ARMENIAN FOLK CULTURE XVIIiae.am/sites/default/files/database/HAIA1-pages-3-9,42-54,504-507.pdfՀՏԴ 71:391/395(=19) ԳՄԴ 008+63.5(5Հ) Հ 241 Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ

NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

PROCEEDINGS OF INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

1

ARMENIAN FOLK CULTUREXVII

TRADITION AND MODERNITY IN ARMENIAN CULTURE

FESTSCHRIFT FOR STEPAN LISITSIAN

ON THE OCCASION OF HIS 150TH BIRTHDAY

YEREVANIAE PUBLISHING HOUSE

2018

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱ ՅԻՆ ԱԿԱ ԴԵ ՄԻԱ

ՀՆԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅԱՆ ԻՆՍ ՏԻ ՏՈՒՏ

ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1

ՀԱՅ ԺՈ ՂՈՎՐ ԴԱ ԿԱՆ ՄՇԱ ԿՈՒՅԹXVII

ԱՎԱՆ ԴԱ ԿԱ ՆԸ ԵՎ ԱՐ ԴԻ Ա ԿԱ ՆԸ ՀԱ ՅՈՑ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

ՍՏԵ ՓԱՆ ԼԻ ՍԻ ՑՅԱ ՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 150-ԱՄՅԱ ԿԻՆ ՆՎԻՐ ՎԱԾ ԺՈ ՂՈ ՎԱ ԾՈՒ

ԵՐԵՎԱՆՀԱԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ

2018

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)Հ 241

Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինստիտուտի գի տա կան խորհր դի որոշ մամբ

Խմբագրական խորհուրդ Պավել Ավետիսյան (գլխավոր խմբագիր), Լևոն Աբրահամյան, Գրիգոր Արեշյան, Ռուբեն Բադալյան, Պիտեր Քաուի, Տորք Դալալյան (պատասխանատու քարտուղար), Պատրիկ Տօնապետեան, Միհրան Գալստյան, Սարգիս Հարությունյան, Թամար Հայրապետյան, Լորի Խաչատուրեան, Թեո վան Լինտ, Հարություն Մարության, Արմեն Պետրոսյան, Համլետ Պետրոսյան, Գագիկ Սարգսյան, Ադամ Սմիթ, Ջուստո Թրաինա

Editorial Board Pavel Avetisyan (editor-in-chief), Levon Abrahamian, Gregory Areshian, Rouben Badalyan, Peter Cowe, Tork Dalalyan (assistant editor), Patrick Donabédian, Mihran Galstyan, Sargis Harutyunyan, Tamar Hayrapetyan, Lori Khatchadourian, Theo van Lint, Harutyun Marutyan, Armen Petrosyan, Hamlet Petrosyan, Gagik Sargsyan, Adam Smith, Giusto Traina

Համարի խմբա գիր ներ`Հա րու թյուն Մա րու թյան, Թա մար Հայ րա պե տյան, Սու րեն Հո բո սյան

Հ 241 Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1: Հայ ժո­ղովր դա կան մշա կույթ, XVII: Ավան դա կա նը և ար դի ա կա նը հա յոց մշա կույ թում / ՀՀ ԳԱԱ հնա գիտ. և ազ գագր. ինստ.: Խմբ. Հ. Մա րու թյան, Թ. Հայ րա պե տյան, Ս. Հո բո սյան. – Եր., ՀԱԻ հրատ., 2018. – 508 էջ: (Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1):

Ժո ղո վա ծուն նվիր ված է ազ գագ րա գետ Ստե փան Լի սի ցյա նի ծննդյան 150­ամյա­կին: Նա խա տես ված է հու մա նի տար և հա սա րա կա կան ոլոր տի գիտ նա կան նե րի և հա յոց մշա կույ թով հե տաքրքր ված ըն թեր ցող նե րի հա մար:

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)

ISBN 978-9939-9178-2-5

© ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տուտ, 2018

5

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒ ԹՅՈՒՆ

Ներածություն 91. Ստե փան Լի սի ցյան (ծննդյան 150­ամյա կի առ թիվ) 11 Լի լիա Վար դա նյան

I. ՀԱ ՅՈՑ ՑԵ ՂԱՍ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ԻՆՔ ՆԱ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ՍՐԲԱ ԴԱ ՍՈՒՄ

2. «Թշնա մու» կեր պա րի ձև ա վոր ման մե խա նիզմ ե րը` որ պես՝ բռնու թյան զանգ վա ծայ նու թյունն ապա հո վող գոր ծոն ներ Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան հա մա տեքս տում 18

Հաս միկ Գրի գո րյան

3. Մու սա լե ռան հե րո սա մար տը՝ ըստ ակա նա տես վե րապ րող նե րի վկա յու թյուն նե րի 27

Վեր ժի նե Սվազ լյան

4. Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը 41 Ալ վարդ Ղա զի յան

5. Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան նա հա տակ նե րի սրբա դա սու մը՝ որ պես մշա կու թա յին երև ույթ 54

Հա րու թյուն Մա րու թյան

II. ՍՏԱ ԼԻ ՆԻԶՄ. ԵՐԵԿ ԵՎ ԱՅ ՍՕՐ

6. Кам пан ия эт ни чес кой де пор та ции ар мян в 1949 г. и под кон тин гент «тур ки» сре ди спец пе ре се лен цев «с Чер но морс ко го по бе реж ья» 66

Гра нуш Ха ра тян

7. Ալ թա յան աք սո րը՝ որ պես նո րա մու ծու թյուն նե րի աղ բյուր 81 Լև ոն Աբ րա հա մյան

8. Անաս տաս Մի կո յա նի ար ձա նի տե ղայ նա ցու մը՝ որ պես «հի շո ղու թյան վայր» 90

Հաս միկ Կնյա զյան

III. ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ԳԱՂ ԹԱ ԿԱՆ-ՓԱԽՍ ՏԱ ԿԱՆ- ՆԵՐ ԳԱՂ ԹՅԱԼ ՆԵ ՐԸ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ

9. Սերն դա փո խու թյան հիմ ախն դիր նե րը հայ րե նակ ցա կան մի ու թյուն նե րում 106

Ան նա Մար կո սյան

10. «Պան դի ուխ տը»՝ որ պես գե տա շեն ցի նե րի ինք նու թյան հա րա ցույց 116 Գա յա նե Շա գո յան, Ար սեն Հա կո բյան, Վիկ տո րիա Խուր շու դյան

11. Ադր բե ջա նա հայ փախս տա կան նե րի (1988­1992 թթ.) ին տեգր ման և քա ղա քա ցի ու թյան ձեռք բեր ման գոր ծըն թա ցը 126

Շու շա նիկ Ղա զա րյան

6

Բովանդակություն

12. Հա յաս տան տե ղա փոխ ված սի րի ա հա յե րի հար մար վե լու գոր ծըն թա ցը 135

Ար մե նու հի Ստե փա նյան

13. Լե զուն որ պես սի րի ա հա յե րի մշա կու թա յին ադապ տա ցի ա յի կա րև որ բա ղադ րիչ (էթ նո սո ցի ո լո գի ա կան ու սում ա սի րու թյուն) 143

Գա յա նե Հա կո բյան

IV. ԹԱՆ ԳԱ ՐԱ ՆԱ ՅԻՆ ԻՐԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅՈՒ Ն14. Փո ղի տե սակ նե րը և դրանց ծի սա կան նշա նա կու թյու նը 156 Ար մի նե Զոհ րա բյան

15. Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը միջ նա դա րյան իս պա նա կան գոր գե րում 168

Լի լիա Ավա նե սյան

16. Վի շա պա զարդ վզնոց ներ 179 Աստ ղիկ Իս րա յե լյան

17. К воп ро су о по пу ля ри за ции эт ног ра фи чес ких ар те фак тов и кол лек ций в сов ре мен ных ус ло ви ях ры ноч ных от но ше ний 193

Ли ан на Ге вор кян

V. ՀԱ ՎԱՏՔ, ԾԵՍ ԵՎ ՏՈՆ18. Тре па на ции в эпоxу позд ней брон зы и в ран нем же лез ном ве ке

(по ант ро по ло ги чес ким ма тер иа лам из мо гиль ни ков с тер ри то рии Ло рийс ко го райо на Ар ме ни и) 206

Ана ит Ху да вер дян, Су рен Обо сян

19. Հրաշ քի գոր ծո նը Մո կաց կրո նա ե կե ղե ցա կան ավան դու թյուն նե րում 217 Էս թեր Խեմ չյան

20. Մարմ ից դուրս գտնվող հո գին հայ կա կան հրա շա պա տում հե քի աթ նե րում 231

Թա մար Հայ րա պե տյան

21. Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը (պատ մա կան հա մա ռոտ ակ նարկ) 243

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

22. Աղ վան քում Վա րազ­Տրդա տի վա հա նով վե րա բեր ման ծե սի մա սին 255

Ար տակ Դա բա ղյան

23. Թա տե րա կա նաց ված ծե սի սեղմ ար տա ցո լու մը մի բու սան վան մեջ 263

Էմ մա Պետ րո սյան, Զա րու հի Սու ջյան

24. Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել 269

Սմբատ Հա կո բյան

7

Բովանդակություն

25. Սամց խե­Ջա վախ քի հայ կա թո լիկ հա մայն քը (պատ մազ գագ րա կան ու սում ա սի րու թյան փորձ) 279

Սո սե Գրի գո րյան

VI. ՍՐԲԱ ՎԱՅՐ ԵՎ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻ26. Արա գա ծի Տի րին կա տար սրբա վայ րը 290 Ար սեն Բո բո խյան

27. Միջ նա դա րյան Սաղ մո սա վան քի սրբու թյուն նե րը 302 Աշոտ Մա նու չա րյան

28. Կա սի ոս լե ռը Ան տի ո քի շրջա նի հա յոց աւան դազ րոյց նե րուն և հա ւա տա լիք նե րուն մէջ 313

Յա կոբ Չո լա քե ան

29. Եր կու եկե ղե ցի, եր կու հա մայնք. նո րա կա ռույց եկե ղե ցի նե րի կրո նա­սո ցի ա լա կան են թա տեքս տը 328

Յու լիա Ան տո նյան

VII. ԺԱ ՄԱՆՑ30. Սրճա րա նա յին մի ջա վայ րը Երև ա նում.

արև ե լյան տա րածք՝ արևմ տյան հե տագ ծով 340 Գո հար Ստե փա նյան

31. Ազատ ժա մա նա կի կա ռուց ված քի փո փո խու թյուն նե րը Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա յին բնա կա վայ րե րում 353

Ռու բեն Օհան ջա նյան

VIII. ՀԱՆ ՐԱ ՅԻՆ ԽՈՍՈՒՅԹ ԵՎ ՎԱՐՔ32. Մշա կույ թի և ար դի մի շարք հիմ ախն դիր նե րի

փո խառն չու թյուն նե րը հա յաս տա նյան հան րա յին ըն կա լում ե րում 366 Նի կոլ Մար գա րյան, Մե լի նե Թո րո սյան

33. Միջ սե ռա յին հա ղոր դակ ցու թյան որոշ առանձ նա հատ կու թյուն ներ հետ խորհր դա յին Հա յաս տա նում 383

Լի լիթ Մա նու կյան

IX. ԵՐԿ ՐԱ ԳՈՐ ԾՈՒ ԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱ ՎԱՔ ՉՈՒ ԹՅՈՒՆ34. Երկ րա գոր ծա կան մշա կույ թը Հա յաս տա նում

17­րդ դա րում՝ ըստ պատ մա գիր ներ Զա քա րիա Քա նա քեռ ցու և Զա քա րիա Ագու լե ցու 392

Քրիս տի նե Պա պի կյան

35. Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյան ար դի դրսև ո րում ե րը Լո ռի ում 403 Ան ժե լա Ամիր խա նյան

X. ՀԵ ՐՈ ՍԱ ՎԵՊ36. Հայ ժո ղովր դա կան հե րո սա կան էպո սը 414 Ար մեն Պետ րո սյան

8

Բովանդակություն

37. Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող 426

Ան նա Պո ղո սյան

38. Կրո նա ծի սա կան տար րե րը «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պում 439 Սար գիս Հա րու թյու նյան

XI. ՀԵ ՔԻ ԱԹ39. Նվի րա տու և խորհր դա տու կեն դա նի նե րը

հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ նե րում 446 Մա րի նե Խեմ չյան

40. Հե քի ա թա սա ցու թյու նը մեր օրե րում 458 Նվարդ Վար դա նյան

XII. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ՓՈՔՐ ԺԱՆ ՐԵՐ41. Ման կա կան զվար ճա խո սու թյուն նե րի թե մա տիկ դրսև ո րում ե րը 470 Ար մեն Սարգ սյան

42. Բա նա հյու սա կան և ազ գագ րա կան նյու թե րի կեն ցա ղա վա րու մը Արա րա տի մար զի Վե դու տա րա ծաշր ջա նում 484

Սվետ լա նա Վար դա նյան, Հաս միկ Մար գա րյան

43. Հա յե րեն յու րա հա տուկ բա ռեր Թուր քի ա յի համ շեն ցի նե րի խոս ված քում 491

Սեր գեյ Վար դա նյան

Հապավումեր 503Contents 504

41

4

ԱՆԴ ՐԱ ՆԻԿ. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ԿԵՐ ՊԱ ՐԸ

Ալ վարդ Ղա զի յան*

Անդ րա նի կը շնոր հիվ իր անձ նա կան յու րա հատ կու թյուն նե րի, գոր ծու նե ու­թյան, որ դրսև որ վել է հայ ժո ղովր դի ազա տագ րա կան պայ քա րում` ուղղ­ված թուր քա կան բռնա տի րու թյան դեմ 19­րդ դ. վեր ջի ու 20­րդ դ. սկզբի պատ մու թյան ըն թաց քում, հա մա պա տաս խա նում է հայ ժո ղովր դի վի պա­կան, բա նաս տեղ ծա կան, բա նա հյու սա կան գա ղա փա րին:

Հայ ժո ղովր դի հա սա րա կա կան կյան քում, բա նա հյու սա կան կեն ցա ղում ստեղծ վել և լայ նո րեն կեն ցա ղա վա րել են զրույց ներ, աս քեր, եր գեր, որոնք փնջա վոր վել են Անդ րա նի կի ան վան շուր ջը, լի նե լով ճշմար տա պա տում, սա կայն ոչ հա վաս տի:

Անդ րա նիկ անու նը ստա ցել և կրել է «հե րոս», «քաջ» մակ դիր նե րը` ըստ հայ կա կան պատ մա կան ավան դույ թի:

Բա նա լի բա ռեր. Անդ րա նիկ, բա նա հյու սու թյուն, ավան դույթ, հա վա տա­լիք, խորհր դա նիշ:

Անդ րա նի կը (Անդ րա նիկ Օզա նյան, 1865 –1927)` իբ րև ան հա տա կա­նու թյուն, մարդ կա յին բարձր ու ազ նիվ ար ժա նիք նե րով, բա րո յա կան, անա ղարտ նկա րագ րով, եր ջա նիկ զու գա դի պու թյամբ հա մըն կել է հե րո սի մա սին ժո ղովր դի բա նաս տեղ ծա կան­գա ղա փա րա կան չա փա նիշ նե րին: Նրա գոր ծու նե ու թյան շար ժա ռիթ ներն ու նպա տակ նե րը բխել են հայ ժո­ղովր դի լայն խա վե րի շա հե րից: Այդ է պատ ճա ռը, որ նրա անձն ար դեն իսկ իր կյանքի օրոք պա րուր վել է հե րո սա կան, կի սա ա ռաս պե լա կան­կի­սա վի պա կան քո ղով, ստեղծ վել են եր գեր, զրույց ներ, որոնք իրա կան, բայց ոչ հա վաս տի հիմ քով փնջա վոր վել են նրա ան վան շուրջ: Հ. Թու մա նյանն ու Ավ. Իսա հա կյա նը, որոնք ի մո տո ծա նոթ էին Անդ րա նի կին, մի ներ քին, մեծ մարդ կանց վա յել պայ ծա ռա տե սու թյամբ նրան հա մա րել են մեր նոր վի պա սա նու թյան Սա սուն ցի Դա վի թը:

Նոր վի պա սա նու թյան Դավ թի` առասպելա կան Անդ րա նի կի կեր­պա րը ժո ղո վուր դը ստեղ ծել է ավան դա կան վի պա կան հնա րանք նե րով ու

* ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տու տի հայ բա նա հյու սու թյան տեքս տա բա նու թյան բաժ նի առա ջա տար գի տաշ խա տող, բա նա սի րա կան գի տու­թյուն նե րի թեկ նա ծու: Վախ ճան վել է 2017 թ. հու լի սի 3­ին:

42

Ալ վարդ Ղա զի յան

չա փա նիշ նե րով, վի պա կան հան գա մանք նե րով պատ ճա ռա բա նել նրա կյան քի այս կամ այն փու լը, նրա բնա վո րու թյան այս կամ այն գի ծը: Գո յու­թյուն ու նե ցող բա նա հյու սա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը տա լիս են հա­մե մա տա բար ամ բող ջա կան մի նկա րա գիր` սկսած հե րո սի ծննդից, ման­կու թյու նից մին չև նրա գոր ծու նե ու թյան ավար տը:

Վի պա կան հա յացք գո յու թյուն ու նի հե րոս նե րի ման կու թյան վե րա­բե րյալ, որով և կան խո րոշ վել է նրանց հե տա գա կյան քը: Ժո ղո վուր դը խո­րա պես հա վա տա ցել է Անդ րա նի կի ան խո ցե լի ու թյանն ու ան պար տե լի ու­թյա նը և այդ հան գա ման քը պատ ճա ռաբա նել հե տև յալ ավան դազրույցով: Նո րա ծին Անդ րա նի կին մկրտե լիս դրսից ձի ու դո փյուն է լսվել, ապա ներս է մտել մի տղա մարդ, ման կա նը վերց րել մկրտո ղի ձեռ քից, մտցրել մկրտու­թյան ջու րը, հա նել, վե րա դարձ րել ու ինքն ան հե տա ցել: Ներ կա նե րը ման­կան մեջ քին նշմա րել են դաջ ված խա չի հետ քեր և հաս կա ցել, որ եկո ղը սուրբ Գև որգն էր1: Ս.Գև որ գը Անդ րա նի կին հո վա նա վո րել է ողջ կյան քում, պաշտ պա նել թշնա մու գնդա կից: Նույն ավան դազրույցը հա ղոր դում է, որ հե տա գա յում, հա սուն տա րի քում, երբ զո րա վա րը վե րա դառ նում էր կռվից, թափ էր տա լիս շո րե րը, գնդակ նե րը գե տին էին թափ վում2: Հայտ նի է, որ սուրբ Գև որ գը կրում է վի շա պա մար տի կի գծեր և նրա ձեռ քով երե խա յի մկրտու թյունն ու նի որո շա կի են թի մաստ: Իսկ ավան դու թյան բուն սյու ժեն վի պա կան հե րո սի հրա շա լի ծննդի, ման կու թյան վե րա փոխ ված ժա մա նա­կի պա հանջ նե րի հա մա պա տաս խան ար տա հայ տու թյունն է:

Անդ րա նի կի հրա շա լի ման կու թյան, ան խո ցե լի ու թյան մա սին եղել են այլ պա տում եր, որոնք հա վա նա բար մուտք են գոր ծել գրա կա նու թյուն: Ս. Կուր տի կյա նի «Գի շե րա յին զրույց Տալ վո րի կի սա րե րում» պատմ ված­քում ծեր սա սուն ցին պատ մում է արծ վա մար դու զրույ ցը3: Ըստ այդ զրույ­ցի` հրաշք հո ղա ծին էր արծ վա մար դը, ժո ղո վուր դը նրան առյու ծի կա թով էր սնել, մե ծաց րել: «Էնոր գնդակ չի դիպ չի», — հա վա տաց նում էր ծեր սա սուն ցին` հե րո սին կո չե լով Սաս նա ճյուղ, Սաս նա ար ծիվ:

Խ. Դաշ տեն ցը «Ռանչ պար նե րի կան չում» հե րո սի ան խո ցե լի ու թյու­նը պատ ճա ռա բա նում է քուրդ ցե ղա պե տի թա լիս մա նի զո րու թյամբ: Երբ Անդ րա նի կը սպա նում է Բշա րե Խա լի լին, լու ծե լով Սե րո բի` իր ավագ ըն կե­րոջ ու զի նակ ցի վրե ժը, վերց նում է նրա թա լիս մա նը, որը և նրան դարձ­նում է ան խո ցե լի4: «Լո լո» պատմ ված քում Ռ. Արա մյա նը հա ղոր դում է

1 Ղա նա լա նյան Ա., Ավան դա պա տում, Երև ան, 1969, էջ 298ա:2 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Ս. Վար դա նյա նը, 1984 թ.:3 Կուր տի կյան Ս., Պրո լո մյան հով տա շու շան ներ, Երև ան, 1969, էջ 252 –261:4 Դաշ տենց Խ., Ռանչ պար նե րի կան չը, Երև ան, 1984, էջ 98:

43

Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը

զրույ ցի մի այլ տար բե րակ: Անդ րա նի կը օգ նու թյան է շտա պում թա լան վող գյու ղին: Սա կայն ու շա նում է: Երբ գյուղ է հաս նում, գյուղն ավեր ված ու թա­լան ված է գտնում և առա ջինն, ում հան դի պում է, ձեռ քի ափը սեղ մած մի սրա խող խող երե խա է լինում: Անդ րա նի կը երե խա յի ափում գտնում է մի կա պույտ հու լունք, վերց նում և կրում, որը և նրան դարձ նում է ան խո ցե լի:

Անդ րա նիկն ան շուշտ վի րա վոր վել է: Սա կայն այդ հան գա ման քը դրո շակ չի դարձ վել, մա ցել է ժո ղովր դին գրե թե ան հայտ: Հա վա նա բար զո րա վա րը տե ղյակ է եղել իր մա սին պատմ վող զրույց նե րին և չի փոր ձել ժխտել. թող հա վա տան այդ առաս պե լին բա րե կամ ե րը, նաև թշնա մի նե­րը:

Անդ րա նիկն իր վի պա կան նա խորդ նե րի նման վաղ է զրկվում ծնող­նե րից: Իրա կա նու թյունն այն է, որ նա երեք տա րե կան հա սա կում որ բա­նում է մո րից: Իբ րև ան հատ, նա մե ծա նում, խնամ վում է օտար, բայց հո­գա ծու քաջ ու կտրիճ տղա մարդ կանց մի ջա վայ րում, որը և որո շա կի ազ դե ցու թյուն է թող նում հե րո սի բնա վո րու թյան կազ մա վոր ման վրա: Ըստ մի զրույ ցի` Անդ րա նի կին խնա մում ու ոտ քի են կանգ նեց նում նրա հոր բա­րե կամ քրդե րը5:

Մի շարք պա տում ե րի հա մա ձայն` Անդ րա նի կին պա հում, մե ծաց­նում է Սե րո բը, նրա տանն է հե րոսն ստա նում իր ռազ մա կան մկրտու թյու­նը6: Սե րո բի հետ է առնչ վում նաև հե րո սի Անդ րա նիկ ան վան ծա գու մը: Նրա անու նը բնավ էլ Անդ րա նիկ չի եղել, հա ղոր դում է զրույ ցը, ըստ մի պա տու մի, նրա անու նը եղել է Նո րայր: Նրան Անդ րա նիկ է կո չել Սե րո բը, սի րե լով նրան ըն դու նել է իբ րև իր անդ րա նիկ զա վա կի, քա ջու թյան հա­մար իբ րև իր ջո կա տի առա ջին, անդ րա նիկ զին վոր7:

Սե րոբ­Անդ րա նիկ փոխ հա րա բե րու թյան մեջ մենք տես նում ենք հե­րոս նե րի հոր և որ դու ժա ռան գա կան կա պով մի ա նա լու վի պա կան մի տու­մը, որն այն քան ցայ տուն ար տա հայտ ված է մեր հին ու նոր վե պե րում8: Այս կա պակ ցու թյամբ ու շագ րավ է հե տև յալ ավան դազրույցը, ըստ որի` Սե րո­բը եղել է ան ժա ռանգ, գտնե լով Անդ րա նի կին սի րել է նրան ու որ դեգ րել:

Հե րո սը, ըստ վի պա կան ավան դույ թի, իր ար տա քի նով, հատ կա­պես ֆի զի կա կան ու ժով պետք է տար բեր վի սո վո րա կան մահ կա նա ցու նե­րից: Հայտ նի է, որ զո րա վա րը եղել է մի ջա հա սակ, սո վո րա կան ու ժի տեր մի տղա մարդ: Բայց ժո ղովր դի բա նաս տեղ ծա կան երև ա կա յու թյու նը նրան

5 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF IV: 41906 Նույն տե ղում, FF IV: 7709 –77137 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF IV: 7709 –7713, գրի է առել Տ. Խո ջա մի րյա նը, 1967 թ.:8 Աբե ղյան Մ., Եր կեր, հ. 1, Երև ան, 1966, էջ 117:

44

Ալ վարդ Ղա զի յան

օժ տել է ար տա սո վոր ու ժով: Գրա կան մշակ մամբ մեզ հայտ նի մի զրույ ցի հա մա ձայն` Անդ րա նիկն այն քան ու ժեղ էր, որ եթե ձեռ քը խփեր 70 գոմ շի մեջ քի, փոր նե րը գե տին կտա յին9: Այն քան հզոր է եղել հե րո սը, որ քայ լե լիս ոտ քե րի հետ քե րը փոս են ըն կել հո ղի մեջ: Ըստ մի հու շա պա տում զրույ ցի, երբ զո րա վա րը ձեռ քը դրել է մի ձի ու մեջ քին, որ հեծ նի, ձի ու մեջ քը կռա­ցել­կո րա ցել է:

Եր գե րում և զրույց նե րում հատ կա պես շեշտ վում է հե րո սի հա յաց քը, այն հա մե մատ վում է արծ վի հա յաց քի հետ: «Արծ վե նի մարդ», ասել են նրա մա սին: «Իբ րև ար ծիվ սա վառ նում ես ժայռ ու լեռ»10 սկզբնա տո ղով եր գը հե րո սի մա սին ստեղծ ված եր գե րից ամե նա տա րած վածն է: Իրոք, զո րա վա րը, ըստ ակա նա տես նե րի վկա յու թյան, ու նե ցել է ազ դու հա յացք:

Բա նա հյու սա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը Անդ րա նի կի ար տա քի­նի մա սին քիչ բան են ասում: Հա տու կենտ մակ դիր նե րը, հա մե մա տու­թյուն նե րը որոշ չա փով վե րաս տեղ ծում են հե րո սի ար տա քի նի վի պա կան պատ կե րը:

Ձայն տուր Անդ րա նիկ, կեն սա տու ըն կեր,Ար դյոք այս պա հուս ո՞ր լեռն ես պառ կել,Ոս կե թել մա զեր երեսդ ես փռել,Հաղ թա կան բա զու կով մո սինդ ես գրկել:11

Զրույ ցը պատ մում է, թե ինչ պես ղա փան ցի մի ադր բե ջան ցի բեկ այ­ցե լում է Անդ րա նի կին, երբ նա գտնվում էր Ղա փա նում: Նա զո րա վա րին գտնում է վրա նում քնած, ներս է մտնում ու զար մա ցած­վա խե ցած դուրս գա լիս, ասե լով, թե` այս ինչ տղա մարդ է, երե սի մա զե րը կար ծես մի­մի մա­խաթ լի նեն12: Հե րո սի դի ման կա րը ստեղծ վում է ոչ թե ման րա մաս նե րի պատ կեր ման մի ջո ցով, քա րա ցած, ան շարժ վի ճա կով, այլ ար տա քին ու ներ քին հատ կա նիշ նե րի հա մադր մամբ, ողջ նկա րագ րի թո ղած ներ գոր­ծու թյան, ազ դե ցու թյան բա ցա հայտ ման եղա նա կով, շարժ ման ու գոր ծո­ղու թյան մեջ:

Հե րոսն ու նի մի այլ կա րև որ հատ կա նիշ. նա օժտ ված է ան սահ ման քա ջու թյամբ, որը ի սպաս է դնում մայր ժո ղովր դին ու հայ րե նի քին: Գրա­կան մշակ մամբ մեզ հա սած զրույ ցը հա ղոր դում է հե տև յա լը. Դո նի մի կա­զա կի տան պա տին փակց ված է լի նում զո րա վա րի նկա րը` հա մազ գես­

9 Կուր տի կյան Ս., Գի շե րա յին զրույց Տալ վո րի կի սա րե րում. – Պրո լո մյան հով տա շու­շան ներ, էջ 256:

10 Հայ ժո ղովր դա կան ռազ մի և զին վո րի եր գեր, աշ խա տա սի րու թյամբ` Ա. Ղա զի յա­նի, Երև ան, 1989, էջ 173:

11 Նույն տե ղում, էջ 154:12 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Թ. Պո ղո սյա նը, 1983 թ.:

45

Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը

տով, շքան շան նե րով: Որ դի նե րի հար ցին, թե ո՞վ է զին վո րա կա նը, կա զա կը պա տաս խա նում է` Անդ րա նի կը: — Իսկ ի՞նչ է նշա նա կում Անդ րա նիկ: — Անդ րա նիկ հա յե րեն նշա նա կում է դյու ցա զուն, հե րոս, քաջ, — պա տաս­խա նում է կա զա կը13:

«Քաջ Անդ րա նիկ», այդ պես է նա մտել ժո ղովր դի հի շո ղու թյան մեջ, այդ մակ դի րով է նրա անու նը հո լով վում եր գե րում.

Գուր գեն, Վա հան, Հրայր Դժոխք,Քաջ Անդ րա նի կը ղե կա վար,Տալ վո րի կի լեռ նե րու մը,Շրջում էին ան դա դար:14

Կամ`Կով կա սի քա ջե՛ր, խմբեր կազ մե ցէք,Քաջ Անդ րա նի կին օգ նու թե ան հա սէք,Առած իր շուր ջը զի նուոր ներ ութ սուն,Մաք րէ ճա նա պարհ նա դէ պի Սա սուն:15

Ու շագ րավ է, որ հայ վի պա կան բա նա հյու սու թյու նից քաջ մակ դի­րով հայտ նի է Ար տա շես ար քան, Մու շեղ սպա րա պե տը, ավե լի ուշ մի այլ պատ մա կան­վի պա կան հե րոս` Լի պա րիտ զո րա վա րը: 19­րդ դ. «քաջ» մակ դի րը գտավ ու հա մա պա տաս խա նեց նոր հե րո սին` Անդ րա նի կին:

Վի պա կան հե րոս նե րի կյան քում կա րև որ դեր է խա ղում ձին: Հե­րոս ներն իրենց ձի ե րը ձեռք են բե րում ար տա սո վոր, վի պա կան հան գա­մանք նե րում, տա րեց, մե ծա հա սակ մարդ կանց խոր հուրդ նե րով: Հի շենք Քուռ կիկ Ջա լա լի – Դա վիթ փոխ հա րա բե րու թյու նը, ապա Դա վիթ բե կի ձին, որը նա նվեր է ստա նում մի ծեր մար դուց, և որը նույն պես ջրա յին ծա­գում ու ներ: 19­րդ դ. ժո ղովր դի հա վա քա կան ընդ հան րա կան գի տակ ցու­թյունն ավե լի իրա կան էր, սա կայն նրա գա ղա փա րա տի պը ինչ պես հե րո­սի, այն պես էլ հե րո սի ձի ու հար ցում` մում է վի պա կան­ավան դա կան: Պա տա նի Անդ րա նի կը, զրույ ցի հա մա ձայն, երբ ծա ռա յու թյան է մտնում Սե րո բի մոտ, վեր ջինս խնա մե լու հա մար նրան հանձ նում է եր կու ձի: Մի որոշ ժա մա նակ անց Սե րո բը, գոհ Անդ րա նի կի խնամ քից, իբ րև վար ձատ­րու թյուն` ձի ե րից մե կը նվի րում է նրան16:

13 Կուր տի կյան Ս., Կո զա կա կան գյու ղա կում. – Պրո լո մյան հով տա շու շան ներ, էջ 333 – 334:

14 Հայ ժո ղովր դա կան ռազ մի և զին վո րի եր գեր, էջ 173:15 «Նոր քնար», կազ մեց Կա րօ Գէ որ գե ան, ձայ նագ րուած և պատ կե րա զարդ ըն դար­

ձակ եր գա րան, Պէյ րութ­Լի բա նան, 1963, էջ 75:16 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Բ. Ղա զի յա նը, 1976 թ.:

46

Ալ վարդ Ղա զի յան

Այս պի սով` տվյալ պա տու մում առ կա է տա րեց մար դը` Սե րո բը, որի մի ջո ցով, նվի րատ վու թյամբ հե րո սը տի րա նում է ձի ուն: Հե րո սի ձի ու ծագ­ման վե րա բե րյալ գրա կան մշակ մամբ հայտ նի են այլ զրույց ներ ևս, որոն­ցում մի կա րև որ հան գա մանք մում է ան փո փոխ. դա նվի րատ վու թյունն է: Ս. Կուր տի կյա նի մշա կած պա տու մում Անդ րա նիկն իր ձին նվեր է ստա նում ասո րի ցե ղա պե տից` ասո րա կան Սա րայ գյու ղը ավա զակ նե րից պաշտ­պա նե լու, թա լա նած գույ քը, աղ ջիկ նե րին ու հարս նե րին վե րա դարձ նե լու հա մար: «Ռանչ պար նե րի կան չի» հյուս ված քում առ կա պա տու մում մենք դար ձյալ տես նում ենք հե րո սին ձի նվի րող ասո րի ցե ղա պե տին, բայց դաշ­նակ ցած Սաս նո Շե կո տան քրդե րի հետ, իսկ նվե րը տրվում է ի նշան երախ տա գի տու թյան` թշնա մի աշի րա թա պե տի` Բշա րե Խա լի լի սպա նու­թյան հա մար17:

Անդ րա նիկն ազ գա յին հե րոս է, իսկ նրա ձին ծա գու մով այլ ազ գա­յին մի ջա վայ րից է: Վի պա կան ավան դույ թը պետք է լու ծեր այս ան հա մա­պա տաս խա նու թյու նը, ձին պետք է ծնվեր հայ կա կան ավա զա նում: Դաշ­տենցն այդ նպա տա կով «Կան չում» օգ տա գոր ծում է մի գե ղե ցիկ զրույց: Սաս նո Գե լի գյու ղի Պայ թող աղ բյու րի մա սին: Պայ թող աղ բյու րի ջրե րում հրե ղեն ձի եր են ապ րում: Ի դեպ, այդ աղ բյու րի ջրե րից, ըստ մի բա նա վոր ավան դազրույցի, ծնունդ է առել վի պա կան Քուռ կիկ Ջա լա լին: Հրե ղեն ձիե րին քչերն են տես նում: Մի ան գամ այդ բա նը հա ջող վել է Գե լի գյու ղի Մո սե տան նա հա պետ նե րից մե կին: Ազա տագ րա կան կռիվ ե րի բուռն տա րի նե րին` 19­րդ դ. վեր ջե րին, Սաս նո իշ խան նե րի ժո ղո վի ժա մա նակ, որը Մո սե տանն էր տե ղի ու նե նում, այդ տան ներ կա յա ցուց չին` Իմո յին, բախտ է վի ճակ վում տես նել ու զրու ցել Պայ թող աղ բյու րի հրե ղեն ձի ե րից մե կի հետ: Սա Իմո յին խոր հուրդ է տա լիս իր բա շին դրած ձեռ քով երեք ան գամ խփել ասո րի ցե ղա պե տի նվի րած մտրու կի մեջ քին: Մո սե Իմոն կա տա րում է հրե ղեն ձի ու պատ գա մը, բայց շփոթ վում, թե մո ռա նում է և եր կու ան գամ է խփում18: Ոմանք Մո սե Իմո յի մատ նա հետ քե րը տե սել են ձի ու մեջ քին: Մտրու կը հրե ղեն է դառ նում, բայց ոչ ան մահ: Այս պես` ժո­ղովր դի բա նաս տեղ ծա կան­վի պա կան մտա ծո ղու թյու նը լու ծում է ձի ու հրե­ղե նու թյան և սո վո րա կա նու թյան մի ջև եղած հա կա սու թյու նը ևս:

Հե րո սի ձին հաս նում է հե ռա վոր Ամե րի կա, մաս նակ ցում իր տի րոջ թաղ մա նը և ապա, ան սա լով իր ջրա յին էու թյան կան չին (չէ՞ որ նրան էին փո խանց վել ջրա ծին, հրե ղեն նժույ գի հատ կա նիշ նե րը), գնում խառն վում է օվ կի ա նո սի ջրե րին: Ավե լի իրա կան է «Սպի տակ ձի ա վոր» պա տու մը19:

17 Դաշ տենց Խ., նշվ. աշխ., էջ 99:18 Նույն տե ղում, էջ 115 –117:19 Դաշ տենց Խ., նշվ. աշխ., էջ 492:

47

Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը

Հե րո սը տա րի ներ շա րու նակ հայտ նի է եղել իբ րև սպի տակ ձի ա­վոր, մի ան գամ մար տի ժա մա նակ ձին վի րա վոր վում է առա ջին ոտ քից: Հե րո սը պա հան ջում է նոր, դար ձյալ սպի տակ ձի: Բա նա վոր ավան դու­թյամբ հայտ նի զրույ ցը հա ղոր դում է, որ զո րա վա րը ծանր ապ րում ե րով է բա ժան վել սի րե լի հա վա տա րիմ ձի ուց: Հե րո սի ձին հայտ նի է եղել Աս լան անու նով և ըստ գրա կան ավան դության` այդ անու նը նրան տվել է ասո րի ցե ղա պե տը20: Աս լա նը եղել է սպի տակ, իսկ հե ծյա լը գրա կա նու թյան և բա­նա հյու սու թյան մեջ է մտել իբ րև սպի տակ ձի ա վոր: Դաշ տենցն ասում է, թե «սպի տա կին խա ռը կարմ րա մազ մի մտրուկ էր Աս լա նը, կա պույտ փու լե­րով պճնված: Գլու խը փոքր էր, աչ քե րը` մանր ու խե լա ցի: Տես քով վագ րի էր նման, ոտ քե րը բարձր ու բա րակ, ռուն գե րը լայն բաց ված: Արևի փայ լի տակ ամ բողջ մոր թը կար միր երանգ ներ էր ստա նում»21: Եվ չնա յած իր իսկ տվյալ նե րին` «Ռանչ պար նե րի կան չի» գլուխ նե րից մե կին տա լիս է «Կա­պույտ նժույ գի վախ ճա նը» վեր նա գի րը22: Սպի տակ ձի ա վո րի վի պա կան կեր պա րը հայտ նի է 5­րդ դա րից. դա Մու շեղ Մա մի կո նյանն է, որի վե հանձ­նու թյան առաջ գլուխ խո նար հեց գո ռոզ Շա պուհ ար քան` փո րագ րել տա­լով նրան` ճեր մակ ձիուն հե ծած գի նու գա վա թի վրա և գի նե խում ե րի ժա­մա նակ նա յե լով ու կրկնե լով` «ճեր մա կա ձին թող գի նի խմի»23:

Անդ րա նի կի կեր պա րի հիմ ա կան ու բնո րոշ գի ծը անձ նու րաց հայ­րե նա սի րու թյունն է, գոր ծու նե ու թյան հիմ ա կան բնա գա վա ռը` ազա տագ­րա կան պայ քարն ընդ դեմ թուր քա կան բռնա պե տու թյան: Ըստ բա նա հյու­սա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի` Անդ րա նի կը պա տա նի հա սա կից, ար հա մար հե լով ամեն մի վտանգ, նետ վում է պայ քա րի մեջ` պաշտ պա նե­լու հա մար իր ժո ղովր դի կյան քը, պա տիվ ու ազա տու թյու նը: Վտան գի ար հա մար հու մը, վա խի զգաց ման հաղ թա հա րու մը հենց այն է, ինչ կոչ վում է հե րո սու թյուն, և այդ հան գա մանքն է, որ Անդ րա նի կին դարձ րել է բա նա­հյու սա կան հե րո սա կան կեր պար:

Հա կա մար տու թյան բա ցա հայտ ման, ընդ հար ման սկզբի վե րա բե­րյալ պատմ վում են մի շարք ավան դու թյուն ներ: Բա նա վոր զրույ ցը հա ղոր­դում է, թե քրդե րը պա տա նի Անդ րա նի կի հո րը կու րաց նե լով սպա նում են, երբ նա փոր ձում էր պաշտ պա նել ար տը ջրե լու իր իրա վուն քը: Անդ րա նի­կը, հոր զեն քը վերց նե լով, գնում է և շա րու նա կում ար տը ջրե լը: Նո րից հայտն վում են քրդե րը, որոնց նա սպա նում է և փախ չում Ռու սաս տան24:

20 Նույն տե ղում, էջ 99:21 Նույն տե ղում, էջ 99 –100:22 Նույն տե ղում, էջ 490:23 Փավս տոս Բու զանդ, Պատ մու թյուն Հա յոց, Երև ան, 1968, էջ 233:24 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Բ. Ղա զի յա նը, 1976 թ.:

48

Ալ վարդ Ղա զի յան

Ըստ մի այլ զրույ ցի` քրդե րը սպա նում են Անդ րա նի կի հո րեղ բո րը, և նա երդ վում է վրեժխն դիր լի նել, ազա տագ րել հայ ժո ղովր դին: Գո յու թյուն ու նի զրույց այն մա սին, թե Անդ րա նի կի հո րը սպա նել են խա ներն ու բե կե­րը25: Իսկ մի այլ զրույ ցի հա մա ձայն` թուր քե րը ծե ծում, արյունլ վա են անում Անդ րա նի կի հո րը: Անդ րա նի կը նույն եղա նա կով լու ծում է հոր վրե ժը, որի հա մար բանտ է նետ վում: Ըն կեր նե րը կազ մա կեր պում են նրա փա խուս տը. Անդ րա նի կը գնում է մի հե ռա վոր քա ղաք:

Զրույց նե րի այս փուն ջը կա րե լի է ամ բող ջաց նել հե տև յալ պա տու­մով. Սե րո բը իր մոտ ծա ռա յու թյան մտած Անդ րա նի կին իբ րև ռազ մա կան մկրտու թյուն ու ղար կում է սպա նե լու հայ աղջ կան առև ան գած թուրք փա շա­յին, ըստ մի այլ վար կա ծի` ուղ ղա կի թուրք փա շա յին: Անդ րա նի կը հա ջո ղու­թյամբ կա տա րում է առա ջադ րան քը և իբ րև ապա ցույց բե րում, ներ կա յաց­նում է սպան ված փա շա յի ձեռ քը: Այս բո լոր պա տում ե րում առ կա են ազ գա յին, տնտե սա կան ու քա ղա քա կան հարս տա հա րու թյան դեպ քեր, որոնք թեև իրա կան հիմք ու նեն, բայց հա վաս տի չեն հե րո սի կեն սագ րու­թյան մեջ: Իրա կա նու թյունն այն է, որ Անդ րա նի կը Շա պին­Գա րա հի սա րում ծե ծում է իրենց հայ րե նա սի րա կան խմբա կը սո ղոս կած մատ նի չին, որի հա­մար բանտ է նետ վում, որ տե ղից էլ ըն կեր նե րի օգ նու թյամբ փախ չում է: Եվ ապա Անդ րա նի կը վճռա կան մաս նակ ցու թյուն է ու նե նում Պոլ սի ոս տի կա­նա պե տի սպա նու թյան գոր ծում: Հե րո սի մղած կռիվ ե րը պատ կեր վում են ընդ հա նուր գծե րով: Գո վերգ վում, փա ռա բան վում է նրա հա մար ձա կու թյու­նը, արի ու թյու նը, հայ ժո ղովր դի ազա տագ րու թյա նը նրա նվիր վա ծու թյու նը:

Քաջ Անդ րա նի կը ան վախ, սուր առած,Հա յաս տան գնալ վա ղուց էր ուխ տած:

Վի պա կան չա փա զան ցու թյուն նե րով են ներ կա յաց վում նրա մղած կռիվ ե րը:

Քաջ Անդ րա նի կը երի տա սարդ,Թուրք աս կյա րին տվեց մեծ ջարդ:

Ամե նադժ վա րին պա րա գա նե րում Անդ րա նի կը միշտ հա ջող ելք է գտնում, պար տու թյան մատ նում թշնա մուն:

Քաջ Անդ րա նիկն էր զոր քին ղե կա վար,Թունդ պա տե րազմ ե րում գտնում էր հնար…26

Զրույ ցը հա ղոր դում է, որ Անդ րա նիկն իր երեք ըն կեր նե րով փա կում է Սու լուխ գյու ղի կա մուր ջի ան ցու դար ձը, լուր ու ղար կում Քո սա բին բա շուն

25 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF IV: 7713:26 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 1127:

49

Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը

ու հրա վի րում նրան մե նա մար տի: Բին բա շին 1000 զին վո րով հար ձակ վում է Անդ րա նի կի վրա: Վեր ջինս եր կու ատր ճա նա կը ձեռ քին դուրս է գա լիս բին բա շու դեմ ու սպա նում նրան: Սուլ թա նը, իմա նա լով եղե լու թյու նը, Անդ­րա նի կին փա շա յու թյուն է շնոր հում27:

Անդ րա նի կը պատ կեր վում է ոչ մի այն իբ րև հե րոս, քա ջա մար տիկ, այլ նաև կազ մա կեր պիչ ու ղե կա վար: Նրա նով են ոգև որ վում, նրա շուրջն են հա վաք վում բռնա կա լու թյան դեմ ըմ բոս տա ցած նե րը.

Դե, ելեք տղեք, ժա մա նակ այս է,Հա յոց Անդ րա նիկ մե զի կսպա սե,Տա րոն, Մուշ գա վառ արյուն կհո սե,Մայր Հա յաս տա նը մեզ խրա խու սե:28

Անդ րա նիկն օժտ ված է ռազ մա վա րա կան տա ղան դով, շրջա հա յաց է, զգու շա վոր, բայց նաև հա մար ձակ իր որո շում ե րի մեջ ու անո ղոք` դե պի թշնա մին: Արևմ տյան Հա յաս տա նում ռուս զոր քը չի կա րո ղա նում գրա վել մի անա ռիկ ամ րոց: Անդ րա նի կը ռուս հրա մա նա տա րին ասում է, որ ին քը կգրա վի: Երբ հրա մա նա տա րը ու զում է իմա նալ, թե ինչ պես, Անդ րա նի կը հա նում է թու րը ու կտրում նրա գլու խը: Թա գա վո րը կան չում է Անդ րա նի­կին ու հարց նում պատ ճա ռը: Անդ րա նի կը պա տաս խա նում է, թե` գու ցե նա ու զում էր իմա նալ իմ ծրագ րե րը և հայտ նել այդ մա սին թշնա մուն: Թա գա­վո րը դրա հա մար Անդ րա նի կին գե նե րա լի կո չում է շնոր հում29:

Հե րո սի հայ րե նա սի րու թյու նը, հայ րե նա պաշ տու թյու նը դրսև որ վում է ոչ մի այն նրա մղած ազա տագ րա կան պայ քա րում: Հայտ նի է, որ Անդ րա­նի կը 1907 –1914 թթ. ապ րել է Բուլ ղա րի ա յում30: Պատ մում են, որ մի սա սուն­ցի Անդ րա նի կի վե րա դար ձին եր կար սպա սե լուց հե տո գնում է նրան փնտրե լու ու գտնում է բուլ ղա րա կան մի գյու ղում, տուն կա ռու ցե լիս: Երբ զայ րա ցած սա սուն ցին ու զում է թող նել, հե ռա նալ, Անդ րա նի կը կանգ նեց­նում է նրան` ասե լով, որ մարդ կա րող է հա րյուր տուն ու նե նալ, բայց մի այն մի օջախ31:

Խո րա պես մտա հոգ ված հայ րե նի քի ապա գա յով` Անդ րա նի կը հան­դի մա նում է երե խա յի բա րու րը գաղ թի ճա նա պար հին թո ղած մո րը`ասե­լով. «Եթե այս երե խան չլի նի, վա ղը ո՞վ պի տի մեր եր կի րը դառ նա»32:

27 Ղա նա լա նյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 299գ:28 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 1325:29 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Թ. Պո ղո սյա նը 1983 թ.:30 Ղա նա լա նյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 299գ, Կուր տի կյան Ս., Հո րի՞, Անդ րա նիկ. – Պրո լո­

մյան հով տա շու շան ներ, նշվ. աշխ., էջ 263:31 Ղա նա լա նյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 299գ:32 Նույն տե ղում, 299բ:

50

Ալ վարդ Ղա զի յան

Բա նա հյու սա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը բա ցա հայ տում են Անդ­րա նի կի բնա վո րու թյան մի էա կան գիծ ևս, որը նույն պես վի պա կան բնույթ ու նի: Դա հա վա տար մու թյունն է հայ րե նի քին, բա րե կա մին, ըն կե րո ջը, տված խոս քին ու եր դու մին:

Սե րո բի ու Անդ րա նի կի բա րե կա մու թյու նը հայտ նի իրո ղու թյուն է: Վտան գի պա հին Սե րոբն օգ նու թյան է կան չում իր հա վա տա րիմ զի նակ ցին.

Գնդակ որո տաց նո յեմ բեր ամ սուն,Պա շար ված ենք մենք, իմ սի րուն Սո սե,Հա սիր Անդ րա նիկ, հա սիր օգ նու թյան,Սե րոբ կզոհ վի ի սեր ազ գու թյան:33

Անդ րա նի կը չի կա րո ղա նում օգ նու թյան հաս նել, փրկել ավագ ըն­կե րո ջը, բայց ի կա տար է ածում ֆի դա յի նե րի դա տը, սպա նում է Բղա րե Խա լի լին` Սե րո բի, նրա եղ բայր նե րի, որ դի նե րի ու զին վոր նե րի կոր ծան­ման հե ղի նա կին: Այս պատ մա կան փաստն ար տա հայտ վել է եր գե րում, զրույց նե րում իրա կան­հա վաս տի եղա նա կով:

Շատ խու սա րեր բաց վավ նար գիզ,Պա րոն կտրեց Խա լի լի վիզ:

կամ`Սաս նու սա րեր բու սեր է սոխ ու խա ղող,Անդ րա նիկ կտրեց շուն Խա լի լի գլուխ:Սե րոբ փա շի փոխ:34

Այս կա պակ ցու թյամբ ու շագ րավ է Անդ րա նի կի ու Շա հու մյա նի փոխ հա րա բե րու թյու նը ներ կա յաց նող դրվա գը: Շա հու մյա նը, երբ ընկ նում է թշնա մու ձեռ քը, Կրաս նո վոդս կից հե ռագ րում է Էրզ րում` Անդ րա նի կին, թե` վի ճակս վատ է, օգ նու թյան հա սիր: Անդ րա նի կը պա տաս խա նում է. «Մի սուտ կա դի մա ցիր, հաս նում եմ»: Սա կայն թշնա մին սպա նում է Շա­հու մյա նին35: Դրվա գի տրա մա բա նու թյու նը են թադ րում է, որ Շա հու մյա նը Անդ րա նի կին դի մում է իբ րև հին բա րե կա մի: Բայց հայտ նի է, որ Շա հու­մյանն ու Անդ րա նի կը անձ նա պես ծա նոթ չեն եղել: Անդ րա նի կը հի րա վի հե ռագ րել է Շա հու մյա նին Նա խի ջև ա նը սո վե տա կան հայ տա րա րե լու առ­թիվ: Շա հու մյա նից պա տաս խան է ստա ցել շնոր հա վո րան քի ու շնոր հա­կա լա կան բո վան դա կու թյամբ36: Մյուս կող մից հայտ նի է, որ զո րա վա րը իր

33 Դաշ տենց Խ., նշվ. աշխ., էջ 468:34 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 1383:35 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Բ. Ղա զի յա նը, 1976:36 Սի մո նյան Ա., Անդ րա նի կի ժա մա նա կը, գ. Բ, Երև ան, 1996, էջ 463, Կուր տի կյան Ս.,

Հե ռա գիր Շա հու մյա նին. – Պրո լո մյան հով տա շու շան ներ, էջ 268 –277:

51

Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը

ջո կա տով ու զում էր Գո րի սից Աղ դա մով օգ նու թյան հաս նել Շա հու մյա նի գլխա վո րած Բաք վի կո մու նա յին, բայց անգ լի ա ցի նե րը խան գա րում են: Ահա այս փաս տե րի հի շո ղու թյուն ներն է պահ պա նում վե րո բե րյալ դրվա­գը:

Անդ րա նի կի բա նա հյու սա կան կեր պա րի մյուս բնո րոշ գիծն ար դա­րամ տու թյունն է ու ան կա շա ռու թյու նը: Հայտ նի է, որ զո րա վա րը եղել է ծայր աս տի ճան անա չառ մարդ և նրա բնա վո րու թյան այդ հատ կա նի շը դրսև որ վել է անխ տիր բո լո րի նկատ մամբ: Զրույցն ասում է, թե Արևմ տյան Հա յաս տա նի Կծվակ գյու ղում մի կին նրան գան գատ վում է, որ իր մի ակ կո վը գո ղա ցել են: Անդ րա նի կը գտնում է գո ղե րին. նրանց մեջ էր նաև գյու­ղա պե տը, որին բա ժին էր ըն կել կո վի կա շին: Զայ րա ցած Անդ րա նիկն ստի­պում է գյու ղա պե տին շրջել գյու ղում և կաշ վով մեկ ցո րեն հա վա քել կնոջ հա մար: Նույ նիսկ հա րև ան քրդե րը խոր հա վատ են տա ծել զո րա վա րի ար­դա րամ տու թյան հան դեպ: Գրա կան մշակ մամբ հայտ նի մի զրույ ցում պատմ վում է այն մա սին, թե ինչ պես եր կու քուրդ հո վիվ եր իրար մեջ չեն կա րո ղա նում լու ծել մի վեճ և դի մում են Անդ րա նի կին: Վեր ջինս տա րա կու­սում է, բայց ի վեր ջո լու ծում է նրանց վե ճը, և եր կուսն էլ գոհ հե ռա նում են37:

Անդ րա նի կը` իբ րև ժո ղովր դա կան լայն խա վե րի գա ղա փա րա կիր, օժտ ված է նաև որոշ սո ցի ա լա կան ինք նա գի տակ ցու թյամբ: Պա տա հա կան չէ, որ, ըստ մի զրույ ցի, նրա ծնող նե րին սպա նել են խա ներն ու բե կե րը: Բո­լոր պա րա գա նե րում Անդ րա նի կը պաշտ պա նում է ճնշված նե րին, ու նե­զուրկ նե րին, հարս տա հար վող նե րին` ան կախ ազ գա յին, կրո նա կան պատ­կա նե լու թյու նից: Վե րը խոս վեց ասո րա կան Սա րայ գյու ղը ավա զակ նե րից պաշտ պա նե լու մա սին: Բա նա վոր ավան դույ թով հայտ նի է հե տև յալ զրույ­ցը, որը բնո րոշ է այդ առու մով: Անդ րա նի կը ստու գում է զին վոր նե րի ճա շը և շատ դժգոհ մում ճա շի որա կից: Պար զե լով, որ այն պատ րաստ վել է գե նե րալ Նա զար բե կո վի կար գադ րու թյամբ, կրա կում է դեպ քի վայ րը եկող գե նե րա լի վրա, վեր ջինս հա զիվ, պա տա հա կա նո րեն է մի այն ազատ վում38:

Վի պա կան նոր հե րո սի անու նը պատ մա կան հա մե մա տա բար կարճ ժա մա նա կա հատ վա ծում կապ վել է Հա յաս տա նի տե ղան քին39: Նրա անու­նով տե ղա վայ րեր են հայտ նի Սյու նի քում և Սի սի ա նում: Ազա տեկ գյու ղի հան դա մա սում մի վայ րի տան ձե նի կա, որ կոչ վում է Անդ րա նի կի քռո սիկ (տան ձե նի)40: Այդ ծա ռի տակ ազա տեկ ցի նե րը աղու հա ցով դի մա վո րել են

37 Կուր տի կյան Ս., նշվ. աշխ., էջ 316:38 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 9483:39 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 8659:40 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF IV: 8659, նաև FF IV: 6589, 6611, 6617, 6623:

52

Ալ վարդ Ղա զի յան

սի րե լի հե րո սին: Ջերմ ըն դու նե լու թյու նից զգաց ված` Անդ րա նի կը սրով հար վա ծել է ծա ռին, որի հետ քը մին չև հի մա ծա ռի վրա երև ում է:

Ել նե լով բա նա հյու սա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի, դրանց հա­վաք ման ու գրառ ման տվյալ նե րից` Անդ րա նի կին կա րե լի է բնու թագ րել իբ րև հա մազ գա յին վի պա կան­հե րո սա կան կեր պար: Հե րո սի ծննդա վայ­րի անու նը չի հի շա տակ վում ոչ մի ստեղ ծա գոր ծու թյան մեջ: Նրա գոր ծու­նե ու թյան աշ խար հագ րա կան սահ ման նե րի մեջ են Էրզ րում ու Մու շը, Սա­սունն ու Վաս պու րա կա նը, Անդր կով կա սը, Պո լիսն ու Ռու սաս տա նը, Կի լի կի ան ու Պարս կաս տա նը, Բուլ ղա րի ան ու Ռու մի նի ան: Նրա ան վան շուրջ ստեղծ ված բա նա հյու սու թյու նը պատ մում ու եր գում էին սա սուն ցի­ներն ու բա սեն ցի նե րը, մշե ցի ներն ու լո ռե ցի նե րը, ղա րա բաղ ցի ներն ու ար­թիկ ցի նե րը: Ավե լին` իբ րև ճշմա րիտ վի պա կան հե րոս, նա մուտք գոր ծեց այլ ժո ղո վուրդ նե րի բա նա հյու սության մեջ: Մեր ձեռ քի տակ կան քրդե րեն վի պա կան եր գե րի նմուշ ներ, որոն ցում փա ռա բան վում է հա յե րի փա շա Անդ րա նի կը իր զենք ու զրա հով, խաչ­մե դալ նե րով: Ահա վա սիկ մի նմուշ.

Մեկ օր մի լա մուկ ղա չաղ,Քյուրտ պառ վու խա վեր գող ցավ,Պառ վու լա ցը, վուր տե սավ,Անդ րա նիկ փա շեն հիր սո տավ,Թամ քավ ուր ղսրախ ղռաթ, Մխլա դու սի թու րը ճո ճավ,Քուրք լա մու կին ջար դը տը վավ:Ըսավ հրա ման`«Պառ վու խա վեր տար տուր իրան»:Պա ռավ օրշ նեց Անդ րա նիկ փա շին, Քյուր տի աս ված պա հա պան քի:41

Այս պի սով` գրե թե մեր աչ քի առաջ իրա կան պատ մա կան անձ նա վո­րու թյու նը դառ նում է բա նա հյու սա կան կեր պար իր մարդ կա յին բարձր ազն վա կան նկա րագ րի, հա սա րա կա կան­ռազ մա կան գոր ծու նե ու թյան շնոր հիվ:

Անդ րա նիկն իր գոր ծու նե ու թյամբ, կեն սագ րու թյամբ բա վա րա րեց ժո ղովր դի ազ գա յին­քա ղա քա կան ու «բա նաս տեղ ծա կան» պա հանջ նե րը: Եվ հիմք ըն դու նե լով իրա կա նը` ժո ղո վուր դը ստեղ ծեց հե րո սի վի պա կան գա ղա փա րա կան կեն սագ րու թյու նը:

41 Բար խու դար Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, Ղա մար լու (գ. Ղըռ­Բզո վան), տետր 2, թերթ 10 –15 («Անդ րա նիկ փա շի սու դը»), 1996 թ.:

53

Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը

АНД РА НИК: ФОЛЬК ЛОР НЫЙ ОБ РАЗ

Ал вард Газ иянРе зю меБла го да ря сво им лич ным ка чест вам и де я тель но сти в ос во бо ди тель ной бор ьбе ар мянс ко го на ро да про тив ту рец ко го ига в кон це 19­го – на ча ле 20­го вв., об раз Анд ра ни ка со от ветст во вал по э ти ко­фольк лор но му и эт ни чес­ко му иде а лу.

В об щест вен ной и фольк лор ной жиз ни ар мянс ко го на ро да бы ли соз да ны и ши ро ко бы то ва ли ска зан ия, расс ка зы и пес ни об Анд ра ни ке, об от дель ных пе ри о дах его жиз ни, ко то рые бы ли прав до под об ны ми, но не со вер шен но до сто вер ны ми.

В со от ветст вии с ар мянс кой исто ри чес кой тра ди ци ей, в на ро де и в фольк­лор ных про из ве де ни ях его имя зас лу жен но свя за но с та ки ми эпи те та ми как «хра б рый» («кадж») и «ге рой».

Клю че вые сло ва: Анд ра ник, фольк лор, тра диц ия, по верье, сим вол.

ANDRANIK: FOLKLORE CHARACTER

Alvard GhaziyanSummary

The character of Andranik, due to his personal features and activities which he had demonstrated during the liberation struggle for his people against the Turkish dictatorship at the end of the 19th c. and the beginning of the 20th c., corresponds to epic, poetic, and folklore ideas.

There are many popular stories, sayings, and songs woven around Andranik’s figure, which were created and widely used in the public and folk life of the Armenian people. These narratives were truthful, yet not accurate.

Such epithets as heroic and brave were worthly endowed to the name of An­dranik according to Armenian historical tradition.

Keywords: Andranik, folklore, tradition, belief, symbol.

503

ՀԱ ՊԱ ՎՈՒՄ ՆԵՐ

ԱՀ — Ազ գագ րա կան հան դեսԱՇ ՍԱՀ — Ար մեն Շա վար շի Սարգ սյա նի անձ նա կան հա վա քա ծուԳՀ ՓԺԲ — Գա րե գին սար կա ւագ Հով սէ փե անց, Փշրանք ներ ժո ղովր­

դա կան բա նա հիւ սու թիւ նիցԳՍ — Գա րե գին Սրվանձ տյանցԵԼՄ — Ե. Լա լա յե ան, Մար գա րիտ ներ հայ բա նա հիւ սու թե անԷԱԺ — Էմի նե ան ազ գագ րա կան ժո ղո վա ծուԼՀԳ — Լրա բեր հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րիՀԱԲ — Հայ ազ գագ րու թյուն և բա նա հյու սու թյունՀԺՀ — Հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ ներՀՀ ՀԱՀԽ — Հին աւան դա կան հե քի աթ ներ Խո տորջ րոյ, հա ւա քեց

Հ. Մ. Հա ճե անՀՀ ՊԿՊԱ — Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պատ մու թյան կենտ րո­

նա կան պե տա կան ար խիվՀՍՀ — Հայ կա կան սո վե տա կան հան րա գի տա րանՄՄ — Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան մա տե նա դա րանՆԳՆ — Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյունՊԲՀ — Պատ մա բա նա սի րա կան հան դեսՎկ — Վկա յու թյունՔՀ — «Քրիս տո նյա Հա յաս տան» հան րա գի տա րանМНМ — Ми фы на ро дов ми раСЭ — Со ветс кая эт ног раф ияСПГУ — Санкт­Пе тер бургс кий го су дарст вен ный уни вер си тетЧГИ КИ — Чу вашс кий го су дарст вен ный ин сти тут куль ту ры

и ис кусств

504

CONTENTS

Preface 91. Stepan Lisitsian (on the occasion of his 150th birthday) 11 Lilia Vardanyan

I. THE ARMENIAN GENOCIDE, SELF-DEFENCE, CANONIZATION

2. Shaping the image of “the enemy” as supporting factors for the mass violence in the context of the Armenian Genocide 18

Hasmik Grigoryan

3. The heroic battle of Moussa dagh according to the testimonies of the eyewitness survivors 27

Verzhine Svazlyan4. Andranik: folklore character 41 Alvard Ghaziyan5. Canonization of the martyrs of the Armenian Genocide

as a cultural event 54 Harutyun Marutyan

II. STALINISM: YESTERDAY AND TODAY

6. The forced relocation of Armenians and the subgroup of “Turks” in specific localities exiled from the Black sea area 66

Hranush Kharatyan7. Altayan exile as a source of innovations 81 Levon Abrahamian8. The localization of the monument of Anastas Mikoyan

as a “place of memory” 90 Hasmik Knyazyan

III. OLD AND NEW REFUGEES/IMMIGRANTS IN ARMENIA

9. Generation change issues in compatriotic unions 106 Anna Markosyan10. The Pand pilgrimage as a paradigm of the Getashen

descendents’ identity 116 Gayane Shagoyan, Arsen Hakobyan, Victoria Khurshudyan11. The process of integration and naturalization of

Armenian refugees from Azerbaijan (1988 –1992) 126 Shushanik Ghazaryan

12. The process of accomodation of Syrian Armenians 135 Armenuhi Stepanyan

13. Language as an important component for Syrian Armenians cultural adaptation (an ethno­sociological survey) 143

Gayane Hakobyan

505

IV. ETHNOGRAPHY OF MUSEUM OBJECTS

14. The types of money and their ritual significance 156 Armine Zohrabyan

15. Manifestations of compositions and ornaments of Armenian carpets in middle age Spanish carpets 168

Lilia Avanesyan16. Necklaces with dragon symbols 179 Astghik Isreaelian17. On the issue of promoting of ethnographic artifacts and collections

in the light of modern market relationships 193 Lianna Gevorgyan

V. BELIEF, RITUAL, FESTIVAL18. Trepanation in the Late Bronze and Early Iron ages (on anthropological

materials from the territory of the Lori region of Armenia) 206 Anahit Khudaverdyan, Suren Hobosyan19. The miracle factor in the religious­ecclesiastical legends of Moks 217 Ester Khemchyan20. The soul outside of the body in Armenian tales of magic 231 Tamar Hayrapetyan21. The Hisnakats (Forty days) feast epiphany 243 Hasmik Abrahamyan22. On the tradition of raising of Varaz­Trdat, the Prince

of Caucasian Albania, on the shield 255 Artak Dabaghyan23. Reflection in the “curtail form” of the ritual in

the name of one plant 263 Emma Petrosyan, Zaruhi Sudjyan24. Funerals that can be photographed and

funerals that can not be photographed 269 Smbat Hakobyan25. Armenian­Catholic community of Samtskhe­Javakhk

(an attempt of historic­ethnographic research) 279 Sose Grigoryan

VI. SACRAL PLACE AND CHURCH

26. Sacred landscape of Tirinkatar on Aragats 290 Arsen Bobokhyan27. Sacred objects from medieval Saghmosavank 302 Ashot Manucharyan28. Mount Cassius in traditional ancient beliefs and

folk tales of Armenians in the Antioch region 313 Hagop Tcholakian

506

29. Two churches, two communities: social and religious context of newly built churches 328

Yulia Antonyan

VII. LEISURE30. The cafռ environment in Yerevan: eastern space

with western trajectory 340 Gohar Stepanyan

31. Leisure time structure changes in urban residential areas of the Republic of Armenia 353

Ruben Ohanjanyan

VIII. PUBLIC DISCOURSE AND BEHAVIOUR

32. The interactions of culture and certain contemporary fundamental issues in Armenian public perceptions 366

Nikol Margaryan, Meline Torosyan

33. Some aspects of gender communication issues in Post­Soviet Armenia 383

Lilit Manukyan

IX. AGRICULTURE AND GATHERING

34. Agricultural customs in Armenia in the 17th century according to historiographers Zakaria Kanakertsi and Zakaria Aguletsi 392

Christine Papikian

35. Gathering of wild fruits in Lori Angela Amirkhanyan

X. EPIC POEM

36. Armenian folk heroic epic 414 Armen Petrosyan

37. Aram Ghanalanyan: writing down and editing the versions of “Sasna tsrer” (Daredevils of Sassoun) epic poem 426

Anna Poghosyan

38. The religious ceremonial component in the Armenian epic “Sasna tsrer” 439 Sargis Harutyunyan

XI. FAIRY TALE

39. Gift­bringer and adviser animals in the Armenian folk tales 446 Marine Khemchyan

40. Fairy tale narration today 458 Nvard Vardanyan