Urušavanje sloboda:

www.wan-ifra.org

Urušavanje sloboda:mediji i prikrivena cenzura u Crnoj Gori

22

IZDAVAČ:

WAN-IFRA

96 bis, Rue Beaubourg

75003 Paris, France

www.wan-ifra.org

DIREKTOR WAN-IFRA:Vincent Peyrègne

MENADŽERKA PROJEKTA:

Mariona Sanz Cortell

ISTRAŽIVAČI/CE CGO-a:Ana VujoševićVladimir Vučković

UREDNIK: Thomas R. Lansner

CGO UREDNICA:Daliborka Uljarević

PARTNERI U ISTRAŽIVANJU:Centar za međunarodnu pomoć medijimaNacionalna zadužbina za demokratiju1025 F Street, N.W., 8th FloorWashington, DC 20004, USAwww.cima.ned.org

Inicijativa za pravdu Fondacije za otvoreno društvo 224 West 57th StreetNew York, New York 10019, USAwww.opensocietyfoundations.org

PARTNERI U ISTRAŽIVANJU IZ CRNE GORE:Centar za građansko obrazovanje (CGO)

Njegoševa 36/I81000 Podgorica, Montenegrowww.cgo-cce.org

PODRŽALA:Fondacija za otvoreno društvo

DIZAJN I PRIPREMA ZA ŠTAMPU:

Snežana Vukmirović, Ivan Ćosić, Plain&Hill Serbia

PRIPREMA ZA ŠTAMPU CRNOGORSKOG IZDANJA:Dragana Koprivica

© 2015 WAN-IFRA

Urušavanje sloboda:mediji i prikrivena cenzurau Crnoj Gori

3

OPŠTE METODOLOŠKE NAPOMENE

Istraživanje su sproveli, tokom 2015.godine, Ana Vujošević i Vladimir Vučković, koji su i pripremili ovaj izvještaj pod supervizijom Daliborke Uljarević. Izvještaj se zasniva na informacijama koje su prikupljene putem analize postojećeg zakonodavnog i institucionalnog okvira, kao i dokumenata zvaničnih nacionalnih regulatornih tijela, izvještaja međunarodnih i domaćih nevladinih organizacija, i arhive medija. Dodatno, istraživači su sproveli polustruktuirane intervjue sa nekoliko uglednih urednika u zemlji, u namjeri da pokriju puni spektar različitih mišljenja polarizovane medijske scene u Crnoj Gori. Na žalost, uređivački timovi državne RTCG, zatim dnevnog lista Pobjeda i internet portala Analitika, inače podržavaoci aktuelne vlade, su odbili da budu intervjuisani.

Urušavanje sloboda: mediji i prikrivena cenzura u Crnoj Gori predstavlja jedan u seriji tekućih projekata o prikrivenoj cenzuri koji se sprovodi širom svijeta, a koji vodi Svjetska asocijacija novina i izdavača (WAN-IFRA) i Centar za međunarodnu medijsku pomoć (CIMA). Nacionalni izvještaji za Mađarsku, Maleziju, Meksiko i Srbiju su objavljeni 2013. i 2014.godine, kao i svjetski pregled, Soft Censorship, Hard Impact, koji je napisao Thomas R Lansner, a koji je takođe uredio njegovu ažuriranu verziju i glavni je urednik čitave edicije.

Urušavanje sloboda:

4

Sadržaj:

1. Sažetak: sistematsko urušavanje medijskih sloboda .................................... 6 2. Glavni nalazi ................................................................................................................ 83. Ključne preporuke ..................................................................................................... 94. Medijske slobode i prikrivena cenzura .............................................................. 105. Crnogorska medijska scena: snažno ispolitizirana/duboko polarizovana ....... 12

Pravni i institucionalni okvir .............................................................................. 126. Javna potrošnja u medijima: neregulisana, nekontrolisana i netransparentna ...... 14

a. Državna pomoć ................................................................................................. 15b. Oglašavanje od strane organa javnog sektora ...................................... 16c. Finansiranje projekata kroz javne konkurse ........................................... 18d. Javne nabavke ................................................................................................... 18

7. Zaključak ....................................................................................................................... 19 8. Fusnote ........................................................................................................................... 209. Literatura ........................................................................................................................ 22

mediji i prikrivena cenzurau Crnoj Gori

5

6

U Crnoj Gori, prikrivena cenzura se primarno vrši kroz političku, diskrecionu i netransparentnu raspodjelu budžetskog novca i državne pomoći medijima. Nedostatak transparentnosti, mjerila i nepristrasnih procedura prilikom opredjeljivanja javnih fondova medijima proizvodi ozbiljne devijacije na medijskom tržištu, čime se poboljšava poslovanje jednih medija a dovodi u pitanje egzistencija drugih. Ovo je direktno povezano i sa tim da li ove medijske kuće prilikom izvještavanja o vladinim aktivnostima imaju podržavajući ili kritički pristup.

Medijska scena u Crnoj Gori je duboko i široko ispolitizirana. Oštra podjela na „podržavaoce“ i „kritičare“ državnih politika posebno je postala jaka posljednjih nekoliko godina. Takođe, kontinuirani su pokušaji da se uticaj jednog dijela medija u crnogorskoj javnosti ograniči. „Otvorena cenzura“ je uključivala nasilje nad novinarima – ubistvo glavnog i odgovornog urednika dnevnika Dan Duška Jovanovića, 27. maja 2004.godine, ostaje nerazjašnjeno, kao i većina napada na novinare i imovinu medija, što nesumnjivo izaziva autocenzuru među medijskim poslenicima koji se trude da opstanu.

Posljednjih godina, mnogo češća pojava je prikrivena cenzura: indirektni, česti finansijski pritisci, usmjereni ka slabljenju kapaciteta, pa čak i ugrožavanju održivosti ciljanih medija koji kritikuju vlasti. „Prikrivena cenzura“ se definiše kao pokušaj vlasti da utiču na medijsko izvještavanje kroz različite oblike pritisaka, a bez upotrebe zakonske zabrane, otvorene cenzure sadržaja vijesti ili direktne fizičke represije prema medijima i novinarima. Pojam „prikrivene cenzure“, kao oblik pritiska na medije od strane državnih organa, podrobno je objašnjen u dokumentu Inicijative za pravdu Fondacije za otvoreno društvo iz 2005.godine. U njemu su opisana tri osnovna oblika prikrivene cenzure: zloupotreba javnih fondova i monopola,

zloupotreba regulatornih i inspekcijskih ovlašćenja, kao i para-legalni pritisci. Sva tri navedena oblika postoje u Crnoj Gori danas. Dodatni izvještaji WAN-IFRA i Centra za međunarodnu pomoć medijima su podigli svijest javnosti o ovom rastućem problemu.

Ovaj dokument sadrži oblike i mapira obim prikrivene cenzure od strane crnogorskih državnih i javnih institucija u odnosu na medije i medijske poslenike. Ovo je urađeno, uglavnom, kroz prizmu finansija, koje su ujedno i dominantno sredstvo prikrivene cenzure u zemlji. Takođe, uključen je i pregled instrumenata koji olakšavaju ili ograničavaju zvaničnu finansijsku podršku: raspodjela reklamnih servisa favorizovanim medijima od strane organa javnog sektora; selektivna dodjela subvencija i drugih oblika državne pomoći; plaćeni sadržaj; i drugi vidovi administrativne i tehničke pomoći ili opstrukcija.

Ova studija uključuje organe javnog sektora relevantne za medije i prikrivenu cenzuru i to iz sve tri grane vlasti, kao i ostale društveno-političke aktere od značaja za razumijevanje ovog problema u crnogorskom kontekstu. Istraživački tim se suočio sa nekoliko izazova: niko ranije nije sprovodio slično istraživanje i informacije iz javnih izvora su u većini slučajeva bile ograničene ili prilično sporo dostupne. Osim toga, ova tema je tabu za većinu novinara koji se plaše kritikovanja vlasnika medija ili vlasti i koji su nerijetko slabo upoznati sa mehanizmima i uticajem prikrivene cenzure.

Nepostojanje transparentnih i konzistentnih procedura u raspodjeli javnih fondova za medije bitno utiče na medijske slobode u Crnoj Gori. Ovaj izvještaj predstavlja dokaze o tome da javne institucije pokušavaju da manipulišu medijima i da utiču na njihovu uređivačku politiku putem selektivnog i netransparentnog finansiranja. Ovo, takođe, ozbiljno podriva konkurenciju i koči razvoj održivog tržišta medija. Netransparentnost

1. SAŽETAK: SISTEMATSKO URUŠAVANJE MEDIJSKIH SLOBODA

7

finansiranja medija od strane organa javnog sektora otežava i neadekvatna primjena pravnog okvira vezanog za podršku medijima, što dalje daje mogućnost zvaničnim akterima da iskoriste medije za partikularne interese.

U ovom izvještaju su opisane različite mjere za raspodjelu javnih sredstava medijima putem kojih politički akteri vrše kontrolu ili pritisak nad sadržajem i održivošću medija. Analizirani su i mehanizmi potencijalnog uticaja javnih institucija na uređivačke politike medija i dati primjeri zloupotrebe javnih sredstava radi manipulacije u izvještavanju medija a u cilju ostvarivanja partikularnih političkih interesa.

Glavni nalazi ovog izvještaja rezimiraju ključne izazove vezane za prikrivenu cenzuru u Crnoj Gori.

Preporuke pozivaju na akcije koje bi zaustavile urušavanje medijskih sloboda u Crnoj Gori i unaprijedile izglede za razvoj slobodnih, nezavisnih i pluralističkih medija koji bi mogli obezbijediti tačno i nepristrasno izvještavanje o aktivnostima vlade, političkih partija i drugih institucija dužnih da promovišu demokratizaciju crnogorskog društva i načina upravljanja.

Pro�l države Podaci o Crnoj Gori 2015

Stanovništvo 647,073

Stopa pismenosti odraslih 98.7%

Bruto nacionalni dohodak po osobi USD 15,000

Urbano/ruralno stanovništvo 64 / 36%

Penetracija mobilne telefonije (SIM kartice) 155.72%

Pristup internetu (domaćinstva) 60.5%

Pristup internetu (domaćinstva) 76 / 175

Izvori: Svjetska banka, Transparency International, Monstat, CIA World Factbook, Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije Vlade Crne Gore


8

2. GLAVNI NALAZI • Finansiranje medija iz javnih fondova u Crnoj Gori je neregulisano, nekontrolisano i netransparentno. Vlasti

pristrasno raspodjeljuju državna sredstva kao indirektan oblik pritiska na medije, podrivajući konkurentnost na tržištu i blokirajući razvoj slobodnih, nezavisnih i nepristrasnih medija.

• Crnogorski zakonodavni okvir ne propisuje nikakva posebna pravila koja regulišu raspodjelu budžetskog novca medijima. Nijedna institucija nije odgovorna za praćenje raspodjele i potrošnje ovih sredstava. Time se otvara prostor za intervenciju vlasti u rad medija u Crnoj Gori, kroz netransparentna i selektivna finansijska izdvajanja javnih sredstava.

• Organi javnog sektora u Crnoj Gori nude ograničene ili nikakve javno dostupne informacije o troškovima za oglašavanje ili drugim oblicima zvaničnog finansiranja medija.

• Selektivna i partijski obojena raspodjela javnih sredstava medijima doprinosi polarizaciji medijske scene, slabi kodeks novinara i spriječava formiranje jedistvenog samoregulatornog tijela crnogorskih medija.

• Finansiranje medija iz javnih sredstava je teško za istraživanje, ali postoje dokazi da vlasti «nagrađuju» one medije koji pozitivno izvještavaju o njima kroz selektivna izdvajanja za oglašavanje i druge javne fondove - i «kažnjavaju» kritički orijentisane medije kroz uskraćivanje istih sredstava.

• Nedostatak pouzdanih podataka o gledanosti/čitanosti/slušanosti crnogorskih medija čini nepristrasnu procjenu reklamnih izvora izazovnom.


9

3. KLJUČNE PREPORUKE• Raspodjela finansijskih sredstva iz javnih fondova mora biti zasnovana na principima transparentnosti,

uz primjenu pravila o javnim nabavkama. Finansijska izdvajanja organa javnog sektora za oglašavanje u medijima moraju biti zasnovana na nepristrasnim kriterijumima isplativosti cijene usluge u odnosu na gledanost/čitanost/slušanost, kao i javno povjerenje.

• Jasni mehanizmi kontrole finansiranja iz javnih fondova i dodjele državne pomoći medijima moraju biti uspostavljeni. Javni fondovi moraju biti dostupni svim medijima, po jasno utvrđenim kriterijumima, putem javnih konkursa ili tendera i to pod istim uslovima za sve zainteresovane medije.

• Sva finansijska izdvajanja medijima od strane vlasti moraju biti objavljena na sajtovima organa javnog sektora, kako bi obezbijedili transparentnost javne potrošnje, ali i omogućili dostupnost podataka za analizu finansiranja medija iz javnih fondova i eventualne zloupotrebe u smislu uticaja na uređivačke politike.

• Jedinstveno samoregulatorno tijelo koje ohrabruje puno pridržavanje novinarskog kodeksa bi trebalo uspostaviti kako bi se promovisao integritet i kredibilitet medija i pomogla zaštita medijske nezavisnosti.

• Potrebno je prikupiti nezavisne i pouzdane podatke o gledanosti/čitanosti/slušanosti crnogorskih medija koji bi poslužili kao osnova za fer i nepristrasnu raspodjelu sredstava za oglašavanje organa javnog sektora.


10

4. MEDIJSKE SLOBODE I PRIKRIVENA CENZURA Brojne medijske kuće informišu 647,000 stanovnika u Crnoj Gori. Prema zvaničnim podacima Agencije za eletronske medije iz 2015.godine, u Crnoj Gori postoji 21 TV kanal, 55 radio stanica, pet dnevnih novina i jedan nedjeljnik. Jedina crnogorska novinska agencija je MINA, koja je u privatnom vlasništvu. I pored njihove rastuće popularnosti, nema zvanične sveobuhvatne liste portala ili elektronskih magazina.

No, i pored ovako širokog spektra medija, izazovi koji se odnose na finansijsku održivost i duboku polarizaciju ograničavaju ekonomsku i političku nezavisnost medijskog sektora od države. Medijski pluralizam je, takođe, ograničen ovim faktorima, a alternativna mišljenja su često marginalizovana.

Pravni i institucionalni okvir Crne Gore u oblasti slobode izražavanja i slobode i nezavisnosti medija

je, formalno, solidno razvijen. Iako je u najvećem dijelu usaglašen sa međunarodnim standardima i preporukama, postoje i određeni propusti u nekim oblastima kao što su javne nabavke. Međutim, ovaj generalno pozitivan normativni okvir ne podrazumijeva uvijek najbolju praksu. Medijske kuće i novinari pojedinačno su u svakodnevnom radu često izloženi ozbiljnim ograničenjima svojih sloboda i prava. Istraživanja ukazuju na trend

urušavanja medijskih sloboda u Crnoj Gori tokom posljednjih nekoliko godina. Većina novinara u Crnoj Gori negativno ocjenjuje poštovanje slobode medija u zemlji.

U izvještaju OEBS-a o Crnoj Gori iz 2011.godine pod nazivom “Mediji, medijske slobode i demokratija” sakupljene su informacije od urednika i novinara. U njemu su navedeni, kao najčešći oblik ugrožavanja

66%26%

6%

1%

1%

Radio

TV

Dnevne novine

Nedjeljnici

Novinske agencije

Vrste medija u Crnoj Gori [procentualno izraženo, bez internet portala]


11

medijskih sloboda, optuživanje i pritisak koji političke partije vrše na medije, pa slijedi uskraćivanje prava na informacije od javnog značaja, optuživanje i pritisak od strane vlasti i optuživanje od strane drugih medija. Po odgovorima samih novinara, u izvještaju se zaključuje da su za kršenje medijskih sloboda najodgovorniji politički moćnici, vlasti na državnom i lokalnom nivou, pojedinci koji imaju ekonomsku moć i političke partije. “U Crnoj Gori vlada pogrešno mišljenje da je Vlada jedina koja praktikuje cenzuru. Potpuno je isti slučaj sa privatnim medijima”, primjećuje Darko Šuković, glavni i odgovorni urednik radio stanice Antena M, dodajući da političari i poslovni interesi često snažno intervenišu kako bi eksplicitno uticali na uređivačku politiku i sadržaj medija.

Međunarodna nevladina organizacija Reporteri bez granica je pozicionirala Crnu Goru na 114. mjestu od 180 zemalja u svom Svjetskom indeksu medijskih sloboda za 2015. godinu. Taj izvještaj uzima u obzir više faktora: nivo zloupotrebe medija, stepen pluralizma, nezavisnost, autocenzuru, pravni okvir, transparentnost, i infastrukturu. Jedina zemlja u regionu koja je lošije pozicionirana od Crne Gore je Makedonija, koja je na 117. mjestu. U izvještaju Freedom House-a “Nacije u tranziciji 2015”, rejting Crne Gore, kada je riječ o nezavisnim medijima, je pao je sa 4.25 na 4.50 (na skali od 1-7, pri čemu je 7 najgora ocjena).

Jedine podatke o raspodjeli javnih sredstava medijima je prikupio je NVO Centar za građansko obrazovanje (CGO), koji je takođe pripremio i ovaj izvještaj. Ti podaci ukazuju na činjenicu da organi javnog sektora ne pružaju jednake mogućnosti svim medijima u Crnoj Gori prilikom pristupa javnim sredstvima. Do tih podataka se ne može doći ni na sajtu javnih institucija, niti na bilo koji drugi lako dostupan način. CGO je sakupio obimne, ali i dalje nepotpune, podatke kroz podnošenje zahtjeva za slobodan pristup informacijama. Procjene uoči finansijske krize ukazuju da su organi javnog sektora nosili oko 40 odsto ukupnog troška oglašavanja medija, a taj udio je porastao tokom ekonomske krize, s obzirom da su mnogi privredni subjekti smanjili budžete za reklamiranje.

Osim toga, ne postoje dostupni mjerodavni i detaljni podaci o čitanosti/gledanosti/slušanosti. Neke procjene se mogu izvršiti na osnovu finansijskih izvještaja koje medijske kuće predaju Poreskoj upravi. Takođe su korisna, ali daleko od konačnog, istraživanja javnog mnjenja kroz koja se povremeno prikupljju podaci od publike i koja teže da izmjere povjerenje u medijske kuće.

12

5. CRNOGORSKA MEDIJSKA SCENA: SNAŽNO ISPOLITIZIRANA/DUBOKO POLARIZOVANACrnogorska medijska scena se vrlo dinamično razvijala u toku protekle decenije i taj proces još traje. Pojava mnogih novih medija sa novim stavovima predstavlja pozitivan znak. Međutim, medijsku scenu u Crnoj Gori duboko prožimaju aktivnosti političkih partija, a oštre političke podjele u zemlji se oslikavaju i kroz polarizaciju u medijima. Prije nego što je Crna Gora izglasala nezavisnost, u junu 2006.godine, nacionalna debata i mediji su bili duboko podijeljeni po pitanju državnog suvereniteta.

Danas je medijska scena podijeljena po različitim osnovama, a prvenstveno na one koji su kritički ili podržavajuće nastrojeni prema aktuelnoj vladi, a tako je od kada je Crna Gora povratila nezavisnost. Demokratska partija socijalista (DPS) predstavlja najjaču partiju od uvođenja višepartijskog sistema 1991.godine, i to dijelom kroz ogroman i pažljivo obrađen uticaj na medije u kojima država ima vlasništvo, ali i u drugima medijima.

Provladini mediji su ili direktno pod uticajem vladajućih struktura, ili staju u odbranu vladajućih politika zbog finansijskih i poslovnih interesa. Neki drugu mediji ostaju spremni da istražuju i razobličavaju navodnu vladinu korupciju, koncentraciju političke moći u malom krugu ljudi i opažene propuste demokratskih praksi u Crnoj Gori. Međutim, sada postoji ozbiljna prijetnja po opstanak tih medija čija je uređivačka politika kritički nastrojena prema vladi i čija izvještavanja mogu umanjiti podršku vladajućoj partiji.

Zabrinjavajuća je neravnomjerna i pristrasna raspodjela javnih sredstava odabranim medijima koja predstavlja instrument prikrivene cenzure od posebnog uticaja. Nekoliko godišnjih izvještaja, uključujući i „Jednake šanse za sve medije u Crnoj Gori?“ i „Koliko i kome poreski obveznici u Crnoj

Gori plaćaju reklamiranje?“, su jasno predstavili pomoć države provladinim medijima, kao i napore da se finansijski iscrpe, kroz razne mehanizme i nejednake pristupe, mediji kritički nastrojeni prema vladajućem režimu.

Prva žrtva ovakvog snažno partijski obojenog okruženja je novinarski kodeks. Mediji u Crnoj Gori često ne ispunjavaju ni najosnovnije profesionalne i etičke standarde.

Pravni i institucionalni okvirU Crnoj Gori postoji čitav niz zakonskih i institucionalnih garancija slobode izražavanja i prava medija. Ustav, Zakon o medijima, Zakon o elektronskim medijima, Zakon o digitalnoj radio-difuziji, Zakon o javnim radio-difuznim servisima Crne Gore garantuju slobodu izražavanja, slobodu osnivanja medijskih preduzeća i uređivačku nezavisnost štampanih i elektronskih medija od strane države. Ovi zakoni daju osnovu za rad i nezavisnih regulatornih agencija koje nadgledaju ovu oblast.

Dalje, dva zakona regulišu pravni i institucionalni okvir kad je riječ o državnoj pomoći, uključujući finansiranje medija iz javnih fondova: Zakon o zaštiti konkurencije i Zakon o kontroli državne pomoći. Zakon o zaštiti konkurencije, čija je primjena počela 2012.godine, osnovni je propis kojim se uređuju sredstva, postupci i mjere zaštite konkurencije u Crnoj Gori. Zakon se odnosi na sva ograničenja konkurencije od strane učesnika na tržištu na teritoriji Crne Gore, kao i na slične radnje koje

13

se sprovode van njene teritorije, ali koje za cilj ili posljedicu imaju narušavanje konkurencije u Crnoj Gori. Zakon o zaštiti konkurencije je uspostavio nezavisni organ - Agenciju za zaštitu konkurencije koja nadgleda primjenu istog. Agencija ima različita ovlašćenja da štiti konkurenciju, uključujući ocjenu sporazuma između učesnika na tržištu, utvrđivanje moguće zloupotrebe dominantnog položaja na tržištu, te procjenu dopuštenosti koncentracije na tržištu.

Zakon o kontroli državne pomoći definiše državnu pomoć kao „rashode, umanjene prihode ili umanjenje imovine države, odnosno opštine, kojom se narušava ili može narušiti slobodna konkurencija na tržištu i koja može uticati na trgovinu između Crne Gore i Evropske zajednice ili države članice Centralno-evropskog ugovora o slobodnoj trgovini (CEFTA), dovođenjem u povoljniji tržišni položaj određenih privrednih subjekata, proizvoda ili usluga.” Član 3. definiše davaoce i korisnike državne pomoći. Davalac državne pomoći je organ državne uprave, organi lokalne uprave i pravno lice koje upravlja i raspolaže prihodima na osnovu zakona,

dok je korisnik pravno ili fizičko lice koje obavlja djelatnost proizvodnje, prometa robe, ili pruža usluge na teritoriji Crne Gore.

Državna pomoć koja njeguje nelojalnu konkurenciju usporava ekonomski napredak i slabi konkurenciju. Evropski Savjet i Evropska komisija su u više navrata naglasili da državna pomoć ne smije da ometa efikasno i pravično funkcionisanje tržišta.

Da bi održali nezavisnost u radu, mediji moraju biti ekonomski održivi. Da bi se osigurala ekonomska održivost, tržište na kojem mediji posluju mora biti zasnovano na principima moderne tržišne ekonomije i vladavine prava. Ove osnove savremenog demokratskog društva su itekako bitne za zaštitu konkurencije, koja kombinuje dinamiku slobodnih tržišta i obavezu države da primijeni zakonske i regulatorne mehanizme za zaštitu slobodne tržišne utakmice od raznih oblika zloupotrebe, kako od strane same države, tako i pojedinačnih učesnika na tržištu.


14

6. JAVNA POTROŠNJA U MEDIJIMA: NEREGULISANA, NEKONTROLISANA I NETRANSPARENTNAMediji u Crnoj Gori se finansiraju iz privatnih izvora, uglavnom od plaćenog oglašavanja, i u manjem obimu kroz državnu pomoć, koja je nominalno regulisana zakonima i podzakonskim aktima. Mnogo je medija na malom tržištu, čiji je ukupni godišnji prihod od oglašavanja procijenjen na 8-9 miliona. Ovi prihodi su nedovoljni da bi se finansirali svi postojeći mediji.

Finansijska sredstva koja država iz budžeta opredjeljuje medijima se u najvećoj mjeri troše na oglašavanje organa javnog sektora, kao i na ugovore za specijalizirane usluge sa ciljem boljeg komuniciranja sa građanima, poput informativnih i kampanja podizanja svijesti javnosti. U demokratskim društvima, država treba - a prema pravilima EU mora – vršiti raspodjelu direktnih ili indirektnih javnih sredstava na pošten i politički nepristrasan način. U Crnoj Gori to nije slučaj. Evropska komisija, u Izvještaju o napretku Crne Gore za 2013. izrazila je zabrinutost kroz navode da postoji “državna pomoć i finansiranje kroz reklamiranje, koje se uplaćuje određenim štampanim medijima, a koje nije u skladu sa pravilima o javnim nabavkama i može ugroziti konkurentnost na tržištu.”

Glavni i odgovorni urednik dnevnog lista Dan Nikola Marković konstatuje da njegove novine ne mogu dobiti nijednu informaciju od Vlade Crne Gore o kriterijumima koji se primjenjuju kako bi se odabrali mediji za njihove oglase. “Od osnivanja Dana, nismo dobili zvaničan odgovor od Vlade Crne Gore ili od nadležnih ministarstava pravilnik o načinu raspodjele novca za reklamiranje” naveo je on. “Sve ovo ukazuje da taj proces u odnosu prema dnevnom listu Dan nije ni transparentan ni pravičan, i da Vlada koristi novac za oglašavanje kako bi djelovala po principu «štapa i šargarepe». Poslušni mediji su nagrađeni sa oglašavanjem, što stvara nelojalnu konkurenciju, a mi koji kritički pišemo o vlastima smo kažnjeni.”

Zakonski i institucionalni okvir Crne Gore, kada je riječ o procedurama javnih nabavki i jednakom tretmanu

koji omogućava u ovom dijelu poštenu konkurenciju, nije u skladu sa regulativama Evropske unije i zahtijeva reviziju. Crna Gora nema posebna pravila o državnom finansiranju medija, uključujući i oglašavanje. Time se otvara značajan prostor za direktan uticaj vlasti na rad medija u Crnoj Gori, kroz netransparentna i selektivna finansijska izdvajanja javnih sredstava. Nepostojanje pravila o načinu oglašavanja javnih institucija omogućava zloupotrebu novca poreskih obveznika za političke i lične promocije državnih funkcionera. Normativni okvir ne prepoznaje potencijalnu vezu između diskriminatornog oglašavanja od strane organa javnog sektora i ekonomske stabilnosti, niti posmatra odluke o oglašavanju kao mogući pritisak na uređivačke politike. Nijedna javna institucija u Crnoj Gori ne objavljuje podatke o iznosima ili detalje o troškovima za oglašavanje. Nijedna agencija ne nadgleda kako se ova sredstva raspodjeljuju.

Četiri su modela finansiranja medija od strane organa javnog sektora:• državnesubvencijeidrugadirektnapomoć;• oglašavanjeorganajavnogsektora;• finansiranjeprojekatakrozjavnekonkurse;• javnenabavke.

Izvještaj se fokusira primarno na prva dva modela, koji su glavna sredstva prikrivene cenzure u Crnoj Gori.

Državna pomoć predstavlja svaki vid finansijske podrške iz javnih resursa. Kada se raspodjeljuje selektivno, određene korisnike stavlja u povlašćen položaj i time se narušava ili postoji mogućnost da se može narušiti slobodna konkurencija na tržištu. U Crnoj Gori, državna pomoć ima različite oblike, uključujući direktne subvencije i indirektnu pomoć, poput kreditnih garancija, oprosta duga, ili poreskih olakšica. Problem sa primjenom ovih pravila jesu minimalna propisana ograničenja – ne postoji obaveza da se prijavljuje i prati državna pomoć koja je ispod vrijednosti od 10 000 EUR, uslijed čega znatan dio subvencija medijima izbjegava kontrolu ili čak javno oglašavanje.


15

a) Državna pomoć

Vladina Komisija za kontrolu državne pomoći, u svom izvještaju navodi, da je ukupna državna pomoć Crne Gore u 2014.godini iznosila 28 miliona eura, od čega je 3.5 miliona eura bilo za oblast kulture i informisanja. U 2013.godini, ukupna državna pomoć bila je 100.3 miliona eura, od čega je 4.9 miliona bilo opredijeljeno za kulturu i informisanje; takođe, oblast kulture i informisanja dobila je tokom 2012.godine 3.5 miliona eura, a u 2011.godini 3.95 miliona eura. Novac je raspodijelilo Ministarstvo kulture kroz različite programe, uključujući: “Podrška razvoju medijskog pluralizma”, “Javni servisi Crne Gore” i “Difuzni signali i prenos kanala”. Izvještaji Komisije o kontroli državne pomoći sadrže samo ukupne iznose u svakoj kategoriji, bez navođenja podataka o finansijskoj podršci pojedinačnim medijskim kućama. Drugi izvještaj Komisije specificira da je nacionalnom javnom servisu RTCG 2014.godine dodijeljena državna pomoć u iznosu od 2.4 miliona eura. Takođe, u posljednjem izvještaju o dodjeli državne pomoći u Crnoj Gori za 2014.godinu stoji i da je aktiviran nalog o državnoj garanciji izdat nekada državnom – ali još uvijek pouzdanom provladinom - dnevnom listu Pobjeda od strane Societe General banke, jer ta novina nije sama uspjela da izmiri navedena plaćanja. Aktivirani iznos je blizu 1.5 miliona eura. Takođe, navodi se i da je aktivirana garancija za kredit kod Erste banke u iznosu od 3.7 miliona eura.

Pobjeda, u kojoj je država imala većinsko vlasništvo do 2014, primila je izdašnu državnu pomoć. Ukupni dugovi Pobjede na dan prodaje bili su 10.5 miliona eura, od čega je najveći dio duga (7.6 miliona eura) bio ka državi. U septembru 2014.godine, Ministarstvo finansija je platilo 5.6 miliona eura za kredite koje je Pobjeda imala kod Societe General i Erste banke, a ranije je, tokom 2011. i 2012. godine, platila 1.7 miliona eura na ime aktiviranih garancija

od strane Societe General Montenegro banke za kredite koje Pobjeda nije mogla pokriti. Sve u svemu, Vlada je uložila desetine miliona eura u ovaj dnevni list da bi ga održala.

Glavni i odgovorni urednik dnevnog lista Vijesti Mihailo Jovović konstatuje da je Pobjeda dobila dodatnu pomoć s obzirom da joj je Vlada godinama otpisivala dug na ime poreza i doprinosa za zapošljene. Samo u 2013.godini, Vlada je preuzela odgovornost za 2.3 miliona eura koje je Pobjeda dugovala na ime poreza i doprinosa za plate zapošljenih. “Bez ikakvog kriterijuma, bez ikakvog pravnog osnova, Pobjeda je dobijala novčana sredstva od strane poreskih obveznika, tj. svih nas,” rekao je Jovović. “Svi smo mi finansirali rad tog dnevnog lista koji djeluje u interesu samo jednog dijela društva”. On je naglasio da Vijesti nikada nijesu primile nikakvu subvenciju od države.

Po Aleksandri Obradović, glavnoj i odgovornoj urednici portala Café del Montenegro (CdM), “Najviše državne pomoći su primali javni servis RTCG, novina novina Pobjeda i u nešto manjem iznosu Portal Analitika. Isto to je potvrdio i glavni i odgovorni urednik novinske agencije MINA Milan Žugić.

Na spisku korisnika državne pomoći nema drugih medija. Na bazi obavljenih intervjua sa urednicima medija u Crnoj Gori, očigledno je da ista nije bila na raspolaganju svim medijima pod jasno utvrđenim i propisanim kriterijumima, kao ni da druge novine ili emiteri nijesu imali pristup ovom obliku podrške iz javnih sredstava.

16

b) Oglašavanje od strane organa javnog sektora

Istraživanja koje je Centar za građansko obrazovanje (CGO) sproveo za 2011, 2012 i 2013. godinu, ali i podaci koji se obrađuju za 2014.godinu, jasno ukazuju da prilikom oglašavanja organa javnog sektora u crnogorskim medijima nema jasnih i konzistentnih kriterijuma raspodjele, i da se dodjela tih sredstava vrši na bazi slobodne procjene funkcionera, vrlo često putem neposrednih sporazuma i bez poštovanja procedura propisanih Zakonom o javnim nabavkama. Nalazi ukazuju na pokušaje indirektnog uticaja države na medijsko tržište, a što omogućava nedovršeni pravni okvir u ovom dijelu.

Prema dostupnim podacima, država je potrošila najmanje 2.64 miliona eura u 2011.godini, zatim 852.000 eura tokom 2012. i 2.2 miliona eura u 2013. za oglašavanje ili druge medijske usluge. Treba napomenuti da su prikupljeni podaci najvjerovatnije potcijenjeni, imajući u vidu da podaci nijesu javno dostupni, kao i da jedan broj organa javnog sektora odbija da dostavi ove podatke suprotno Zakonu o slobodnom pristupu informacijama. Prosječan broj institucija koji su pozitivno odgovorili na zahtjeve CGO-a i dostavili tražene podatke bio je 57 odsto. Imajući u vidu da je ukupno procjenjeno marketinško tržište u Crnoj Gori oko 8-9 miliona eura, jasno je da je država veoma značajan, ako ne i najveći igrač na marketinškom tržištu.

Stoga, njene odluke mogu ozbiljno uticati na dinamiku medijskog tržišta, brzo mijenjati sudbinu i odrediti održivost pojedinačnih medijskih kuća.

Glavni i odgovorni urednik dnevnog lista Dan Nikola Marković konstatuje: “Primjeri dnevnih novina Dan i Vijesti odlično ilustruju kako vlasti vrše selekciju koga da nagrade sa prihodima od oglašavanja u zavisnosti od uređivačke politike. Vlada Crne Gore i njena ministarstva su se dugo vremena pravdali da se najviše reklamiraju u dnevnom listu Pobjeda

jer je država njen većinski vlasnik. Iako je i time onemogućavana fer tržišna utakmica, možda je takav izgovor i mogao proći do trenutka privatizacije Pobjede kad je taj argument Vladi “izbijen iz ruku”. No, to nije dovelo da smanjenja sredstava za oglašavanje u Pobjedi.”

Marketinške agencijei produkcijske kuće

Štampani mediji

TV

Radio

Portali i agencije

41%

6%

27%

12%

11%

2%

Grafikon: Procenat potrošnje državnih medija [izuzimajući direktne subvencije] po sektorima za 2013

17

Ovakva selektivna politika oglašavanja, koja se finansira od novca poreskih obveznika, nedvosmisleno utiče na kapacitet medijskog sektora da proizvodi visoko kvalitetan sadržaj, izgrađuje kapacitete zapošljenih, unaprijeđuje tehnološki proces i kreativnost. Stanje je posebno teško u malim medijskim kućama, koje moraju biti aktivni podržavaoci vladine politike kako bi zadržali državno oglašavanje koje im je potrebno da ostanu održivi.

Glavna i odgovorna urednica portala Café Del Montenegro (CdM), Aleksandra Obradović, primjećuje da državno reklamiranje utiče na tržišne uslove, uključujući i konkurenciju. “Državne kompanije se najčešće reklamiraju na javnom servisu RTCG i u dnevniku Pobjeda i to vodi ka situaciji u kojoj mali i privatni mediji bivaju ograničeni u finansiranju. Primjer CdM je onaj na kojem se vidi da državne kompanije nikad nijesu platili novac za reklamiranje."

Nedostatak precizno definisanih kriterijuma prilikom izbora medija za oglašavanje dozvoljava pristrasnu raspodjelu sredstava koja rezultira nejednakim uslovima za medije. "Država Crna Gora koristi državno oglašavanje da pomogne pojedinim medijima,” kaže glavni i odgovorni urednik novinske agencije MINA Milan Žugić. “Portali koji nijesu toliko popularni reklamiraju određene državne agencije, uprave i druge državne institucije. Taj način oglašavanja se koristi kako bi se pomoglo određenim medijima koji su naklonjeni vladi”.

Tokom sprovođenja intervjua sa urednicima nekoliko naznačajnijih medija u Crnoj Gori, identifikovani su pojedinačni primjeri uskraćivanja državnog oglašavanja u dnevnim novinama Dan i Vijesti od

strane Zavoda za zapošljavanje (ZZZ). Većina oglasa javnih institucija je data kroz Pobjedu, koja je do skoro bila u državnom vlasništvu, i javni servis RTCG. ZZZ, javna institucija, ne objavljuje svoje oglase za slobodna radna mjesta u najčitanijim crnogorskim dnevnim novinama. Urednik Dana Nikola Marković potvrđuje ovu praksu: “Naše uredništvo je poslalo rukovodstvu ZZZ ponudu da se i kod nas oglašavaju s obzirom na to da smo jedna od najtiražnijih novina u Crnoj Gori,” objašnjava on. “ZZZ nas je odbio, iako je naša ponuda bila ubjedljivo najjeftinija i definitivno niža od tadašnjeg državnog lista Pobjeda. Slično je i iskustvo portala Vijesti. Portal Vijesti je najviše pogođen uskraćivanjem državnog oglašavanja,” navodi glavni urednik, Srdan Kosović. “Već tri godine, ovaj portal ne prima finansijska sredstva od državnog oglašavanja iako smo ubjedljivo najposjećeniji portal i portal kojem se najviše vjeruje u poređenju sa svim drugim internet portalima.”

Dnevni list Pobjeda

Dnevni list Dan

Dnevni list Vijesti

Dnevni list Dnevne novine

Službeni list

Mjesečnik Novske novine

Magazine Putovanja

Grafikon: Državna ulaganja za oglašavanje i kampanje u štampanim medijima u 2013.


18

Projektno finansiranje predstavlja novinu i za sada je to ograničen način finansiranja medija. Institucije koje raspisuju konkurse su Ministarstvo kulture, Komisija za raspodjelu dijela prihoda od igara na sreću i Agencija za

elektronske medije (samo za radio stanice). Bilo je već žalbi u vezi sa realizacijom projektnog finansiranja, uključujući i pristrasnost u dodjeli sredstava.

Zakon o javnim nabavkama predviđa ključne principe u primjeni procedura vezanih za finansiranje medija i oglašavanje. Oni, prvenstveno, podrazumijevaju isplativu i efikasnu upotrebu javnih sredstava, uključujući i konkurenciju među ponuđačima, transparentnost i jednake uslove za ponuđače. Česta pojava je izbjegavanje javnih konkursa i tenderskih procedura kroz zloupotrebu neposrednih sporazuma bez javnih obavještenja,

iako su ovi pravno ograničeni iznosom i procentom od neposrednih sporazuma. Državna revizorska institucija je ustanovila da se oglašavanje nekih ministarstava, naročito Ministarstva za informaciono društvo i telekomunikacije, vrši kroz neposredne sporazume. Ove nabavke nijesu sadržane u Planu javnih nabavki za 2013, što ne daje ni jasan osnov za neposredne ugovore za nabavku.

c) Finansiranje projekata kroz javne konkurse

d) Javne nabavke

Vlada Crne Gore bi trebalo da podrži otvorenost i na informacijama zasnovanu debatu u kreiranju i primjeni odluka vezanih za javne politike. Umjesto toga, informacije o pitanjima od javnog značaja su često uskraćene ili izobličene od strane vlade i neotpornih medija koje ta ista vlada favorizuje sa zvaničnom podrškom. Državno finansiranje i selektivno oglašavanje služe kao nagrada za one koji izvještavaju pozitivno, odnosno kao sankcija za one koji negativno izvještavaju o zvaničnim politikama i praksama.

Prikrivena cenzura samo ubrzava već ozbiljan proces urušavanja nezavisnosti mnogih crnogorskih medija koji zavise od državnog finansiranja da bi opstali. To učvršćuje samocenzuru, i dodatno je polarizovalo izvještavanje medija, ali i rezultiralo lošim kvalitetom novinarstva koje i ovako nije od pomoći u javnoj debati čime se i narušava opšti kredibilitet medija.

Pred crnogorskim društvom leži ogroman izazov u promociji istinski slobodnih medija koji praktikuju odgovorno, na činjenicama zasnovano izvještavanje, a odbacuju zvanične manipulacije. U javnom je interesu postojanje medija koji mogu ostati nezavisni i istrajni uprkos očiglednom političkom

i ekonomskom uticaju i pritiscima, a samim time doprinijeti izgradnji odgovornih institucija.

Puna primjena zakona i propisa koji spriječavaju miješanje vlasti u poslovanje medija i njihovo izvještavanje, uz osiguranje jednakih šansi za sve medije u dobijanju javnog finansiranja i prihoda od oglašavanja, je prijeko potrebno kako bi se ispoštovali standardi Evropske unije. Transparentnost u vlasničkim strukturama je obavezna, kao i javno objavljivanje mogućih konflikta interesa. Dalje, potrebno je strogo se pridržavati novinarskog kodeksa i odgovarajućih mehanizama odgovornosti zbog kršenja istog, a koji će biti pod nadzorom kredibilnog samoregulatornog tijela.

Potreba javnosti za preciznim i nepristrasnim izvještavanjem u Crnoj Gori je itekako prisutna. Vlada Crne Gore – i mnogi mediji u zemlji – ne čine uslugu svojim građanima time što medije lišavaju njihove slobode, nezavisnosti i pluralizma koji bi pomogli konsolidaciju demokratskog razvoja države.

7. ZAKLJUČAK


20

8. FUSNOTE1. http://softcensorship.org/reports/global-review/

2. RSF - http://en.rsf.org/montenegro.html i CPJ https://cpj.org/europe/montenegro/

3. Rastuća prijetnja prikrivene cenzure širom svijeta, Inicijative za pravdu Fondacije za otvoreno društvo, decembar 2005 https://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/threat_20051205.pdf

4. Pogledati: www.softcensorship.org

5. http://www.mminstitute.org/kodeks

6. http://www.ardcg.org/index.php?option=com_sobi2&catid=8&Itemid=84

7. http://www.osce.org/me/montenegro/84642

8. Pogledati primjer: http://www.vijesti.me/vijesti/mile-sukovic-osudjen-na-kaznu-uslovnog-zatvora-171949

9. Razgovor sa Darkom Šukovićem,glavnim i odgovornim urednikom radio stanice Antena M, 12. jul 2015.

10. http://index.rsf.org/#!/

11. https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2015/montenegro

12. http://cgo-cce.org/programi/demokratija/mediji-i-demokratija/#.Vk9bFmSrTfY

13. IREX Media Sustainability Index-2012 dostupan na: http://www.irex.org/system/files/u105/EE_MSI_2012_Full.pdf, p. 107.

14. Prvi višepartijski izbori su održani 1991.godine i Komunistička partija Crne Gore je učestvovala na tim izborima ali je 1992.godine promijenila ime u Demokratsku partiju socijalista.

15. http://media.cgo-cce.org/2014/12/cgo-cce-jednake-sanse-za-sve-medije-u-CG-2014.pdf

16. http://media.cgo-cce.org/2013/03/Mediji-i-demokratija-izvjestaj-2012.pdf

17. http://www.state.gov/documents/organization/220523.pdf, http://www.state.gov/documents/organization/236770.pdf, https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2013/montenegro

18. Međuvladina grupa eksperata za pravo i politiku konkurencije , Četrnaesta sjednica Ženeva, 8. -10. jula 2014. Okrugli sto na temu: Koristi politike konkurencije za potrošače, doprinos od strane Evropske komisije, dostupno na http://unctad.org/meetings/en/Contribution/CCPB_IGE2014_RTBenCom_EU_en.pdf

19. IREX Media Sustainability Index-2012 dostupan na: http://www.irex.org/system/files/u105/EE_MSI_2012_Full.pdf

20. http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2013/package/mn_rapport_2013.pdf

21. Intervju sa Nikolom Markovićem, glavnim i odgovornim urednikom dnevnog lista Dan, 15. jul 2015.

22. Takvi podaci za posljednje tri godine mogu se samo naći samo u izvještajima Centra za građansko obrazovanje (CGO) i to samo u mjeri u kojoj su organi javnog sektora dali te informacije u skladu sa Zakonom o slobodnom pristupu informacijama. I pored zakonske obaveze, neki nijesu nikad odgovorili. Više o tome na http://cgo-cce.org/programi/demokratija/mediji-i-demokratija/#.VefHbSyqqko

23. Veliki porast državne pomoći u 2013.godini je zbog aktivacije vladinih bankarskih garancija u procesu bankrota KAP-a, za više informacija pogledati: http://www.balkaninsight.com/en/article/montenegro-s-bankrupt-aluminium-plant-sold-to-a-local-company

24. Komisija za kontrolu državne pomoći, http://www.kkdp.gov.me/

25. Ovaj dnevni list je u oktobru 2014.godine privatizovan, poslije 11 godina kršenja Zakona o medijama, po kojem je trebalo da bude privatizovan do novembra 2003.godine

26. Poslije sedam decenija državnog vlasništva, dnevni list Pobjeda je prodat za 757,000 eura 17. novembra


21

2014. putem neposrednog sporazuma, bez tendera i u bankrotu, kompaniji Media Nea, koju kontroliše Petros Statis, grčki biznismen i partner Vlade u nekoliko drugih poslova. Statis je već tada posjedovao jedan dnevni list (Dnevne novine) i jedan portal (CdM). Statis posjeduje crnogorsko počasno državljansto, na osnovu preporuke predsjednika Vlade.

27. Intervju sa Mihailom Jovovićem, glavnim i odgovornim urednikom dnevnika Vijesti, 20. jul 2015.

28. Intervju sa Mihailom Jovovićem, glavnim i odgovornim urednikom dnevnika Vijesti, 20. jul 2015.

29. Budžet RTCG-a je za 2015.godinu iznosio 14,787,500 eura, od čega je 12,600,000 eura direktno dodijeljeno iz državnog budžeta shodno Zakonu o javnim servisima. Dodatno, RTCG će primiti 100,000 eura iz državnog budžeta za digitalizaciju i 150,000 eura od Minstarstva kulture za proizvodnju posebnih programa. U 2014. godini, budžet RTCG-a je iznosio 13,040,581 eura, od čega je 8.082,440 eura direktno primio iz državnog budžeta, uključujući i dodatnih 2,400,000 eura, što je sve ukupno 10,482,440 eura iz državnog budžeta. Izvor: http://www.rtcg.me/rtcg/poslovanje.html

30. Intervju sa Aleksandra Obradović, glavnom i odgovornom urednicom portala Cafe del Montenegro (CdM), 24. jul 2015.

31. Intervju sa Milanom Žugićem, glavnim i odgovornim urednikom novinske agencije MINA, 27. jul 2015.

32. http://media.cgo-cce.org/2013/09/cgo-izdavastvo-koliko-kojim-medijima-i-srodnim-agencijama-opstine-u-crnoj-gori-placaju-za-usluge-2011.pdf

33. http://media.cgo-cce.org/2013/09/cgo-izdavastvo-koliko-i-kome-poreski-obveznici-u-crnoj-goric-placaju-za-reklamiranje-2012.pdf U 2012.godini, CGO nije prikupljao podatke za lokalne samouprave pa je stoga cifra značajno niža nego u 2011. i 2013.godini


35. http://media.cgo-cce.org/2015/01/cgo-cce-equal-chances-for-all-media-in-Montenegro.pdf

36. Intervju sa Nikolom Markovićem, glavnim i odgovornim urednikom dnevnog lista Dan, 15. jul 2015.


38. Intervju sa Aleksandrom Obradović, glavnom i odgovornom urednicom portala Cafe del Montenegro (CdM), 24. jul 2015.

39. Intervju sa Milanom Žugićem, glavnim i odgovornim urednikom novinske agencije MINA, 27. jul 2015.

40. Interviju sa Nikolom Markovićem, glavnim i odgovornim urednikom dnevnog lista Dan, 15. jul 2015.

41. Intervju sa Srđanom Kosovićem, glavnim i odgovornim urednikom portala Vijesti, 20. jul 2015.


43. Godišnji izvještaj o sprovedenim revizijama i aktivnostima Državne revizorske institucije Crne Gore za period oktobar 2013- oktobar 2014, oktobar 2014, str. 64


22

9. LITERATURA

• CIA World Facebook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mj.html

• Izvještaj Evropske komisije o napretku Crne Gore za 2013. godinu

• Izvještaj Evropske komisije o napretku Crne Gore za 2014. godinu

• WAN-IFRA i CIMA, Soft Censorship, Hard Impact: A global review, 2014: http://softcensorship.org/reports/global-review/

• The Growing Threat of Soft Censorship Worldwide, Open Society Justice Initiative, December 2005 https://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/threat_20051205.pdf

• Centar za međunarodnu pomoć medijima, How Governments around the Globe use Money to Manipulate Media, 2013. http://cima.ned.org/publications/research-reports/soft-censorship-how-governments-around-globe-use-money-manipulate-medi

• Coronel, Sheila, "The Role of Media in Deepening Democracy", http://www.aiou.edu.pk/gmj/artical1%28AUT-08%29.asp

• Kodeks novinara Crne Gore http://www.mminstitute.org/kodeks.html

• IREX, "The Development of Sustainable Independent Media in Europe and Eurasia", http://www.irex.org/project/media-sustainability-index-msi-europe-eurasia

• IREX, Media Sustainability, Index-2012. http://www.irex.org/system/files/u105/EE_MSI_2012_Full.pdf

• Zakon o medijima, Službeni list RCG, br. 51/2002, 20.9.2002

• Zakon o radiodifuznim servisima, Službeni list RCG, br. 79/2008, 23.12.2008.

• Zakon o elektronskim medijima, Službeni list RCG, br. 46/10, 06.08.2010 i br. 40/11, 08.08.2011, br. 53/11, 11.11.2011.

• Zakon o kontroli državne pomoći, Službeni list RCG, br. 74/09, 30.11.2011, 13.11.2009, br. 57/11, 30.11.2011

• Međuvladina grupa eksperata o Zakonu o politici konkurencije, Četrnaesta sjednica Ženeva 8. – 10. jula 2014, Okrugli sto na temu: U korist politike konkurencije za potrošače, doprinos od strane Evropske komisije, dostupno na http://unctad.org/meetings/en/Contribution/CCPB_IGE2014_RTBenCom_EU_en.pdf

• Direktiva o izmjenama i dopunama Direktive o kriterijumima, uslovima i procedurama za dodjelu državne pomoći u Crnoj Gori. Uredba o izmjenama i dopuni Uredbe o bližim kriterijumima, uslovima i načinima dodjele državne pomoći Crne Gore, "Službeni list RCG" , br. 34/2011, 12.07. 2011.

• Komisija za kontrolu državne pomoći, Godišnji izveštaj o dodjeli državne pomoći u Crnoj Gori u 2013. godini. http://www.kkdp.me/index.php?IDSP=217&jezik=lat

• OEBS - CEDEM, "Medija sloboda medija i demokratija", 2012. http://www.osce.org/me/montenegro/84642?download=true

• Izvještaji Ministarstva za informaciono društvo i telekomunikacije, 2014 i 2013.

• CGO izvještaj " Koliko i kome poreski obveznici u Crnoj Gori plaćaju reklamiranje?", 2012

• http://media.cgo-cce.org/2013/09/cgo-izdavastvo-koliko-i-kome-poreski-obveznici-u-crnoj-goric-placaju-za-reklamiranje-2011.pdf

• CGO izvještaj "Koliko i kojim medijima i drugim agencijama crnogorske opštine plaćaju za usluge ", 2012 http://media.cgo-cce.org/2013/09/cgo-izdavastvo-koliko-kojim-medijima-i-srodnim-agencijama-opstine-u-crnoj-gori-placaju-za-usluge-2011.pdf


23

• CGO izvještaj " Koliko i kome poreski obveznici u Crnoj Gori plaćaju reklamiranje?", 2013 http://media.cgo-cce.org/2013/09/cgo-izdavastvo-koliko-i-kome-poreski-obveznici-u-crnoj-goric-placaju-za-reklamiranje-2012.pdf

• CGO Jednake šanse za sve medije u Crnoj Gori, 2014 http://media.cgo-cce.org/2015/01/cgo-cce-equal-chances-for-all-media-in-Montenegro.pdf

• Akcioni plan za poglavlje 23,”Pravosuđe i temeljna prava”, septembar 2013.

• Intervju sa Darkom Šukovićem, glavnim i odgovornim urednikom radio stanice Antena M, 12. jul 2015.

• Intervju sa Nikola Marković, glavnim i odgovornim urednikom dnevnika Dan, 15. jul 2015.

• Intervju sa Mihailom Jovovićem, glavnim i odgovornim urednikom dnevnika Vijesti, 20. jul 2015.

• Intervju sa Srdan Kosović, glavnim i odgovornim urednikom portala Vijesti, 20. jul 2015.

• Intervju sa Aleksandra Obradović, glavnom i odgovornom urednicom portala Cafe del Montenegro, 24. jul 2015.

• Intervju sa Milan Žugić, glavnim i odgovornim urednikom novinske agencije MINA, 27. jul 2015.

• Komisija za kontrolu državne pomoći http://www.kkdp.gov.me/

• Agencija za elektronske medije http://www.ardcg.org/

• RTCG http://www.rtcg.me/rtcg/poslovanje.html

• Freedom House, Nacije u tranziciji 2013 i 2015 Crna Gora, https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2013/montenegro i https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2015/montenegro

• US State Department Izvještaji o ljudskim pravima u Crnoj Gori 2013 i 2014, http://www.state.gov/documents/organization/220523.pdf i http://www.state.gov/documents/organization/236770.pdf

• Reporteri bez granica, Izvještaj o Crnoj Gori http://en.rsf.org/montenegro.html

• Komitet za zaštitu novinara, Izvještaj o Crnoj Gori https://cpj.org/europe/montenegro/

24

© WAN-IFRA, World Association of Newspapers and News Publishers

November 2015

The contents of this report may be used in whole or part by publishers in the execution of their business.

Use of any part of the content or intellectual property herein for the purpose of representation or consulting

requires prior written consent of the author. Any reproduction requires prior consent of WAN-IFRA.

Urušavanje sloboda:

Documents