Size: 40.5 MB

UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES

Fakulteti i Gjeologjise dhe i Minierave

Shkolla e Doktoratures“Gjeoshkencat, Burimet Natyrore dhe Mjedisi”

Disertacion Doktorature

LUNDRIMI AUTOMATIK

NE NJE AMBIENTVIRTUAL GJEOLOGJIK 3D

Udheheqes Shkencor: Doktoranti:Prof. Dr. RESMI KAMBERAJ OLTION FOCIROProf.As. Dr. BARDHYL MUCEKU

TIRANE, 2015

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS

FAKULTETI I GJEOLOGJISË DHE I MINIERAVE

DOKTORATA “GJEOSHKENCAT, BURIMET NATYRORE DHE MJEDISI”

LUNDRIMI AUTOMATIK NË NJË AMBINENT VIRTUAL GJEOLOGJIK 3D

(për marrjen e gradës shkencore “Doktor”)

Doktoranti: Mr.sc Oltion FOCIRO

Mbrojtur më datë 23 Korrik, 2015 para Jurisë së përbërë nga:

1. Prof.Dr. Thoma KORINI Kryetar 2. Prof.Dr. Artan TASHKO Anëtar (Oponent) 3. Prof.Dr. Ilir ALLIU Anëtar 4. Prof.Dr. Aleksandër XHUVANI Anëtar 5. Prof. As. Dr. Elida KAJO Anëtar (Oponent)

Tiranë, 2015

Dedikuar

Adeas

Falenderime

Ky dizertacion filloi duke u bazuar tek deshira ime per te vazhduar punen qekisha nisur ne kuader te diplomes Master Shkencor ne Universitetin e Udines,Itali. Duke u bazuar tek ky fakt mendova te vazhdoj kerkimin shkencor ne tenjejten fushe por duke e aplikuar ne Gjeologji. Keshtu lindi tema e diplomes

“Lundrimi Automatik ne nje Ambient Virtual Gjeologjik 3D”.Ne radhe te pare dua te falenderoj Prof. Dr. Resmi Kamberaj dhe Prof. As.Dr. Bardhyl Muceku te cilet me mbeshteten ne idene time dhe gjate gjithe

disertacionit me bene sygjerimet dhe verejtjet e duhura te cilat sherbyen per tearritur ne perfundimin e punes.

Po ashtu dua te falenderoj Departamentin e “Gjeologjise se Zbatuar, Mjedisitdhe Gjeoinformatikes” per sygjerimet dhe vrejtjet qe me kane bere ne kuaderte permiresimit te ketij disertacioni, dhe po ashtu dua te falenderoj disa ngastudentet e po ketij departamenti per gatishmerine e ofruar per te kryer testet

e sistemit.Si perfundim dua te falenderoj familjen time per te gjithe mbeshtetjen dhe

ndihmen qe me kane dhene gjate gjithe procesit te doktorates.

Automatic navigation in a 3D geological virtualenvironment

Oltion Fociro

Universiteti Politeknik i Tiranë[email protected]

Abstract

Geological data typically characterized by three dimensionality, multi-z, and multi-level [B. 25]. Thesethree essential features, although not necessarily coexistent, constitute strong point of geologicalprocessing. They should actually be the result of the full integration of the various components thatdetermine spatial geological structures. Visualization of geological mapping is the clearest exampleof cohabitation these three components: ideal and powerful synthesis of geological knowledge in agiven area, but at the same time, tinkering tool for dissemination of data used for the determinationof those knowledge. In recent years, although 3D modeling of geological environments has made noless steps forward, the main problem remains the consultation as effectively as possible of these withthe aim of obtaining a much greater quantity and more accurate information. One of the instrumentsfor achieving this goal is a virtual camera, whose optimal control brings efficient navigation insideGeological 3D virtual environment.

Keywords3D automatic navigation, 3D geological models, 3D navigation, 3D geological environment

loader, Pixel shader, Vertex shader, Programming, Server-Client architecture

Pasqyra e Lendes

Lista e Figurave xiii

Lista e Tabelave xv

1 Hyrje 1

2 Historia e modelimeve gjeologjike 3D dhe lundrimi ne to 52.1 Hyrje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62.2 Modelimi gjeologjik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

2.2.1 Perberesit e modelimit gjeologjik . . . . . . . . . . . . 82.3 Modelimi tredimensional gjeologjik . . . . . . . . . . . . . . . 10

2.3.1 Teknologjia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112.3.2 Grafika 3D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112.3.3 Bazat e te dhenave gjeologjike . . . . . . . . . . . . . . 13

2.4 Lundrimi ne ambientet gjeologjike 3D . . . . . . . . . . . . . . 182.4.1 Sistemet interaktive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202.4.2 Sistemet reaktive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.4.3 Sistemet e pergjithshem . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.4.4 Menaxhimi i “okluzioneve” . . . . . . . . . . . . . . . . 30

2.5 Shprehshmeria e sistemeve te lundrimit . . . . . . . . . . . . . 322.5.1 Lloji dhe natyra e vetive . . . . . . . . . . . . . . . . . 322.5.2 Niveli i abstraksionit te modelit gjeologjik 3D . . . . . 332.5.3 Pershtatshmeria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3 Problematika dhe zgjidhja e propozuar 353.1 Problematika e pergjithshme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363.2 Problematika e lundrimit automatik . . . . . . . . . . . . . . . 39

3.2.1 Parametrat e telekameres . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.2.2 Problemi i “okluzionit” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

3.3 Problematika e menaxhimit te bazes se te dhenave . . . . . . . 423.3.1 Sistemet e menaxhimit te bazave te te dhenave . . . . 43

ix

x PASQYRA E LENDES

3.3.2 Sistemet “Server-Client” . . . . . . . . . . . . . . . . . 443.4 Idea e pergjithshme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453.5 Nderfaqa grafike “GUI” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483.6 Sistemi i menaxhimit te te dhenave . . . . . . . . . . . . . . . 493.7 Pozicionimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

3.7.1 Gjenerimi i pozicioneve . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513.7.2 Vleresimi i pozicioneve . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523.7.3 Identifikimi i pozicionit me te mire . . . . . . . . . . . 57

3.8 Orientimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583.8.1 Llogaritja e qendres se mases . . . . . . . . . . . . . . 58

3.9 Perfundime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4 Metodologjia dhe instrumentat e perdorur 614.1 Metodologjia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

4.1.1 Analiza dhe projektimi i orientuar nga objektet . . . . 624.2 Ambienti dhe gjuha e programimit . . . . . . . . . . . . . . . 63

4.2.1 Ambienti i programimit . . . . . . . . . . . . . . . . . 634.2.2 Gjuha e programimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

4.3 Sistemi i menaxhimit te te dhenave . . . . . . . . . . . . . . . 654.3.1 Microsoft SQL Server Compact Edition . . . . . . . . . 664.3.2 “MySQL” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

4.4 “Librarite” e perdorura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674.5 Skema “UML” e projektimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

5 Implementimi i zgjidhjes se propozuar 735.1 Nderfaqa grafike “GUI” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

5.1.1 Moduli “LoadScene” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765.1.2 Moduli “ServerFrame” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775.1.3 Moduli “LoadData” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 785.1.4 Moduli “SearchFrame” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 795.1.5 Moduli “PropertiesFrame” . . . . . . . . . . . . . . . . 80

5.2 Nderveprimi me bazen e te dhenave . . . . . . . . . . . . . . . 815.2.1 Implementimi i bazave te te dhenave lokale . . . . . . . 825.2.2 Implementimi i bazave te te dhenave globale . . . . . . 84

5.3 Kontrolli automatik i telekameres . . . . . . . . . . . . . . . . 855.3.1 Struktura e te dhenave . . . . . . . . . . . . . . . . . . 865.3.2 Metodat e kontrollit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875.3.3 Metoda per pozicionimin . . . . . . . . . . . . . . . . . 885.3.4 Metoda per orientimin . . . . . . . . . . . . . . . . . . 915.3.5 Implementimi final i algoritmit . . . . . . . . . . . . . 91

PASQYRA E LENDES xi

6 Testet dhe vleresimet e sistemit 956.1 Modeli i perdorur per testimet . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

6.1.1 Ndertimi gjeologjik i vendburimit te Tucit Lindor . . . 966.1.2 Perberja minerale e trupave xeherore . . . . . . . . . . 986.1.3 Ndertimi i bazes se te dhenave te vendburimit . . . . . 99

6.2 Metodologjia e testimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1006.2.1 Faza e pare e testimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1026.2.2 Faza e dyte e testimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1036.2.3 Faza e trete e testimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

6.3 Rezultatet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1066.3.1 Rezultatet ne fazen e pare . . . . . . . . . . . . . . . . 1076.3.2 Rezultatet ne fazen e dyte . . . . . . . . . . . . . . . . 1086.3.3 Rezultatet ne fazen e trete . . . . . . . . . . . . . . . . 110

6.4 Performanca e sistemit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1126.4.1 Komente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

6.5 Perfundime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

7 Perfundime dhe rekomandime 1197.1 Rezultatet e arritura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1207.2 Rekomandime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

A Fjalorth 123

B Klasat e sistemit 1292.1 Klasat e sistemit te implementuara . . . . . . . . . . . . . . . 1292.2 Klasat e librarise “OGRE” te implementuara . . . . . . . . . . 1722.3 Klasat e strukturave te implementuara . . . . . . . . . . . . . 173

Bibliografia 201

Sitografia 207

xii PASQYRA E LENDES

Lista e Figurave

2.1 Shembuj “Voxels” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72.2 Simulimi i rrjedhjes se ujerave nentokesore ne nje akuifer . . . 92.3 Parametrat e nje telekamere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122.4 “Mesh”-i i nje objekti 3D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132.5 Arkitektura “GOCAD” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162.6 Sistem menaxhimi te dhenash . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182.7 Shembuj te lundrimit me “Multi-Touch” . . . . . . . . . . . . 212.8 Lundrimi automatik ne nje ambient nenujor . . . . . . . . . . 222.9 Interpretimi ne nje ambient imersiv . . . . . . . . . . . . . . . 242.10 Lundrimi ne nje simulator sizmik . . . . . . . . . . . . . . . . 262.11 Ilustrimi i nje nderprerje ne nje galeri virtuale . . . . . . . . . 27

3.1 Lundrimi ne vete te pare dhe ne vete te trete . . . . . . . . . . 373.2 Parametrat e telekameres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403.3 Model i telekameres bazuar ne kendet e Eulerit . . . . . . . . 403.4 Shembull hapsirash te “okluduara” . . . . . . . . . . . . . . . 413.5 Shembulli i levizjes te kameres . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423.6 Moduli kryesor i nderfaqes grafike . . . . . . . . . . . . . . . . 493.7 Moduli “GUI” i nderveprimit me “DBMS” . . . . . . . . . . . 493.8 Krijimi i vektoreve te spostimit . . . . . . . . . . . . . . . . . 513.9 Shembull per llogaritjen e faktorit te shikueshmerise . . . . . . 553.10 Shembulli i dyte per llogaritjen e faktorit te shikueshmerise . . 56

4.1 Nderfaqa grafike “Visual Studio” . . . . . . . . . . . . . . . . 644.2 Skema “UML” e projektimit te bllokut paresor . . . . . . . . . 694.3 Skema “UML” e projektimit te optimizimit te librarive “OGRE” 704.4 Skema “UML” e projektimit te bllokut te strukturave mbeshtetese 71

5.1 Nderfaqa grafike e modulit kryesor . . . . . . . . . . . . . . . 775.2 Nderfaqa grafike e ngarkimit te modeleve gjeologjike 3D . . . 785.3 Nderfaqa grafike e ngarkimit te te dhenave ne nje “Server” . . 79

xiii

xiv LISTA E FIGURAVE

5.4 Nderfaqa grafike e ngarkimit te te dhenave ne formatet “Excel”dhe “CSV” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

5.5 Nderfaqa grafike e nderveprimit te bazave te te dhenave . . . . 815.6 Nderfaqa grafike e vetive te telekameres . . . . . . . . . . . . . 82

6.1 Prerje terthore e vendburimit “Tuc” . . . . . . . . . . . . . . . 976.2 Tabelat e te dhenave te perdorura per testimin e sistemit . . . 1016.3 Modelet e perdorura per fazen e dyte te testit . . . . . . . . . 1036.4 Shpimet ne modelin e perdorur per testimet . . . . . . . . . . 1056.5 Grafiket e rezultateve te testimit . . . . . . . . . . . . . . . . 1146.6 Harta gjeologjike e rajonit “Munelle - Qafe Bari - Tuc” . . . . 115

Lista e Tabelave

5.1 Klasat perberese te nderfaqes grafike “GUI” . . . . . . . . . . 765.2 Metodat perberese per krijimin e bazes se te dhenave lokale . . 835.3 Metodat perberese per nderveprimin me bazen e te dhenave . 855.4 Struktura e te dhenave te kontrollit automatik te telekameres . 865.5 Metodat e kontrollit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875.6 Metoda e implementuara per pozicionimin . . . . . . . . . . . 895.7 Metoda e implementuara per orientimin e telekameres . . . . . 915.8 Pseudokodi i plote i algoritmit . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

6.1 Vetite e telekameres per testin . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1066.2 Rezultatet e testeve te portabilitetit . . . . . . . . . . . . . . . 1076.3 Rezultatet e testeve te perdorshmerise . . . . . . . . . . . . . 1086.4 Rezultatet e ngarkimit te modeleve . . . . . . . . . . . . . . . 1086.5 Rezultatet e testeve te ngarkimit te te dhenave lokale . . . . . 1096.6 Rezultatet e testeve te ngarkimit te te dhenave “Server-Client” 1096.7 Rezultatet e seleksionimit te objekteve gjeologjik 3D . . . . . 1106.8 Rezultatet e testeve te lundrimit automatik . . . . . . . . . . 1116.9 Atributet e entitetit Assay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1166.10 Atributet e entitetit Collar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1176.11 Atributet e entitetit Ore Body Cu . . . . . . . . . . . . . . . . 1176.12 Atributet e entitetit Survay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

xv

xvi LISTA E TABELAVE

Kapitulli 1

Hyrje

Te dhenat gjeologjike karakterizohen ne menyre tipike nga tredimension-aliteti, multi-z, dhe multi-shkalla [B. 25]. Keto tre karakteristika thelbesore,edhe pse jo domosdoshmerisht bashkekzistuese, perbejne pika te forta teperpunimit gjeologjik. Ato ne fakt duhet te jene rezultati i integrimit te plotete komponenteve te ndryshem hapesinor qe percaktojne strukturat gjeologjike.

Megjithate, ne te njejten kohe, keto karakteristika mund te jene dhe njedobesi ne perpunimin normal gjeologjik, sepse shume nga mjetet me te njohuradhe qe perdoren ne ditet e sotme per perfaqesimin e modeleve dhe analizimine tyre, mund te trajtojne vetem nje pjese te dimensionit te trete (tipike e tedhenave gjeologjike) duke rezultuar “de facto” ne humbje te informacionit.

Vizualizimi i hartes gjeologjike eshte shembulli me i qarte i bashkejeteses seketyre dy komponenteve: sinteze ideale dhe e fuqishme e njohurive gjeologjikene nje zone te caktuar, por ne te njejten kohe, instrument i kufizuar perperhapjen e te dhenave te perdorura per percaktimin e atyre dijeve.

Vitet e fundit edhe pse modelimi i ambienteve gjeologjik 3D ka bere jo pakhapa perpara, problemi kryesor mbetet konsultimi ne menyre sa me efikasei ketyre me qellim marrjen e nje sasie sa me te madhe dhe sa me te sakteinformacioni. Nje nga instrumentet per arritjen e ketij qellimi eshte telekam-era virtuale, kontrolli optimal i te ciles sjell lundrimin efikas ne brendesi teambientit virtual gjeologjik 3D.

Kontrolli i telekameres virtuale eshte nje veprimtari themelore ne pothuajsete gjitha mjediset tre-dimensionale virtuale dhe gjithashtu ne ato gjeologjike3D. Vendosja, orientimi dhe levizja e telekameres ndikon drejtperdrejte nefamiljarizimin e perdoruesve me mjedisin virtual, duke percaktuar se cilatobjekte ju do te shihni ne skenen virtuale, dhe perceptimin e marredhenievehapesinore midis tyre. Per shembull, ne nje ambient virtual gjeologjik njelevizje apo pozicionim jo optimal i telekameres mund te ndikoje ne marrjen enje informacioni te gabuar nga modeli gjeologjik 3D (p.sh., per shkak se disa

1

2 Hyrje

nga shtresat gjeologjike nuk jane te dukshme).Ne pjesen me te madhe te aplikacioneve, kontrolli i telekameres kryhet

ne menyre manuale, por kjo mund te shkaktoje probleme per perdoruesit joekspert apo ta beje kontrollin shume te veshtire. Nje nga arsyet e ketyre prob-lemeve eshte fakti se perdoruesit nuk kane njohuri mbi ambientin virtual dukesjelle veshtiresi ne marrjen e informacionit gjeologjik. Lind ne kete menyrenevoja e automatizimit te pozicionimit dhe i levizjes se telekameres virtuale.Shumica e algoritmeve qe perdoren aktualisht per te menaxhuar levizjen e njetelekamere virtuale bazohen ne teknikat e “Path Planning” dhe algoritme qerrjedhin nga robotika per ndjekjen e objekteve 3D. Keto qasje, megjithate,perballen me veshtiresi kur duhet te marren parasysh disa elemente ne skene(p.sh., vrojtimi i vecorive gjeologjike i disa shtresave), ose kur kerkohen vetikomplekse te cilat telekamera duhet ti respektoje (p.sh., vizualizimi i disaobjekteve gjate gjithe levizjes se telekameres).

Persa i perket gjenerimit te telekamerave statike, jane propozuar ne lit-eraturen disa algoritme (p.sh., [B. 6]) ne gjendje te llogarisin pozicionin dheorientimin e nje telekamere virtuale ne menyre qe imazhi i shfaqur nga telekam-era vete, ploteson nje grup kufizimesh te tipit fotografik (p.sh., madhesia,pozicioni dhe kendi i objekteve ne skene). Problemi i zgjidhur nga keto algo-ritme ne literature quhet “Virtual Camera Composition (VCC)”.

Ne kete disertacion eshte paraqitur permbledhja e metodikave egzistuese,zgjidhja e propozuar, implementimi i saj si dhe testet e kryera. Po ashtune kete dokument do te flitet per metodikat e perdorura per modelimin eambienteve virtuale gjeologjike dhe sidomos te lundrimit ne to, duke perdorurkontrollin automatik te telekameres virtuale. Kjo e fundit duhet te jete negjendje:

• te veproje ne kohe reale, domethene ndersa perdoruesi ndervepron meskenen;

• gjate levizjes te plotesoje nje liste kufizimesh ne lidhje me mbajtjen negjendje te dukshme te disa prej objekteve te rendesishme te skenes (p.sh.,nje blok me perqindje te larte nafte);

Dizertacioni eshte ndare ne shtate kapituj. Ne kapitullin 2 kryhet njepermbledhje dhe nje studim i detajuar, bazuar ne literature, mbi modelimingjeologjik 3D si dhe menyren e marrjes se informacionit nga keto modele. Poashtu ne kete kapitull do te detajohen te gjitha teknikat e hasura ne literaturedhe ne sisteme kompjuterike egzistuese mbi menyren e marjes se informacionitnga modelet gjeologjike 3D duke i lidhur keto me lundrimin automatik neambientet gjeologjike 3D. Nje pjese e rendesishme ne kete kapitull eshte edhe

3

evidentimi i problemeve te mundshem ne marjen e informacionit nga modeletgjeologjike 3D. Ne kapitullin 3 pershkruhet nje zgjidhje alternative e propozuarnga autori mbi problematikat e hasura ne kapitullin e dyte. Ne kete kapitullshpjegohet ne menyre te detajuar edhe menyra e konceptimit te zgjidhjesalternative. Ne kapitullin 4 kryhet nje analize mbi instrumentat ne dispozicionsot, per te implementuar zgjidhjen e propozuar ne kapitullin 3. Po ashtune kete kapitull shpjegohen ne menyre te detajuar edhe arsyet e zgjedhjesse instrumentave te cilet jane perdorur per implemntimin. Ne kapitullin 5shpjegohet i gjithe implementimi i zgjidhjes se propozuar ne kapitullin 3. Nekete kapitull shpjegohen ne menyre te detajuar te gjitha pjeset e sistemit teimplementuar si psh. “GUI (Graphical User Inteface)”. Ndersa ne kapitullin 6paraqiten te gjitha testet e kryera ne sistem, metodologjia e perdorur perti kryer ato si dhe rezultatet e marra. Bazuar ne keto teste behet edhe njevleresim per sistemin. Kurse persa i perket kapitullit 7, i cili eshte edhe kapitullii fundit, ne te paraqiten perfundimet e ketij disertacioni si dhe zhvillimet emundshme qe mund te kete sistemi i implementuar.

4 Hyrje

Kapitulli 2

Historia e modelimevegjeologjike 3D dhe lundrimi neto

Ne vitet ’70 modelimi gjeologjik, ne pergjithesi, konsistonte ne teknikaautomatike hartografike 2D, te tilla si konturimi, te implementuara ne instruk-sione “Fortran” qe komunikonin direkt me nje ploter. Me daljen ne treg tenjesive “Workstation”, te cilat kane aftesi te perpunojne objekte virtuale 3D,rreth viteve ’80 u zhvillua nje brez i ri i programeve kompjuterike per gjeo-modelimin. Keto programe ishin te pajisur me nje nderfaqe grafike modeste ecila u permirsua gjate viteve ’90.

Ne koherat moderne aktuale pati nje rritje te nevojes per informacion edhene fushen e gjeologjise. Per kete arsye u be gjithmone e me e nevojshmeperdorimi i instrumentave teknologjike, si p.sh. modelimi 3D virtual. Porcdo te thote modelim gjeologjik? Modelimi gjeologjik ose gjeomodelimi eshtenje shkence e aplikuar e cila krijon perfaqesime kompjuterike te pjeseve tecaktuara te kores se tokes bazuar ne vezhgime gjeofizike dhe gjeologjike tekryera ne siperfaqe dhe ne thellesi te kores se tokes [B. 40]. Pra me fjale te tjeramodelimi gjeologjik eshte interpolimi i te dhenave gjeologjike te nentokes, sipasproblemit te kerkuar. P.sh. modelimi i nje vendburimi nafte eshte interpolimii te dhenave te marra nga analizat e kryera ne shpimet nentokesore.

Nga ana tjeter me zhvillimin e teknikave dhe programeve kompjuterikene dispozicion te modelimit gjeologjik ka lindur nevoja per zhvillimin e in-strumetave me te hollesishem per marrjen e informacionit nga keto modele.Nje nga menyrat e marrjes se informacionit nga modelet gjeolgjike 3D eshteedhe menyra se si lundrohen keto modele. Ne kete kapitull do te trajtohenteknikat e deritanishme te zhvilluara nga programet kompjuterike ne dobite modelimit gjeologjik te cilat jane te lidhura ngushte edhe me teknikat e

5

6 Historia e modelimeve gjeologjike 3D dhe lundrimi ne to

lundrimit ne modelet gjeologjike 3D. Per me teper do te trajtohen ne menyrete detajuar teknikat me te njohura te lundrimit ne modelet gjeologjike 3D.

2.1 Hyrje

Modelimi tre dimensional i trupave gjeologjike eshte nje vecori e rendesishmee gjeoshkencave dhe nje nga instrumentat teknologjike kyc per ndertimin eminierave dixhitale. Ne vitet e fundit, me rritjen e kerkeses per simulimine informacionit gjeologjik 3D ne miniera, gjeologji dhe ne fushen e mjedisit,zhvillimi i modelimit dhe vizualizimit 3D te gjeoshkencave eshte shume ishpejte [B. 8]. Por me zhvillimin e paraqitjes se modeleve gjeologjike ne 3D kaevoluar edhe instrumentacioni i cili sherben per kete proces. Ne perqindjen mete madhe keto instrumenta jane metodat klasike te modelimit gjeologjik te cilatimplementohen nga programet kompjuterike. Por nese ne fushen e modelimitgjeologjik keta instrumenta jane ne pergjithesi te kompletuar, probleme lindinkur behet fjale per marrjen e informacionit nga keto modele. Duke qene semodelet gjeologjike 3D perfaqesohen nga objekte (“Shape”) 3D, marrja e njeinformacioni sa me te detajuar dhe te sakte shpesh here varet nga menyra elundrimit ne ambientin 3D. Kjo perforcohet sidomos ne situaten kur personii cili kerkon te mari informacion nga modeli gjeologjik 3D nuk ka njohurite thella mbi modelin gjeologjik 3D ose ka vetem njohuri te pergjithshmegjeologjike. Ne keto kondita nje rol themelor merr menyra e lundrimit dheinstrumentat qe vene ne dispozicion programet e ndryshem kompjuterik perkete qellim. Nje nga menyrat me te njohura deri me sot, per te perfituar njesasi sa me te madhe informacioni por edhe te sakte, eshte ajo e lundrimitautomatik ne ambientet virtuale gjeologjike 3D.

2.2 Modelimi gjeologjik

Modelimi gjeologjik perdoret zakonisht per menaxhimin e burimeve naty-rore, hazard-it natyror si dhe vleresimin sasior te pro?eseve gjeologjike. Zba-timet kryesore te modelimeve gjeologjike jane ne fushen e naftes dhe te gazit,akuifereve nentokesore dhe vendburimeve te mineraleve te dobishem. Pershembull ne industrine e naftes dhe te gazit, modelet gjeologjike perdoren si“Input” (te dhena baze) ne programet kompjuterike te simulimit te rezervuaritper te bere te mundur parashikimin e sjelljes se shkembinjve ne kushte tendryshme te shfrytezimit te hidrokarbureve.

Nje rezervuar nafte mund te zhvillohet dhe shfrytezohet vetem nje here dhegabimet mund te jene tragjike dhe te kushtueshme nese dicka shkon jo ashtu

2.2 Modelimi gjeologjik 7

sic duhet. Per kete arsye duke perdorur modelimin gjeologjik dhe simulatoret erezervuareve hidrokarbur, inxhinieret jane ne gjendje te identifikojne menyrenme efikase, ekonomike dhe te sigurt per shfrytezimin e hidrokarbureve.

Modelimi gjeologjik eshte nje nenfushe relativisht e re e gjeologjise dheintegron disiplina te ndryshme te gjeologjise si p.sh. gjeologjia strukturore,sedimentologjia, stratigrafia, paleoklimatologjia, hidrogjeologjia, diagjenezaetj.

Ne dy dimensione nje formacion ose njesi gjeologjike perfaqesohet nga njepoligon, i cili mund te kufizohet nga shtrirja ose kufiri i tij gjeologjik, ngashkeputje tektonike, diskordanca etj. Ne modelet gjeologjike 3D nje njesigjeologjike kufizohet nga nje siperfaqe e cila perbehet nga nje numer i caktuarelementesh te fundem tre ose katerkendore. Kjo siperfaqe e ndare ne elementete fundem trekendore perfaqeson ekuivalentin e poligonit ne modelimin gje-ologjik 2D. Per qellimin e modelimit te vetive ose te dinamikes se fluideve ketovellime mund te ndahen me tej ne nje matrice qelizash, shpesh te referuarane literature si “Voxels” (elemente volumetrike) [B. 17]. Keto rrjeta 3D janeekuivalente me rrjetat 2D te perdorura per te shprehur vetite e nje siperfaqejete vetme. Ne figuren 2.1 jane paraqitur disa “Voxels” ku ne te paren( 2.1(a))paraqitet nje seri “Voxels” dhe evidentohet nje prej tyre, ne te dyten( 2.1(b))dhe ne te treten( 2.1(c)) paraqitet nje model 3D i perbere nga nje mori “Vox-els”.

(a) (b) (c)

Figura 2.1: Nje seri shembujsh te “Voxels” [B. 17].

Modelimi gjeologjik eshte i perbere nga nje sere komponentesh te cilet janepjese integrale e ketij te fundit. Ne pergjithesi modelimi gjeologjik zhvillohetsipas hapave te meposhtem:

1. Analiza paraprake e ndertimit gjeologjik ne zonen e studimit.


2. Interpretimi i te dhenave dhe vrojtimeve ne dispozicion si nje bashkesipikash ose si vija poligoniale.

3. Ndertimi i nje modeli strukturor duke percaktuar kufijte kryesore tenjesise gjeologjike (horizont, diskordance, intruzion, shkeputje tektonike).

4. Perkufizimi i nje rrjeti tredimensional i cili duhet te respektoje modelinstrukturor, te lejoje paraqitjen vellimore te heterogjenitetit dhe te zgjidheekuacionet diferenciale te pjeseshme, qe kontrollojne proceset fizikenentokesore (p.sh. perhapja e valeve sizmike ose levizja e fluideve ne njemjedis poroz).

2.2.1 Perberesit e modelimit gjeologjik

Kuadri strukturor

Kuadri strukturor perfshin pozicionet hapesinore te kufijve kryesore teformacioneve, duke perfshire dhe efektet e shkeputjeve tektonike, rrudhosjevedhe erozionit (mosperputhjet). Njesite kryesore stratigrafike ndahen me tej neshtresa qelizash me gjeometri te ndryshme ne funksion te siperfaqes kufizuese(paralel me tavanin, paralel me dyshemene, e lakuar). Dimensionet maksimalete qelizave jane te percaktuara nga madhesite minimale te karakteristikaveqe duhet te zgjidhen (psh. Ne nje harte dixhitale te nje qyteti, vendndodhjae nje parku mund te zgjidhet ne menyre te pershtatshme nga nje “Pixel” imadh i gjelber, por per te percaktuar vendndodhjen e fushes se basketbollitapo futbollit, duhet te perdoren “Pixel” shume me te vegjel dhe per rrjedhojerezolucion me i larte).

Lloji i shkembit

Cdo qelize ne model i korrespondon nje lloj i caktuar shkembi. Ne njemjedis bregor, keto mund te jene: rera kokerrmedha ne pjesen e bregut meenergji te larte, rera kokerrmesme dhe kokerrimeta ne pjesen me energji tendermjetme dhe silt (pluhur) dhe argjil ne pjesen me te thelle ku energjia eshteme e ulet. Shperndarja e ketyre llojeve shkembore brenda modelit percaktohetme metoda te ndryshme, si poligonet e kufijve te hartave, harta probabilitaree llojit te shkembit, ose metoda statistikore bazuar ne nje sasi te madhe tedhenash.

Cilesia e rezervuarit

Ne pergjithesi cilesia e rezervuarit shprehet me ane te porozitetit dhepershkueshmerise por mund te perfshije edhe percaktimin e permbajtjes se

2.2 Modelimi gjeologjik 9

argjiles, cimentimin, dhe faktore te tjere qe ndikojne ne fluid-mbajtjen dhefluid-dhenien e shkembinjve. Per te populluar qelizat ku kemi mungese tedhenash me vlera te porozitetit dhe pershkueshmerise shpesh perdoren teknikagjeostatistikore. Ketyre qelizave iu jepen vlera karakteristike te parametravene funksion te llojit te shkembit.

Ngopja me fluid

Shumica e shkembinjve nen nivelin e ujrave nentokesore jane ne gjendje tengopur me uje. Ne ndonje rast, ne kushte te caktuara, disa prej hapesiraveporoze ne shkemb jane te zena nga nafta ose gazi. Ne industrine e energjetikes,nafta dhe gazi natyror jane fluidet qe modelohen me shpesh. Metodat epreferuara per llogaritjen e ngopjes me hidrokarbure ne nje model gjeologjikperfshin nje vleresim te madhesise se diametrit te poreve, densitetit te lengjeve,dhe lartesine e qelizes mbi kontaktin me uje, duke qene se keta faktore ushtrojnendikimin me te forte mbi veprimin kapilar, qe kontrollon ngopjen me fluide.Ne figuren 2.2 eshte paraqitur nje rrjet 3D me element te fundem, i perdorurne “MODFLOW” per simulimin e rrjedhjes se ujerave nentokesore ne njeakuifer [S. 5, S. 6].

Figura 2.2: Nje rrjet 3D me diferenca te fundme, e perdorur ne MODFLOW per simulimine rrjedhjes se ujerave nentokesore ne nje akuifer [S. 5].

Gjeostatistika

Nje pjese e rendesishme e modelimit gjeologjik eshte e lidhur me gjeo-statistiken. Ne menyre qe te perfaqesohen sa me mire te dhenat e vezhguara,shpesh ne rrjete jo te rregullta, ne duhet te perdorim teknika te caktuara


interpolimi. Teknika me e perdorur eshte ajo e Kriging-ut e cila perdor korrela-cion hapesinor midis te dhenave dhe synon te ndertoje interpolimin nepermjetgjysme-variogramave. Simulimi gjeostatistikor perdoret shume shpesh perte riprodhuar ne menyre me realiste ndryshueshmerine hapesinore dhe perte ndihmuar ne vleresimin e pasigurise hapesinore midis te dhenave. Kysimulim bazohet ne variograma, imazhe te trajnimit ose objekte parametrikegjeologjike.

Depozitimet minerare

Gjeologet qe punojne ne fushen e zbulimit dhe shfrytezimit te mineralevete dobishme perdorin modelimet gjeologjike per te percaktuar gjeometrinedhe vendndodhjen e depozitimeve minerare. Modelet gjeologjike ndihmoje nepercaktimin e vellimit dhe perqendrimit te mineraleve per te bere te mundurvleresimin ekonomik te mineralizimit. Depozitimet minerare qe konsiderohente jene ekonomike mund te zhvillohen dhe te kalojne ne nje miniere.

2.3 Modelimi tredimensional gjeologjik

Si ne cdo fushe te jetes njerezore vitet e fundit teknologjia kompjuterikeka influencuar jo pak edhe modelimin gjeologjik. Me ardhjen e kalkulatorevete pare u rrit ndjeshem aftesia e perpunimit statistikor dhe matematikor nendihme te modelimit gjeologjik. Por nese deri ne vitet ’80 perpunuesi i tedhenave gjeologjike duhet te kishte njohuri te thella te teknologjive informatikeper ti perdorur ato, me ardhjen e viteve ’90 instrumentat ne ndihme temodelimit gjeologjik u bene gjithnje e me te perdorshem. Kjo fale nderfaqevegrafike “GUI” te cilat mundesonin nje ndermjetesim midis perdoruesit dheintrumentit teknologjik. Ne kete situate perdoruesi nuk nevojitej te kishtenjohuri informatike por vetem manualin e perdoruesit te instrumentit.

Ne ditet e sotme ekzistojne nje sere instrumetash te implementuar ngaprogramet kompjuterike te cilet jane ne gjendje te perpunojne te gjitha tedhenat gjeologjike te perftuara nga hapat e pershkruar ne paragrafin 2.2, nemenyre qe te japin nje model gjeologjik 3D i cili i perafrohet sa me shumerealitetit. Keta instrumenta jane te domosdoshem ne shume fusha aplikimi tegjeologjise ku mund te vecojme ate te burimeve hidrokarbure dhe minerare.Keto te fundit jane edhe investitoret direkt ose indirekt te zhvillimit te ketyreinstrumentave. P.sh. kompania “Shell”, e cila operon ne tregun hidrokarbur,ka shpenzuar ne vitin 2012 nje shume prej rreth 20 million dollaresh Amerikanne zhvillimin e programeve kompjuterike per modelimin gjeologjik 3D si dheper lundrimin e tyre [S. 24]. Nje tjeter investitor ne shuma te medha ne

2.3 Modelimi tredimensional gjeologjik 11

zhvillimin e instrumentave te programeve kompjuterike eshte edhe SherbimiGjeologjik Britanik (BGS) i cili ka prodhuar tashme edhe nje program tequajtur “GB3D” [S. 8].

2.3.1 Teknologjia

Gjeomodelimi dhe “CAD”-i (shih fjalorth A) kane te perbashket nje seriinstrumentash tekonologjike. Programet kompjuterike jane implementuarne pergjithesi me ane te projektimit dhe realizimit “Object Oriented” dukeperdorur gjithashtu gjuhe progrmimi te se njejtes familje si C++, Java ose C#.Arsyeja e perdorimit te ketyre teknologjive eshte se keto gjuhe programimijane shume te pershtatshme per implementimin e nderfaqeve grafike “GUI”si dhe per pershtatshmerine e tyre me sistemet operative sot ne qarkullim sip.sh. Windows, Linux, Solaris etj.

Nderfaqet grafike “GUI” ne pergjithesi konsistojne ne nje ose shume dritaredy ose tre dimensionale te cilat vizualizojne te dhenat hapsinore, interpretimete ketyre te fundit dhe rezultatin e modelit. Keto vizualizime bazohen tekpjeset “Hardware” te cilet ofrojne grafiken e kalkulatorit si p.sh. karta grafikeose periferike grafike te vecanta. Nderveprimet e perdoruesit me “GUI”-nbehen te mundura me ane te tastires dhe “Mouse”-it ose pajisje pikesimi 3Dedhe pse kohet e fundit nje nga risite e lundrimit ne ambientet gjeologjike 3Dduket te jete teknika e ambienteve imersive ose “Cave”. Per kete te fundit dote flitet me ne hollesi ne paragrafin 2.4.1.

2.3.2 Grafika 3D

Grafika 3D eshte nje proces e cila krijon imazhe dixhitale duke u nisur ngaperfaqesimi i te dhenave gjeometrike 3D. Duke qene se te dhenat gjeologjike janene pergjithesi ne tre dimensione atehere grafika 3D eshte shume e pershtateshmeper te perfaqesuar modelet gjeologjike. Per kete arsye do te ishin te nevojshemtre hapa kryesore per te perfaqesuar nje model gjeologjik ne nje model 3Dvirtual gjeologjik:

1. Modelimi: krijimi i objekteve qe duhet te vizualizohen. Kjo bazohetne te dhenat gjeologjike dhe interpretimin e tyre si p.sh. interpolimii te dhenave te perftuara nga analiza e disa shpimeve ne nje zonenaftembajtese dhe gjenerimi i formave te vendburimit.

2. Krijimi i skenes: pozicionimi ne hapsiren e skenes virtuale te objektevete krijuar, vendosja e dritave etj.

3. “Rendering”: perkthimi i skenes ne nje imazh.


Te gjitha keto hapa kryhen me synimin qe te perftohet nje informacion same i sakte mbi modelin 3D.

Po cili eshte funksioni primar i grafikes virtuale 3D? Funksioni primar igrafikes 3D eshte gjenerimi i nje imazhi 2D duke pasur ne dispozicion njetelekamer virtuale dhe nje skene e perbere nga objekte 3D, burimet e drites,teksturat etj. Telekamerat virtuale jane te karakterizuara nga:

• Pozicioni

• Vektori drejtimit (“Direction Vector”)

• Vektori orientimit (“Up Vector”)

• Fusha e shikimit (“Field of View”) i perbere nga kendi horizontal dhevertikal

• Plani i afert (“Near Plane”)

• Plani i larget (“Far Plane”)

Ne figuren 2.3 jane paraqitur te gjithe parametrat e nje telekamere virtualeku funksioni i grafikes 3D eshte te prodhoj nje imazh ne dy dimensione teobjekteve dhe efektetve te tyre qe ndodhen ne zonen gri te figures.

Figura 2.3: Parametrat e nje telekamere 3D virtuale.

Ne modelet gjeologjike 3D, ashtu si edhe ne modelet e tjere 3D objektetgjeometrike perfaqesohen nga modelet diskrete sic jane rrjetat (“Mesh”) poligo-niale. Keto rrjeta perbehen nga linjat dhe poligonet ku edhe keto perbehen


nga kulme (“Vertex”) dhe instruksione se si te lidhen ne menyre qe te formojnepoligonet dhe linjat. Kulmet karakterizohen nga pozicioni ne hapsiren 3D,normalet, ngjyrat dhe koordinatat e tekstures. Ne figuren 2.4 eshte paraqiturnje objekt 3D i perbere nga nje “Mesh” ku ne secilen prej kulmeve te saj eshteaplikuar nje ngjyre, nje pozicion si edhe nje instruksion se me cilet kulmeduhet te lidhet per te krijuar linjat dhe poligonet.

Figura 2.4: “Mesh”-i i nje objekti 3D.

2.3.3 Bazat e te dhenave gjeologjike

Ne modelimin gjeologjik 3D nje rol shume te rendesishem luan edhe menyrae ruajtjes dhe adminnistrimit te te dhenave gjeologjike te cilat jane thelbesoreper procesin e modelimit gjeologjik 3D. Nga pikepamja informatike sa memire te projektohet dhe realizohet baza e te dhenave aq me te thjeshte do ekete modelatori te krijoje nje model gjeologjik 3D i cili do ti perafrohet sa meshume realitetit.

Sistemet e informacionit te gjeoshkencave (GIS) perfaqesojne nje mjetper te krijuar dhe analizuar modelet e botes reale bazuar ne situatat e de-ritanishme gjeologjike. Ne te njejten kohe objektet gjeologjike, nepermjetGIS dy-dimensional, jane te perfaqesuara si objekte hartografike ne hape-siren dy-dimensionale. Keto sisteme nuk jane te pershtatshem per modelimetgjeologjike 3D per sa kohe nuk jane te afte te perfaqesojne vetite dhe rela-cionet hapsinore gjeologjike 3D me ane te variacione hapsinore 3D. GIS-idy-dimensional perfaqeson vlerat e lartesise z te trupave gjeologjike si njefunksion i vazhduar i koordinatave gjeografike: z = f(x,y). Keto sistemenuk mund te modelojne trupa gjeologjike 3D perderisa kufijte gjeometrikekarakterizohen nga vlera te shumefishta te z -es per nje kordinate x, y, sic mundte jene prishjet ose carjet. Per kete arsye referohen shpesh ne literature edhesi sisteme 2.5-dimensionale [B. 3, B. 4, B. 5, B. 31].


Nga ana tjeter, programet kompjuterike e gjeomodelimit 3D ofrojne modelete dhenash dhe funksionalitete per perfaqsimin sa me te kenaqshem te situatavegjeologjike ne tre dimensione hapsinore.

Rritja e te dhenave gjeologjike dixhitale dhe mundesia per te krijuar modelegjeologjike 3D te detajuar ka sjelle edhe nevojen per menaxhime specifike tete dhenave gjeologjike si dhe mundesi te reja per te filtruar (“Query”) dheanalizuar keto te dhena. Megjithate shume pak sisteme jane ne gjendje teofrojne mundesine per te kryer keto veprime (Petrel, LeapFrog, Micromine,GeoModeller, GOCAD) kurse shume sisteme te tjere jane duke punuar nekete drejtim. Kjo behet akoma me e qarte kur krahasojme programet kom-pjuterike te modelimit gjeologjik 3D me sistemet e informacionit gjeografikdy-dimesional tashme te konsoliduar. P.sh. filtrimi (“Query”) “seleksionote gjitha pikat strukturore me azimut = 15 ±2◦ dhe distance d <1 km nganje prishje” ne nje baze te dhenash nuk eshte karakteristike per nje programmodelimi gjeologjik 3D.

Duke u bazuar edhe tek konceptet e projektimit dhe modelimit te bazavete te dhenave hapsinore, te dhenat gjeologjike mund te ndahen ne dy grupe sime poshte:

• Te dhena primare: jane ato te dhena te cilat perftohen si rezultat imatjeve te strukturave gjeologjike dhe analizave qe duhet te modelohensi p.sh. koordinatat gjeografike te nje shpimi, thellesia, kendi, analizatkimike mbi keto shpime etj.

• Te dhena te prejardhura: jane ato te dhena te cilat perftohen ngamanipulimi dhe analizimi i te dhenave primitive si p.sh. llogaritja erezervave xeherore ne nje vendburim xeheror apo gjeometria e nje trupixeheror si rezultat i interpolimit te te dhenave te shpimeve.

Ne sistemet ekzistuese te modelimit gjeologjik 3D nje vemendje e vecantei kushtohet te dhenave te prejardhura, sepse keto sisteme integrojne njemori instrumentash analitike dhe statistikor per perftimin e te dhenave teprejardhura duke u bazuar tek te dhenat primitive. Nga ana tjeter, shpesh hereketo sisteme bazohen ne modele bazash te dhena lokale ose te perqendruaraduke mos i kushtuar shume vemendje projektimit dhe modelimit te nje sistemite mirefillte bazash te dhenash. Sistemet e perqendruar konsistojne ne pasjene te gjitha te dhenave gjeoshkencore ne nje vendodhje qendrore, mundesishtjo ne te njejtin vend ku kryhen operacionet mbi keto te dhena. Sistemet eperqendruar te bazave te te dhenave nuk kane pasur asnje vlere ne sjelljen erregullit ne morine kaotike te sistemeve te bazave te te dhenave. Projektimidhe ndertimi i nje modeli baze te dhenash detyron perdoruesin te adresoje te


dhenat sipas rendesise dhe cilesise. Per shkak se te dhenat gjeologjike jane teperftuara nga nje mori burimesh, kjo procedure nuk eshte nje detyre e vogeldhe shpesh kerkon dite, nganjehere jave, per tu realizuar. Nje nga te metat ebazes se te dhenave te perqendruara eshte mungesa e fleksibilitetit ne lidhjeme integrimin e shpejte te disa llojeve te te dhenave gjeologjike. Po ashtuketo skema bazash te dhenash jane perkufizuar ne nje menyre te ngurte duke edetyruar perdoruesin te shpenzoje nje sasi domethenese kohe ne pergatitjen ete dhenave per ti ngarkuar ne sistemin e modelimit gjeologjik 3D. Si rezultat ikesaj te fundit perjashtohen te dhena te rendesishme per shkak te kursimit tekohes.

Ne disa prej sistemeve te modelimit gjeologjik 3D per te koleksionuar tedhenat perdoren shpesh instrumenta te cilet nuk jane ne gjendje te respektojnekarakteristikat themelore te nje baze te dhenash si p.sh. perdorimi rendomi programit kompjuterik “Excel” i paketes “Office” ofruar nga “Microsoft”kudrejt pageses. P.sh. supozojme se kemi nje numer prej 300 shpimesh mbi tecilet jane kryer analizat perkatese. Keto te dhena koleksionohen ne nje fileexcel ne forme tabelore. Pa dashur, personi i cili i koleksionon keto te dhenakryhen nje gabim njerezor dhe hedh dy here te dhenat e dy shpimeve. Dihetqe programi kompjuterik “Excel”, sipas karakteristikave te tij nuk e ndalonriperseritjen e vlerave te cdo rreshti duke mos e lajmeruar keshtu perdoruesinper kete fakt. Pasi koleksionohen te dhenat ky file excel i jepet si input njeprogrami kompjuterik i cili eshte bazuar edhe ne te dhenat e perseritura perperftimin e te dhenave te prejardhura duke bere ne kete menyre qe modelirezultant te mos reflektoje realitetin gjeologjik te hasur gjate shpimeve.

Por nga ana tjeter vitet e fundit disa nga sistemet me te njohura temodelimit gjeologjik 3D kane implementuar sisteme bazash te dhenash “Ad-Hoc” ne menyre qe manipulimi i te dhenave primitive te jete sa me i saktedhe i kontrolluar. Ndersa disa te tjere kane perdorur sisteme ekzistuese temodelimit te bazave te te dhenave si p.sh. programi kompjuterik “Access”(paketa “Office” ofruan me pagese nga “Microsoft”). Nje nga programet qe kaimplementuar sisteme menaxhimi te bazes se te dhenave eshte “Micromine”.Ky program kompjuterik ka implementuar disa sisteme menaxhimi bazashte dhenash si p.sh. manaxhimi i te dhenave te qymyrit (“Coal DatabaseManagement”) duke integruar modelin gjeologjik 3D, rrjeten, modelin e bllokutte damarit, kategorizimin e burimeve, raportimin e burimeve, optimizimin egropes, projektimin e gropes etj [S. 7].

Nga pikepamja e te dhenave ekzistojne dy qasje e modelimit gjeologjik3D: modelet e bazuara ne objekte gjeologjike dhe modelet e bazuara ne rrjetakoordinative. Ne menyre qe te krijohet nje model gjeologjik 3D duke perdorurqasjen e bazuar ne objekte gjeologjike, hapesira e nensiperfaqes se tokes ndahet


ne nje sere vellimesh bazuar ne nje parameter te zgjedhur, si p.sh. strukturaose stratigrafia. Ne praktiken e deri tanishme nje model gjeologjik 3D perbehetnga dy pjese: modeli struktural i cili perfaqeson topologjine dhe gjeometrinee objekteve gjeologjike te nensiperfaqes tokesore si dhe modelin e vetive icili ofron nje mekanizem per modelimin e vetive te materialeve te objektevegjeologjike [B. 32].

Ne realitet ekzistojne disa modele tashme te konsoliduar te cilet bejne temundur perfaqesimin e shtrirjes hapesinore dhe marredheniet hapesinore teobjekteve gjeologjike ne 3D. Ne literature eshte gjetur deshmi e realizimit tedy modeleve te dhenash topografike te perdorura me sukses per krijimin emodeleve te qendrueshem te situatave te sofistikuara gjeologjike:

1. Perfaqesuesit e kufinjve (“BRep”) si p.sh. modeli mozaikor i “Weiler”-it [B. 39, B. 7].

2. Modelet qelizore si p.sh. hartat hierarkike qelizore te pergjithsuara [B. 9,B. 30, B. 7]

Te dy keto modele bazash te dhenash jane implementuar me sukses ne pro-gramin kompjuterik “GOCAD” (“Earth Decision Sciences”, Houston [S. 25]) icili eshte nje program i pershtatshem per modelimin gjeologjik 3D. Arkitek-tura e ketij programi pasqyrohet ne figuren 2.5. Gjuha standarte gjeografike“Markup” e konsorciumit “OpenGIS1” (“GML versioni 3.1.x”) eshte pjeserishte pershtatshme per keto modele baza te dhenash.

Figura 2.5: Arkitektura e programit kompjuterik “GOCAD” ku mund pasqyrohetkomunikimi midis modelit te bazes se te dhenave (“XML”) dhe berthames se programit.

Nga ana tjeter ne vitet 2005, 2006 jane projektuar dhe zhvilluar modele tedhenash bazuar ne koncepte ontologjike per te verejtur veti te pergjithshme

1“OpenGIS Geography Markup Language (GML)” Specifikimet e implementimit v.3,www.opengis.org.


gjeologjike si p.sh. “NADM” (“North America Data Model”) dhe “Field-Log” [B. 38]. Megjithate keto modele bazash te dhenash po perdoren nepergjithesi per te mbeshtetur krijim e hartave gjeologjike.

Konceptet ekzistuese kane te perbashket faktin qe nuk jane te bazuar nenje model baza te dhenash te cilat te integrojne ne menyre konsistente modeletgjeologjik 3D dhe te dhenat primitive gjeologjike. Per kete qellim nevojitetnje model bazash te dhenash i unifikuar ne menyre qe te krijohen modelelehtesisht te “lexueshem”, te “keshillueshem” dhe te “mirembajtshem” si dheduke bere te mundur qe te dhenat te jene te aksesueshme ne menyre miqesore(“User-Friendly”). Edhe pse ne vitet e fundit ne kete kontekst jane bere hapate medha perpara, problemet me integrimin e te dhenave primitive me ato teprejardhura nuk eshte zgjidhur plotesisht.

Menaxhimi i bazave te te dhenave gjeologjike

Si cdo fushe ku aplikohen sistemet informative edhe ne gjeologji eshteshume e rendesishme menaxhimi i te dhenave gjeologjike. Ndertimi dhemenaxhimi ne menyre optimale i bazave te te dhenave sjell edhe suksesinne cdo fushe ku te dhenat aplikohen. Cilesia dhe koherenca e praktikavete menaxhimit te te dhenave gjeoshkencore nepermjet eksplorimit mineraldhe industrise minerare ndryshojne ne menyre te dukshme. Kjo ndodh perdisa arsye: kufizime buxhetore, kufizime te njohurive teknologjike, mungesevleresimi i te dhenave brenda nje organizate, mungesa e nje departamentiinformatike (ose mungesa e dakortesise me grupin e informatikes), qarkullimi iburimeve njerezore, ndryshimet teknologjike ose perditesimet, etj.

Me zhvillimin e sistemeve te modelimit gjeologjik 3D lindi edhe nevojaper menaxhimin e bazave te te dhenave gjeologjike. Ne projektet normalete modelimit gjeologjik 3D, nje sasi shume e madhe te dhenash gjeologjike,nevojitet te arkivohen dhe ti ofrohen nje numri te madh njerezish. Per ketearsye eshte esenciale te kihet ne dispozicion nje sistem menaxhimi eficient dhei besueshem. Ne pergjithesi sistemet e menaxhimit te te dhenave gjeologjikekane dy karakteristika, edhe pse jo te gjithe programet kompjuterike sot neqarkullim i plotesojne ato:

• Nje arkitekture “Server-Client”, ku sistemet e modelimit gjeologjik 3Dveprojne si “Client” te nje “Server”-i baze te dhenash gjeologjike.

• Ruajtja dhe filtrimi (“Query”) ne nje baze te dhenash e bazuar ne“XML”. Tek filtrimet perfshihen edhe filtrimet 3D-hapsinore.

Ne ditet e sotme programet kryesore komercial implementojne ose perdorinsisteme menaxhimi baza te dhenash te cilet bazohen ne infrastrukturen


“Server-Client”. “Mira Geoscience” titullare e nje sere produktesh kumpju-terike ka implementuar nje sistem menaxhimi te dhenash “Ad-Hoc” te quaj-tur “4D” [S. 15, S. 25]. Ky sistem integron te dhenat gjeologjike, gjeofizike,gjeokimike, te dhenat e cilesise se shkembit, sismiciteti i minierave, prodhimiminerar, monitorimi gjeoteknik si dhe te dhenat e stabilitetit te minieres. Kysistem menaxhimi eshte perdorur nga programi kompjuterik “4D-GIS” [S. 15]si dhe “GOCAD” [S. 25]. Ne figuren 2.6 eshte paraqitur sistemi i menaxhimitte te dhenave i lartpermendur.

Figura 2.6: Sistemi i menaxhimit te bazes se te dhenave i zhvilluar nga “Mira Geoscience”.

Kombinimi i nje programi kompjuterik profesional per modelimin gjeologjik3D me nje “DBMS” (“Data Base Managment System”) mund te ofroje njesistem informacioni gjeoshkencor tre-dimensional duke ofruar aftesine e krijimitte pyetjeve gjitheperfishirese hapsinore dhe gjeologjike.

2.4 Lundrimi ne ambientet gjeologjike 3D

Ne fushen e modelimit gjeologjik 3D instrumetat ne dispozicion per kryerjene ketij procesi jane te shumte dhe gjithperfshires, por cfare ndodh kur deshirohette meren informacione vizuale nga keto modele. Ne programet kompjuterikenative te modelimit gjeologjik 3D jane implementuar nje sere metodash dheteknikash per te ofruar lundrimin ne keto ambiente. Duke pasur parasysh seshpesh here termi “lundrim” keq intrepetohet, duhet te sqarohet se lundriminuk manipulon skenen 3D dhe objektet qe ndodhen ne te por vetem manipulonparametrat e telekameres (shih paragrafin 2.3.2). Shpesh here “lundrimi”ngaterrohet me “eksplorimin”. Termi “lundrim” nenkupton kerkimin neskenat 3D te nje objektivi te caktuar sic mund te jete nje shpim ku analizatkane reflektuar perqindje te larte bakri(Cu). Nga ana tjeter, termi “eksplorim”

2.4 Lundrimi ne ambientet gjeologjike 3D 19

nenkupton mbledhjen e informacionit te pergjithshem ne nje model gjeologjik3D por duke mos pasur nje objektiv te caktuar si p.sh. nje ide e pergjithshmembi numrin e shpimeve te kryer.

Ne sistemet dhe programet kompjuterike ekzistues nuk ka nje ndarje teqarte midis manipulimit te skenes dhe kontrollit te telekameres. Kjo per faktinse shpesh here skenat gjeologjike 3D degjenerojne ne nje skene virtuale eperbere nga vetem nje trup (“Mesh”) gjeologjik. P.sh. nese meret nje trupgjeologjik i cili perfaqeson trupin xeheror me 18%, i perftuar nga nje modelgjeologjik 3D, dhe ngarkohet ne “Plugin”-in “Cartona3D” atehere do verehetse “lundrimi” do lere statike telekameren dhe do te modifikoje pozicionindhe orientimin e trupit 3D. Ne fakt nese do te flasim per lundrim ne njeambient gjeologjik 3D duhet te kemi parasysh kontrollin e telekameres ngaperdoruesi dhe jo modifikimin e parametrave te objekteve gjeologjike ne skene.Ne literature identifikohen tre prespektiva te kontrollit te telekameres neambientet virtuale gjeologjike 3D:

• Perspektive ne vete te pare “First Person Camera” ne te cilinperdoruesi kontrollon direkt telekameren. Shume sisteme te modelimitgjeologjik 3D perdorin pamje ne vete te pare, si per shembull “GOCAD”,“LeapFrog”, “GB3D” apo “Micromine”. Kontrolli i telekameres eshteshume i thjeshte, sepse ajo eshte e lidhur direkt me sjelljen e perdoruesiti cili ndervepron me ane te “Mouse”-it apo tastieres.

• Perspektive ne vete te trete (“Third Person Camera”) ku kam-era ndjek nje trajektore te paracaktuar nga nje sere pozicionesh dhevazhdimisht (zakonisht per cdo “Frame”) ndryshon pozicionin dhe ori-entim bazuar ne elementet lokale te ambientit gjeologjik 3D. Ky llojsistemi per kontrollin e kameras ka nje problem kur nuk arrin te sigurohetshikimi i te gjitha objekteve gjeologjike ne skene, p.sh. kur nje objektmbulohet nga nje tjeter atehere perdoruesi mund te mari nje informacionte gabuar mbi modelin gjeologjik 3D. Pra, problemi kryesor i ketij sistemieshte menaxhimi i “okluzioneve”. Algoritmet euristike qe percaktojneokluzionet (“Ray Casting”) mund te deshtojne ne pranine e mjedisevegjeometrikisht komplekse. Edhe kur “okluzioni” eshte njohur sic duhet,mund te mos ekzistoje nje pozicion i ri ku te levize telekamera per telejuar perdoruesin te mare informacionet e duhura [B. 35].

• Telekamera autonome, ku shpesh ne literature quhen edhe “CameraReplay”. “Replay”-t jane perdorur gjeresisht ne shume programe kom-pjuterike te modelimit gjeologjik 3D. Zakonisht perdoruesit e sistemevete modelimit gjeologjik 3D i transmetojne audiences nje pjese te caktuarte modelit 3D duke regjistruar trajektoren e levizjes se telekameres. Disa


nga programet kompjuterike sot ne qarkullim kryejne edhe regjistrimeautonome te lundrimit ne ambientin gjeologjik 3D duke ja vene nedispozicion perdoruesit ne nje kohe te dyte.

Studimet ne fushen e lundrimit ne ambientet gjeologjike 3D na lejojne teidentifikojme tri kategori qasjesh: sistemet interaktive, sistemet reaktive dhesistemet e pergjithesuar.

2.4.1 Sistemet interaktive

Sistemet interaktive te kontrollit, modifikojne parametrat e telekameresne pergjigje te veprimeve te perdoruesit. Problemi i ketyre sistemeve eshteperkthimi (“Mapping”) i veprimeve te perdoruesit, te kryera nepermjet pa-jisjes se input-it (“Mouse” ose tastiere), dhe vetive qe telekamera duhet terespektoje. Shpesh here pajisjet e nderveprimit jane tastiera dhe “Mouse”-ipor ne teknologjite me moderne perdoren edhe pajisje me te avancuara sicmunnd te jene ato te pikesimit 3D.

Khan et al. [B. 27] propozon nje mekanizem bashkeveprimi per inspektimine objekteve tre dimensionale gjeologjik te quajtura “HoverCam”. Objektivikryesor i ketij sistemi eshte lehtesimi per perdoruesin i kontrollit te pozicionitdhe orientimit te telekameres. “HoverCam” lejon qe te skanoni nje objekt dukeruajtur nje distance te paracaktuar, duke levizur telekameren ne nje menyreinteligjente rreth objektit ne fjale duke shmangur “okluzionet” dhe perplasjet.

Nje tjeter mekanizem i aplikuar me sukses ne lundrimin e ambientevegjeologjike 3D eshte ai i propozuar nga Sultnum et al. [B. 36] pjestare te Uni-versitetit te Calgary, Canada. Autoret kane ndertuar nje sistem ku ngarkohenambiente gjeologjike 3D, sidomos zhveshje gjeologjike te modeluara nepermjet“TLS (Terrestrial Laser Scanner)”, dhe nepermjet nderveprimit me ekranet“Multi-Touch” jane ne gjendje te marrin informacione te detajuara vizualete zhveshjeve te modeluara. Zhveshjet ne kete model perfaqesohen nga njekoleksion siperfaqesh ku ne secilen prej tyre eshte aplikuar nje teksture e cilaperfaqeson siperfaqen e shkembit. Lundrimi me ane te prekjeve te ekranitne kete model bejne te mundur qe gjeologu te performoje inspeksione teimta te shkembit duke identifikuar shtresat gjeologjike, carje, karakteristika tepazakonta e keshtu me radhe. Por nga ana tjeter, ky sistem i jep mundesineperdoruesit te kaloje ne nje shikim me te pergjithshem te zhveshjes ne njekohe shume te shkurter si dhe te levize nga nje zhveshje ne tjetren. Dukepasur parasysh keto karakteristika, keta autore, kane perdorur prespektiven ekontrollit te telekameres ne vete te pare si dhe tekniken e lundrimit “Fly-By”.Po ashtu ne kete sistem perdoruesit kane liri te plote mbi te gjithe parametrate telekameres, nepermjet “Multi-Touch”-it, pervec pozicionit i cili kontrollohet


nga algoritmika e sistemit. Ne figuren 2.7 eshte pasqyruar lundrimi me ane te“Multi-Touch” ne siperfaqen e ekranit. Ne figuren 2.7(a) dhe 2.7(b) pasqyrohetrreshqitja e telekameres ne siperfaqen 3D nepermjet prekjes se dyfishte teekranit, kurse ne figuren 2.7(c) pasqyrohet ndryshimi i vektorit te shikimit(“Direction Vector” shih paragrafin 2.3.2) te telekameres.

(a) (b) (c)

Figura 2.7: Lundrimi me ane te “Multi-Touch” ne siperfaqen e ekranit [B. 36].

Nje tjeter tentative po kryhet vitin e fundit (2013) per te permirsuar njesere procesesh te lidhur me lundrimin gjeologjik sidomos rreth procesimit,vizualizimit, integrimit dhe interpretimit gjeologjik edhe pse keto tentativa janeakoma embrionale dhe kerkojne permiresime te metejshme. Kjo qasje bazohetne tekniken “LiDAR (Light Detection and Ranging)” e cila gjeneron modelete siperfaqeve me rezolucion te larte [S. 21]. Testet e para te implementimitte kesaj qasjeje jane aplikuar ne modele gjeologjike 3D te cilet modelojnezhveshje te jugut te Brazilit ne afersi te “Rio Grande”.

Nje tjeter qasje interesante po formulohet nga Sherbimi Gjeologjik Britanik(BGS) e cila eshte quajtur “iGeology 3D”. Ky sistem bazohet ne infrastrukturen“Mobile” si “Smart Phones” apo “Tablet” ne te cilet instalohet dhe perdoruesiduke aktivizuar telekameren e pajisjes lundron ne modelin gjeologjik 3Dte ambientit qe telekamera fokuson. Ne kete sistem telekamera virtualendervepron me telekameren e pajisjes e cila kontrollohet nga perdoruesi [S. 8].

E njejta agjensi (BGS) ne vitin 2011 implementoi me sukses nje sistemi cili integronte nje qasje mbi kontrollin automatik te telekameres virtuale.Sistemi ben te mundur lundrimin ne ambientet nenujore virtuale duke bere temundur vizualizimin e shpateve nenujore. Teknika bazohet ne barazlargesinemidis shpateve dhe duke ndjekur nje drejtim te caktuar, si pershembull neseditanca midis dy shpateve eshte x atehere pozicioni i lartesise se telekameresdo te jete x/2 [S. 8]. Ne figuren 2.8 paraqitet nje situate e lundrimit automatikne nje ambient nenujor.

Nje tjeter teknike e cila eshte sot shume e perdorshme ne pergjithesi ngaprogramet kompjuterike pa pagese apo “Open Source”, bazohet tek nje tra-


(a) (b)

Figura 2.8: Lundrimi automatik ne nje ambient nenujor [S. 8].

jektore e paracaktuar e telekameres. Kjo e fundit eshte e pavarur nga modeligjeologjik 3D qe eshte ngarkuar ne programin kompjuterik. E thene me fjalete tjera perdoruesi mund te ngarkonte cdo trup gjeologjik 3D dhe trajektoria etelekameres nuk ndryshonte. P.sh. trajektorja rrethore, ku perdoruesi caktonnje pike me ane te mouse-it dhe trajektorja e levizjes se telekameres do te jetenje rreth me qender ne piken e zgjedhur.

Lundrimi i mjediseve komplekse gjeologjike kerkon nje qasje me specifikeqe eshte shume e lidhur me problemin me te pergjithshem te “Path Plan-ning”. Keto sisteme duhet te sigurojne vazhdueshmerine, gradueshmerine dheshikueshmerine e objeketeve gjeologjike 3D te rendesishem pergjate gjitherruges. Sistemet kompjuterike per kontrollin e telekameres te bazuar ne “PathPlanning” mund te perdoren si per lundrimin (kerkimi i nje qellimi te caktuar)si per eksplorimin (mbledhja e informacionit ne skene) brenda modeleve gje-ologjike 3D.

Nje nga teknikat me te njohura bazuar ne “Path Planning” eshte dhe ajo e“Fly-Through”. Kjo teknike eshte sot me e perdorshmja nga shumica derrmuesee sistemeve kompjuterike sot ne qarkullim, sidomos atyre komercial. Dukeperdorur kete teknike sistemi ve ne dispozion te perdoruesit nje pikepamjetjeter te modelit gjeologjik 3D. Per te bere kete gjenerohet nje trajetktoree levizjes se telekameres bazuar ne objektet gjeologjike 3D te pranishem neskene si dhe duke u bazuar tek disa karakteristika qe perdoruesi imponon netrajektore. Per te gjeneruar keto trajektore teknika bazohet ne disa veti tecilat telekamera duhet te plotesoje.

Ne rastet kur ne skene kemi nje objekt gjeolgjik 3D telekamera duhette ruaje nje distance te caktuarn nga objekti, te kete nje orientim sa mepershtatshem per te pasur ne “View Volume” (shih paragrafin 2.3.2) njeporcion sa me te madh te objektit si dhe te mos krijoje perplase me objek-


tin. Zakonisht trajektoret e gjeneruara kane nje pike fillestare dhe nje pikeperfundimtare. Ne literature jane propozuar nje sere algoritmesh per te zgjid-hur problemin e “Path Planning” [B. 11, B. 12, B. 13, B. 23, B. 33].

Por nga ana tjeter ne pergjithesi ne modelet gjeologjike 3D ndodhet meshume se nje objekt gjeologjik si p.sh. modelimi i siperfaqes se terrenit, shpimete kryera dhe trupat gjeologjike te modeluar. Ne keto raste teknika e “PathPlanning” nuk duhet te shqetesohet vetem per pjeset e lart permendura poredhe per “okluzionet”.

Nje nga teknikat e propozuara ne literature e cila gjeneron nje trajektore tetelekameres bazuar ne “Path Planning” duke tentuar te eliminoje “okluzionet”eshte ajo e propozuar nga Tsai-Yen Li et al. [B. 37]. Kjo teknike e ndanhapesiren tre-dimensionale ne disa qeliza te quajtura “Vertex” si dhe i lidhte gjitha qelizat me njera tjetren me ane te disa urave ku secila prej tyre kanje peshe te caktuar. Ne te gjitha ato qeliza ku “okluzionet” jane totale apoparziale, urat te cilat cojne ne keto qeliza kane pesha te medha, ndersa urat tecilat cojne ne qeliza pa “okluzion” kane pesha me te vogla. Kjo ndarje ngjasonshume me nje graf tre-dimensional kuboid. Per te gjeneruar trajektoren nganje qeliza e grafit ne nje tjeter autore perdorin algoritmin e “Dijkstra”-es i ciliminimizon kostot e trajektores duke u bazuar tek pesha e urave.

Teknika e “Fly-Through” perdoret sot nga instrumentat komjuterike sip.sh “GOCAD”, “LepFrog” apo “Micromine”. Arsyeja kryesore e perdorimitte kesaj teknike nga sistemet kompjuterike eshte se shpesh here modelatorete modeleve gjeologjike 3D i paraqesin punimet e tyre ne audienca te cilatnuk kane njohuri mbi modelin qe eshte ndertuar apo ne audienca te cilat nukkane njohuri te thella gjeologjike. Citoj nje shprehje ku bazohet programikompjuterik “Micromine” per implementimin e teknikave “Fly-Through”: Ko-munikim i thjeshte i ideve ne nje audience me njohuri te kufizuara teknikeduke perdorur animacionet “Fly-Through” (“Easily communicate ideas tonon-technical audiences using fly through animations”) [S. 26].

Pothuajse te gjithe programet kompjuterike te lart permendur e perdorintekniken “Fly-Through” per te krijuar animacione “fluturuese” mbi modelingjeologjik 3D.

Ne vitin e fundit po aplikohen kerkime shkencore te vrullshme ne nje tjeterqasje interaktive sic eshte ajo e sistemeve imersive “Cave”. Sistemet imersive ireferonhen teknologjise e cila tenton te zhduke kufirin midis botes virtuale dhebotes reale duke krijuar ndjenjen e “zhytjes”. Nje ambient imersiv konsistonne tre komponente kryesor:

• Perceptimi i cili simulon disa prej shqisave njerezore sic mund te jeneshikimi apo degjimi.

• Interaksioni i cili ofron mudesine e nderveprimit midis ambientit virtual


dhe perdoruesit

• Programi kompjuterik i cili ndervepron me tekonologjine “Hardware” nemenyre qe te prodhoje ambientin virtual dhe te procesoje “Input”-et edhene nga perdoruesi. E gjitha kjo per te dhene pergjigje dinamike nekohe reale.

Pioneret e pare te implementimit te kesaj teknologjie kane qene tre kompaniAmerikane “ARCO”, “Texaco”, dhe “Norsk Hydro” te cilat, ne vitin 1997,instaluan ambiente imersive duke perdorur ekrane gjigande ne tre faqe muridhe dysheme. Ne figuren 2.9 tregohet puna interpretative e kryer ne ambientinimersive te instaluar ne “ARCO”. Interpretuesi ose perdoruesi mund te ecenepermjet te dhenave, horizonteve dhe prishjeve tektonike duke lokalizuarvendin ku puset penetrojne horizontet objektiv.

Figura 2.9: Puna e kryer per interpretimin e te dhenave ne nje ambient imersiv [S. 28].

Ne kete sistem per te kontrolluar telekameren perdoret ndjekja e kokesse perdoruesit. Parametrat e telekameres do te ndryshojne sipas levizjeve tekokes qe kryhen perdoruesi si p.sh. nese perdoruesi kthen koken djathtas merreth 90◦ atehere telekamera do te kthehet me 90◦ ose nese perdoruesi leviz neambient atehere telekamera do te ndryshoje edhe pozicionin e saj.

Aplikimi i ketyre sistemeve me kalimin e kohes u be gjithnje e me i thjeshteedhe per faktin e avancimit te teknologjise “Hardware” si dhe te kostove te saj.Per kete arsye kohet e fundit po i kushtohet nje vemendje e vecante ketyreambienteve.


2.4.2 Sistemet reaktive

Qasjet klasike interaktive te bazuara ne planifikimin e trajektores tetelekameres jane te pershtatshme per eksplorimin dhe lundrimin ne mjedisestatike te modeleve gjeologjike 3D. Megjithate, ajo eshte shume e zakonshmene aplikimet e modelimit tre-dimensional gjeologjik qe duhet te vizualizojnenje ose me shume objekte gjeologjike 3D.

Nga ana tjeter jo te gjithe sistemet e modelimit gjeologjik 3D ofrojnemjedise statike virtuale. Ne vitet e fundit jane zhvilluar shume programekompjuterike te cilet simulojne disa nga proceset gjeologjike si p.sh. levizja epllakave tektonike te kores se tokes. Ne keto ambiente, objektet gjeologjike3D nuk jane me statike, cka do te thote se pozicioni i objekteve ndryshonne fraksion te kohes. Ne keto modele nuk mund te aplikohen me sistemetinteraktive te lundrimit pasi trajektorja qe do te ndiqte telekamera nuk do teishte me ajo optimalja ne transmetimin e informacione vizuale.

Nje teknike per kontrollin automatik te telekameres ne ambientet dinamikegjeologjike 3D u propozua ne vitin 2002 nga Marchand et al. [B. 16] e cilabazohet ne kontrollin e telekameres ne baze te informacioneve te nxjerra ngaimazhet e perftuara nga “Rendering” i skenes 3D. Ideja e perdorimit te imazhitper te nxjerre informacion rrjedh nga teknika “Visual Servoing” e cila eshteperdorur ne robotike dhe eshte nje teknike qe perdor informacion nga sensoretpamor per te kontrolluar motorin e nje roboti [S. 1]. Pozicioni perfundimtari telekameres, nuk eshte i varur nga hapesira 3D por nga kufizimet ne 2D.Ne fakt, ky sistem nuk ofron nje trajektore te sakte te telekameres. Kjoper shkak se telekamera ndjek trajektoren e objektit ne shqyrtim. Gjeratndryshojne, kur nderfutet nje pengese ne vendin e ngjarjes dhe keshtu ka rrezikqe objekti te “okludohet”. Per te kapercyer kete problem perdoret e njejtateknike si ne rastin “visual servoing” dhe kryhen disa llogaritje parashikueseper te shmangur “okludimin” e objektit. Ne kete menyre, eshte llogariturrreziku i “okluzioneve” ne trajektore i cili per arsye te dinamicitetit te modelitgjeologjik 3D mund te ndryshohet ne kohe reale. Per te vleresuar rrezikune “okluzioneve” para se gjithash llogaritet pozicioni qe objektivi do te marrene kohen t+dt ku dt perfaqeson intervalin kohor midis dy testeve. Pas kesajllogaritet nje “Bounding Volume” V e cila perfshin telekameren dhe pozi-cionin e llogaritur te objektit gjeologjik qe duhet ndjekur. Nese ne brendesite “Bounding Volume” gjendet nje objekt tjeter gjeologjik, atehere ekzistonrreziku qe objektivi ne shqyrtim te “okludohet”. Ndersa per te prodhuar njelevizje fluide te telekameres jane perdorur levizje te paracaktuara ne baze teidiomave filmike, te tilla si levizja e telekameres mbi nje kurbe. Nje teknike engjashme eshte perdorur per te gjeneruar trajektore te levizjes se telekamresnga programi kumpjuterik “Petrel” [S. 13] i cili eshte nje produkt komercial.


Puna e kryer nga Drucker et al. [B. 14] ka sjelle teknika te reja per temanipuluar direkt telekamren, teknika te cilat bazohen ne disa komponentethemelore te sjelljes njerezore:

• Orientimi

• Lundrimi nga nje pike ne tjetren

• Eksplorimi i objekteve te panjohur gjeologjik

• Prezantimi tek vezhguesit e jashtem

Programi komjuterik cakton vendndodhjen dhe levizjen e telekameres nenje model dinamik te simulimit sizmik ne nje zone, sic paraqitet ne figuren 2.10.

Figura 2.10: Lundrimi automatik ne nje simulator te modeleve sizmike [S. 26].

Koncepti kryesor i kesaj qasjeje eshte i bazuar ne kufizimet qe lidhen megjenerimin e pozicionit dhe levizjen e telekameres dhe per me teper perfshinnje rrjet te moduleve te telekameres. Secili modul i telekameres permban njeliste te kufizimeve qe duhet te plotesohen nderkohe qe moduli eshte aktiv.

Ky sistem eshte lehtesisht i perdorueshem si dhe siguron mjete te nivelitte larte per te planifikuar levizjen e telekameres virtuale ne baze te ngjarjeveqe perfshijne objektet gjeologjike ne skene. Rruga permes mjedisit merretduke perdorur nje algoritem kerkimi “A*”. Ndersa perdorimi i teknikes “PathPlanning” e ben te veshtire per te aplikuar kete qasje ne modele gjeologjikedinamike pasi trajektorja qe do te kryeje telekamera duhet te rillogaritet sahere qe modeli ndryshon.

Kurse Halper et al. [B. 24] zhvillon nje sistem kontrolli te telekameres nekohe reale, sistem i cili eshte integruar ne programet komjuterike te modelimit


orientuar industrise se naftes dhe gazit te prodhuar nga “ParadigmLtd” [S. 27].Sistemi lejon te percaktohen objektiva vizuale qe duhet te arrihen ne mjedisekomplekse gjeologjike. Per cdo objekt gjeologjik, i pranishem ne skene, mundte percaktohen nje grup cilesish vizuale. Kufizime te tjera krijohen gjithashtuautomatikisht ne baze te ngjarjeve te krijuara ne vendngjarje si p.sh subduk-sioni midis dy pllakave tektonike. Autori ve theksin me shume ne koherencenmes “Frame”-eve. Telekamera virtuale duhet te marre parasysh gjendjet emeparshme te objekteve gjeologjike ne skene dhe te prodhoje nje fokusimqe siguron nje animacion fluid, edhe pse kufizimet dhe cilesite jane plotesuarvetem pjeserisht. Per te marre keto efekte jane perdorur edhe teknika “Look-Ahead” per te parashikuar gjendjet e ardhshme te objekteve te skenes si dheper te parandaluar situatat ne te cilat telekamera nuk mund te levize me.

Nje studim i koheve te fundit i kryer nga Li et al. [B. 37] coi ne zhvillimin enje sistemi qe kontrollon nje telekamere ne vete te trete ne nje model gjeologjik3D. Autoret krijojne nje planifikim te levizjes ne menyre qe te pozicionojetelekameren ne nje konfiguracion i cili lejon perdoruesin te kontrolloje modelindhe te kete nje cilesi te mire te imazhit te prodhuar. Levizja e gjeneruar ngatelekamera duhet te parandaloje “okluzionet” dhe pengesat. Persa i perketproblemit te “okluzioneve” ky sistem aplikon disa nderprerje ne ato raste kunuk eshte me e mundur te merret nje konfigurim i kenaqshem i telekameresme levizje te vazhdueshme (Fig. 2.11).

Figura 2.11: Ilustrimi i rastit ne te cilin nderprerja e levizjes se telekameres eshte enevojshme [B. 37].

2.4.3 Sistemet e pergjithshem

Metodat e analizuara deri me tani kane disa kufizime. Nevoja per te arriturnje automatizimim te vertete te procesit te pozicionimit te telekameres virtuale


dhe te perdorimit te modeleve te pa kufizuar ne numrin dhe natyren e cilesivete marra ne konsiderate coi ne zhvillimin e qasjeve te pergjithesuara.

Ne keto lloj qasjesh perdoruesi identifikon nje grup cilesish te nivelit telarte te telekameres, te levizjes se saj dhe imazhit te prodhuar. Keto vetikonvertohen ne relacione midis parametrave te telekameres dhe elementeve temjedisit. Relacionet mund te jene si kufizime numerike ashtu edhe funksioneobjektiv per tu minimizuar. Kufizimet diktojne preferencat vizive te imazhitqe duhet te shfaqet ne ekran dhe lehtesisht mund te perfaqesojne veti shumekomplekse te imazhit.

Oliver et al. [B. 33] kane zhvilluar nje teknike per te perballuar problemine perberjes vizuale te cilen e kane quajtur “CamPlan”. Autoret perfshijnenje grup te gjere te cilesive te objekteve gjeologjike 3D te tilla si madhesia,vendodhja hapsinore, marredheniet hapesinore dhe shikueshmeria totale osee pjesshme. Funksioni objektiv eshte nje kombinim linear i ponderuar mbifunksionet objektive individuale qe lidhen me cilesite e deshiruara nga ana eperdoruesit. Sistemi perdor nje teknike optimizimi bazuar ne perdorimin e njealgoritmi gjenetik. Parametrat e telekameres jane te koduara ne kromozomete gjeneve qe perfaqesojne variablat e problemit. Fillimisht eshte krijuar njepopullsi prej telekamerave te shperndara rastesisht ne hapesiren e kerkimit.Cdo individ i popullsise vleresohet ne lidhje me te gjitha funksionet objektiv.90%-eshi me i mire i popullsise mbijeton dhe behet gjenerata e ardhshme.10% i mbetur zevendesohet nga kryqezime te rastesishme ose mutacione tekromozomeve. Algoritmi punon per nje numer te paracaktuar interaksioneshose derisa te gjendet nje zgjidhje e kenaqshme.

Nje hap para i kesaj qasjeje eshte botuar nga Halper et al. [B. 23]. Procesii optimizimit eshte i bazuar ne te njejtin algoritem gjenetik, por si shprehjaashtu dhe metrikat relative me parametrat e telekameres jane permiresuar. Nevecanti, permiresime te rendesishme jane bere per te arritur pozicionimin esakte dhe cilesor te telekameres dhe nje kontroll me te mire te “okluzioneve”.Qasja e pare trajton objektet ne skene sikur te ishin sfera, dhe kjo mundte coje ne rezultate te gabuara ose te pasakta. Autoret kane zhvilluar njemetode qe eshte ne gjendje te marre ne konsiderate formen dhe permasat eobjekteve tre-dimensionale gjeologjike dhe qe lejon te marre vleresimet me tesakta te marredhenieve hapesinore dhe cilesive te tjera vizuale. Kontrolli i“okluzioneve” ndodh nepermjet “Hardware”-ve ne te cilet ndodh “Render”-imii objekteve gjeologjike 3D dhe llogaritet raporti midis numrit te “Pixel”-it tedukshem dhe numrit te pergjithshem te “Pixel”-ave te objektit, si nje matje eshikueshmerise. Por keto qasje kane mangesi per shkak se algoritmet gjenetikekane sjellje jo deterministike.

Halper et al. [B. 24] duke u bazuar tek “CamPlan”, i zhvilluar nga Halper


et al. [B. 23] i cili perdor algoritmet gjenetike per te perftuar pozicionimin,drejtimin dhe “FOV”-in e telekameres, kane sjelle disa metoda per kontrollimine levizjes se telekameres ne menyre te automatizuar dhe dinamike te cilatbazohen ne permbushjen e disa kufizimeve, por duke pasur kujdes ne bilanciminmidis plotesimit te kufizimeve dhe koherences midis “Frame”-eve (nje levizjefluide e telekameres me prerjet e duhura). Kufizimet e identifikuara nga ketaautore jane:

• “Level At”: lartesia qe duhet te kete telekamera ne raport me objektingjeologjik 3D qe duhet te vezhgohet.

• “Facing”: vektori “Front”’ i subjektit qe tregon orientimin.

• “Size”: tregon distancen e objektit gjeologjik 3D nga telekamera

• “Height-Angle”: kendi qe i tregon telekameres si te shikoje objektingjeologjik, nga larte apo nga poshte

• “View-Angle (X&Y)”: vendos kendin midis linjes, qe bashkon objek-tin gjeologjik dhe telekameren, si dhe vektorit te drejtimit te telekameres.Nese ky kend eshte 0 atehere objekti gjeologjik 3D do te ndodhet neqender te ekranit.

• “Visibility”: objekti gjeologjik 3D duhet te jete i shikueshem ne ekrankeshtu qe duhet te evitohen “okluzionet”.

Algoritmi llogarit te gjitha kufizimet dhe ne momentin qe nje prej ketyrekufizimeve nuk plotesohet, atehere gjeneron nje pozicion te ri te telekameres.Per te krijuar nje pozicion te ri llogariten zonat ku objektet nuk okludohennga njeri tjetri, te quajtura “Potential Visibility Regions (PVR)”. Pasi eshtepercaktuar pozicioni i ri, telekamera leviz ne pozicionin e ri, por me parekryhet nje kontroll mbi koherencen midis “Frame”-eve ne menyre qe perdoruesite mos corientohet. Per te permiresuar levizjen e telekameres behet njeparashikim rreth pozicionit ne te cilin do te gjenden objeti gjeologjik 3D dhetelekamera ne nje kohe te caktuar t. Per ta bere kete kryhen disa llogaritje pertrajektoren ne te kaluaren. Megjithate, duhet thene se ky operacion kryhetnga “CamPlan”, i cili mund te prodhoje parashikime te pavlefshem qe cojnene sjellje te parregullta te telekameres. Si perfundim, per te siguruar levizjefluide te telekameres, me kalimin e kohes, algoritmi perdor teknika te “PathPlanning”.


2.4.4 Menaxhimi i “okluzioneve”

Pavaresisht nga fusha e aplikimit, “okluzioni” eshte pothuajse gjithmonenje nga problemet me te medhenj ne kontrollin e telekamerave virtuale. Pershembull, animacionet gjeologjike 3D duhet te sigurojne dukshmerine e objek-teve gjeologjike te interesit dhe aplikimet per vizualizimin shkencor duhet telehtesojne mbajtjen te pa “okluduar” te te dhenave te rendesishme vizuale.Shume fusha te tjera te tilla si prezantime te automatizuara trajtojne problemete ngjashme.

“Okluzioni” ndodh kur, per nje objekt gjeologik i interesit, nje pjese eprojeksionit te tij ne ekran eshte fshehur nga projeksioni i nje objekti osegrup te objekteve te tjere ne model. Ky perkufizim mund te zgjerohet per teperfshire nje sere konceptesh te shoqeruara me ekspresivitetin e “okluzioneve”,te cilat perfshijne konceptet e “pjeserisht” dhe “plotesisht” te “okluduara”.Ne fusha te vecanta, ku pozicionet relative te objekteve gjeologjike jane terendesishme, mbajtja nen kontroll e “okluzionit” te pjesshem mund te jete edobishme per te dhene idene e thellesise relative te objekteve gjeologjike nemodel.

“Okluzioni” eshte nje koncept thjesht gjeometrik, domethene nje objekteshte i “okluduar” kur disa rajone te projeksionit te tij ne ekran jane te fshe-hura nga projeksionet e objekteve te tjera ne model. Konceptimi i “okluzionit”duke iu referuar ekranit si nje fenomen diskret, mund te kete gjithashtu:

• “Okluzion” i pjesshem: A “okludon” pjeserisht B nese projektimi iobjektit A mbulon te pakten nje piksel te projeksionit te objektit B neekran

• “Okluzion” total: A “okludon” teresisht B nese projeksioni i objektitA mbulon te gjitha pikselat e projektimit ne ekran te objektit B

Sistemet e lundrimit ne ambientet gjeologjike 3D mund te adoptojneteknika te ndryshme te menaxhimit te “okluzioneve”, ku shumica e programevekompjuterike jane te perqendruara vetem ne ruajtjen vizuale krejtesisht pa“okluzione”. Shprehshmeria e nevojshme per “okluzionet” ka nje ndikim nemenaxhimin dhe llogaritjen e tyre. Disa qasje njohin edhe “okluzionet” epjesshme te objekteve gjeologjike te modelit dhe mund te ofrojne nje matje teshikimit permes nje perqindje qe perfaqeson pjesen e objektit te dukshem [B. 2],ose numrin e pikselave te fshehur ne projeksionin ne ekran [B. 23].

Vetia e ketyre sistemeve eshte perftimi i nje pike shikimi (pozicioni itelekameres) i cili nuk eshte i “okluduar” ne raport me nje objekt interesi. Njeperdorues i sistemeve te lundrimit automatik ne ambientet gjeologjike 3D nukdo ta toleronte nje “okluzion” te tejzgjatur te objektit virtual gjeologjik qe i


intereson te studjoje.“Okluzioni” eshte ne kete menyre nje problem qendror ne kontrollin e

telekameres, ku kjo e fundit eshte themelore per lundrimin automatik neambientet gjeologjike 3D. Kjo ka edhe vetine interesante te pakesoje, ne rastse mundet, kerkimin hapsinor ne terma te pozicionimit te telekameres. Nenje model gjeologjik statik hapsira e disponueshme duhet te fiksohet ndersane ate dinamik ndryshimi i hapsires se “paokluduar” varet nga gjeometriae objekteve te levizshem ne model. Kjo veti eshte shume e rendesishme nezgjidhjen e problemeve te levizjes se telekameres.

Verifikimi i shikueshmerise ne modele dinamike gjeologjike 3D sjell dyproblematika te reja te cila jane te lidhura me variacionet ne kohe te “okluzionve”te objekteve dhe kerkesat e perdoruesit. Sigurisht kur perdoruesi kerkonte shikoje ne detaj nje trup gjeologjik ne perfundim te lundrimit, eshte erendesishme te perfshihet nje “okluzion” total ose i pjesshem. Mbas kesajpreferohet qe lundrimi i objektit pasardhes te filloje me nje “okluzion” tepjeshem ne te cilin objekti gjeologjik i interesit te shfaqet mbas objektittjeter. Menaxhimi i levizjeve te objekteve gjeologjike ne model dhe variacionee “okluzioneve” varet nga njohja apriori e evente te ardhshem gje te cilenne modelet dinamike gjeologjike jane te njohura. Per sa i perket ndryshimitte kerkesave, shpesh specifikat e perdoruesit ndryshojne ne baze te eventeveqe verifikohen ne modelin dinamik gjeologjik. Teknikat e perdorura per temenaxhuar “okluzionet” mund te ndahen ne dy pjese:

• Teknika reaktive: bazohet tek informacioni i marre nga modeli gje-ologjik 3D, pra pa e njohur paraprakisht modelin.

• Teknika shqyrtuese: bazohet tek parashikimi i sjelljes se modelitgjeologjik 3D.

Nomeklatura e perdorur per kategorizimin e dy teknikave te lartpermendurabazohet tek robotika. Duhet pasur parasysh qe per aplikimin e teknikes sedyte duhet te njihet ne menyre te detajuar modeli ku punohet duke prodhuarne kete menyre programe kompjuterike “Ad-Hoc”.

Per te menaxhuar “okluzionet”, ne pergjithesi, perdoret nje qasje reaktivee cila bazohet mbi “Ray Casting”, por ne raste te vecanta perdoren edheteknika te tjera. Teknika “Ray Casting” bazohet ne leshimin e disa rrezevenga telekamera drejt objektit te interesit, dhe ne baze te rezultateve te testevete kryqezimit midis rrezeve dhe objekteve gjeologjike te pranishem ne model,telekamera mund te spostohet per te shmangur “okluzionet”. Efikasiteti dhethjeshtesia e teknikes e ben ate nje zgjedhje te shkelqyer per aplikacionetne kohe reale. Ne vecanti, kjo zgjidhje eshte implementuar ne shume prej


programeve kompjuterike, sot me te perdorshem per modelimin gjeologjik 3D,si p.sh. “GOCAD”. Ky i fundit per te implementuar dhe gjetur trajektorete telekameres dhe menaxhimin e “okluzioneve” ne tekniken “Fly-Through”bazohet pikerisht ne “Ray Casting”. Per te rritur performancen, nderprerjallogaritet zakonisht midis rrezes dhe nje volumi (“Bounding Volume”) qepermbledh objektin e interesit ne modelin gjeologjik 3D. Zgjedhja e modelitgjeometrik qe perfaqeson volumin (“Bounding Sphere”, “Bounding Box”,“OBB-Tree”, etj) dhe numrin e rrezeve te gjeneruara percaktojne saktesine etestit te “okluzioneve”.

“Okluzioni” mund te menaxhohet ne kohe reale duke perdorur “rajonetkonsistente” [B. 15]. Rajonet konsistente korrespondojne me disa zona, teshprehura ne sisteme kordinatash sferike dhe lokale, me origjine ne qender teobjektit gjeologjik ne te cilin eshte zbatuar kufizimi i “okluzioneve”. Llogaritjaeshte bere duke projektuar “Bounding Volume” te objekteve gjeologjike tecilet mund te “okludojne” objektin e interesit, mbi nje sfere te diskretizuar qerrethon kete te fundit [B. 1].

2.5 Shprehshmeria e sistemeve te lundrimit

Vetite e ofruara nga perdoruesit per te kontrolluar telekameren virtualekarakterizojne potencialitetin e sistemeve te lundrimit automatik ne modeletgjeologjik 3D. Shprehshmeria e sistemeve te lundrimit automatik eshte e lidhurngushte me programin kompjuterik dhe zgjidhjen teknike, por nga ana tjetereshte e mundur te analizohen vetite e sistemeve duke iu referuar kater kritereve:lloji i vetive, natyres se vetive, niveli i abstraksionit te modelit gjeologjik 3Ddhe pershtatshmeria.

2.5.1 Lloji dhe natyra e vetive

Vetite jane te lidhura me natyren e objekteve gjeologjike 3D qe karakter-izojne: direkt ne parametrat e telekameres, ne rrugen qe kryen telekamera,ose ne permbajtjen e imazhit te parashikuar. Vetite relative te telekamereskufizojne (drejtperdrejt ose terthorazi) parametrat e telekameres. Keto vetiperfshijne “FOV”, orientimin e telekameres, distancen midis telekameres dheobjekteve, shmangien e perplasjeve dhe koherencen e animacionit. “FOV”mund te vendoset drejtperdrejt nga sistemi, mund te caktohet permes ku-fizimeve apo llogaritet nga permbushja e nje sere vetish [B. 10]. Shumica ekontributeve e konsideron pikepamjen relative (“Vantage Angle”) dhe distancennga telekamera, si cilesi te rendesishme te nje objekti per te percaktuar klasen

2.5 Shprehshmeria e sistemeve te lundrimit 33

e fokusimeve qe mund te merren [B. 24, B. 2, B. 10]. Perberja e imazhit varetnga gjeometria e objekteve gjeologjike 3D, ndricimi, ngjyra dhe semantika eobjekteve. Nje numer i caktuar i qasjeve jane interesante per te karakterizuarobjektet gjeologjike dhe per te siguruar teknika per te llogaritur pikepamjetqe maksimizojne rendesine e tyre ne modelet statike. Ndersa jane te paktarastet ku kerkuesit jane te interesuar ne rendesine e modeleve dinamike.

2.5.2 Niveli i abstraksionit te modelit gjeologjik 3D

Niveli i abstraksionit se modeleve gjeologjike 3D ndikon ndjeshem ne ekspre-sivitetin e qasjeve. Per shembull, vetite e “Framing” mund te karakterizohennepermjet nje shumellojshmerie te abstraksioneve te objekteve gjeologjike 3D.Dikush per te percaktuar anetaresine ne nje “Frame” merr parasysh vetemqendren e nje objekti gjeologjik 3D, te tjeret perdorin abstraksionet bazuarne “Bounding Volumes” me paralelopipede [B. 2, B. 10], te tjere perdorinteknika te “Render”-imit me ane te “Hardware”-it ne “Buffer” me rezolucionte ulet [B. 24]. Ne varesi te procesit te zgjidhjes dhe te burimeve kompjuterikene dispozicion, mund te jete e nevojshme zgjedhja e nje abstraksioni qe lejonte kryeje thjeshtime gjeometrike ne menyre qe te ule koston kompjuterike.

2.5.3 Pershtatshmeria

Kriteri perfundimtar per vleresimin e shprehshmerise te nje sistemi eshtepershtatshmeria e qasjeve. Shume sisteme deklarative ofrojne nje kornize qelejon shtimin e vetive te reja. Teknikat e bazuara ne kufizime sigurojne njemenyre te thjeshte dhe te natyrshme per te shtuar veti te reja ne formen emarredhenieve algjebrike.


Kapitulli 3

Problematika dhe zgjidhja epropozuar

Ne kete kapitull do te shtjellohen disa nga problematikat e hasura sotne instrumentat ne dispozicion te personave qe kane interes te lundrojne neambientet gjeologjike 3D, qofshin keta eksperte te modelimeve gjeologjike 3Dapo njerez me njohuri te kufizuara ne kete fushe. Per me shume ne pjesen edyte te kapitullit do te shtjellohet dhe shqyrtohet edhe zgjidhja e propozuarper problematikat te hasura gjate konsultimit te literatures dhe sistemeveekzistuese. Ne paragrafin 3.1 do te shpjegohen nje sere problemesh qe hasennga analiza e literatures si dhe ne analizen e programeve kompjuterike sot neperdorim. Nga ana tjeter duhet te shqyrtohet edhe problematika e lundrimitautomatik ne modelet gjeologjike 3D e cila do te trajtohet ne paragrafin 3.2.Ndersa ne paragrafin 3.3 do te shqyrtohet problematika e menaxhimit te tedhenave gjeologjike duke analizuar disa nga sistemet ekzistuese per kete prob-lem. Kurse ne paragrafin 3.4 do te shqyrtohet idea e pergjithshme e zgjidhesse propozuar dhe arsyeja e adoptimit te nje qasje hibride interaktive/reaktive.Si perfundim duke filluar nga paragrafi 3.5 e ne vazhdim do te shpjegohen nedetaj pjeset perberese te zgjidhjes se propozuar.

Me qartesisht objektivi yne eshte ngritja e nje sistemi “Server-Client” i cilido te jete ne gjendje te ngarkoje modele gjeologjike 3D te perbere nga bazae te dhenave dhe “Mesh”-et (shih fjalorth A) perkatese te cilet perfaqesojnetrupat gjeologjike 3D. Por pjesa interesante e ketij sistemi do te jete integrimine te i nje algoritmi te kontrollit automatik te telekameres gje e cila do tijapi mundesine perdoruesit te lundroje ne menyre automatike ne brendesi temodelit. Kjo e fundit do te realizohet duke lejuar perdoruesin te vendose disakufizime per telekameren. Ne vecanti, telekamera qe do te gjenerohet per cdoframe, duhet te prodhoje nje imazh ne te cilin jane te pranishem objektetgjeologjike te interesit (te percaktuara nga perdoruesi ose programatori) dhe qe

35

36 Problematika dhe zgjidhja e propozuar

nuk jane te “okluduara”. Pervec kesaj, do te behet e mundur edhe percaktimii vetive te tjera vizive per sa i perket objekteve gjeologjike te interesit, siper shembull distanca e tyre ideale nga telekamera. Objektet gjeologjike teinteresit nuk do te percaktohen ne menyre direkte nga perdoruesi por dukeintergauar me nje instrumet te sistemit i cili do te jete ne gjendje te filtrojebazen e te dhenave dhe nepermjet ketij procesi sistemi perkufizon objektetgjeologjike te interesit. Si perfundim duhet te vecojme se sistemi nuk do tekufizohet vetem ne modelet gjeologjike statike por do te tentoje te ofrojelundrimin automatik edhe ne modele gjeologjike dinamike si p.sh. modelesimulimi sizmik.

3.1 Problematika e pergjithshme

Ne ditet e sotme si ne cdo fushe te shkences dhe jetes edhe ne fushene modelimit gjeologjik instrumentat ne dispozicion te ketij procesi jane teshumllojshem. Secili prej tyre sjell teknika dhe qasje te ndryshme mbi pjese tendryshme te funksioneve qe kryejne. Ne evolucionin e globalizimit jo vetemekonomik por edhe teknik se fundmi ka lindur nevoja qe edhe persona panjohuri te theksuara gjeologjike jane te interesuar ne marrjen e informacioneveqe modelet gjeologjike 3D vene ne dispozicion. Per keto arsye lind nevojae implementimit te teknikave te reja ku sistemet e eksplorimit te modelevegjeologjike 3D ofrojne instrumeta te reja dhe inovative ne ndihme te “ekplorue-sit”. Nga analiza e sistemeve kompjuterike sot ne perdorim del se shumica eketyre implementojne disa teknika si p.sh. ajo e “Fly-Through” e cila krijonanimacione te lundrimit ne modelet gjeologjike 3D ne ndihme te audiences joteknike. Por problematika e hasur ne keto sisteme eshte fakti se nuk ekzistonnje ndarje e qarte midis telekameres ne vete te pare dhe telekameres automatikeose e thene ndryshe ne vete te trete (“Third Person Camera”) sic tregohetne figuren 3.1. Ne figuren e pare 3.1(a) tregohet nje animacion nepermjetteknikes “Fly-Through” ku verehet se vizualizimi kryhet ne nje dritare menje “Viewport” te vetem, pra nuk ka nje diferencim midis telekameres ne vetete pare dhe ne vete te trete. Ndersa ne figuren 3.1(b) verehet prezenca e dy“Viewport” ne te njejten dritare. Ne “Viewport”-in e pare eshte telekamera nevete te pare, e kontrolluar plotesisht nga perdoruesi, ndersa ne “Viewport”-ine dyte eshte telekamera ne vete te trete e kontrolluar nga algoritmi i kontrollitautomatik te telekameres.

Konstatimi i lartpermendur verteton se shume nga sistemet kompjuterikeekzistuese nuk krijojne nje telekamer te pavarur nga perdoruesi. Kjo perforcohetedhe nga disa teste te kryer ne disa nga sistemet kompjuterike si p.sh. “Mi-cromine” apo “GOCAD”. Ne keto teste u kryhen disa simulime “Fly-Through”

3.1 Problematika e pergjithshme 37

(a) (b)

Figura 3.1: Lundrimi ne vete te pare dhe lundrimi ne vete te trete.

por sapo perdoruesi ndervepronte ne “Viewport” me ane te mouse-it te kalku-latorit, trajektorja e telekameres virtuale ndryshonte ne varesi te mouse-it.

Persa i perket shumices derrmuese te sistemeve kompjuterike apo “Patch”-eve sot ne qarkullim, keta nuk ofronin asnje teknike lundrimi automatik temodeleve gjeologjike 3D. Ketu, sic eshte referuar edhe ne paragrafin 2.4, nukduhet te behet konfuzion midis eksplorimit dhe lundrimit. Shumica e sistemekompjuterike kryejne disa funksione eksplorimi duke ndervepruar me modelingjeologjik 3D si p.sh. prerja gjatesore ose terthore e nje trupi gjeologjik 3Dapo rrotullimi ose spostimi me ane te “Mouse”-it i nje trupi gjeologjik 3D apoedhe “zhdukja” e disa prej trupave gjeologjike per te bere me te dukshemdisa te tjere. Duhet theksuar se ekplorimi ne konceptin themelor te tij kamanipulimin e modelit duke ndryshuar shpesh here edhe raportet apo rela-cionet hapsinore midis trupave [B. 22]. Nga ana tjeter me ane te lundrimittentohet te jepen relacione hapsinore midis trupave te ndryshem gjeologjik osete gjenden relacionet midis bazes se te dhenave dhe objekteve ne model dhembi te gjitha nuk manipulohet asnje here modeli. P.sh. nese nje perdoruesnuk ka njohuri mbi nje model gjeologjik 3D i nje vendburimi xeheror mund tenderveproje me bazen e te dhenave dhe te pyesi kete te fundit se ku jane pusetme perqindje bakri (Cu) me e madhe se 5%. Ne kete moment pjesa e sistemitqe meret me lundrimin automatik gjen se ku jane puset me keto perqindjedhe automatikisht aktivizon nje telekamere ne vete te trete e cila leviz rrethketyre objekte te interesit duke bere te mundur, atje ku eshte e mundshme, qetelekamera ti fokusoje keta te fundit.

Megjithese teknikat e implementuara nga disa prej sistemeve kompjuterikemund te ofrojne instrumenta “lundrimi” ne ndihme te perdoruesve, keto sis-teme shpesh jane me pagese dhe me cmime shume te larta per realitetin kusot jetojme. Sidomos ne ambientet shkencore sot jemi te gjithe deshmitarper faktin e mungeses se programeve komjuterike me elementare, per efekt


te mungeses se fondeve. Ne kete pikpamje sistemet komjuterike me licenca“Open Source” apo “GNU GPL” jane ata qe meren me shume ne konsideratene ambientin Shqiptar. Nje tjeter problem i hasur nga opinionet e perdoruesvete sistemeve kompjuterike per te marre informacion vizual nga modelet gje-ologjike 3D eshte fakti se shpesh here sistemet kompjuterike me pagese janete veshtire per tu perdorur pasi kane nje mori instrumentash te cilet nuk iinteresojne perdoruesve jo eksperte te modelimit gjeologjike. Duke u bazuarne kete te fundit perdoruesit jo eksperte nuk kane arsye perse te paguajne njesistem kompjuterik i cili ofron shume here me shume instrumente se sa atyreu duhen. Per te vertetuar kete mund te meret per shembull rasti i SherbimitGjeologjik Britanik i cili prej vitesh nuk blen asnje instrumet komercial permodelimin apo lundrimin ne ambientet gjeologjike 3D. Por nga ana tjetereshte sot nje nga institucionet shkencore pararoje mbi zhvillimin e sistemevekompjuterike per modelimin gjeologjik dhe lundrimin ne modelet gjeologjik3D.

Nje tjeter fakt i hasur ne kerkimet ne literature dhe internet eshte aii mungeses totale i nje instrumenti kompjuterik i prodhuar deri me sot neShqiperi per ngarkimin dhe lundrimin e modeleve gjeologjike 3D. Per ketearsye lind nevoja e implementimit te sistemit ne gjuhen Shqipe e cila mundte jete e nevojshme edhe per perdoruesit te cilet nuk kane njohuri te gjuhesAngleze, gjuhe e cila eshte perdorur ne shumicen e sistemeve kommpjuterikeper modelimin gjeologjik 3D dhe lundrimin ne modelet gjeologjike 3D.

Problem tjeter i rendesishem i verejtur edhe nga analiza e literatures (shihparagrafin 2.3.3) eshte menaxhimi i te dhenave gjeologjike. Ne shume prejsistemeve kompjuterike te eksplorimit apo lundrimit te modeleve gjeologjikenuk ngarkohet i gjithe modeli me perberjen e te dhenave. Pra ne keto programekompjuterike shpesh here ngarkohen vetem “Mesh”-et e trupave gjeologjike3D duke bere te mundur qe perdoruesi te ekploroje vetem gjeometrine e ketyrete fundit. Si shembull per pasqyrimin e ketij fakti mund te meret rasti i“Patch”-it kompjuterik “Cartona 2D-3D Viewer” ne te cilin mund te ngarkohenvetem forma gjeometrike 3D ne format “VRML” por pa pasur mundesinee ngarkimit te te dhenave gjeologjike ku bazohet modelimi i ketyre trupavegjeologjike 3D. Kjo situate ndodh per faktin se ne shumicen e rasteve modeletgjeologjike 3D jane prone intelektuale dhe komerciale e personave ose shoqeriveqe modelojne modelin. Por nga ana tjeter ne ambientet akademike dhe sidomosbrenda per brenda tyre nuk eshte problem e drejta e autorit pasi kete te drejtee gezon institucioni dhe jo modelatoret. Per me shume ne paragrafin 3.6do te trajtohet zgjidhja e propozuar per te bere te mundur ngarikimin e tedhenave gjeologjike, ku modeli bazohet, por gjithmone duke ruajtur te drejtene autorit.

3.2 Problematika e lundrimit automatik 39

Pervec faktit te ngarkimit te te dhenave nje tjeter problematike e verejturne literature eshte fakti se sistemet kompjuterike per modelimin e modelevegjeologjike 3D sot ne qarkullim nuk ofrojne nje standartizim te qarte te mod-eleve te bazave te te dhenave. Ky fakt sjell edhe probleme portabiliteti midissistemeve te ndryshem te modelimit gjeologjik 3D. Sic eshte permendur edhe nekapitullin e meparshem shume sisteme kompjuterike komerciale implementojnemodele menaxhimi te dhenash “Ad-Hoc” te cilat nuk jane te vlefshme midissistemeve te ndryshem. E thene me fjale te tjera nese modelohet nje model nenje program kompjuterik te caktuar do te jete e veshtire te transferohet modelii plote ne nje sistem tjeter. Kjo jo vetem per modelin e bazave te te dhenavepor edhe per faktin e ndryshimit te formateve te modeleve gjeologjik 3D. Nefakt kjo situate pasqyrohet me shume ne programet kompjuterike komercialeedhe per faktin e ruajtjes se te drejtes se autorit.

3.2 Problematika e lundrimit automatik

Per te caktuar kerkesat e sistemit qe do te ndertohet duhet me pare teshqyrtohen nje sere komponentesh te kontrollit automatik te telekameravevirtuale dhe problematikave lidhur me kete te fundit. Ne kete paragraf do teshqyrtohen komponentet e telekamerave virtuale dhe problemi i “okluzionit”.

3.2.1 Parametrat e telekameres

Qellimi i nje sistemi te levizjes se telekameres eshte percaktimi i parametraveqe telekamera duhet te marre ne cdo “Frame”. Ne kete menyre krijohet njetelekamere ne cdo porcion te kohes t. Cdo telekamere e gjeneruar duhet terespektoje disa kufizime mbi imazhet e gjeneruara.

Konfigurimi i nje telekamere “Pinhole” ne nje mjedis virtual tre dimensionaleshte percaktuar nga parametrat ne vijim, disa prej te cilave jane treguar edhene figuren 3.2:

• Pozicioni P(x, y, z): nje pike ne hapesire ne te cilen telekamera eshtepozicionuar.

• “Look at Vector” L(lz, ly, lz): nje vektor qe tregon drejtimin etelekameres.

• “Up Vector” U (ux, uy, uz): nje vektor perpendikolar mbi “Lookat Vector” qe tregon orientimin (rrotullimi ne aksin e vektorit “Look atVector”).


• “Field of View FOV (View Volume)”: perbehet nga dy kende,kendi horizontal Φ dhe vertikal Ψ. Percakton madhesine kendore tefushes vizuale. Zakonisht eshte e vendosur nje perqindje fikse (“AspectRatio”’) ndermjet dimensioneve vertikale dhe horizontale te ekranit, dukebere te mundur qe te specifikohet vetem nje nga dy kendet.

(a) Pamje ne prespektive (b) Pamje nga lart

Figura 3.2: Diagrama e parametrave te telekameres.

Orientimi i telekameres mund te shprehet si nje kombinim i tre kendeve teEulerit sic tregohet ne figuren 3.3. Tre kendet te cilet shprehin rrotullimin esistemit ne lidhje me boshtet X, Y dhe Z e sistemit te referimit te telekameresjane quajtur perkatesisht, “Pitch”, “Yaw” e “Roll”.

Figura 3.3: Nje model i thjeshte telekamere i bazuar ne kendet e Eulerit.

Nje konfiguracion i telekameres ne cdo “Frame” mund te specifikohet, dukesiguruar tri koordinatat per pozicionin, tre kende per orientimin dhe “FOV”.Sistemi duhet te gjeje nje zgjidhje e cila prodhon nje imazh ne te cilat jane tedukshme objektet gjeologjike 3D te percaktuara nga perdoruesi duke pyetur

3.2 Problematika e lundrimit automatik 41

bazen e te dhenave.

3.2.2 Problemi i “okluzionit”

Nje nga problemet me themelore qe ndikojne ne xhirimin e nje skenevirtuale eshte marrja e nje pamje te qarte te subjekteve qe jane ne te. Kjodeklarate ngre probleme te dukshme, disa prej te cilave jane shume interesanteper levizjen automatike te telekameres virtuale ne nje mjedis gjeologjik 3D.Per shembull, ne shume programe kompjuterike te cilet ofrojne lundriminne modelet gjeologjike, telekamera duhet te fokusoje objektet e kerkuar ngaperdoruesi duke mbajtur nje distance dhe orientim te paracaktuar dhe dukeshmangur ose minimizuar “okluzionet”. Shpesh algoritmet e perdorura jane jote pershtashme duke gjeneruar fokusime jo te rendesishme ose ndryshime tepapritura ne animacion duke ngaterruar lundruesin e modelit.

Para se te shohim se si “okluzionet” ndikojne ne levizjen e telekameres,duhet te shqyrtohet problemi. Para se gjithash nje cilesi themelore e “ok-luzionit” eshte qe ajo varet vetem nga pozicioni i telekameres dhe jo ngaorientimi i saj. Pervec kesaj, rajoni i hapsires ne te cilen nje objekt gjeologjikeshte i “okluduar”, qe tashme do e quajme “hapsira e okluduar”, mund tejete jo i vazhdueshem ose e thene ndryshe e perbere nga rajone te ndara. Pershembull, ne figuren 3.4 eshte treguar nje skene me tre objekte te perfaqesuarne dy dimensione. Zonat ne te cilat objekti A eshte teresisht i “okluduar” janetreguar me ngjyre te kuqe, ato ne te cilin “okluzion” eshte i pjesshem tregohenme ngjyre te gjelber. Hapesira ne te cilen objekti A eshte i “okluduar” eshte indare ne dy pjese jo te aferta.

Figura 3.4: Diagrame ne dy dimensione ne te cilat tregohet nje shembull “okluzioni”.

Ne evolucionin e nje modeli gjeologjik 3D dinamik objektet ne levizje mundte modifikojne hapsirat e “okluduara” duke bere te mundur qe telekamerate gjendet ne nje hapsire te “okluduar”. Per kete arsye, telekamera duhet te


levize dhe te gjeje nje pozicion dhe orientim te ri qe te respektoje kufizimin e jo“okluzionit”, ne cdo porcion te kohes t. Kjo do te thote se objektet gjeologjikene interes te perdoruesit duhet te jene te pranishme ne imazhin e prodhuarnga telekamera e re.

Ne figuren 3.5 tregohet nje skene dy-dimensionale ne te cilen paraqiten triobjekte, dy prej te cilave jane objekte ne interes te perdoruesit (objekti jeshildhe i kuq). Ne rastin ne te cilin objekti i kuq leviz (si rezultat i nje simulimite mundshem) sipas vektorit te translacionit te raportuar atehere telekamerazhvendoset nga pozicioni P1 ne pozicionin P2 duke ndryshuar edhe drejtimin esaj. Telekamera e re mban gjithmone te fokusuar objektet e interesit, dukeshmangur “okluzionnin” e njerit prej tyre.

Figura 3.5: Diagrama ne dy dimensione ne te cilen tregohet nje shembull i levizjes setelekameres.

Ne fakt problemin e “okluzionit” programet kompjuterike te cilet mod-elojne modelet gjeologjike 3D, si p.sh. “Micromine”, e kane zgjidhur dukemanipuluar modelin 3D. Ne momentin qe nje objekt gjeologjik 3D vendosetmidis telekameres dhe objektit gjeologjik 3D ne interes te perdoruesit programikompjuterik i caktivizon objektet (duke perdorur konceptin e tejdukshmeriseapo transparences) qe “okludojne” fokusimin e objektit te interesit. Ne faktkjo zgjidhje mund te corientoje perdoruesin pasi humbet raporti hapsinormidis objekteve gjeologjike 3D.

3.3 Problematika e menaxhimit te bazes se te

dhenave

Si te gjitha fushat e aplikimit te sistemeve informative edhe ne fushen emodelimit gjeologjik nje pjese shume e rendesishme ne ndertimin e ketyresistemeve eshte edhe menaxhimi i bazes se te dhenave. Deri me sot ekzistojne

3.3 Problematika e menaxhimit te bazes se te dhenave 43

nje mori instrumentsh per vizualizimin e modeleve gjeologjike 3D te ciletjane ne gjendje te ofrojne sisteme menaxhimi bazash te dhenash, shpesh here“Ad-Hoc”. Por ajo qe verehet si nje problematike ekzistuese ne keto sistemeeshte fakti se shpesh here keto te fundit implementojne qasje te sistemeve“DBMS (Database Management Systems)” lokale cka do te thote se lundruesiapo eksploratori i modelit gjeologjik 3D duhet te kete te plote ne dispozicionte gjithe modelin se bashku me te dhenat. Ne kete rast ai duhet te kete njohurite thella mbi te dhenat qe po perdor si dhe ti kete ato ne dispozicion gje ecila mund te shoqerohet me humbje te drejtave te autorit qe e ka modeluarmodelin gjeologjik 3D.

Ne sistemin qe ne propozojme lundrimi automatik bazohet ne te dhenatgjeologjike mbi te cila modeli gjeologjik 3D eshte ndertuar. Por nga ana tjeterne sistemin qe ne propozojme ruhet e drejta e autorit pasi perdoruesi nukdo te kete akses te drejteperdrejte ne sistemin e menaxhimit te te dhenavepor do ti filtroje ato vetem nepermjet sistemit dhe nuk mund ti manipuloje.Ky proces eshte shpjeguar ne detaj ne paragrafin 3.6. Per kete arsye eshte enevojshme analiza e sistemeve te menaxhimit te bazes se te dhenave si dheinfrastruktura “Server-Client” e tyre.

3.3.1 Sistemet e menaxhimit te bazave te te dhenave

“DBMS”-te karakterizohen nga tre komponente kryesor te cilet sherbejneedhe per vleresimin e nje sistemi menaxhimi baza te dhenash. Keto komponentejane:

1. Sasia: nje “DBMS” duhet te mos kete kufizime te sasise se te dhenaveqe duhet te menaxhoje. Ne sistemet lokale te menaxhimit te bazes se tedhenave kjo eshte e limituar per faktin se varet nga sasia e memorjes sekalkulatorit ku punohet.

2. Saktesia: nje “DBMS” duhet te implementoje dhe respektoje nje serirregullash dhe ligjesh te cilat sigurojne saktesine e ketyre te dhenave.Keto ligje dhe rregulla mund te ndahen ne dy nenkategori:

(a) Kufizime integriteti : keto kufizime implementojne ligje te cilatduhet te respektohen nga perdoruesi i “DBMS”-se i cili eshte ai qepopullon bazen e te dhenave me keto te fundit. Nje shembull konkreteshte rasti i celesit primar te nje entiteti i cili siguron qe nje e dhenee caktuar te jete prezente vetem nje here ne bazen e te dhenave. Nerast se perdoruesi do te tentoje te vendosi nje ekzemplar te dhenashe cila eshte vendosur nje here sistemi i menazhimit te te dhenave


do ta lajmeroje per duplikimin qe po krijon dhe nuk do ta lejojekete popullim.

(b) Kufizime sigurie: keto kufizime sigurojne qe te dhenat te lexohen,shkruhen dhe manipulohen vetem nga perdoruesit te cilet kane tedrejte ta bejne kete. P.sh. nese modelatori i modelit gjeologjik 3Ddeshiron te beje publike vetem nje pjese te te dhenave mbi te cilatmodeli eshte ndertuar i mjafton te nderveproje me “DBMS”-ne dhete vendosi te drejta leximi vetem ne te dhenat qe duhet te shikohennga perdoruesit. Ndersa ne te dhenat e tjera mjafton te vendosivetem te drejta administratori.

3. Globaliteti : kjo karakteristike eshte edhe me e rendesishmja ne kuadrine sistemit qe propozohet, pasi kjo kerkon qe te dhenat te jene globale,cka do te thote se perdoruesit e te dhenave nuk duhet te kene kufizimehapsinore ose fizike per te ndervepruar me te dhenat. P.sh. ne njesistem lokal vizualizimi modelesh, perdoruesi ne te njejten vendodhjeduhet te kete si bazen e te dhenave ashtu edhe sistemin e lundrimit apoeksplorimit.

Te gjithe perdoruesit e “DBMS”-ve nderveprojne me kete te fundit per temare informacionet e nevojshme dhe eshte kjo qe ben te mundur respektimine karakteristikave te lart permendura. Duhet pasur parasysh qe nje “DBMS”simbolizohet si nje kuti e zeze e cila ne hyrje merr te dhena dhe ne dalje jepinformacion. Sistemi qe ne propozojme tenton te perktheje kete informacionverbal ne informacion vizual.

3.3.2 Sistemet “Server-Client”

Sic u permend ne paragrafin paraardhes nje nga karakteristikat e “DBMS”-ve eshte globaliteti i cili bazohet ne infrastrukturen “Server-Client”. Porcfare eshte kjo infrastrukture? Sistemet “Server-Client” bazohen ne dy blloqekryesore:

1. “Server”: eshte nje njesi programi kompjuterik dhe “Hardware” e cilaofron sherbime teknologjike kerkuesve te caktuar. Ne kontekstin aktual“Server”-i ofron sherbimin e pyetjes dhe pergjigjen e bazes se te dhenave.

2. “Client”: eshte nje njesi, zakonisht programi kompjuterik, e cila nderve-pron me “Server”-in per ti kerkuar dhe marre funksione te ndryshme. Nekontekstin aktual “Client”-i do ti dergoje “Server”-it kerkesat e perkthyrane pyetje per bazen e te dhenave te bera nga perdoruesi i sistemit.

3.4 Idea e pergjithshme 45

Keto dy blloqe kane nevoje per linja dhe protokolle komunikimi. Nje ngalinjat e kmomunikimit sot me te perdorura eshte ajo “WAN (World AreaNetwork)” e cila e kombinuar me teknika kriptimi ben te mundur ndervepriminmidis “Server”-it dhe “Client”-it.

3.4 Idea e pergjithshme

Problemi i ndertimit te nje sistemi i cili mundeson lundrimin automatik neambientet gjeologjike 3D eshte kompleks dhe perbehet nga hallka te ndryshme.Idea e propozuar ne kete dokument ne radhe te pare eshte ajo e ndertimit tenje sistemi kompjuterik bazuar ne infrastrukturen “Server-Client”. Ne “Server”do te qendroje baza e te dhenave te modeleve gjeologjike 3D qe deshirohet telundrohen si dhe do to implementohet nje pjese e sistemit e cila do te beje temundur bashkeveprimin midis bazes se te dhenave dhe kerkesat qe vijne ngapjesa tjeter e programit kompjuterik qe eshte “Client”-i [B. 28]. Pjesa “Client”e programit kompjuterik do te perbehet nga nje nderfaqe grafike “GUI” e cilado te jete e pajisur me nje dritare kryesore e ndare ne dy pjese (“Viewport”)per “Render”-imin e ambienteve 3D. Ne njerin prej “Viewport”-eve do teimplementohet lundrimi normal ne vete te pare cka do te thote se telekamerakontrollohet plotesisht nga perdoruesi. Ndersa ne “Viewport”-in e dyte dote implementohet lundirmi automatik ne ambientet gjeologjike 3D. Per meshume ne “Client” do te behet e mundur edhe ngarkimi i modeleve gjeologjike3D. Nga hulumtimet ne literature dhe ne internet rezultoi se ekzistojne njemori formatesh te cilet perfaqesojne modelet gjeologjike 3D. Kjo edhe perfaktin se numri i sistemeve kompjuterike te cilet kryejne modelimin gjeologjikeshte shume i larte. Per keto arsye ne sistemin e propozuar eshte menduarte implementohet ngarkimi i modeleve gjeologjike 3D te perfaqesuar nga treformate.

Nje tjeter pjese e rendesishme e nderfaqes grafike “GUI” eshte edhe venia nedispozicion te perdoruesit, te disa paneleve ku ky i fundit mund te nderveprojeme bazen e te dhenave dhe pergjigja qe merr eshte levizja e telekameres au-tomatike drejt objekteve gjeologjike 3D qe jane rezultat i nderveprimit. P.sh.nese modeli qe po lundrohet eshte nje perfaqesim i nje vendurimi xeherordhe ne bazen e te dhenave ndodhen te gjitha shpimet me analizat perkatese,perdoruesi mund te pyesi nepermjet nderfaqes grafike “GUI” se cilat janeshpimet me perqindje me te larte se 5% te bakrit (Cu). Ne kete momentperdoruesi do te shohe se ne “Viewport”-in e dyte telekamera do te fokusojedhe do te shkoje drejt shpimeve dhe objekteve qe plotesojne pyetjen e berenga perdoruesi.

Nje tjeter instrument qe i vihet ne dispozicion perdoruesit nepermjet


nderfaqes grafike “GUI” eshte nje panel ku vendosen disa parametra tetelekameres te cilat do te trajtohen si kufizime qe duhet te respektohennga sistemi si p.sh. largesia e telekameres nga objekti gjeologjik 3D apo kendihorizontal midis telekameres dhe objektit. Me ne detaj keto parametra do teshtjellohen ne vazhdim.

Nga ana tjeter problemi i levizjes se telekameres eshte i lidhur direkt meobjektet gjeologjike 3D qe kjo telekamere duhet te fokusoje. Per kete arsyeeshte zgjedhur te krijohet nje sistem qe gjeneron nje levizje te telekameresku per cdo pozicion te ri te respektohet jo “okluzioni” i objekteve gjeologjike3D me interes per perdoruesin dhe gjithashtu disa kufizime te dhena nga ky ifundit. Duhet saktesuar se perdoruesi i percankton objektet gjeologjike 3D neinteres te tij ne menyre indirekte duke ndervepruar me bazen e te dhenaveme ane te instrumentit qe i vihet ne dispozicion nga sistemi. Bazuar ne ketete fundit respektohet edhe e drejta e autorit mbi bazen e te dhenave pasi perperdoruesin te dhenat do te jene te padukshme. Perdoruesi do te nderveprojeme te dhenat nepermjet nderfaqes grafike “GUI” e cila nuk i jep mundesineperdoruesit te manipuloje apo kopjoje te dhenat qe ndodhen ne sistemin emenaxhimit te te dhenave [B. 19].

Libraria “CamLib Solver (Virtual Camera Library)” [B. 6] eshte ne gjendjete llogarise nje telekamere, qe respekton kufizimet e vendosura nga perdoruesi.Duke qene se “CamLib Solver” eshte shume e ngadalte per t’u perdorur nekohe reale sistemi duhet ta perdore sa me rralle te jete e mundur pasi ajo mundte ngadalesoje procesin e “Render”-imit. Libraria ka nje kohe pergjigje midis0.1 dhe disa sekondave ne varesi te numrit te objekteve per tu fokusuar, ngakufizimet qe ata kane dhe nga modeli gjeologjik 3D. Kjo do te thote se “FrameRate” eshte midis 10 dhe me pak se 1 frame per sekond. Cka do te thote seperdorimi i shpeshte i kesaj librarie do te humbiste fluiditetin e animacioni tekrijuar.

Idea e pergjithshme e algoritmit mund te permblidhet ne kete menyre nedy pika kryesore:

• llogaritja e nje telekamere nepermjet “CamLib Solver”, duke i dhenesi input nje seri kufizimesh qe i perkasin ne vecanti disa objektevegjeologjike 3D ne interes te perdoruesit (jo “okluzioni”, prania ne imazh,distanca nga telekamera).

• llogaritja, per cdo “Frame”, e modifikimeve te vogla te parametrave tetelekameres (pozicionin dhe orientimin), ne menyre te tille qe:

(a) objektet gjeologjike 3D ne interes te perdoruesit ndodhen ne brendesite “View Volume” te telekameres.

3.4 Idea e pergjithshme 47

(b) objektet gjeologjike 3D ne interes te perdoruesit nuk jane te “ok-luduar” nga objekte te tjera te pranishem ne model.

Ne qofte se konfigurimi i ri i telekameres nuk respekton nje nga kufizimet evendosura atehere do te gjenerohet nje telekamere e re nepermjet “CamLibSolver” (duke kryer ne kete menyre nje prerje kinematografike) dhe procesi ilart permendur do te rifilloje nga e para.

Duhet vene re qe ky algoritem nuk siguron nje zgjidhje ne cdo situate:per shembull, “CamLib Solver” mund te mos jete ne gjendje te gjenerojenje telekamere qe respekton te gjitha kufizimet e dhena. Per te parandaluarkete problem, perdoruesi mund te eliminoje disa nga kufizimet e vendosura.P.sh. nese kufizimi i distances se telekameres nga objektet gjeologjike 3D neinteres te perdoruesit eshte 10 por duhet te fokusohen dy objekte dhe distancamidis tyre eshte 50 atehere “CamLib Solver” e ka te pamundur gjenerimine nje telekamere. Megjithate idea qe aplikohet ne kete sistem eshte qe tezbatohet “CamLib Solver” derisa te gjeneroje nje telekamere qe fokuson tepakten objektet qe mund te fokusohen dhe me pas te ekzeketuhohet algoritmi indertuar duke u nisur nga ajo telekamere dhe duke konsideruar vetem objekteqe jane te dukshem ne imazhin e gjeneruar. Pra ne kete menyre, tolerohetjo shikushmeria e nje objekti ne interes te perdoruesit, por nuk tolerohet joshikueshmeria e te gjithe objekteve: ne qofte se libraria “CamLib Solver”gjeneron nje telekamere qe nuk fokuson asnje prej objekteve ne interes teperdoruesit, atehere ekzekutohet perseri derisa te pakten nje objekt te jete ishikueshem ne imazhin qe prodhohet. Ne vazhdim algoritmi do te arsyetojevetem mbi objektet e fokusuara nga imazhi i prodhuar. [B. 20]

Pervec kesaj, ideja eshte gjenerimi i nje konfigurimi te ri te telekameresne perputhje me evolucionin e modeleve gjeologjike 3D dinamike dmth neperputhje me levizjen e nje (ose me shume se nje) nga objektet gjeologjike 3Dne interes te perdoruesit. Per te lehtesuar llogjikisht punen do te ndahet lloga-ritja ne dy pjese te vecanta, nje per te llogaritur pozicionin e ri te telekameresdhe tjetri per te llogaritur orientimin.

Per te gjetur nje pozicion te mundshem mund te gjenerohet nje numer iparacaktuar pozicionesh dhe me pas vleresohet secili prej tyre. Per te vleresuarcdo pozicion llogarisim nje “faktor te cilesise” (numer real) per cdo objekt neinteres te perdoruesit. Pra per cdo pozicion do te kete aq faktore cilesie sa janeedhe objektet e interesit. Ne momentin qe vleresohen pozicionet atehere vazh-dohet me zgjedhjen e pozicionit me te mire per te vendosur telekameren [B. 20].Duhet theksuar se gjithe procedura duhet ekzekutuar ne kohe reale.

Nje tjeter komponent kyc ne sistemin e propozuar eshte edhe orientimii telekameres. Kjo per shkak se nje orientim i mire eshte ne gjendje teshmange prerjet e shumta. Per shembull, ne nje skene tre-dimensionale gje-


ologjike telekamera duhet te inkuadroje dy objekte gjeologjike 3D ne intereste perdoruesit. Duke paraprire se distanca midis dy objekteve lejon qe te dyjate jene ne “View Volume”, ne rastin kur telekamera eshte e orientuar drejtnje prej objekteve dhe tjetra eshte jashte “View Volume” duhet gjeneruar njeprerje. Per te shmangur kete situate ne qofte se duhen fokusuar n objekte,telekamera do te orientohet tek pika mesatare e qendrave te mases se objektevegjeologjike 3D. Kjo teknike eshte zgjidhja qe ka me shume probabilitet qe tefokusohen te gjitha objektek e interesit [B. 20].

Ne momentin qe percaktohen pozicioni dhe orientimi i kameres kjo zhven-doset dhe orientohet mbi bazen e te dhenave te llogaritura dhe procesi perseritetper “Frame”-in pasardhes.

3.5 Nderfaqa grafike “GUI”

Nje nga pjeset me te rendesishme te ketij sistemi kompjuterik eshte edhenderfaqa grafike “GUI” e cila si shenje inovacioni ne Shqiperi do te keteperdorimin e saj ne gjuhen Shqipe. Pervec gjuhes se perdorur nderfaqa do tendahet ne nje modul kryesor si dhe ne disa nenmodule te cilet do te mund teaktivizohen nga moduli kryesor [B. 21].

Moduli kryesor do te perbehet nga disa pjese te cilat jane te domosdoshmeper mirefunksionimin e programit kompjuterik dhe per ti dhene mundesinenderfaqes grafike te jete sa me shume intuitive. Ne figuren 3.6 paraqitet njendarje e pergjithshme e modulit kryesor te nderfaqes grafike “GUI”. Mengyre portokalli perfaqesohet nje ndarje e dedikuar per menune e cila doti japi mundesine perdoruesit te therrase nenmodulet e tjera. Me ngjyrejeshile perfaqesohet dritarja ku do te vendosen “Viewport”-et e lundrimit nevete te pare dhe lundrimi automatik ne vete te trete. Ndersa ne ngjyre kafeperfaqesohet vendosja e nje butoni i cili do te aktivizoje lundrimin automatik.Si perfundim ne ngjyre te bardhe me konture lejla perfaqesohet nje hapsire kudo te shfaqet nje “Log” i sistemit dhe perqindjet e respektimit te kerkesave teperdoruesit [B. 21].

Nje pjese tjeter shume e rendesishme e ketij sistemi eshte nderfaqa grafikee cila do ti japi mundesi perdoruesit te nderveproje me sistemin e menaxhimitte bazes se te dhenave. Kjo nderfaqe eshte menduar te jete sa me e thjeshtedhe intuitive duke vendosur si mundesi zgjedhjeje pyetjen e nje sere atributesh.Sic tregohet ne figuren 3.7 jane tre komponente te cilet perdoruesi duhet tezgjedhe ose plotesoje ne menyre qe te nderveproje me bazen e te dhenave.Me ngjyre jeshile simbolizohet entiteti i bazes se te dhenave ku perdoruesideshiron te beje pyetje. Me ngjyre lejla simbolizohet zgjedhja e atributit tecilin perdoruesi mund te perdore per te kryen pyetjen. Si perfundim me ngjyre

3.6 Sistemi i menaxhimit te te dhenave 49

Figura 3.6: Ndarja ne pjese e modultit kryesor te nderfaqes grafike “GUI”.

portokalli simbolizohet nje fushe ku perdoruesi mund te vendose nje vlere qesherben si filter per pyetjen [B. 29].

Figura 3.7: Moduli dytesor i cili lejon perdoruesin te nderveproje me sistemin emenaxhimit te bazes se te dhenave.

Ndersa pjesa e fundit e cila eshte mjaft e rendesishme per mirefunksionimine sistemit eshte ajo ku perdoruesi do te vendose kufizimet e telekameres qemundeson lundrimin automatik. Ne kete nderfaqe do te vendosen nje serefushash ku perdoruesi duke i plotesuar me numra dhjetore do te vendose vlerate kufizimeve. Per me shume eshte menduar qe per cdo vlere kufizimi perdoruesite vendose edhe nje peshe rendesie mbi respektimin e kufizimit [B. 18].

Pervec ketyre moduleve nderfaqa grafike do te jete e perbere edhe nganje sere nenmodulesh te tjere me pak te rendesishem sic mund te jete ai ivendosjes se adreses “IP”, “Username”-it dhe “Password”-it te “Server”-it kundodhen te dhenat [B. 29].

3.6 Sistemi i menaxhimit te te dhenave

Menaxhimi i te dhenave eshte nje pjese themelore e ketij sistemi pasi pa tedhenat ky sistem nuk mund te funksionoje ne pjesen me te rendesishme te tij qeeshte lundrimi automatik ne modelet gjeologjike 3D [B. 19, B. 20, B. 21, B. 22].


Per te vendosur te dhenat e modelit ne kete sistem operohet ne dy menyra. Nemenyren e pare perdoruesi mund ti vendosi ato nepermjet nje instrumenti qesistemi do ti vere ne dispozicion. Ky instrument nepermjet nderfaqes grafikestandarte te sistemeve operative si p.sh. ajo e “Open File”, i jep mundesineperdoruesit qe te ngarkoje nje “File” me formate standarte si p.sh. “Excel”apo “Access” dhe sistemi, te dhenat qe ndodhen ne keto “File”, i modelonsipas “DBMS”-se. Duhet theksuar fakti se sistemi kryen nje kontroll edhe mbisaktesine e te dhenave duke u bazuar tek kufizimet e integritetit te “DBMS”-se(shih paragrafin 3.3.1) [B. 28].

Ndersa persa i perket menyres se dyte eshte menduar qe sistemi te ofrojemundesine te lidhet me nje “Server DBMS” i pavarur nga sistemi vete. Kjolidhje mund te ofrohet duke i kerkuar perdoruesit te vendosi adresen “IP”,“Username”-in dhe “Password”-in e “Server”-it ku te dhenat ndodhen. Nemenyre automatike nderfaqa grafike e cila mundeson nderveprimin midisperdoruesit dhe bazes se te dhenave modifikohet duke u pershtatur me “DBMS”-ne qe eshte lidhur [B. 21].

Duke u bazuar tek keto dy qasje mund te vertetojme se sistemi mund tefunksionoje edhe me infrastrukturen “Server-Client” por edhe ne lokal duke ebere keshtu sistemin me nivel te larte pershtatshmerie.

3.7 Pozicionimi

Sic u referua edhe ne paragrafin 3.4, hapi i pare i rendesishem i lundrimitautomatik, pjese bazilare e sistemit te propozuar, eshte identifikimi i njepozicioni ideal ne te cilin te spostohet telekamera per cdo “Frame”. Kypozicion duhet te kete nje distance te mjaftueshme nga pozicioni aktual nemenyre te tille qe te mos provokoje “shkrepje” duke pasur keshtu nje levizjefluide te telekamres. Gjenerohen keshtu nje numer i paracaktuar pozicionesh tereja duke filluar nga pozicioni aktual i telekameres. Shpjegimi mbi gjenerimine ketyre pozicioneve eshte shpjeguar ne nenparagrafin e ardhshem.

Pasi gjenerohen pozicionet e reja, secili prej tyre vleresohet ne baze te“okluzionit” dhe kufizimeve te telekameres te vendosura nga perdoruesi. Pasikryhet vleresimi, zgjidhet pozicioni me i mire ne te cilin mund te spostohettelekamera.

Gjithashtu nje proces shume i rendesishem eshte ai i krijimit te nje liste teobjekteve ne interes te perdoruesit qe telekamera e krijuar nga “CamLib Solver”mund te fokusoje. Sic u tha me dhe me pare tolerohet fokusimi i munguar i njeobjekti gjeologjik 3D ne interes te perdoruesit, por jo te gjithe. Me pas kryhetnje kontroll i kryqezuar mbi objektet gjeologjike 3D qe telekamera mund tefokusoje.

3.7 Pozicionimi 51

Nese te pakten nje nga objektet gjeologjike 3D te kerkuar nga perdoruesinuk gjendet ne imazhin e prodhuar, atehere rithirret libraria “CamLib Solver”duke prodhuar nje telekamere te re. Ne rast te kundert futen ne liste vetemobjektet qe telekamera eshte ne gjendje te fokusoje. Ky proces eshte shume ivarur nga motori grafik qe perdoret dhe gjuha e programimit. Gjate gjitheprocesit i behet referimi kesaj liste, kur flitet per objektet gjeologjike 3D perte cilet interesohet perdoruesi.

3.7.1 Gjenerimi i pozicioneve

Pozicionet per “Frame”-et pasardhese gjenerohen duke filluar nga pozicioniaktual i telekameres dhe duke krijuar 18 vektor spostimi nga pozicioni itelekameres me nje gjatesi te paracaktur. Per te llogaritur modulin e spostimitllogaritet nje vlere e cila eshte ne proporcion te drejte me madhesine e objektevegjeologjike 3D dhe distancen maksimale midis tyre. Ne kete menyre do tekemi sigurine se levizja do te jete uniforme dhe proporcionale me modelin.

Ne figuren 3.8 tregohet se si u zgjodhen 18 vektoret e spostimit. Per cdocift boshtesh, pra per cdo plan XY, XZ, YZ zgjidhen 8 vektore me nje kend prej45 grade mes njeri dhe tjetrit. Praktikisht, duke filluar nga nje vektor i vetemdhe duke e rrotulluar me 45 grade rreth origjines per 8 here merren vektoretdrejtim. Ne fakt vektoret jane 18 pasi per boshtet e perbashket nje vektor izgjedhur tashme nuk eshte me i pranishem. Pra do te kemi qe per planin XY,do te perzgjidhen 8 vektore drejtimi, per planin XZ do te perzgjidhen 6 sepseata qe perkojne me njeri tjetrin (paralel) me boshtin X jane zgjedhur tashmene hapin e meparshem. Se fundmi, per planin YZ do te zgjidhen 4 vektorepasi ata qe koincidojne me boshtin Y dhe Z jane zgjedhur tashme ne dy hapate meparshme.

(a) Vektoret ne planin XY (b) Vektoret ne planin XZ (c) Vektoret ne planin YZ

Figura 3.8: Diagrama ne dy dimensione, ne te cilat tregohen se si mund te gjendenpozicionet e reja te mundshme te telekameres. Ne imazhin e pare tregohen 8 vektoret e

spostimit ne planin XY, ne 6 vektoret e dyte ne planin XZ, dhe ne te tretin 4 vektore neplanin YZ


Pasi merren vektoret e spostimit mund te perkufizohen pozicionet e rejaduke e spostuar pozicionin aktual te telekameres sipas cdo vektori. Ne ketemenyre do te kemi 18 pozicione te reja ku eshte e mundur levizja e telekameres,te cilat do te permblidhen ne nje bashkesi te quajtur Positions = {P0, P1,P2, . . . , P18}. Sic mund te shihet ne bashkesi gjenden 19 pozicione,pasi P0 perfaqeson pozicionin aktual te telekameres. Ne kete menyre eshte epranueshme, si levizje, edhe lenia e telekameres ne pozicionin e meparshem.

3.7.2 Vleresimi i pozicioneve

Ne momentin kur pozicionet jane te gjeneruar, ato duhet te vleresohen nemenyre te tille qe te zgjidhet ai me optimali per pozicionimin e telekameres. Sihap i pare per vleresimin e cdo pozicioni kryhet nje kontroll mbi vflefshmerinee tij. Nje pozicion eshte i vlefshem kur gjendet ne hapsiren jo te “okluduar”te objekteve gjeologjike 3D te interesit (me fjalen hapsire jo e “okluduar”kuptohet hapsira ne te cilen telekamera i “shikon” objektet e interesit te plote)dhe kur spostimi i telekameres nga pozicioni aktual tek pozicioni ne vlersimnuk perplaset me objekte te tjere ne model.

Per te pare nese cdo objekt i interesit do te paraqitet ne imazhin e prodhuardmth jo i “okluduar”, perdoret teknika e “Ray Casting”. Ky kontroll kryhetper secilin prej objekteve te interesit, pra per cdo pozicion do te kete aqkontrolle sa eshte edhe numri i objekteve te interesit. Ne praktike, prodhohetnje rreze duke filluar nga pozicioni ne fjale ne drejtim te objektit te interesitdhe nese “Mesh”-i i pare qe rrezja kryqezon eshte ajo e objektit te interesitatehere kontrolli ne kete objekt eshte pozitiv. Pasi kjo procedure kryhet perte gjitha objektet e interesit atehere pozicioni i marre ne konsiderate eshtei vlefshem per jo “okluzionin”. Ne rastin kur testi mbi nje nga objektet einteresit deshton atehere pozicioni ne fjale hidhet poshte.

Megjithate, duke perdorur “Ray Casting” nuk ekziston siguria se objektet einteresit shfaqen ne imazh sepse mund te jene jashte “View Volume”. Per ketearsye, nje tjeter kontroll kryhet ne brendesi te “View Volume” per secilin objektinteresi. Per te kryer kete kontroll krijohet nje telekamere e perkohshemene pozicionin ne shqyrtim dhe me drejtimin piken e mesme te qendrave teobjekteve te interesit (orientimi do te shpjegohet ne nenparagrafin 3.8). Nese“Bounding Box” i cdo objekti gjendet ne brendesi te “View Volume” ateherekontrolli ka rezultat pozitiv, ne rast te kundert negativ.

Kontrolli i trete qe kryhet eshte ai per perplasjen qe mund te shkaktohetnga spostimi i telekameres nga pozicioni fillestar drejt pozicionit ne fjale. Edhene kete rast perdoret teknika e “Ray Casting”, ku gjenerohet nje rreze ngapozicioni i telekameres drejt pozicionit ne shqyrtim. Matet distanca midisburimit te rrezes (pozicioni i telekameres) dhe pikes se nderprerjes me objektin

3.7 Pozicionimi 53

e pare qe takon. Nese kjo distance eshte me e madhe se distanca midis burimitte rrezes dhe pozicionit ne fjale, atehere nuk ka perplasje ndryshe ka njeperplasje ne spostim. Ne qofte se deshmohet ekzistenca e perplasjes ne spostimnga pozicioni i telekameres ne pozicionin ne shqyrtim atehere edhe ne keterast ky i fundit hidhet poshte.

Pasi eshte kryer testi mbi vlefshmerine e te gjitha pozicioneve ateheremodifikohet bashkesia e Positions = {P0, P1, P2, . . . , P18}, e cila tashmee tutje do te perfaqesoje bashkesine e pozicioneve te vlefshme, duke hequr nekete menyre te gjitha pozicionet qe nuk jane te vlefshme. Ne rastin kur tegjitha pozicionet nuk jane te vlefshme, pra bashkesia Positions eshte bosh,atehere provokohet nje prerje kinematografike, duke thirrur perseri librarine“CamLib Solver” per te gjeneruar nje telekamer te re.

Pozicionet e vlefshme tashme duhet te vleresohen per te bere te mundurzgjedhjen e atij me optimalit per pozicionimin e telekameres. Per te berenje vleresim per cdo pozicion, llogaritet nga nje numer real me te cilin do teperfaqesohet cilesia e atij pozicioni per cdo objekt te interesit. Kete faktor dota quajme “faktor i cilesise”. Faktori i cilesise ka vleren minimale 0, qe do tethote se per nje pozicion me faktor te cilesise 0, per nje objekt interesi, nukeshte i vlefshem dhe nuk do te zgjidhet kurre si nje pozicion i mundshem itelekameres. Ky faktor eshte produkt i dy faktoreve te tjere. Nje i quajtur“faktor i shikueshmerise” dhe tjetri “faktor i perputhshmerise” (ose “Fitness”).Operacioni i produktit behet per shkak se faktori i cilesise eshte ne varesi tedrejtperdrejte te dy faktoreve. Per shembull, ne vleresimin e dy pozicioneve,ku ne te parin faktori i shikueshmerise eshte i barabarte me 0.07 dhe faktori iperputhshmerise 3.5, ndersa ne te dytin respektivisht 0.01 dhe 3.6, nese faktorii cilesise do te ishte shuma e dy pozicioneve te zgjedhur do te ishte e dytaedhe pse si do te vertetohet eshte ajo me e keqja.

Pra, dhene nje bashkesi jo boshe Positions⊂<3 (bashkesi me pozicione tevlefshme, dmth pozicione te mundshme te telekameres), nje bashktesi jo boshePO⊂<3 (bashkesi pozicionesh te objekteve te interesit), fc:PositionsxPO→<(nje funksion qe llogarit faktorin e cilesise), fsh:PositionsxPO→< (nje funksionqe llogarit faktorin e shikueshmerise) dhe ne fund ff : Positions→< (funksionqe llogarit faktorin e “Fitness”-it ne raport me kufizimet) atehere:

fc(p, po) = fsh(p, po) ∗ ff(p, po), ∀p ∈ Positions ∧ ∀po ∈ PO (3.1)

Nje aspekt i rendesishem i vleresimit eshte fakti se ai kryhet per cdo objektne interes te perdoruesit, dmth pozicioni vleresohet per secilin prej ketyre


objekteve prezente ne liste. Ne kete menyre per cdo pozicion do te kete njenumer faktoresh te cilesise, aq sa eshte numri i objekteve te interesit. Nesenumri i pozicioneve te vlefshme eshte n dhe numri i objekteve te interesiteshte m, atehere si rezultat prodhohet nje matrice me n rreshta dhe m kolona.Secili komponent xij i matrices perfaqeson faktorin e cilesise te pozicionit i neobjektin e interesit j. Atehere kemi:

xij = fc(p, po),∀p ∈ Positions ∧ ∀po ∈ PO (3.2)

Faktori i cilesise eshte i lidhur ne kete menyre me cdo pozicion te vlefshmemper cdo objekt interesi. Ne kete menyre do te jepet mundesia e zgjedhjes sepozicionit me te mire ku te spostohet telekamera. Ky proces shpjegohet nedetaje ne paragrafin 3.7.3.

Llogaritja e faktorit te shikueshmerise

Per te llogaritur faktorin e shikueshmerise fillohet nga pozicioni qe duhet tevleresohet i cili tashme e tutje do te quhet p dhe pozicioni i nje objekti interesi(posizioni i nje objekti eshte pozicioni i qendres se “Bounding Box” te objektitgjeologjik 3D) qe do te quhet po. Llogaritja e faktorit te shikueshmerise kryhetper te perfaqesuar rrezikun e “okluzionit” te p ne te ardhmen.

Edhe faktori i shikueshmerise perfaqesohet nga nje numer real dhe eshteraporti midis dy distancave. E para eshte distanca midis pozicionit te njeobjekti ne skene dhe drejtezes kaluese nga p ne po dhe do te quhet d1. Ndersae dyta eshte distanca midis pikes se prerjes se pingules nga pozicioni i objektittek drejteza dhe po. Distanca e dyte do te quhet d2.

Raporti midis dy distancave kryhet per arsye se distanca d2 eshte neperpjestim te zhdrejte me faktorin e shikueshmerise ndersa distanca d1 eshtene perpjestim te drejte me kete faktor. Per me shume faktori i shikueshmeriseeshte ne perpjestim te zhdrejte me rrezikun e “okluzionit”, kjo do te thotese: sa me i madh eshte faktori i shikueshmerise aq me i vogel eshte rreziku qeobjekti i interesit te “okludohet” ne spostimet e ardhshme te telekameres.

Per te llogaritur distancen d1, percaktohet nje vije e drejte e cila kalonpermes p dhe po. Pas kesaj llogaritet pingulja mbi vijen e drejte duke filluar ngapozicioni i secilit objekt ne skene. Nese pika ku kryqezohet pingulja me vijene drejte perfshihet midis p dhe po atehere llogaritet distanca midis pozicionitte objektit dhe pikes se prerjes. Kjo procedure tregohet ne figuren 3.9. Linjae zeze perfaqeson drejtezen kaluese nga p (rrethi i zi P) dhe po (pika e zezebrenda objektit te kuq). Ne hapin e ardhshem caktohet pingulja nga pozicioni i

3.7 Pozicionimi 55

cdo objekti ne skene (pika te zeza brenda objekteve jeshil dhe blu) tek drejteza.Pas kesaj do te merren parasysh vetem distancat midis vijes se drejte dhe dyobjekteve jeshile. Kjo per shkak se pika e prerjes se pinguleve me drejtezen(pikat lejla) jane midis p dhe po. Ndersa nuk do te merret ne konsideratedistanca mes drejtezes dhe objektit blu pasi prerja nuk eshte perfshire mes dypozicioneve.

Figura 3.9: Nje skene dy dimensionale ne te cilen perfaqesohet nje pozicion per tuvleresuar (rrethi i madh i zi, P), nje objekt interesi (e kuqe) dhe tre objekte te cfardoshem

pjese te skenes. Cdo pike e zeze brenda objekteve perfaqeson pozicionin e tyre.

Sic mund te merret me mend sa me e madhe eshte distanca midis njeobjekti dhe drejtezes aq me i vogel eshte rreziku i “okluzionit”. Por qe teperftohet nje vlersim i mire per p, domethene per rrezikun e “okluzionit”, tellogarisesh vetem distancen d1 nuk mjafton. Kjo sepse sa me afer gjendet pika eprerjes (pika lejla) me p, aq me i larte eshte rreziku qe ne spostimin e ardhshemnje objekt interesi te “okludohet”. Kjo ndodh per shkak se me ndryshimin epozicionit p do te ndryshoje edhe drejteza, por nje nga dy pikat mbi te cilatkalon drejteza eshte fikse (po) ndersa tjetra spostohet. Ne vecanti sa me aferte jete pika e prerjes me pozicionin qe ndryshon aq me i larte eshte rreziku qedrejteza ti afrohet objektit ne skene, sic ilustrohet ne figure 3.10. Sic mundte kuptohet nese do ti aplikohej faktorit te shikueshmerise vetem distanca d1,domethene distanca ndermjet objektit dhe drejtezes, ne keto dy situata do tekishte te njejtin faktor te shikueshmerise gje e cila do te conte ne nje vleresimte gabuar te pozicionit p. Pra faktori i shikueshmerise eshte ne proporcion te


drejte me distancen d1 dhe anasjelltas ne proporcion te zhdrejte me distancend2. Ne terma te thjeshte, mund te thuhet se sa me e larte distanca d1 dhe mee ulet distanca d2 aq me i larte eshte faktori i shikueshmerise.

(a) ne figure tregohet nje shembullne te cilen prerja e pingules nga pozi-cioni i objektit ne drejtezen eshteshume afer me pozicionin qe povleresohet dhe keshtu ne llogaritjentjeter objekti “okludon” objektin einteresit

(b) ne figure tregohet e njejta sit-uate, por me faktin se prerja eshteshume larg nga pozicioni qe povleresohet dhe keshtu ne llogaritjene ardhshme nuk “okludon” objektine interesit

Figura 3.10: Nje skene dy dimensionale ne te cilen eshte paraqitur nje situate ne te cilenobjekti ne model “okludon” objektin e interesit ne thirrjen e ardhshme te algoritmit.

Sic mund te parashikohet do te kete me shume se nje rezultat pasi kjoprocedure ndiqet per cdo objekt diagonalja e te cilit pret drejtezen midisdy pozicioneve (p dhe po). Pra dhene nje bashkesi PS⊂<3 (bashkesia e tegjithe pozicioneve te objekteve ne te cilat llogariten d1 dhe d2), duke qenep∈Positions (pozicioni qe duhet vleresuar), duke qene po∈PO (pozicioni iobjektit te interesit) dhe ne fund duke qene r:PositionsxPOxPS→< (njefunksion qe llogarit distancat d1 dhe d2) dhe me pas raportin mes ketyre tedyave, kemi:

fsh(p, po) = min(r(p, po, ps1), ..., r(p, po, psk)) (3.3)

3.7 Pozicionimi 57

ku k perfaqeson numrin e elementeve te pranishem ne bashkesine PS. Sicverehet edhe nga ekuacioni si faktor shikueshmerie optimal zgjidhet ai meraportin me te ulet pasi ky i fundit influencon me shume ne “okluzionin” eobjekteve te interesit.

Si perfundim faktori i shikueshmerise eshte nje vlere e cila perfaqesonmundesine qe objektet ne interes te perdoruesit mund te “okludohen” neevolucionin e modelit. Per kete arsye zgjidhet faktori me mundesine me tevogel.

Llogaritja e faktorit te perputhshmerise

Pasi llogaritet faktori i shikueshmerise hapi tjeter eshte vleresimi i pozicionitnga pikepamja e kufizimeve qe telekamera duhet te respektoje ne rastin kurspostohet mbi bazen e ketyre te fundit. Per te vleresuar faktorin e “Fitness”krijohet nje telekamere e perkohshme per cdo pozicion qe eshte vleresuardhe me drejtim (LookAt) ne nje pike ne hapesire qe do te shpjegohet neparagrafin 3.8. Kjo telekamere vleresohet nga libraria “CamLib Solver” qedo te ofroje nje numer real te quajtur “Fitness” e cila eshte shumatorja eprodukteve midis peshes se cdo kufizimi dhe nje numer midis 0 dhe 1 per cdoobjekt interesi. Vlera midis 0 dhe 1 perfaqeson plotesimin e kufizimit.

3.7.3 Identifikimi i pozicionit me te mire

Pas vleresimit te te gjitha pozicioneve eshte momenti i zgjedhjes se pozi-cionnit me te mire ne te cilin spostohet telekamera. Sic u tha edhe ne paragrafetparaardhes, ne vleresimin e pozicioneve supozohet se n eshte numri i pozicion-eve te vlefshme dhe m numri i objekteve te interesit. Duke u nisur nga matricame n rreshta dhe m kollona, operacioni i pare eshte mesatarja arithmetike ecdo kollone. Duke pasur mesatarjaj mesataren per cdo kollone atehere:

mesatarjaj =

∑ni=1 xij

n, ∀j ∈ {1, ...,m} (3.4)

Pra llogaritet faktori i cilesise mesatar per secilin objekt ne interes teperdoruesit. Pas kesaj zgjidhet vlera minimale mes mesatareve te llogarit-ura. Pra duke qene ende m numri i objekteve te interesit dhe duke thirrurformulen 3.4 kemi:

l = min(mesatarja1, ...,mesatarjan) (3.5)


ku l eshte indeksi i kollones se objektit te interesit ne matrice. Ne ketemenyre, seleksionohet objekti i interesit me vleren e cilesise mesatare me tekeqe ne kete rast indeksi i saj ne matrice. Procedimi ne kete menyre percaktonobjektin e interesit me rrezikun me te larte te “okluzionit” ne menyre te tilleqe zhvendosja e telekameres te permiresoje gjendjen e saj. Kjo mund te cojene zgjedhjen e nje pozicioni qe nuk eshte ai me i miri per objektet e tjerate interesit, megjithate, meqenese mesatarja e tyre ishte me e larte ateherezgjidhja nuk do te ndikoje ne rrezikun e “okluzionit” per ta.

Ne kete pike merret pozicioni me faktorin e cilesi me te larte te objektit teinteresit te zgjedhur. Ne fund duke pasur p indeksin e pozicionit me te miredhe duke rimarre formulen 3.5 rezulton se:

p = max(x1l, ..., xnl) (3.6)

Si perfundim mund te thuhet se ne kete pike ka nje pozicion optimal ku tespostohet telekamera. Duke qene se ky algoritem kryhet ne kohe reale, ateheregjenerimi i pozicionit do te siguroje nje levizje te qete dhe pa ndalje, pra fluide.Gjithashtu do te respektohen edhe kufizimet e telekameres qe jane vendosurnga perdoruesi.

3.8 Orientimi

Sic u permend ne kapitujt e meparshem, orientimi i telekameres eshte ilidhur direkt me drejtimin e saj. Per te caktuar piken ne hapsire drejt te cileste drejtohet telekamera, pra orientimin e saj, perdoret nocioni i qendres semases. Objektet ne interes te perdoruesit perfaqesojne disa objekte me masete barabarte. Duke qene se masa eshte e barabarte atehere mund te kalohetshume thjesht nga fizika tek gjeometria. Pra, objektet ne interes te perdoruesitjane te perfaqesuara si objekte ne hapesire.

3.8.1 Llogaritja e qendres se mases

Se pari duhet te kemi parasysh se pika qe duam te percaktojme eshte ne tredimensione dhe keshtu llogaritet cdo komponent i saj. Prandaj, do te llogaritetkomponenti X, Y dhe Z i pikes. Nga teoria e gjeometrise eshte mesuar se pikae mesit e dy pikave ne hapesire eshte dhene nga mestarja aritmetike e cdokomponenti te dy pikave. Ne te njejten menyre arsyetohet edhe ne rastin tone.

3.9 Perfundime 59

Ne kete rast llogaritet qendra e mases e pozicioneve te cdo objekti ne intereste perdoruesit. Pra, duke qene n numri i objekteve te interesit dhe x, y dhe zkomponentet e nje pike atehere:

xp =

∑ni=1 xi

n(3.7)

yp =

∑ni=1 yin

(3.8)

zp =

∑ni=1 zin

(3.9)

ku xp, yp dhe zp perfaqesojne komponentet x, y dhe z te pikes qe do tellogaritet, ndersa xi, yi dhe zi jane komponentet e pozicionit te objektit i neinteres te perdoruesit.

Si perfundim drejtimi i telekameres do te shenjestrohet ne pozicionin ellogaritur.

3.9 Perfundime

Si perfundim duhet theksuar se qasja qe propozohet ne kete disertacion eshtenje menyre e ndryshme nga ajo qe sot perdoret nga programet kompjuterikeme te njohur. Keto programe ne fakt gjenerojne paramatrat me te miraper pozicionin, fokusimin, shpejtesine, rezen e shikimit etj dhe pastaj levizinobjektin gjeologjik ne interes te perdoruesit duke mbajtur telekameren nepozicion fiks. Qasja qe ne propozojme eshte me optimale pasi nuk kerkonrillogaritje te modelit gjeologjik te ndertuar. Kjo per faktin se vete ndertimi imodelit gjeologjik eshte nje proces shume i gjate dhe kompleks ku nderthurenfaza dhe parametra qe shpesh varen nga njeri tjetri dhe qe ne fakt janedinamik.


Kapitulli 4

Metodologjia dhe instrumentate perdorur

Per te vertetuar qe zgjidhja e propozuar ne kapitullin 3 eshte efikasedhe inovative eshte realizuar i gjithe sistemi kompjuterik per ngarkimin emodeleve gjeologjike 3D, te pajisur me bazen e te dhenave, si dhe per lundriminautomatik ne keto modele. Per te realizuar sistemin jane perdorur nje seriinstrumentash, programe kompjuterike si dhe teknika implementative.

Obiektivi i sistemit eshte te ofroje nje instrument si ai i lundrimit automatikne ambientet gjeologjike 3D duke llogaritur per cdo “Frame” nje pozicion te ridhe nje orientim te ri per telekameren automatike.

Ne kete kapitull do te behet nje pasqyrim i pergjithshem mbi instrumentate perdorur dhe teknikat e perdorura per te realizuar sistemin kompjuterik.Ne paragrafin 4.1 do te shqyrtohet metodologjia e perdorur per tu perballurme implementimin e zgjidhjes. Ne paragrafin 4.2 do te trajtohen gjuha eprogramimit e perdorur si dhe ambienti i programimit. Ndersa ne paragrafin 4.3do te shqyrtohet sistemi i menaxhimit te bazave te te dhenave i perdorur neimplementimin e sistemit tone. Si pefundim ne paragrafin 4.4 do te shtjellohendisa nga “librarite” “Open Source” te perdorura ne kete sistem.

4.1 Metodologjia

Nje nga hallkat me te rendesishme ne zgjedhjen e instrumentave perimplementimin e sistemit eshte metodologjia e perdorur per implementimin.Kjo per faktin se metodologjia influencon te gjithe instrumentat qe do teperdoren.

Duke mare parasysh se pjesa me e rendesishme dhe ajo me kontakt te drejtper drejte me perdoruesin do te jete nderfaqa grafike “GUI” eshte menduar te

61

62 Metodologjia dhe instrumentat e perdorur

perdoret analiza dhe projektimi i orientuar nga objektet (Object Oriented).Kjo zgjedhje ka nje sere arsyesh ku me e rendesishmja eshte fakti se sot eshtevertetuar gjeresisht se ne ndertimin e nderfaqeve grafike kjo metode eshtekonceptualish me e pershtatshmja. Duke u munduar te sqarojme lexuesin pomarim nje shembull konkret. Supozohet se do te ndertohet nje nderfaqe grafikeme 50 butona, atehere metoda e orientuar nga objektet na meson se do te jeteshume e thjeshte te ndertohet nje klase e cila implementon “objektin” “buton”dhe brenda nje klase tjeter qe simbolizon nderfaqen grafike “GUI”, vendosim50 here klasen “buton”. Sic mund te imagjinohet per nje nderfaqe grafike me 50butona u shkruajten vetem 2 klasa, kjo fale analizes dhe projektimit i orientuarnga objektet. Imagjinoni sikur te mos ishte kjo metode ne dispozicion, do teishim te detyruar te ndertonim 51 klasa te ndertuara ne nje gjuhe te caktuarprogramimi.

Ne paragrafin pasardhes do te trajtohet ne detaj analiza dhe projektimi iorientuar nga objektet.

4.1.1 Analiza dhe projektimi i orientuar nga objektet

Analiza dhe projektimi i orientuar nga objektet eshte sot nje qasje shumee perdorur per analizimin dhe projektimin e nje sistemi kompjuterik dukeaplikuar paradigmat e orientuar nga objektet dhe modelimin vizual. Kjo qasjeaplikohet gjate gjithe ciklit te jetes se zhvillimit te nje sistemi kompjuterikduke permirsuar komunikimin midis perdoruesit dhe produktit por edhe dukesiguruar cilesine e ketij te fundit. Duhet te kihet kujdes se shpesh herengaterrohen analiza dhe projektimi i orientuar nga objektet me gjuhet eprogramimit i orientuar nga objektet. Keto te fundit jane vetem nje hallkee analizes dhe projektimit i orientuar nga objektet. Njohuria e gjuheve teprogramimit i orientuar nga objektet eshte e nevojshme por jo e mjaftueshme.

Nje nga instrumentat per te shprehur analizen dhe projektimin i orientuarnga objektet eshte “UML (Unified Modeling Language)” e cila eshte perdoruredhe ne projektimin e ketij sistemi. “UML” eshte nje menyre paraqitjestandarte per analizen dhe projektimin i orientuar nga objektet por duhette kihet kujdes te kuptohet se nuk eshte nje funksion ose procedure se si tellogjikojme me objekte.

Analiza simbolizon nje investigim te problemit dhe kerkesave te tij sesa njezgjidhje. Nga ana tjeter analiza e orientuar nga objektet eshte nje bashkepunimmidis analizes se kerkesave dhe analizes se objekteve. Analiza e kerkesave kryendisa hulumtime themelore ne lidhje me perdoruesit dhe ndervepruesit e sitemit,qofshin keta entitete njerezore, programe kompjuterike apo “Hardware”. P.sh.disa nga pyetjet qe shtrohen nga analiza e kerkesave jane:

4.2 Ambienti dhe gjuha e programimit 63

• Kush do ta perdori sistemin?

• Cfare njohurish ka perdoruesi?

• Ne cfare menyre do te perdoret ky sistem?

• Cfare rezultatesh priten nga sistemi?

Nga ana tjeter analiza e objekteve ka te beje me gjetjen e nje bashkesie kon-ceptesh te perbashket midis kerkesave ne menyre qe te identifikohen objektet emundshem. Ne kete analize perftohet edhe bashkesia e objekteve te mundshemte cilet ne pergjithesi do te perkthehen ne klasa te sistemit kompjuterik.

Per sa i perket projektimit, ai eshte nje zgjidhje konceptuale qe ploteson tegjitha kerkesat e sistemit. Projektimi perfshin diagramat e bashkeveprimitmidis objekteve te identifikuar nga analiza e objekteve si dhe perkufizon secilat nga keto objekte do te jene edhe klasa te sistemit kompjuterik dhe cilatjo.

4.2 Ambienti dhe gjuha e programimit

Per te implementuar te gjithe zgjidhjen e propozuar ne kapitullin 3 eshtemenduar te perdoret si platforme implementimi ne radhe te pare sistemioperativ “Windows” dhe vecanerisht versioni “7 Servis Pack 1” i tij. Arritjane kete konkluzion eshte fakti se ne Shqiperi sistemi operativ i perdorur ngashumica absolute e gjeologeve apo e personave te interesuar per sisteminkompjuterik qe eshte ndertuar, eshte “Windows”. Versionet e sistemit operativ“Windows” te perdorur nga keta perdorues jane te shume llojshem, per ketearsye sistemi kompjuterik i ndertuar eshte i pershtatshem per te gjithe versionet“Windows” duke filluar nga ai “XP” deri tek versioni “10”.

4.2.1 Ambienti i programimit

Per te arritur portabilitetin e sistemit te ndertuar ne te gjitha versionet elartpermendur eshte perdorur ambienti i programimit “Visual Studio”. Kyinstrument eshte nje ambient i integruar zhvillimi (“IDE”) i cili ofron mundesite shumta per nje zhvillues sistemesh kompjuterike dhe sot eshte nje nga mete perdorurit nga zhvilluesit e sistemeve per “Windows”. “Vizual Studio”integron nje sere gjuhesh programimi i orientuar nga objektet si p.sh. C++,C#, VB dhe se fundmi edhe gjuhen e re te prodhuar nga “Microsoft” F#.Duke integruar gjuhet e programimit ky ambient zhvillimi integron edhe kom-pilatoret perkates te gjuheve.


Nje instrument shume i vlefshem vene ne dispozicion nga “Visual Studio”eshte ai i integrimit te te gjitha librarive primitive “Windows” te permbledhurane “.NET Framework”. Me perdorimin e ketyre librarive thjeshtezohet nemenyre te dukshme nderveprimi midis sistemit operativ dhe sistemit kom-pjuterik te ndertuar. P.sh. ne rastin kur sistemi duhet te nderveproje mekarten grafike te kalkulatorit per te bere te mundur “Render”-imin e skenavegjeologjike 3D mjafton te perdori librarite primitive te sistemit operativ.

Nje tjeter ane pozitive e ketij ambienti zhvillimi eshte fakti se lejon dhendihmon zhvilluesin, duke perdorur disa hapa te thjeshte, te integroje nesistemin kompjuterik qe implementohet, librari te jashtme te cilat sherbejneper pjese te ndryshme te sistemit kompjuterik.

Nderfaqa grafike qe ambienti i zhvillimit “Visual Studio” ve ne dispozicioneshte e thjeshte dhe shume e perdorshme nga zhvilluesit e programeve kompju-terike. Kjo ndihmon ne faktin qe zhvilluesi nuk duhet te shqetesohet per pjesedytesore por vetem te perqendrohet tek shkrimi i sakte i kodit. Kjo behet emundur edhe nga nje instrument i quajtur “Intellisense” i cili i jep mundesineprogramatorit te eksploroje te gjitha klasat ne dispozicion te tij por sidomospjeset perberese te tyre (metodat). Ne figuren 4.1 paraqitet nderfaqa grafike e“Vizual Studio”-s.

Figura 4.1: Nderfaqa grafike e ambientit te integrur te zhvillimit “Visual Studio”

Per te implementuar sistemin kompjuterik, objekt i ketij dokumenti, eshteperdorur versioni 9.0 i “Vizual Studio”-s me “.NET Framework” 3.5. Numri ilicenses i ketij produkti eshte “91991-270-6559845-60592”.

4.3 Sistemi i menaxhimit te te dhenave 65

4.2.2 Gjuha e programimit

Duke u bazuar tek metodologjia e perdorur per implementimin e ketijsistemi kompjuterik eshte perdorur gjuha e programimit C++ e cila eshtenje gjuhe e orientuar nga objektet. C++ eshte zgjedhur per arsye se eshtenje nga gjuhet me te cilat mund te implementohen me mire funksionet egrafikes virtuale 3D. Pervec kesaj ajo eshte shume e pershtateshme edhe perimplementimin e funksioneve grafike ne procesin e “Render”-imit te nje skenegrafike 3D.

Nje tjeter arsye e perdorimit te kesaj gjuhe eshte fakti se kompilatoriC++ ne ambientet “Windows” kryen nje menaxhim shume here me te mirete memomorjes “RAM” te kalkulatorit. Kjo per faktin se kompilatori C++bazohet ne kompilatorin nativ C ku sic e dime gjuha C jep mundesine eimplementimit te shenjuesve (“Pointers”) te cilet nuk jane gje tjeter vetemdisa adresa qe shenjojne nje hapsire ne memorie. P.sh. nese ne nje klaseC++ deklarojme nje strukture “Array” te tipit float si shenjues, me gjatesi1000 elemente, atehere ne memorje nuk do te zihet hapsira prej 1000 elemteshderi ne momentin kur te vendosen ne strukture. E njejta situate do te ishtekrejt ndryshe nese perdorim nje tjeter gjuhe programimi i orientuar ngaobjektet si p.sh. Java tek e cila edhe nese struktura do te ngelej bosh gjateekzekutimit te klases ajo do te zinte hapsiren ne memorje sikur keta elementete ekzistonin. Ky fakt ben te mundur qe perdorimi i gjuhes C++ te optimizojesistemin kompjuterik duke kursyer ne memorje por ne menyre indirekte edhene shpejtesine e tij, sidomos ne procesin e hapjes se programit kompjuterik.

Nje tjeter arsye, por jo me pak domethenese, per perdorimin e C++ eshtefakti se nje sere librarish dytesore te cilat implementojne funksione te caktuaradhe qe jane perdorur ne kete sistem jane te shkruajtura ne C++.

4.3 Sistemi i menaxhimit te te dhenave

Per te ndertuar sistemin kompjuterik qe propozohet eshte shume e nevo-jshme perdorimi i nje sistemi menaxhimi i bazes se te dhenave. Ne realitet sicparaqitet edhe ne paragrafin 3.6 jane perdorur dy sisteme menaxhimi bazashte dhenash. Kjo per faktin sepse sistemi duhet te funksionoje edhe me tedhena lokale, te cilat ngarkohen ne menyre manuale nga perdoruesi, edhe mete dhena te disponueshme ne nje “Server”. Ne te dy rastet jane perdorursisteme te cilat bazohen ne gjuhen e modelimit dhe perkufizimit te te dhenave“SQL (Structured Query Languege)”. Kjo e fundit eshte sot nje nga gjuhet mete perdorura per perkufizimin e te dhenave por edhe per manipulimin e tyre.Nepermjet kesaj gjuhe te dhenat perkufizohen ne nivelin fizik te tyre duke u


bazuar tek niveli llogjik i cili implementohet nepermjet instrumetave te tjeresi p.sh. modeli relacional.

Duke qene se gjuha “SQL” eshte sot me e perhapura ne ambientet infor-matike dhe jo vetem edhe sistemet e menaxhimit te te dhenave qe bazohen nekete gjuhe jane te shumte. Per te implementuar dy menyrat e larte permendurajane perdorur dy sisteme me licenca pa pagese sic jane “Microsoft SQL ServerCompact Edition” per ate lokale dhe “MySQL” per menyren “Server-Client”.

4.3.1 Microsoft SQL Server Compact Edition

Per te bere te mundur qe perdoruesi i sitemit te ngarkoje te dhenatgjeologjike te modelit gjeologjik 3D ne menyre lokale eshte perdorur sistemii menaxhimit te te dhenave “SQL Server CE”. Ne fakt nuk duhet te bejmekonfuzion nga emri pasi edhe pse ne emertim gjendet fjala “Server” kjo “DBMS”nuk eshte globale gje qe verifikohet nga fakti se ne relitet sistemi nuk eshtegje tjeter pervec se nje file me mbrapashtese “.sdf”. Ky file permban te gjithate dhenat qe i ngarkohen duke i kriptuar ato me algoritmin “3DES”. Pornga ana tjeter ofron disa nga funksionet ne dispozicion te “DBMS”-ve si p.sh.kufizimet e integritetit dhe mbrojtja e te dhenave.

Ky sistem menaxhimi eshte lehtesisht i perdorshem pasi librarite e vena nedispozionin per te nderfaquar pyetjet dhe popullimin e bazes se te dhenave,jane lehtesisht te manipulueshme ne gjuhen C++ qe eshte perdorur.

4.3.2 “MySQL”

Duke qene se nje nga funksionet primare te ketij sistemi eshte fakti se perte lundruar ne modelin gjeologjik 3D nevojiten te dhenat mbi te cilat bazohetmodeli eshte menduar te perdoret nje sistem menaxhimi te dhenash “Server-Client” si “MySQL”. Ky sistem menaxhimi te dhenash eshte sot nje nga mete perdorurit jo vetem ne fushat informatike por edhe ne fushen e modelimevegjeologjike. “MySql” implementon te gjitha funksionet qe nje sistem menaxhimite dhenash duhet te kete por edhe ploteson te tre karakteristikat mbi te cilatbazohet vleresimi i nje “DBMS”-je (shif paragrafin 3.3.1).

Ky sistem kompjuterik instalohet ne nje kalkulator, zakonisht “Server”dhe ofron nje sere mundesish komunikimi me programet e tjere kompjuterikenepermjet librarive te komunikimit qe ve ne dispozicion “MySQL”. Ketolibrari jane shkruajtur ne gjuhen e programimit C++ gje qe e ben edhe me tepershtatshem ne rastin konkret.

4.4 “Librarite” e perdorura 67

4.4 “Librarite” e perdorura

Per te implementuar sistemin jo vetem nga pikepamja gjeologjike por edhenga pikepamja informatike jane nevojitur nje sere librarish te cilat ne rastintone jane “Open Sourse”. Ne keto librari jane bere modifikimet perkateseper ti pershtatur me sistemin ne fjale por per kete do te flitet ne kapitullinpasaradhes.

Ne fakt ne kete sistem jane perdorur nje seri librarish dytesore por ketudo te vecojme vetem tre prej tyre te cilat jane edhe ato me te rendesishmetsic eshte libraria grafike “OGRE” ( [S. 3]) e cila ofron nje motor grafik per“Render”-imin e modeleve 3D. Kjo librari ben te mundur komunikimin midissistemit kompjuterik qe eshte ndertuar dhe kartes grafike ne perdorim ngakalkulatori. Libraria eshte e shkruajtur ne C++ dhe ve ne dispozicion njesere instrumentash interesante si p.sh. llogaritja e “Bounding Volume” apo“Bounding Sphere” te nje objekti 3D por edhe nje mori instrumentash te tjereshume te nevojshem per manipulimin e parametrave te nje ambienti 3D.

Libraria e dyte e perdorur ne kete sistem eshte ajo “wxWidgets” ( [S. 29])e cila ve ne dispozicion disa klasa primitive per ndertimin e pjeseve perberesete nje nderfaqe grafike. Kjo librari eshte zgjedhur per faktin se rezulatati vizivi nderfaqes grafike eshte shume me i pelqyeshem sesa nderfaqet e krijuaranga instrumetat e vene ne dispozicion nga primitivet “Windows”. Sot shumeprograme kompjuterike edhe komercial, perdorin pikerisht kete librari perte ndertuar nderfaqet e tyre grafike. Pervec ketyre fakteve nje risi shumeinteresante e kesaj librarie eshte fakti se ve ne dispozicion edhe pjese perberesete nderfaqeve grafike te cilat nuk ofrohen nga librarite e tjera.

Libraria e trete qe eshte perdorur per implementimin e ketij sistemi kom-pjuterik eshte ajo e quajtur “tinyXML” ( [S. 2]). Kjo librari sherben per tekrijuar “File” ne formatin “XML”, file te cilat jane perdorur per te ruajturdhe manipuluar kufizimet e telekameres virtuale qe perdoruesi vendos sipaskerkesave qe ka per sistemin.

4.5 Skema “UML” e projektimit

Pasi u perzgjodhen instrumetat te cilet do te perdoren per projektimindhe implementimin e zgjidhjes se propozuar u kalua ne realizimin e projektitte sistemit kompjuterik qe duhet te realizohet. Sic eshte shpjeguar edhe neparagrafet paraardhes, ne kete projekt eshte perdorur analiza dhe projektimi iorientuar nga objektet e cila i jep mundesi projektuesit ta ndaje projektin nemodule me te vogla dhe ne fund te mbledhi zgjidhjen e secilit prej moduleveper te perfaqesuar te gjithe programin kompjuterik. Ne kete kontekst eshte


menduar te ndahet projekti ne tre blloqe kryesore:

1. Blloku paresor: do te jete i perbere nga te gjitha klasat kryesore te cilatdo te sherbejne per te ndertuar programin kompjuterik. Pjesa derrmuesee ketyre klasave do te ndertohen nga fillimi dhe do te perfaqesojne sinderfaqen grafike, ngarkimin e modeleve gjeologjike 3D se bashku mebazen e te dhenave, si dhe lundrimin ne vete te pare dhe automatik nemodelet gjeologjike 3D te ngarkuar. Projektimi i bllokut paresor eshtepasqyruar ne figuren 4.2.

2. Optimizimi i librarive: do te perfaqesoje optimizimin dhe nderveprimine librarive kompjuterike ne dispozicion me bllokun paresor te klasave tecilat perfaqesojne programin kompjuterik qe do te ndertohet. Projektimii optimizimit te librarive eshte pasqyruar ne figuren 4.3.

3. Blloku i strukturave: perfaqeson te gjitha klasat qe do te ofrojne struk-turat e te dhenave te cilat do te sherbejne per te kryer funksionet qe dote implementohen ne klasat e bllokut paresor. Projektimi i bllokut testrukturave eshte pasqyruar ne figuren 4.4.

Duhet theksuar se sic mund te verehet edhe nga skemat “UML” ketuperfaqesohen vetem emertimet e klasave dhe nderveprimet midis tyre, ndersapjeset perberese te cdo klase jane pasqyruar ne detaj ne shtojzen B si dhe janeshpjeguar ne kapitullin pasardhes ( 5 ).

4.5 Skema “UML” e projektimit 69

Figura 4.2: Skema “UML” e projektimit te bllokut paresor e cila eshte perftuar dukeperdorur analizen dhe projektimin i orientuar nga objektet.


Figura 4.3: Skema “UML” e projektimit te optimizimit te librarive “OGRE” e cila eshteperftuar duke perdorur analizen dhe projektimin i orientuar nga objektet.

4.5 Skema “UML” e projektimit 71

Figura 4.4: Skema “UML” e projektimit te strukturave mbeshtetese e cila eshte perftuarduke perdorur analizen dhe projektimin i orientuar nga objektet.


Kapitulli 5

Implementimi i zgjidhjes sepropozuar

Pas shqyrtimit te metodologjise dhe instrumentave te perdorur per teimplementuar sistemin kompjuterik qe propozohet nuk ngelet vec realizimi i tijnepermjet implementimit dhe venies ne jete te projektit. Realizimi i sistemiteshte themelor edhe per vertetimin se zgjidhja e propozuar ne kapitullin 3 eshteefikase dhe inovative. Ne kete kapitull pershkruhet implementimi i sistemitkompjuterik te propozuar.

I gjithe kapitulli do te pershkruaj implementimin e tre blloqeve kryesorete sistemit. Ne paragrafin 5.1 do te pershkruhet ne detaj implementimi inderfaqes grafike “GUI”. Paragrafi 5.2 do te pasqyroje implementimin e kryerper te mundesuar nderveprimin midis perdoruesit dhe bazes se te dhenave.Ndersa ne paragrafin 5.3 do te pershkruhet ne detaj implementimi i algoritmitte kontrollit automatik te telekameres qe mundeson lundrimin automatik.

Per publikun i cili nuk ka njohuri te theksuara informatike duhet tetheksohet se ne kete kapitull do te perdoren termat:

• metoda: i referohet pjeses perberese te nje klase e cila implementon njefunksion te caktuar.

• strukture te dhenash: perfaqesojne strukturat qe perdoren per te vendosurvariabile te nevojshme per implementimin e klasave. Nuk duhet tengaterrohen me bazat e te dhenave qe nuk kane asgje te perbashket.

Por para se te ndertohen klasat eshte krijuar nje projekt i ri ne ambientine zhvillimit “Visual Studio” i cili eshte quajtur “GVNAS” ku cdo shkronjeperfaqeson inicialet e emertimit te programit kompjuterik (“Geological VirtualNavigation - Albania Software”). Pas krijimit te projektit jane perfshire

73

74 Implementimi i zgjidhjes se propozuar

ne “Visual Studio” te gjitha librarite e nevojshme per realizimin e tij. Perrealizimin e projektit jane ndertuar kater blloqe klasash te cilat jane:

1. “Data”: ne kete bllok jane implementuar disa klasa te cilat jane:

• “Action”: implementon disa funksione te veprimeve qe perdoruesikryen ne sistem, si p.sh. para (“Redo”) apo mbrapa (“Undo”).

• “Analysis”: analizon ne pergjithesi disa pjese perberese te ambientitsi p.sh. marrja e nje numri te plote qe simbolizon distancen epershkruar nga telekamera nga nje pozicion ne tjetrin.

• “Description”: ne kete klase eshte perdorur libraria “tinyXML”duke vendosur pershkrimet e objekteve ne file me format “XML”.

• “Element”: eshte klasa e cila implementon elementin 3D me tegjitha pjeset perberese te tij.

• “Env”: klasa e cila jep mundesine e grumbullimit te elementevedhe krijimin e ambientit 3D.

• “Exhibition”: eshte klasa e cila mundeson lundrimin e ambientit3D.

2. “GUI”: ne kete bllok gjenden te gjitha klasat qe implementojnenderfaqen grafike e cila do te shpjegohet ne paragrafin pasardhes.

3. “Importer”: ne kete bllok jane vendosur te gjitha klasat te cilat bejnete mundur ngarkimin e ambienteve gjeologjike 3D. Keto klasa jane:

• “DOTScene”: kjo klase ben te mundur njohjen dhe ngarkimin eambienteve gjeologjike 3D ne formatin “.scene”.

• “IMGScene”: kjo klase ben te mundur njohjen dhe ngarkimin eambienteve gjeologjike 3D ne formatin “.img”.

• “OSMScene”: kjo klase ben te mundur njohjen dhe ngarkimin eambienteve gjeologjike 3D ne formatin “.osm”

• “VRMLScene”: kjo klase ben te mundur njohjen dhe ngarkimin eambienteve gjeologjike 3D ne formatin “.wrl”

4. “Manager”: ky eshte dhe blloku me i rendesishem pasi ne kete bllokjane vendosur te gjitha klasat qe bejne te mundur ngarkimin e ambien-teve gjeologjike 3D, ngarkimin e bazes se te dhenave si dhe lundriminautomatik. Klasat e ketij blloku jane:

• “MgrCamera”: klasa e cila implementon kontrollin e telkameravevirtuale.

5.1 Nderfaqa grafike “GUI” 75

• “MgrItem”: klasa e cila implementon objektet 3D pjese te njeambienti 3D virtual.

• “MgrManipulation”: kjo klase implementon mundesine e manip-ulimit te ambienteve 3D.

• “MgrNavigation”: kjo klase ben te mundur lundrimin ne nje ambient3D.

• “VCC”: kjo klase implementon kontrollin automatik te telekamerese domosdoshme per lundrimin automatik, klase e cila do te shpje-gohet ne detaj ne paragrafin 5.3.

• “LoadDB”: kjo klase ben te mundur ngarkimin e bazes se te dhenavene nje “DBMS” lokale. Kjo do te shpjegohet ne detaj ne para-grafin 5.2.

5.1 Nderfaqa grafike “GUI”

Nje nga pjeset me te rendesishme te sistemit eshte edhe ndertimi i njenderfaqe grafike sa me intuitive dhe e thjeshte per tu perdorur. Kjo perfaktin se eshte nderfaqa grafike ajo qe ben te mundur nderveprimin midisperdoruesit dhe funksioneve te sistemit. Per te krijuar nderfaqen grafike, siceshte shpjeguar edhe ne kapitullin 3, eshte menduar ne radhe te pare ndertimii nje moduli kryesor i cili permbledh nje seri nen modulesh sic pasqyrohen netabelen 5.1.

Moduli kryesor i nderfaqes grafike eshte “GVNASMainFrame” i cili kane perberje te tij disa nenmodule. “GVNASMainFrame” eshte i perbere nganje menu e cila nepermjet aktivizimit te saj therret disa nga nenmodulet epasqyruar ne tabelen 5.1. Nenmodulet te cilet bejne pjese ne “GVNASMain-Frame” jane “RenderPanel” dhe “RenderWX” te cilet jane ndertuar per tebere te mundur komunikimin midis motorit grafik “OGRE” dhe nderfaqesgrafike “GUI”. Me ane te ketyre moduleve behet i mundur vizualimi ne e krani imazheve te krijuara nga “Render”-imi i skenave gjeologjike 3D.

Nderfaqa grafike e modulit kryesor, sic paraqitet edhe ne figuren 5.1,perbehet nga nje menu, dy “View Port”, nje buton dhe nje fushe teksti kushfaqen te gjithe “Log”-et e rezultatit te testeve qe jane kryer.

Ne vijim do te shqyrtohen nenmodulet me te rendesishem per perdoruesite ketij sistemi.


Klasat “GUI”

GVNASMainFrame

LoadSceneFrame

BenchFrame

ConfigFrame

DialogProgress

PropertiesFrame

RenderPanel

RenderWX

SearchFrame

ServerFrame

Tabela 5.1: Klasat perberese te nderfaqes grafike “GUI”

5.1.1 Moduli “LoadScene”

Sistemi kompjuterik i ndertuar, ka si qellim kryesor lundimin automatikne ambientet gjeologjike 3D. Por keto ambiente me pare duhen ngarkuar neprogramin kompjuterik nga ku mund te lundrohen nga perdoruesi. Per tebere te mundur kete eshte ndertuar nderfaqa grafike e cila i jep mundesineperdoruesit te ngarkoje modele gjeologjike 3D te shprehur ne formatet “.scene”,“.img”, “.osm” dhe “.wrl”. Ne figuren 5.2 pasqyrohet nje dritare tek e cilamund te eksplorohet “File Sistem”-i i kalkulatorit ku ndodhet i instaluarprogrami kompjuterik. Ne pjesen poshte djathtas te dritares, perdoruesi mundte zgjedhe formatin e modelit gjeologjike 3D ndersa ne hapsiren ne mes tenderfaqes grafike ndodhen te listuara te gjitha modelet qe perdoruesi mund tengarkoje ne sistem.

Per te ndertuar kete nderfaqe jane perdorur primitivet e sistemit operativ,


Figura 5.1: Nderfaqa grafike e modulit kryesor e perbere nga menu-ja, dy “View Port”, njebuton dhe nje fushe teksti.

vene ne dispozicion nga libaria “wxWidgeds”. Kjo nderfaqe aktivizohet ngamoduli kryesor duke perdorur menune e ketij te fundit e cila quhet “Modeli”.Ne kete menu ndodhet elementi i menuse i cili quhet “Ngarko model gjeologjik”ku klikimi i kesaj shfaq nderfaqen grafike ne fjale.

Nje tjeter proces i kesaj nderfaqe grafike eshte fakti se ne kohen qe sistemipo ngarkon ambientin gjeologjik 3D shfaqet edhe nje shirit i cili fillon dhengjyroset me ngjyren jeshile gjate evolucionit te procesit te ngarkimit. Nderfaqagrafike qe ben te mundur kete eshte “DialogProgress”.

Duhet sqaruar se nepermjet ketij moduli ngarkohen vetem modeli gjeologjik3D, pra vetem “Shape”-et e modelit. Ndersa te dhenat ku ky model eshtebazuar ngarkohen ne modulin “ServerFrame” per te dhenat globale (shihparagrafin 5.1.2) dhe “LoadData” per te dhenat lokale (shih paragrafin 5.1.3).

5.1.2 Moduli “ServerFrame”

Sic eshte shpjeguar edhe ne kapitujt paraardhes sistemi kompjuterik jepmundesine e lundrimit automatik ne modelin gjeologjik 3D duke ndervepruarme te dhenat gjeologjike ku ky model bazohet. Keto te dhena nuk eshte edomosdoshme te gjenden ne te njejtin kalulator ku edhe kryhet lundrimi. Per


Figura 5.2: Nderfaqa grafike e nenmodulit tek e cila perdoruesi ka mundesine te ngarkojemodelet gjeologjike 3D.

kete arsye eshte ndertuar nje nderfaqe grafike e cila mudeson perdoruesin tevendosi parametrat e rrjetit dhe te dhenat per te kryer “Log In” ne serverin ebazes se te dhenave (“DBMS”). Sic tregohet ne figuren 5.3 nderfaqa eshte eperbere nga nje seri fushash ku vendosen vlerat e nevojshme ne forme teksti.Ne rreshtin e pare jane vendosur kater fusha te cilat perfqesojne kater vleratnga 0 deri ne 255 te adresave “IP”. Ne rreshtin e dyte dhe te trete respektivishtjane vendosur fusha e “Username”-it dhe “Password”-it te cilet sherbejne pertu identifikuar nga serveri i menaxhimit te te dhenave.

Kjo nderfaqe aktivizohet nga moduli kryesor duke perdorur menune e ketijte fundit e cila quhet “Modeli”. Ne kete menu ndodhet elementi i menuse icili quhet “Vendos Server” ku klikimi i kesaj shfaq nderfaqen grafike ne fjale.

5.1.3 Moduli “LoadData”

Sic eshte shpjeguar edhe ne kapitujt paraardhes sistemi kompjuterik jepmundesine e lundrimit automatik ne modelin gjeologjik 3D duke ndervepruarme te dhenat gjeologjike ku ky model bazohet. Keto te dhena shpesh hereperdoruesi i ka ne dispozicion ne “File” te cilet jane perftuar nga programetkompjuterike native ku modeli gjeologjik 3D eshte ndertuar. Nga hulumtimet e


Figura 5.3: Nderfaqa grafike e nenmodulit tek e cila perdoruesi ka mundesine te ngarkojete dhenat ne nje “Server”.

deritanishme eshte verejtur se ne shumicen e rasteve programet komjuterike na-tive gjenerojne “File” ne formatin “Excel” (“.xls”, “.xlsx”) ose “CSV” (“.csv”).Per kete arsye edhe ne sistemin kompjuterik qe eshte ndertuar perdoruesiti jepet mundesia te ngarkoje nepermjet nderfaqes grafike “LoadData” ketody formate. Sic tregohet ne figuren 5.4 perdoruesi do te gjendet perpara njedritare tek e cila mund te eksplorohet “File Sistem”-i i kalkulatorit ku ndod-het i instaluar programi kompjuterik. Ne pjesen poshte djathtas te dritares,perdoruesi mund te zgjedhe formatin e “File”-it qe permban te dhenat kubazohet modeli gjeologjik 3D, ndersa ne hapsiren ne mes te nderfaqes grafikendodhen te listuara te gjitha “File”-et me prapashtese “.xls”, “.xlsx” ose “.csv”qe perdoruesi mund te ngarkoje ne sistem.

Kjo nderfaqe aktivizohet nga moduli kryesor duke perdorur menune e ketijte fundit e cila quhet “Modeli”. Ne kete menu ndodhet elementi i menuse icili quhet “Ngarko te dhenat gjeologjike” ku klikimi i kesaj shfaq nderfaqengrafike ne fjale.

5.1.4 Moduli “SearchFrame”

Sic eshte shpjeguar ne paragrafin 3.1 perdoruesi indirekt percakton njeliste te objekteve gjeologjik 3D ne interes te tij. Keto objekte percaktohenduke i dhene mundesine perdoruesit te nderveproje me bazen e te dhenavenga e cila sistemi nxjerr se cilat jane objektet qe i interesojne perdoruesit. Perti dhene mundesine perdoruesit te nderveproje me bazen e te dhenave eshtendertuar nje nderfaqe grafike e cila vendos ne dispozicion atributet e objektevegjeologjike 3D qe ndodhen ne bazen e te dhenave. Ne figuren 5.5 paraqitetnderfaqa grafike e ndertuar.

Nderfaqa grafike ve ne dispozicion nje ser intrumentash ku mund te seleksi-


Figura 5.4: Nderfaqa grafike e nenmodulit tek e cila perdoruesi ka mundesine te ngarkojete dhenat ne formatet “Excel” dhe “CSV”.

nohet tipi i tabeles (analiza, rezervat, trupat), elementi qe kerkohet (Cu, Co,S, Zn, Fe ...), operatori i krahazimit (=, <, >) si dhe nje fushe ku mund tevendoset vlera e cila i intereson perdoruesit.

Kjo nderfaqe aktivizohet nga moduli kryesor duke perdorur menune e ketijte fundit e cila quhet “Kerkesa”. Ne kete menu ndodhet elementi i menuse icili quhet “Kerko te dhenat” ku klikimi i kesaj shfaq nderfaqen grafike ne fjale.

5.1.5 Moduli “PropertiesFrame”

Sic eshte shpjeguar edhe ne kapitujt e meparshem, ne lundrimin automatikte ambienteve gjeologjike 3D eshte e rendesishme qe perdoruesi te percaktojedisa parametra te telekameres. Keto parametra do te respektohen nga algoritmii kontrollit automatik te telekameres. Per te bere te mundur qe perdoruesi tivendose keto parametra eshte ndertuar nderfaqa grafike e quajtur “Properties-Frame”. Sic mund te verehet ne figuren 5.6 “Frame”-i eshte titulluar “Vetite etelekameres”.

Ne nderfaqen grafike te vetive te telekameres perdoruesi vendos vetite krye-sore qe telekamera automatike duhet te respektoje gjate lundrimit automatikne modelin gjeologjik 3D. Parametrat qe nderfaqa grafike jep mundesine te

5.2 Nderveprimi me bazen e te dhenave 81

Figura 5.5: Nderfaqa grafike e nenmodulit me ane te te ciles perdoruesi ndervepron mebazen e te dhenave.

percaktohen jane:

• Kendi vertikal : vendoset nje vlere e plote, nje “Range” i cili perfaqesonvlerat ± vleres primare dhe nje peshe e cila perfaqeson rendesine e ketijparametri.

• “Okluzioni”: vendoset nje vlere me presje ku vlera 0.0 kerkon qe te gjitheobjektet ne interes te perdoruesit te mos jene te “okluduar” ndersa vlera1.0 kerkon qe keta objekte te jene plotesisht te “okluduar”. Si me pareedhe ne kete rast vendoset pesha e cila perfaqeson rendesine e kesajvetie.

• Objekti ne fushepamje: tregon se telekamera duhet te fokusoje objektine interesit ku vlera 0 tregon jofokusim kurse vlera 1 tregon fokusim teplote.

• Distanca e objektit nga telekamera: nepermjet ketij parametri perdoruesicakton se cfare largesie duhet te ruaje telekamera nga objekti gjate lun-drimit automatik. Ne nderfaqe vendosen vlerat minimale dhe maksimaleqe perfaqesojne nje “Range” te distances midis telekameres dhe objektevegjeologjike 3D, nje vlere optimale te distances dhe nje peshe e rendesisese parametrit.

Kjo nderfaqe aktivizohet nga moduli kryesor duke perdorur menune e ketijte fundit e cila quhet “Kerkesa”. Ne kete menu ndodhet elementi i menusei cili quhet “Vendos vetite e telekameres” ku klikimi i kesaj shfaq nderfaqengrafike ne fjale.

5.2 Nderveprimi me bazen e te dhenave

Duke iu referuar cka eshte pasqyruar ne kapitullin 3 pjese e kestij sistemieshte edhe nderveprimi midis perdoruesit dhe sistemit te menaxhimit te bazes


Figura 5.6: Nderfaqa grafike e nenmodulit tek e cila perdoruesi vendos vetite e telekameres.

se te dhenave. Sistemi kompjuterik i ndertuar eshte ne gjendje te nderveprojesi me te dhena lokale ashtu edhe me te dhena globale (“Server-Client”). Perte implementuar kete pjese jane ndertuar disa metoda te cilat, pyetjet ebera bazave te te dhenave ne gjuhen “SQL” i perkthejne ne “String”-a temenaxhueshme ne gjuhen e programimit C++. Ne te njejten menyre llogjikohetedhe per pergjigjet qe jep baza e te dhenave.

5.2.1 Implementimi i bazave te te dhenave lokale

Per te implementuar menaxhimin e bazave te te dhenave lokale jane krijuardisa metoda te cilat me pare ngarkojne te dhenat nga nje format tjeter (“Excel”,“CSV” shih paragrafin 3.6 dhe 5.1.3) dhe duke perdorur gjuhen “SQL” ketote dhena transferohen ne nje baze te dhenash lokale. Ne tabelen 5.2 janepasqyruar disa nga metodat me te rendesishme te krijuara per te transferuarte dhenat nga “File” qe ngarkon perdoruesi ne bazen e te dhenave lokale.

5.2 Nderveprimi me bazen e te dhenave 83

Metodat per krijimin e “DBMS”-se

CreateDB

CreateTable

Insert

SetForeignKey

Tabela 5.2: Metodat perberese per krijimin e bazes se te dhenave lokale.

“CreateDB”

Nepermjet kesaj metode krijohet baza e te dhenave dhe perzgjidhet lloji ikarakterit qe do kete. P.sh. krijohet baza e te dhenave “modeli” ku si formatkarakteri vendoset “latin1” dhe lloji “latin1 german1 ci”: CreateDB(’modeli’,’latin1’, ’latin1 german1 ci’). Kjo metode kthen “True” nese baza e te dhenavekrijohet me sukses ne te kundert “False”.

“CreateTable”

Kjo metode mund te perdoret per te krijuar nje tabele ne bazen e tedhenave. Tabela mund te krijohet me nje kollone te vetme ose me disa kollona.Gjithashtu nepermjet metodes mund te percaktohet lloji dhe parametrat ekollones sic jane: “AUTO INCREMENT”, “UNIQUE”, “PRIMARY KEY”,“NOT NULL”, “NULL”, “UNSIGNED”, “ZEROFILL”, “BINARY”, etj. P.sh.krijohet nje tabele me emrin “analiza” qe ka dy kollona “id” dhe “rezul-tati”: CreateTable(“analiza”, “id” INT(10) NOT NULL AUTO INCREMENT,

“rezultati” VARCHAR(30) NOT NUL, PRIMARY KEY (id)”). Kjo metodekthen “True” nese tabela krijohet me sukses ne te kundert “False”.

“Insert”

Kjo metode perdoret per te plotesuar rreshtat e nje tabele me te dhenapra me vlera reale te cilat quhen ekzemplare. P.sh. plotesohet nje rreshtper tabelen “analiza”: Insert(“analiza”, “id, rezultati”, “1, ’5.2’”). Vleratper kollonen “rezultati” vendosen ne thonjeza teke sepse jane deklaruar si


“varchar”. Kjo metode kthen “True” nese vendosja e te dhenave kryhet mesukses ne te kundert “False”.

“SetForeignKey”

Kjo metode perdoret per te percaktuar nje celes te jashtem. Ne kete rastpercaktohet tabela ne te cilen do te vendoset ky celes i jashtem, emertohetcelesi, percaktohet kollona, vlerat e te ciles do te jene celesa te jashtem,perckatohet tabela te ciles do ti referohen keto vlera, percaktohet kollona erefernces nga kjo tabele, jepen veprimet qe do te kryhen ne rast se fshihen apomodifikohen te dhenat e tabeles se references dhe ne fund duke qene se metodakrijon nje “Index” ne menyre automatike per vlerat e kollones, percaktohetrendi i “Index”-it qe mund te jete rrites ose zbrites. P.sh. vendosja e vleravete kollones “id” tek tabela “analiza” si celes i jashtem per vlerat e kollones“id” tek tabela “analiza2”, vlerat e kollones “id” tek tabla “analiza” do tendryshojne vetem nese vlerat e kollones “id” tek tabela “analiza2” do te fshihen:SetForeignKey(“analiza”, “id cj”, “id”, “analiza2”, “id”, “CASCADE”, “NOACTION”, “ASC”). Kjo metode kthen “True” nese celesi i jashtem vendosetme sukses ne te kundert “False”.

5.2.2 Implementimi i bazave te te dhenave globale

Duke qene se ne rastin e te dhenave globale nuk duhet te shqetesohemiper krijimin e bazes se te dhenave na mjafton te implementojme metodat tecilat bejne te mundur lidhjen me bazen e te dhenave dhe metodat te cilatnderfaqojne pyetjet e shprehura ne “SQL”. Ne tabelen 5.3 jane pasqyruar disanga metodat me te rendesishme te krijuara per te bere te mundur ndervepriminmidis sistemit kompjuterik dhe bazes se te dhenave globale. Duhet theksuarse metoda e dyte dhe e trete perdoren edhe per nderveprimin midis programitkompjuterik dhe bazes se te dhenave lokale.

“OpenDB”

Nepermjet kesaj metode kryhet lidhja me “Server”-in e “MySQL”. Lidhjee cila do te qendroje aktive pergjat gjithe perdorimit te programit kompjuterik.P.sh lidhjen me nje “Server Online”: OpenDB(”188.121.44.160:3303”, “un”,

“12345”). Kjo metode kthen “True” nese lidhja me sistemin e menaxhimit tete dhenave “DBMS” kryhet me sukses ne te kundert “False”.

5.3 Kontrolli automatik i telekameres 85

Metodat e nderveprimit me “DBMS”-ne

OpenDB

ParserQuery

GetResult

Tabela 5.3: Metodat perberese per nderveprimin me bazen e te dhenave.

“ParserQuery”

Nepermjet kesaj metode ekzekutohet pyetja (“query”) e shprehur ne gjuhen“SQL”. Pyetja ne fjale eshte e shprehur nepermjet tipit “String” te gjuhes septogramimit C++. P.sh. marrja e te gjitha te dhenave te atyre analizave kuvlera e bakrit (Cu) eshte me e vogel se 5: ParserQuery(“Select * from AnalizaWhere Cu <5”). Kjo metode kthen nje strukture te dhenash te tipit matrice ecila permban te gjitha rezultatet e pyetjes.

“GetResult”

Kjo metode sherben per te lexuar te gjitha te dhenat qe kthen si rezultatmetoda e meparshme. Kjo metode implementohet duke perdorur dy cikle “For”te cilet lexojne kollonat e matrices qe simbolizojne atributet dhe rreshtat qesimbolizojne te dhenat e matrices.

5.3 Kontrolli automatik i telekameres

Per te bere te mundur lundrimin automatik ne ambientet gjeologjike 3Deshte implementuar algortimi i propozuar ne kapitullin 3. Qellimi i sistemitte levizjes se telekameres eshte te siguroje nje pozicion dhe orientim per cdo“Frame” ne te cilin te pozicionohet dhe orientohet telekamera virtuale.

Ne paragrafet e meposhtem pershkruhen strukturat e te dhenave, metodate krijuara dhe detajet teknike ne lidhje me implementimin e tyre. Keto tefundit jane pjese e nje klase qe eshte quajtur “VCC (Virtual Camera Control)”.


5.3.1 Struktura e te dhenave

Ne vijim jane paraqitur strukturat kryesore te te dhenave te cilat janeimplementuar per realizimin e sistemit te kontrollit te telekameres. Ketostruktura te cilat jane paraqitur ne tabelen 5.4, jane te nevojshme per teruajtur disa nga te variabilet me te rendesisheme te sistemit si pozicionet ekrijuara ose vleren e cilesise.

Struktura e te dhenave

Vector3 positions[19]

Real goodnessFactor[19][]

Object interestItemsList[]

Vector3 objectsPositions[]

Vector3 interestItemsPositions[]

Vector3 pointLookAt

Tabela 5.4: Struktura e te dhenave qe eshte implementuar per kontrollin automatik tetelekameres

Sic pasqyrohet edhe ne tabelen 5.4 struktura e pare e krijuar eshte nje“Array” vektoresh me 3 komponente (x, y dhe Z ), i quajtur “positions” megjatesi 19, ku do te vendosen te gjitha pozicionet e krijuara. Pozicioni ipare i vendosur ne “Array” eshte ai qe telekamera ka perpara se algoritmite ekzekutohet. Ndersa 18 te tjeret jane pozicionet e reja te krijuara sic upermenden ne paragrafin 3.7.1.

Struktura e dyte eshte nje matrice me numra reale me 19 rreshta dhe njenumer te pacaktuar kollonash. Ky numer do te krijohet ne hapat e ardhshem,sepse ai perfaqeson numrin e objekteve gjeologjike 3D ne interes te perdoruesit.Sic pershkruhet ne paragrafin 3.7.2 kjo matrice, e quajtur “goodnessFactor”,perfaqeson faktorin e cilesise per cdo pozicion te cdo objekti te interesit.

Ndersa “interestItemsList” eshte nje array objektesh gjeologjik 3D qeperfaqeson listen e objekteve ne interes te perdoruesit tek e cila fokusohetalgoritmi. Kjo liste inicializohet me nje metode qe pyet telekameren e gjeneruar


nga “CamLib Solver” mbi objektet e interesit qe arrin te inkuadroje sic eshtepershkruar ne paragrafin 3.7. Tipi “Object” implementohet nga motori grafikdhe perfaqeson nje objekt prezent ne “Scene Graph” nga i cili mund te merreninformacione te tilla si pozicioni i tij, “Bounding Box” ose “Bounding Sphere”qe objekti ka.

Nje tjeter strukture e rendesishme eshte “objectsPositions” e cila permbanpozicionet e objekteve, pingulja mbi nje drejtez e te cileve bie midis te dypikave te dhena, sic pershkruhet ne nenparagrafin 3.7.2. Kjo strukture eshtenje “Array” vektoresh me 3 komponente me gjatesi numrin e objekteve.

Nje tjeter strukture e ngjashme me parardhesen eshte “interestItemsPosi-tions” qe perfaqeson pozicionet e objekteve te interesit qe jane te pranishmene listen “interestItemsList”. Gjithashtu edhe ne kete rast behet fjale per nje“Array” vektoresh me 3 komponente me gjatesi numrin e objekteve te interesit.

Se fundi, krijohet nje vektor me tre komponente qe perfaqesojne piken nehapesire ne te cilen drejtohet telekamera permes vektorit “Look At”. Ky quhet

“pointLookAt” dhe llogaritet me metoden e pasqyruar ne paragrafin 5.3.4.

5.3.2 Metodat e kontrollit

Ne tabelen 5.5 ndodhen te gjitha metodat qe duhen per te testuar vlef-shmerine e nje pozicioni sic pershkruhet ne paragrafin 3.7.2.

Metodat e kontrollit

occlusionFree

insideFrustum

collisionFree

Tabela 5.5: Metodat e kontrollit qe jane implementuar.

Per cdo metode kontrolli jane shpjeguar dhe pershkruar teknikat e perdoruraper implementimin e tyre.

“occlusionFree”

Kjo metode duke i dhene si argument nje pozicion te caktuar kryen nje testper “okluzionin” e cdo objekti ne interes te perdoruesit te pranishem ne liste.


Me fjale te tjera, kontrollon nese nje telekamer, ne nje pozicion te caktuar medrejtimin drejt cdo objekti te interesit, do te kete prodhuar nje imazh ne tecilin eshte i pranishem cdo njeri prej ketyre te fundit. Metoda prodhon njepergjigje pozitive nese te gjitha objektet e interesit nuk jane te “okluduara”,negative ne rast te kundert.

“insideFrustum“

Sic eshte pershkruar ne paragrafin 3.7.2 duhet te jemi te sigurt qe tegjitha objektet ne interes te perdoruesit te shfaqen ne imazhin e prodhuar ngatelekamera ne rastin kur kjo vendoset ne pozicionin qe kemi caktuar. Ketetest e ekzekuton metoda “insideFrustum” e cila gjeneron nje telekamere teperkohshme te vendosur ne pozicionin e dhene dhe me vektor “LookAt” “point-LookAt”. Nepermjet metodave te telekameres virtuale, te vena ne dispozicionnga motori grafik qe po perdoret, merret rezultati. Ky kontroll kryhet mbicdo objekt ne listen e objekteve te interesit.

Ne perfundim nese te gjitha objektet e interesit jane brenda “Frustum”-itatehere metoda kthen pergjigje pozitive, ndersa ne rastin ne te cilin sikuredhe vetem nje objekt nuk eshte brenda “Frustum”-it atehere rezultati eshtenegativ.

“collisionFree”

Nje pozicion duhet te vleresohet gjithashtu nga pikepamja e perplasjes qedo te thote se duhet te kryhet kontrolli nese telekamera gjate spostimit nganje pozicion ne tjetrin perplaset me nje objekt ne skene. Metoda, e quajtur

“collisionFree” merr si argumenta dy pozicione, ku i pari eshte pozicioni fillestardhe i dyti pozicioni perfundimtar dhe vlereson nese spostimi i telekameres ngai pari ne te dyten shkakton perplasjen e kesaj te fundit me nje objekt ne skene.Nese provohet ekzistenca e nje perplasjeje ne spostimin nga pozicioni fillestarne pozicionin perfundimtar metoda eshte negative domethene kthen “False”,perndryshe metoda eshte pozitive dhe per kete arsye kthen ”True”.

5.3.3 Metoda per pozicionimin

Ne tabelen 5.6 jane paraqitur metodat e implementuara per te permbushurprocesin e pozicionimit te telekameres midis te cilave gjenerimin e 18 pozicion-eve, llogaritjen e faktorit te cilesise dhe llogaritjen e faktorit te perputhshmerise(“Fitness”).

Ne vijim do te shpjegohet cdo metode e krijuar si dhe implementimi i tyre.


Metoda per pozicionimin

generatePositions

initializeInterestItemsList

initializeGoodnessFactorMatrix

findObjectsPositions

getViewFactor

getCameraFitness

getBestPositionIndex

Tabela 5.6: Metoda e implementuara per pozicionimin.

“generatePositions”

Hapi i pare i procesit te pozicionimit eshte gjenerimi i 18 pozicioneve temundshme ne te cilat telekamera mund te pozicionohet. Sic u tha ne kapitujt emeparshem, cdo pozicion merret nga zhvendosja e pozicionit qe telekamera ze,plus nje vektor spostimi. Metoda perdor strukturen e te dhenave te shpjeguarne paragrafin 5.3.1.

“initializeInterestItemsList”

Hallka kryesore e ketij sistemi eshte levizja e telekameres per cdo “Frame”ne lidhje me disa objekte ne interes te perdoruesit. Per kete arsye, krijohetnje liste me te gjitha objektet ne interes te perdoruesit. Por sic eshte thene neparagrafin 3.7 jo gjithmone libraria “CamLib Solver”, mund te gjeneroje njetelekamere e cila fokuson te gjitha objektet e interesit. Ne menyre qe te mosgjenerohet nje numer i larte i prerjeve kinematografike, krijohet nje liste mevetem objektet e interesit qe telekamera eshte ne gjendje te fokusoje. Arsyejae kesaj zgjidhjeje eshte shpjeguar ne paragrafin 3.4

Duhet thene se kjo metode perdor metodat e krijuara per te ndervepruar mebazen e te dhenave pasi emertimi i objekteve merret nga pyetja qe perdoruesi


i ka drejtuar bazes se te dhenave nepermjet interfaqes grafike “GUI”. Ne ketemenyre perdoruesi vendos ne menyre indirekte se cilet objekte gjeologjike 3Ddeshiron te fokusoje.

“initializeGoodnessFactorMatrix”

Per te vleresuar cdo pozicion te vlefshem krijohet nje matrice me numrareale me 19 rreshta dhe numrin e objekteve ne interes te perdoruesit nekollona, matrice e cila eshte deklaruar ne strukturat e te dhenave dhe quhet

“goodnessFactor”. Kjo metode inicializon kete matrice me te gjitha vlerat0. Kjo sepse ne rastin kur nje pozicion nuk eshte i vlefshem atehere rreshtiqe i korrespondon atij pozicioni nuk ndryshohet domethene mbetet 0. Nekete menyre, kur vazhdohet ne zgjedhjen e pozicionit me te mire ku mund tepozicionohet telekamera pozicioni me faktorin e cilesise me vlere 0 nuk do teseleksionohet asnjehere.

“findObjectsPositions”

Kjo metode thirret sa here qe do te behet vleresimi i nje pozicioni domethenemaksimumi 19 here. Struktura e te dhenave qe perdoret eshte nje “Array”vektoresh i quajtur “objectsPositions”. Duke qene se metoda do te perdoretdisa here, para se gjithash duhet pastruar “Array”-i nga te dhenat qe ishin tepranishme me pare.

Metoda merr si argumente dy pozicione. I pari eshte pozicioni i nje objektite interesit dhe pozicioni i dyte eshte ai qe vleresohet. Te dyja do te thirrenrespektivisht p1 e p2. Kjo metode vendos ne “Array” pozicionet e te gjitheobjekteve ku pingulja nga objekti tek drejteza kalon nga p1 dhe p2 sic eshtepershkruar ne paragrafin 3.7.2.

“getViewFactor”

Kjo metode merr si argumente tre pozicione duke perfshire pozicionin eobjektit te interesit, pozicionin qe do te vleresohet dhe pozicionin e nje objektine skene, dhe llogarit faktorin e shikueshmerise. Kjo metode implementon tegjithe procesin e shpjeguar ne paragrafin 3.7.2.

“getCameraFitness”

Kjo metode merr si argumente dy vektore me tre komponente, i pariperfaqeson pozicionin qe do te vleresohet dhe i dyti nje pike ne hapesire ne tecilen do te drejtohet telekamera pasi eshte spostuar. Metoda merr faktorine perputhshmerise apo e thene ndryshe, “Fitness”-in e telekameres. Per te


percaktuar kete vlere krijohet nje telekamere e perkohshme e vendosur nepozicionin ne fjale dhe me vektor “LookAt” argumentin e dyte te metodes.Pasi kemi krijuar nje telekamere kjo vleresohet nga libraria “CamLib Solver”dhe metoda ne kete menyre do te japi si rezultat nje vlere reale.

“getBestPositionIndex”

Metoda e fundit merr pozicionin me te mire ne te cilen duhet te spostohettelekamera per cdo “Frame”. Ne kete metode ndiqet me perpikmeri pershkrimii dhene ne paragrafin 3.7.3. Ne kete menyre metoda do te ktheje nje numer teplote qe perfaqeson pozicionin ne strukturen e te dhenave “positions” nga ecila perftohet pozicioni me i mire, ku te pozicionohet telekamera. Por ne rastinkur nje nga pozicionet eshte 0 atehere metoda kthen vleren -1 per te treguarqe eshte e nevojshme krijimi i nje telekamere te re (prerje kinematografike).

5.3.4 Metoda per orientimin

Ne tabelen 5.7 jepet metoda e nevojshme per orientimin e telekameres.

Metoda per orientimin

getPointLookAt

Tabela 5.7: Metoda e implementuara per orientimin e telekameres.

“getPointLookAt”

Kjo metode perdor disa nga strukturat e te dhenave qe jane implementuarsi “Array” “interestItemsPositions” dhe vektori “pointLookAt”. Sic eshtepershkruar ne paragrafin 3.8.1 kjo metode llogarit qendren e mases te tegjitha pozicioneve prezente ne “Array” dhe e vendos kete vlere tek vektori

“pointLookAt”.

5.3.5 Implementimi final i algoritmit

Pasi implementohen metodat e kontrollit dhe metodat per pozicionimin,kryhet implementimi i plote i algoritmit. Ne tabelen 5.8 pasqyrohet pseudokodii ketij implementimi. Sic mund te verehet eshte zgjedhur nje pozicion dhe nje


orientim te cilat i jane dhene telekameres, ku kjo e fundit duhet te pozicionohetdhe orientohet per “Frame”-in e radhes.

1 generatePositions();

2 initializeInterestItemsList(C);

3 initializeGoodnessFactorMatrix( );

4 getPointLookAt();

5 for each p in positions;

6 if(occlusionFree(p)&collisionFree(C,p)&insideFrustum(p))

7 for each pl in interestItemsPositions;

8 findObjectsPositions(pl,p);

9 x=maxFloat;

10 z=getCameraFitness(p,pointLookAt)

11 for each po in objectsPositions;

12 y=getViewFactor(pl,p,po)

13 if (y<x)

14 goodnessFactor[p][pl] = y*z;

15 x=y;

16 end if;

17 end for;

18 if (x == maxFloat)

19 goodnessFactor[p][pl] = z;

20 end if;

21 end for;

22 end if;

23 end for;

24 int index = getBestPositionIndex();

25 if (index => 0)

26 C.setPosition(positions[index]);

27 C.setLookAt(pointLookAt);

28 end if

Tabela 5.8: Pseudokodi i plote i algoritmit.

Para se te ekzekutohet algoritmi te gjitha strukturat e te dhenave janeinicializuar ne 0 dhe jane plotesuar ne momentin kur metodat e ndryshmei perdorin ato. Gjithashtu ne kete pseudokod tregohet nje fakt me rendesi,ku sic shihet ne linjat 18 dhe 19, nese lista e objekteve eshte bosh futet nematrice vetem faktori i perputhshmerise (“Fitness”). Kjo ndodh per shkak se


metoda “findObjectsPositions” nuk ka identifikuar asnje objekt gjeologjik i cilite ndodhet midis objektit gjeologjik ne interes te perdoruesit dhe pozicionitte telekameres, keshtu qe vleresohet vetem faktori i perputhshmerise. Perveckesaj, ne momentin kur metoda “getBestPositionIndex” kthen -1 atehere do tethote se nje prej objekteve te interesit eshte “okluduar” dhe keshtu gjenerohetnje telekamer e re, fale librarise “CamLib Solver”.


Kapitulli 6

Testet dhe vleresimet e sistemit

Sistemi kompjuterik i lundrimit automatik ne nje ambient gjeologjik 3Dqe eshte ndertuar i eshte nenshtruar nje sere testesh per te vleresuar cilesinee tij dhe llojin e rezultateve qe ky sistem jep. Testimet jane te kufizuar meqellim qe te vertetohen vetem funksionet kryesore te sistemit. Funksionet qejane testuar jane ngarkimi i ambientit gjeologjik 3D, ngarkimi i te dhenavegjeologjike ne menyre lokale dhe globale si edhe testimi ne menyre te detajuari lundrimit automatik. Ne paragrafin 6.1 do te behet nje pershkrim gjeologjiki modelit gjeologjik 3D i cili eshte perdorur per te kryer testimin e sistemit.Ndersa ne paragrafin 6.2 do te pershkruhet metodologjia qe eshte aplikuar pertestimin. Ne paragrafin 6.3 do te shqyrtohen te gjitha rezultatet e perftuarakurse vleresimi bazuar mbi keto rezultate do te shqyrtohet ne paragrafin 6.4.Si perfundim ne paragrafin 6.5 do te jepet nje permbledhje e testeve dhe evleresimeve te dhena mbi keto teste.

6.1 Modeli i perdorur per testimet

Modeli gjeologjik 3D, i cili eshte perdorur per te kryer testimet e sistemitkompjuterik te ndertuar, bazohet ne vendburimin e bakrit te Tucit Lindor qeeshte pjese e brezit te mineralizuar Qafe Mali - Reps. Ne minieren e TucitLindor punimet e hapjes kane filluar ne vitin 1978, ndersa aktiviteti minerareshte mbyllur ne vitin 1988. Me mbylljen e minierave pas viteve ’90, pothuajse egjithe baza e te dhenave te ketyre minierave eshte ruajtur ne Fondin e SherbimitGjeologjik Shqiptar. Ne kuadrin e punimeve gjeologo - kerkuese te kompaniseKanadeze Tirex Exploration, materialet e disa minierave te bakrit u terhoqennga ky fond. Materiali gjeologjik perbehet nga planimetri te llogaritjeve terezervave, prerje dhe profile gjeologjike, si dhe materiale pershkrimore memetodologjine e konturimit te trupave xeherore dhe llogaritjen e rezervave.

95

96 Testet dhe vleresimet e sistemit

Per ndertimin e ketij modeli jane perdorur nje sere sistemesh kompjuterike kuai me domethenesi eshte “Micromine” por mund te perdoren edhe sisteme tetjere si p.sh. “ACad”, “GOCAD”, “Geosoft” etj [B. 34].

6.1.1 Ndertimi gjeologjik i vendburimit te Tucit Lindor

Vendburimi i Tucit Lindor eshte i tipit kuarc-sulfur, i vendosur ne shkembinjplutonogjene plagjiogranitike te ofioliteve lindore te tipit (SSZ). Ky vendburimndodhet ne nje masiv te vogel plagjiogranitesh, ne trajten e nje shtoku nelindje dhe prane vendburimit te Tucit (zona nr 2), te lokalizuar ne shkembinjtevullkanogjene. Ky masiv, eshte ne trajte shtoku, duket si nje masiv me vete,ne lindje te te cilit lokalizohen gabronorite dhe seria e dajkave paralele bazalto-andezito-boninite-dacitike te krahut lindor te ofioliteve. Ne afersi dhe ne lindjete ketyre dajkave, paraqiten pjese te periferise se gabronoriteve te masivitplutonogjen te Kaptenes, te perfaqesuar nga shtoqe te vegjel e apofiza gabro,gabro-noritesh.

Rezultatet e studimeve dhe te punimeve gjeologjike per vleresimin e ketijvendburimi, jane paraqitur ne nje sere raportesh kerkim-zbulimi (1970, 1981,1986), studime tematiko-pergjithesuese (2002) etj. Masivi i vogel i plagjiogran-iteve te Tucit Lindor, ka marre shenje nderprerese me vullkanitet, te cilatparaqiten te tektonizuara, ku ne lindje te te cilave vazhdohet me gabronoriteme te cilat ka marredhenie prerese normale dhe me serine e dajkave paralele tepjeses me lindore te perhapjes se tyre. Mineralizimi sulfur i ketij vendburimiperqendrohet ne nje fushe xeherore te perfaqesuar nga plagjiogranitet-dioritekuarcore me dimensione 400-500 m x 500-600 m nga kuota 850-900 m deri nekuten 500-600 m, me dy sisteme damaresh-trupa xeherore, qe vazhdojne nethellesi mbi 400-500 m, ne nje interval gjeresie 300-400 m dhe hap vertikalmineralizimi mbi 300-400 m, pjesa me e pasur e te cilit eshte niveli 800-600m. Trupat xeherore jane te llogaritur mbi nivelin 500 m deri ne nivelin 800m, disa edhe kane dalje ne siperfaqe. Ne thellesi nen nivelin 500 m trupatxeherore vazhdojne te ndiqen, por ne permasa me te vegjel dhe me permbajtjeme te ulte te komponentit te dobishem baker [B. 34].

Trupat xeherore ne kete vendburim, perfaqesohen nga damare kuarc-sulfure,kuarc-klorite-sulfure me kufi te prere me shkembinjte rrethues, rralle me kufijegradual, nga ku predominon kuarci e me pak kloriti; me gjatesi ne shtrirje50-70 m deri 150-300 m, dhe ne renie 100-150 m, rralle 150-300 m, trashesiavarion nga 1-8 m, me nje mesatare te pergjithshme 3-4 m. Jane rreth 80 trupaxeherore te zbuluar, nga te cilet vecohen kater me kryesoret, me perberjekryesisht kuarc-sulfure me elementin baker qe varion nga 0.75-8.6%, ndersaCo 0.001-0.02%. Ne keto trupa xeherore, vecohen pjese te tyre te pasura metrashesi 2-3 m, ndersa bakri ne keto pjese arrin nga 3.98-8.24%, ndersa kobalti

6.1 Modeli i perdorur per testimet 97

(Co) leviz ne kufijte 0.01-0.02% [B. 34].Ne figuren 6.6 paraqitet harta gjeologjike e rajonit “Munelle - Qafe

Bari - Tuc”. Kjo harte eshte ndertuar nga R. Kamberaj dhe I. Papa tecilet kane studjuar rajonin ne vitin 1989 [B. 26]. Ndersa ne figuren 6.1paraqitet nje prerje terthore e vendburimit te Tucit gjithmone sipas autorevete lartpermendur [B. 26].

PRERJE TERTHORE VENDBURIMI TUCShkalla 1:5000(

azim 81°

400

500

600

700

800

Zona 1

284.7

248.1

212.6

206 192.4

114.2 130

179.5

291.2

326

372

429.9

202

241.1

276

229.6

400

500

600

800

Y

Y Y Y25

800

2540

0

2500

0

2460

0

115 116 117

122262

13

39

9, 11

Zona 2

Zona Lindore37

48 54

7788

281 53

111

Figura 6.1: Prerje terthore e vendburimit “Tuc” sipas R. Kamberaj dhe I. Papa [B. 26].

Forma e trupave xeherore eshte damarore - linzore, njesoj si hallkat e njezinxhiri, qe ndiqen ne shtrirje me gjatesi 100-150 m, ne renie 80-120 m, metrashesi mesatare te linzave 3 deri ne 4 m. Konturi i tyre me shkembinjterrethues ne te shumten e rasteve eshte i prere dhe i qarte, pervecse ne rastin etrupave kuarc-sulfure damarore ku mbizoterojne kloritet, konturi i tyre eshtegradual dhe percaktohet me ane te analizave kimike. Ne kete rast, permbajtiaminimale industriale e bakrit per cdo takim te trupit eshte marre 0.7%, ndersatrashesia minimale industriale eshte marre 1 m, ndersa per trashesi me te vogla,eshte ruajtur meter perqindja. Rralle ne pjesen jugore te vendburimit, takohenraste me trupa piriti te vegjel me gjatesi 30 - 50 m dhe trashesi 0.5 - 1m me S20 - 30%, qe ndonjeri prej tyre ka permbajtie Au 1-2 g/t. Keto trupa piritoze,duke qene nje mineralizim qe nuk ka te beje shume me mineralizimet sulfurete bakrit, por kryesisht te piriteve, mund te jete nje gjenerate mineralizimime vete, pasi trupat e pasur kuarc sulfure kane permbajtie te Au deri 0.3-2g/t [B. 34].


6.1.2 Perberja minerale e trupave xeherore

Mineralet kryesore qe perbejne mineralizimin kuarc-sulfur te ketyre tru-pave xeherore jane, kalkopiriti qe eshte minerali kryesor dhe piriti dhe merralle si shoqeruese jane magnetiti, hematiti dhe sfaleriti. Si minerale ekzog-jene (te ndryshimeve siperfaqesore), relativisht te perhapur jane: mallahitidhe me pak azuriti, kalkozina e kovelina, jane pjeserisht te shoqeruara ngazona oksidimi (limonite) me permasa te kufizuara me trashesi 1-10 m teshoqeruara me mallahite dhe azurite. Verehen bashkeshoqerime te kuarc-klalkopirit, kuarc-klorite-kalkopirit ± epidot, kuarc pirit-kalkopirit ± rrallesfalerit, klorit-kalkopirit ± pirit, klorit-pirit, klorit-epidot ± hematit ± pirit-kalkopitit-mallahit-azurit, kalkozine.

Nga jometaloret, pervec kuarcit qe eshte mineral kryesor, mesatarisht derine shume te perhapura jane edhe ceolitet, kryesisht ne shkembinjte plagjiogran-itike, ndersa kloriti kryesisht shoqeron damaret kuarc-sulfur, ndersa epidotiperhapet jo vetem ne plagjiogranitet por edhe ne bashkeshoqerim me mineral-izimin sulfur [B. 34].

Ceolitizimi i plagjiograniteve dhe dioriteve kuarcore te ketij vendburimi,paraqet nje vecori te spikatur dhe nje shprehje te metamorfizmit hidrotermale lidhur me veprimtarine alkaline te temperatures se ulet, por zhvillohet meme intensitet ne zonat e endokontaktit me shkembinjte rrethues.

Perberja kimike e xeheroreve, eshte 0.3-2.5% Cu, Co 0.003%, S 3-10%,(mesatare 7.2%), Ar (Au) gjurme rralle deri ne 0.7g/t (ne raste te vecanta netrupat piritoze permbajtja e arit arrin ne 1-2 g/t) [B. 34].

Mineralizimi i ketij vendburimi eshte hidrotemal, i formuar kryesisht nerrugen e mbushjes se boshlleqeve dhe pjeserisht ne rrugen e zevendesimitmetasomatik, i lidhur me veprimtarine e vete shkembinjeve plutonogjene temasivit te vogel te plagjiograniteve, ne te cilen ndodhet. Megjithese mineral-izimi varferohet disi ne renie e ne shtrirje, fusha xeherore e Tucit Lindor kavecorite e veta karakteristike per mineralizimet plutonogjene, te lidhura meaktivitetin hidrotermal te plagjiograniteve-dioriteve kuarcore. Vendburimi iTucit Lindor, eshte vendburim tipik hidrotermal plutonogjen kuarc-sulfur, neshkembinjte mesataro-acide, me i rendesishmi per kete tip ne plagjiogranitet eofioliteve te Shqiperise, analoge me mineralizime te tilla me me pak rendesite objekteve te Perlatit, zonave te Shtrungajve e te Oroshit, te Qafe Malit,Shemrise etj, qe ndodhen ne masive te tille te vegjel ne jug dhe ne veri te tij,si dhe disa mineralizime ne masivet e vegjel me tipare kalimtare te ofioliteveperendimore-lindore si te Rrasit, Kuzhnenit, Kacinarit etj. Ne kete vendburimsipas Ndoka.M, Guga.D (1998), (Raport ne doreshkrim - Dega Rajonale Puke),jane zbuluar 1,146,926 ton xeherore bakri te kategorive (B+C1+C2) me Cu2.12%, Co 0.03%, S 7.2%, Zn rralle 0.1-0.3%; nga te cilat rezerva te pasura

6.1 Modeli i perdorur per testimet 99

351,228 ton me Cu 3.71% dhe Co 0.035% [B. 34].Miniera eshte pergatitur per shfrytezim ne vitet 1989-1992, nga ku jane

nxjerre rreth 15,000 ton xeherore te mineralit te bakrit me permbajtje mesatare1.52% Cu. Rezerva te pergatitura per shfrytezim nga punimet minerare janerreth 9,861 ton xeherore. Sipas perllogaritjeve te projektit minerar, rezerva tenxjerreshme ne kete vendburim, jane 550,000 ton me permbajtje mesatare tebakrit 1.52% [B. 34].

6.1.3 Ndertimi i bazes se te dhenave te vendburimit

Perdorimi i programeve kompjuterike per modelimin e trupave xeherore,kerkon qe me pare te kesh ndertuar bazen e te dhenave sipas kritereve qekerkohet nga programi kompjuterik qe do te perdoret. Ne keto baza tedhenash perfshihen: te dhenat e shpimeve te vendburimit, te dhenat gjeologjike,gjeofizike, topografike etj. Ndertimi i tij fillon qe ne fazen e kerkim-zbulimit,me gjeoreferimin-dixhitalizimin e hartave dhe planeve, me menyren se si do tezhvillohet kerkimi-zbulimi ne terren (me rikonjicjone, me ndertimin e profilevetopografike, me matjet gjeofizike dhe me percaktimin sa me sakte te anomalivegjeofizike), ne fund do te conte me kryerjen e shpimeve ne zonat e shfaqurame interes. Me te dhenat e gjeneruara nga shpimet ndertojme bazen e tedhenave. Ne bazen e te dhenash te shpimeve jepen: koordinatat e shpimeve(xyz), thellesite e shpimeve, analizat kimike te intervaleve ku jane kapur zonate mineralizuara, ndertimi i kollonave stratigrafike te shpimeve, matjet eshtremberimit te pusit me inklinometer etj. Keto te dhena hidhen ne disaformate (tabela te dhenash), per te krijuar ne fund nje baze perfundimtare tedhenash e cila lehtesisht mund te implementohet ne sistemet kompjuterike si:“GEOSOFT”, “MICROMINE”, “DATAMINE” per te ndertuar me to: prerjeterthore, gjatesore (gjeologo-topografike), modelime, aksonometri te punimeveminerare etj.

Baza e te dhenave te shpimeve eshte e ndertuar fillimisht ne nje dokumentte tipit excel. Qe ti therasim keto te dhena ne programin Micromine, ne fillimduhet te ndertojme dosjet perkatese, te cilat i kemi disa tipesh si: data (kuketu perfshihen tipet si Collar, Assay dhe Geology), String (ketu perfshihente dhenat e vijave), Survey (ketu perfshihen te dhenat e shtremberimit tekollones se shpimit si azimutin dhe kendet e renies). Keto formate duhet tendertohen fillimisht, qe me pas ne to te shtohen manualisht ose te eksportohente dhenat e shpimeve (si formate te tipit: csv, txt, etj.). Numri i shpimeve qedo te perdoret per ndertimin e modeleve te trupave xeherore te vendburimit teTucit Lindor eshte rreth 225 shpime (shpimet historike), te cilat i kemi ruajturne formatin txt dhe i kemi eksportuar me pas ne programin Micromine. Duhet


theksuar se per te kryer testin e sistemit kompjuterik qe eshte ndertuar janeperdorur vetem 4 shpime. Kjo per arsye qe lidhen me te drejtat e perdoruesit.

Ne kete model eshte ndertuar nje model relacional i bazes se te dhenave.Keto te dhena konsistojne ne kater tabela si me poshte:

1. Assay : perfaqeson te gjitha analizat e kryera ne te kater shpimet.Atributet e kesaj tabele pasqyrohen ne tabelen 6.9.

2. Collar : perfaqeson te dhenat e shpimit si p.sh. numrin identifikuesdhe koordinatat perkatese. Atributet e kesaj tabele pasqyrohen netabelen 6.10.

3. Ore Body Cu: perfaqeson rezervat e llogaritura te bakrit per cdo shpim.Atributet e kesaj tabele pasqyrohen ne tabelen 6.11.

4. Survay : perfaqeson identifikuesit e trupave xeheror te llogaritur ne raportme shpimet. Atributet e kesaj tabele pasqyrohen ne tabelen 6.12.

Per me teper ne figuren 6.2 pasqyrohen kater tabelat e te dhenave te cilatparaqiten ne formatin “Excel” dhe tek te cilat bazohet modeli gjeologjik 3D.Ne figuren e pare (figura 6.2(a)) paraqitet tabela “Assay”, ne figuren e dyte(figura 6.2(b)) paraqitet tabela “Collar”, ne te treten (figura 6.2(c)) tabela“Ore Body Cu” dhe si pefundim ne te katerten (figura 6.2(d)) tabela “Survay”.

Duhet theksuar se keto te dhena jane ofruar se bashku me modelin gjeologjik3D nga modelatori i modelit gjeologjik [B. 34]. Emertimet e tabelave jane tenjejtat me ato qe modelatori ka perdorur dhe keto tabela jane permbledhurne nje file “Excel” me prapashtesen “.xls”. Ky “‘File”’ eshte ngarkuar nesistemin kompjuterik qe eshte ndertuar nepermjet instrumetave qe programikompjuterik ve ne dispozicion. Kjo faze e testimit eshte shpjeguar ne detaj neparagrafin 6.2.2.

6.2 Metodologjia e testimit

Objektivi dhe analiza e sjelle ne kete paragraf eshte ne radhe te pareverifikimi nese sistemi kompjuterik i implementuar lejon lundrimin automatikne ambientin gjeologjik 3D te perdorur per testimet sic eshte referuar nekapitullin 3. Por gjithashtu objektivi i ketij testimi eshte edhe verifikimi nesesistemi eshte ne gjendje te ngarkoje nje model gjeologjik 3D me te dhenatperkatese dhe nderveprimi i perdoruesit me keto te dhena ne menyre qe teperformohet lundrimi automatik. Per keto arsye testimi do te ndahet netre faza. Faza e pare eshte testimi i instalimit te programit kompjuterik ne

6.2 Metodologjia e testimit 101

(a) Tabela “Assay”

(b) Tabela “Collar”

(c) Tabela “Ore Body Cu”

(d) Tabela “Survay”

Figura 6.2: Tabelat e te dhenave ku bazohet modeli gjeologjik 3D te cilat jane perdorurper testimin e sistemit.


sistemet operative “Windows” me versione te ndryshme. Ndersa faza e dyteeshte ngarkimi i modeleve gjeologjike 3D ne sistem si dhe ngarkimi i te dhenavegjeologjike qoft duke perdorur konfigurimin “Server-Client” qofte ate lokal.Si perfundim faza e trete dhe me e rendesishmja eshte testimi i lundrimitautomatik.

Metologjia e perdorur per te kryer testimin e ketij sistemi kompjuterik eshteajo e quajtur “Black-Box Testing”. Kjo metode eshte sot shume e perdorurnga shumica e nderrmarjeve te cilat prodhojne programe kompjuterike dhe etrajton kete te fundit si nje kuti e zeze mbi te cilen testohen funksionalitete sistemit duke mos pasur asnje njohuri mbi menyren si eshte implementuardhe kodin burim te tij. Testuesit duhet te shqetesohen vetem per operacionetqe programi kompjuterik duhet te kryej dhe jo si i kryhen ato. Duke mareparasysh kete fakt testimet e raportuara ne kete dizertacion jane kryer ngastudentet e Fakultetit Gjeologji Miniera, dega Gjeoinformatike.

Metoda “Black-Box” e tesitimit e ndan kete proces ne disa blloqe kryesore,ndarje e cila bazohet ne funksionalitet e programit kompjuterik. Duke u bazuarne kete metodologji eshte bere edhe ndarja e testimit ne tre faza.

Nje tjeter teknike e cila eshte perdorur per te kryer testimin e ketij programikompjuterik eshte edhe testimi i quajtur “Visual Testing” i cili eshte shume irendesishem per vleresimin e nderfaqeve grafike. Keto nderfaqe testohen ne dykomponente kryesor sic jane intuitiviteti dhe perdorshmeria. Si ne rastin e lartpermendur edhe ketu jane perdorur studentet te cileve ju jane drejtuar disapyetje mbi karakteristikat qe duhet te kete nderfaqa grafike, duke u bazuar neprocesin “Visual Testing”.

Pervec ketyre metodave te testimit jane perdorur edhe menyra “Ad-Hoc”si p.sh. sa i thjeshte eshte procesi i instalimit te sistemit kompjuterik ne njekalkulator apo sa i pershtatshem eshte programi kompjuterik i krijuar meversione te ndryshem te sistemit operativ “Windows”.

6.2.1 Faza e pare e testimit

Faza e pare e testit eshte me kompleksitet te ulet pasi ne kete faze testohenpjeset dytesore te sistemit kompjuterik si ai i instalimit dhe i portabilitetit.Por ne kete faze testohet edhe intuitiviteti dhe perdorshmeria e sistemitkompjuterik, gje e cila kryhet per te testuar ndertimin e nderfaqes grafike.

Per te testuar keto pjese te sistemit kompjuterik eshte mare ndihmae studenteve numri i te cileve ne keto teste ka qene 10 vete. Ne rastin etestimit te instalimit, studentet kane marre nga nje “Setup” te sistemit dhee kane instaluar ne kalkulatoret e tyre. Ne te njejtin proces eshte testuaredhe portabiliteti i sistemit kompjuterik ne raport me versionet e sistemitoperativ “Windows”. Kjo e fundit sepse studentet ishin te pajisur me versione


te ndryshem te sistemit operativ “Windows”.Per sa i perket testimit te intuitivitetit dhe perdorshmerise se nderfaqes

grafike studenteve u eshte dhene mundesia te perdorin sistemin pa u shpjeguaratyre funksionet e ketij te fundit. Ky test eshte kryher 5 here per secilinstudent.

6.2.2 Faza e dyte e testimit

Faza e dyte e sistemit fokusohet ne ngarkimin e modeleve gjeologjike3D dhe ne ngarkimin e te dhenave gjeologjike si ne konfigurimin “Server-Client” ashtu edhe ne konfigurimin lokal. Per kete faze te testimit nuk eshteperdorur vetem modeli i testeve, i cili eshte pershkruar ne paragrafin 6.1(figura 6.3(a), 6.3(b)), por edhe dy modele te tjere te ofruar nga SherbimiGjeologjik Britanik (BGS [S. 8]) (figura 6.3(c), 6.3(d)).

(a) Dy shpimet e modelit te pare (b) Dy shpimet e tjere te modelit te pare

(c) Modeli i dyte i ofruar nga “BGS” (d) Modeli i trete i ofruar nga “BGS”

Figura 6.3: Modelet e perdorura per fazen e dyte te testit.

Nje tjeter proces i rendesishem i kesaj faze te testimit eshte ngarkimi i tedhenave ne konfigurimin “Server-Client” dhe ate lokal. Per kete pjese pervec tedhenave qe i perkasin modelit te pare jane perdorur edhe te dhena fiktive. Tedhenat jane paraqitur si ne formatet “CSV” ashtu edhe ne formatin “Excel”.Te njejtat te dhena pasi jane vendosur ne “DBMS”-ne “MySql” eshte perdorurfunksioni i lidhjes me “Server”-in qe sistemi kompjuterik i ndertuar ve nedispozicion.


6.2.3 Faza e trete e testimit

Faza e trete e testimit eshte ajo me e rendesishmja pasi kjo faze testonperformancen e lundrimit automatik ne ambientin gjeologjik 3D i cili eshteperdorur per keto teste. Per te kryer kete test jane perdorur 10 studente tecilet kane kryer 5 pyetje ne bazen e te dhenave per te percaktuar objektet einteresit si dhe secili prej tyre ka vendosur disa parametra te telekameres sipasdeshires. Pra do te kemi 10 lundrues te ndryshem me nga 5 menyra lundrimiper secilin, ku telekamera duhet te respektoje parametrat e vendosura ngasecili. Duke qene se modeli eshte i perbere nga kater shpime modeli nuk do tekete nje kompleksitet te larte gjeometrik. Ne figuren 6.4 paraqiten te katershpimet ne trupat xeheror.

Sic mund te verehet edhe nga figurat shpimet jane ne pozicione te ndryshmete modelit por dy prej tyre jane shume prane (figura 6.4(a), 6.4(b)). Kjo influ-encon edhe kontrollin automatik te telekameres. Per cdo shpim perfaqesohetedhe “Mesh”-i trupit xeheror i llogaritur si rezultat i interpolimeve te analizavete perftuara nga keto shpime.

Per cdo shpim ekziston baza e te dhenave qe ne rastin e fazes se trete tetesit jane vendosur ne nje konfiguracion lokal.

Pyetjet e drejtuara bazes se te dhenave

Perdoruesit e ketij sistemi te cilet kryen testimin, per te percaktuar objektete interesit ndervepruan me bazen e te dhenave duke i drejtuar disa pyetje.Keto pyetje jane impelementuar nepermjet nderfaqes grafike te shpjeguar neparagrafin 5.1.2. Disa nga pyetjet me interesante te kryera jane:

• Seleksionimi i objekteve ne model ne tabelen “Assay” ku vlera e atributit“Cu” eshte me e madhe se 5.

• Seleksionimi i objekteve ne model ne tabelen “Assay” ku vlera e atributit“Cu” eshte me e vogel se 1.

• Seleksionimi i objekteve ne model ne tabelen “Assay” ku vlera e atributit“s” eshte me e madhe se 15.

• Seleksionimi i objekteve ne model ne tabelen “Ore Body Cu” ku vlera eatributit “Tonnage” eshte me e madhe se 1000.

• Seleksionimi i objekteve ne model ne tabelen “Collar” ku vlera e atributit“Depth” eshte me e madhe se 300.


(a) Shpimi i pare (b) Shpimi i dyte

(c) Shpimi i trete (d) Shpimi i katert

Figura 6.4: Shpimet ne trupin xeheror te modelit gjeologjik 3D i perdorur per testimet.


Parametrat e telekameres

Ashtu si ne rastin e nderveprimit me bazen e te dhenave perdoruesit tecilet testuan sistemin vendosen edhe disa parametra qe telekamera duhet terespektoje gjate lundrimit automatik. Keto parametra vendosen duke perdorurnderfaqen grafike sic eshte shpjeguar ne paragrafin 5.1.5. Nje rast i vendosjesse ketyre parametrave eshte paraqitur ne tabelen 6.1.

Vetite e telekameres

Kendi vertikal: 45 - 75 - 2

‘‘Okluzioni": 0.0 - 1

Objekti ne fushepamje: 1 - 1

Distanca e objektit nga telekamera: 1.0 - 50.0 - 30 - 3

Tabela 6.1: Vetite e telekameres te vendosura nga testuesit per te kryer lundriminautomatik.

6.3 Rezultatet

Mbas kryerjes se testimeve te sistemit kompjuterik te implementuar janesjelle te gjitha rezultatet e marra. Ne kete paragraf do te paraqiten rezultatete marra ne forma tabulare dhe vizuale. Duhet thene se numri i objekteve teinteresit te cilet jane seleksionuar nga nderveprimi me bazen e te dhenaveka qene i ndryshem duke filluar nga asnje objekt(shpim) (telekamera nuk kalevizur pra lundrimi nuk eshte kryer) deri ne kater objekte(shpime) (rast kulundrimi ka qene i veshtire per faktin se objektet kane pasur distanca te medhadhe nuk respektoheshin vetite e telekameres).

Objektet gjeologjike 3D ne interes te perdoruesit ne modelin e perdorurper testimet kane qene statike cka do te thote se sistemi nuk eshte testuar permodelet gjeologjike 3D dinamike.

6.3 Rezultatet 107

6.3.1 Rezultatet ne fazen e pare

Sic eshte pasyruar ne paragrafin 6.2.1 ne fazen e pare eshte testuar instalimii sistemit ne versione operative “Windows” te ndryshem por edhe intuitivitetidhe perdorshmeria e sistemit. Ne tabelen 6.2 paraqitet permbledhja e testimeveper portabilitetin e sistemit ndersa ne tabelen 6.3 paraqitet resultati i testimevepersa i perket intuitivitetit dhe perdorshmerise se sistemit.

Numri i Numri i Numri i Rezultativersioneve deshtimeve sukseve ne %

Windows3 0 3 100%

XPWindows

6 1 5 83%7

Windows1 0 1 100%

8Windows

0 0 0 -10

Tabela 6.2: Rezultatet e testeve te portabilitetit.

Sic mund te verehet edhe nga tabela 6.2 rezultatet mbi portabilitetin esistemit kompjuterik ne versionet e ndryshem “Windows” jane shume pozitivepasi nga 10 instalime te aplikuar vetem nje prej tyre ka deshtuar. Por faktii deshtimit ne kete rast mund te lidhet edhe me faktin e gabimit nga ana etestuesit perderisa ne pese raste te tjere ne te njejtin version kane dale mesukses te plote. Nje tjeter fakt qe duhet te kihet parasysh eshte rasti i versionit“10” te “Windows”-it i cili nuk eshte testuar per arsye se asnje nga testuesitnuk kishte kete version ne kalkulatorin e tij.

Sic verehet edhe nga tabela 6.3 rezultatet mbi testimin e intuitivitetitdhe perdorshmerine e sistemit jane shume shpresedhenese. Mesatarja epergjithshme e ketij testi eshte 66%, rezultat i cili eshte mbi mesataren qe neliterature i referohet vleres 60%. Nje tjeter fakt qe duhet te kihet parasysheshte fakti se metodologjia e testit te kryer eshte shume strikte pasi nuk i jepasnje informacion perdoruesit mbi sistemin qe po perdor por vetem i kerkon tekryeje funksionet qe sistemi ve ne dispozicion. Ne kete menyre testuesi duhette orientohet ne sistem vetem duke perdorur intuiten e tij dhe instrumentat enderfaqes grafike qe sistemi implementon.


Numri i Numri i Numri i Rezultatitestimeve deshtimeve sukseve ne %

Studenti 1 5 2 3 60%Studenti 2 5 3 2 40%Studenti 3 5 1 4 80%Studenti 4 5 2 3 60%Studenti 5 5 1 4 80%Studenti 6 5 0 5 100%Studenti 7 5 2 3 60%Studenti 8 5 2 3 60%Studenti 9 5 3 2 40%Studenti 10 5 1 4 80%

Tabela 6.3: Rezultatet e testeve te intuitivitetit dhe perdorshmerise.

6.3.2 Rezultatet ne fazen e dyte

Sic eshte pasyruar ne paragrafin 6.2.2 ne fazen e dyte te testimeve fokusimieshte tek ngarkimi i modeleve gjeologjike 3D dhe tek ngarkimi i te dhenavegjeologjike si ne konkofigurimin “Server-Client” ashtu edhe ne ate lokal. Netabelen 6.4 pasqyrohen rezultatet e mara nga testuesit te cilet kane testuarngarkimin e te tre modeleve ne dipozicion respektivisht me formatet “.osm”,“.scene” dhe “.wrl”. Ndersa ne tabelat 6.5 dhe 6.6 jane pasqyruar testet ekryera mbi ngarkimin e te dhenave ne konfiguracionin lokal dhe “Server-Client”.Duhet theksuar se per te testuar ngarkimin e te dhenave ne konfiguracionin“Server-Client”, te dhenat te cilat jane ne dispozicion ne “File”-in “Excel”jane perdorur per te krijuar nje baze te dhenash identike por duke perdorurDBMS-ne “MySQL”. Per testimin e ngarkimit te te dhenave ne formatin lokaljane perdorur formatet “.xls” dhe “.csv”.

Numri i Numri i Numri i Rezultatingarkimeve deshtimeve sukseve ne %

Modeli i10 0 10 100%

pareModeli i

10 4 6 60%dyte

Modeli i10 1 9 90%

trete

Tabela 6.4: Rezultatet e ngarkimit ne sistem te modeleve gjeologjike 3D.

6.3 Rezultatet 109

Sic mund te verehet edhe nga tabela 6.4 rezultatet e ngarkimeve te modelevegjeologjike 3D jane mese pozitive. Ne rastin e modelit te pare i cili eshteai i perdoruri edhe per fazen e trete te testimeve perqindja e susksesit eshte100%. Kjo tregon se modelet e paraqitura ne formatin “.osm” nuk kane asnjeproblem ne ngarkimin e tyre ne sistemin kompjuterik te implementuar.

Persa i perket formatit te dyte te perdorur testuesit kane pasur problemete vogla ne ngarkimin e ketij te fundit. Testuesit vertetuan se sistemi bllokohejne momentin e ngarkimit pra nuk jepte mezashin i cili duhet te shfaqet nemomentin qe nuk mund te ngarkohet nje model. Por duhet theksuar se edhene kete rast perqindja e suksesit eshte e njejte me mesataren, pra 60%.

Ndersa ne rastin e modelit te trete perqindja e suksesit prej 90% tregon semodelet e paraqitur ne formatin “.wrl” nuk kane ndonje problem domethenesne ngarkimin e tyre ne sistemin e implementuar.


Formati10 0 10 100%

“.xls”Formati

10 0 10 100%“.csv”

Tabela 6.5: Rezultatet e testeve te ngarkimit te te dhenave lokale.

Sic mund te verehet edhe nga tabela 6.5 rezultatet e ngarkimeve te tedhenave ne konfiguracionin lokal kane qene te gjitha pozitive. Kjo edhe perfaktin se ne implementimin e ketij funksioni jane perdorur librarite native tesistemit operativ “Windows”.


Konfigurimi10 0 10 100%

“Server-Client”

Tabela 6.6: Rezultatet e testeve te ngarkimit te te dhenave “Server-Client”.

Ashtu si ne testin e meparshem edhe ne rastin e konfigurimit “Server-Client”rezultati eshte shume pozitiv pasi te gjitha testet kane dhene verdikt pozitivduke nxjerr nje rezultat prej 100%. Rezultati pasqyrohet ne tabelen 6.6.


6.3.3 Rezultatet ne fazen e trete

Sic eshte pasyruar ne paragrafin 6.2.3 ne fazen e trete te testime fokusibie mbi lundrimin automatik ne ambientet gjeologjike 3D. Rezultatet nxjerrinne pah seleksionimin e objekteve te interesit sipas pyetjeve qe testuesit i kanebere bazes se te dhenave por edhe respektimin e parametrave te telekameres tevendosura nga keta testues. Ne tabelen 6.7 do te paraqiten objektet e interesitte seleksionuar duke u bazuar tek 50 pyetjet qe testuesit i kane drejtuar gjithsejsistemit te menaxhimit te bazave te te dhenave. Nuk duhet harruar se ketopyetje kryhen nepermjet nderfaqes grafike te programit kompjuterik qe eshteimplementuar. Ndersa ne tabelen 6.8 do te paraqiten perqindjet e respektimitte parametrave te telekameres per numrin e objekteve te interesit.

0 1 2 3 4objekte objekt objekte objekte objekte

5011 24 10 4 1

pyetje

Tabela 6.7: Rezultatet e seleksionimit te objekteve gjeologjik 3D.

Sic mund te verehet edhe nga tabela 6.7 objektet e seleksionuar nepermjetpyetjeve qe jane kryer nga testuesit ne bazen e te dhenave kane qene nekonfiguracione te ndryshem. Nga 11 pyetje qe testuesit kane kryer nuk eshteseleksionuar asnje objekt pasi pergjigja qe ka kthyer sistemi i menaxhimit tete dhenave ka qene nje tabele boshe cka do te thote se asnje nga ekzemplaretqe ndodhet ne bazen e te dhenave nuk e ka plotesuar kushtin e pyetjes. Ndersanga 39 pyetje te tjera qe i jane bere bazes se te dhenave eshte seleksionuarte pakten nje objekt gjeologjik 3D dhe me konkretisht nga 24 pyetje eshteseleksionuar nje objekt, nga 10 pyetje dy objekte, nga 4 pyetje tre objekte dhesi perfundim nga 1 pyetje kater objekte.

Ky rezultat tregon qe sistemi eshte ne gjendje te nderveproje me perdoruesinduke identifikuar cilet jane objektet gjeologjike 3D te cilet i interesojneperdoruesit. Kjo pjese eshte shume e rendesishme pasi objektet e intere-sit perfaqesojne objektet te cilet telekamera duhet te fokusoje. Ne lundriminautomatik kjo telekamere do te spostohet ne model duke i mbajtur gjate gjithekohes te fokusuar keta objekte.

Sic verehet edhe ne tabelen 6.8 lundrimi automatik eshte kryer ne te katertobjektet gjeologjik 3D te cilet perbejne modelin e perdorur per testimet. Duhettheksuar se ne tabele nuk pasqyrohet rasti kur pyetja qe i drejtohet bazes sete dhenave nuk jep asnje objekt interesi. Kjo per faktin se nese nuk egzistonnje objekt interesi nuk ka kuptim lundrimi automatik ne model. Ne ketemenyre perdoruesi kupton se ne model nuk ndodhet nje objekt gjeologjik 3D

6.3 Rezultatet 111

1 objekt 2 objekte 3 objekte 4 objekteinteresi interesi interesi interesi

Parametrat100% 86.6% 47.2% 33.2%

e plotesuar (ne %)Parametrat

0% 13.4% 52.8% 66.8%e paplotesuar (ne %)

“FpS”64.0 63.6 60.8 54.1

mesatar“FpS”

52.2 49.5 42.7 21.7minimal“FpS”

64.9 64.8 61.7 57.6maximal

Tabela 6.8: Rezultatet e testeve te lundrimit automatik ne mjedisin gjeologjik 3D.

qe eshte ne interesin e tij. Ne rastin kur verifikohet kjo situate ndefaqja grafikee sistemit njofton perdoruesin, nepermjet nje mesazhi, se kerkimi qe ai kreu,neprmjet nderfaqes grafike, nuk dha asnje rezultat. P.sh. nese perdoruesi pyetbazen e te dhenave per shpimet te cilet kane vlere te “Cu”-se me te madhese 20 atehere sistemi nuk do ta levize telekameren automatike qe mundesonlundrimin automatik per faktin sepse nuk ekziston ne model nje shpim i tillesi dhe do te njoftoje perdoruesin se ky kerkim nuk dha rezultat.

Nga ana tjeter verehet se ne te gjitha rastet kur pyetja e bazes se te dhenaveka kthyer si pergjigje te pakten nje objekt interesi, lundrimi automatik eshtekryer duke fokusuar objektet e interesit. Ne rastin kur objekti i interesit kaqene vetem nje jane plotesuar te gjithe parametrat e telekameres ne masen100%. Kurse ne rastin e dy objekteve te interesit parameterat e telekameresjane plotesuar ne masen 86.6%. Kjo per faktin se ne disa raste te testeve nga50 te kryer (10 testues x 5 teste) nuk jane plotesuar disa nga parametrat. Kjoshpjegohet se objektet e interesit te seleksionuar nga baza e te dhenave mundte kene pasur nje distance te larget (shih paragrafin 3.4).

Ne rastin kur objektet e interesit jane tre atehere do verehet se perqindjae respektimit te parametrave te telekameres bie ne menyre drastike pasigjithmone per arsyen e lartpermendur dhe duke pasur parasysh pozicioniminne model te shpimeve(dy ne distance te larget nga dy te tjere) distanca midistyre eshte shume e madhe.

Kurse ne rastin kur objektet e interesit jane te gjithe shpimet ne model,pra kater, respektimi i parametrave eshte jo optimal duke rene ne 33.2%.

Megjithate nuk duhet te shqetesohemi per faktet e lartpermendur sepsenese parametrat e telekameres ndryshojne atehere mund te ndryshojne edhe


rezulatet e testit. Per kete marim si shembull rastin kur i kerkojme telekameresautomatike te kete nje distance prej 20 njesish nga objektet e interesit dhe ithuhet qe duhet te fokusoje dy objekte interesi me distance prej 200 njesishnga njeri tjetri. Sic mund te meret me mend eshte gjeometrikisht e pamundurte respektohet ky parameter i telekameres automatike.

Nje tjeter komponent i sistemit i cili eshte matur ne keto teste eshte aii “Frame Rate”-it i cili ka per njesi matese “Frame” per sekond (“FpS”).Ne tabelen 6.8 eshte pasqyruar edhe “Frame Rate”-i mesatar, minimal dhemaksimal me te cilin “Render”-ohet modeli gjeologjik 3D gjate lundrimitautomatik. Ne rastin e pare, ku objekti ne interes te perdoruesit eshte vetemnje, “Frame Rate”-i eshte ai optimal pasi algoritmi qe kontrollon telekamerenautomatike do te kryej me pak veprime per te llogaritur pozicionin e ri tetelekameres per cdo “Frame”. Kurse vlerat me te ulta te “Frame Rate”-itverifikohen ne rastin ku objektet ne interes te perdoruesit jane kater. Kjopasi algoritmi duhet te kryej nje numer shume here me te madh te veprimeveper te llogaritur pozicionin e ri te telekameres automatike per cdo “Frame”.Megjithate influencimi i “Frame Rate”-it nga kompleksiteti i algoritmit nukeshte domethenes cka do te thote se lundrimi nepermjet telekameres automatikenuk humbet fluiditetin.

6.4 Performanca e sistemit

Duke parapercaktuar se sistemi i implementuar i lundrimit automatik neambientet gjeologjike 3D eshte ne gjendje te spostoje ne menyre automatiketelekameren, sipas disa logjikave te caktuara eshte vazhduar me nje analize teperformances.

Nga rezultatet e mara ne te tre fazat e testimit mund te konfirmohetse sistemi eshte i instalueshem ne te gjithe versionet e 10 vjecarit te funditte sistemit operativ “Windows”. Po ashtu nderfaqa grafike e tij eshte nepergjithesi shume intuitive dhe e thjeshte per tu perdorur sidomos nga njepublik i cili njeh vetem gjuhen Shqipe.

Nga ana tjeter sistemi eshte ne gjendje te ngarkoje modelet gjeologjike3D ne formatet e testuara si edhe te dhenat gjeologjike ku keto modele janebazuar. Rezultatet e testeve tregojne gjithashtu se bazat e te dhenave mund tengarkohen ose lokalish ose duke kryer nje lidhje me ane te rrjeteve kompjuterike“LAN” ose “WAN” ne nje “Server DBMS”.

Si perfundim duke qene se funksioni primar i ketij sistemi eshte lundrimiautomatik ne ambietet gjeologjike 3D rezultatet ne kete sens tregojne se nete gjitha rastet sistemi arrin te kontrolloje telekameren ne menyre automatikduke i treguar perdoruesit informacione shtese te cilat veshtire te perftohen

6.5 Perfundime 113

nga lundrimi ne vete te pare. Por nga ana tjeter sistemi ka nje pike te dobetqe jane parametrat e telekameres automatike te cilat vendosen nga perdoruesi.Sic treguan edhe testet zgjedhja e gabuar e ketyre parametrave mund te sjelleprobleme ne lundrimin automatik te modelit.

Si perfundim duhet thene se sistemi i kalon me sukses testet.

6.4.1 Komente

Per te kryer testimin dhe vleresimin e sistemit kompjuterik qe eshtendertuar, jane dashur rreth 5 muaj ne te cilet, per kete qellim, kane bashkpunuarshume studente te Fakultetit Gjeologji Miniera, dega Gjeoinformatike nga tecilet eshte marre nje “Feedback” shume pozitiv. Kjo per disa arsye ku mekryesorja ishte ajo e faktit se nderfaqa grafike e sistemit ishte ne gjuhen Shqipe.Gjate testimeve studentet u interesuan edhe per sisteme te tjere te ngjashemku ne disa raste edhe i instaluan ne kalkulatoret e tyre por ne momentin qeduhet ti perdornin kishin veshtiresi ne kuptimin e tyre.

Ne nje rast nje nga studentet testues shkarkoi dhe instaloi nje programkompjuterik i cili eshte prodhuar per modelimin gjeologjik 3D dhe mati “FrameRate”-in e ketij sistemi ne nje evolucion “Fly-Through” ne te njejtin model qeeshte perdorur ne testet e kryera. Konstatimi ishte fakti se rezultatet e matjesishin me te dobet se rezultatet e perftuar ne rastin tone me 4 objekte interesi.

6.5 Perfundime

Testet e kryera kane treguar se sistemi lejon qe te behet nje levizje au-tomatike e telekameres duke u bazuar ne nderveprimin midis perdoruesit dhesistemit. Rezultatet e arritura lejojne te thuhet se metoda e perdorur eshtemjaft efikase ne gjenerimin e nje trajektore te telekameres duke respektuarvizualizimin e objekteve te interesit ne imazhin e prodhuar. Gjithashtu ngatestet e kryera del se sistemi eshte jo shume efikas me rritjen ne menyre ekspo-nenciale te objekteve te interesit ne model apo me rritjen e kompleksitetit temodelit.

Ne figuren 6.5 paraqiten dy grafike te cilet perfaqesojne performancen esistemit nga pikepamja e lundrimit automatik ne modelin gjeologjik 3D teperdorur per testimet.

Ne grafikun e pare (figura 6.5(a)) pasqyrohet respektimi i kufizimeve tetelekameres qe jane vendosur nga perdoruesi, ku vlerat jane ne perqindje. Kygrafik verteton se me rritjen e numrit te objekteve ne interes te perdoruesitperqindja e parametrave te plotesuar eshte gjithnje e me e vogel.

Ne grafikun e dyte (figura 6.5(b)) pasqyrohet “Frame Rate”-i i “Render”-


1 2 3 4Nr. objekteve të interesit

20

40

60

80

100Pa

ram

etra

t e p

lotë

suar

(në

%)

100

86,6

47,2

33,2

(a) Plotesimi i parametrave

1 2 3 4Nr. objekteve të interesit

20

30

40

50

60

70

"Fra

me

Rat

e" ("

Fram

e" p

er S

ekon

d) 64,9 64,861,7

57,664 63,660,8

54,152,2

49,5

42,7

21,7

(b) “Frame Rate” i shprehur ne “Frame” persekond

Figura 6.5: Grafiket qe perfaqesojne performancen e sistemit kompjuterik te ndertuar.

imit te modelit duke pasur ne dispozicion nje numer te ndryshem objekteshgjeologjike ne interes te perdoruesit. Me ngjyren e kuqe pasqyrohet “FrameRate”-i minimal, me ngjyre portokalli “Frame Rate”-i mesatar dhe me ngjyrejeshile pasqyrohet “Frame Rate”-i maksimal. Sic mund te verehet edhe ngagrafiku “Frame Rate”-i mesatar dhe ai maksimal kane vlera shume te peraferta.Kjo per faktin se ne shumicen e kohes se lundrimit “Frame Rate”-i ka pasurvlera maksimale te cilat duke u mesatarizuar me “Frame Rate”-in minimal, icili ne shume pak kohe kane pasur vlera te ulta, kane dhene vlerat e “FrameRate”-it mesatar.

Nje tjeter vecori e grafikut te dyte eshte fakti se me rritjen e objektevegjeologjike ne interes te perdoruesit ulet edhe “Frame Rate”-i i “Render”-imitte modelit gjeologjike 3D. Kjo per faktin se algoritmi i implementuar nesistemin e ndertuar duhet te ekzekutohet per cdo “Frame” aq here sa janeedhe objektet ne interes te perdoruesit.

6.5 Perfundime 115

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ












































v v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v vv v v v v v v v

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

P PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!

! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

!!

!!!

!!!

!!

!

!!!

!!

!!

!!

!!

!!!

!!

!!

!!

!

!! !

!

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!!

!

!!

!!

!!

!!

!

!!

!!

!!!

!

!!

!!

!

!!!

!!

!!

! ! !!

!!

! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ Ñ




















































E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

E!

B-B

Prerja A-A

800

400

2300

0

4000

0

2300

0

400

600

800

Prerja Terthore Tuç

Legjenda

! ! ! !

! ! ! !

! ! ! !

! ! ! !

Zone e mineralizuar me trupa industriale

Form. terrigjeno-karbonatik i Kretakut

~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~

Pako aegjilito-copezore

Depozitime aluvionale-deluvjale

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

PP

Nenpako Qaf-Bari (Keratrofire)

Ñ Ñ Ñ Ñ

Ñ Ñ Ñ Ñ

Ñ Ñ Ñ Ñ

Plagjiogranit-Mikrodiorite

^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^^ ^ ^ ^

N/pako Tuçi (spilite)

v v v vv v v vv v v vv v v v

N/pako Munella (spilite)

Puka

20°

42°

41°

42°

41°

40° 40°

20°

Q4

Cr

Tuç

Tuçi Lindore

Q.Bari

Guri Korbit

Munelle

Kimez

Q4

Q4

Q4

Q4

Q4

Cr

0 400 ml

Figura 6.6: Harta gjeologjike e rajonit “Munelle - Qafe Bari - Tuc” sipas R. Kamberaj dheI. Papa [B. 26].


Assay

East (m) (celes primar)

North (m) (celes primar)

RL (Elevation, m) (celes primar)

Hole (id) (celes primar)

From (m)

To (m)

Cu %

Co %

S %

Zn %

Fe %

Au %

Ag %

Tabela 6.9: Atributet e entitetit Assay.

6.5 Perfundime 117

Collar

Hole (Id) (celes primar)

East (m)

North (m)

Rl (Elevation, m)

Depth (m)

Dip Cu

Azimuth

Tabela 6.10: Atributet e entitetit Collar.

Ore Body Cu

Hole (id) (celes primar)

Volume

Tonnage

SG

Cu

M Cu

Tabela 6.11: Atributet e entitetit Ore Body Cu.


Survay

Hole (Id) (celes primar)

Depth (m)

Dip

Azimuth

Tabela 6.12: Atributet e entitetit Survay.

Kapitulli 7

Perfundime dhe rekomandime

Lundrimi automatik ka qene gjithmone nje mjet i rendesishem per tekomunikuar informacion ne nje mjedis virtual. Me zhvillimit e teknologjise ube e mundur qe edhe ne fushen e gjeologjise te modelohen nje sere mjediseshgjeologjike 3D. Per kete arsye lundrimi automatik nuk eshte me nje mjet irendesishem vetem ne ambientet e pergjithshme virtuale por edhe ne ambi-entet gjeologjike 3D. Per momentin ne brendesi te aplikacioneve interaktivetre dimensionale levizja e telekameres eshte krijuar ne baze te kontrollit tedrejtperdrejte te perdoruesit ose permes algoritmeve te thjeshta qe perpiqen tendjekin nje objektiv te caktuar (“Fly-Through”). Ne literature, jane propozuarqasje me te sofistikuara qe marrin parasysh veti te tipit kinematografik neimazhin e krijuar nga telekamera, por qe nuk kane gjetur ende zbatim praktik.

Ne kete dizertacion eshte propozuar nje zgjidhje e bazuar ne menaxhimindhe parandalimin e “okluzione” per problemin e levizjes se telekameres permodelet gjeologjike 3D. Por zgjidhja e propozuar nuk limitohet vetem nelundrimin automatik por edhe ne ndertimin e nje sistemi qe eshte ne gjendjete ngarkoje modelet gjeologlike 3D dhe bazat e te dhenave ku keto modelebazohen. Ky fakt verteton qasjen interaktive/reaktive te adoptuar ne ketesistem. Zgjidhja e propozuar eshte zbatuar dhe testuar me sukses.

Per implementimin e sistemit kompjuterik eshte nevojitur nje kohe prejrreth 2 vjetesh gjate te ciles jane implementuar te gjitha modulet e programitkompjuterik. Si fiillim eshte bere projekti i programit kompjuterik dukeperdorur analizen dhe projektimin orientuar objekteve dhe ne vazhdim eshteprojektuar dhe studjuar ndertimi i nje nderfaqe grafike sa me te thjeshte dheintuitive. Me pas eshte kryer nje permbledhje e te gjitha librarive kompjuterikete cilat ishin te domosdoshme per implementimin e sistemit kompjuterik nderte cilat vecojme librarine “OGRE” qe ben te mundur “Render”-imin e njemodeli gjeologjik 3D. Nder te tjera jane implementuar te gjitha pjeset qebejne te mundur ngarkimin e modeleve gjeologjike 3D ne formatet “WRML”,

119

120 Perfundime dhe rekomandime

“.SCENE” dhe “OSM” si dhe ngarkimi i te dhenave gjeologjike ku bazohenmodelet gjeologjike 3D.

Por pjesa me interesante e ketij sistemi kompjuterik eshte ndertimi, im-plementimi dhe integrimi ne sistemin kompjuterik te ndertuar i algoritmit qeben te mundur lundrimin automatik ne modelet gjeologjike 3D. Ky algoritemkonsiston ne gjetjen e nje pozicioni dhe orientimi optimal per telekamerenvirtuale ne cdo “Frame”. Algoritmi bazohet ne dy hallka kryesore:

1. Jo “okluzioni”: kerkohet gjithmone nje pozicion i telekamres ku obejktete caktuar gjeologjike nuk jane te “okluduar” nga objekte te tjere.

2. Respektimi i parametrave: telekamera per cdo pozicion dhe orientimqe merr duhet te respektoje disa parametra ne raport me objektetgjeolgojike 3D ne interes te perdoruesit si p.sh. distanca e telekameresnga objektet apo kendi vertikal i telekameres me objektet.

Duke perdorur kete algoritem dhe nderfaqen grafike te ndertuar, sistemikompjuterik ofron dy menyra lundrimi. E para, e cila ne kete dizertacionreferehoet me termin ‘lundrim ne vete te pare”, i jep mundesine perdoruesitte kete kontroll te plote mbi telekameren virtuale duke perdorur periferikete kalkulatorit si “Mouse”-i apo tastiera. Ndersa menyra e dyte e lundrimitne kete dizertacion referohet me termin “lundrim ne vete te trete” e cila ijep mundesine perdoruesit te nderveproje me bazen e te dhenave dhe sipasrezulatit te ketij procesi sistemi kompjuterik kryen kontrollin e telekameresautomatike. Pra ne “lundrimin ne vete te trete”’ perdoruesi nuk ka kontroll tedrejte per drejte mbi telekameren.

Ne kuader te realizimit te ketij dizertacioni jane shkruajtur rreth 200.000rreshta kod ne gjuhen e programimit C++ si dhe jane referuar dhe prezantuarshume punime shkencore ne konferenca nderkombtare, revista shkencore dhe“Workshop”-e ( [B. 18, B. 19, B. 20, B. 21, B. 22, B. 22, B. 29])

Ne paragrafin 7.2 jane propozuar nje numer ekstensionesh te mundshme qemund te bejne sistemin me efikas dhe te leverdisshem nga pikepamja gjeologjike,ne menyre qe mund te perdoret ne nje shumellojshmeri aplikacionesh tredimensionale gjeologjike, si ne modelet e simulacionit sizmik apo ambientemodelimi gjeologjik 3D.

7.1 Rezultatet e arritura

Objektivi kryesor i ketij sistemi eshte qe te lehtesoje perdoruesit ne procesine marrjes se informacionit vizual nga modelet gjeologjike 3D. Qasja me enatyrshme per kete lloj problemi eshte gjenerimi i nje pozicioni dhe orientimi

7.2 Rekomandime 121

per cdo “Frame” per telekameren duke u bazuar tek objektet ne interes teperdoruesit. Duhet theksuar se duke perdorur sistemin ne fjale nuk eshte enevojshme njohja paraprake e modelit nga ana e perdoruesit dhe kjo e ben ketesistem te ndryshem nga te tjeret. Ne disa prej sistemeve ekzistues perdoruesiduhet ta njohe paraprakisht modelin per te mare informacion viszual prejtij. Perdoruesi, ne kete tip qasjeje, specifikon objektet e interesit nepermjetnderveprimit me bazen e te dhenave dhe sistemi perpiqet te vizualizoje tegjitha objektet e interesit ne imazhin e prodhuar per cdo “Frame”. Ne ketesistem telekamera jo vetem fokuson objektet e interesit por edhe leviz dukei mbajtur keta gjithmone te fokusuar duke bere te mundur qe perdoruesi tishohe nga disa pikepamje te ndryshme.

7.2 Rekomandime

Ne implementimin e realizuar, per te mundesuar kontrollin automatik tetelekameres jane gjeneruar nje numer i kufizuar pozicionesh, ku mundesisht tepozicionohet telekamera. Ne nje sistem te plote, megjithate, mund te jete edobishme krijimi i sa me shume pozicioneve qe te jete e mundur.

Per me teper, mund te rritet saktesia e vleresimit te pozicioneve ne menyreqe te kete nje faktor cliesie me te sakte. Ne vleresimin e pozicioneve eshtezbatuar vetem ne nje proces i “Ray Casting”, llogaritja dhe vleresimi i njerrezeje per cdo kulm te dukshem te “Bounding Box” mund te permiresojesaktesine e vleresimit.

Sistemi kryen nje menaxhim per prerjet qe eshte i bazuar vetem tek“okluzionet”. Nje permiresim i mundshem eshte rritja e fushes se kerkimit permenaxhimin e prerjeve edhe ne faktore te tjere, si dhe relaksimi i menaxhimitte “okluzioneve”. Per shembull, te caktohet nje faktor qe tregon perqindjene okluzionit, kohen ose numrin e hereve qe nje objekt i interesit mund te“okludohet” para se te kryeje nje prerje kinematografike.

Ne zhvillimet e metejshme do te ishte interesante kryerja e testeve me tethelluar ne skena te ndryshme gjeologjike.

Nje tjeter pike ku ky sistem mund te permiresohet eshte fakti se ne temund te integrohen edhe teknika modelimi te modeleve gjeologjike 3D. Dukeqene se sistemi eshte ne gjendje te nderveproje me sistemet e menaxhimit tete dhenave si ato lokale edhe ato globale, do te ishte e udhes qe sistemi te jetene gjendje te kryhej edhe analiza krahasimore midis me shume se nje modeli.Kjo mund te behet e mundur duke vendosur me shume se 2 “View Port” nedritren e lundrimit te sistemit ku ne nje “View Port” te jete nje model dhene “View Port”-in tjeter modeli i dyte ku keta mund te krahasohen edhe dukeperdorur bazat e te dhenave.

122 Perfundime dhe rekomandime

Nje tjeter zhvillim i metejshem i ketij sistemi mund te aplikohet ne fushene modelimit te shtresave gjeologjike te Shqiperise dhe pastaj lundrimi ne toduke bere te aplikushem kete sistem edhe ne fushen didaktike te gjeologjise.Nje shembull shume i mire ne kete sens mund te meret nga Sherbimi GjeologjikBritanik [S. 8].

Shtojca A

Fjalorth

AAD-HOC ⇒ Termi “Ad-Hoc” nenkupton nje qasje e ndertuar posacerisht pernje procces te caktuar.ARRAY ⇒ Termi “Array” nenkupton nje strukture te dhenash e cila ka njetip te caktuar me nje kapacitet te caktuar.ASPECT RATIO ⇒ Termi “Aspect Ratio” eshte nje term i cili perfaqesonraportin midis gjeresise dhe lartesise se nje imazhi.

BBOUNDING BOX ⇒ Termi “Bounding Box” nenkupton volumin ne te cilineshte i pranishem nje objekt 3D ne te gjithe hapsiren e tij. Ky volum ka formekuboide.BOUNDING SPHERE ⇒ Termi “Bounding Sphere” nenkupton volumin nete cilin eshte i pranishem nje objekt 3D ne te gjithe hapsiren e tij. Ky volumka forme sferike.BOUNDING VOLUME ⇒ Termi “Bounding Volume” nenkupton volumin nete cilin eshte i pranishem nje objekt 3D ne te gjithe hapsiren e tij. Ky volumka forme kuboide, paralelopipeide apo sferike.BRep ⇒ Termi “BRep” eshte shkurtim i termit “Boundary Representation”eshte nje menyre per te deklaruar format duke perfaqesuar kufijte e tyre.

CCAD ⇒ Termi “CAD” eshte shkurtim i “Computer-Aid Design” qe do tethote projektim inxhinierik i orintuar nga kalkulatori.CAMERA REPLAY ⇒ Termi “Camera Replay” nenkupton nje teknike eperdorur ne grafiken 3D virtuale ku nje aksion i fundit i ndodhur ne skeneregjistrohet nga motori grafik dhe ritransmetohet sipas kerkeses se perdoruesit.CAVE ⇒ Termi “CAVE” nenkupton nje shpelle virtuale e perbere nga mon-

123

124 Fjalorth

itore gjigande qe vendosen ne faqet e mureve, dyshemese dhe tavanit. Kjosherben per te lundruar ne modelet gjeologjike 3D.

DDBMS ⇒ Termi “DBMS” eshte shkurtim i Termit “Database ManagemntSystem” i cili eshte nje sistem per menaxhimin e bazave te te dhenave.

EEKSPLORIMI ⇒ Termi “Eksplorim” nenkupton mbledhjen e informacionitte pergjithshem ne nje model gjeologjik 3D por duke mos pasur nje objektivte caktuar si p.sh. nje ide e pergjithshme mbi numrin e shpimeve te kryer.

FFIELD OF VIEW (FOV) ⇒ Termi “Field of View FOV” nenkupton fushep-amjen e nje telekamere e cila perkufizohet nga nje trapezoid.FLY-BY ⇒ Termi “Fly-By” nenkupton nje teknike te kontrollit automatikte telekamerave virtuale ku telekamera fluturon mbi objektet 3D te pranishemne skene.FLY-THROUGH ⇒ Termi “Fly-Through” nenkupton nje teknike te kontrollitautomatik te telekamerave virtuale ku telekamera fluturon mbi objektet 3D tepranishem ne skene.FRAME ⇒ Termi “Frame” perdoret ne grafike 3D dhe simbolizon “fotografine”qe nje telekamer i ben ambientit per ta shfaqur ne viewport.FRAME RATE ⇒ Termi “Frame Rate” tregon se sa “fotografi” arrin te kryejnje telekamer per njesine e kohes (sekonde).FRUSTUM ⇒ Termi “Frustum” identifikon nje vellimin e nje piramide eprere ne maje dhe ne fund nga plani i afert dhe i larget i telekameres.

GGUI (GRAPHIC USER INTERFACE) ⇒ Termi “GUI” perfaqeson te gjithainstrumentat grafike si p.sh. butonat, menute etj, te cilat i vihen ne dispozi-cion perdoruesit te nje rpogrami kompjuterik per ta lehtesuar perdoruesin neperdorim e programit kompjuterik.

H“HARDWARE” ⇒ Termi “Hardware” perfaqeson te gjitha pjeset perberese tekalkulatorit si p.sh. skeda meme apo procesori.

IINDEX ⇒ Termi “Index” i referohet nje shenjuesi ne nje te dhene ne bazen e

125

te dhenave i cili sherben per te identifikuar celesat e nje tabele per tu perdorurme vone si referues te celesave te jashtem.INTELLISENSE ⇒ Termi “Intellisense” i referohet nje instrumenti i cili eshtevene ne dispozicion nga ambienti i zhvillimit Visual Studio nepermjet te cilitzhvilluesi mund te eksploroje klasat qe ka ne dispozicion dhe pjeset perberesete tyre.

KKONTROLLI AUTOMATIK I TELEKAMERAVE VIRTUALE ⇒ Kontrollautomatik i telekamerave do te thote qe perdoruesi (lundruesi i ambientit 3D),te kete ne dispozicion pervec telekameres ne vete te pare (first person camera),pra qe e kontrollon vete, edhe nje telekamer te “pavarur” nga perdoruesi e cilae shikon ambientin 3D nga nje “pikepamje” tjeter.

LLIBRARI ⇒ Termi “Librari” nenkupton nje sere klasa te programit kompju-terik te cilat implementojne disa funksione qe sherbejne per implementimin esistemeve kompjuterike.LOOK AT VECTOR ⇒ Termi “Look at Vector” eshte nje vektor i cilipercakton drejtimin e shikimit te telekameres.LOG ⇒ Termi “Log” nenkupton nje tekst ne brendesi te te cilit vendosenkodet e gabimeve apo te keqfunksionimeve te nje algoritmi ne funksionim.LUNDRIMI ⇒ Termi “Lundrimi” eshte pershtatja ne shqip qe i eshte beretermit anglisht “navigation”. Me Termin “lundrimi” dua te kem parasysh“viziten” vizuale qe i behet nje ambienti virtual 3D. Nga kjo vizite merrenedhe informacionet mbi ambientin 3D te cilin vizituesi nuk e njeh paraprakisht.

MMAPPING ⇒ Termi “Mapping” nenkupton menyren se si do te perkthehenveprimet e dhena nga nje perdorues sistemi ne funksionet e sistemit.MARKUP ⇒ Termi “Markup” identifikon nje llogjike programimi te caktuarme ane te njesive ndarese ne menyre llogjike.MESH ⇒ Termi “Mesh” identifikon nje rrjete e mbyllur e cila eshte e perberenga plogone 3D. Kjo krijon format e objekteve gjeologjike 3D.MULTI-TOUCH ⇒ Termi “Multi-Touch” nenkupton nje pajisje “Hardware”e cila interagon me perdoruesin me ane te prekjeve me gishta.

OOBJECT ORIENTED ⇒ Termi “Object Oriented” identifikon nje metodologjianalize dhe projektimi te programeve kompjuterike por edhe te programimit.

126 Fjalorth

OKLUZION ⇒ Termi “Okluzion” shpreh nje situate te caktuar kur nje objekt3D nuk eshte i dukshem ne imazh pasi midis tij dhe telekamres gjendet njeobjekt i trete i cili e pengon fokusimin nga telekamera.OPEN SOURCE ⇒ Termi “Open Source” nenkupton se i gjithe programikompjuterik dhe kodet burim te tij jane te modifikueshem dhe te perdorshemnga te tjeret.ONLINE ⇒ Termi “Online” nenkupton nje situate ku nje burim i caktuarinformacioni ndodhet ne nje rrjet global apo ne Internet.

PPATCH ⇒ Termi “Patch” percakton nje pjesez programi kompjuterik i ciliintegrohet ne kete te fundit duke ofruar nje funksion ose procedure shtese neprogram.PATH PLANNING ⇒ Termi “Path Planning” percakton nje trajektore tepara caktuar, sipas nje llogjike e cila varet nga ambienti virtual, te cilentelekamera do te ndjeki ne levizjen e saj autonome.PINHOLE ⇒ Termi “Pinhole” percakton nje telekamere te thjeshte pa lentezmadhimi dhe me nje hapje te vogel e cila ka madhesine e nje pike. Dritakalon nepermjet kesaj pike dhe krijon imazhin ne krahun tjeter te pikes.PITCH ⇒ Termi “Pitch” identifikon kendin e Eulerit lidhur me boshtin X.PIXEL ⇒ Termi “Pixel” identifikon njesine me te vogel perberese te ekranitte kalkulatorit.PLUGIN ⇒ Termi “Plugin” nenkupton nje funksion i cili integrohet ne njeprogram kompjuterik te caktuar.

QQUERY ⇒ Termi “Query” identifikon nje pyetje e cila shprehet ne nje gjuhemodelimi apo perkyfizimi te dhenash dhe i drejtohet nje “DBMS”-je.

RRAM ⇒ Termi “RAM (Random Access Memory)” identifikon memorjen eperkohshme te kalkulatorit.RANGE ⇒ Termi “Range” nenkupton nje interval numerik ose sasior.RAY CASTING ⇒ Termi “Ray Casting” nenkupton nje teknike e perdorurne grafiken 3D virtuale ku leshohet nje rreze dhe analizohet se me cilet objektene skene pritet rrezja.RENDERING ⇒ Termi “Rendering” perfaqeson interpretimin vizual qe njemotor grafik i ben nje skene 3D virtuale, interpretim te cilin perdoruesi shikonne ekran.ROLL ⇒ Termi “Roll” identifikon kendin e Eulerit lidhur me boshtin Z.

127

SSCENE GRAPH ⇒ Termi “Scene Graph” nenkupton nje strukture te dhenashe tipit peme n-are ku strukturohet e gjithe skena virtulae 3D sipas objekteveqe e krijojne ate.SERVER-CLIENT ⇒ Termi “Server-Client” nenkupton nje infrastruktureteknologjike ne te cilen ekziston nje sistem kompjuterik apo “Hardware”-i icili ofron disa sherbime dhe ja sherben ato nje tjeter entiteti kompjuterik apo“Hardware” i cili kerkon keto sherbime.SETUP ⇒ Termi “Setup” i referohet nje pakete kompjuterike e cila duke uekzekutuar ne nje kalkulator instalon nje program kompjuterik te caktuar.SKENA 3D ⇒ Termi “Skene 3D” perfaqeson bashkesine e objekte 3D si p.sh.dritat, trupat, telekamerat te cilet perbejne ambientin 3D.SHELL ⇒ Termi “Shell” identifikon nje program kompjuterik i cili jepmundesine perdoruesit te shkruaje komanda te cilat ekzekutohen nga sistemioperativ.SQL ⇒ Termi “SQL (Structured Query Language)” nenkupton nje gjuhe estrukturuar e cila ndervepron me sistemet e menaxhimit te te dhenave per tifiltruar apo per ti perkufizuar ato.STRING ⇒ Termi “String” nenkupton nje tip te dhene ne nje baze te dhenashe cila simbolizon nje fjale. Ky term perdoret edhe ne shume gjuhe programimiku simbolizon nje tip te caktuar variabile e cila eshte perbere nga vlera alfanu-merike.

UUP VECTOR ⇒ Termi “Up Vector” nje vektor perpendikolar mbi “Look atVector” qe tregon orientimin (rrotullimi ne aksin e vektorit “Look at Vector”).USER-FRIENDLY ⇒ Termi “User-Friendly” identifikon nje sistem kompju-terik apo “Hardware” i thjeshte per tu perdorur dhe per tu kuptuar.

VVARCHAR ⇒ Termi “Varchar” identifikon nje tip te dhene ne nje baze tedhenash. Ky tip formohet nga karaktere alfanumerike.VERTEX ⇒ Termi “Vertex” identifikon nje kulm ne nje “Mesh”. Kurpoligonet bashkohen me njeri tjetrin krijojne kulme.VIEWPORT ⇒ Termi “Viewport” identifikon hapsiren ne ekran ku shfaqetinterpretimi vizual (rendering) i modelit 3D, ose e thene ndryshe hapesira kushfaqen fotografite qe kryen telekamera.VIEW VOLUME ⇒ Termi “View volume” identifikon hapsiren ne te cilenduhet te ndodhen objektet 3D ne menyre qe te jene te pranishem ne imazhin

128 Fjalorth

e prodhuar.VIRTUAL CAMERA COMPOSITION (vcc) ⇒ Termi “VCC” perfaqesongjenerimin e nje telekamere ne nje ambient virtual 3D ku kjo e fundit duhette respektoje disa karakteristika te caktuara.VOXELS ⇒ Termi “Voxel” eshte perdorur per te simbolizuar nje teknikete modelimit te trupave gjeologjike 3D. Ata jane ne forma kuboidesh mepermasa shume te vogla te cilet duke u vendosur mbi njeri tjetrin formojnetrupa gjeometrike.VRML⇒ Termi “VRML” (Virtual Reality Modeling Language) eshte perdorurper te simbolizuar nje format kompjuterik te modeleve gjeologjike 3D.

WWORKSTATION ⇒ Termi “Workstation” identifikon nje kalkulator tefuqishem i cili eshte i pershtatshem per nje sasi te madhe llogaritjesh.

XXML⇒ Termi “XML” eshte shkurtim i termit “eXtensible Markup Language”e cila eshte nje gjuhe programimi e bazuar ne “Markup”.

YYAW ⇒ Termi “Yaw” identifikon kendin e Eulerit lidhur me boshtin Y.

Shtojca B

Klasat e sistemit

2.1 Klasat e sistemit te implementuara

129

130 Klasat e sistemit

2.1 Klasat e sistemit te implementuara 131










































2.2 Klasat e librarise “OGRE” te implemen-

tuara

2.3 Klasat e strukturave te implementuara 173

2.3 Klasat e strukturave te implementuara




























Bibliografia

[B. 1] Bares W. H., Lester J.C. (1997). Cinematographic User Models for Auto-mated Realtime Camera Control in Dynamic 3D Geological Environments.Proceedings of the Sixth International Conference on User Modeling. Mul-timedia Laboratory, Department of Computer Science, North CarolinaState University, Raleigh, NC U.S.A.

[B. 2] Bares W., Scott McDermott S., Boudreaux C., Thainimit S. (2000).Virtual 3D Camera Composition from Frame Constraints. Proceedingsof the eighth ACM international conference on Multimedia. Center forAdvanced Computer Studies University of Lousiana at Lafayette 337-482-5697.

[B. 3] Breunig, M., (2001). On the way to component-based 3D/4D geoin-formation systems. Lecture Notes in Earth Sciences, vol. 94. Springer,Berlin, Heidelberg, 179pp.

[B. 4] Brodaric, B., (2004). The design of GSC FieldLog: ontology-basedsoftware for computer aided geological field mapping. Elsevier Ltd.doi:10.1016/j.cageo.2005.06.016. Computers&Geosciences 30 (1), 5 20.

[B. 5] Brodaric, B., Hastings, J., (2002). An object model for geologic mapinformation. Proceedings on Symposium on Geospatial Theory. Processingand Applications 2002, Ottawa, Canada, 14pp.

[B. 6] Burelli P., Di Gaspero L., Ermetici A., Ranon R. (2008). Virtual CameraComposition with Particle Swarm Optimization. Proceedings of the 9thinternational symposium on Smart Graphics. University of Udine, viadelle Scienze 206, 33100, Udine, Italy.

[B. 7] Caumon, G., (2003). Representation, visualisation et modification demodeles volumiques pour les Geosciences. Ph.D. Thesis. INPL Nancy,France, 154pp.

201

202 BIBLIOGRAFIA

[B. 8] CHE De-fua, WU Li-xina ,YIN Zuo-rub (2008). Multi-scale spatialmodeling for geological body based on GTP model. The InternationalArchives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial InformationSciences. Vol. XXXVII. Part B2. Beijing

[B. 9] Courrioux, G., Nullans, S., Guillen, A., Boissonnat, J.-D., Repusseau,P., Renaud, X., Thibaut, M., 2001. 3D Volumetric modelling of CadomianTerranes (Northern Brittany, France): an automatic method using Voronoidiagrams. Tectonophysics 331 (1 2), 181 196.

[B. 10] Christie M., Languenou E. (2003). A Constraint-based Approach toCamera Path Planning. International symposium on smart graphics. IRIN,Universite de Nantes B.P. 92208, 44322 Nantes Cedex 3, France.

[B. 11] Christie M., Normand J.M. (2005). A Semantic Space PartitioningApproach to Virtual Camera Composition. Proceeding of the AnnualEurographics Conference. IRIN, Universite de Nantes B.P. 92208, 44322Nantes Cedex 3, France.

[B. 12] Christie M., Olivier P. (2006). Camera Control in Computer Graphics.Proceeding of the Annual Eurographics Conference. Volume 25, Number 3.

[B. 13] Christie M., Machap R., Normand J.M., Olivier P., Pickering J. (2005).Virtual Camera Planning: A Survey. Proceedings of 5th Internationalsymposium on smart graphics. IRIN, Universite de Nantes, University ofNewcastle Upon Tyne, University of York.

[B. 14] Drucker S. M., Zeltzer D. (1994). Intelligent Camera Control in aVirtual Environment. Proceedings of Graphics Interface. MIT Media Lab,MIT Research Laboratory for Electronics Massachusetts Institute ofTechnology Cambridge, MA. 02139, USA.

[B. 15] Drucker S. M., Zeltzer D. (1995). CamDroid: A System for Implement-ing Intelligent Camera Control. Proceedings of the 1995 symposium onInteractive 3D graphics. MIT Media Lab, MIT Research Laboratory forElectronics Massachusetts Institute of Technology Cambridge, MA. 02139,USA.

[B. 16] E. Marchand, N. Courty (2002). Controlling a camera in a virtualenvironment. The Visual Computer Journal 18. IRISA - INRIA Rennes,Campus universitaire de Beaulieu, 35042 Rennes Cedex, France.

[B. 17] Flemming J., Møller R.R., Nebel L., Jensen N.P., Christiansen A.V.,Sandersen P.B.E. (2013). A method for cognitive 3D geological voxel

BIBLIOGRAFIA 203

modelling of AEM data. Bull Eng Geol Environ DOI 10.1007/s10064-013-0487-2. Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2013.

[B. 18] Fociro O., Daja Sh., Lamani L. (2014). Development of a softwarefor the PSHA calculation and relative graphical results - ASEarthQuake-Hazard. XX Congres of the Carpathian - Balkan Geological Association.ISSN. 0254-5276 Proceedings Special Issue Vol 1/2014. September 24-26,2014.

[B. 19] Fociro O., Lamani L. (2013). Aplikimi ne Internet i bazes se te dhenavelokale - Rast ne studim SQLCE. Buletini i shkencave teknike. Nr. 2 - 70f,29 cm. ISSN. 0562B945. Universiteti Politeknik i Tiranes 2013.

[B. 20] Fociro O., Lamani L., Myrtaj I. (2013). Automatic camera controlin 3D virtual environment. Conference IV Information System and Tech-nology Innovations Toward a Digital Economy. ISBN. 978-9928-161-38-3Proceedings Book. June 15-16, 2013.

[B. 21] Fociro O., Muceku B, Pekmezi J. (2015). Evidence e kontrollit optimalte nje ambienti Gjeologjik 3D: Rast ne studim programi kompjuterik GV-NAS (Geological Virtual Navigator AS). Buletini i Shkencave Gjeologjike.Vol 2. ISSN. 2039-9340. Tirane 2015.

[B. 22] Fociro O., Pekmezi J. (2015). Automatic navigation in 3D geologicalvirtual environment. Mediterranean Journal of Social Sciences. Vol 6 Nr.2 S3. ISSN. 2039-9340. Rome Italy 2015.

[B. 23] Halper N., Olivier P. (2000). CAMPLAN: A Camera Planning Agent.Proceedings of AAAI Spring Symposium on Smart Graphics. Departmentof Simulation and Graphics, Otto-von-Guericke University of Magde-burg, Universitatsplatz 2, Magdeburg D-39106, Germany, Department ofComputer Science, University of York, Heslington, York, YO10 5DD, UK.

[B. 24] Halper N., Helbing R., Strothotte T. (2001). A Camera Engine forDynamic Geologic Models: Managing the Trade-Off Between ConstraintSatisfaction and Frame Coherence. Proceedings of EUROGRAPHICS.Department for Simulation and Graphics, University of Otto-von-Guericke,Magdeburg, Germany.

[B. 25] Jones R.R., mcCaffrey K.J.W., Clegg P., Wilson R.W., Holliman N.S.,Holdsworth R.E., Imber J., Waggott S. (2009). Integration of regionalto outcrop digital data: 3D visualisation of multi-scale geological models.Computers & Geosciences, 35 (1): 4-18.

204 BIBLIOGRAFIA

[B. 26] Kamberaj R. (1989). Vleresimi gjeologo ekonomik dhe rritja e efek-tivitetit te kerkimit dhe zbulimit ne vendburimet Munelle, Qafebari e Tuc(Rrethi i Pukes). Disertacion per marrjen e grades shkencore “Kandidati shkencave”, udheheqes shkencor R. Shehu. Tirane, 210 fl. Bibliografiaf. 204-210. Ne krye te fletes se titullit Ministria e Industri Miniera dheEnergjitike.

[B. 27] Khan A., Komalo B., Stam J., Fitzmaurice G., Kurtenbach G. (2005).Hovercam: interactive 3d navigation for proximal object inspection. Pro-ceedings of the 2005 symposium on Interactive 3D graphics and games(New York, NY, USA), ACM Press

[B. 28] Lamani L., Fociro O. (2014). Synchronization between SQL ServerCompact Edition and MySQL - Applying geological data. XX Congresof the Carpathian - Balkan Geological Association. ISSN. 0254-5276 Pro-ceedings Special Issue Vol 1/2014. September 24-26, 2014.

[B. 29] Lamani L., Fociro O., Myrtaj I. (2013). Building a system that reflectsthe evolution of the coastline. Conference IV Information System andTechnology Innovations Toward a Digital Economy. ISBN. 978-9928-161-38-3 Proceedings Book. June 15-16, 2013.

[B. 30] Lienhardt, P. (1994). N dimensional generalized combinatorial mapsand cellular quasimanifolds. Journal on Computational Geometry andApplications. (4) 275 324.

[B. 31] Marcus A. (2006). From 3d geomodelling systems towards 3d geo-science information systems: Data model, query functionality, and datamanagement. Elsevier Ltd. doi:10.1016/j.cageo.2005.06.016. Comput-ers&Geosciences 32 222 229.

[B. 32] Mallet, J.-L. (2002). Geomodelling. Oxford University Press, New York,624pp.

[B. 33] Oliver P., Halper N., Pickering J., Luna P. (1999). Visual Compositionas Optimisation. AISB Symposium on AI and Creativity in Entertainmentand Visual Art.

[B. 34] Pekmezi J. (2014). Modelimi i trupave xeherore te bakrit dhe llogaritjae rezervave gjeologjike te vendburimit te Tucit Lindor. Mikroteza e kursitteorik ne kuader te procesit te doktoratures. Universiteti Politeknik iTiranes, Fakulteti Gjeologji Minierat.

BIBLIOGRAFIA 205

[B. 35] Stone J. (2004). Third-person camera navigation. A. Kirmse, editor,Game Programming Gems 4, pages 303-314. Double Fine Productions.

[B. 36] Sultanum N., Brazil E.V., Sousa M.C. (2013). Navigating and annotat-ing 3D geological outcrops through multi-touch interaction. Proceedingsof the 2013 ACM international conference on Interactive tabletops andsurfaces.

[B. 37] Tsai-Yen Li, Chung-Chiang Cheng, (2008). Real-Time Camera Plan-ning for Navigation in Virtual Environments. Proceedings of the 9thinternational symposium on Smart Graphics. Computer Science Depart-ment, National Chengchi University, 64, Sec. 2, Zhi-nan Rd., Wenshan,Taipei 116, Taiwan, R.O.C.

[B. 38] USGS, (2004). A conceptual model for geologic map information.North American Geologic Map Data Model Steering Committee. NADMconceptual model 1.0 U.S. Geological Survey Open-File Report 2004 1334,58pp.

[B. 39] Weiler, K., (1988). The radial edge structure: a topological representa-tion for non manifold geometric boundary modelling. Geometric Modelingfor CAD Applications. Elsevier, Amsterdam, pp. 3 36.

[B. 40] Zakrevsky K.E. (2011). Geological 3D Modelling. European Associationof Geoscientists and Engineers Publications B.V. (EAGE), 128-147.

206 BIBLIOGRAFIA

Sitografia

[S. 1] http://en.wikipedia.org

[S. 2] http://www.grinninglizard.com

[S. 3] http://www.ogre3d.org

[S. 4] http://www.artifexterra.com

[S. 5] http://www.usgs.gov

[S. 6] http://earthquake.usgs.gov

[S. 7] http://mqworld.com

[S. 8] http://www.bgs.ac.uk

[S. 9] http://www.3d-geology.de

[S. 10] http://www.srk.com

[S. 11] http://www.digital-geography.com

[S. 12] http://jason.cgg.com

[S. 13] http://www.software.slb.com

[S. 14] http://www.maptek.com

[S. 15] http://www.mirageoscience.com

[S. 16] http://www.minerals.dmitre.sa.gov.au

[S. 17] http://dl.acm.org

[S. 18] http://www.connectedwaters.unsw.edu.au

[S. 19] https://gsa.confex.com

207

208 SITOGRAFIA

[S. 20] http://www.academia.edu

[S. 21] http://mycoordinates.org

[S. 22] http://www.searchanddiscovery.com

[S. 23] http://en.wikipedia.org

[S. 24] http://reports.shell.com

[S. 25] http://www.gocad.org

[S. 26] http://www.micromine.com

[S. 26] https://www.landmarksoftware.com

[S. 27] http://www.pdgm.com

[S. 28] http://wiki.aapg.org

[S. 29] https://www.wxwidgets.org

Size: 40.5 MB

Documents