ARMENIAN FOLK CULTURE XVIIiae.am/sites/default/files/database/HAIA1-pages-3-9,244-255,504-507.pdfՀՏԴ 71:391/395(=19) ԳՄԴ 008+63.5(5Հ) Հ 241 Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ

NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

PROCEEDINGS OF INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

1

ARMENIAN FOLK CULTUREXVII

TRADITION AND MODERNITY IN ARMENIAN CULTURE

FESTSCHRIFT FOR STEPAN LISITSIAN

ON THE OCCASION OF HIS 150TH BIRTHDAY

YEREVANIAE PUBLISHING HOUSE

2018

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱ ՅԻՆ ԱԿԱ ԴԵ ՄԻԱ

ՀՆԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅԱՆ ԻՆՍ ՏԻ ՏՈՒՏ

ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1

ՀԱՅ ԺՈ ՂՈՎՐ ԴԱ ԿԱՆ ՄՇԱ ԿՈՒՅԹXVII

ԱՎԱՆ ԴԱ ԿԱ ՆԸ ԵՎ ԱՐ ԴԻ Ա ԿԱ ՆԸ ՀԱ ՅՈՑ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

ՍՏԵ ՓԱՆ ԼԻ ՍԻ ՑՅԱ ՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 150-ԱՄՅԱ ԿԻՆ ՆՎԻՐ ՎԱԾ ԺՈ ՂՈ ՎԱ ԾՈՒ

ԵՐԵՎԱՆՀԱԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ

2018

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)Հ 241

Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինստիտուտի գի տա կան խորհր դի որոշ մամբ

Խմբագրական խորհուրդ Պավել Ավետիսյան (գլխավոր խմբագիր), Լևոն Աբրահամյան, Գրիգոր Արեշյան, Ռուբեն Բադալյան, Պիտեր Քաուի, Տորք Դալալյան (պատասխանատու քարտուղար), Պատրիկ Տօնապետեան, Միհրան Գալստյան, Սարգիս Հարությունյան, Թամար Հայրապետյան, Լորի Խաչատուրեան, Թեո վան Լինտ, Հարություն Մարության, Արմեն Պետրոսյան, Համլետ Պետրոսյան, Գագիկ Սարգսյան, Ադամ Սմիթ, Ջուստո Թրաինա

Editorial Board Pavel Avetisyan (editor-in-chief), Levon Abrahamian, Gregory Areshian, Rouben Badalyan, Peter Cowe, Tork Dalalyan (assistant editor), Patrick Donabédian, Mihran Galstyan, Sargis Harutyunyan, Tamar Hayrapetyan, Lori Khatchadourian, Theo van Lint, Harutyun Marutyan, Armen Petrosyan, Hamlet Petrosyan, Gagik Sargsyan, Adam Smith, Giusto Traina

Համարի խմբա գիր ներ`Հա րու թյուն Մա րու թյան, Թա մար Հայ րա պե տյան, Սու րեն Հո բո սյան

Հ 241 Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1: Հայ ժո­ղովր դա կան մշա կույթ, XVII: Ավան դա կա նը և ար դի ա կա նը հա յոց մշա կույ թում / ՀՀ ԳԱԱ հնա գիտ. և ազ գագր. ինստ.: Խմբ. Հ. Մա րու թյան, Թ. Հայ րա պե տյան, Ս. Հո բո սյան. – Եր., ՀԱԻ հրատ., 2018. – 508 էջ: (Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1):

Ժո ղո վա ծուն նվիր ված է ազ գագ րա գետ Ստե փան Լի սի ցյա նի ծննդյան 150­ամյա­կին: Նա խա տես ված է հու մա նի տար և հա սա րա կա կան ոլոր տի գիտ նա կան նե րի և հա յոց մշա կույ թով հե տաքրքր ված ըն թեր ցող նե րի հա մար:

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)

ISBN 978-9939-9178-2-5

© ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տուտ, 2018

5

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒ ԹՅՈՒՆ

Ներածություն 91. Ստե փան Լի սի ցյան (ծննդյան 150­ամյա կի առ թիվ) 11 Լի լիա Վար դա նյան

I. ՀԱ ՅՈՑ ՑԵ ՂԱՍ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ԻՆՔ ՆԱ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ՍՐԲԱ ԴԱ ՍՈՒՄ

2. «Թշնա մու» կեր պա րի ձև ա վոր ման մե խա նիզմ ե րը` որ պես՝ բռնու թյան զանգ վա ծայ նու թյունն ապա հո վող գոր ծոն ներ Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան հա մա տեքս տում 18

Հաս միկ Գրի գո րյան

3. Մու սա լե ռան հե րո սա մար տը՝ ըստ ակա նա տես վե րապ րող նե րի վկա յու թյուն նե րի 27

Վեր ժի նե Սվազ լյան

4. Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը 41 Ալ վարդ Ղա զի յան

5. Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան նա հա տակ նե րի սրբա դա սու մը՝ որ պես մշա կու թա յին երև ույթ 54

Հա րու թյուն Մա րու թյան

II. ՍՏԱ ԼԻ ՆԻԶՄ. ԵՐԵԿ ԵՎ ԱՅ ՍՕՐ

6. Кам пан ия эт ни чес кой де пор та ции ар мян в 1949 г. и под кон тин гент «тур ки» сре ди спец пе ре се лен цев «с Чер но морс ко го по бе реж ья» 66

Гра нуш Ха ра тян

7. Ալ թա յան աք սո րը՝ որ պես նո րա մու ծու թյուն նե րի աղ բյուր 81 Լև ոն Աբ րա հա մյան

8. Անաս տաս Մի կո յա նի ար ձա նի տե ղայ նա ցու մը՝ որ պես «հի շո ղու թյան վայր» 90

Հաս միկ Կնյա զյան

III. ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ԳԱՂ ԹԱ ԿԱՆ-ՓԱԽՍ ՏԱ ԿԱՆ- ՆԵՐ ԳԱՂ ԹՅԱԼ ՆԵ ՐԸ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ

9. Սերն դա փո խու թյան հիմ ախն դիր նե րը հայ րե նակ ցա կան մի ու թյուն նե րում 106

Ան նա Մար կո սյան

10. «Պան դի ուխ տը»՝ որ պես գե տա շեն ցի նե րի ինք նու թյան հա րա ցույց 116 Գա յա նե Շա գո յան, Ար սեն Հա կո բյան, Վիկ տո րիա Խուր շու դյան

11. Ադր բե ջա նա հայ փախս տա կան նե րի (1988­1992 թթ.) ին տեգր ման և քա ղա քա ցի ու թյան ձեռք բեր ման գոր ծըն թա ցը 126

Շու շա նիկ Ղա զա րյան

6

Բովանդակություն

12. Հա յաս տան տե ղա փոխ ված սի րի ա հա յե րի հար մար վե լու գոր ծըն թա ցը 135

Ար մե նու հի Ստե փա նյան

13. Լե զուն որ պես սի րի ա հա յե րի մշա կու թա յին ադապ տա ցի ա յի կա րև որ բա ղադ րիչ (էթ նո սո ցի ո լո գի ա կան ու սում ա սի րու թյուն) 143

Գա յա նե Հա կո բյան

IV. ԹԱՆ ԳԱ ՐԱ ՆԱ ՅԻՆ ԻՐԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅՈՒ Ն14. Փո ղի տե սակ նե րը և դրանց ծի սա կան նշա նա կու թյու նը 156 Ար մի նե Զոհ րա բյան

15. Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը միջ նա դա րյան իս պա նա կան գոր գե րում 168

Լի լիա Ավա նե սյան

16. Վի շա պա զարդ վզնոց ներ 179 Աստ ղիկ Իս րա յե լյան

17. К воп ро су о по пу ля ри за ции эт ног ра фи чес ких ар те фак тов и кол лек ций в сов ре мен ных ус ло ви ях ры ноч ных от но ше ний 193

Ли ан на Ге вор кян

V. ՀԱ ՎԱՏՔ, ԾԵՍ ԵՎ ՏՈՆ18. Тре па на ции в эпоxу позд ней брон зы и в ран нем же лез ном ве ке

(по ант ро по ло ги чес ким ма тер иа лам из мо гиль ни ков с тер ри то рии Ло рийс ко го райо на Ар ме ни и) 206

Ана ит Ху да вер дян, Су рен Обо сян

19. Հրաշ քի գոր ծո նը Մո կաց կրո նա ե կե ղե ցա կան ավան դու թյուն նե րում 217 Էս թեր Խեմ չյան

20. Մարմ ից դուրս գտնվող հո գին հայ կա կան հրա շա պա տում հե քի աթ նե րում 231

Թա մար Հայ րա պե տյան

21. Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը (պատ մա կան հա մա ռոտ ակ նարկ) 243

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

22. Աղ վան քում Վա րազ­Տրդա տի վա հա նով վե րա բեր ման ծե սի մա սին 255

Ար տակ Դա բա ղյան

23. Թա տե րա կա նաց ված ծե սի սեղմ ար տա ցո լու մը մի բու սան վան մեջ 263

Էմ մա Պետ րո սյան, Զա րու հի Սու ջյան

24. Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել 269

Սմբատ Հա կո բյան

7

Բովանդակություն

25. Սամց խե­Ջա վախ քի հայ կա թո լիկ հա մայն քը (պատ մազ գագ րա կան ու սում ա սի րու թյան փորձ) 279

Սո սե Գրի գո րյան

VI. ՍՐԲԱ ՎԱՅՐ ԵՎ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻ26. Արա գա ծի Տի րին կա տար սրբա վայ րը 290 Ար սեն Բո բո խյան

27. Միջ նա դա րյան Սաղ մո սա վան քի սրբու թյուն նե րը 302 Աշոտ Մա նու չա րյան

28. Կա սի ոս լե ռը Ան տի ո քի շրջա նի հա յոց աւան դազ րոյց նե րուն և հա ւա տա լիք նե րուն մէջ 313

Յա կոբ Չո լա քե ան

29. Եր կու եկե ղե ցի, եր կու հա մայնք. նո րա կա ռույց եկե ղե ցի նե րի կրո նա­սո ցի ա լա կան են թա տեքս տը 328

Յու լիա Ան տո նյան

VII. ԺԱ ՄԱՆՑ30. Սրճա րա նա յին մի ջա վայ րը Երև ա նում.

արև ե լյան տա րածք՝ արևմ տյան հե տագ ծով 340 Գո հար Ստե փա նյան

31. Ազատ ժա մա նա կի կա ռուց ված քի փո փո խու թյուն նե րը Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա յին բնա կա վայ րե րում 353

Ռու բեն Օհան ջա նյան

VIII. ՀԱՆ ՐԱ ՅԻՆ ԽՈՍՈՒՅԹ ԵՎ ՎԱՐՔ32. Մշա կույ թի և ար դի մի շարք հիմ ախն դիր նե րի

փո խառն չու թյուն նե րը հա յաս տա նյան հան րա յին ըն կա լում ե րում 366 Նի կոլ Մար գա րյան, Մե լի նե Թո րո սյան

33. Միջ սե ռա յին հա ղոր դակ ցու թյան որոշ առանձ նա հատ կու թյուն ներ հետ խորհր դա յին Հա յաս տա նում 383

Լի լիթ Մա նու կյան

IX. ԵՐԿ ՐԱ ԳՈՐ ԾՈՒ ԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱ ՎԱՔ ՉՈՒ ԹՅՈՒՆ34. Երկ րա գոր ծա կան մշա կույ թը Հա յաս տա նում

17­րդ դա րում՝ ըստ պատ մա գիր ներ Զա քա րիա Քա նա քեռ ցու և Զա քա րիա Ագու լե ցու 392

Քրիս տի նե Պա պի կյան

35. Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյան ար դի դրսև ո րում ե րը Լո ռի ում 403 Ան ժե լա Ամիր խա նյան

X. ՀԵ ՐՈ ՍԱ ՎԵՊ36. Հայ ժո ղովր դա կան հե րո սա կան էպո սը 414 Ար մեն Պետ րո սյան

8

Բովանդակություն

37. Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող 426

Ան նա Պո ղո սյան

38. Կրո նա ծի սա կան տար րե րը «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պում 439 Սար գիս Հա րու թյու նյան

XI. ՀԵ ՔԻ ԱԹ39. Նվի րա տու և խորհր դա տու կեն դա նի նե րը

հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ նե րում 446 Մա րի նե Խեմ չյան

40. Հե քի ա թա սա ցու թյու նը մեր օրե րում 458 Նվարդ Վար դա նյան

XII. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ՓՈՔՐ ԺԱՆ ՐԵՐ41. Ման կա կան զվար ճա խո սու թյուն նե րի թե մա տիկ դրսև ո րում ե րը 470 Ար մեն Սարգ սյան

42. Բա նա հյու սա կան և ազ գագ րա կան նյու թե րի կեն ցա ղա վա րու մը Արա րա տի մար զի Վե դու տա րա ծաշր ջա նում 484

Սվետ լա նա Վար դա նյան, Հաս միկ Մար գա րյան

43. Հա յե րեն յու րա հա տուկ բա ռեր Թուր քի ա յի համ շեն ցի նե րի խոս ված քում 491

Սեր գեյ Վար դա նյան

Հապավումեր 503Contents 504

243

21

ԱՍՏ ՎԱ ԾԱ ՀԱՅՏ ՆՈՒ ԹՅԱՆ ՔԱ ՌԱՍ ՆՈՐ ԴԱՑ (ՀԻՍ ՆԱ ԿԱՑ) ՊԱՀ ՔԸ (ՊԱՏ ՄԱ ԿԱՆ ՀԱ ՄԱ ՌՈՏ ԱԿ ՆԱՐԿ)

Հաս միկ Աբ րա հա մյան*

Հոդ վա ծը Ս. Ծննդյան և Աստ վա ծա հայտ նու թյան տո նին նա խոր դող Հիս­նա կաց պահ քին առնչ վող հար ցե րի մա սին է: Աշ խա տան քը կա տար վել է մա տե նագրական, վի մագ րա կան, ձե ռագ րա կան, կա նո նա կան, ազ գագ­րա կան սկզբնաղ բյուր նե րի (վաղ միջ նա դա րից մին չև 19­րդ դա րի վերջ) և ու սումասի րու թյուն նե րի հի ման վրա:Քննարկ վել են այս պահ քի վա ղե մու թյան, ինչ պես նաև կա նո նա կա նաց­ման հար ցե րը` ազ գա յին առանձ նա հատ կու թյան և ծի սա դա վանա բա նա­կան տե սան կյուն նե րից, տար բեր ժա մա նա կաշր ջան նե րում դրա տև ո ղու­թյան, ըն թաց քի, կեն ցա ղա վար ման մի ջա վայ րի, վա նա կան և աշ խար հիկ շրջա նակ նե րում կա մա վոր կամ պար տա դիր լի նե լու, այն խախ տե լիս սահ­ման ված «պա տիժ նե րի», հիս նա կը` որ պես այլ պահ քե րը խախ տե լու դի­մաց փոխ հատու ցում կի րառ վե լու վե րա բե րյալ հար ցե րը: Դի տարկ վել են նաև հիս նա կի դերն ու նշա նակու թյու նը ժո ղովր դի տնտե սա կան կյան քում:Բա նա լի բա ռեր. Սուրբ Ծնունդ և Աստ վա ծա հայտ նու թյուն, Հիս նա կաց պահք, Քա ռաս նոր դաց պահք, տո նա ցույց, կա նո նա կան, ծի սա կան, դա­վա նա բա նա կան, տնտե սա կան, պար տա դիր, կա մա վոր:

Հա յոց եկե ղե ցա կան տո նա ցույ ցում ամ րագր ված պահ քե րից է Սուրբ Հա րու թյան տո նին նա խոր դող Մեծ կամ Քա ռաս նոր դաց պահ քը: Վեր ջինս առ կա է հա յոց տո նա ցույ ցի բո լոր խմբագ րու թյուն նե րում1` 4­րդ դա րից եկող կա նո նա կա նաց ված ծի սա կար գով, որը ժա մանա կի ըն թաց­քում փո փո խու թյուն ներ է կրել2: Սա կայն մա տե նագ րա կան, ազ գագ րա­

* ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տու տի էթ նո սո ցի ո լո գի ա յի բաժ­նի գի տաշ խա տող, պատ մա կան գի տու թյուն նե րի թեկ նա ծու:

1 Սա նակ Պար թևի խմբագ րած «Կա նոնք ըն թերց վա ծոց», Հով հան Ման դա կու նու կա տա րած երկ րորդ, Կո մի տաս Աղ ցե ցու` եր րորդ, Հով հան Օձ նե ցու` չոր րորդ խմբագ րու թյուն ներ, 8­րդ դա րում Սո ղո մոն Մա քի նա ցու կազ մած տո նա կան ճա­ռըն տիր, 10­րդ դա րի վեր ջում Ատոմ Վա րա գե ցու խմբագ րած Հո ռո մա դիր, Գրի­գոր Վկա յա սե րի Տո նա նա մակ, մին չև 18­րդ դա րը կա տար ված խմբագ րու թյուն­ներ, Սի մե ոն Երև ան ցու կա տա րած տո նա ցույ ցի վեր ջին խմբագ րու թյուն: Տե՛ս Վար դա նյան Ռ., Հա յոց տո նա ցույ ցը (4 –18­րդ դա րեր), Երև ան, 1999, էջ 212, 213, 228 –29, 274 –75, 450 –54):

2 Վար դա նյան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 622:

244

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

կան, կա նո նական, վի մագ րա կան, ձե ռագ րա կան սկզբնաղ բյուր նե րը հու­շում են, որ ար դեն միջ նա դա րում եղել են նաև Սուրբ Ծննդյան և Աստ վա ծա հայտ նու թյան, ինչ պես նաև Պայ ծառակերպության կամ Վար­դա վա ռի3 տո նե րից առաջ եղած Հիս նա կաց կամ Քա ռաս նոր դաց պահ­քեր4:

Հոդ վա ծի նպա տակն է առ կա վկա յու թյուն ներն ի մի բե րե լով` վեր հա նել Աստ վա ծահայտ նու թյան Մեծ պահ քի կեն ցա ղա վար ման ժա մա նա­կը, մի ջա վայ րը և ըն թաց քը5:

Այս պահ քը տար բեր ժա մա նա կաշր ջան նե րում պատ մա կան, դա­վա նա բա նա կան և ծի սական բնույ թի խնդիր նե րի հետ կապ ված` Հայ Եկե­ղե ցու ու շադ րու թյան կենտ րո նում է եղել` որ պես վի ճա հա րույց հարց:

Ժա մա նա կը. Ս. Ծննդյան Մեծ պահ քի մա սին մեզ հայտ նի ամե նա­վաղ հի շա տա կու թյու նը գտնում ենք Սա հակ Պար թև ին վե րագր վող, սա­կայն 6­րդ դա րի կե սե րով թվագր վող «Նո րին սրբոյ Սահա կայ. Թէ որ պէս սահ մա նե ցաւ կարգ ուխ տի և որոշ ման վա նաց» կա նո նախմ բի Խ կա նո­նում. «… Տաւն սրբոյ Յայտ նու թե անն, և քա ռաս նորդք նո րա»:6* Ու շա գրավ

3 Պայ ծա ռա կեր պու թյան կամ Վար դա վա ռի Հիս նա կաց պահ քի մա սին ներ կա յաց­րել ենք «Վար դա վա ռը հա յոց մեջ (պատ մա ազ գագ րա կան ու սում ա սի րու թյուն)» թե մա յով պաշտ պա նած թեկ նա ծուա կան ատենախո սա կան աշ խա տան քում (Երև­ան, 2014, էջ 55 –63):

4 Տար բեր ժա մա նակ նե րում եկե ղե ցա կան շրջա նակ նե րում տա րա կար ծու թյուն ներ են եղել պահ քե րի, այդ թվում` Քա ռաս նոր դաց կամ Հիս նա կաց պահ քի ժամկ ետ­նե րի վե րա բե րյալ: Յոթ շա բաթ տև ո ղու թյամբ պահ քը «Քա ռաս նոր դաց» է կոչ վել, երբ շա բաթ և կի րա կի օրե րը լուծ վել են, իսկ Հիս նօ րյա յի դեպ քում յոթ շա բաթ վա բո լոր օրե րը պա հոց են եղել: Բա ցի այդ, վե րը նշված տո նե րին նա խոր դում է շա­բաթա պահք, որոնց էլ նա խոր դել է քա ռաս նօ րյա պահք: Այդ շա բա թա պահ քը քա­ռաս նոր դա ցի հետ հաշ ված կազ մում է յոթ շա բաթ` քա ռա սու նինն օր, այդ պատ­ճա ռով Հիս նա կաց է կոչ վում:

Քա նի որ մեր նպա տա կը չէ սույն հոդ վա ծում քննել Քա ռաս նոր դաց կամ Հիս նա­կաց կոչ վե լու հար ցը (այդ հար ցին կանդ րա դառ նանք մեկ այլ հոդ վա ծում), ուս տի մենք այն պայ մա նա կա նո րեն կան վա նենք Աստ վա ծա հայտ նու թյան Մեծ պահք:

5 Խոս րո վիկ Թարգ ման չի, Դա վիթ Ալավ կա Որ դու, Հով հան նես Տա վու շե ցու, Մատ­թե ոս Ուռ հա յե ցու, Հով հան նես Երզն կա ցու, Գրի գոր Տա թև ա ցու, Ղև ոնդ Ալի շա­նի որոշ վկա յու թյուն ներ ի մի բե րե լով` Աստ վա ծա հայտ նու թյան և Վար դա վա ռի քա ռաս նոր դաց պահ քե րին անդ րա դար ձել է Վար դան Հա ցու նին: Տե՛ս Հա ցու նի Վ., Ճա շեր և խնճոյք Հին Հա յաս տա նի մէջ, Վե նե տիկ­Ս. Ղա զար, ՌՅԿԲ­1912, էջ 427 –30:

6 Հա կո բյան Վ., Կա նո նա գիրք հա յոց (այ սու հետ` Կա նոն գիրք հա յոց), հ. Ա, Երև ան, 1964, էջ 389:

* Փի լիպ պոս առա քյա լի ան վամբ հայտ նի կա նոն նե րում ևս հի շա տակ վում են երեք ԽԸ պահ քե րը. «Յա ղագս Քա ռա սունս ու նե լոյ. երիս մի ան գա մայն ար ժան է և այլ ոչ հրա մա յեմք…»: Տե՛ս Կա նո նա գիրք հա յոց, հ. Բ, Երև ան, 1970, էջ 41 –42: Հ. Մե լիք­Թան գյա նը Փի լիպ պոս առա քյա լի կա նոն նե րը հա մա րում է 10­րդ դա րի ներ մու­

245

Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը

է, որ տո նա ցույ ցի եր րորդ խմբագ րու թյան մեջ, որը կա տար վել է Կո մի տաս Աղ ցե ցի կա թո ղի կո սի կող մից մին չև 630­ական նե րը, այն բա ցա կա յում է7:

Մյուս եր կու հիս նակ նե րի հետ մի ա սին Աստ վա ծա հայտ նու թյան Մեծ պահ քի մա սին հի շատակում է նաև Խոս րո վիկ Թարգ մա նի չը (8­րդ դ.), որը առա քի նի ան ձանց կող մից «այժմ ևս զե րիս յիս նե րե ակսն … ան­խա փան պա հեն» վկա յու թյունն է8: Այժմ ­ն ար դեն իսկ հու շում է 8­րդ դարից առաջ այդ հիս նակ նե րի գո յու թյան և մի գու ցե ավե լի տա րած ված լի նե լու մա սին, իսկ ար դեն 8­րդ դա րում դրանք պահ պան ված են եղել առա քի նի ան ձանց շրջա նում:

Ու շագ րավ է, որ Հով հան Օձ նե ցին Տո նա ցույ ցի իր կատա րած խմբագ րու թյու նում այս պահ քը չի ներդ րել9:

Սա կայն ար դեն 10 –11­րդ դա րե րում Աստ վա ծա հայտ նու թյան Մեծ պահ քի հետ կապ ված որո շա կի հստա կե ցում է նկատ վում: Եպի փան Կիպ­րա ցուն վե րագր վող կա նոն նե րից «Հարցում Թէոդո սի քա հա նա յի եկե­ղեց ւոյն Կե սա րիա առ երա նե լի Եպի փան ի Կիպ րոս» կա նո նախմբի Գ կանո նը (ըստ Ռ. Վար դա նյա նի` ամե նա վա ղը 10 –11­րդ դա րե րում գրված10) փաս տում է ապաշ խարողնե րի, կրո նա վոր նե րի և քա հա նա նե րի հա մար Աստ վա ծա հայտնու թյան հիս նա կը պարտադիր լի նե լու, իսկ աշ խար հա­

ծում և իրա վա բա նա կան հիմ քից զուրկ: Տե՛ս Մե լիք-Թան գե ան Ն., Հա յոց եկե ղե­ցա կան իրա վուն քը, Ս. Էջ մի ա ծին, 2011, էջ 383 –86:

Երեք Քա ռաս նոր դաց նե րը հի շա տակ վում են նաև Բար սեղ Կե սա րա ցու (4­րդ դար) ան վամբ հայտ նի «Բաս ղի գիր կա նո նա կան վասն պէս պէս և բիւ րա պա տիկ ախ տից» կա նո նախմ բի ՄԿԷ կա նո նում. «… զԳ Քա ռաս նորդսն` զտէ րու նա կանն և զա ռա քե լա կանն և զմար գա րէ ա կանն սուրբ պա հես ցէ …» (տես` Կա նո նա գիրք հա յոց, հ. Բ, էջ 177): Ն. Մե լիք­Թան գյա նը և Վ. Հա կո բյա նը կար ծում են, որ ի թիվս այլ կա նոն նե րի, այս կա նոնն, ըստ ամե նայ նի, խմբագ րա կան ներ մու ծում է: Տե՛ս Մե լիք­Թան գե ան Ն., նշվ. աշխ., էջ 197 –98: Կա նո նա գիրք հա յոց, հ. Բ, էջ LXV –LXVI):

Նկա տի առ նե լով, որ տվյալ կա նո նախմ բե րի հե ղի նակ նե րը և ժա մա նա կը ճշգրտված չեն, հե տև ա բար` Աստ վա ծա հայտ նու թյան Հիս նա կի մա սին ամե նա­վաղ հի շա տա կու թյու նը կա րե լի է հա մա րել 6­րդ դա րի կե սե րին վե րագր վող «Նո­րին սրբոյ Սա հա կայ. թէ որ պէս սահ մա նե ցաւ կարգ ուխ տի և որոշ ման վա նաց» կա նո նախմ բի Խ կա նո նը:

7 Վար դա նյան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 141 –43:8 Հա ցու նի Վ., նշվ. աշխ., էջ 425 –26, 426 –27:9 Խոս րո վիկ Թարգ մա նի չը եղել է Հով հան Օձ նե ցու հա մա խո հը և նրա հետ մի ա­

սին Մա նազ կեր տում 726 թվա կա նին կա յա ցած հայ­ասո րա կան հա մա տեղ ժո ղո վի նա խա ձեռ նող նե րից մե կը: Նա օգ նել է Հով հան Օձ նե ցուն դա վա նա բա նա կան կա­րև ո րա գույն որո շում եր ըն դու նե լու գոր ծում: Այդ ժո ղո վում քննարկ վել են նաև ծի­սա կան խնդիր ներ: Տե՛ս «Քրիս տո նյա Հա յաս տան» հան րա գի տա րան (այ սու հետ` ՔՀ), Երև ան, 2002, էջ 668):

10 Վար դա նյան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 632:

246

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

կան նե րի հա մար ու թօ րյա պահք սահ մա նե լու մա սին11: Եփ րեմ Ասո րուն վե րագր վող կա նո նախմ բի 6­րդ կա նո նում կրկնվում է նույ նը:12*

Մե լի տո նի եպիս կո պո սը (11­րդ դար13) նույն պես նշում է, որ քա ռաս­նոր դա ցը պետք է պա հեն կրո նա վոր նե րը, քա հա նա նե րը և ապաշ խա րող­նե րը (ավե լաց նե լով նաև այ րի նե րին և ուխ տի ման կանց), իսկ մյուս նե րին թե լադր վում է պա հել յոթ նօ րյա պահք14:

Այս կար գը 13­րդ դա րի սկզբնե րին հաս տա տուն է եղել, ին չը փաս­տում է Վար դան Այ գեկ ցու վկայա կո չու մը15:

13­րդ դա րի կե սե րի վկա յու թյուն ներ կան, որոնք հու շում են վա նա­կան և աշ խար հիկ մի ջավայ րե րում այդ պահ քի կեն սու նա կու թյան մա սին. Գան ձա սա րի վան քի (Ար ցախ) Սուրբ Հով հաննես եկե ղե ցու շի նա րա րա­կան ար ձա նագ րու թյու նում (1240), որում պատ վի րա տու Եսա յի Հասան Ջա լա լյա նի կող մից հրա հանգ վում է պա տա րագ նե րին իր ըն տա նի քի ան­դամ ե րին հի շել, հստակ սահ ման ված է Ծննդյան հիս նա կի ժամկ ե տը16:

11 «… եթէ պահք Աս տուա ծա յայտ նու թե անն ապաշ խա րո ղաց և կրաւ նա ւո րաց և քա­հա նա յից Խ աւր պահք սահմա նե ցին, իսկ աշ խար հա կա նաց` Ը աւր, բայց պարտ է զԸ­աւ րե այ պա հոց զշա բաթ և զկիւ րա կէ զգու շու թե ամբ պա հել, վասն զի ինքն Աս տուա ծա յայտ նու թիւնն ոչ լու ծա նի, այլ լուծա նէ զչո րեք շա բաթ և զուր բաթ»: Տե՛ս Կա նո նա գիրք հա յոց, հ. Բ, էջ 277 –280:

12 «Զ. Պահք Աս տուա ծա յայտ նու թե ան այս պէս կար գե ցան. Կրաւ նա ւո րաց և այ րե աց և ապաշ խա րո ղաց` Ծ աւր պահք կար գե ցան և հաս տա տե ցան, իսկ աշ խար հա կա­նաց` ու թաւ րե այ, բայց ի պա հել ու թաւ րե այ և զկի րա կէն, այլ որ պէս Աս տուա ծա­յայտ նու թիւնն ինքն ոչ լու ծա նի, այլ լու ծա նէ զա ռա քե լա կան հրա մանն, նոյն պէս և զկիւ րա կէն ծո մա ցու ցա նէ, վասն զի լու ծա նէ զչո րեք շա բաթն և զուր բաթն»: Տե՛ս Կա նո նա գիրք հա յոց, հ. Բ, էջ 57 –58:

* Ու սում ա սի րող նե րը, հա վաս տի աղ բյուր ներ չգտնե լով, այս կա նո նախմ բի` Եփ­րեմ Ասո րուն պատ կա նելն ան վա վեր են հա մա րում: Տե՛ս Կա նո նա գիրք հա յոց, հ. Բ, էջ 325:

13 Կա նո նա գիրք հա յոց, հ. Բ, էջ XXVIII:14 «… Եւ պա տուել այս պէս. զծնունդն և զմկրտու թիւնն ի նմին աւուր տաւ նել, Է­ակաւք

չափ պա հել, կրաւ նա ւո րաց և քա հա նա յից, ապաշ խա րո ղաց և այ րե աց և ուխ տի ման կացն եկե ղեց ւոյ պա հել մի ա պէս Խ աւր, բայց մի այն շա բաթ և զմի ա շա բաթ»: Տե՛ս Մե լի տո նի եպիս կո պո սի թուղթ առ [Եւտ րե պի ոն], Գլուխ Ա, Կա նո նա գիրք հա­յոց, հ. Բ, էջ 286:

15 «Սահ մանք ուղ ղա փա ռու թե ան եկե ղե ցոյ առա քե լոցն հաս տա տե ալ քա ռա սուն աւր պա հել կրաւ նա ւո րաց և ապաշ խա րո ղաց, և ութ աւր հա մաւ րէն ժո ղո վուրդքն, ընդ նմին զշա բաթ և զմի ա շա բաթ և զտաւն Աս տուա ծա յայտ նու թե անն` Ծննդե­անն ասեմ և Մկրտու թե անն, վասն զի աս տուա ծա յինք են և տէ րու նա կանք, յո րում աւուր դի պես ցի կա տա րես ցեն»: Տե՛ս Այ գեկ ցի Վ., Գիրք հաս տա տու թե ան և ար­մատ հա ւա տոյ, Երև ան, 1998, էջ 390:

16 «… ՅԻՍ ՆԱ ԿԱՄ ՏԷՆ ՄԻՆՉ Ի ՅԱՅՏ ՆՈՒ ԹԻ. ՄԱՄ ՔԱ ՆԱ`/ ԻՄ ԿԵ ՆԱԿ ՑԻՆ. … ԶԱՏ ԿԷՆ ՄԻՆՉ ՅԱ ԾԱ ԾԻՆՆ ԵՒ Ի ԽԱ ՉԷՆ ՄԻՆՉ ՅԻՍ ՆԱ ԿԱ ՄՈՒՏՆ ԻՆՁ` ՀԱ ՍԱ ՆԱ»: Տե՛ս Դի վան հայ վի մագ րու թյան, պրակ V, Ար ցախ, Երև ան, 1982, էջ 38 –40:

247

Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը

Այս պահ քը հի շա տակ վում է Բարձ րաքա շի վան քի (Լո ռի) ար ձա նագ րու­թյան մեջ17:

Աստ վա ծա հայտ նու թյան տաս ներ կուօ րյա պահ քի մա սին 13­րդ դա­րի մի բա ցա ռիկ վկա յություն է բե րում Ղև ոնդ Ալի շա նը` մեջ բե րե լով 1211 թ. Վիլ լեբ րանդ վար դա պե տի նկա րագ րու թյու նը Սսում կա տար վող Սուրբ Ծննդյան և Ջրօրհ նե քի վե րա բե րյալ. «Ջրօրհ նե աց հան դե սը Հայք այս կեր պով կա տա րեն. տօ նէն 12 օր առաջ, զոր մենք (լա տինք) խնտու մով և կե րու խու մով կան ցուցա նենք, անոնք ի պա տիւ տօ նին` ապաշ խա րու թե­ամբ և պա հօք ան ցու ցին, հրա ժա րե լով ի ձկա նէ, ի գին ւոյ և ի ձի թոյ. իսկ բուն խթման օրը բո լո րո վին ծո մա պա հու թե ամբ կե նացն»18:

Են թադ րե լի է, որ մի ա րա րա կան շարժ ման այդ ժա մա նա կա հատ­վա ծում հա վա նա բար Ծննդյա նը նա խոր դող պահ քը սկսվել է ոչ թե դեկ­տեմ բե րի 29­ի երե կո յից, այլ` 25­ից, այ սինքն` այն օր վա նից, երբ Կա թո լիկ եկե ղե ցին նշում էր Ծննդյան տո նը, ըստ ամե նայ նի, կի լի կյան մի ջա վայ­րում դեկ տեմ բե րի 25­ը բա ցա ռե լու նպա տա կով:

Աս վա ծը թույլ է տա լիս մտա ծե լ, որ Հայ Եկե ղե ցին իր ծի սա կան առանձ նա հատ կու թյու նը պա հե լու հա մար լուրջ քննու թյան նյութ է դարձ­րել Աստ վա ծա հայտ նու թյան Մեծ պահ քը պահ պա նե լու խնդի րը: Ամեն դեպ քում վե րոգ րյա լը վկա յում է այն, որ այդ հիս նա կի տա րած վա ծու թյու նը մի ան շա նակ չի եղել, իսկ այն, որ պես պար տա դիր պահք, կա նո նա կա նաց­նե լը կա րող էր խիստ ծան րա բեռ նել տա րին պահ քե րով: Ուս տի 10 –11­րդ դա րե րում հստա կեց վել են Ծննդյան պահ քի կեն ցա ղա վար ման շրջա նակ­նե րը` հիս նօ րյան պար տա դիր հա մա րե լով կրո նա վոր նե րի, քա հա նա նե րի և ապաշ խա րողնե րի, իսկ ու թօ րյան` աշ խար հա կան նե րի հա մար:

13­րդ դ. վեր ջե րի տո նա ցույ ցե րում Հիս նա կաց պահ քը ներ կա յաց­ված է ընդ մի ջարկ ված` մեկ շա բաթ պահք, եր կու շա բաթ ու տիք հա ջոր դա­կան սկզբուն քով: Առա ջին շա բա թը Հիս նա կամ տի շա բա թա պահքն է19: Հիս նա կամ տին հա ջոր դող չոր րորդ կի րա կի ից հե տո եկող եր կուշաբ թի­ուր բաթ օրե րին սահ ման ված է Սուրբ Յա կո բի պահ քը: Թիվ 179 (1292 թ.20)

17 «Ի ԹՎԻՆ ՈՂԶ (1247), ԵՍ` ՍՈՒՄ ԲԱՏ, ՈՐ ԴԻ ՍԱ ԼԱ ՐԻՆ, ՄԻ Ա ԲԱ ՆԵ ՑԱ ՍԲ ՈՒԽ ՏԻՍ ԵՒ, ԸՍՏ ԿԱ ՐԻ, ԱՒԳ ՆԷ ՑԻ ՏԱՆՍ: ԵՒ ՍՊԱ ՍԱ ՒՈՐՔ ՍՈ ՐԱ` ՏԻ ՐԱ ՑՈՒ ՎԱՐ ԴԱ ՊԵՏ ԵՒ ՄԻ Ա ԲԱՆՔՍ, ՍԱՀ ՄԱ ՆԷ ՑԻՆ :Ի: (20) ՊԱ ՏԱ ՐԱԳ ԻՆՁ Ի ՏԱ­ՐՈՋՆ: ԱՇ ՆԱՆ ՔԱ ՌԱՍ ՆԱՄ ՏԻՆ ԱՐ ՆԵՆ ԶԻՄ ԺԱՄՆ ԵՒ ԱՒՐՀ ՆԻՆ ՅԱՅ ԵՒ Ի ՍՐԲՈՑ ՆՈ ՐԱ»: Տե՛ս Դի վան հայ վի մագ րու թյան, պրակ IX, Լո ռի, Երև ան, 2012, էջ 380:

18 Ալի շան Ղ., Յու շիկք հայ րե նե աց հա յոց, Վե նե տիկ –Ս. Ղա զար, 1912, էջ 117 –118:19 Տե՛ս Վար դա նյան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 474, 479, 481, 636:20 Մայր ցու ցակ հա յե րէն ձե ռագ րաց Մաշ տո ցի անուան մա տե նա դա րա նի, հ. Ա,

Երևան, 1984, էջ 720:

248

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

գրչագ րում նշվում է «Չոր րոդ կիր[ակէ]… և ապա պա[հ]ք սրբոյն Յա կո­բայ, բայց տաւնքս լի նին» (թերթ 539ա­540բ): Թիվ 752 (1351 թ.21) Տո նա ցույ­ցում աս վում է «Եւ կիր[ակէ]… և ապա պահք սրբոյն Յա կո բայ, բայց տաւն լի նի» (176ա)22: Յոթ նե րոր դը Ծննդյան շա բա թա պահքն է: Ռ. Վար դա նյանն, ու սում ա սի րե լով հնա գույն «Կա նոնք ըն թերց վա ծոց»­նե րը, գրում է, որ Քրիս տո սի Ծննդյան պահ քի կա նոն նե րը դրան ցում բա ցա կա յել են, ուս տի այն գա լիս է ամե նավա ղը 6­րդ դա րից23, իսկ Ծննդյան պահ քի ներ կա` ու­թօ րյա, տար բե րա կը գա լիս է Գրի գոր Բ. Վկա յա սե րի (11 –12­րդ դդ.) Տո նա­նա մա կից24:

Գրի գոր Տա թև ա ցին գրում է. «… Զի Կ օր ուր բաթ և չո րեք շաբ թի, և Գ քա ռա սունք պահք է ի բո լոր տա րին: Այս առա քե լա դիր է: Իսկ հայ րա­պետքն բա ժա նե ցին զեր կու քա ռա սունսն ի շա բա թա պահս: .. Եւ Գ ամիսք աղու հացք է և յի սունք»25: «...զեր կու քա ռա սունսն» Ծննդյան և Զատ կի Քա ռաս նոր դաց պահ քերն են, որոնք բա ժան վել են շա բա թա պահ քե րի:

Մ. Օր մա նյա նը ևս գրում է, որ Հիս նա կը եր բևէ ամ բող ջո վին պա հոց շրջան է եղել, իսկ հի մա երեք շա բա թա պա սե րի է վե րած վել` Հիս նա կաց, Ձմեռ նա մու տի` Սուրբ Հա կո բի, և Ծննդյան26*: Հայ կա զյան բառ գիր քը գրում է. «...Յի նունք պա հոց Ծննդե ան կամ Յայտ նու թե ան, որ եր բեմ անընդ հատ պա հիւր զա ւուրս յի սուն, այլ այժմ ընդ հա տու թե ամբ և այ լև այլ օրի նա կաւ ի զա նա զան ազգս. Ի հայս պա հին երեք եօթ նե ակք` ի սկիզբն, ի մէջն, և ի կա տա րած յիս նե կին. ա. կո չի Յիս նա կաց, բ` ս. Յա կո բայ, գ` Յայտ նու թե ան»27:

Սի մե ոն Երև ան ցին պահ պա նել է պահ քի հնա գույն կա նոն նե րը28:Այս պի սով, Ծննդյան Մեծ պահ քը, 13­րդ դա րի վեր ջե րին և 14­րդ

դա րի սկզբնե րին տո նացույցե րում և Ճա շոց նե րում ար դեն ներ կա յա նում է

21 Մայր ցու ցակ հա յե րէն ձե ռագ րաց Մաշ տո ցի անուան մա տե նա դա րա նի, հ. Գ, էջ 612:

22 Նույն տե ղում, էջ 637:23 Նույն տե ղում, էջ 639:24 Նույն տե ղում, էջ 637:25 Տա թև ա ցի Գ., Գիրք հարց մանց, Երու սա ղէմ, 1993, էջ 649 –650:26 Օր մա նյան Մ., Ծի սա կան բա ռա րան, Երև ան, 1992, էջ 32:* Հե տաքրք րա կան է այն, որ Սուրբ Հա կո բի պահ քը կոչ վել է նաև Ձմեռ նա մու տի

պահք, քա նի որ հա մըն կել է դեկ տեմ բե րի սկզբին (տե՛ս Պահք, ՔՀ, 844), իսկ ըստ ավան դու թյան` սուրբ Հա կոբն օժտ ված է եղել ձյուն բե րե լու կա րո ղու թյամբ: Տե՛ս Խա ռա տյան-Առա քե լյան Հ., Հայ ժո ղովր դա կան տո նե րը, Երև ան, 2005, էջ 288:

27 Նոր բառ գիրք հայ կա զե ան լե զուի, հ. երկ րորդ, Երև ան, 1981, էջ 360:28 Վար դա նյան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 480, 636: Հմմտ. «Տօ նա ցոյց յո րում նշա նա կին տօնք

և պահք, ըն թեր ցուածք և արա րո ղու թիւնք Հա յաս տա նե այցս Ս. Եկե ղեց ւոյ», խմբ. Սի մէ օն Երև ան ցի, յԵ րու սա ղէմ, 1870, էջ 106:

249

Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը

ընդ մի ջարկ ված շա բա թապահքե րով, ինչ պես` առա ջին շա բա թը` Հիս նա­կաց պահք, չոր րոր դը` Սուրբ Հա կո բի պահք և յոթ նե րոր դը` Ծննդյան պահք:

Հիս նօ րյա պահքն ամ բող ջու թյամբ տո նա ցույ ցում չընդգր կե լը կա­րող էր պայ մա նա վոր ված լի նել տար բեր պատ ճառ նե րով: Նախ զատ կա­կան Աղու հա ցի հետ մի ա սին ևս մեկ եր կա րա տև պահք պա հելն ան հար­մա րու թյուն ներ կա ռա ջաց ներ ան հա տի հո գև որ և աշ խար հիկ կեն ցա ղա­վար ման տե սան կյուն նե րից, քա նի որ ըստ եկե ղե ցա կան կար գի` հո գև որ զսպվա ծու թյան հետ մի ա ժա մա նակ պահ քի ըն թաց քում պետք է զերծ մալ նաև որո շա կի սննդամ թերք նե րից, ոգե լից ըմ պե լիք նե րից, ինչ պես նաև կեն ցա ղա վար ման որոշ նոր մե րից: Երկ րորդ` հա վա տա ցյալ նե րը հիս նակ­նե րի ըն թաց քում պետք է զրկվե ին հա ղոր դու թյու նից, իսկ այս խոր հուր դը կա րև որ է թե՛ հա վա տա ցյա լի նե րանձ նա կան հո գև որ կյան քի, թե՛ հա վա­տա ցյալ­եկե ղե ցի փոխ հա րա բե րու թյան տե սան կյու նից: Եր րորդ` ըստ ժո­ղովր դա կան տո նացույ ցի` Ծննդյան Հիս նակն իր ժամկ ետ նե րով հա մըկ­նում էր Նա վա սար դին (Հիս նա կա մու տը կա տար վում է նո յեմ բե րի 18­ի մո­տա կա կի րա կի29), որն սկսվում էր նո յեմ բե րի 10­ին հա ջոր դող կի րա կի, և հար սա նիք նե րին շրջան էր30:

Այս պի սով մի քա նի եր կա րա տև պահ քե րը կա րող էին պատ ճառ դառ նալ պահ քից հրա ժար վե լուն կամ պահ քե րի հա ճախ խախտ մա նը, քա­նի որ աշ խար հա կան մար դու հա մար բարդ է տև ա կան ժա մա նակ հրա­ժար վել աշ խար հիկ սո վո րույթ նե րից: Դա կա րող էր նաև եկե ղե ցուց հե ռա­նա լու պատ ճառ դառ նալ: Հե տև ա բար` տո նա ցույ ցում չէր կա րող ամ րագր վել պահք, որը գործ նա կա նում դա տա պարտ ված էր չգո յու թյան: Ուս տի` հիս նա կաց պահ քի շրջա նը շա բա թա պահ քե րի բա ժա նե լը հար ցի լուծ ման լա վա գույն մի ջոց էր:

Պահ քը` տնտե սա կան տար վա ջրբա ժան. Քննարկ վող պահ քը ոչ մի այն ծի սա կան նշա նա կու թյուն է ու նե ցել, այ լև տնտե սա կան` ժո ղովր դա­կան տո մա րի հա մա կար գում կար գա վո րե լով երկ րա գոր ծա կան աշ խա­տանք նե րի ըն թաց քը, ին չի մասին հու շում են նաև դրանց ան վա նում ե րը: Այս պես. Բարձ րա քա շի վան քի ար ձա նագրության մեջ նշվում է «աշ նան

29 Վար դա նյան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 636 –637:30 Արևմ տյան Հա յաս տա նում, որ տեղ Նա վա սար դի տո նը չէր պահ պան վել, դեկ տեմ­

բե րին «Հոր թը թո ղի» և «Նախ րը թո ղի» պա սե րից հե տո տո նա կան տա րին փակ­վում էր և վերսկս վե լու էր հուն վա րի 1­ին: Այս տեղ «Նախ րը թո ղի» պա սը զու գա­դի պում էր Սուրբ Հա կո բի պա սին: Իսկ Արև ե լյան Հա յաս տա նում «Նախր թո ղի» պա սով սկսվում էին տո նա կան օրե րը և գար նանն ընդ հատ ված հար սա նիք նե րի շղթան: Տե՛ս Խա ռա տյան-Առա քե լյան Հ., նշվ. աշխ., էջ 250:

250

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

քա ռաս նամ տին»31: Ժո ղովր դա կան կեն ցա ղում «Հիսնա կամ տի պահք» ան վա նու մը տրվել է Ծնուն դից առաջ ըն կած հիս նօ րյա պահ քի առա ջին շա բաթին: Այն կոչ վել է նաև Հոր թը թո ղի պահք, քա նի որ աշ նան ցրտե րի պատ ճա ռով հոր թերն այդ օրե րին դա դա րել են արոտ գնալ32: Նույն օրի­նա կով Սուրբ Հա կո բի տո նից առաջ ըն կած շա բա թա պահ քը կոչ վել է Նախ րը թո ղի պահք33:

Կեն ցա ղա վար ման մի ջա վայ րը. Ու շագ րավ է այն փաս տը, որ ի տար բե րու թյուն զատ կա կան Մեծ պահ քի, Աստ վա ծա հայտնության և Վար դա վա ռի հիս նակ նե րը պա հե լը ոչ բո լոր վան քե րում են պար տա դիր հա մար վել: Այդ են փաս տում Անիի Գրի գոր Պահ լա վու նի վան քի (10­րդ դար)34, ինչ պես նաև Սյու նի քի Քար կոփ վան քի Ս. Աստ վա ծա ծին եկե ղե ցու 10­րդ դա րի սկզբի պատ վի րա տու Շու շա նիկ իշ խա նու հու թո ղած ար ձա­նագ րու թյուն նե րը35:

Աստ վա ծա հայտ նու թյան և Վար դա վա ռի հիս նակ նե րի ոչ պար տա­դիր լի նե լու մա սին է խո սում նաև Եպի փա նին վե րագր վող, սա կայն, ինչ­պես վե րը նշվեց, 10 –11­րդ դա րե րով թվագրվող կա նո նը, որը նշում է, թե շնորհ ներն առա վել կիջ նեն այն ան ձանց վրա, ով քեր երեք հիս նակ նե րը կպա հեն36: Կա մա վո րու թյան մա սին են վկա յում նաև այդ հիս նակ նե րը խախ տե լիս պա տիժ ներ կրե լու վե րա բե րյալ սահ մա նում ե րի բա ցա կա յու­թյու նը, ինչ պես նաև այն, որ դրանք հրա հանգ վել են պա հել ապաշ խա րող­նե րին կամ պա հոց օրեր խախ տած անձ անց` որ պես հա տու ցում: Բար սե ղի կա նոն նե րում բա զում մեղ քե րի մեջ ըն կա ծին, մի շարք այլ հրահանգ նե րի

31 Դի վան հայ վի մագ րու թյան, պրակ IX, էջ 380:32 Մխի թա րե անց Աղ., Փշրանք Շի րա կի ամ բար նե րից. – ԷԱԺ, հ. Ա, Մոս կուա­Ալէք­

սանդ րա պօլ, 1901, էջ 260:33 Նույն տե ղում, էջ 272:34 «ԿԱ ՄԱՒՔՆ ԱՅ. ԵՍ ՎԱՀ ՐԱՄ ԻՇ ԽԱ ՆԱՑ ԻՇ ԽԱՆ, ԵՏՈՒ ԶԻՄ ՈՐ ԴՈՅՆ ԶԱ­

ՊՈՒ ԽԱՄ ՐԻ ՈԳԵ ԲԱ ԺԻՆ ԵՒ Գ/ՆԵ ՑԻ :Բ: ԿՈՒՂ ՊԱԿ ԶԼՈ ՐԱ ԳՈՅ ՆԻՆ ԵՒ ԶՈՐ­ՍԱՒ ՏԻՆ, ՅՈ ՇԱ ԿԱ ՆԱՑ. ԵՏՈՒ Ի ՍՈՒՐԲ ԳՐԻ ԳՈ ՐԻ ԵՒ ՔԱՆ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻՔՍ ՈՐ ՈՒ ՆԻՆ ՏԱ ՐԻՆ :Գ: ՔԱ ՌԱ ՍՈՒՆՔ. …»: Տե՛ս Դի վան հայ վի մագ րու թյան, պրակ I, էջ 32:

35 «Ի ՍՈՒՐԲ ԿՐԱՒ ՆԱ ՒՈ ՐԱ ՆՈ ՑԻ ԱՍՏ ԶԻ Ի ՀԻՆԳ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻՍԴ ՅԱՅԴ ԶՈՐ ԵՍ ՇԻ ՆԵ ՑԻ մին եկե ղե ցիդ որ է աս տուա ծա ծինդ` ՏՆ ԻՄՈՅ ԱՇՈ ՏԻ ԵՒ ՅԻՄ ԱՆՈՒՆ ԼԻ ՑԻ ՈՐ. ԽԷ ՈՐ ԱՅԴ ՏԱ ՐԻՆ ԵՐԵՔ ՔԱ ՌԱ ՍՈՒՆՔ կա տա րեն»: Տե՛ս Դի վան հայ վի մագ րու թյան, պրակ III, Վա յոց Ձոր. Եղեգ նա ձո րի և Ազիզ բե կո վի շրջան ներ, Երև ան, 1967, 206 էջին հա ջոր դող ներ դիր:

36 «Եւս առա ւել ի վե րայ այ նո ցիկ եկես ցեն զշնորհքն Աս տու ծոյ որ զե րեք յի սունսն պա հես ցեն յա նուն Սուրբ Եր րոր դու թե անն` զԶա տիկն և զՎար դա վառն և զՅայտ­նու թե անն և ի փրկու թե ան Տե առն առ ցեն զա ւե տիսն»: Տե՛ս Կա նո նա գիրք հա յոց, հ. Բ, էջ 277 –279:

251

Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը

հետ մի ա սին, թե լադր վում է երեք Քա ռաս նորդ նե րը պա հել37: Նույ նը վկա­յում է նաև 13­րդ դա րում Հով հան նես Երզն կա ցու` օրա պահ քե րը (չո րեք­շաբ թի, ուր բաթ), շա բա թապահ քե րը և այլ պահ քե րը լու ծող նե րին, որ պես ապաշ խա րու թյուն, նաև եր կու քա ռաս նորդաց նե րը պա հե լու վե րա բե րյալ հրա հան գը38: Ըստ այդմ` Հա ցու նին իրա վամբ եզ րա կաց նում է, որ եթե պա­հե ցո ղու թյան այս ձևը պա տիժ էր, ու րեմ` սո վո րա կան չէր39:

Նույն ժա մա նա կաշր ջա նը նկա րագ րե լով` Կի րա կոս Գան ձա կե ցին խո սում է Հով հան նես վար դա պե տի գոր ծու նե ու թյան մա սին և նշում, որ «… դեռ ցայն ժա մա նակն ի տե ղիս տե ղիս լու ծա նէ ին զշա բաթ և զկի րա կէ սուրբ քա ռաս նոր դաց աղու հա ցիցն»: Ապա հա վե լում է, որ «… Եւ այս պէս հաս տա տու թիւն կա լաւ յա մե նայն տե ղիս` զյիս ներ րե ակն պա հօք վճա րել, զոր առա ջին կէսք պա հէ ին և կէսք ո՛չ»40:

Գրի գոր Տա թև ա ցին հի շում է, որ աշ խար հիկ դա սը մի այն Աղու հա­ցից պահքն էր պա հում. «Կար գա ւորք երեք քա ռա սունք պա հեն, այլ աշ­խար հա կանք` մի այն զա ղու հա ցիցն պա հեն»41:

Գան ձա կե ցու և Տա թև ա ցու վկա յու թյուն նե րը փաս տում են 13­14­րդ դա րե րում այդ հիս նակնե րի կա մա յա կան լի նե լու մա սին:

Ըստ ամե նայ նի` վա նա կան մի ջա վայ րում ևս 15­րդ դա րում երեք Հիս նակ նե րը կա մայական են եղել, քա նի որ Սի մե ոն Այ րի վա նե ցին (15­րդ դ.), գնա լով Ձա գա վանք, փոր ձում է վերահաս տա տել «զա մե նան բա րի կարգս և օրէնս» և մի այ նա կյաց նե րին ու ապաշ խա րող նե րին հրամա յում է «զե րեք յիս նակսն կե նայ պա հօք շա բաթ և կի րա կին, զղջա ցե ալքն մի այ­նա կե ացքն և ճնա ւորքն` բո լոր կե նան զյիս նա կաց պահսն»42:

37 «Որք ի բա զում ծո վա ցե ալ մե ղացն խորս ընկղ մե ցան ոչ կա րե լով հա սա նել ի նա­ւա հան գիստն խա ղա ղու թե ան ի ձեռն ազ գի ազ գի առա քի նու թե ան և ապաշ խա­րու թե ան, յե տոյ եր կիւ ղիւ մա հու ըմբռ նե ալ և ի կեն դա նու թե անն ի կեն դա նի պա­տա րագն ևս ապա ւի նե ցան հա սա նե լով ճշմա րիտ թո ղու թե ան, ար ժա նի է, բայց կա տա րես ցէ զնա ճշմա րիտ հա ւա տով և սի րով և յու սով: … և զԳ Քա ռաս նորդսն` զտէ րու նա կանն և զա ռա քե լա կանն և զմար գա րէ ա կանն սուրբ պա հես ցէ և տուըն­ջե ան և գի շե րոյն աղաւ թից զԲ բա ժա նե ալ կա նոնն ան խա փան կա տա րես ցէ»: Տե՛ս Կա նո նա գիրք հա յոց, հ. Բ, էջ 175 –177:

38 «Եթէ մե կը չո րեք շաբ թին և ուր բա թը, շա բա թա պահ քը և կամ այլ պահք լու ծէ ձու­կով կամ գի նի ով, երեք տա րի թող ապաշ խա րէ, եր կու քա ռաս նա պահ քե րը և տար­ւոյն բո լոր եր կու շաբ թի նե րը սրբու թե ամբ պահք բռնէ և օրա կան հա րիւր հի սուն ան գամ ծնրադ րէ»: Տե՛ս Երզն կա ցի Յ., Խրատ բո լոր քրիս տո նե ա նե րուն, աշ խար­հա բա րի վե րա ծեց` Անու շա վան վրդ. Դա նի է լե ան, Ան թի լի աս, 1984, էջ 73:

39 Հա ցու նի Վ., նշվ. աշխ., էջ 429:40 Պատ մու թիւն հա յոց արա րե ալ Կի րա կո սի վար դա պե տի Գան ձա կեց ւոյ, Թիֆ լիս,

1909, էջ 196:41 Տա թև ա ցի Գ., Ձմե ռան հա տոր, Երու սա ղէմ, 1998, էջ 148:42 Ալի շան Ղ., Հա յա պա տում, Վե նե տիկ, 1901, էջ 569 –70:

252

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

Վե րոգ րյա լից երև ում է, որ 10 –15­րդ դա րե րում Աստ վա ծա հայտ նու­թյան և Վար դա վա ռի Մեծ պահքե րը թե՛ աշ խար հիկ նե րի, թե՛ կրո նա վոր­նե րի մի ջա վայ րե րում կեն ցա ղա վա րել են` ան ձի կամ տվյալ վանքի ներ քին որոշ ման հա մա ձայն: Դրանք, որ պես պար տա դիր, թե լադր վել են ապաշ­խա րողնե րին:

Պահ քի ըն թաց քը. Ինչ վե րա բե րում է հիս նակ նե րի ըն թաց քին, ապա դրանք զատ կա կան Մեծ պահ քի օրի նա կով նույնն են եղել43:

ՄՄ 1007 թվա կիր 12­րդ դա րի Տո նա պատ ճա ռի (որն, ըստ Ռ. Վար­դա նյա նի, Սա մուել Կամր ջա ձո րե ցու (10 –11­րդ դդ.) ժո ղո վա ծուի ըն դօ րի­նա կու թյուն է44) «Յա ղագս տա պա նա կին խոր հուրդ» ճա ռի վերջ նա մա սում «Զի՞նչ է այս .Գ. նա ւա կա տիքս զի ոչ գոյ մսա կե րու թիւն ի մէջ քրիս տո նէ ից» հարց ման պա տաս խա նը բա ցա հայ տում է երեք պահ քե րի ըն թաց քը45:

Դա վիթ Ալավ կա Որ դին (11 –12­րդ դդ.) իր «Կա նո նա կան օրի նադ­րու թյուն» աշ խա տու թյան ինն սու նե րորդ կա նո նում նույն պես խո սում է երեք հիս նակ նե րի ըն թաց քի մա սին46 (այն անն շան խմբագրումե րով հա­մընկ նում է վե րոն շյալ տո նա պատ ճա ռի տվյալ հատ վա ծին47*):

Վար դան Այ գեկ ցին, վկա յա կո չե լով Հով հան նես Տա վու շե ցուն, «զե­

43 Այդ մա սին տե՛ս նաև Հա ցու նի Վ., նշվ. աշխ., էջ 428:44 Վար դա նյան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 219 –20:45 «Հար ցում. Զի՞նչ է այս .Գ. նա ւա կա տիքս զի ոչ գոյ մսա կե րու թիւն ի մէջ քրիս­

տո նէ ից: Պա տաս խա նի. Նա ւա կա տիք բարձ րա գոյն տե սա նի և աս տուա ծա տե­սա կա գոյն քան զա մե նայն տաւնս: Այս պէս տաւ նէ եկե ղե ցի և առ նէ նա ւա կա­տիս ու րա խու թե ան և փրկու թե ան: Տաւն Ծննդե ան և յայտ նու թե նէ նո րո գու թիւն և ցնծու թիւն, բայց ո՛չ ճա շա կել ի մսոյ: Բան այս է .Գ. քա ռա սունս, ի ճրա գա լոյց Ծննդե անն, Եւ յա ւուր շա բա թու խա չին, և Վար դա ւա ռին, որ ոչ ու տեմք միս: … Գ տաւնս զոր տաւ նէ եկե ղե ցի. նախ մաք րու թե ան կա րաւ տա նա Ծ աւրբք աղաւ թիցն: Եւ ծո մա ջա նու թե ան որոշ մամբ և զա տու թե ամբ յա մուս նա կան ան կող նոց: Նա խա­պէս և ոչ ճա շա կել հրա ման առաք: Ոչ մի այն ի ճրա գա լոյցսն և ի շա բաթ աւրն, այ լև ի բուն իսկ ի Ծ ակսն, որ յա ռաջ քան զտաւնսն են:

… Արդ են ոմանք ի տգետ քա հա նա յից հրա ման տալ ի մա տա ղամսք կե րակ րիլ որո շէ հա ճո իմաստ նոց, զի մի է մա տա ղա միս և այլ միս: … Արդ, մի ոք կե րի ցէ հա­ւա սար յա մե նայն մսո: Ապա թէ հի ւանդ է ան կար թո ղա ցուց անեն պատ ւի րանքն: Այլ առողջ մարմ ով և կա տա րե ալ հա սա կաւ յայս .Գ. Խ ունս բնաւ միս մի՛ ոք կե րի­ցէ` Զատ կին, Վար դա վա ռին, և Յայտ նու թե ան զի քա ռա սունք աւ րի նակ կե նացն Ադա մա ու նի որ ի դրախ տին»: Տե՛ս Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան մա տե նա դա րան (այ սու հետ` ՄՄ), թիվ 1007, թերթ 393բ –394բ:

46 Աբ րա հա մյան Ա., Դա վիթ Ալավ կա Որ դու կա նոն նե րը. – «Էջ մի ա ծին» ամ սա գիր, 1953, մարտ, էջ 54 –55:

47 Տե՛ս Աբ րա հա մյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 54 –55: Հմմտ. ՄՄ, թիվ 1007, թերթ 393բ –394բ:* Դա վիթ Ալավ կա Որ դին իր կա նոն նե րում օգտ վել է ոչ մի այն նա խոր դած ժա մա­

նակ նե րի եկե ղե ցա կան ժո ղովն ե րի և հայ րե րի կա նոն նե րից և ավան դու թյուն նե­րից (Կոս տա նե անց Կ., Դա ւիթ վար դա պետ Ալաւ կայ Որ դի. – ԱՀ, գիրք XV, Թիֆ­լիս, 1917, էջ 62), այ լև Տո նա պատ ճա ռից:

253

Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը

րիս յիս նակսն ան հաց և ան ջուր կա տա րեր» հրա հանգն է տա լիս, այ սինքն` ծոմ48: Բայց ժուժ կա լու թյան այս ձևը, ըստ Հա ցու նու, կա մա վոր է և ան հա­տա կան49:

Ամ փո փե լով վե րոգ րյա լը` կա րե լի է եզ րա հան գել, որ վաղ միջ նա դա­րից սկսած` նե րե կե ղե ցա կան և մի ջե կե ղե ցա կան շրջա նակնե րում Աստ վա­ծա հայտ նու թյան Մեծ պահ քը քննարկ ման հարց է եղել: Հա յոց եկե ղե ցին 10 –11­րդ դա րե րում այն սահ մա նել է որ պես պար տա դիր պահք` կրո նա վոր­նե րի, քահանանե րի և ապաշ խա րող նե րի հա մար, իսկ 13­րդ դա րի վեր ջե­րից սկսած` այն հի շա տակ վել է տո նացույ ցնե րում` մեկ շա բաթ պահք, եր­կու շա բաթ ու տիք հա ջոր դա կան սկզբուն քով: 10 –15­րդ դա րե րում վա նա կան մի ջա վայ րում Սուրբ Ծննդյան Մեծ պահ քի գո յու թյու նը պայ մա նա վոր ված է եղել վան քի ներ քին որոշ մամբ: Այն թե լադր վել է ապաշ խա րողնե րին և կա նո նա կան պահ քե րը խախ տած նե րին: Խնդրո առար կա պահ քը զատ­կա կան Աղու հա ցի օրի նա կով ու նե ցել է նույն ըն թաց քը` սննդա յին և կեն­ցա ղա վար ման բո լոր պա հանջ նե րով: Ժո ղովր դա կան կեն ցա ղում Ծննդյան Մեծ պահքն ու նե ցել է ոչ մի այն ծի սա կան, այ լև տնտե սա կան նշա նա կու­թյուն: Հա յոց մեջ դրա առ կա յու թյու նը պայ մա նա վոր ված է Հայ Եկե ղե ցու ծի սա դա վա նա բա նա կան առանձ նա հատկու թյուն նե րի պահ պան ման, ինչ­պես նաև բա րե պաշտական նկա տա ռում ե րով:

ПЯ ТИ ДЕ СЯ ТИД НЕВ НЫЙ (СО РО КОД НЕВ НЫЙ) ПОСТ БО ГО ЯВ ЛЕ НИЯ

Ас мик Аб ра а мянРе зю меСтат ья пос вя ще на изу че нию воп ро сов Пя ти де ся тид нев не го по ста Бог ояв­лен ия. Те ма бы ла ис сле до ва на на чи ная с ран не го сред не ве ковья до кон ца 19­го ве ка, ос но вы ва ясь на ле то пис ных, ли тог ра фи чес ких, ру ко пис ных, ка­но ни чес ких и эт ног ра фи чес ких пер во и сточ ни ках и ис сле до ва ни ях.С точ ки зре ния на цио наль ных и ри ту аль но­дог ма ти чес ких осо бен но стей бы ли изу че ны воп ро сы дав но сти, ка но ни за ции, дли тель но сти по ста, а так­же ход сле до ван ия по сту в бы то вой сре де. Су щест во ва ли ка но ны об я за­тель но го или доб ро воль но го сле до ван ия ему в мо нас ты рях и светс ких сре­дах. Бы ли пре дус мот ре ны на ка зан ия в слу ча ях на ру шен ия по ста. Так же бы ло изу че но его зна че ние в эко но ми чес кой жиз ни на ро да.Клю че вые сло ва: Пя ти де ся тид нев ной пост, на цио наль ные и ри ту аль но­дог­ма ти чес кие осо бен но сти, дав ность, ка но ни зац ия, дли тель ность, бы то вая сре да, об я за тель ный, доб ро воль ный.

48 Հա ցու նի Վ., նշվ. աշխ., էջ 428:49 Նույն տե ղում:

254

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

THE HISNAKATS (FORTY DAYS) FEAST EPIPHANY

Hasmik AbrahamyanSummaryThe article is concerned with the Hisnakats fast prior to the Epiphany. The research is based on the manuscript heritage, epigraphical, canonical, and eth­nographic sources (dated from the Early Middle Ages to the end of the 19th century) and studies.

The following issues are discussed in the article: the background and history of the Hisnakats fast from the national features and ritual ­ dogmatic viewpoints, duration, and the motion of the fast in the different time periods, the scopes of practice, whether it was mandatory or optional in the monastic and secular frames, and penalties in case of breaking it. The role of the Hisnakats fast in the economic life of people is pointed out.

Keywords: Hisnakats, national features, ritual, dogmatic, duration, motion, the scopes of practice, mandatory, optional.

503

ՀԱ ՊԱ ՎՈՒՄ ՆԵՐ

ԱՀ — Ազ գագ րա կան հան դեսԱՇ ՍԱՀ — Ար մեն Շա վար շի Սարգ սյա նի անձ նա կան հա վա քա ծուԳՀ ՓԺԲ — Գա րե գին սար կա ւագ Հով սէ փե անց, Փշրանք ներ ժո ղովր­

դա կան բա նա հիւ սու թիւ նիցԳՍ — Գա րե գին Սրվանձ տյանցԵԼՄ — Ե. Լա լա յե ան, Մար գա րիտ ներ հայ բա նա հիւ սու թե անԷԱԺ — Էմի նե ան ազ գագ րա կան ժո ղո վա ծուԼՀԳ — Լրա բեր հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րիՀԱԲ — Հայ ազ գագ րու թյուն և բա նա հյու սու թյունՀԺՀ — Հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ ներՀՀ ՀԱՀԽ — Հին աւան դա կան հե քի աթ ներ Խո տորջ րոյ, հա ւա քեց

Հ. Մ. Հա ճե անՀՀ ՊԿՊԱ — Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պատ մու թյան կենտ րո­

նա կան պե տա կան ար խիվՀՍՀ — Հայ կա կան սո վե տա կան հան րա գի տա րանՄՄ — Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան մա տե նա դա րանՆԳՆ — Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյունՊԲՀ — Պատ մա բա նա սի րա կան հան դեսՎկ — Վկա յու թյունՔՀ — «Քրիս տո նյա Հա յաս տան» հան րա գի տա րանМНМ — Ми фы на ро дов ми раСЭ — Со ветс кая эт ног раф ияСПГУ — Санкт­Пе тер бургс кий го су дарст вен ный уни вер си тетЧГИ КИ — Чу вашс кий го су дарст вен ный ин сти тут куль ту ры

и ис кусств

504

CONTENTS

Preface 91. Stepan Lisitsian (on the occasion of his 150th birthday) 11 Lilia Vardanyan

I. THE ARMENIAN GENOCIDE, SELF-DEFENCE, CANONIZATION

2. Shaping the image of “the enemy” as supporting factors for the mass violence in the context of the Armenian Genocide 18

Hasmik Grigoryan

3. The heroic battle of Moussa dagh according to the testimonies of the eyewitness survivors 27

Verzhine Svazlyan4. Andranik: folklore character 41 Alvard Ghaziyan5. Canonization of the martyrs of the Armenian Genocide

as a cultural event 54 Harutyun Marutyan

II. STALINISM: YESTERDAY AND TODAY

6. The forced relocation of Armenians and the subgroup of “Turks” in specific localities exiled from the Black sea area 66

Hranush Kharatyan7. Altayan exile as a source of innovations 81 Levon Abrahamian8. The localization of the monument of Anastas Mikoyan

as a “place of memory” 90 Hasmik Knyazyan

III. OLD AND NEW REFUGEES/IMMIGRANTS IN ARMENIA

9. Generation change issues in compatriotic unions 106 Anna Markosyan10. The Pand pilgrimage as a paradigm of the Getashen

descendents’ identity 116 Gayane Shagoyan, Arsen Hakobyan, Victoria Khurshudyan11. The process of integration and naturalization of

Armenian refugees from Azerbaijan (1988 –1992) 126 Shushanik Ghazaryan

12. The process of accomodation of Syrian Armenians 135 Armenuhi Stepanyan

13. Language as an important component for Syrian Armenians cultural adaptation (an ethno­sociological survey) 143

Gayane Hakobyan

505

IV. ETHNOGRAPHY OF MUSEUM OBJECTS

14. The types of money and their ritual significance 156 Armine Zohrabyan

15. Manifestations of compositions and ornaments of Armenian carpets in middle age Spanish carpets 168

Lilia Avanesyan16. Necklaces with dragon symbols 179 Astghik Isreaelian17. On the issue of promoting of ethnographic artifacts and collections

in the light of modern market relationships 193 Lianna Gevorgyan

V. BELIEF, RITUAL, FESTIVAL18. Trepanation in the Late Bronze and Early Iron ages (on anthropological

materials from the territory of the Lori region of Armenia) 206 Anahit Khudaverdyan, Suren Hobosyan19. The miracle factor in the religious­ecclesiastical legends of Moks 217 Ester Khemchyan20. The soul outside of the body in Armenian tales of magic 231 Tamar Hayrapetyan21. The Hisnakats (Forty days) feast epiphany 243 Hasmik Abrahamyan22. On the tradition of raising of Varaz­Trdat, the Prince

of Caucasian Albania, on the shield 255 Artak Dabaghyan23. Reflection in the “curtail form” of the ritual in

the name of one plant 263 Emma Petrosyan, Zaruhi Sudjyan24. Funerals that can be photographed and

funerals that can not be photographed 269 Smbat Hakobyan25. Armenian­Catholic community of Samtskhe­Javakhk

(an attempt of historic­ethnographic research) 279 Sose Grigoryan

VI. SACRAL PLACE AND CHURCH

26. Sacred landscape of Tirinkatar on Aragats 290 Arsen Bobokhyan27. Sacred objects from medieval Saghmosavank 302 Ashot Manucharyan28. Mount Cassius in traditional ancient beliefs and

folk tales of Armenians in the Antioch region 313 Hagop Tcholakian

506

29. Two churches, two communities: social and religious context of newly built churches 328

Yulia Antonyan

VII. LEISURE30. The cafռ environment in Yerevan: eastern space

with western trajectory 340 Gohar Stepanyan

31. Leisure time structure changes in urban residential areas of the Republic of Armenia 353

Ruben Ohanjanyan

VIII. PUBLIC DISCOURSE AND BEHAVIOUR

32. The interactions of culture and certain contemporary fundamental issues in Armenian public perceptions 366

Nikol Margaryan, Meline Torosyan

33. Some aspects of gender communication issues in Post­Soviet Armenia 383

Lilit Manukyan

IX. AGRICULTURE AND GATHERING

34. Agricultural customs in Armenia in the 17th century according to historiographers Zakaria Kanakertsi and Zakaria Aguletsi 392

Christine Papikian

35. Gathering of wild fruits in Lori Angela Amirkhanyan

X. EPIC POEM

36. Armenian folk heroic epic 414 Armen Petrosyan

37. Aram Ghanalanyan: writing down and editing the versions of “Sasna tsrer” (Daredevils of Sassoun) epic poem 426

Anna Poghosyan

38. The religious ceremonial component in the Armenian epic “Sasna tsrer” 439 Sargis Harutyunyan

XI. FAIRY TALE

39. Gift­bringer and adviser animals in the Armenian folk tales 446 Marine Khemchyan

40. Fairy tale narration today 458 Nvard Vardanyan