ARMENIAN FOLK CULTURE XVIIiae.am/sites/default/files/database/HAIA1-pages-3-9,404-413,504-507… · ՀՏԴ 71:391/395(=19) ԳՄԴ 008+63.5(5Հ) Հ 241 Տպագր վում է ՀՀ

NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

PROCEEDINGS OF INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY

1

ARMENIAN FOLK CULTUREXVII

TRADITION AND MODERNITY IN ARMENIAN CULTURE

FESTSCHRIFT FOR STEPAN LISITSIAN

ON THE OCCASION OF HIS 150TH BIRTHDAY

YEREVANIAE PUBLISHING HOUSE

2018

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱ ՅԻՆ ԱԿԱ ԴԵ ՄԻԱ

ՀՆԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅԱՆ ԻՆՍ ՏԻ ՏՈՒՏ

ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1

ՀԱՅ ԺՈ ՂՈՎՐ ԴԱ ԿԱՆ ՄՇԱ ԿՈՒՅԹXVII

ԱՎԱՆ ԴԱ ԿԱ ՆԸ ԵՎ ԱՐ ԴԻ Ա ԿԱ ՆԸ ՀԱ ՅՈՑ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ

ՍՏԵ ՓԱՆ ԼԻ ՍԻ ՑՅԱ ՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 150-ԱՄՅԱ ԿԻՆ ՆՎԻՐ ՎԱԾ ԺՈ ՂՈ ՎԱ ԾՈՒ

ԵՐԵՎԱՆՀԱԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ

2018

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)Հ 241

Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինստիտուտի գի տա կան խորհր դի որոշ մամբ

Խմբագրական խորհուրդ Պավել Ավետիսյան (գլխավոր խմբագիր), Լևոն Աբրահամյան, Գրիգոր Արեշյան, Ռուբեն Բադալյան, Պիտեր Քաուի, Տորք Դալալյան (պատասխանատու քարտուղար), Պատրիկ Տօնապետեան, Միհրան Գալստյան, Սարգիս Հարությունյան, Թամար Հայրապետյան, Լորի Խաչատուրեան, Թեո վան Լինտ, Հարություն Մարության, Արմեն Պետրոսյան, Համլետ Պետրոսյան, Գագիկ Սարգսյան, Ադամ Սմիթ, Ջուստո Թրաինա

Editorial Board Pavel Avetisyan (editor-in-chief), Levon Abrahamian, Gregory Areshian, Rouben Badalyan, Peter Cowe, Tork Dalalyan (assistant editor), Patrick Donabédian, Mihran Galstyan, Sargis Harutyunyan, Tamar Hayrapetyan, Lori Khatchadourian, Theo van Lint, Harutyun Marutyan, Armen Petrosyan, Hamlet Petrosyan, Gagik Sargsyan, Adam Smith, Giusto Traina

Համարի խմբա գիր ներ`Հա րու թյուն Մա րու թյան, Թա մար Հայ րա պե տյան, Սու րեն Հո բո սյան

Հ 241 Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1: Հայ ժո­ղովր դա կան մշա կույթ, XVII: Ավան դա կա նը և ար դի ա կա նը հա յոց մշա կույ թում / ՀՀ ԳԱԱ հնա գիտ. և ազ գագր. ինստ.: Խմբ. Հ. Մա րու թյան, Թ. Հայ րա պե տյան, Ս. Հո բո սյան. – Եր., ՀԱԻ հրատ., 2018. – 508 էջ: (Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1):

Ժո ղո վա ծուն նվիր ված է ազ գագ րա գետ Ստե փան Լի սի ցյա նի ծննդյան 150­ամյա­կին: Նա խա տես ված է հու մա նի տար և հա սա րա կա կան ոլոր տի գիտ նա կան նե րի և հա յոց մշա կույ թով հե տաքրքր ված ըն թեր ցող նե րի հա մար:

ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)

ISBN 978-9939-9178-2-5

© ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տուտ, 2018

5

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒ ԹՅՈՒՆ

Ներածություն 91. Ստե փան Լի սի ցյան (ծննդյան 150­ամյա կի առ թիվ) 11 Լի լիա Վար դա նյան

I. ՀԱ ՅՈՑ ՑԵ ՂԱՍ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ԻՆՔ ՆԱ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ՍՐԲԱ ԴԱ ՍՈՒՄ

2. «Թշնա մու» կեր պա րի ձև ա վոր ման մե խա նիզմ ե րը` որ պես՝ բռնու թյան զանգ վա ծայ նու թյունն ապա հո վող գոր ծոն ներ Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան հա մա տեքս տում 18

Հաս միկ Գրի գո րյան

3. Մու սա լե ռան հե րո սա մար տը՝ ըստ ակա նա տես վե րապ րող նե րի վկա յու թյուն նե րի 27

Վեր ժի նե Սվազ լյան

4. Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը 41 Ալ վարդ Ղա զի յան

5. Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան նա հա տակ նե րի սրբա դա սու մը՝ որ պես մշա կու թա յին երև ույթ 54

Հա րու թյուն Մա րու թյան

II. ՍՏԱ ԼԻ ՆԻԶՄ. ԵՐԵԿ ԵՎ ԱՅ ՍՕՐ

6. Кам пан ия эт ни чес кой де пор та ции ар мян в 1949 г. и под кон тин гент «тур ки» сре ди спец пе ре се лен цев «с Чер но морс ко го по бе реж ья» 66

Гра нуш Ха ра тян

7. Ալ թա յան աք սո րը՝ որ պես նո րա մու ծու թյուն նե րի աղ բյուր 81 Լև ոն Աբ րա հա մյան

8. Անաս տաս Մի կո յա նի ար ձա նի տե ղայ նա ցու մը՝ որ պես «հի շո ղու թյան վայր» 90

Հաս միկ Կնյա զյան

III. ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ԳԱՂ ԹԱ ԿԱՆ-ՓԱԽՍ ՏԱ ԿԱՆ- ՆԵՐ ԳԱՂ ԹՅԱԼ ՆԵ ՐԸ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ

9. Սերն դա փո խու թյան հիմ ախն դիր նե րը հայ րե նակ ցա կան մի ու թյուն նե րում 106

Ան նա Մար կո սյան

10. «Պան դի ուխ տը»՝ որ պես գե տա շեն ցի նե րի ինք նու թյան հա րա ցույց 116 Գա յա նե Շա գո յան, Ար սեն Հա կո բյան, Վիկ տո րիա Խուր շու դյան

11. Ադր բե ջա նա հայ փախս տա կան նե րի (1988­1992 թթ.) ին տեգր ման և քա ղա քա ցի ու թյան ձեռք բեր ման գոր ծըն թա ցը 126

Շու շա նիկ Ղա զա րյան

6

Բովանդակություն

12. Հա յաս տան տե ղա փոխ ված սի րի ա հա յե րի հար մար վե լու գոր ծըն թա ցը 135

Ար մե նու հի Ստե փա նյան

13. Լե զուն որ պես սի րի ա հա յե րի մշա կու թա յին ադապ տա ցի ա յի կա րև որ բա ղադ րիչ (էթ նո սո ցի ո լո գի ա կան ու սում ա սի րու թյուն) 143

Գա յա նե Հա կո բյան

IV. ԹԱՆ ԳԱ ՐԱ ՆԱ ՅԻՆ ԻՐԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅՈՒ Ն14. Փո ղի տե սակ նե րը և դրանց ծի սա կան նշա նա կու թյու նը 156 Ար մի նե Զոհ րա բյան

15. Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը միջ նա դա րյան իս պա նա կան գոր գե րում 168

Լի լիա Ավա նե սյան

16. Վի շա պա զարդ վզնոց ներ 179 Աստ ղիկ Իս րա յե լյան

17. К воп ро су о по пу ля ри за ции эт ног ра фи чес ких ар те фак тов и кол лек ций в сов ре мен ных ус ло ви ях ры ноч ных от но ше ний 193

Ли ан на Ге вор кян

V. ՀԱ ՎԱՏՔ, ԾԵՍ ԵՎ ՏՈՆ18. Тре па на ции в эпоxу позд ней брон зы и в ран нем же лез ном ве ке

(по ант ро по ло ги чес ким ма тер иа лам из мо гиль ни ков с тер ри то рии Ло рийс ко го райо на Ар ме ни и) 206

Ана ит Ху да вер дян, Су рен Обо сян

19. Հրաշ քի գոր ծո նը Մո կաց կրո նա ե կե ղե ցա կան ավան դու թյուն նե րում 217 Էս թեր Խեմ չյան

20. Մարմ ից դուրս գտնվող հո գին հայ կա կան հրա շա պա տում հե քի աթ նե րում 231

Թա մար Հայ րա պե տյան

21. Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը (պատ մա կան հա մա ռոտ ակ նարկ) 243

Հաս միկ Աբ րա հա մյան

22. Աղ վան քում Վա րազ­Տրդա տի վա հա նով վե րա բեր ման ծե սի մա սին 255

Ար տակ Դա բա ղյան

23. Թա տե րա կա նաց ված ծե սի սեղմ ար տա ցո լու մը մի բու սան վան մեջ 263

Էմ մա Պետ րո սյան, Զա րու հի Սու ջյան

24. Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել 269

Սմբատ Հա կո բյան

7

Բովանդակություն

25. Սամց խե­Ջա վախ քի հայ կա թո լիկ հա մայն քը (պատ մազ գագ րա կան ու սում ա սի րու թյան փորձ) 279

Սո սե Գրի գո րյան

VI. ՍՐԲԱ ՎԱՅՐ ԵՎ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻ26. Արա գա ծի Տի րին կա տար սրբա վայ րը 290 Ար սեն Բո բո խյան

27. Միջ նա դա րյան Սաղ մո սա վան քի սրբու թյուն նե րը 302 Աշոտ Մա նու չա րյան

28. Կա սի ոս լե ռը Ան տի ո քի շրջա նի հա յոց աւան դազ րոյց նե րուն և հա ւա տա լիք նե րուն մէջ 313

Յա կոբ Չո լա քե ան

29. Եր կու եկե ղե ցի, եր կու հա մայնք. նո րա կա ռույց եկե ղե ցի նե րի կրո նա­սո ցի ա լա կան են թա տեքս տը 328

Յու լիա Ան տո նյան

VII. ԺԱ ՄԱՆՑ30. Սրճա րա նա յին մի ջա վայ րը Երև ա նում.

արև ե լյան տա րածք՝ արևմ տյան հե տագ ծով 340 Գո հար Ստե փա նյան

31. Ազատ ժա մա նա կի կա ռուց ված քի փո փո խու թյուն նե րը Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա յին բնա կա վայ րե րում 353

Ռու բեն Օհան ջա նյան

VIII. ՀԱՆ ՐԱ ՅԻՆ ԽՈՍՈՒՅԹ ԵՎ ՎԱՐՔ32. Մշա կույ թի և ար դի մի շարք հիմ ախն դիր նե րի

փո խառն չու թյուն նե րը հա յաս տա նյան հան րա յին ըն կա լում ե րում 366 Նի կոլ Մար գա րյան, Մե լի նե Թո րո սյան

33. Միջ սե ռա յին հա ղոր դակ ցու թյան որոշ առանձ նա հատ կու թյուն ներ հետ խորհր դա յին Հա յաս տա նում 383

Լի լիթ Մա նու կյան

IX. ԵՐԿ ՐԱ ԳՈՐ ԾՈՒ ԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱ ՎԱՔ ՉՈՒ ԹՅՈՒՆ34. Երկ րա գոր ծա կան մշա կույ թը Հա յաս տա նում

17­րդ դա րում՝ ըստ պատ մա գիր ներ Զա քա րիա Քա նա քեռ ցու և Զա քա րիա Ագու լե ցու 392

Քրիս տի նե Պա պի կյան

35. Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյան ար դի դրսև ո րում ե րը Լո ռի ում 403 Ան ժե լա Ամիր խա նյան

X. ՀԵ ՐՈ ՍԱ ՎԵՊ36. Հայ ժո ղովր դա կան հե րո սա կան էպո սը 414 Ար մեն Պետ րո սյան

8

Բովանդակություն

37. Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող 426

Ան նա Պո ղո սյան

38. Կրո նա ծի սա կան տար րե րը «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պում 439 Սար գիս Հա րու թյու նյան

XI. ՀԵ ՔԻ ԱԹ39. Նվի րա տու և խորհր դա տու կեն դա նի նե րը

հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ նե րում 446 Մա րի նե Խեմ չյան

40. Հե քի ա թա սա ցու թյու նը մեր օրե րում 458 Նվարդ Վար դա նյան

XII. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ՓՈՔՐ ԺԱՆ ՐԵՐ41. Ման կա կան զվար ճա խո սու թյուն նե րի թե մա տիկ դրսև ո րում ե րը 470 Ար մեն Սարգ սյան

42. Բա նա հյու սա կան և ազ գագ րա կան նյու թե րի կեն ցա ղա վա րու մը Արա րա տի մար զի Վե դու տա րա ծաշր ջա նում 484

Սվետ լա նա Վար դա նյան, Հաս միկ Մար գա րյան

43. Հա յե րեն յու րա հա տուկ բա ռեր Թուր քի ա յի համ շեն ցի նե րի խոս ված քում 491

Սեր գեյ Վար դա նյան

Հապավումեր 503Contents 504

403

35

ՎԱՅ ՐԻ ՄՐԳԵ ՐԻ ՀԱ ՎԱՔ ՉՈՒ ԹՅՈՒ ՆԸ ԼՈ ՌԻ ՈՒՄ

Ան ժե լա Ամիր խա նյան*

Վայ րի մրգե րը սննդի մեջ ավան դա բար մեծ կի րա ռու թյուն են ու նե ցել և հատ կա պես կա րև որ վել են ձմռան հա մար թթու ներ պատ րաս տե լու և ճա­շեր եփե լու հա մար: Սա կայն խորհր դա յին տա րի նե րին այ գե գոր ծու թյան ու բան ջա րա բու ծու թյան զար գաց մա նը զու գըն թաց վայ րի մրգե րի կի րա­ռու թյան եղա նակ նե րը փոխ վե ցին: 1970­ական թթ. վեր ջե րից գրե թե մո­ռա ցու թյան մատն վե ցին դրանց թթու նե րը` իրենց տե ղը զի ջե լով մշա կո վի բան ջա րե ղե նի թթու նե րին: Աս տի ճա նա բար մո ռա ցու թյան մատն վե ցին նաև չրե րը, որոն ցով նաև ճա շեր էին եփում: 1960­ական թթ. շա քա րա վա­զի մատ չե լի ու թյան և պա հա ծո յաց ման մե թո դի շնոր հիվ վայ րի մրգերն սկսե ցին կի րա ռել քաղց րա վե նիք ներ պատ րաս տե լու հա մար:

1990­ական թթ. երկ րում ստեղծ ված սո ցի ալ­տնտե սա կան ծանր իրա վի­ճա կի հե տև ան քով բնակ չու թյան որոշ շեր տե րի հա մար հա վաք չու թյու նը դար ձավ կեն սա ա պա հով ման հիմ ա կան մի ջոց նե րից, որը հան գեց րեց վայ րի մրգե րի կի րա ռու թյան մե ծաց մա նը: Սկսե ցին մեծ ու շադ րու թյուն դարձ նել դրանց օգ տա կա րու թյան և սննդի մեջ օգ տա գոր ծե լու եղա նակ­նե րի բազ մա զա նու թյան վրա: Գյու ղա կան բնա կա վայ րե րում վայ րի մրգե­րից` որոշ չա փով պահ պան ված ավան դա կան ու տեստ նե րին զու գա հեռ տե ղի ու նե ցան նաև այ սօր վա սննդա կար գին հա մա հունչ մտա ծո ղու թյամբ նո րա մու ծու թյուն ներ:

Բա նա լի բա ռեր. հա վաք չու թյուն, սո ցի ալ­տնտե սա կան իրա վի ճակ, ձմռան պա շար, վայ րի մրգեր, չիր, չրա ջուր, վայ րի տանձ, վայ րի խնձոր, հոն, մա­մուխ, շա քար, պա հա ծո յա ցում, մու րա բա, հյութ, կոմ պոտ, նո րա մու ծու­թյուն ներ:

Հա յոց ու տես տի հա մա կար գում և ժո ղովր դա կան բժշկու թյան մեջ վայ րի մրգերն ավան դա բար առանձ նա հա տուկ տեղ են զբա ղեց նում: Սույն հոդ վա ծում դի տարկ վում են վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյան ար դի եղա նակ­ներն ու նպա տակ նե րը Լո ռի ում:

Վայ րի բույ սե րի հա վաք չու թյամբ հատ կա պես զբաղ վում է անա պա­հով, սո ցի ալ­տնտե սա կան վատ պայ ման նե րում գտնվող գյու ղա կան

* ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տու տի հայ ազ գագ րու թյան բաժ նի կրտսեր գի տաշ խա տող:

404

Ան ժե լա Ամիր խա նյան

բնակ չու թյան մի մա սը: Սա կայն դի տար կում երն ու դաշ տա յին ազ գագ­րա կան նյու թե րը ցույց են տա լիս, որ հա վաք չու թյու նը մի այն սո ցի ա լա կան իրա վի ճա կով չի պայ մա նա վոր ված, կա րև որ նշա նա կու թյուն ու նեն պատ­մա ազ գագ րա կան շրջա նին բնո րոշ, տև ա կա նո րեն ձև ա վոր ված և ժա ռան­գա բար փո խանց ված կեն սա ձևն ու սննդի հա մա կար գի ավան դույթ նե րը, ան գամ առան ձին մթերք նե րը:

Չնա յած այ գե գոր ծու թյու նը հա յոց երկ րա գոր ծա կան մշա կույ թի ավան դա կան կա րև որ ճյու ղե րից է, Լո ռի ում այ գի նե րը մեծ տա րածք ներ չէ ին գրա վում: Այ գե գոր ծու թյամբ զբաղ վում էին հիմ ա կա նում Դե բեդ գե­տի մի ջին ու ստո րին ավա զա նում, որ տեղ բնակ լի մա յա կան նպաս տա վոր պայ ման ներ կա յին դրա զար գաց ման հա մար: Հե տև ա բար մրգի և հա­տապ տուղ նե րի պա կա սը ավան դա բար լրաց վել է նաև հա վաք չու թյամբ:

Լո ռի ում վայ րի մրգե րը հատ կա պես տա րած ված են Փամ բակ, Ձո­րա գետ և Դե բեդ գե տե րի ավա զա նի ան տա ռա յին շրջան նե րում: Ըստ դաշ­տա յին ազ գագ րա կան նյու թե րի` հիմ ա կա նում հա վա քել են խնձոր, տանձ, հոն, զկեռ, շլոր, ալոճ, մա մուխ, բռինչ և այլն, որոնք հատ կա պես կա րև որ­վել են ձմռան հա մար (չիր, պաս տեղ, թթու, ճա շեր և այլն):

Վայ րի տան ձը` մե րա տանձ1, քո լի տանձ2, քո լա տանձ3, չո լի տանձ4, պան դա5, քար ջի (քար ջին)6 հա վա քում են հոկ տեմ բե րին, երբ պտղի կո րի զը սև ա նում է:

Մոտ հան դա մա սեր մեծ մա սամբ կա նայք են գնում` պա տա նի նե րի կամ երե խա նե րի հետ և հիմ ա կա նում հա վա քում են հա սու նա ցած ու ծա­ռից թափ ված միր գը: Հե ռու տե ղեր մեկ նում են տղա մարդ կանց հետ, ավե­լի մեծ խմբե րով, վաղ առա վո տյան, որ պես զի հասց նեն նույն օրը տուն վե­րա դառ նալ: Տղա մար դիկ ծա ռը թափ են տա լիս, իսկ կա նայք միր գը հա վա քում և լցնում են պար կե րի մեջ: Գոր ծը հեշ տաց նե լու հա մար հա ճախ

1 Ամիր խա նյան Ա., Դաշ տա յին ազ գագ րա կան նյու թեր (այ սու հե տև` ԴԱՆ), Շնող, 2015:

2 Ղա զա րյան Վ., Լոռ վա գա վա ռի Դսեղ գյու ղի ազ գագ րա կան նյու թեր (այ սու հե տև` Դսեղ), ՀԱԻ ԱԲԱ, գործ 89, էջ 178: ԴԱՆ, Լեռ նա պատ, Քա րա ձոր, Արև ա շող, 2009: Գյուլա գարակ, Կուր թան, Գառ գառ, 2010: Օձուն, Հաղ պատ, Ծա թեր, Սա նա հին, Դսեղ, 2011: Ու ռուտ, Գու գարք, Մար գա հո վիտ, 2012: Մարց, Եղեգ նուտ, Փամ բակ, Չկա լով, 2013:

3 ԴԱՆ, Լե ջան, Գառ գառ, 2010: Հաղ պատ, 2011:4 ԴԱՆ, Սա նա հին, 2011, Աքո րի, 2013:5 ԴԱՆ, Վար դաբ լուր, Կուր թան, Գառ գառ, 2010: Դսեղ, 2011: Գու գարք, Վա հագ նի,

Վա նա ձոր, 2013:6 ԴԱՆ, Մե ծա վան, Սար չա պետ, Նո րա շեն, 2010: Կաթնաղբյուր, 2012:

405

Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյունը Լո ռի ում

ծա ռի տակ սա վան են փռում7: Եր բեմ մի այն տղա մար դիկ են գնում` հա­վա քած բեր քը հա վա սար բա ժա նե լով: Նախ կի նում տան ձը տե ղա փո խում էի գրաս տով, իսկ սկսած 1970­ական թթ.՝ նաև մե քե նա յով:

Հա վա քած տան ձը փռում են ստվե րոտ տե ղում, հիմ ա կա նում ներք նա հար կե րում, կտո րի կամ պո լի է թի լե նա յին պաս տառ նե րի վրա, որ­պես զի հա սու նա նա, որից հե տո տե սա կա վո րում են փո խա նա կե լու, վա­ճա ռե լու, կոմ պոտ, հյութ, մու րա բա ու չիր պատ րաս տե լու, օղի թո րե լու և թթու դնե լու հա մար8:

Թթվի հա մար ընտ րում են լրիվ չհա սու նա ցած, դե ռևս դե ղին պտուղ­նե րը: Տան ձը մաք րում են, լվա նում և լցնում կաղ նե տա կա ռի, լո րե նու բնից պատ րաս տած կո թի (կո թիկ), կա վե կճուճ նե րի կամ ապա կե տա րա նե րի մեջ և ջուր ավե լաց նում: Որ պես զի միր գը ջրի երես չբարձ րա նա, զանգ վա­ծի վրա աման են դնում, վրան` տա փակ գե տա քար, կա փա րի չով ծած կում ու խմո րով կամ կա վով ծե փում: Եր բեմ տան ձը ծակծ կում են, շա քա րա­վազ, սև խա ղո ղի մի քա նի ճութ կամ մի բուռ սև սա լոր, մի քա նի հատ վայ­րի խնձոր ավե լաց նում: Նաև տան ձի, խնձո րի և զկե ռի, կամ տան ձի և խնձո րի (վեր ջի նը` հա մե մա տա բար քիչ), տան ձի ու զկե ռի խա ռը թթու են դնում` դար ձյալ մի քա նի ճութ սև խա ղող գցե լով9: Սրանք բա վա կա նին եր­կար դի մա ցող թթու ներ են և նա խա տես ված են ձմռան հա մար: Կար ծում ենք, որ հատ կա պես այս հան գա ման քով է պայ մա նա վոր ված եղել վայ րի մրգե րի կա րև ո րու թյու նը, քա նի որ հա վաք չու թյամբ ձեռք բեր ված մյուս բույ սե րի թթու նե րը շատ կարճ կյանք ու նեն և նույ նիսկ մին չև աշուն չեն դի­մա նում:

Ավան դա բար մեծ կի րա ռու թյուն ու նի նաև տան ձի չի րը, որը պատ­րաս տե լու հա մար ամ բող ջա կան կամ կի սած պտու ղը շա րում են թե լին ու կա խում: Կամ էլ փռում են տախ տա կի, կտո րի վրա ու դնում արևի տակ` եր բեմ նա խա պես գցե լով եռ ման ջրի մեջ: Լավ չո րա նա լու հա մար հաց թխե լուց հե տո դնում են հան գած փռի մեջ, այ նու հե տև՝ փռում արևի տակ: Չի րը պա հում են բամ բա կյա տոպ րակ նե րի, արկ ղե րի կամ ցան ցե րի մեջ10:

7 Ղա զա րյան Վ., Լո ռու գա վա ռի Մոտ կո րի ազ գագ րա կան նյու թեր (այ սու հե տև` Մոտ կոր), գ. 92, էջ 244: ԴԱՆ, Նոր Խա չա կապ, 2009: Վար դաբ լուր, Լո ռի, Գառ­գառ, Լե ջան, Սար չա պետ, 2010: Դսեղ, 2011: Եղեգ նուտ, 2013:

8 Լա լա յե ան Լ., Բոր չա լուի գա վառ. – ԱՀ, գ. X, Թիֆլիս, 1903, էջ 147: ԴԱՆ, Լո ռի, 2009 –2013:

9 ԴԱՆ, Լեռ նա պատ, Քա րա ձոր, Նոր Խա չա կապ, 2009: Լե ջան, Կուր թան, Մե ծա­վան, Նո րա շեն, Սար չա պետ, 2010: Օձուն, 2011: Կաթնաղբյուր, Գու գարք, Ու ռուտ, 2012: Եղեգ նուտ, Դե բեդ, 2013:

10 ԴԱՆ, Մեծա վան, Գյու լա գա րակ, Գառ գառ, Կուր թան, 2010: Ծա թեր, Դսեղ, Սա նա­հին, 2011: Գու գարք, 2012: Եղեգ նուտ, Դե բեդ, Փամ բակ, 2013: ԴԱՆ, Սա նա հին, 2011:

406

Ան ժե լա Ամիր խա նյան

Չրից ձմռա նը կոմ պոտ (չրա ջուր11) և ճաշ (բաք մազ12, խո շաբ13) են պատ­րաս տում: Չրաջ րի հա մար չի րը լցնում են եռ ման ջու րը և մի քա նի ժամ թող նում, նաև շա քար են ավե լաց նում: Մին չև 1970­ական թթ. շա քար դժվա րու թյամբ էր ճար վում, այդ իսկ պատ ճա ռով այն եր բեմ փո խա րի­նում էին խա շած սպի տակ ճակն դե ղի քաղցր ջրով14:

Ճա շի հա մար եփած չի րը ձեռ քով տրո րե լով փլավ քա մի չով անց են կաց նում, քիչ ջուր և շա քա րա վազ ավե լաց նում ու եփում: Ստաց ված թանձր հյու թը որ պես ճաշ է ծա ռա յել` հաց են բրդել ու կե րել15:

Վայ րի խնձո րը (մե րախն ձոր16, տզան17, քո լի խնձոր18, դա ռինջ (դառ նիջ)19, մա ժա լո20) հա վա քում են հոկ տեմ բե րի վեր ջե րին` ծա ռը թափ են տա լիս ու լցնում պար կե րի մեջ: Խնձո րից թթու21 են դնում (տան ձի թթվի նման), խառ նում են այ գու խնձո րի հետ և օղի թո րում: Որ պես զի պան րի աղա ջու րը չբոր բոս նի, պա նի րը լավ համ ու նե նա ու եր կար պահ պան վի, դրա մեջ մի քա նի հատ խնձոր են գցում (եր բեմ ծակծկած)22: Թարմ ու տե­լու հա մար խնձո րը պա հում են տա նի քում, խո տի դե զե րում, աթա րի մոխ­րի մեջ, ինչ պես նաև հո րե րում` ծղո տի մեջ: Ձմռան ըն թաց քում խնձո րը հա սու նա նա լով քաղց րա նում և անու շա հոտ է դառ նում:

Հո նը (ֆոն)23 աճում է Լո ռու ցած րա դիր գո տի նե րում: Հա վա քում են

11 ԴԱՆ, Լո ռի, 2010 –2015:12 ԴԱՆ, Գյուլա գարակ, 2010: Ու ռուտ, 2012: Որոշ բար բառ նե րում դո շա բը կոչ վում

է բաք մազ (Է. Աղա յան, Ար դի հա յե րե նի բա ցատ րա կան բա ռա րան, հ. 1, Երև ան, 1976, էջ 184), սա կայն վե րո հի շյալ պա րա գա յում այս պես է կոչ վում վայ րի տան ձի թանձր հյու թը:

13 ԴԱՆ, Մե ծա վան, Նո րա շեն, 2010: Հա յաս տա նի որոշ պատ մա ազ գագ րա կան շրջան նե րում չրի կոմ պո տը կոչ վում է խո շապ (Ստ. Մալ խա սե անց, Հա յե րէն բա­ցատ րա կան բա ռա րան, հ. 2, Երև ան, 1944, էջ 284), սա կայն այս դեպ քում այդ պես է կոչ վում վայ րի տան ձի ճա շը:

14 ԴԱՆ, Օձուն, Ծա թեր, 2011:15 ԴԱՆ, Նոր Խա չա կապ, 2009: Մե ծա վան, Նո րա շեն, Գյու լա գա րակ, 2010: Ու ռուտ,

2012:16 ԴԱՆ, Շնող, Կողբ, Ճոճ կան, Հաղ պատ, Ծաղ կա շատ, 2015:17 ԴԱՆ, Նոր Խա չա կապ, 2009:18 Ղա զա րյան Վ., Դսեղ, էջ 178: ԴԱՆ, Կուր թան, 2010: Գու գարք, 2012: Վա հագ նի,

Դե բեդ, Չկա լով, 2013:19 ԴԱՆ, Մե ծա վան, Սար չա պետ, 2010: Կաթ նաղ բյուր, 2012:20 ԴԱՆ, Հաղ պատ, Սա նա հին, 2011:21 Ղա զա րյան Վ., նշվ. աշխ., էջ 322: ԴԱՆ, Լո ռի, 2009 –2013:22 ԴԱՆ, Լե ջան, 2010: Օձուն, Դսեղ, Ծա թեր, 2011: Վա հագ նի, Մարց, Եղեգ նուտ,

Չկա լով, 2013:23 Ղա զա րյան Վ., Լոռ վա գա վա ռի Օձուն գա վա ռա կի Ղա չա ղան (Արև ա ծագ), Ծա­

թեր, Մղարթ և Կար միր Աղե գի գյու ղե րի ազ գագ րու թյու նը (այ սու հե տև` Օձուն),

407

Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյունը Լո ռի ում

կա նայք, տղա մար դիկ և երե խա նե րը: Քա նի որ հո նի տե րև նե րը մաշ կը գրգռող հատ կու թյուն ու նեն և քոր են առա ջաց նում, պար տա դիր եր կար թև ով հա գուստ են կրում: Եր բեմ հա սու նա ցած և թափ վող պտուղ նե րի (կաթ լուկ)24 հա մար ծա ռի տակ սա վան են փռում:

Թարմ հո նից լա վաշ (լոշ) են պատ րաս տում (եր բեմ` խնձո րի, սա լո­րի և այլ մրգե րի հետ խառ նած): Լա վա շի հա մար հո նը խա շում են, քա մում, տրո րում, կո րիզ ներն առանձ նաց նում, մա ղով անց կաց նում, եր բեմ շա­քար և ալյուր ավե լաց նում ու փռում տախ տա կի վրա ամ րաց րած սպի տակ կտո րի վրա և դնում արևի տակ25: Ավան դա բար ավե լի շատ հո նի չիր են օգ տա գոր ծել` ձմռա նը ճաշ (ֆո նի փշե ջուր26, ֆո նի սպաս27, ֆո նի ճաշ28) եփե­լու հա մար: Չո րաց նե լու հա մար հո նը գցում են եռ ման ջու րը և հա նում («խաշ են տա լիս»)29, այ նու հե տև` փռում արևի տակ: Լավ չո րա նա լու հա­մար հաց թխե լուց հե տո դնում են հան գած փռի մեջ:

Ճա շի հա մար չոր հո նը եփում են, քա մում, փլավ քա մի չի մեջ տրո­րում, կո րիզ ներն առանձ նաց նում ու խառ նում այն ջրին, որում եփել են: Ստաց ված թանձր հյու թին փու շի (ջրով բա ցած ալյուր) են ավե լաց նում և նո րից եփում: Ցան կու թյան դեպ քում շա քա րա վազ են ավե լաց նում ու բրդած ու տում30: Ժո ղովր դա կան բժշկու թյան մեջ հո նի ճա շը կի րառ վում է փո րա ցա վի, փոր լու ծու թյան, մրսա ծու թյան ու գլխա ցա վի ժա մա նակ: Հո­նից նաև օղի են թո րում, որը վայ րի տան ձի օղու նման բու ժիչ և հար գի խմիչք է հա մար վում: Լո ռի ում հո նի և վայ րի տան ձի հա վաք չու թյան կա րև­որ նպա տակ նե րից մե կը օղի թո րելն է:

Զկե ռը31 (մուշ մու լա32) ամե նա ուշ հա սու նա ցող մրգե րից է, աճում է Լո­ռու ցած րա դիր գո տի նե րում: Հոկ տեմ բեր­նո յեմ բե րին կի սա հաս քա ղում են և տա նը փռում, որ հա սու նա նա: Հա սու նա ցած պտուղ նե րը ծա ռից չեն թափ վում, ուս տի ձմռա նը նույն պես գնում են զկեռ հա վա քե լու. ծա ռը թափ

ՀԱԻ ԱԲԱ, գործ 88, էջ 131: ԴԱՆ, Կուր թան, Վար դաբ լուր, 2010: Ծա թեր, Դսեղ, Սա նա հին, 2011: Շնող, 2015:

24 ԴԱՆ, Շնող, 2014: «Կաթ լուկ» բառն առա ջա ցել է կա թել բա ռից:25 ԴԱՆ, Օձուն, Հաղ պատ, Սա նա հին, 2011: Եղեգ նուտ, 2013:26 ԴԱՆ, Շնող, Ճոճ կան, Կողբ, Բեր դա վան, Կո թի, Հաղ պատ, Ծաղ կա շատ, 2015:27 Ղա զա րյան Վ., նշվ. աշխ., էջ 131: ԴԱՆ, Կուր թան, 2010: Սա նա հին, 2011: Դե բեդ,

Աքո րի, Փամ բակ, Չկա լով, 2013:28 ԴԱՆ, Կուր թան, 2010:29 ԴԱՆ, Շնող, 2015:30 Ղա զա րյան Վ., նշվ. աշխ., էջ 131: ԴԱՆ, Լո ռի, 2010 –13:31 Ղա զա րյան Վ., Մոտ կոր, էջ 244: ԴԱՆ, Նոր Խա չա կապ, 2009: Լե ջան, 2010: Օձուն,

Դսեղ, 2011: Վա հագ նի, Եղեգ նուտ, 2013:32 Մե ծա վան, Սար չա պետ, 2010:

408

Ան ժե լա Ամիր խա նյան

են տա լիս և պտու ղը, որը տը զո րիկ33 է կոչ վում, հա վա քում են: Լրիվ չհա­սու նա ցած զկե ռից թթու (զկռաթ թու34, զկռըթ թու35) են դնում: Գույ նով գի նի հի շեց նող թթվի ջու րը խմում են: Այս տե ղից էլ առա ջա ցել է անո րակ գի նու մա սին` «ոնց որ զկռա ջուր լի նի» ար տա հայ տու թյու նը36:

Լո ռի ում շլո րի բազ մա թիվ տե սակ ներ են աճում: Հիմ ա կա նում թարմ են ու տում, նաև չո րաց նում են, թթու լա վաշ պատ րաս տում, գցում ճա շե րի մեջ: Շլո րից նաև բարձ րո րակ օղի են ստա նում:

Մա մու խից լա վաշ (լոշ) և չիր են պատ րաս տում37: Չրից ձմռա նը չրա­ջուր և հատ կա պես ճաշ (մամ ի սպաս38, մամ ի ճաշ39) են եփում: Ինչ պես հո նի, այն պես էլ մա մու խի լա վա շը և չի րը պա հում են բամ բա կյա սպի տակ տոպ րակ նե րի մեջ: Մա մու խից եր բեմ նաև օղի են թո րում:

Ալո ճը40 (սինձ41) լի նում է սև և կար միր: Թարմ պտու ղը հիմ ա կա­նում երե խա ներն են ու տում, նաև թե յի հա մար չո րաց նում են42:

Բռին չը43 (փռինչ44) թարմ են կե րել: Նաև չո րաց րել են (դրել են հան­գած փու ռը), եր կան քով աղա ցել ու խա շիլ, փո խինձ, բռին չով ջրա լի ճաշ` փշե ջուր45 եփել: Բռին չի գոր ծա ծու թյու նը այժմ մո ռաց վել է:

Խորհր դա յին տա րի նե րին այ գե գոր ծու թյան և բան ջա րա բոս տա նա­յին կուլ տու րա նե րի մշա կու թյան ծա վալ նե րի մե ծաց մա նը զու գըն թաց սննդա կարգն աս տի ճա նա բար սկսեց փոխ վել: Մաս նա վո րա պես ձմռան հա մար պար տա դիր դրվող վայ րի տան ձի, խնձո րի և զկե ռի թթու նե րը 1970­ականն թթ. վեր ջե րից կտրուկ պա կա սե ցին` իրենց տե ղը զի ջե լով մշա կո վի բան ջա րե ղե նի (հատ կա պես կա ղամ բի, բա զու կի ու գա զա րի)

33 ԴԱՆ, Շնող, 2015:34 ԴԱՆ, Ծա թեր, 2011: ԴԱՆ, Մարց, Եղեգ նուտ, Դե բեդ, Չկա լով, 2013:35 ԴԱՆ, Ծա թեր, 2011:36 Աճա ռե ան Հ., Հա յե րէն գա ւա ռա կան բա ռա րան. – ԷԱԺ, հ. Թ., Թիֆ լիս, 1913, էջ

320: Մալ խա սե անց Ս., նշվ. աշխ., հ. 2, էջ 26: ԴԱՆ, Մե ծա վան, 2010: Դսեղ, 2011: Մարց, Դե բեդ, 2013: Շնող, 2015:

37 ԴԱՆ, Կուր թան, Գյու լա գա րակ, 2010: Մար գա հո վիտ, Գու գարք, 2012: Վա հագ նի, Դե բեդ, Աքո րի, Չկա լով, Մարց, 2013:

38 ԴԱՆ, Գու գարք, 2012: Վա հագ նի, Դե բեդ, Աքո րի, Չկա լով, Մարց, 2013:39 ԴԱՆ, Գյու լա գա րակ, 2010: Գու գարք, Մար գա հո վիտ, 2012:40 ԴԱՆ, Վա նա ձոր, Գու գարք, 2012: Փամ բակ, 2013:41 Ղա զա րյան Վ., Մոտ կոր, էջ 244: ԴԱՆ, Կուր թան, Վար դաբ լուր, 2010: Օձուն, Հաղ­

պատ, Սա նա հին, Դսեղ, Ծա թեր, 2011: Աքո րի, Չկա լով, Եղեգ նուտ, 2013:42 ԴԱՆ, Լեռ նա պատ, Նոր Խա չա կապ, 2009: ԴԱՆ, Հաղ պատ, Դսեղ, Ծա թեր, 2011:

ԴԱՆ, Գու գարք, 2012:43 ԴԱՆ, Օձուն, Ծա թեր, 2011:44 Ղա զա րյան Վ., Դսեղ, էջ 322: ԴԱՆ, Տա վուշ, Սա րի գյուղ, 2015:45 ԴԱՆ, Օձուն, Ծա թեր, 2011: Շնող, 2015:

409

Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյունը Լո ռի ում

թթու նե րին: Կեն ցա ղում մեծ փո փո խու թյուն առա ջաց րեց նաև տնա յին պայ ման նե րում պա հա ծո ներ պատ րաս տե լու զանգ վա ծա յին դառ նա լը, որի շնոր հիվ ձմռան թթու նե րի տե սա կա նին մե ծա ցավ (վա րունգ, պո մի­դոր, ծաղ կա կա ղամբ, ինչ պես նաև վայ րի բույ սեր` ղան ձիլ, շու շան և այլն): Ըստ դաշ տա յին ազ գագ րա կան նյու թե րի, այժմ վայ րի մրգե րից թթու ան­հա մե մատ քիչ են դնում` փոքր կճու ճի, էմա լա պատ ամա նի մեջ, հիմ ա կա­նում ավան դույ թի ու ժով46:

1960­ական թթ. շա քա րա վա զի մատ չե լի ու թյան և պա հա ծո յաց ման շնոր հիվ վայ րի մրգե րի կի րա ռու թյան բնույ թը կտրուկ փոխ վեց, դրանք սկսե ցին օգ տա գոր ծել հիմ ա կա նում մու րա բա ներ, ջե մեր, կոմ պոտ ներ և հյու թեր պատ րաս տե լու հա մար: Այս երև ույ թը մե ծաց րեց որոշ վայ րի մրգե­րի հա վաք չու թյան ծա վալ նե րը, և 1970­ականն թթ. սկսած աճող պա հան­ջար կը բա վա րա րե լու հա մար այ գի նե րում սկսե ցին նաև վայ րի տան ձի, հո նի, շլո րի և մա մու խի ծա ռեր տնկել47:

Թարմ մրգե րի պա հա ծո յա ցու մը հան գեց րեց չրի ծա վալ նե րի կրճատ մա նը, ին չի հե տև ան քով չրա ջուր ու չրից պատ րաստ վող ճա շեր ավե լի քիչ սկսե ցին եփել: Ավան դույ թի ու ժով այդ ճա շերն ավե լի շատ շա­րու նա կում են եփել այն ըն տա նիք նե րում, որ տեղ մե ծա հա սակ ներ կան, քա նի որ վեր ջին ներս դրանց կա րի քն զգում են:

Տե ղի ու նե ցավ մեկ այլ հե տաքր քիր երև ույթ, երբ այդ ճա շե րի հա­մար պատ րաստ վող թանձր հյու թը սկսե ցին ոչ թե չրից, այլ թար մից պատ­րաս տել ու պա հա ծո յաց նել (հոն, մա մուխ): Իսկ այդ հյու թի ավե լի ջրա լի և շա քա րով տար բե րակն սկսե ցին գոր ծա ծել որ պես աղան դեր (հյութ), որը բա վա կա նին մեծ տա րա ծում ստա ցավ:

1990­ական թթ. սկսված սո ցի ա լա կան ծանր պայ ման նե րի հե տևան­քով սննդի հա մա կար գը լրաց վում էր նախ և առաջ հա սա նե լի եղա նակ նե­րով: Այս իրա վի ճա կում օժան դակ տնտե սա ձև երն առա վել կա րև որ վե ցին` մաս նա վո րա պես մե ծաց նե լով հա վաք չու թյան ծա վալ նե րը: Սահ մա նա­փակ թվով մթերք նե րի առ կա յու թյան պայ ման նե րում կե րա կուր նե րի բազ­մա զա նու թյուն ստեղ ծե լու անհ րա ժեշ տու թյու նը հան գեց նում էր ոչ մի այն նո րա մու ծու թյուն նե րի (կի սա հաս հո նի և վայ րի խնձո րի մա րի նադ ներ)48,

46 Այս թթու նե րին մի բուռ շա քա րա վազ են ավե լաց նում և ամա նի բե րա նը կա վով չեն ծե փում, որ շուտ թթվի: ԴԱՆ, Լե ջան, Կուր թան, 2010: Սա նա հին, 2011: Գու գարք, Կաթնաղբյուր, 2012: Վա հագ նի, Եղեգ նուտ, Մարց, 2013: Գյու լա գա րակ, 2015:

47 Ղա զա րյան Վ., Թու մա նյա նի շրջա նի Չկա լով գյու ղի ազ գագ րու թյու նը, ՀԱԻ ԱԲԱ, գործ 91, մաս 2, էջ 126: ԴԱՆ, Լո ռի, 2009 –13:

48 Մեկ կգ­անոց տա րա յի մեջ խնձո րը դա սա վո րում են, եր կու գդալ շա քա րա վազ, աղ, սա միթ, սխտոր, դափ նու տե րև, մեկ գդալ քա ցախ ավե լաց նում, եռաց նում ու հեր մե տիկ փա կում («զա կատ անում»): Նույն ձև ով մա րի նաց նում են նաև կի սա­

410

Ան ժե լա Ամիր խա նյան

այ լև հե տաքրք րու թյուն առա ջաց նում մրգե րից պատ րաստ վող ավան դա­կան ու տեստ նե րի նկատ մամբ (հո նի և մա մու խի ճա շեր, վայ րի տան ձի, խնձո րի և զկե ռի թթու ներ և այլն): Այս հան գա ման քը նպաս տեց, որ պես զի հի շյալ ու տեստ նե րը, որոնք գրե թե մո ռա ցու թյան էին մատն ված, որոշ չա­փով պահ պան վեն:

Սո ցի ա լա կան ծանր պայ ման նե րում սկսե ցին կա րև ո րել նաև վայ րի մրգե րի օգ տա կա րու թյու նը: Ավան դա բար փո խանց ված, ինչ պես նաև ձեռք բեր ված գի տե լիք նե րի (գրքեր, հե ռուս տա տե սու թյուն, հա մա ցանց և այլն) շնոր հիվ դրանք այ սօր հա մար վում են էկո լո գի ա պես մա քուր և վի տա մին­նե րով հա րուստ մթերք: Այս հան գա մանքն այ սօր այն քան է կա րև որ վել, որ նա խա պատ վու թյունն, օրի նակ, տրվում է ոչ թե մշա կո վի, այլ վայ րի հո նին ու մա մու խին, իսկ վայ րի տանձն իր հատ կու թյուն նե րով խիստ տար բեր­վում է մշա կո վի տան ձից:

Վե րո հի շյալ հան գա մանք նե րը նպաս տե ցին, որ պես զի որո շա կի ծա վալ ներ ստա նա նաև ալո ճի հա վաք չու թյու նը: Այն հա մար վում է առող­ջա րար պտուղ, որը կի րա ռում են սրտի աշ խա տան քը և ճնշու մը կար գա վո­րե լու հա մար: Դրա նից ու զկե ռից գյու ղա կան բնա կա վայ րե րում սկսել են կոմ պոտ, հյութ պա հա ծո յաց նել: Ալո ճը գցում են նաև ամա ռա յին կոմ պոտ­նե րի մեջ, թե յի հա մար սկսել են ավե լի շատ չո րաց նել49:

Խորհր դա յին տա րի նե րին, հատ կա պես մին չև 1970­ական նե րը, ոչ այն քան զար գա ցած շու կա յա կան հա րա բե րու թյուն նե րի պայ ման նե րում վայ րի մրգեր քիչ էին վա ճա ռում և հիմ ա կա նում ավել ցու կը բա ժա նում էին բա րե կամ ե րին կամ փո խա նա կում50: Օրի նակ, Տա շի րում պան րի ու ցո րե նի հետ վայ րի տանձ էին փո խա նա կում, Վրաս տա նի սահ մա նա կից գյու ղե րի հույ նե րը վա ճա ռե լու կամ կար տո ֆի լի հետ փո խա նա կե լու հա­մար զկե ռի թթու էին բե րում51:

Հետ խորհր դա յին շրջա նում, հատ կա պես 1990 –2000­ական թթ., կեն սա մա կար դա կի անկ ման հե տև ան քով հա վաք չու թյամբ զբաղ վող նե րի թիվն ավե լա ցավ, և ձև ա վոր վեց սո ցի ա լա կան մի շերտ, որն ընդգր կում է սե ռա տա րի քա յին գրե թե բո լոր խմբե րը, որոնք իրենց ապ րուս տը հո գում են վայ րի բույ սեր հա վա քե լով ու վա ճա ռե լով:

հաս հո նը, խա ղո ղը, բայց առանց սխտո րի: ԴԱՆ, Օձուն, Դսեղ, 2011: Կաթ նաղ­բյուր, Ու ռուտ, 2012:

49 ԴԱՆ, Լեռ նա պատ, Քա րա ձոր, 2009: Կուր թան, Գյու լա գա րակ, 2010: Սա նա հին, Դսեղ, Օձուն, Ծա թեր, Հաղ պատ, 2011: ԴԱՆ, Եղեգ նուտ, Աքո րի, Փամ բակ, Մարց, 2013: Թե ղուտ, 2014:

50 Ղա զա րյան Վ., Մոտ կոր, էջ 5: ԴԱՆ, Լո ռի, 2010 –15:51 ԴԱՆ, Գյու լա գա րակ, Մե ծա վան, 2010: Վա հագ նի, 2013:

411

Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյունը Լո ռի ում

Այժմ հա վաք չու թյամբ ձեռք բեր ված մթեր քը իրաց վում է ոչ մի այն շու կա նե րում և գլխա վոր մայ րու ղի նե րում (Ստե փա նա վա նի թու նե լի մոտ, Ալա վեր դի­Վա նա ձոր մայ րու ղում և այլն), այ լև գյու ղե րում, քա նի որ ոչ բո­լորն են հա վաք չու թյամբ զբաղ վում:

Վայ րի մրգերն այ սօր կի րառ վում են հիմ ա կա նում ձմռան հա մար քաղց րա վե նիք ներ պա հա ծո յաց նե լու և օղի (հո նի, վայ րի տան ձի, մա մու­խի) թո րե լու, որոշ չա փով նաև լի կյոր, չրեր ու պաս տեղ պատ րաս տե լու հա մար: Վայ րի մրգե րի չրերն ու ճա շերն այժմ ավե լի շատ կի րա ռում են բու ժա կան նպա տակ նե րով: Օրի նակ, հո նի ճա շը մրսա ծու թյան, վայ րի տան ձը փոր լու ծու թյան ժա մա նակ (եփու կով բու ժում են նաև լուծ ըն կած անա սուն նե րին)52 և այլն:

Այս պի սով, հա վաք չու թյան շնոր հիվ Լո ռու բնակ չու թյու նը դե ռևս պահ պա նում է հա յոց սննդի հա մա կար գին բնո րոշ մշա կու թա յին մի տարր` վայ րի բույ սե րի և մաս նա վո րա պես մրգե րի կի րա ռու թյու նը սննդի մեջ: Դրանք լո ռե ցի նե րի կեն ցա ղում հաս տա տուն տեղ են գրա վել, քա նի որ հեշ տու թյամբ հար մա րեց վել են սննդի վե րամ շակ ման նոր եղա նակ նե րին և այ սօր վա սննդա կար գին հա մա հունչ մտա ծո ղու թյա նը` կի րառ վե լով նաև նո րա մու ծու թյուն նե րի հա մար: Վայ րի մրգե րի կի րա ռու թյա նը նպաս տում են նաև հա վաք չու թյամբ զբաղ վող նե րը, որոնք ներ կա սո ցի ալ­տնտե սա­կան ծանր իրա վի ճա կում մաս նա գի տա ցել են այդ գոր ծի մեջ: Նրանք շու­կան մա տա կա րա րում են վայ րի մրգե րով, որոնց օգ տա կա րու թյան, էկո լո­գի ա պես մա քուր լի նե լու և կի րա ռու թյան մա սին նաև տե ղե կու թյուն ներ են հա ղոր դում:

СО БИ РА ТЕЛЬСТ ВО ДИ КИХ ФРУК ТОВ В ЛО РИ

Ан же ла Амир ха нянРе зю меВ Ло ри ди ко ра сту щие фрук ты тра ди ци он но ис поль зо ва лись в ку ли на рии и в на род ной ме ди ци не. В ку ли на рии их со ли ли (ди кое яб ло ко, гру ша, муш­му ла), го то ви ли па сти лу и су хоф рук ты (гру ша, ки зил, те рень). Од на ко, в со ветс кие го ды (ко нец 1970­ых го дов), с раз ви ти ем са до водст ва и ово ще­водст ва сни зи лись об ъе мы про из водст ва со ле ний из ди ких фрук тов. Все боль ше ди кие фрук ты ста ли ис поль зо вать ся для из го тов ле ния сла до стей (ва ренье, ком по ты, со ки), что бы ло обус лов ле но до ступ ностью са ха ра, а так же внед ре ни ем до маш не го кон сер ви ро ван ия про дук тов.На чи ная с 1990­ых го дов тя же лые со ци аль ные ус ло вия, по ни ма ние по лез­но сти ди ких фрук тов (бо га тое со дер жа ние ви та ми нов, эко ло ги чес кая чи­

52 Ղա զա րյան Վ., նշվ. աշխ., էջ 9: ԴԱՆ, Լո ռի, 2009 –2013:

412

Ան ժե լա Ամիր խա նյան

сто та) в не ко то рой сте пе ни пос по собст во ва ли возв ра щен ию сельс ко го на­се лен ия к тра ди ци он ной кух не (со ле ния из ди ких фрук тов, су хоф рук ты и блю да, при го тов лен ные из них) и уве ли че нию об ъе мов со би ра тельст ва (в част но сти, те рень, ки зил, боя рыш ник).В пос лед ние го ды в се лах на ря ду с тра ди ци он ным ра ци о ном на б лю да ют ся тен ден ции внед ре ния ку ли нар ных ин но ва ций (ма ри но ва ние ди ких яб лок, не дос пе ло го ки зи ла).Клю че вые сло ва: со би ра тельст во, со ци аль ные ус ло вия, ди кие фрук ты, до­маш нее кон сер ви ро ва ние, су хоф рук ты, ди кое яб ло ко, гру ша, муш му ла, те­рень, ки зил, са хар, ва ренье, ком пот, со ки.

GATHERING OF WILD FRUITS IN LORI

Angela AmirkhanyanSummaryIn Lori province, fruits of wild growing plants were used in traditional culinary and medicine. In culinary they were salted (wild apple, pear, loquat), used for preparation of pastila (or fruit rolls), and dried (pear, cornelian cherry, black­thorn). However, during the Soviet period (the end of 1970’s) with the expen­sion of horticulture, the production of salted etibles from the fruits of the wild growing plants greately diminished. More and more wild fruits were mostly used for preparation of confectionaries (preserves, compotes, and juices), which was a result of the availability of sugar as a food product, as well as the introduction of home preserving products.In the 1990’s the social conditions, as well as the understanding of beneficial properties of wild fruits, more specifically their richness in vitamins and ecolog­ical pureness, resulted in the return to traditional culinary (salting and making vodka, drying, and dishes cooked with wild fruits) among the members of local population partly and saw an increase in the gathering of wild fruits (in partic­ular, blackthorn, cornelian cherry, hawthorn).In the recent years, in the villages along with the traditional diet, there have been trends in the intrudction of culinary innovations (marinated wild apple, immature cornelian cherry etc.).Keywords: gathering, social conditions, wild fruits, home made canning, dried fruits, wild apple, pear, loquat, pear, cornelian cherry, blackthorn, preserves, sugar, jam, compotes, juice.

503

ՀԱ ՊԱ ՎՈՒՄ ՆԵՐ

ԱՀ — Ազ գագ րա կան հան դեսԱՇ ՍԱՀ — Ար մեն Շա վար շի Սարգ սյա նի անձ նա կան հա վա քա ծուԳՀ ՓԺԲ — Գա րե գին սար կա ւագ Հով սէ փե անց, Փշրանք ներ ժո ղովր­

դա կան բա նա հիւ սու թիւ նիցԳՍ — Գա րե գին Սրվանձ տյանցԵԼՄ — Ե. Լա լա յե ան, Մար գա րիտ ներ հայ բա նա հիւ սու թե անԷԱԺ — Էմի նե ան ազ գագ րա կան ժո ղո վա ծուԼՀԳ — Լրա բեր հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րիՀԱԲ — Հայ ազ գագ րու թյուն և բա նա հյու սու թյունՀԺՀ — Հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ ներՀՀ ՀԱՀԽ — Հին աւան դա կան հե քի աթ ներ Խո տորջ րոյ, հա ւա քեց

Հ. Մ. Հա ճե անՀՀ ՊԿՊԱ — Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պատ մու թյան կենտ րո­

նա կան պե տա կան ար խիվՀՍՀ — Հայ կա կան սո վե տա կան հան րա գի տա րանՄՄ — Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան մա տե նա դա րանՆԳՆ — Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյունՊԲՀ — Պատ մա բա նա սի րա կան հան դեսՎկ — Վկա յու թյունՔՀ — «Քրիս տո նյա Հա յաս տան» հան րա գի տա րանМНМ — Ми фы на ро дов ми раСЭ — Со ветс кая эт ног раф ияСПГУ — Санкт­Пе тер бургс кий го су дарст вен ный уни вер си тетЧГИ КИ — Чу вашс кий го су дарст вен ный ин сти тут куль ту ры

и ис кусств

504

CONTENTS

Preface 91. Stepan Lisitsian (on the occasion of his 150th birthday) 11 Lilia Vardanyan

I. THE ARMENIAN GENOCIDE, SELF-DEFENCE, CANONIZATION

2. Shaping the image of “the enemy” as supporting factors for the mass violence in the context of the Armenian Genocide 18

Hasmik Grigoryan

3. The heroic battle of Moussa dagh according to the testimonies of the eyewitness survivors 27

Verzhine Svazlyan4. Andranik: folklore character 41 Alvard Ghaziyan5. Canonization of the martyrs of the Armenian Genocide

as a cultural event 54 Harutyun Marutyan

II. STALINISM: YESTERDAY AND TODAY

6. The forced relocation of Armenians and the subgroup of “Turks” in specific localities exiled from the Black sea area 66

Hranush Kharatyan7. Altayan exile as a source of innovations 81 Levon Abrahamian8. The localization of the monument of Anastas Mikoyan

as a “place of memory” 90 Hasmik Knyazyan

III. OLD AND NEW REFUGEES/IMMIGRANTS IN ARMENIA

9. Generation change issues in compatriotic unions 106 Anna Markosyan10. The Pand pilgrimage as a paradigm of the Getashen

descendents’ identity 116 Gayane Shagoyan, Arsen Hakobyan, Victoria Khurshudyan11. The process of integration and naturalization of

Armenian refugees from Azerbaijan (1988 –1992) 126 Shushanik Ghazaryan

12. The process of accomodation of Syrian Armenians 135 Armenuhi Stepanyan

13. Language as an important component for Syrian Armenians cultural adaptation (an ethno­sociological survey) 143

Gayane Hakobyan

505

IV. ETHNOGRAPHY OF MUSEUM OBJECTS

14. The types of money and their ritual significance 156 Armine Zohrabyan

15. Manifestations of compositions and ornaments of Armenian carpets in middle age Spanish carpets 168

Lilia Avanesyan16. Necklaces with dragon symbols 179 Astghik Isreaelian17. On the issue of promoting of ethnographic artifacts and collections

in the light of modern market relationships 193 Lianna Gevorgyan

V. BELIEF, RITUAL, FESTIVAL18. Trepanation in the Late Bronze and Early Iron ages (on anthropological

materials from the territory of the Lori region of Armenia) 206 Anahit Khudaverdyan, Suren Hobosyan19. The miracle factor in the religious­ecclesiastical legends of Moks 217 Ester Khemchyan20. The soul outside of the body in Armenian tales of magic 231 Tamar Hayrapetyan21. The Hisnakats (Forty days) feast epiphany 243 Hasmik Abrahamyan22. On the tradition of raising of Varaz­Trdat, the Prince

of Caucasian Albania, on the shield 255 Artak Dabaghyan23. Reflection in the “curtail form” of the ritual in

the name of one plant 263 Emma Petrosyan, Zaruhi Sudjyan24. Funerals that can be photographed and

funerals that can not be photographed 269 Smbat Hakobyan25. Armenian­Catholic community of Samtskhe­Javakhk

(an attempt of historic­ethnographic research) 279 Sose Grigoryan

VI. SACRAL PLACE AND CHURCH

26. Sacred landscape of Tirinkatar on Aragats 290 Arsen Bobokhyan27. Sacred objects from medieval Saghmosavank 302 Ashot Manucharyan28. Mount Cassius in traditional ancient beliefs and

folk tales of Armenians in the Antioch region 313 Hagop Tcholakian

506

29. Two churches, two communities: social and religious context of newly built churches 328

Yulia Antonyan

VII. LEISURE30. The cafռ environment in Yerevan: eastern space

with western trajectory 340 Gohar Stepanyan

31. Leisure time structure changes in urban residential areas of the Republic of Armenia 353

Ruben Ohanjanyan

VIII. PUBLIC DISCOURSE AND BEHAVIOUR

32. The interactions of culture and certain contemporary fundamental issues in Armenian public perceptions 366

Nikol Margaryan, Meline Torosyan

33. Some aspects of gender communication issues in Post­Soviet Armenia 383

Lilit Manukyan

IX. AGRICULTURE AND GATHERING

34. Agricultural customs in Armenia in the 17th century according to historiographers Zakaria Kanakertsi and Zakaria Aguletsi 392

Christine Papikian

35. Gathering of wild fruits in Lori Angela Amirkhanyan

X. EPIC POEM

36. Armenian folk heroic epic 414 Armen Petrosyan

37. Aram Ghanalanyan: writing down and editing the versions of “Sasna tsrer” (Daredevils of Sassoun) epic poem 426

Anna Poghosyan

38. The religious ceremonial component in the Armenian epic “Sasna tsrer” 439 Sargis Harutyunyan

XI. FAIRY TALE

39. Gift­bringer and adviser animals in the Armenian folk tales 446 Marine Khemchyan

40. Fairy tale narration today 458 Nvard Vardanyan