաս նա ծռեր» ժո ղովր դա կան վե պի պա տում ե րի գրա ռու մը, տեքս տա յին վե րամ շա կու մը և ժո ղովր դա­կան լայն խա վե րին մատ չե լի դարձ նե լը: Նա մի ա նում է 1930­ական թվա­կան նե րի սկզբնե րին առա ջա ցած մեծ վի պա հա վաք չա կան շարժ մա նը, երբ նա խա պատ րաստ վում էր «Սաս նա ծռե րի» գի տա կան հրա տա րա կու­թյու նը: Սկսնակ բա նա գե տը մաս նակ ցել է «Սա սուն ցի Դա վիթ» հո բե լյա­նա կան հա մա հա վաք բնագ րի կազմ ման և վի պա կան վե րամ շակ ման աշ­խա տանք նե րին Մ. Աբե ղյա նի և Գ. Աբո վի հետ, որը պատ մա կան մեծ նշա­նա կու թյուն է ու նե ցել մեր ժո ղովր դա կան վե պի` թե՛ հա մազ գա յին և թե՛ մի ջազ գա յին ճա նաչ ման առու մով: Կազ մել է հե րո սա վե պի Դավ թի ճյու ղի «Դա վիթ և Խան դութ» մա սը և «Պստիկ Մհեր» ճյու ղը:

1933 թ. Ղա նա լա նյա նը սպար կերտ ցի Փա ռիկ Վար դա նյա նից գրա­ռում է «Սաս նա ծռե րի» տար բե րակ նե րից մե կը` «Թլոր Դա վիթ» վեր նագ­

1 Հա րու թյու նյան Ս., Արամ Ղա նա լա նյան. – Ղա նա լա նյան Ա., Դրվագ ներ հայ բա­նա գի տու թյան պատ մու թյան, Երև ան, 1985, Հա վել ված, էջ 211:

428

Ան նա Պո ղո սյան

րով2, իսկ մյուս պա տու մը` 1936 թ.` «Սա սուն ցի Դա վիթ» վեր նագ րով, բաշ­կա լե ցի Վար դան Վար դա նյա նից3:

Ժո ղովր դա կան վե պի այս եր կու պա տում ե րը պատ կա նում են Մո­կաց և Վա նի ազ գագ րա կան շրջան նե րին: Առա ջի նը, ինչ պես նշվեց, Սպարտ կեր տի Բազ նից գյու ղա ցի Փա ռիկ Վար դա նյա նի պա տում է: Ան­կախ պա տու մի սեղ մու թյու նից (կամ վի պա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի սեղ­մու թյու նից)` բա նա սա ցը մտա պա հել և վե րար տադ րել է հին ավան դա կան տա րաբ նույթ մո տիվ եր և վի պա կան գծեր, որոնք այլ պա տում ե րում առ­կա են կամ նույ նու թյամբ, կամ այ լա փոխ ված:

Փա ռիկ Վար դա նյա նի պա տու մը թե պետ զուրկ է մո կաց տի պա բա­նա կան խմբին բնո րոշ ավան դա կան «ողոր մի քի» չա փա ծո եր գա յին նա­խեր գան քից, այ նու հան դերձ զուրկ չէ չա փա ծո եր գա յին հատ ված նե րից` ու րույն սեղմ ված­այ լա փոխ ված տար բե րա կով: Ահա հե րո սա վե պում ավան դա կան կեր պա րանք ստա ցած Մսրա Մե լի քի զո րա հա վա քը.

«Տը կaպիմ խա զար խինգ խա րիր թուխ մո րուս,Տը կaպիմ խա զար խինգ խա րիր սըվտ կա մո րուս,Տը կaպիմ խա զար խինգ խա րիր երի տա սարդ ջը հել»4:

Հա մե մա տենք Մ. Աբե ղյա նի` Նա խո Քե ռուց գրա ռած պա տու մի հետ.«Թը ժող վիմ խա զար խինգ խա րիր խա մարՆո րելbւկ մա նուկ (ե՜ր).Թը ժող վիմ խա զար խինգ խա րիր խա մարԼա՜ թուխ մո րուս (ե՜ր).Թը ժող վիմ խա զար խինգ խա րիր խա մարԼա՜ բեղ դար տղա (ե՜ր),Թը ժող վիմ խա զար խինդ խա րիր խա մարՍըվ տակ մո րուս (ե՜ր)»5:

Ան կախ իր կրճատ ված և սեղմ ված տար բե րա կից` Փա ռի կի պա­տու մը, ըստ բա նա հա վա քի երգ վել է. այն չա փա ծո ոտա նա վոր է, յամբ­անա պես տյան կազ մու թյամբ:

Ավան դա կան, բայց և խիստ ինք նա տիպ ոճով է ներ կա յաց ված հա­ջորդ եր գա յին հատ վա ծը, որը բա նա սա ցը եր գել է մրմջա լով6, երբ Դա վի­

2 Պա տու մը տե՛ս «Սաս նա ծռեր», հ. Ա, խմբագ րեց պրոֆ. դր. Մա նուկ Աբե ղյան, աշ­խա տակ ցու թյամբ Կա րա պետ Մ.­Օհան ջա նյա նի, Երև ան, 1936, էջ 815, ԺԸ պա­տում:

3 Պա տու մը տե՛ս «Սաս նա ծռեր», հ. Բ, մասն երկ րորդ, խմբագ րեց ակա դե մի կոս Մա նուկ Աբե ղյան, աշ խա տակ ցու թյամբ պրո ֆե սոր Կա րա պետ Մ.­Օհան ջա նյա նի, Երևան,1951, էջ 617, ԻԱ պա տում:

4 «Սաս նա ծռեր», հ. Ա, էջ 823, ԺԸ պա տում:5 Նույն տե ղում, էջ 817:6 Նույն տե ղում: Արամ Ղա նա լա նյանն այս տեղ նշել է. «Յերգ ե. յեր գում ե մրմջա լով»

429

Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող

թը, հուզ ված իր ան ճա րու թյու նից, դի մում է Խրա տա տու Պա ռա վին` ան­չափ հու զիչ ու սրտա բուխ.

«Նa խե՜ր ու նի՜մ,Նa մե՜ր ու նի՜մ,Նa տե՜ր ու նի՜մ,Նa տի՜րա կան...Ա՜խ, մա մի՛կ, ի՞նչըխ ենիմ»7:

Ոչ պա կաս ու րույն ոճա կան և գե ղար վես տա կան հնար քով է ներ կա­յաց նում Փա ռիկ Վար դա նյա նը Խրա տա տու Պա ռա վի խոս քը ուղղ ված Դավ թին` Ձե նով Հով հա նից զենք ու ձի պա հան ջե լու դրվա գում.

Պա ռավ է կ’ասի.— Դա՛վիթ, գընa, քbւ խո րոխ պեր պռնի,Տի գե տին, ըսա` Խո րո՛խպեր,«Խա՜ն դbւս իմ խոր Չուռ կիկ Ջա լա լին, խա՜ն դbւս.Խա՜ն դbւս իմ խոր Թուր Կե ծա կին, խա՜ն դbւս.Խա՜ն դbւս իմ խոր Գորզ Ռը ման, խա՜ն դbւս.Խա՜ն դbւս իմ խոր Գըլ խու Քbւթին, խա՜ն դbւս.Խա՜ն դbւս իմ խոր Մի ջաց Քaմaր, խա՜ն դbւս.Խա՜ն դbւս իմ խոր Վո տաց Ջըզ մեք, խա՜ն դbւս»8:Սա սեղմ, դի պուկ, ժո ղովր դա կան ու ղիղ ոճա կան հնար քով, չա փա­

ծո երգ վող լա վա գույն տար բե րակ նե րից մեկն է:Վի պա կան կա ռույ ցում հան դի պող հայտ նի սեղմ և ժո ղովր դա կան

ոճա վո րում ստա ցած պահ պա նիչ աղոթք­դարձ ված քը, այն է` Խացն ու գի­նին, Տեր կեն դա նին (այլ պա տում ե րում` Էն Տեր կեն դա նին) այս պա տու­մում վե րա փոխ ված է` Խաց գի նին, Աստ ված` կaնդaնին9:

Ու շագ րավ է Դավ թի և Մսրա Մե լի քի մե նա մար տը, երբ սկսվում է մե նա մար տը, և «Մսրա մե լիք դարբ ըմ եզար», Դա վի թը դառ նում է ճանճ և մտնում է ձի ու քի թը, երկ րորդ հար վա ծի ժա մա նակ Դա վի թը վե րա փոխ­վում է մրջյու նի և մտնում ձի ու «ոտաց սման» մեջ: Եր րորդ ան գամ դառ­նում է «մը ժիկ» և թաքն վում է ձի ու պո չի տակ. այդ կերպ փրկվում (հմմտ. կեր պա րա նա փո խու թյուն նե րը հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ նե րում):

1936 թ. Ղա նա լա նյա նը գրա ռում է մյուս պա տու մը` «Սաս նա Դա­վիթ» վեր նագ րով, բաշ կա լե ցի Վար դան Վար դա նյա նից:

Վար դան Վար դա նյա նի պա տու մը բա վա կան ըն դար ձակ է Փա ռի­կի պա տու մի հա մե մատ, որում առ կա են ավան դա կան բազ մա թիվ մո տիվ­

7 Նույն տե ղում, էջ 824:8 Նույն տե ղում, էջ 825:9 Նույն տե ղում:

430

Ան նա Պո ղո սյան

ներ: Վե պի պա տում ե րի ճնշող մե ծա մաս նու թյան մեջ հի շա տակ վում է Հա լա բա քա ղա քը (եր կի րը), այս տեղ Հա լա բը դիտ վում է իբ րև վի պա կան գոր ծո ղու թյան կա րև որ կենտ րոն: Այս պա տու մում որբ Դա վի թը գնում է ծնող նե րի գե րեզ մա նին, բո ղո քում է իր վի ճա կից, մե ռած ծնող նե րը խոր­հուրդ են տա լիս գնալ Հա լա բա քա ղաք: Հե րո սը գնում է Հա լա բա քա ղաք, որո նում է հո րաք րո ջը: Այս պա տու մում է, որ հո րա քույ րը հո վա նա վո րում է Դավ թին: Այ նու հե տև նկա րագր վում են հե րո սի ավան դա կան ման կա կան չա րաճ ճի ու թյուն նե րը նոր մո տիվ ե րով, որոնք իրենց մեջ կրում են ար խա­իկ պատ կե րա ցում ե րի հետ քեր: Մաս նակ ցում է տե ղի երե խա նե րի խա­ղին, պա տու հա սում նրանց և ար ժա նա նում նրանց ծնող նե րի դժգո հու թյա­նը: Հե րո սը բռնում է մի աքա ղաղ, կա շին ծա կում է, աքա ղա ղի ոս կո րը մտնում է Դավ թի ձեռ քը: Այս տեղ է, որ նրան ջուրն են գցում, հե տո պատ­ժում, Դա վի թը ջրի մեջ հեծ նում է հսկա ձկա նը, պո չից բռնում և ու զում է հա նել գե տից, որ հի շեց նում է տի ե զե րա կան ձկան հնա գույն պատ կե րա­ցու մը10: Ի վեր ջո, այս տեղ երև ում է Դավ թի առաս պե լա կան ու ժը: Եվ այս­պես` Հա լա բա քա ղա քը դառ նում է Դավ թի գոր ծո ղու թյուն նե րի կամ հե րո­սա կան արարք նե րի դրսև որ ման տե ղա վայր, որն այլ պա տում ե րում բա­ցա կա յում է:

Հե տաքրք րա կան է նաև այն, որ Հա լա բա քա ղա քում գտնվե լիս Դա վի թը բո ղո քում է ինքն իրեն, իսկ երբ հայ րե նի Սա սու նում էր կռվում երե խա նե րի հետ, փախ չում էր Քե ռի Թո րո սի տու նը, որ տեղ երև ան է գա­լիս նրա խնա մա տար գոր ծա ռույ թը:

Բա ցա ռիկ հու զիչ է ներ կա յաց ված Դավ թի և Ձե նով Հով հա նի հան­դի պու մը, երբ հե րո սը վե րա դառ նում է Սա սուն.

Հbվան Տaվթին կը կըր կի, կ’իլa, կը պա քի, կը խամ փու րի,կը տա նի տուն:— Տո՜, կնի՛կ, Տaվիթ եկավ. խո րոտ կը պա խես, խաթ րինՉըկպ չես, խա թըր կ’անես ձիկ, յըմ ախ պոր կե րեզ մը նին:11

Ձե նով Հով հա նը մի քա նի աշ խա տան քի է դնում Դավ թին` գառ նա­րած, գոմ շա րած, բայց Դա վի թը ամե նու րեք դրսև ո րում է իր ահ ռե լի ուժն ու զո րու թյու նը. գե լու գա զա նին են թար կե լով իրեն` բե րում է Սա սուն, գո մեշ­նե րի մեջ քերն է քո րում, բայց ամ բողջ կա շին շերտ­շերտ դուրս է գա լիս, ի վեր ջո հո րեղ բայ րը որո շում է Դավ թին դարձ նել որ սորդ: Ահա որ սոր դու­

10 Տի ե զե րա կան ձկան մա սին պատ կե րա ցում է, երբ ձու կը հսկա մարմ ով շրջա պա­տել էր երկ րա գուն դը, ինչ պես ան վա դո ղը հսկա անի վին: Սա տի ե զե րա կան կա­ռուց ված քի հնա գույն պատ կե րա ցում է, այս մա սին ման րա մասն տե՛ս Հա րու թյու­նյան Ս., Հայ առաս պե լա բա նու թյուն, Բեյ րութ, 2000, էջ 13 –18:

11 «Սաս նա ծռեր», հատ. Բ, մասն երկ րորդ, էջ 630:

431

Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող

թյան ժա մա նակ է, որ հե րո սը բա ցա հայ տում է կի սա վեր վան քը, հո րեղ բո­րից հարց նում է, թե ին չու է քանդ ված, վեր ջինս պա տաս խա նում է, թե`

— Տa՛վիթ ջան, մենք էս քսան տա րի ի կը շի նենք,Դե վեր կը քան դեն, մենք էլ ծեռ քaշիր ենք, էլ չենք շի նե»12:

Սա հին հա վա տա լիք է, որ դև ե րը զոհ են պա հան ջում, այս տեղ, սա­կայն, օգ նու թյան է հաս նում քրիս տո նե ա կան ծե սը և հզոր զո հա բեր մամբ` Սուրբ Պա տա րա գով, խա փա նում չա րի ավե րա ծու թյուն նե րը:

Վան քը վե րա շի նե լու հա մար Դա վի թը պա հան ջում է. «Խրո՛խպեր, ժող վի մեր հըմ մեն խալ խին», հո րեղ բայ րը հա վա նու թյուն է տա լիս Դավ թի որոշ մա նը, և սկսում են հա մա ժո ղովր դա կան շի նա րա րու թյու նը: Վան քը վե րա շի նում են, անու նը դնում Մա րու թա Պանցր Աստ վա ծա ծին, օրհ նում են, խնկար կում, պա տա րագ մա տու ցում, ծի սա կան­սրբա զան այս արա րո­ղու թյուն նե րից հե տո զո րու թյու նը խա չի տես քով իջ նում է Դավ թի թև ին, և նա զո րա նում է երկ նա յին լույ սով:

Տար բեր պա տում ե րում հան դի պող մո տիվ եր են «հար կա հա վա­քը», ողջ Սա սու նի մաս նակ ցու թյամբ ըն թա ցող Մա րու թա վան քի շի նա րա­րու թյու նը, Խրա տա տու Պա ռա վի խորհր դատ վու թյու նը, որոնք առ կա են նաև այս պա տու մում: Խրա տա տու Պա ռա վի խրա տով Դա վի թը ձեռք է բե­րում իր հոր զենք ու սար քը, և Քե ռի Թո րո սի ու Ձե նով Հով հա նի օգ նու­թյամբ զի նա վառ վում.

Հա մա Տaվիթ կը խաս նի,Ծի ու հaվա սար կը պռնի,Տուս կը խա նի կը կա պի սան,Մե խո ո րո՜տ թի մար կ’անի:Ծե նով Հովaն կը վազ նի,Կը պի րի Թaմք ը Սա դա ֆին,Վը րեն կը տը նի:Քե ռի Թո րոս կը խաս նի,Զենք ը զրահ կը պի րի,Հա զըր կ’անի:Խրոխ պեր Հովaն կը խաս նի`Մհե րի շո րեր կը պի րի,Խա զըր կ’անի:Տaվիթ կը խաք նի խոր շո րեր:Յոթ կի տըր պaնպaկ կը տը նի քaմա րի մեչ`Նոր կը կա պի մեջ քը:Յոթ կի տըր պaնպaկ կը տը նի քbւտու մեչ`

12 Նույն տե ղում, էջ 631:

432

Ան նա Պո ղո սյան

Նոր կը տը նի գլոխ.Կը խեծ նի ծին Տaվիթ: 13

Եթե այլ պա տում ե րում ավան դա կան զի նա վառ ման այս հատ վա­ծը երգ վում է, այս տեղ բա նա հա վա քը չի նշում այդ հան գա ման քը, սա կայն այն չա փա ծո­հան գա վոր է, և ինք նա տիպ, մա նա վանդ որ ողջ ժո ղո վուրդն է ներ կա գտնվում ծի սա կան հան դեր ձա վոր ման այս արա րո ղու թյա նը, աղո թում հե րո սի հա մար, մի ա նում ծե սին և օրհ նում. «Աստ ված պա խի մեր Տaվի թին, որ մե ազա տի»: Քա ջա լե րանքն ու օրհ նան քը իր լրու մին են հաս նում, երբ հո րեղ բայ րը հոր դո րում է Դավ թին քաջ լի նել իր մարմ ի վրա դաջ ված խա չի զո րու թյամբ և Մա րու թա Պանց րիկ Աստ վա ծած նի պահ պա նու թյամբ`

—Տa՛վիթ, չվա խե նաս, հa՛, հի շի քbւ ան վան Մա րու թա ՊանցրԱստ վա ծա ծին,Մը սե խաչ վեր Տaվի թի աջ թև ին... :14

Ինչ պես պա տում ե րի մեծ մա սում, այս տեղ ևս ավան դա կան մո­տիվ ե րը` Մսրա Մե լի քի խար դա վանք նե րը, հոր փո րե լը, հե րո սին հո րի մեջ գցե լը, Ձե նով Հով հա նի աստ ղե րով գու շա կե լը, սպի տակ, կար միր, սև ձի ե րին փոր ձե լը, Դավ թի ծանր վի ճա կը, Քուռ կիկ Ջա լա լու օգ նու թյու նը, որ, ընկ նե լով թշնա մու զոր քի մեջ, կո տո րում էր, և այլ ավան դա կան մո­տիվ եր առ կա են` հե տաքր քիր ոճա կան և գե ղար վես տա կան լու ծում ե­րով: Խիստ վի պա կան, սեղմ ձև ե րի մեջ հե տև ե լով ավան դա կան պա տում­նե րի գոր ծո ղու թյուն նե րի զար գաց ման ըն թաց քին կամ մո տիվ ե րի ավան­դա կան շա րու նա կու թյամբ` աս տի ճա նա բար ստեղծ վում է Դավ թի և Մսրա Մե լի քի մե նա մար տը` դրսև որ ված ավան դա կան սյու ժե տա յին և գե ղար­վես տա կան բա ցա ռիկ ար տա հայտ չա ձև ե րով:

Պա տու մի ավար տին տո ղա տա կում բա նա հա վա քը (Ա. Ղա նա լա­նյա նը) դնում է վի պա սա նի խոս քե րը, որը նա լսել էր իր վար պե տից` Բaլուից, որից և սո վո րել էր վե պը.

«Սաս նա Տaվթի ղը սեն ասող «խա լի վոր» վեր ջաց նե լուց հե տո ասե լիս է եղել. «Խաչ խա նեք ծեր իրես, դու ղա արեք աս ծուն, որ մեր աս կի մեչ Տaվթի պես մար թեր շատ ըլ նեն» ( ընդգ ծու մը` Ա.Ղ.)15:

Ան կախ այն հան գա ման քից, որ ցարդ գրառ ված է ավե լի քան 160 պա տում, Ա. Ղա նա լա նյա նի` Վ. Վար դա նյա նից գրա ռած այս տար բե րակն ու նի մի շարք ու շագ րավ հատ կա նիշ ներ: Հա լա բա քա ղա քը, ծի սա կան­

13 Նույն տե ղում, էջ 635 –636:14 Նույն տե ղում, էջ 636:15 Նույն տե ղում, էջ 640:

433

Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող

ավան դա կան բազ մա թիվ գծե րը, հնա վանդ պատ կե րա ցում ե րի վե րապ­րուկ նե րը, բա նա սա ցի ոճահ նա րա յին կամ ան հա տա կան ոճա յին յու րօ րի­նակ դրսև ո րում ե րը, նաև հա ղոր դո ղի (բա նա սաց) և ըն կա լո ղի (բա նա հա­վա քի` տվյալ դեպ քում Ա. Ղա նա լա նյա նի) ոճը16 և այլն, որոնց վեր հա նու մը կա րև որ է մեր վե պի էա կան հատ կա նիշ նե րը հաս կա նա լու հա մար:

Այս եր կու պա տում ե րը գա լիս են հա մալ րե լու Մո կաց և Վա նա պա­տում ե րի մո տի վա շա րե րը նոր կամ նո րոգ մի ջա դե պե րով, որոնք կամ ավան դա կան են, կամ էլ ավան դա կա նի վրա հյուս ված մո տիվ եր: Այդ պա տում ե րը օժտ ված են գե ղար վես տա կան և տա ղա չա փա կան մի շարք հատ կա նիշ նե րով, որոնք դար ձյալ գա լիս են ապա ցու ցե լու դրանց թե՛ վաղն ջա կա նու թյու նը և թե՛ նո րա մու ծու թյու նը:

Պա տում ե րի գրա ռու մից, վե րամ շա կու մից, հա մա հա վաք բնագ րի պատ րաստ ման աշ խա տանք նե րին մաս նակ ցու թյու նից բա ցի` բա նա գե տը գրում է մեր ժո ղովր դա կան վե պին նվիր ված մի քա նի հե տա զո տու թյուն­ներ` մի ա ժա մա նակ գնա հա տե լով և ար ժև ո րե լով նա խորդ բա նա գետ նե րի` Գ. Սրվանձ տյան ցի, Մ. Աբե ղյա նի, Հ. Օր բե լու, Կ. Մե լիք­Օհան ջա նյա նի` էպո սին նվիր ված ու սում ա սի րու թյուն նե րը17: Դրա նով նրա անու նը մե­կընդ միշտ կապ վում է «Սաս նա ծռեր» ժո ղովր դա կան վե պի ու սում ա սի­րու թյան հետ:

Հայ ժո ղովր դա կան վե պի հայտ նա բե րու մը կապ վում է Սրվանձ­տյան ցի ան վան հետ, Ա. Ղա նա լա նյա նը կա րև ո րում է հե ղի նա կի` վե պի մա սին գրած սեղմ, բայց և մեծ ար ժեք ու նե ցող առա ջա բա նը` մաս նա վո­րա պես ընդգ ծե լով նրա «կռա հու մը»` Մհե րի կեր պա րի դի ցա բա նա կան խոր քե րի վե րա բե րյալ: Նա ծա նո թու թյուն ներ է տա լիս «Մհե րի դռան» մա­սին, մատ նան շում Մհե րի և Միհ րի մի ջև եղած նմա նու թյուն նե րը:

Եթե Սրվանձ տյան ցը վե պի ծա նո թու թյուն նե րի մեջ տա լիս էր վե պի գի տա կան հե տա զո տու թյան նախ նա կան ար դյունք նե րը մեկ պա տու մի հի­ման վրա, ապա Աբե ղյա նի հե տա զո տու թյուն նե րում ար դեն շա տա նում են տար բե րակ նե րը (15 պա տում): Ա. Ղա նա լա նյա նը իրեն յու րա հա տուկ զուսպ ոճով նախ շեշ տում է Աբե ղյա նի` մեծ բա նա գետ լի նե լու հան գա ման­քը, ինչ պես նաև այն, որ Աբե ղյա նի գի տա կան տե սա դաշ տում է եղել առա­ջին հեր թին հայ բազ մա դա րյան վի պա կան բա նա հյու սու թյու նը, հատ կա­պես մեր ազ գա յին վե պը` «Սաս նա ծռե րը»: Ա. Ղա նա լա նյա նը ներ կա յաց­նում է Աբե ղյա նի կա տա րած վիթ խա րի աշ խա տան քը ազ գա յին էպո սի

16 Հա ղոր դո ղի և ըն կա լո ղի ոճա բա նու թյան մա սին տե՛ս Մկրտչյան Ռ., Ժա մա նա կա­կից հա յե րե նի ձև ա բա նա կան ոճա բա նու թյուն, Երև ան, 1992, էջ 16:

17 Տե՛ս Ղա նա լա նյան Ա., Դրվագ ներ հայ բա նա գի տու թյան պատ մու թյան:

434

Ան նա Պո ղո սյան

հայտ նա բեր ման, հրա տա րակ ման և գի տա կան հե տա զո տու թյան բնա գա­վա ռում: Ընդգ ծում է հատ կա պես այն, որ Աբե ղյա նը դրել է վե պի բնօր րա­նի հար ցը և լու ծում տվել` ապա ցու ցե լով, որ վե պը ստեղծ վել է Սաս նո մի­ջա վայ րում, ապա տա րած վել է ամ բողջ հա յու թյան մեջ և դար ձել «հա մազ­գա յին վեպ»: Ըստ Աբե ղյա նի` «Սաս նա ծռե րը» ժո ղովր դա կան գեղջ կա­կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն է: Հա ջորդ կա րև որ հար ցադ րու մը, որ շեշ տում է Ղա նա լա նյա նը, հե տև յալն է. Աբե ղյա նը լու ծում է վե պի գո յա տև ման կամ «հնու թյան» հար ցը` կար ծե լով, որ այն կա տա րյալ դյու ցազ ներ գու թյուն է և ոչ զուտ պատ մա կան վեպ: Աբե ղյա նը կա րև որ հե տև ու թյուն ներ է անում` կապ ված վե պի տե ղայ նաց ման և պատ մա կան ատաղ ձի խնդիր նե րի հետ: «Սաս նա ծռե րի» ոտա նա վո րի բնույ թի և առանձ նա հատ կու թյուն նե րի հար ցը դար ձյալ մե զա նում առա ջի նը լու ծում է Աբե ղյա նը: «Աբե ղյա նի մեծ ծա ռա յու թյու նը մեր ժո ղովր դա կան վե պի նկատ մամբ հա մա կող մա նի ու­սում ա սի րու թյամբ չի սահ մա նա փակ վում, — ընդգ ծում է Ա. Ղա նա լա նյա­նը, — Նա խո րը գի տակ ցե լով մեր ժո ղովր դա կան գան ձե րից մե կի` «Սաս­նա ծռե րի» գա ղա փա րա կան, գե ղա գի տա կան մեծ ար ժե քը` առաջ է քա շել նրա գի տա կան մշակ ման անհ րա ժեշ տու թյան խնդի րը»: Աբե ղյա նի մտա­հո գու թյուն նե րը ժո ղովր դա կան վե պը մի ջազ գա յին ճա նաչ ման դուրս բե­րե լու խնդրին էր միտ ված:

Իսկ ահա Հ. Օր բե լին, ըստ Ղա նա լա նյա նի, յու րո վի է մեկ նա բա նում էպո սի հետ կապ ված մի շարք հար ցեր, հատ կա պես նրա բո վան դա կու­թյան և ար վես տի առանձ նա հատ կու թյուն նե րը: Նա էպո սի մեջ ար տա ցոլ­ված է տես նում հայ ժո ղովր դի տար բեր դա րաշր ջան նե րի մտա ծո ղու թյան աս տի ճա նա կան զար գա ցու մը ար տա քին աշ խար հի նկատ մամբ: Վի պա­կան կեր պար նե րի բնա վո րու թյան մեջ ար տա ցոլ ված է գտնում վաղն ջա­կան մտա ծո ղու թյան հետ քեր և հին ու միջ նա դա րյան աշ խար հա յաց քի ըն­կա լում եր` բա ցա հայ տե լով էպո սի` իս կա պես տար բեր գա ղա փա րա կան խոր քե րը: Նշում է նաև Օր բե լու ու նե ցած դե րը հայ ժո ղովր դա կան վե պի յու րա հատ կու թյուն նե րը մի ջազ գա յին վի պա կան սյու ժե նե րի և մո տիվ ե րի հետ հա մե մա տու թյան մեջ դնե լու գոր ծում:

Գա լով իր ու սու ցիչ և բա րե կամ Կ. Մե լիք­Օհան ջա նյա նի կա տա րած «Սաս նա ծռե րի» հե տա զո տու թյուն նե րին` կա րև ո րում է այն հան գա ման քը, որ Կ. Մե լիք­Օհան ջա նյա նը մե զա նում առա ջինն էր, որ հայտ նա բե րել ու տպագ րել է «Սա սուն ցի Դա վիթ» վե պի եր կու ար ժե քա վոր պա տում եր` բուն Սա սու նի բար բա ռով: Մին չև այդ` գի տու թյա նը ոչ մի պա տում հայտ նի չէր Սա սու նի բար բա ռով18: Մին չև այդ` գի տու թյա նը ոչ մի պա տում հայտ նի

18 Առա ջին պա տու մը Կ. Մ.­Օհան ջա նյա նը գրի է առել 1932 թ. Թա լի նի շրջա նի

435

Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող

չէր վե պի հայ րե նիք Սա սու նից: Բա ցի հի շյալ պա տում ե րից` Կ. Մե լիք­Օհան ջա նյա նը գրա ռում է ևս 6 ար ժե քա վոր պա տում եր: Մաս նակ ցու­թյուն է ու նե նում նաև ժո ղովր դա կան վե պի սկզբնաղ բյուր­պա տում ե րի գի տա կան ամ բող ջա կան հրա տա րա կու թյան պատ րաստ ման գոր ծին: Մ. Աբե ղյա նի հետ տա րի նե րի ըն թաց քում հա վա քում, դաս դա սում և խմբագ րում է հայ ժո ղովր դա կան վե պի տպա գիր և ան տիպ և նոր գրի առած շուրջ 53 պա տում եր: Աբե ղյա նի հետ պատ րաս տում է «Սաս նա ծռեր» պա տում ե րի նե րա ծա կա նը, ապա (1944 թ.) «ծռե րի» բո լոր պա­տում ե րի ճյու ղագ րու թյու նը:

Ճա նա չո ղա կան առու մով ու շագ րավ է և խոր քա յին ու սում ա սի րու­թյան է են թարկ ված «Սա սուն ցի Դա վիթ. հայ ժո ղովր դա կան վե պը» ու­սում ա սի րու թյու նը19, (դա սա խո սու թյուն` կար դաց ված Պետ հա մալ սա րա­նի լեկ տո րի մում 1938 թ. դեկ տեմ բե րի 18­ին):

«Սա սուն ցի Դա վի թը» հայ ժո ղովր դա կան հնա դա րյան հա րուստ ու գու նեղ վի պա կան բա նա հյու սու թյան շող շո ղուն գո հարն է», — այս պի սի բնո րո շու մով է սկսվում ու սում ա սի րու թյու նը, ապա սկսում վե պի կա րև որ խնդիր նե րի քննու թյու նը: «Վե պի ճյու ղե րի հա մա ռոտ բո վան դա կու թյու նը» են թա վեր նագ րում նախ քննում է 4 ճյու ղե րը իրենց բուն ավան դա կան կա­ռուց ված քով, հաս նում պատ մա կան իրա դար ձու թյուն նե րին, ժո ղովր դա­կան գա ղա փար նե րին, ձգտում ե րին ու սո ցի ա լա կան կյան քի գե ղար վես­տա կան վե րար տադ րու թյա նը, շեշ տում կեն ցա ղի, սո վո րույթ նե րի ու հա­վա տա լիք նե րի բնո րոշ գծե րը, առանձ նաց նում վի պա կան առաս պե լա կան մո տիվ ե րը: Գի տա կան այս ու սում ա սի րու թյան մեջ Ա. Ղա նա լա նյա նը ընդ հան րաց նում է վե պի եր կու կա րև որ ար ժեք` «խո րը դե մոկ րա տիզմ և գե ղար վես տա կան բարձր ար ժեք», որով և «Սա սուն ցի Դա վի թը» հան դի­սա նում է աշ խար հիս լա վա գույն էպոս նե րից մե կը», — ամ փո փում է բա­նա գե տը` մեր դյու ցազ նա վե պը խտաց նե լով եր կու վիթ խա րի գա ղա փար­նե րի մեջ:

Էպո սին նվիր ված հա ջորդ ու սում ա սի րու թյու նը ««Սա սուն ցի Դա­վիթ». պատ միչ նե րի կյանքն ու ստեղ ծա գոր ծու թյունն» է: Հեն վե լով նախ Մ. Աբե ղյա նի, ապա նաև ժա մա նա կի խորհր դա յին բա նա գետ նե րի ու սում­

Իրինդ գյու ղից Սաս նա Ճախր կան գյու ղի նախ կին բնա կիչ Քե ռի Թա մո յից: Տե՛ս «Սաս նա ծռեր», հ. Բ, խմբագ րեց ակա դե մի կոս Մա նուկ Աբե ղյան, աշ խա տակ ցու­թյամբ պրո ֆե սոր Կա րա պետ Մե լիք­Օհան ջա նյա նի, առա ջին մաս, Երև ան 1944, էջ 153 –197, Ե պա տում: Երկ րորդ պա տու մը` դար ձյալ Թա լի նի շրջա նից, Աշ նակ գյու ղի բնա կիչ, նախ կի նում Սաս նա Գոմ բեր գյու ղա ցի Առա քել Սա րու խա նյա նից: Տե՛ս «Սաս նա ծռեր», հատ. Բ, առա ջին մաս, էջ 199 –225, Զ պա տում:

19 Ղա նա լա նյան Ա., Սա սուն ցի Դա վիթ: Հայ ժո ղովր դա կան վեպ, Երև ան, 1939:

436

Ան նա Պո ղո սյան

նա սի րու թյուն նե րի վրա` գիտ նա կա նը անդ րա դառ նում է վի պա սաց նե րին կամ բա նա սաց նե րին` վեր հա նե լով նրանց ստեղ ծա գոր ծա կան հատ կա­նիշ նե րը, նրանց սո ցի ա լա կան պատ կա նե լու թյու նը, խառն ված քը, հո գե­կերտ ված քը, որոն ցով և պայ մա նա վոր վում է նրանց վի պե լու ար վես տի էու թյու նը: Սրա նով պայ մա նա վո րում և առանձ նաց նում է հատ կա պես եր­կու հան գա մանք` նախ` կեն դա նի գո յա տև ող վե պի փո փո խու թյուն նե րի կամ իմպ րո վի զա ցի ա նե րի պատ ճա ռի զգա լի մա սը, ապա` նրանց` աշ խա­տա վո րա կան խա վե րին պատ կա նե լու հան գա ման քը, որով և բա ցատր­վում է մեր ժո ղովր դա կան վե պի ռամ ա կան­աշ խա տա վո րա կան ոգին և իդե ալ նե րը. «Հայ ժո ղո վուր դը իր հնա դա րյան հա րուստ ու գու նեղ վի պա­կան բա նա հյու սու թյամբ պար տա կան է իր իսկ ըն դեր քից, աշ խա տա վո րա­կան խա վե րի ծո ցից դուրս եկած ժո ղովր դա կան վի պա սան նե րին», — գրում է Ղա նա լա նյա նը, և նույն ոգով էլ եզ րա փակ վում է ուսում ա սի րու­թյու նը Ավ. Իսա հա կյա նի խոս քե րով.

«...Վառ հա վա տով փառ քերավան դե ցին վոր դոց­որ դի.Տե սան շքեղ մեր ապա գան,անընկ ճե լի ազատ ոգին,Հայ րե նի քի սի րո հա մար միշտԲարձ րա ցած Թուր­Կայ ծա կին»:20

Ս. Հա րու թյու նյա նը Ա. Ղա նա լա նյա նի ժո ղովր դա կան վե պին նվիր­ված հե տա զո տու թյուն նե րի առու մով մի ան գա մայն ճշգրիտ նկա տում է. «Հի շյալ խնդիր նե րի շո շա փու մը մեր ավան դա կան վե պի հե տա զո տու թյան պատ մու թյան մեջ բե րում է մի նոր թարմ շունչ և իր վրա բև ե ռում գա լիք ու սում ա սի րող նե րի ու շադ րու թյու նը»21:

АРАМ ГА НА ЛА НЯН: ЗА ПИСЬ И ОБ РА БОТ КА ВАР ИАН ТОВ ГЕ РО И ЧЕС КО ГО ЭПО СА «СА СУНС КИЕ УДАЛЬ ЦЫ»

Ан на По го сянРе зю меВ фольк ло ристс кой де я тель но сти Ара ма Га на ла ня на (1909 –1983), про дол­жа те ля и но ва то ра клас си чес кой фольк ло ри сти ки, зна чи тель ное ме сто за­ни ма ет за пись, об ра бот ка тек сто вых вар иан тов и расп рост ра не ние на род­но го эпо са «Сас на Црер».

20 «Սա սուն ցի Դա վիթ». պատ միչ նե րի կյանքն ու ստեղ ծա գոր ծու թյու նը. – «Խորհր­դա յին գրա կա նու թյուն», 1939, թիվ 8 –9, էջ 56:

21 Հա րու թյու նյան Ս., Ղա նա լա նյան Արամ, էջ 202:

437

Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող

В на ча ле 1930­х гг., во вре мя под го тов ки на уч но го из дан ия «Сас на Црер», А. Га на ла нян при со е ди нил ся к ве ли ко му дви же нию со би ра те лей эпо са. На­чи на ющий фольк ло рист при ни мал уча стие в со став ле нии ори ги наль но го юби лей но го сбор ни ка «Да вид Са сунс кий» и в ра бо тах по ли те ра тур ной об­ра бот ке это го на уч но го ма тер иа ла, что име ло боль шое исто ри чес кое зна че­ние с точ ки зре ния как об ще на цио наль но го, так и меж ду на род но го приз­нан ия дан но го на цио наль но го про из ве де ния. Он яв ля ет ся со ста ви те лем ча стей ге ро и чес ко го эпо са «Да вид и Хан дут» и «Детст во Мге ра».

Га на ла нян за пи сал два вар иан та «Сас на Црер»: пер вый от Па ри ка Вар да ня­на из Спар кер та, вто рой – «Да вид Са сунс кий» от Вар да на Вар да ня на из Баш ка ла. Эти два вар иан та до пол ня ют но вы ми соб ыт ия ми мо ти ва ци он ные ря ды, от но ся щие ся к мест но стям Мок са и Ва на.

Вы со ко оце ни вая тра ди ции пред шест ву ю щих ис сле до ва те лей эпо са Г. Срвандз тя на, М. Абе гя на, И. Ор бе ли, К. Ме лик­Оганд жа ня на, он, кро ме то­го, вы пол нил нес коль ко ис сле до ва ний, пос вя щен ных ар мянс ко му на род­но му эпо су.

Клю че вые сло ва: «Сас на Црер», на род ний эпос, со би ра тель, расс каз чик, фольк лор, тек сто ло гия, ти по ло гия, эпи чес кя струк ту ра.

ARAM GHANALANYAN: WRITING DOWN AND EDITING THE VERSIONS OF “SASNA TSRER” (DAREDEVILS OF SASSOUN) EPIC POEM

Anna PoghosyanSummaryAram Ghanalanyan (1909 –1983) made great efforts and contribution in Arme­nian classical folkloristics during Soviet period. In his folkloristic works an im­portant place is given to “Sasna Tsrer” (Daredevils of Sassoun) national epic as he collected different versions of the epic poem, edited them to modern lan­guage, and contributed to their dissemination.

In the early 1930’s, when the scientific publishing of “Sasna Tsrer” was under­way and Aram Ghanalanyan joined the great movement of epic collection.

Aram Ghanalanyan was a beginner folklorist at that time, however, he took part in making the original version of the full edition of “Sasuntsi Davit” epic which had a significant historical importance on recognition of our national epic na­tionwide and international level.

He composed “Davit and Khandut” and “Pstik Mher,” parts of Davit’s branch of the epic.

Aram Ghanalanyan penned two versions of “Sasna Tsrer” – one from Parik Vardanyan of Sparkert, which is “Tlor Davit” and the other “Sasuntsi Davit” from Vardan Vardanyan of Bashkal.

438

Ան նա Պո ղո սյան

These two versions include new incidents, which replenish Mokats and Vana versions of the poem. Influenced by the contribution of previous folklorists, such as Garegin Srvandztyan, Mher Abeghyan, Hovsep Orbeli, and Karo Me­lik­Ohanjanyan in the analysis of the epic, Aram Ghanalanyan wrote a several research papers on Armenian national epic poem.

Keywords: “Sasna tsrer” national epic, folklorist, narrator, folklore, textology, typology, epic structure.

503

ՀԱ ՊԱ ՎՈՒՄ ՆԵՐ

ԱՀ — Ազ գագ րա կան հան դեսԱՇ ՍԱՀ — Ար մեն Շա վար շի Սարգ սյա նի անձ նա կան հա վա քա ծուԳՀ ՓԺԲ — Գա րե գին սար կա ւագ Հով սէ փե անց, Փշրանք ներ ժո ղովր­

դա կան բա նա հիւ սու թիւ նիցԳՍ — Գա րե գին Սրվանձ տյանցԵԼՄ — Ե. Լա լա յե ան, Մար գա րիտ ներ հայ բա նա հիւ սու թե անԷԱԺ — Էմի նե ան ազ գագ րա կան ժո ղո վա ծուԼՀԳ — Լրա բեր հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րիՀԱԲ — Հայ ազ գագ րու թյուն և բա նա հյու սու թյունՀԺՀ — Հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ ներՀՀ ՀԱՀԽ — Հին աւան դա կան հե քի աթ ներ Խո տորջ րոյ, հա ւա քեց

Հ. Մ. Հա ճե անՀՀ ՊԿՊԱ — Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պատ մու թյան կենտ րո­

նա կան պե տա կան ար խիվՀՍՀ — Հայ կա կան սո վե տա կան հան րա գի տա րանՄՄ — Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան մա տե նա դա րանՆԳՆ — Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյունՊԲՀ — Պատ մա բա նա սի րա կան հան դեսՎկ — Վկա յու թյունՔՀ — «Քրիս տո նյա Հա յաս տան» հան րա գի տա րանМНМ — Ми фы на ро дов ми раСЭ — Со ветс кая эт ног раф ияСПГУ — Санкт­Пе тер бургс кий го су дарст вен ный уни вер си тетЧГИ КИ — Чу вашс кий го су дарст вен ный ин сти тут куль ту ры

и ис кусств

504

CONTENTS

Preface 91. Stepan Lisitsian (on the occasion of his 150th birthday) 11 Lilia Vardanyan

I. THE ARMENIAN GENOCIDE, SELF-DEFENCE, CANONIZATION

2. Shaping the image of “the enemy” as supporting factors for the mass violence in the context of the Armenian Genocide 18

Hasmik Grigoryan

3. The heroic battle of Moussa dagh according to the testimonies of the eyewitness survivors 27

Verzhine Svazlyan4. Andranik: folklore character 41 Alvard Ghaziyan5. Canonization of the martyrs of the Armenian Genocide

as a cultural event 54 Harutyun Marutyan

II. STALINISM: YESTERDAY AND TODAY

6. The forced relocation of Armenians and the subgroup of “Turks” in specific localities exiled from the Black sea area 66

Hranush Kharatyan7. Altayan exile as a source of innovations 81 Levon Abrahamian8. The localization of the monument of Anastas Mikoyan

as a “place of memory” 90 Hasmik Knyazyan

III. OLD AND NEW REFUGEES/IMMIGRANTS IN ARMENIA

9. Generation change issues in compatriotic unions 106 Anna Markosyan10. The Pand pilgrimage as a paradigm of the Getashen

descendents’ identity 116 Gayane Shagoyan, Arsen Hakobyan, Victoria Khurshudyan11. The process of integration and naturalization of

Armenian refugees from Azerbaijan (1988 –1992) 126 Shushanik Ghazaryan

12. The process of accomodation of Syrian Armenians 135 Armenuhi Stepanyan

13. Language as an important component for Syrian Armenians cultural adaptation (an ethno­sociological survey) 143

Gayane Hakobyan

505

IV. ETHNOGRAPHY OF MUSEUM OBJECTS

14. The types of money and their ritual significance 156 Armine Zohrabyan

15. Manifestations of compositions and ornaments of Armenian carpets in middle age Spanish carpets 168

Lilia Avanesyan16. Necklaces with dragon symbols 179 Astghik Isreaelian17. On the issue of promoting of ethnographic artifacts and collections

in the light of modern market relationships 193 Lianna Gevorgyan

V. BELIEF, RITUAL, FESTIVAL18. Trepanation in the Late Bronze and Early Iron ages (on anthropological

materials from the territory of the Lori region of Armenia) 206 Anahit Khudaverdyan, Suren Hobosyan19. The miracle factor in the religious­ecclesiastical legends of Moks 217 Ester Khemchyan20. The soul outside of the body in Armenian tales of magic 231 Tamar Hayrapetyan21. The Hisnakats (Forty days) feast epiphany 243 Hasmik Abrahamyan22. On the tradition of raising of Varaz­Trdat, the Prince

of Caucasian Albania, on the shield 255 Artak Dabaghyan23. Reflection in the “curtail form” of the ritual in

the name of one plant 263 Emma Petrosyan, Zaruhi Sudjyan24. Funerals that can be photographed and

funerals that can not be photographed 269 Smbat Hakobyan25. Armenian­Catholic community of Samtskhe­Javakhk

(an attempt of historic­ethnographic research) 279 Sose Grigoryan

VI. SACRAL PLACE AND CHURCH

26. Sacred landscape of Tirinkatar on Aragats 290 Arsen Bobokhyan27. Sacred objects from medieval Saghmosavank 302 Ashot Manucharyan28. Mount Cassius in traditional ancient beliefs and

folk tales of Armenians in the Antioch region 313 Hagop Tcholakian

506

29. Two churches, two communities: social and religious context of newly built churches 328

Yulia Antonyan

VII. LEISURE30. The cafռ environment in Yerevan: eastern space

with western trajectory 340 Gohar Stepanyan

31. Leisure time structure changes in urban residential areas of the Republic of Armenia 353

Ruben Ohanjanyan

VIII. PUBLIC DISCOURSE AND BEHAVIOUR

32. The interactions of culture and certain contemporary fundamental issues in Armenian public perceptions 366

Nikol Margaryan, Meline Torosyan

33. Some aspects of gender communication issues in Post­Soviet Armenia 383

Lilit Manukyan

IX. AGRICULTURE AND GATHERING

34. Agricultural customs in Armenia in the 17th century according to historiographers Zakaria Kanakertsi and Zakaria Aguletsi 392

Christine Papikian

35. Gathering of wild fruits in Lori Angela Amirkhanyan

X. EPIC POEM

36. Armenian folk heroic epic 414 Armen Petrosyan

37. Aram Ghanalanyan: writing down and editing the versions of “Sasna tsrer” (Daredevils of Sassoun) epic poem 426

Anna Poghosyan

38. The religious ceremonial component in the Armenian epic “Sasna tsrer” 439 Sargis Harutyunyan

XI. FAIRY TALE

39. Gift­bringer and adviser animals in the Armenian folk tales 446 Marine Khemchyan

40. Fairy tale narration today 458 Nvard Vardanyan