UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I GJEOLOGJISË DHE I MINIERAVE Doktorata “Gjeoshkencat, Burimet Natyrore dhe Mjedisi” Rruga e Elbasanit, Tiranë – Albania Tel/Fax: +355 4 2 375 246, Email: [email protected]DISERTACION KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS (për marrjen e gradës shkencore “Doktor”) Doktoranti: Udhëheqësi shkencor: Msc. Halime Hajra Prof.Dr. Përparim Hoxha Tiranë, 2014
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I GJEOLOGJISË DHE I MINIERAVE
Doktorata “Gjeoshkencat, Burimet Natyrore dhe Mjedisi” Rruga e Elbasanit, Tiranë – Albania
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 1
TREGUESI I PËRMBAJTJES: 1
PARATHËNIE 4
HYRJE 5
PËRMBLEDHJE 7
LISTA E FIGURAVE 9
LISTA E TABELAVE 13
LISTA E FOTOVE 15
INDEKSI I SHKURTIMOREVE 16
I. TË DHËNA TË PËRGJITHSHME FIZIKO - GJEOGRAFIKE TË RAJONIT 18
1.1. Pozicioni gjeografik dhe gjeomorfologjia e basenit qymyror të Kosovës 18
1.2. Rrjeti hidrografik i Basenit të Kosovës 20
1.3. Të dhënat klimatike 22
II. NDËRTIMI GJEOLOGO–STRUKTUROR I BASENIT QYMYROR TË KOSOVËS 31
2.1. Stratigrafia 31
2.2. Tektonika e basenit 41
III. KUSHTET HIDROGJEOLOGJIKE TE BASENIT QYMYROR 46
3.1. Mbi kushtet hidrogjeologjike të basenit qymyror 46
3.2. Ujërat e cekta nëntokësore që lidhen me depozitimet e shkrifta aluvialo – deluviale(Q4
el-d) 57
3.3. Ujërat nëntokësore që lidhen me shkëmbinjtë kompaktë 58
IV. KUSHTET TEKNIKO – MINERARE TË SHFRYTËZIMIT TË VENDBURIMIT TË QYMYREVE
4.1. Karakteristikat litologjike të pakos qymyrmbajtëse 60
4.2. Klasifikimi dhe shkalla e qymyrzimit (rangu) 65
4.3. Parametrat kryesor të shfrytëzimit sipërfaqësor 67
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 2
4.4. Karakteristikat fiziko-mekanike të shkëmbinjve 68
4.4.1. Vetitë fizike 68
4.4.1.1.Dendësia e shkëmbinjve 68
4.4.1.2.Pesha vëllimore 71
4.4.1.3.Lagështia natyrore 72
4.4.1.4. Poroziteti, koeficienti i porozitetit 75
4.4.2. Vetitë mekanike 79
4.5. Qëndrueshmëria e shkëmbinjve 80
4.6. Rezistenca në prerje 82
4.7. Deformimi i shkëmbinjve argjilorë dhe i qymyreve 90
V. KARAKTERISTIKAT FIZIKE – KIMIKE DHE MEKANIKE TË QYMYREVE 92
5.1. Cilësia e qymyrit 92
5.1.1. Përbërja kimike e qymyrit 92
5.1.2. Analizat teknike të qymyrit 100
5.1.3. Analizat elementare të qymyreve 111 5.1.4. Përbërja mineralogjike e qymyreve 112
5.2. Krahasimi i përbërjes elementare të qymyrit në gjendje natyrore
dhe qymyrit të thatë 116
VI. PËRPUNIMI STATISTIKOR I REZULTATEVE TË PËRBËRJES KIMIKE 125
6.1. Baza teorike të analizës statistikore 125
6.1.1. Statistikat përmbledhëse të treguesve kimik 126
6.1.1.1. Vlerat qëndrore 126
6.1.1.2. Vlerat e variacionit 128
6.1.1.3. Vlerat e asimetrisë (skewness) dhe sheshimit (kurtosis) 132
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 3
6.1.2. Shpërndarja statistikore – histogramat e treguesve kimik 132
6.1.3. Analiza korrelative 133
6.1.4. Analiza hapësinore 134 6.2. Përpunimi statistikor i rezultateve të përbërjes kimike në basenin qymyror të Kosovës 135
6.2.1. Statistikat përmbl. të analizave elemen. dhe teknike të linjitit natyror 135
6.2.2. Statistikat përmbl. të përmb. së mineraleve (oksideve) në qymyr–linjit 137
6.2.3. Statistikat përmbledhëse të përmbajtjes së elementeve inorganike dhe elementeve gjurmë në qymyr – linjit 139
6.2.3.1. Shpërndarja statistikore – histogramat e treguesve kimik 143
6.2.4. Analiza korrelative 146
6.2.4.1. Analiza korrelative e përmbaj. elemen. dhe teknike të linjitit natyror 147
6.2.4.2. Analiza korrelative e përmbaj. së miner. (oksideve) në qymyr – linjit 148
6.2.4.3. Analiza korrelative e përmbajtjes së elementeve inorganike dhe elementeve gjurmë në qymyr – linjit 149
6.2.5. Analizë hapës. e parametrave kryesor të linjitit në basenin e Kosovës 152
VII. NDIKIMI NË MJEDIS I SHFRYTËZIMIT TË QYMYRIT LINJIT NË BASENIN E KOSOVËS
7.1. Aspekte të përgjithëshme të shfrytëzimit të qymyreve 159
7.2. Problemet mjedisore në minierat me karierë të hapur 160
7.3. Ndikimet mjedisore në ajër 162
7.4. Emetimet në ujërat sipërfaqësor 170
7.5. Rezultatet e monitorimit të ujërave nëntokësor 177
7.6. Vetëndezja e linjitit 183
7.7. Ndikimi i shfrytëzimit të qymyreve në zhurmat 185
KONKLUZIONE 192
LITERATURA 194
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 4
PARATHËNIE
Ky punim disertacioni është përgatitur mbas një pune relativisht të gjatë ( rreth 4 vjeçare) në kuadër të angazhimit tim në shkollën e Doktoratës së Fakultetit të Gjeologjisë dhe të Minierave, pranë Universitetit Politeknik të Tiranës.
Punimi reflekton edhe eksperiencën time të fituar pranë Komisionit të Pavarur për Miniera dhe Minerale të Kosovës, duke patur edhe këshillat e vazhdueshme të udhëheqësve të këtij disertacioni, Prof. Dr. Përparim Hoxha (Fakulteti Gjeologji-Miniera, Tiranë) dhe Prof.Asoc. Dr. Naser Peci, (Fakulteti i Gjeoshkencave, Mitrovicë).
Gjatë kësaj periudhe të përgatitjes së disertacionit, një pjesë e rezultateve të punës janë prezentuar dhe botuar në konferenca ndërkombetare si dhe janë botur në revista shkencore ndërkombëtare .
Për realizimin e ketij punimi, e ndjej obligimin tim personal të falenderoj të gjithë ata kolegë, e miq që më kanë ndihmuar në të gjitha etapat e përgatitjes së tij.
Më konkretisht:
- Ju jam jashtëzakonisht mirënjohëse udhëheqësve të këtij disertacioni: Prof. Dr. Përparim Hoxha dhe Prof.Asoc. Dr. Naser Peci për mbështetjen e pafund, për seriozitetin, dhe për përkushtimin e tyre.
- Stafin adminstrativ dhe akademik të Fakultetit të Gjeologjisë dhe të Minierave për mbështetjen dhe dashamirësinë në plotësimin e të gjitha procedurave administrative që nga fillimi i doktoratës.
- Pedagoget e Departamentit të Gjeologjisë së Zbatuar ,Mjedisit dhe Gjeoinformatikës që me sygjerimet më kanë ndihmuar në orientimin e drejtë për realizimin e doktoratës.
- Korporatën Energjetike të Kosovës (KEK), Institutin INKOS, Departamentin e Mjedisit në kuadër të KEK, dhe veçanërisht Inxh. i dipl. Xehetarisë Beqir Xhema dhe Dr. Sc. Eflorim Hajra për të gjithë predispozitetin e tyre në punimet e terrenit, apo ato laboratorike e eksperimentale.
- Stafin e Komisionit e Pavarut për Miniera dhe Minerale të Kosovës për përkrahjen dhe bashkëpunimin në vazhdimësi gjatë punës së doktoratës.
Së fundi, unë përfitoj nga ky rast për të shprehur mirënjohjen time për familjen time për mirëkuptimin e tyre, inkurajim dhe mbështetje të pandërprerë.
Autorja
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 5
HYRJE
Energjia si forca lëvizëse e jetës sëçdo shoqërie mund të sigurohet në rrugë dhe mënyra të ndryshme.
Aktualisht shoqëria njerëzore , pjesën më të madhe të nevojave energjitike e siguron nga industria minerare e qymyrit. Nga ana tjetër, burimet energjitike nga hidrokarburet kanë drejtuar edhe zhvillimin e ekonomisë botërore me një trend më pozitiv se sa në shekullin e kaluar. Ky trend vazhdon edhe për këtë shekull në vijim.
Industria e zbulimit, shfrytëzimit dhe përdorimit të qymyreve nënkupton vlerësimin e të gjitha karakteristikave natyrore apo teknologjike të tyre në dobi të shoqerisë njerëzore.
Duke qenë se aktualisht në Republikën e Kosovës, pjesën më të madhe të burimeve energjitike e siguron industria e qymyreve, është më se e domosdoshme vlerësimi i këtyre qymyreve në pikpamje të vetive të tyre fizike, kimike, mekanike dhe energjetike, në funksion të përfitimeve sa më të mëdha të energjisë dhe të një impakti sa më minimal të përdorimit të tyre në mjedisin që na rrethon.
Pikërisht vlerësimi i këtyre karakteristikave për qymyret e basenit të Kosovës, ka qenë dhe objektivi kryesor i punimit tim, me bindjen se jo çdo gjëështë ezauruar plotësisht dhe se ka vend për plotësime dhe përmirësime të vazhdueshme.
Rezervat gjeologjike të qymyrit në Kosovë janë vlerësuar në 12.5 miliard ton (INKOS 2008), ku baseni qymyror i Kosovës është baseni më i madh. Qymyri i këtij baseni qëështë i tipit linjit, kryesisht përdoret për gjenerimin e energjisë elektrike ( rreth 98 % e saj sigurohet nga industria e qymyreve) dhe një pjesë shumë të vogël për ngrohje.
Shfrytëzimi i qymyreve të basenit të Kosovës, me metodën me qiell të hapur, krahas anëve pozitive, është i shoqëruar edhe me një ndikim të kosiderueshëm të tij, në mjedisin natyror, duke u reflektuar ky ndikim, në pjesën e litosferes, të hidrosferës dhe sidomos të atmosferës. Rritja e shkallës së ndotjes së mjedisit, natyrisht që rrit koston e prodhimit dhe të përdorimit të qymyreve, dhe pse jo disa raste, çon në vendimin për të mos lejuar vazhdimin e shfrytëzimit të qymyreve, në këtë mënyrë, por në rritjen e masave të parandalimit të ndotjes së mjedisit.
Punimi është i përbërë nga dy pjesë kryesore, ku pjesa e parë prezanton përgjithësisht karakteristikat gjeologjike, gjeomorfologjike dhe hidrogjeologjike të basenit qymyror të Kosovës, dhe pjesa e dytë përshkruan kushtet tekniko-minerare të shfrytëzimit të këtij baseni qymyror, karakteristikat fizike, kimike dhe mekanike të qymyreve dhe të shkëmbinjve rrethues të tyre, impaktin e këtij shfrytëzimi në mjedisin rrethues të minierës si dhe
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 6
njëpërpunim statistikor të treguesve të matur nga analizat laboratorike të plota që janë kryer nga ana jonë dhe nga laboratoret e çertifikuar të kompanive të huaja të angazhuara për vlerësimin e këtyre qymyreve në Kosovë.
Nga ana statistikore janë vlerësuar korelacionet ndërmjet parametrave të ndryshëm kimik duke përdorur softe bashkëkohore.
Në pikpamje të ndikimit në mjedis janë vlerësuar nëpërmjet analizave laboratorike apo nëpërmjet matjeve direkte në terren, sa janë këto ndikime në ujërat sipërfaqësor, në ujërat nëntokësorë, në dherat sipërfaqsore apo cilat janë ndikimet mjedisore nga vetëndezja e linjitit.
Gjykojmë se me këtë studim kemi tashmë një përfytyrim sintetizues, gjithëpërfshirës dhe real të gjendjes mjedisore në këtë regjion si pasojë e shfrytëzimit të qymyreve. Mbi këtë bazë janë rekomanduar edhe masat për parandalimin apo minimizimin e ndotjes nga shfrytëzimi i linjitit në të ardhmen.
Në fund, por jo e fundit nga rëndesia, dëshiroj të theksoj se për përgatitjen e këtij disertacioni kam patur ndihmën e pa kursyer të familjes sime dhe të kolegeve të mij , të cilëve Ju shpreh falënderimet e mija.
Një mirënjohje të veçantë Ju shpreh udhëheqësve të këtij studimi, Prof. Dr. Përparim
Hoxha dhe Prof. Ass. Naser Peci, për seriozitetin, përgjegjshmërinë dhe kopetencën
profesionale, me të cilën ata me orjentuan për të përgatitur një punim të tillë voluminoz
dhe konkret.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 7
PËRMBLEDHJE
Qymyri historikisht ka qenë dhe ende mbetet një nga burimet kryesore të energjisë dhe një
kontribues i madh për rritjen ekonomike. Fillimisht qymyri është përdorur si burim i nxehjes e
pastaj për përfitimin e energjisë nëpër termocentrale si dhe në industri. Rritja e konsumit të
qymyrit në tregun ndërkombëtar u pasua nga një imazh gjithnjë e më të pafavorshëm për
qymyrin si një kontribues i emetimit të gazrave serrë që identifikohet me ngrohjen globale.
Industria e qymyrit është përgjigjur pozitivisht ndaj kësaj brenge kështu që shfrytëzimi i sotëm
i qymyrit si dhe termolelektranat moderne kanë nivelet e emitimit shumë më të ulëta se
viteve të kaluara.
Pra, është e qartë se nuk ka industri që ka tërhequr më shumë vëmendjen se sa industria e
qymyrit. Shfrytëzimi dhe përdorimi i qymyrit mbetet një çështje emotive për ambientalistët
dhe mbështetësit e tyre politik pavarësisht përmirësimeve të dukshme në rehabilitimin e
minierave dhe emisioneve nga termoelektranat. Në të kaluarën, industria e qymyrit ka lënë
trashëgim të dyja ndotjet: atë të tokave dhe atë atmosferike dhe kjo ka ndikuar në diskutime
irracionale rreth industrisë së qymyrit edhe pse kjo nuk ka lidhje me industrinë moderne të
qymyrit.
Për shkak të vëmendjes së ngushtë të ambientalistëve në lidhje me përdorimin e qymyrit,
industria e qymyrit ka adresuar një sërë çështjesh mjedisore. Kjo ka përfshirë rregullimin e
dëmtimeve mjedisore nga e kaluara si dhe parandalimin e dëmtimeve mjedisore në të
ardhmen. Rregullimet mjedisore të tanishme dhe ato të ardhshme si rezultat i marrëveshjeve
ndërkombëtare do të sigurojë që industria e qymyrit do të vazhdojë të ketë përmirësime në
të dy aspektet: praktikat e punës dhe profilin publik.
Qymyri është burimi kryesor i energjisë duke zënë aktualisht rreth 98% të konsumit total të
energjisë në Kosovë. Kosova ka disa prej rezervave më të mëdha të qymyrit në rajon dhe
Evropë. Shfrytëzimi i qymyrit tani në Kosovë bëhet nga baseni qymyror i Kosovës që është
baseni më i madh në Kosovë me përmbajte më të mëdha të rezervave të qymyrit.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 8
“Cilësia e qymyrit” është term që i referohet karakteristikave të qymyrit të cilat ndikojnë në
sjelljen dhe përdorimin e qymyreve. Ndër karakteristikat e qymyrit që janë të rëndësishme
për përdorimin e tij është koncentrimi, shpërndarja dhe forma e shumë elementeve që
përmbahen në qymyr. Njohja e këtyre karakteristikave të qymyreve të basenit të Kosovës
mund të lejojnë përdorimin e këtij burimi thelbësor të energjisë në mënyrë më efikase dhe
efektive dhe me më pak ndikime të padëshirueshme mjedisore..
Objektivi i punës së kësaj doktorate është të përcaktojë karakteristikat kimike të
qymyreve të basenit të Kosovës në bazë të rezultateve të analizave më të reja dhe të
plota bazuar në të njëjtin kriter si dhe ndikimi në mjedis gjatë shfrytëzimit të qymyreve
në miniera dhe rrethinë. Ndikimet në mjedis janë analizuar nga të dhënat e
monitorimeve të viteve të fundit. Këto të dhëna mund të përdoren si konsiderata bazike
për shqetësimet në të ardhmen, si janë përdorimi i qymyrit dhe shfrytëzimi i tij.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 9
LISTA E FIGURAVE
I.
Figura 1.1. Harta e pozicionit gjeografik të vendburimeve qymyrore të basenit të Kosovës
Figura 1.2. Rrjeti hidrografik i Basenit të Kosovës
Figura 1.3. Harta e temperaturës mesatare vjetore në Basenin e Kosovës
Figura 1.4. Grafiku i temperaturave minimale, mesatare dhe maximale mujore
Figura 1.5. Grafiku i temperaturave mujore me rekord minimal,mesatar, dhe maximal
Figura 1.6. Grafiku i trëndafilit të erës në Basenin e Kosovës.
Figura 1.7. Harta e klimës mesatare vjetore me pozitën e Basenit Kosovës
Figura 1.8. Grafiku i shpërndarjes afatgjate të reshjeve mesatare mujore
Figura 1.9. Grafiku i shpërndarjes së reshjeve minimale ,mesatare maximale mujore për (1974-2005)
Figura 1.10. Grafiku i reshjeve mesatare ditore për periudhën (2001-2005)
Figura 1.11. Harta e reshjeve mesatare vjetore me pozitën e Basenit Kosovës
II.
Figura 2.1. Harta gjeologjike e basenit të Kosovës
Figura 2.2. Profili gjeologjik gjatësor e tërthor në Basenin e Kosovës
Figura 2.3. Harta tektonike e basenit të Kosovës.
Figura2.4. Harta gjeologjike e pjesëve të basenit të Kosovës (vendburimi i Sibovcit).
III.
Figura 3.1. Harta hidrogjeologjike e rajonit me pozicionin e Basenit të Kosovës
Figura 3.2. Harta hidrogjeologjike e fushës qymyrore Sibovc
Figura 3.3. Paraqitja 3Dimensionale e fushës se Sibovcit me karierat aktive
Figura 3.5. Harta hidrogjeologjike me zonat ujëmbledhës
Figura 3.6. Kolona litologjike e shpimit në aluvionet e lumit Sitnica
Figura 3.7. Harta e niveleve të ujërave nëntokësore me nivel të lirë
Figura 3.8. Harta e niveleve minimale të ujërave me nivel të lirë.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 10
Figura 3.9. Harta e niveleve maksimale.
Figura 3.10. Drejtimi i lëvizjes së ujërëve nëntokësorë
IV.
Figura 4.1. Profili gjeologo - tektonik I - I’
Figura 4.2. Profili skematik i serisë tavanore
Figura 4.3. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat e verdha
Figura 4.4. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat ngjyrë hiri
Figura 4.5. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat e gjelbërta
Figura 4.6. Diagrama e provës treaksiale për argjilat e verdha
Figura 4.7. Diagrama e provës treaksiale për argjilat ngjyrë hiri
Figura 4.8. Diagrama e provës treaksiale për argjilat e gjelbërta
V.
Figura 5.1. Harta me pozitën e shpimeve për analiza kimike (INKOS 2008) Figura 5.2. Përmbajtja e elementeve përbërës të qymyrit natyror
Figura 5.3. Përmbajtja e elementeve përbërës të qymyrit të tharë
Figura 5.4. Paraqitja grafike e përbërjes elementare të linjitit natyror
Figura 5.5. Paraqitja grafike e përbërjes elementare të linjitit të tharë
Figura 5.6. Përmbajtja e oksideve në hirin e linjiteve a) në miligram për kilogram dhe b) sipas përqindjes
Figura 5.7. Përbërja e elementeve inorganike në hirin e linjitit a) në miligram për kilogram dhe b) sipas përqindjes
Figura 5.8. Përbërja e elementeve gjurmë në hirin e linjitit
Figura 5.9. Përmbajtja e elementeve kimike në qymyrin natyror dhe qymyrin e thatë
Figura 5.10. Përbërësit mineral në qymyrin natyror dhe qymyrin e thatë
Figura 5.11. Përmbajtja e lagështisë në linjitin e tharë
Figura 5.12. Përmbajtja e hirit në linjitin e tharë
Figura 5.13. Përmbajtja e volatileve në linjitin e tharë
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 11
Figura 5.14. Përmbajtja e karbonit fiks në linjitin e tharë
Figura 5.15. Përmbajtja e sulfurit në linjitin e tharë
Figura 5.16. Përmbajtja e karbonit dhe hidrogjenit në linjitin e tharë
Figura 5.17. Përmbajtja e azotit në linjitin e tharë
Figura 5.18. Përmbajtja e oksigjenit në linjitin e tharë
Figura 5.19. Përmbajtja e fluorit në linjitin e tharë
Figura 5.20. Përmbajtja e vlerës termike në linjitin natyror
VI.
Figura 6.1. Shpërndarja statistikore për përbërësit kryesor të linjiteve të basenit të Kosovës
Figura 6.2. Harta e izolinjave të përmbajtjes së Cfix
Figura 6.3. Harta e izolinjave të materieve fluturuese (volatileve)
Figura 6.4. Harta e izolinjave të përmbajtjes së hirit në linjite
Figura 6.5. Harta e izolinjave të përmbajtjes së vlerës termike
Figura 6.6. Harta e izolinjave të përmbajtjes së sulfurit
VII.
Figura 7.1. Ndikimet mjedisore nga shfrytëzimi, procesimi dhe përdorimi i qymyreve
(Burimi: Mamurekli, 1997)
Figura 7.2. Pikat e monitorimit të kualitetit të ajrit, (burimi: departamenti i mjedisit,
KEK,2012)
Figura 7.3. Përqëndrimi i blozës për vitin 2006
Figura 7.4. Përqëndrimi i SO2 sipas viteve a) miniera Mirash, b) miniera Bardh
Figura 7.5. Vlerat mesatare të pluhurit total të depozituar në minierën Bardh sipas viteve
Figura 7.6. Vlerat e përqëndrimit të pluhurit për vitin 2006 në minierën Bardh
Figura 7.7. Përmbajtja e pluhurit në pikat matëse Seperacion dhe minierën Bardh për vitin
2004
Figura 7.8. Skema e monitorimit të ujërave sipërfaqësore
Figura 7.9. Vlerat karakteristike të cilësisë së ujit për lumin Sitnica
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 12
Figura 7.10. Vlerat karakteristike cilësisë së ujit për lumin Drenica
Figura 7.11. Karakteristikat e cilësisë së ujit të drenazhuar (STEAG 2006)
Figura 7.12. Skema e monitorimit të ujërave nëntokësorë (burimi;KEK 2012)
Figura 7.13. Analizat e ujërave nëntokësor për vitin 2011 në zonën e minierës
Figura 7.14. Analizat e ujërave nëntokësor për vitin 2012 në zonën e minierës
Figura 7.15. Pikat e monitorimit të nivelit të zhurmës (burimi: KEK 2012)
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 13
LISTA E TABELAVE
Tabela 1.1. Intensiteti i reshjeve në Stacionin e Prishtinës
Tabela 4.1. Përbërja macerale e qymyreve të basenit të Kosovës (Vaso P., Premti I.)
Tabela 4.2. Vlerat e peshës specifike për argjilat e verdha
Tabela 4.3. Vlerat e Peshës specifike për argjilat ngjyrë hiri
Tabela 4.4. Vlerat e Peshës specifike për argjilat e gjelbërta
Tabela 4.5. Vlerat e peshës vëllimore dhe të lagështisë natyrore për argjilat e verdha
Tabela 4.6. Vlerat e peshës vëllimore dhe të lagështisë natyrore për argjilat ngjyrë hiri
Tabela 4.7. Vlerat e peshës vëllimore dhe të lagështisë natyrore për argjilat ngjyrë hiri
Tabela 4.8. Poroziteti për argjilat e verdha
Tabela 4.9. Poroziteti për argjilat ngjyrë hiri
Tabela 4.10. Poroziteti për argjilat ngjyrë jeshile
Tabela 4.11. Vlerat e Modulit të Deformimit për të tre shtresat
Tabela 5.0. Komponentet kryesore të qymyreve
Tabela 5.1. Analizat kimike teknike të qymyrit natyror
Tabela 5.2. Analizat kimike të qymyrit të thatë
Tabela 5.3. Rezultatet e analizave kimike, shpimet 1- 4
Tabela 5.4. Rezultatet e analizave kimike, shpimet 5- 8
BE Bashkimi Evropian cm3 centimetër kub daN/cm2 dekanjutën centimetër katror dB decibel DPQ Divizioni për Prodhimin e Qymyrit ESTAP Projekti i asistencës teknike në sektorin e Energjisë gr/l gram për litër INKOS Instituti INKOS JJL jug-juglindje JP jugperëndim K Koeficienti filtrimit KEK Korporata Energjetike e Kosovës km kilometër
km² kilometër katror kN kilonjutën kN/m2 kilonjutën metër katror kPa kilopaskal l/min litër për minutë l/s litër për sekondë
m metër m.n.d. mbi nivelin e detit M.S. mihja sipërfaqësore m/s metra për sekond m² metër katror
m³ metër kub
m3/sec. metër kub për sekondë mg/(m2d) miligram metër katror ditë
mg/l miligram litër
mg/m2 miligram metër katror MJ/kg megaxhul kilogram mm milimetër
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 17
OBSH Organizat Botërore e Shëndetësisë Pa Paskal PTD pluhuri total i depozituar
qn qymyri në gjendje natyrore qth qymyri në gjendje të thatë R0 reflektanca e vitrinitit
TC A Termocentrali A Vmh/vit vlera mesatare e orëve që mund të tejkalohen brenda një viti VNM Vlerësimi i ndikimit në mjedis Vrmax vlerat e rekomanduara maksimale
VRp vlera e rekomanduar e pranueshme VVP veri-veriperëndim Wn lagështia natyrore μg/m3 mikrogram metër kub
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 18
1.0 . TË DHËNA TË PËRGJITHSHME FIZIKO - GJEOGRAFIKE TË RAJONIT
1.1 Pozicioni gjeografik dhe gjeomorfologjia e basenitqymyror të Kosovës
Baseni qymyror i Kosovës mund të identifikohet me rrafshin e Kosovës, që ka një shtrirje
gjatësore veri-jug dhe ngritje në drejtim të perëndimit, ndërsa shtrirja e përgjithshme e
basenit është veri veri perëndim – jug jug lindje. Rrafshi i Kosovës shtrihet në veri nga
Mitrovica dhe në jug deri në Kaçanik, me një gjatësi 85 km dhe gjërsimesatare 10 km dhe
përfshinë një sipërfaqe rreth 850 km2[19].
Baseni është i kufizuar në anën veri-lindore nga një zonë me reliev të ngritur me masivin e
Kopanikut dhe Cërnushës, me lartësi mbidetare (1009m), Gradinet (802m) dhe Gërdeçin
(836m). Në anën lindore shtrihet në mes luginës së Llapit dhe lugut të Graçanicës, në jug-
lindje të Prishtinës shtrihet Prugovci (1028m), Gërmija (1095m) dhe Zhegovci (1070). Në
pjesën jugore me Klysyren e Kaçanikut dhe rreth saj kufizohet me malet e Sharrit (2498m) në
perëndim dhe masivin e Shkupit dhe Malit të Zi në lindje. Në perëndim në mes të lugut të Ibrit
dhe rekës së Brusnikut shtrihen malet e Çiçavices nga më të njohurat në zonën perëndimore
(1097m). Në jug nga kjo shtrihet Goleshi markant (1018m), kurse më tutje në jug-lindje
ndodhet Lipovica (850m) dhe Cërnoleva (1160m). Në anën verilindore të Mitrovicës në
periferi të basenit ndodhet kupa e lartë e Zveçanit me lartësi(797m) [19] [36].
Kufiri morfologjik midis basenit dhe maleve rrethuese është shumë i diferencuar me kalim të
shpejtë nga fusha e rrafshët ose bregore në malet e larta. Kufi të këtillë të mprehtë janë
prezentë në pjesën periferike perëndimore ndaj Çiçavices, Goleshit, Lipovecit maleve të
Sharrit si pasojë e ndikimit të zhvillimit të tektonikës dhe dinamikës së shpejtë të disa pjesëve
të basenit dhe rajonit për rreth.
Nga shumë arsye, baseni i Kosovës morfologjikisht është shumë i izoluar në raport me
basenet tjera qymyrore të Drenicës dhe Dukagjinit, me të cilat është i lidhur vetëm përmes
disa luginave relativisht të ngushta.(Fig. 1.1).
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 19
N
HARTA E KOSOVËS ME POZITEN E BASENIT TË KOSOVËS
LEGJENDA
KONTURA E BASENIT TË KOSOVËS
ZONA KU JANË BËRË HULUMTIMEHIDROGJEOLOGJIKE
KASTRIOT
Rrafshi i Kosovës ka një lartësi mesatare 650m m.n.d. dhe mund të konsiderohet si një
rrafshnaltë. Lumenjtë që rrjedhin nëpër këtë bazen janë: lumi Sitnica i cili mbledh një numër
të madh prrenjësh e prrockash si në anën e majtë ashtu edhe në të djathtë.
Baseni kryesor ujëmbledhës është lumi i Sitnicës i cili përbënë mbi 80% të gjithë basenit.
Basenin e Kosovës nga pikëpamja morfologjike mund ta konsiderojmë si një rrafshlartë
ndërmalore ku ndryshimi në mes të kuotës më të ulët dhe më të lartë nuk kalon 80 m.m.n.d.
Fig.1.1- Harta e pozicionit gjeografik të vendburimeve qymyrore të basenit të Kosovës
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 20
Në aspektin morfologjik baseni mund të ndahet në dy pjesë:
- pjesa e rrafshët qëndrore që përfshinë kryesisht terrenin rreth lumit Sitnica dhe
-pjesët e ngritura kodrinore që shtrihen rrëzë maleve të Qiqavicës, Goleshit, Sharrit etj.
Në përgjithësi baseni i Kosovës ka një rënje nga jugu në drejtim të veriut me kuotë më të ulët
se 500 m. në hyrje të lumit Sitnica në Ibër. Morfologjia e ‘’Basenit të Kosovës’’ ka kushtëzuar
shfrytëzimin e favorshëm të shtresës qymyrmbajtëse me sistem me qiell të hapur (karrierë).
1.2 Rrjeti hidrografik i Basenit të Kosovës
Rrjeti hidrografik i ‘’Basenit të Kosovës’’ është mjaft i zhvilluar (fig.1.2).
Rrjedhjet sipërfaqësore të cilat kalojnë nëpër Kosovë ose mbeten në të janë të panumërta me
drenim të përgjithshëm në pellgun e Detit të Zi (përmes ujëmbledhësit të Sitnicës, i cili
bashkohet me lumin Ibër në Mitrovicë) dhe në pellgun e Detit Egje ( përmes ujëmbledhësit të
Nerodimes, e cila bashkohet me lumin Lepenc në afërsi të Kaçanikut)[19].
Përveç disa prrenjëve dhe rrëkeve që shtrihen në jug të basenit e që derdhen në pellgun e
Lepencit dhe lumit Lushta, që ndodhet në pjesën veriore të basenit e që ndodhet në lumin
Iber, të gjithë lumenjtë, prrenjët dhe prrockat e tjera i takojnë pellgut të Sitnicës, i
cilibashkohet me Ibrin në hyrje të Mitrovicës.
Lumi Sitnica fillon nga fshati Radovc dhe lidhet me përroin Sazlija nga ana e majtë prej
bifurkacionit artificial të Nerodimes dhe lumit Shtimles.
Sipërfaqja e pellgut të Sitnicës, është 2867.4 km2. Llumi rrjedh në drejtimin juglindje –
veriperëndim të Basenit të Kosovës. Ai është një lum me një shtrat tipik të rrafshët me një
rënje hidraulike shumë të vogël, i cili në periudhat e thata të verës ka një ulje të theksuar të
nivelit. Sitnica mbledh një numër të madh prrënjësh si në anën a majtë ashtu edhe në atë të
është ndonjëherë plasëse dhe rrallë mund të kontrollohet , sipas shpejtësisë së vënies
nën ngarkesë. Në të gjitha rastet lakoret nuk mund të kontrollohen deri në fund.
- Shkëmbinjtë me porozitet të vogël ( me pak se 5%) në të cilët këputja mund të
kontrollohet deri në fund, cila do qoftë shpejtësia e vënies nën ngarkesë. Shkatërrimi i
shkëmbit është plasës dhe në këtë rast nuk dallohen çarje me rritjen e ngarkesës.
4.5Qëndrueshmëria e shkëmbinjve:
Për qëllime inxhinierike shkëmbinjve u përcaktohen qëndrueshmëria e tyre në shtypje,(
rezistenca e tyre në shtypje) rezistenca në tërheqje, në prerje dhe shumë rrallë në përdredhje.
Në shumicën e rasteve shkëmbi vlerësohet nga pikpamja e rezistencës në shtypje një boshtore,
e cila mund të përcaktohet në mënyrë laboratorike me anë të presave të ndryshme.
Faktorët kryesorë që ndikojnë në qëndrueshmërinë në shtypje një boshtore, mund të ndahen
në dy grupe kryesore:
- Faktorët që lidhen me metodikën e punës në laborator
- Faktorët që lidhen me vetë përbërjen e shkëmbit
Në faktorët që lidhen me metodikën e punës në laborator mund të përmendim:
- Gjeometria e provave ku bëjnë pjesë:
o Forma e kampionit
o Raporti i lartësisë me diametrin ose raporti lartësi -gjerësi
o Vëllimi i kampionit
- Efekti i gradientit të sforcimeve
- Shpejtësia e vënies në ngarkesë
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 81
Në faktorët që lidhen me përbërjen e shkëmbit mund të përmendim:
- Ndërtimi kristalografik
- Përbërja korkrizore
- Përbërja mineralogjike
- Struktura dhe tekstura e shkëmbit
- Shkalla e ndryshimeve sekondare të shkëmbit ( tjetërsim, serpentinizim, kloritizim, etj)
- Përmbajtja e lagështisë
Qëndrueshmëria në shtypje një boshtore:
Është llogaritur si përpjestim i ngarkesës maksimale (Pmax) që shkatërron mostrën e shkëmbit
(me formë të rregullt gjeometrike), mbi sipërfaqen e mostrës (F0) mbi të cilën ushtrohet
ngarkesa, d.m.th:
= Pmax / F0
Në bazë të studimeve të kryera rezulton se argjilat e vendburimit të Sibovcit paraqesin vlera të
qëndrueshmërisë në shtypje të rendit 2-3 daM7cm2 ndërsa qymyret janë të rendit 3.5 – 9.3
daN/cm2.
Për të vlerësuar cilësinë e shkëmbinjve ështëpërdorur klasifikimi i masiveve shkëmbore që merr
në konsideratë parametrat kryesorë (klasifikimi i Beniawsköit).
Sipas këtij klasifikimi,cilësia e shkëmbit e shprehur si shumatore e parametrave të mëposhtëm,
shprehet:
Q = R + Rc + Rl + Rpc + Ro ;
ku:
R – qëndrueshmëria në shtypje njëboshtore e shkëmbit të paprishur
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 82
Rc – parametri i cilësisë së shkëmbit
RI – parametri i largësisë midis çarjeve
Rpc – parametri i përbërjes së materialit mbushës të çarjeve
Ru – parametri i ujë dhënies së shkëmbit
Ro – parametri i orientimit të çarjeve
4.6. Rezistenca në prerje
Karakterizon veçorinë e lidhjes së kokrizave elementare për t´i kundërvepruar forcave që
kërkojnë t’i shkëpusin ato nga njëra tjetra nën verpimin e ngarkesave vertikale. Midis kokrizave
elementare lindin sforcime tangenciale të cilat, kur tejkalojnë sforcimet dhe forcat e lidhjes
midis tyre, bëjnë që të shkatërrohet struktura e shkëmbit të shkrifët. Si forca të lidhjes midis
kokrizave mund të jenë ato të fërkimit midis kokrizave, në rastin e zhavoreve apo rërave dhe
ato të lidhjes elektro – kimike midis kokrizave ( argjilat, alevrolitet, etj).
Ajo llogaritet sipas formulës:
Rpr = P cos / F0
Ku Rpr rezistenca në prerje e shkëmbit
P ngarkesa maksimale që shkatërron shkëmbin në kg
Këndi që formohet ndërmjet vijës horizontale dhe drejtimit të prerjes, në gradë
F0sipërfaqja e prerjes në cm2
Për shtresat argjilore që shoqërojnë shtresën qymyrore këta tregues janë në vlerat 30 – 35 ballë
ndërsa për vetë qymyret ky tregues lëviz në kufijtë 50 – 60 ballë.
Për përcaktimin e rezistencës në prerje janë përdorur të dy metodat kryesore:
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 83
- Metoda e kutisë prerëse
- Metoda treboshtore
Metoda e kutisë prerëse bazohet në prerjen e një mostre në formë kubi apo cilindri, që
vendoset në kutinë prerëse. Mbi këtë bazëështë ndërtuar lakorjandërmjet sforcimit tangencial
dhe çvendosjes horizontale dhe pas kësaj ndërtohet grafiku i vartësisë së sforcimit tangencial
dhe sforcimit normal.
Metoda treboshtore konsiston në këputjen e kampionit, kur ky ndodhet i sforcuar në kushte
volumore, duke u bazuar në teorinë e Mohr-it.
Me të dhënat e provës ndërtohet diagrama e Mohrit dhe tangentja e hequr mbi rathët
përcakton mbështjellësen e Mohrit. Prej tyre nxirren këndi i fërkimit të brendshëm dhe
kohezioni.
Mostrat i janë nënshtruar konsolidimit me ngarkesë vertikale 100, 200 dhe 300 kN/m2 nën
prezencën e ujit ku konsolidimi zgjat 24 orë deri sa është arritur konsolidimi i plotë (< 0.02
mm).
Pas kësaj është bërë prerja e mostrës nën veprimin e ngarkesës horizontale duke rritur
ngarkesën për çdo minutë në prerjen e kampionit. Pas kryerjes së provës janë ndërtuar
diagramet e deformimit horizontal dhe diagramete forcave prerëse në bazë të të cilave janë
përcaktuar parametrat e rezistencës në prerje ( këndi i fërkimit të brendëshëm dhe kohezioni).
Rezulatet e fituara në laborator, për argjilat e vendburimit,lëvizin në kufijtë e mëposhtëm:
- Argjilat e verdha = 7.2 – 16.70, c = 0.0 – 13.0 kN/m2
- Argjilat ngjyrë hiri = 8.0 – 17.90, c = 0.0 – 50.0 kN/m2
- Argjilat e gjelbërta = 12.8 – 15.30, c = 3.0– 22.0 kN/m2
Grafikisht këto rezultate mund të shihen në Figurat e mëposhtëme:
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 84
Fig. 4.3. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat e verdha
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 85
Fig. 4.4. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat ngjyrë hiri
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 86
Fig. 4.5. Diagrama e rezistencës në prerje për argjilat e gjelbërta
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 87
Fig. 4.6. Diagrama e provës treaksiale për argjilat e verdha
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 88
Figura 4.7.Diagrama e provës treaksiale për argjilat ngjyrë hiri
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 89
Figura 4.8. Diagrama e provës treaksiale për argjilat e gjelbërta
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 90
4.7 Deformimi i shkëmbinjve argjilorë dhe i qymyreve
Shkëmbinjtë nën veprimin e ngarkesave deformohen. Ky deformim vihet re edhe në kurbën e
sforcim deformimit. Kështu për shkëmbinjtë e fortë deformimi ështëi kthyeshëm dhe mund të
jetë linear ose histerezis. Një shkarkim i ngarkesës në zonën elastike, për të cilën zbatohet ligji i
Hukut, deformimi është elastik i kthyeshëm dhe rrallë mbetës, ndërsa kufiri i elasticitetit për
këta shkëmbinj ka vlera të mëdha.
Shkëmbinjtë mesatarisht të fortë, përveç deformimit elastik pësojnë edhe deformim të madh
mbetës, do me thënë jo kthyes pas heqjes së ngarkesës. Kufiri i elasticitetit të këtyre
shkëmbinjve ka vlera më të vogla se sa në shkëmbinjtë e fortë. Përtej këtij kufiri marrin zhvillim
deformimet plastike. Shkëmbinjtë mesatarisht të fortë dallohen nga shkëmbinjtë e fortë edhe
falë rritjes së deformimit në vartësi të kohës.
Deformimi elastik i kushtohet lidhjes strukturore – teksturore të shkëmbinjve pjesërisht të
lidhur me ujin që rrethon kokrizat e shkëmbinjve mesatarisht të fortë dhe mbylljes së
mikroçarjeve, ndërsa në rastin e shkëmbinjve të ngopur me ujë, një pjesë e deformimeve
elastike i kushtohet edhe trysnisë së poreve.
Deformimi plastik është i pa kthyeshëm sepse është prishur lidhja strukturore e shkëmbit, janë
zhvilluar mikro dhe makro çarjet ekzistuese dhe është larguar uji.
Vlerësimi i deformimit të shkëmbinjve është kryer nëpërmejt disa treguesve apo
karakteristikave të deformimit, siç janë:
- Moduli i Elasticitetit ( E )
- Moduli i deformimit të përgjithshëm (E0)
- Koeficienti i Puasonit(µ)
- Koeficienti i trysnisë anësore (ξ), etj
Disa nga vlerat e këtyre treguesve jepen në tabelën 4.11
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 91
Tabela 4.11 Vlerat e Modulit të Deformimit për të tri shtresat
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 92
5.0 KARAKTERISTIKAT FIZIKE – KIMIKE DHEMEKANIKE TË QYMYREVE
5.1 Cilësia e qymyrit
Cilësia e qymyrit në esencë përmbledh të gjitha vetitë e tijfizike, kimike, mekanike apo ujore që
përcaktojnë sjelljen dhe përdorimin e tij në fusha të ndryshme [39] .
Me këto veti të qymyrit është i varur edhe përdorimi për qëllime komerciale të qymyrit.
Cilësia e qymyrit përcaktohet nga përbërja e maceralit origjinal, nga përmbajtja e përzierjeve
minerale inorganike dhe ngashkalla e tij e qymyrëzimit (rangu). Ekzistojnë një numër i
konsiderueshëm i standarteve mbi bazën e të cilave mund të përcaktohet edhe cilësia e
qymyreve [29][33][37] [39].
5.1.1 Përbërja kimike e qymyrit
Qymyri nëpamje të jashtëme prezanton masë homogjene, e ndërtuar nga komponentë të
ndryshëm organikë ku dominojnëkarboni (C), azoti (N) dhe sulfuri (S). Përveç këtyre elementeve
në qymyr takohen edhe materie minerale (më pak apo më shumë), të cilat pas djegies së
materies organike mbesin në formë hiri. Pra , qymyri përbëhet nga pjesa djegëse e ashtuquajtur
masa djegëse dhe pjesa jo djegëse apo balasti [29] [33].
Në pikpamje fizike, në lëndën qymyrore futet qymyri i pastër,lënda minerare dhe lagshtia e tij.
Lagështia e qymyrit nënkupton atë sasi te ujit të lidhur kimikisht, ujin fizik apo ujin e lirë.Për
vlerësimine cilësisë së qymyreve në funksion të përdorimit praktik të tyre, atyre i u kryhen një
sërëanalizash kimike elementare dheteknike [39].
Analiza kimike elementare synon përcaktimin e elementeve kimike të pranishëm në qymyr, si
karboni, hidrogjeni, oksigjeni, azoti dhe squfuri. Përveç kësaj, është e nevojshme llogaritja e
sasive të këtyre elementeve të cilat kanë një lidhje të drejtpërdrejtë me fushat epërdorimit të
qymyrit. Këto mund të përfshijnë formën e paraqitjes të squfurit, klorit dhe fosforit,apo të
elementeve gjurmë që ato përmbajnë.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 93
Analiza teknike është një analizë e gjerë që përcakton sasitë e lagështisë, lëndën fluturuese
(vollatile), karbonin fiks dhe hirin. Kjo është më themelorja prej të gjitha analizave të qymyrit
dhe ka një rëndësi të madhe në përdorimin praktik të qymyrit. Analizat janë shumë të varura
nga procedurat e përdorura për analizim. Prandaj, është e rëndësishme të dihet procedura e
përdorur dhe kriteret dhe fushat e përdorimit [39].
Komponentet kryesore përbërës të qymyreve mund të paraqiten në skemën e mëposhtëme
sipasWard (1984), me lejen e Blackwell Scientific Publikations [39].
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 94
Tabela 5.0 Komponentet kryesore të qymyreve
Lagështia
totale
Lagështia sipërfaqësore
Lagështia e tharë - ajër
Si i pranuar
Materiet
minerale
Hiri
Tharë - ajër
Lëndët
fluturuese
inorganike Lëndët
fluturuese
Tharë
Qymyri i
pastër
Lëndët
fluturuese
organike
Tharë, lëndaë minerale – e liruar
Tharë, hiri – i liruar
Karboni fiks
Nga ana tjeter, analiza teknike për qymyret nënkupton ndarjen e pjesës së djegëshme të
materies qymyrorenga pjesët jo të djegëshme të saj.
Si pjesë jo e djegeshme e materies qymyrore përveç lagështisë W, janë edhe produkti në formë
hiri dhe të dyja së bashku ( lagështia dhe hiri) përbëjnë materialin ballast , që shprehet:
B = W + A
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 95
Pjesa djegëse e materies organike të qymyrit përmban lëndë djegëse gazore (fluturuese) apo të
ashtuquajturit elemente volatile, të cilat shënohen me simbolin V dhe mbetjet e ngurta që nuk
avullohen apo karboni fiks, i cili shënohet me K.
Analiza teknike synon të përcaktojë këto komponente kryesore të qymyreve si:përmbajtja e
lagështisë, hirit, sulfurit, lëndës djegëse fluturuese (volatile-ve) dhe fuqiakalorike që shprehet si
[33]:
(W+A) + (V+K)= 100%
Përbërja kimike e qymyreve
Përbërja kimike e qymyreve ka synuar të përcaktojë elementet të tillë si karbonin, hidrogjenin,
squfurin, azotin, oksigjenin, apo te hirit si produkt i padjegshëm.
Karboni dhe hidrogjeni:
Janë përcaktuar si produkte CO2 dhe H2O gjatë procesit të djegies së qymyrit, ndërkohë qëCO2
mund të lirohet nga çdo mineral i pranishëm karbonatkurse H2O mund të përfitohet nga
minerale argjilore ose nga ndonjë sasi uji te kristalizuar në qymyrin e tharë nga ajri, ose nga të
dyja.
Karboni përfaqëson pjesën kryesore dhe më të madhe të masës organike të qymyrit dhe gjatë
djegies qymyri çliron 34.07 MJ/kg. Gjatë djegies bashkohet me oksigjenin nga ajri duke ndërtuar
gaze si janë dioksid karboni (CO2) dhe monoksid karboni (CO).
Përqindja e karbonit në masën organike të qymyrit rritet me rritjen e shkallës së metamorfizmit
të qymyrit, që do të thotë se sasia më e vogël e karbonit ndodhet nëtorfëdhe sasia më e madhe
shkon drejt antracitit.
Hidrogjeni gjithashtu është pjesë përbërëse e masës organike të qymyreve. Vlera termike e tij
arrinënë rreth 135,56 MJ/kg d.m.th. rreth katër herë më e madhe se e karbonit.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 96
Në qymyr hidrogjeni ndodhetkryesisht në gjendje të lidhur dhe ato me oksigjenin apo karbonin
kurse një pjesë shumë e vogël e hidrogjenit është e lirë, prezenca e të cilit në qymyr e rritë
vlerën kalorike të tij.
Azoti
Takohet në qymyre në sasi të vogël (deri 2,5%), nuk digjet as nuk ndihmon djegien. Azoti
perfaqson nje element jo i dëshirueshëm sepse ul vlerën termike të përgjithshme të materies
organike.
Nga ana tjeter, prania e azotit në qymyrit paraqet nje rol veçanërisht te rëndësishëm në lidhje
me ndotjen atmosferike. Me djegien e qymyrit, azoti ndihmon për të krijuar oksidet të cilat
mund të lirohen si gazrat e shkarkuara dhe në këtë mënyrë e ndotin atmosferën; si rezultat,
qymyri i cili ka pak azot është i preferuar në industri. Qymyri nuk duhet të ketë si parim
përmbajtjet e azotit më shumë se 1.5-2.0% për shkak tëemetimeve të NOx.
Squfuri
Ashtu sikurse edhe ne rastin e azotit, përmbajtja e squfurit të qymyrit paraqet problememe
ndotjen, duke shkaktuar korroziontë stabilimenteve apo ndotje atmosferike kur lirohet në
gazrat e shkarkuara.
Squfuri mund të paraqitet në tri forma në qymyr:
Squfur organik, i pranishëm në përbërjet organike të qymyrit.
Squfuri sulfid, i pranishëm në mineralet sulfide në qymyr, kryesisht pirit .
Minerale sulfati, zakonisht hekur hidrik ose sulfate kalciumi, të prodhuar oksidimi i
sulfidve të qymyrit.
Përmbajtja totale e squfurit në qymyret që përdoren për prodhimin e energjisë elektrike nuk
duhet të tejkalojë 0.8-1.0% , ndërkohë që në industrinë e çimentos, është e pranueshme një
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 97
përmbajtje totale e squfurit deri në 2.0% . Përsa i përket qymyreve të koksifikueshëm , sasia
maksimale e squfurit, nuk duhet të lejojë 0.8% .
Oksigjeni
Oksigjeni si një komponent i shumë përbërësve organike dhe inorganike në qymyr, si dhe i
lagështisë, mund të jetë i pranishëm në mineralet okside, hidrokside dhe sulfate, si dhe
materiale organike të oksiduara.
Oksigjeni është një tregues i rëndësishëm i rangut (shkallës së qymyrëzimit) të qymyrit.
Klori
Përmbajta e klorit në qymyre është e ulët, zakonisht shfaqet në formë të kripërave inorganike
të kloridit të natriumit, kaliumit dhe kalciumit. Prania e një sasie relativisht të lartë të klorit në
qymyr është e dëmshme për përdorimin e tij. Në stabilimente klori shkakton korrozion dhe
ndotje. Kur është i pranishëm në gazin e shkarkuar, kjo kontribuon në ndotjen atmosferike.
Qymyri që përdoret për gjenerimin e energjisë duhet të ketë një përmbajtje maksimale të klorit
prej 0.2-0.3% (të tharë nga ajri), dhe për qymyrin e përdorur në prodhimin e çimentos, një
maksimum prej 0.1% (të tharë nga ajri).
Fosfori
Fosfori mund të jetë i pranishëm në qymyr, zakonisht përqëndrohet në mineralin apatit.
Është e padëshirueshme që sasi të mëdha të fosforit të jenë të pranishme në qymyr të
koksifikueshëm që të përdoren në industrinë metalurgjike, meqë i kontribuon prodhimit të
çelikut të brishtë. Gjithashtu është e padëshirueshme në qymyrin energjetik sepse shkakton
ndotje në stabilimente.
Qymyri i koksifikueshëm duhet të ketë një përmbajtje maksimale të fosforit prej 0.1% .
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 98
Analiza e hirit
Hiri në qymyr përfaqëson mbetjet e lëndës minerale pas djegies. Pasqyrohet si seri e oksideve
të metaleve të cilat përbëjnë litosferën. Këto janë SiO2, Al2O3, TiO2, CaO2, MgO, K2O, Na2O,
P2O5, Fe2O3 dhe SO2. Këto të dhëna janë të rëndësishme në përcaktimin se si qymyri do të
veprojë. Kështu qymyri që përdoretpër gjenerimin e energjisë në stabilimente mund të
rezultojë formimin e skories dhe ndotjen, për shkak se prania e sasive të mëdha të oksideve të
hekurit, kalciumit, natriumit dhe / ose kaliumit mund të rezultojë në hi, me hi të temperaturës
së ulët. Në qymyrin e koksifikueshëm, përmbajtja e oksidit të kaliumit dhe natriumit duhet të
jetë maksimum prej 3% në hi, për shkak se alkaniteti i lartë shkakton reaktivitet të lartë koksi.
Elementet gjurmë
Qymyri përmban sasi të ndryshme të elementeve gjurmë në përbërjen e tij të përgjithshme. Ato
qëkryesisht shoqërohen me fraksione organike si janë bori, beriliumi dhe germaniumi. Ato që
lidhen kryesisht me fraksione inorganike janë arseni, kadmiumi, merkuri, mangani, molibdeni,
plumbi, zinku dhe zirkoni. Elementet e tjera gjurmë kanë bashkëshoqërime të ndryshme me
fraksione organike dhe inorganike, ato që lidhen zakonisht me fraksione organike janë fosfori,
galiumi, antimoni, titani dhe vanadiumi kurse ato me fraksione inorganike janë kobalti, kromi,
nikeli dhe seleni [34].
Bori mund të jetë një tregues i dobishëm në shfaqjen e paleo-salinitetit në kushtet e depozitimit
të qymyrit [34].
Disa elemente gjurmë të tillasiç janë plumbi, arseniku, kadmiumi, kromi, dhe merkuri, nëse janë
të pranishme në sasi të lartë, mund të pengojnë qymyrin që të përdoret në situata të ndjeshme
mjedisore. Disa të tjerë kanë efekte të dëmshme për industrinë metalurgjike: këtu përfshijnë
borin, titanin vanadiumin dhe zinkun.
Si rezultat i sasive të mëdha të qymyrit që përdoren në industri, sasi të konsiderueshme të
elementëve gjurmë mund të përqendrohen në mbetjet pas djegies. Prandaj përcaktimet e
elementit gjurmë kryhen para se qymyri të përdoret në industri.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 99
Për të vlerësuar cilësinë e qymyrit në basenin e Kosovës, përgjithësisht janë kryer analiza
teknike të ashtuquajtura të shkurtuara, të cilat kanë përcaktuar jo të gjithë gamen e plotë të
elementeve (edhe të atyre gjurmë).
Si parametra më të shpeshtë për cilësinë e qymyrit, janë përcaktuar: lagështia, hiri, lëndët
avulluese, lëndët djegëse, efekti i poshtëm termik dhe në mënyrë të veçantë sulfuri i
përgjithshëm.
Analizat laboratorike të mostrave të marra janë kryer në Loboratorin Suedez Analycen në
Lindkoping, i cili është laborator i akredituar sipas ISO/IEC 17025 [34].
Nga ana tjetër, disa prova janë analizuar nga Autoriteti Finlandez i Sigurisë Radioaktive dhe
Nukleare duke vlerësuar ato qymyrenga pikpamja e radioaktivitetit [34].
Në figurën e mëposhtëme (fig.5.1) jepet pozicioni i punimeve të shpimeve në fushën qymyore
të Sibovcit ku janë marrë mostrat për analiza kimike .
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 100
Fig. 5.1 Harta me pozitën e shpimeve për analiza kimike (INKOS 2008) 5.1.2 Analizat teknike të qymyrit
Të gjitha rezultatet e analizave kimike të kryera nga mostrat e marra në qymyret e basenit të Kosovës paraqiten në tabelat e mëposhtëme, të ndara për qymyret në gjendje natyrore apo në gjendje të thatë.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 101
Tabela. 5.1Analizatkimiketekniketëqymyritnatyror
Analiza Njësia Minimum Maksimum Mesatare
Lagështia % 33.8 47.1 42.37
Hiri (siipranuar) % 10.9 28.7 19.29
Materiet volatile
(siipranuar) % 21.2 28 25.54
C-fix (siipranuar) % 9.3 16.1 12.79
Fig.5.2.. Përmbajtja e elementeve përbërës të qymyrit natyror
Tabela.5.2Analizatkimiketëqymyrittëthatë
Analiza Njësia Minimum Maksimum Mesatare
Lagështia % 33.80 47.10 42.37
Hiri % 20.20 44.70 33.12
Materiet volatile % 36.80 51.10 44.49
C-fix % 15.30 28.70 22.39
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 102
Fig. 5.3Përmbajtja e elementeve përbërës të qymyrit të tharë
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 103
Tabela 5.3Rezultatet e analizave kimike, shpimet 1- 4
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 104
Tabela 5.4 Rezultatet e analizave kimike, shpimet 5- 8
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 189
pranueshme), i referohet nivelit të zhurmës që vjen nga objektet industriale (miniera) që e
pranon komuniteti në qendër të vendbanimit. Ky nivel i zhurmës, konsiderohet si jo i dëmshëm
për shëndetin e njeriut. VRmax.(vlera e rekomanduar e preferuar) perfaqson ate nivel te
zhurmës nën veprimin e të cilit nuk pritet ndikim negativ te personat e shëndoshë, mirëpo nën
ndikimin më të gjatë ekziston rreziku i ndikimit të mundshëm në grupet e ndjeshme. Bazuar në
krahasimin e rezultateve të matura të nivelit të zhurmës në 2012me vlera të rekomanduara të
pranueshme (VRp) dhe vlerat e rekomanduara maksimale (VRmax.)përcaktohet niveli i ndotjes
së zonës nga zhurma në lokalitetet si në vijim:.
Miniera me karierëtëhapur Sibovci – JP – L.Berisha: nuk pritet ndikim negativ te
personat e shëndoshë, mirëpo nën ndikimin më të gjatë ekziston rreziku i ndikimit të
mundshëm në grupet e ndjeshme.
Fshati Shipitullë – fshati Hade: kjo zonë, konsiderohet si jo e dëmshme për shëndetin e
njeriut.
Fshati Bardh: kjo zonë, konsiderohet si jo e dëmshme për shëndetin e njeriut.
Fshati Palaj: nuk pritet ndikim negativ te personat e shëndoshë, mirëpo nën ndikim më
të gjatë ekziston rreziku i ndikimit të mundshëm në grupet e ndjeshme.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 190
Tabela 7.20. Vlerat e matura të zhurmës në departamentin e prodhimit të qymyrit (DPQ) në vitin 2012
LOKACIONI DIST.
(M)
GJENDJA
“0”,(DB)
VMAX E
SHUMËS
(DB)
NIVELI I MATUR I ZHURMËS BRENDA 24 ORËVE (DB) KOHA E
MATJES
KUSHTET
MIKROKLIMATIK
E
LIMITI I LEJUAR
VMD VMMB VMN
VMI VMM VMI VMM VMI VMM VRP VRMAX
1.LAGJIA BERISHA
GRABOVC
H. BERISHA
96 47 82
51.9
39.7
53.2
39.9
54
40.7
LD
TEMP=100C
LR..=42.5%
VM=1.25M/S
65 70
LMB 55 60
LN 50 55
2.LAGJIA BERISHA
GRABOVC
M. BERISHA
99 47 82
52.6
38.9
52.4
39.5
52.7
39.5
LD 65 70
LMB 55 60
LN 50 55
3.GRABOVC LAGJIA
BERISHA
HALILBERISHA
60 45 86
56.7
64.3
59.5
43.4
57.6
47.4
LD 65 70
LMB 55 60
LN 50 55
4.SHKOLLA FILLORE
“MIGJENI”
SHIPITULLE
750-
1500 35 39
40.8
37.4
-
-
-
-
LD 35 40
LMB 35 40
LN 35 40
5.LAGJIA EMIRENËVE
SIB. J-P
500-
1000 42 44
43.9
38
45.3
37.6
45.6
38.8
LD 65 70
LMB 55 60
LN 50 55
6.FSH. HADE
GANI SHALA
800-
1500 44 56
44.5
38.3
44.9
38.3
44
37.7
LD 65 70
LMB 55 60
LN 50 55
7.F. BARDH
G. RASHICA 150 42 57
45.1
37.4
46.5
38.6
48.2
38.6
LD 65 70
LMB 55 60
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 191
LN 50 55
8.F. PALAJ
F. PRENIQI 150 46 95
59.1
43.6
62.6
44.5
61.6
45.1
LD 65 70
LMB 55 60
LN 50 55
9.F. DARDHISHTE
B. GJIGOLLI 150 46 53
49.6
38.6
49.7
39.4
49.6
38.7
LD 65 70
LMB 55 60
LN 50 55
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 192
KONKLUZIONET
1. Baseni qymyror i Kosovës konsiderohet si baseni më i madh i rezervave qymyrore dhe burimi kryesor I furnizimit me energji elektrike në vendin tonë.
2. Qymyret e këtij baseni vlerësohen të tipit linjit, ku minerale përbërës të tyre janë liptinitet, inertititet dhe huminitet.
3. Në pikpamje gjeologjike pjesa kryesore e basenit ndërtohet nga depozitimet e Pliocenit të përfaqsuara nga argjila me ngjyrë, argjilat me rërë të imtë dobët të lidhur, ranorët argjilor të palidhur (çimentuar) dhe qymyret.
4. Nga pikpamja hidrogjeologjike baseni qymyror i Kosovës karakterizohet me kushte
hidrogjeologjike të ndërlikuara, të kushtëzuara nga lidhja e mirë hidraulike e pakos së qymyreve me ujëra sipërfaqësore me tektonikë shkëputëse të zhvilluar dhe me praninë e shtresave ujëmbajtëse mbi tavanin e pakove qymyrore.
5. Sistemi i shfrytëzimit të qymyrit në basenin e Kosovës është sistem me qiell të hapur me lartësi të shkallës dhe pjerrësi të skarpates të përcaktuara në funksion të karakteristikave gjeomekanike të qymyrit.
6. Në pikpamje kimike qymyret e basenit të Kosovës, bazuar në analizat elementare përbehen nga këto elemente kimike kryesore: karboni (C) – 48.28%, oksigjeni (O)- 24.23%, hidrogjeni (H) -6.54%,nzoti (N) - 0.49 dhe sulfuri (S) -1.16%, ndërsa nga vlerësimi i analizave teknike të këtyre qymyreve rezulton se përmbajtja mesatare e lagështisë në qymyrin në gjendje natyrore është 42.37 %; hiri 19.29 %, lëndët fluturuese (volatilet) 25.79% dhe karboni fiks 12.79 %. Fuqia kalorifike e qymyreve të Kosovës në gjendje natyrore është rreh 9.28 MJ/kg ndërsa për qymyret në gjendje të thatë rreth 16.19 MJ/kg.
7. Përmbajtja e përbërsve inorganik paraqitet në formë të pjesëve të veçanta kryesisht në formë të oksideve. Analiza e hirit nga linjitet e basenit të Kosovës tregojnë se kanë përbërje tipike që karakterizohet për hirin e qymyreve linjite. Në përgjithësi përmbajnë 41 % silic (SiO2), 19 % alumin (Al2O3), 22.3 % oksid kalciumi (CaO), 9.6% oksid hekuri, 4.6 magnez (MgO). Përmbajtja e totale e oksideve të natriumit (Na) dhe kaliumit është rreth 2% që është tipike për linjite. Poashtu përmbajtja e oksideve të fosforit (P2O5) dhe titanit (TiO2) është pothuajse e papërfillshme.
8. Nga përpunimi i informacionit të përfituar nga rreth 2000 analiza kimike rezulton se ka një korelacion pozitiv të lartë ndërmjet fuqisë kalorifike dhe përmbajtjes së Karbonit
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 193
fiks ( r=0.98), ndërkohë që korelacioni ndërmjet karbonit fiks dhe elementet volatile ka një koeficient të korelacionit prej 0.94. Korelacioni ndërmjet elementeve volatile dhe fuqisë kalorifike ka vlerë r=0.88. Nga ana tjetër paraqet një korelacion negativ vartësia ndërmjet përmbajtjes së hirit dhe karbonit (r=-0.86) apo përmbajtjes së hirit dhe elementeve volatile (r= -0.83).
9. Shfrytëzimi sipërfaqësor (me karierë të hapur) i qymyreve përbën dhe një arsye madhore për ndotjen e mjedisit për rreth minieres të orjentuara në ndotje në ajër, në tokë, në ujë apo në zhurma. Në këtë aspekt, ndotja reflektohet në vlerat e pluhurit ku, vlerat e rekomanduara për 24 orë (200 mg/m2) janë tejkaluar në vitin 2012 për minierën Mirash 275.84 mg/m2) dhe në vitin 2006 në minierën e Bardhit (225 mg/m2). Në vitin 2011 vlerat kanë qenë pak mbi kufirin e vlerave të rekomanduara.
10. Ujërat sipërfaqësore në miniera karakterizohen si ujra me mineralizim të lartë me përmbajtje të sulfateve që lidhen me tretjen e gipsit apo me mineralizimet sulfate që lindin nga oksidimi i piritit. Parametrat e fituar nga përpunimi i rezultateve të monitorimeve mund të konsiderohen të përshtatshme për cilësinë e ujit të lumit dhe të pa ndikuar nga aktiviteti minerar. Por lëshimi i sasive të larta të substancave toksike në një kohë të shkurtër mund të ketë ndikim në tërë sistemin ekologjik të lumenjëve.Së fundi, ujërat nëntokësorë kanë më shumë mundësi të jenë kontaminuar nga aktiviteti minerar apo nga termocentralet.
11. Një nga problemet komplekse për mjedisin është edhe fenomeni i vetëndezjes së linjitit që vazhdimisht i shoqëron minierat e linjitit. Si rezultat i kësaj vetëndezjeje, përveç destabilizimit të procesit teknologjik të shfrytëzimit të qymyreve, kemi një ndotje të konsiderueshme të ajrit të shoqëruar me një volum të madh të gazrave djegëse dhe tymit, si dhe emetim i një energjie termike në atmosferë, që mund të shoqerohet me ndryshime të vogla të mikroklimës.
KARAKTERISTIKAT FIZIKO-KIMIKE TË QYMYREVE TË BASENIT TË KOSOVËS DHE NDIKIMI I TYRE NË MJEDIS
Disertacion – Halime HAJRA 194
LITERATURA
1. Bro.C, (2003) “VNM dhe Plani i Veprimit në mjedis”, Kosovë.