n'iN ·iNDiRiLDiGi YEDi HARFisamveri.org/pdfdrg/D00064/1987_3/1987_3_CETINA.pdf · ne gelmiştir. Demek ki bunla.mı aslını dikkate_ alarak, Kur'an'da arapçanın dışında bazı

...

KUR' AN-I KERil\n'iN ·iNDiRiLDiGi

YEDi HARF

Dr. Abdurrahman ÇETiN . Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Görevlisi .

Dr. Abdurrahman ÇETİN

1~de Afyon·Şuhut'ta doğdu. lıkokuldan sonra. hıfzını Üı­mamladı. 1965·1970'de. Konya. imam-Hatip Okulunu, 1970. 197 4'te Istanbul YükSek Islam Enstitüsü"nü bitirdi. Bu arada Duha· niye ve Cerrahpaşa camllerinde imam-hatiplik yap~. Askerlik dö· nüşünde öğretmen olarak c;>iresun lmam-Hatip U sesi'ne tayin edil· di. 1977'de Bursa Yüksek Islam Enstitüsü'ne Kur'an·ı Kerim Asi s· tanı olarak girdi. "Ebü Amr e<J·Dani. Haya(J·Eserleri ve .CSmiu'l· Sey§n"(Nisan-1980) isimli teziyle "Doktor" oldu. "Kur'an Ilimteri ve Kuran-1 Kerim Tarihi"(ist.·1982) adıyla basılmış bir kitabı veçeşiUi konularda makaleleri vardır. Bursa Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fa·

- küllesi'nde Öğretim Görevlisidir. . . · . . .

• .lo .,ı. f.!ll.it ~•;ı ı._, ..,_ıı ..ı. ...;')b< ı ""J ı. f41<Jiı 4 J r..,_ıı (::'> ~ a..:.:.. ... ~ ..»-L.lt ~J ,_.._,_ı, J .. .,..,. <.,..ll ·..;_,...~, r' ..,_ıı ...; _,...'i ı .s> r _,.ıı .:ı _,..uı ~.ı.,.. .}! .:.ii _,ili .,ı. J r<..,-!1 ...; _,... ~~

;.ı....ıı.,. ,f t" .r .S)J' .j _,..., ~ ~ .:ıl_;ıı JJi ~ .:ıı ,w..ıı ..,A.~:.:.ı .fJJ .,1_,.. .. 1 .:..,..LJ.ı u. J ,w..ıı Jli ı.uJ ~ ~~

~ r-f''l:ı' i:!ı .;> ~ J iJ_,s".lll ,..,_ıı, J ...;_,...'}ı.,. ~·;ı~ J fV:eı

.~1-.- .,Y .:t' JW ..ıJt .~ .:ıı U. ~ J <1!...11 ..ı. J-o.i.-

Islami A~aştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987 •

.vı:... J ,w..ıı ~~J,; 'JJ:,.; ı..,; .:."ı. 1 .;'J -~i~}~ ol"' ı. J 4" r-'-J 4)&. ..ıJt J.-o ..,:ll la ol} ~~ .j _,...'}ı ..;- ı. 'rN

1· GIRIŞ

Yedi Harf, Kur'an-ı Kerim'in kıraatıyla doğrudan ilgili IJir meseledir. Bu konu, Islam ilim tarihi boyunca pekçok bilginimizi meşgul etmiş bir konudur. Yedi Harf' e dair yapılan birçok araştırma göstermektedir ki alimlerimiz bu meseleyi, halledilmesi gereken bir problem olarak görmüşler ve meseleni n halli yolun­da bir takım görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu gayretler sonunda bazı neticelere ulaşılmış ancak, çok defa konu, içinden çıkılmaz bir problem haline getirilmiş­tir. Öyle ki, bu mevzuya dair kırk kadar görüş ortaya ç_ıkmıŞtır. Şu kadar var ki, bu görüşlerin büyük bir bö­lümü, araştırmada da işaret edileceği üzere, Yedi Harf gerçeğini izah etmekten uzak mütalealardir. Dikka~e değer görüş sahipleri arasında ise ibn Ku· teybe(276/889), Mekki b. Ebi TiHib(437/1045), Ebu Arıir ed-Oani( 444/1 053), Bedrudcfin ez-Zer·

keşi(794/1392), ibnu'I·Cezeri(833/1429}, Abdul­azim ez-Zurkani ve Dr.Subhi es-Salih bulunmak­tadır.

·ı:-: 1/ Pekçok tefsirde ve Ulümu'I-Kur'an'a dairyazılmış

eserlerde, Yedi Harf' e dair az-çok yer verildiği gö­rülmektedir. Hadis bilgi~lerinin birçogu da, konunun

önemine binaen, kitaplannda bu bahse dair özel bab'lar açmışlardır .. Mesela Buhari(256/870)11l, Muslim(261 /87 4 )<2l, Ebu Davud(275/888)!3l, Tirmi· zi(297 /909)<4l ve Heysemi(807 /1404 )<5l bunlar ara­sındadır. Nesai(303/915)16l, Malik b.Enes(179/ 77S)C1l, Ahmet b.Hanbel(241 /855)16l, Hakim(405/ 1014)19l, ibn Hacer Askalani(85211448)<10l ve el· HIQcfi(975/1567)1"l, yeri geldikçe bu hadisiere yer

Kur'an'ın lndlrlldlğl Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN ,

sabur Şahin: Tannu'I-Kur'a11ında ve Or.Subhl es· salih de: Mebahls fi Ulumi'I·Kur'an isimli ~~e rinde bu konuya geniş yer veren müellifler arasındadır. Türkçede derli toplu ilk araştırma or.lsmall Kara· çam'ın Kuran-I Kerim~'n Nüzulü ve Xlraatlisimli ese­rinde yer almaktadır. Bu bilginlerimiz eserlerinde ko­nuyu incelerken, genellikle, ilgili hadislerden bazıla· nnı ve kendilerinden önceki alimierin görüşlerini nakletmekle yetinmişlerdir. Bazıları ise, bu görüşler-. den birini tercih etmekte, bazıları da tercih ettiği bir görüşü daha da olgunlaştırarak, kendi görüşü olarak tesbit etmektedir.

Biz bu araştırmada önce, Kur'an'ın dili ve " Yedi Harf' terkibi üzerinde durduk. Daha sonra, temin edebildiğimiz hadis kaynaklarından, ilgili bütün ha­dis ve rivayetleri derledik.(l ıaı Bunların büyük bölü­mü makalede kaydedilerek, tankidieri yapılmıştır. Daha sonra, yine rivayetlere dayanarak, konuyu açıklayıcı mahiyette gördüğümüz için, Yedi Harf'e misa.J olabilecek nakillerde bulunulmuştur. Bunları takiben de, konuya dair bütün görüşler ele alınarak tesbit ve tankidi yapılmış, sonunda kendi tercih ve görüşümüz belirtilmiştir. Daha sonra Yedi Harf'le il­gili diğer meseleler hakkında tamamlayıcı bilgilere yer verilmiştir. Son olarak da, Y.edi Harf'in doğurdu­ğu sonuçlar üzerinde durulmuş, konuyu genel olarak değerlendiren bir "sonuç" bölümüyle araştırma ta­mamlanmıştır.

11-KUR'AN'.IN DiLi

Eliindiği gibi Kur'an-ı Kerim, arapça olarak indiril­miştir. Nitekim bu husus, çeşitli ayetlerde de açıkça ifade edilmiştir'2'.

veren müelliflerdendir. · Arapça, pekçok ·lehçeye s_ahip zengin bir dildir. . . . • • :. • Bu lehçeler içinde de Kureyş lehçesi genişlik ve zen-, ,'(ed~ Ha. rf konusuna ~:kkı b. Ebu T~lib: el:l~f!· ginliği, incelik ve olgunluğu ile, diğerlerine karşı üs-

ne,,Ebu Şame ei-Makdısı(665/1267): ei-Murşidu1- tünlük sağlamıştır. Veçizisif)}li eserlerinde g~niş yer ayırmışlardır. Ayrı- ~

ca.Ta_b~ri(319/922): Tefsir'ind~: EouAmrea;Dani:--- -Kuran-ı Kerim, Peygamberimiz Kureyş kabilesi-~~.rn,w r-Beyanlnda ~urtubı/671 1_1273): Tef- ne mensub olduğu için, esas itibariyle arapçanın Ku-sır ın_ de, · ez·Z~rkeş~. . ei-Bur~armd~, Ib n reyş lehçesi ile n~il olmuştur'3'. "Biz, her gönderdi-K~~ır{774/_! 373). Tefsır'ıne yazdıgı _z:yl ınde. lb- ğimiz peygamberi, ancak kendi kavminin diliyle gön-nu ~-~ezerı: e~·Neş~ln~e, es::.uyutı(911/1505): derdik" (ibrahim 1.~/4) ~yeti de bu hususu teyid et-el-ltkanlnda, ez Zurkanı. Menaı ilinde, Dr.Abdus mektedir-{141. Hz.Omer, Hz.Osman ve Abdullah

72

(1) Bkz: Buhari, Fe<l4iıu·ı-Kur'an. 5. (2) Bkz: Müsllm, Selatü'I-Musafirin, hd: 270,271,272.,273,274. (3) Bkz: Ebü Oavud, Vitr, 22. . ( 4) Bkz: Tirmizi, Kır aat, 11. (5) Bkz: Heysemi, Mecmeu'z-ZIMifd, VII,150-154{Beyrut-1967. 2.baskı). (6) Bkz: Nesai, ittilah, 38. · (7) Bkz: Malik b. Enes, ei-Muvatta: Kur'an, hd:5. l (B) Bkz: Ahmed b. Hanbel, ei-Musned, 11,332,440;1V, t69·170;V,16,41,114,124.127,12B,143vb. (9) Bkz: Hakim en·NısabOri, et-Mustedrek, 11,223·224(Beyrut-ts.)

(10) Bkz: lbn Hacer Askalani et-Metalfbu'l·Aiiye, 111,284,2B5(KuveyH973). (11) Bkz: ei-Hindi. Kenzü'l·Ummal,ll,591·610 (Beyrut-1979).

(11 a) Bu araştırmanın hadis kaynaklannın temin ve tesbilinde, içten yardımını gördüğüm Ooç.Or. Sayın Selman Başaran'a şükranlarımı sunanm. · (12) Meselajıkz: Yüsuf 1212 Tah:ii 20111;3. Şuara 261192· 195, Zumer 39/26, Fussılet 41/3, Şüra 42rT, Zuhruf 43/3, Ahkaf 66112. (13) Ratıi, Mustafa Sadık {135611937}, l'cazu'l-Kur'an, s.62(Beyrut-1973, 9.baskı). ( 14) Kur'an'da arapça(lan başka dillerin de olduğunu söyleyenler, bu ayeti: Peygamberimizin büıün'i?IS'annga·gönderilmiŞ"Oiması setıır­

biyle, onurı getirdi9i Kitapta. ona ümmet olan bütün kaYimierin llsanlarının da bulunduğuna delalet el1iği şeklinde yorumlamışlar­dır(Bkz: ls mail Karaçam, Kur'An't Kerim'in Nüzulü ve Kıra alt. s.38·39,lst.-1974). Ancak bu görüşün, sağlam bir mantığa dayandığı ~M~R .

( 15) !b n Hacer Asicalan i, Fethu_ 1-Biiri. ıx. 71Bevrut-ts.}; ei·Hindi. Kenzu'l-Ur.ımtil. 11.594.

Islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987

Kur'an'ın lndlrildiğl Yedi Harf/Dr .Abdurrahman ÇETiN

b.Abbas da, Kur'an)n, Kureyş lehçesi ile indirildiğini söylemişlerdir ...Hz.Omer;-Abdullah b. Mes'üd'a yaz­dığı bir mektupta: ~Kur' an, Kureyş dili ile inmiştir. ln­sanlaraKur'an'ı Kureyşdili ile okut, Huzeyl dili ilede­ğiJ"I151 demiştir. Hz.Osman da, Mushafı istinsah et­mek üzere Zeyd b. sabit, Abdullah b. Zubeyr, Said b. As ve Abdurrahman b. Hans b. Hişam'ı görevlendi­rirken, Zeyd hariç Kureyşli o lah üçüne: "Siz, Zeyd. ile, Kur'an'da herhangi bir şey üzerine ihtilafadüştüğü­nüz zaman, onu, Kureyş llsanı ile yazınız. Çünkü Kur'an, onlann dili ile lndirilmiştir"116l, demiştir. ibn Abbas ise, Kur'an'ın, Kureyş ve Huza'a dili ile Indiril­diğini ve bu ikisinin de bir kökten· geldiğini söylemiş­tir<•7J.

Kur'an-ı Kerim'in, KureyŞ lepçesi ile indirifmiş ol­ması, onda, diğer arap lehçelerinden hiçbir kelime bulunmadığı manasını taşımaz. Bu, Kur'an'ın çoğu Kureyş lehçesi ile ncizir .oldu, dell)ektir<•eı. Nitekim Ebü Bekr ei-Vasrti (431/1039), Kur'an'da Kureyş lehçesi ile birlikte 40 lehçe bulunduğunu bildirerek, bunlann isimlerini saymakta dır. Ancak bu türkelime­ler Kur'an'da pek azdır{191.

Burada üzerinde durulması gereken diğer bir ko­nu da, Kur'an'da arapçanın dışında bazı kelimelerin bulunup bulunmadığı hususudur. Alimierin bir kısmı, Kur'an-ı Kerim' de, arapçadan b?şka bir !isan bulun- . madığını söylemişlerdir. Ancak bu hükmün ha~lılığı­nı savunmak mümkün değildir. Zira yeryüzünde, ge­lişmiş hiçbir dil, sırf kendi ırkının kelimelerinden oluşA muş saf bir dil olamaz. . ." ·~

Bazı bilginler de, arapçadan başka kelimelerin de bulunduğu görüşündediı{201. Kur'an'da, bu görüş sa­hiplerinin haklılığını gösteren kelimeler de vardır: Mesela ;ı,b.J . !);.iii · ve ..:.)u.ıı kelimelerihabeşçe; )J"ıi.:.#. ~J. ve .~~ · kelimeleri rumca; .:...tJ; •;i:. r . kelimeleri net>.at!ce: .ıJ.i _. . ve .);; kelimeleri süıya-nice; ~ kelimesi hindcedir<211. Misalleri daha da çoğaltmak mümkündür.

Bu hususta üçüncü bir görüş vardır ki, yukanda • zikredilen iki görüşü uzlaşbrmış olması bakımından tercih edilmeğe değer: Buna göre, kökleri arapça ol­mayan baz:ı kelimeler Kur'an'da vardır. Ancak bun­lar, arapçalaşmış ve araplann kendi kelimeleri hali-

(16} Bı.ıtıM, Fedailü'I-Kı.ır'an, 3.

ne gelmiştir. Demek ki bunla.mı aslını dikkate_ alarak, Kur'an'da arapçanın dışında bazı kelimelerin bulun­duğunu; araplartarafindan benimsenip arapçalaştı­nidığı için de, bunlann artık arapça olduğunu söyle­mek mümkündür(221. Bu, gerçekçi bir görüştür.

lll- Y E D i H A R F J

A) YEDI HARPIN (i;~ ll J _;.;.t:ıl) MAHIYETi:

1. Ahruf kelimesi: Harfin çoğu! udur.

Harf, lügatte: Bir şeyin ucuna ve kenanna, sivri ve k~skln kısmına denir.

Hece harflerinin her birine bu isim verilmiştir: Harf, ve<:ih ve uslüb manasıryada kullanılır. Ay nca bu kelime "lügar anlamına da gelmektediı{23>.

Haif kelimesi, "kıraar manasında da kullanılmış­tır. Mesela "ibn Mes'ud'un harfi" denilince ibn Mes'ud'un kıraatı kasdediimiş olur.1241

2. Seb'a kelimesi: Yedi adedini bildiren bu keli­menin, Yedi Harf. meselesi incelenirken ifade ettiği mana üzerinde iki görüş ileri sürülmüştür:

.. a) Seb'alafzı , gerçek anlamında.kullanılmış olup,

bilinen (7) sayısim ifade eder. Bu manaya delaleti n-· de de kesinlik vardır. ·

b) Diğer görüş sahipleri ise, terkibdeki seb'a=ye­di'nin, bilinen 7 sayısı olmadığını, bunun çokluk ifade ettiğini; dolayısıyla bu fatızla belirli bir sayının kaste­dilmediğnii söylemişlerdir251 ki bizim kanaalimiz de bu yöndedir. Bu konu ileride tekrarele alınacaktır261.

B- YEDI HARPLE ILGiLI HADISLER VE TENKIDI: .

1. Hadisleri rivayet eden·sahabiler:

Celatudcfin es·Suyiıtj, el-itkan adlı eserinde, Yedi Harf le ilgili hadislerin senedierinde isimleri ge­çen ashab sayısının 21 olduğunu bildirerek<271 şu .isimleri sayıyor: Ubeyy b. Ka'b, Enes b. Ma.Jik, Hu-·

(17) Taberi, Muhammed b. Cerir, camiu1 Beyan (Tefsir), 1,29(Mısır-1968, 3.basla). . (18) A6blirıi, age,IX, NI. Bu husı.ısta geniş bilgi ve diğer lehçelerden olan kelimeler için bkz: Kurtubi, Muhaınmed b. Mu ham med, el­

cami u 6 AJık;§mi'I-Kur'an(T efsir). 1,68-69(Mısır-1966, :tbasla ); e-Zeriteşi, Bednıddin Muhammed b. Abdullah, el-Bum an li Ulü­ml'I-Kur'an, ._283-286{Mısır-1972, 2.baslcı); es-SüyOti Celiliıcldin, .Abclurrııhman, el-ltkan li Uiül7ll-o;.Kur'An, -I:-133-135{Beyrut-1973}; FWii, .age,s.62-66; Kimlllıllnıs, Teaid-i Stuih Tea:emesi, IX,31-32(Ankara-19n, 3.baskıj; ICarBçam, age,s.30-35.

(19} Rifii, age,s.64; SUbhi es-SIIIIh, Mebalıis li Ulimi'l-Kur'an, s.105(Beyrut·1979, 2.baskı). (20) Rlifii, age,s.64. (21) Bunlar ve diğef bazı kefımelef için bkz: ez-Zetkeşi, age,ı,288-289; es·SuyU!i,age,l,135-141. (22} Bu laınuda geniş bilgi için bkz: ez-Zettıeşl, age,l,278-290; es-Suy{lfi, age ,1,135-141; Taşköpriz8de Ahmed b. llustafa(96811561 ),

Mift8hu's-&Bd6,.11,412KJ(Ks!ire-1968);11uhtlmmtld~~ et-Tefsirve'J-Mufessirıin,I,32-33{Mısır-1976, 2..baskı); lsmıııı Fenni ErtıJğnıl, Hakikat Nurlan, s.12-22(lst.-1949); lSmaD Kıırııçam, Kur'Bn-t Kerim'in NiizJilü, S-36-39; Abclumıhman Çe-tin, Kur'An kimieti ve Ku'An~ Kerim Tsni'ıi, s. 123-125{1st. -1982}. ·

(23) B1cz: ltın Man:zır Mutıainmecf b.lılukemım(71111311), UsanuMtab, IX, 41 (&yrllf-ts.); Fıriiz8bM/IIuha!rımsd b. Ys 'k0b(B161 1413}, BJ-KBmAsv'H,(ıM, (Tre: Asım Efendi, öl.1819}, U1,544{ lst. -1305}.

(24} Tııberi, age,l.22; l.bn llanziır, age,IX,41 . (25) K.ııraçam, age,s.42-.43. (26) Blcz: Yedi Hıwfle Ilgili görüşler lasmL (27) Blcz: SuyUti, age,l,45.

. . . Isıarn i Araşbrmalar Savı: 3 Ocak-1987 •

zeyfetu'bnu'I~Yeman, zeyd b. Erkam, Semure b. Cundub, Suleyman b. Surad, Aqdullah b. Apbas, Abddulah b. Mes'üd, Abdurrahman b. Avf, Osman b. Aftan, ömeru'nu'I~Hattab, Amr b. Ebi Seleme, ft,.mr b. e1-A~.Muaz b. Cebei,Hrşam b. Hakim, Ebü Bekre Nufey' b. el-H aris, Ebü Cuheym ei-Ensan, Ebü Said ei-Hudri, Ebü Talha Zeyd b. Se hi Ensan, Ebü Hurey­re ve Ummu Eyyüb<28l

Yedi Harf'le ilgili hadislerin geniş biçimde Tat­sir'ine alan Taberi ise, naklettiği 40 had iste, 15 saha­binin ismini zikretmekted{r. B un lan n arasında Suyıl­ti'nin ılkrettiğinden farklı olarak iki daha geçmekte­dir ki bunlar: Ubade b. Sarnit ve Abdullah b. Ömer'dir<29l. Bunlara, bu iki eserin de kaydetmediği Huzeyfe'yi de ilave edersek, konuyla ilgili hadisleri ri­vayet ~den sahabe sayısı böylece 24'ü bulur;

Dr.Abdussabılr Şahin, Yedi Harf meselesini in­celerken, konuyla ilgili hadis senedlerinin . sayısının

46 olduğunu; bu n lan n S'inin senedinin zayıf, 4'ünde kopukluk bulunduğunu bildirmektedir. Ona göre, ka­lan 34' rivayet sağlamdır ve tenkid.etmek üzere bun:­laradil uzatan olmamıştır. Böylece bu konuyla ilgili hadis, tavatur seviyesine ulaşmıştır<30l. ·

~-· Aslında, Hz.Peygamberin konuyla ilgili hadislerini · duyan saha be, bu sayıdan daha fazladır. Hz.Qsman

bir gün minberde: "Peygamberin: "Muhakkak ki Kur'an Yedi Han üzere indirilmiştir. Her biri şatidir, kafidir." buyurduğunu işiten varsa söylesin", deyin~ ce, sayılamayacak kadar çok kişi ayağa kalkarak, bu hadisi duyduklarını bildirmişler, Hz. Osman da: "Ben de onlarla beraber bunun şahidiyim" demişti<31l. Bu haber bize, bu konudaki hadisin pekçok sahabi tara­fından bilindiğini göstemiekt€dir .. Nitekim Ebu Ubeyd Kasım b. Selham (224/786) da, Yedi Harf'le ilgi!i hadisin mütevatir. olduğunu söylemiştir<32l. ... ~ ~··•

·:~·-2.Yedl Harf'le liglll hadisler:

: ~onuyla J!gili olarak,_ b?_ş~a__kütübü_ sitte olmak üzere, çok s~yıda hadis kitabmdan tesbit ettiğimiz hadislerin büyük bir bölümü birbirine benzer rivayet­lerdir. Biz burada, kaynaklarda sahih olduğu bildiri­len ve birbirinden farklı olan hadisleri kaydedeceğiz.

a)Hz.Ömer'den rivayet edilmiştir: Rasülullah ha­yatta iken Hişam b. Hakim'in (namazda) Furkan süresini okuduğu nu· işittim. Hişam bu süreyi, Pey~ gamber'in bana okutmadığı bir şekilde okuyordu. Az kalsın üzerine atılacaktım, fakat selam verinceye ka~ dar sabrettim. Selam verince yakasından tutup

Kur'an'ın lndlrlldlğl Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETIN

"~Bu süreyi sana bu şekilde kim okuttu", diye sor~ dum. Hişam:

~Rasülullah okuttu, dedi.

~Yalan söylüyorsun; çünkü Peygamber bana bu süreyi, senin okuduğundan başka bir şekilde okuttu, dedim. Ve yakasından tutarak onu Peygamberin h u~ zuruna götürdüm: .

~Ya Rasülellah, şunun, Furkan süresini, bana okuttuğunuzdan başka bir şekilde okuduğunu işit~ tim, dedim. Peygamber bana:

~Hişam'ın yakasını bırak, buyurdu. Ona da: "Ey H iş am oku", diye emretti. O da, kendisinden duy~ duğum şekilde okudu. Bunun üzerine Peygamber:

~Bu süre bôyle indirildi, buyurdu. Bundan sonra bana da: ''Ey Ömer oku", diye emretti. Ben de, onun bana vaktiyle okuttuğu gibi okudum. Bana da:

~Bu süre böyle indirildi. Bu Kur'an Yedi Harf üzeri nazli olmuştur. Bunlardan hangisi kolayımza gelirse onu okuyun, buyurdu<33l.

Kaynaklann pekçoğunun naklettiği bu rivayette, isimleri açıkca zikredilen ve ikisi de Kureyş'ten olan bu iki sahabini n, birbirlerinin okuyuşlarını yadırgatan ihtilat ne olabilir. Bu konuda bir açıklama bulunma­maktadır:

ibn Hacer Askalani, Hz.Ömer bu süreyi Rasülul~. lahtan eskiden öğrenmişti. Hişam ise sonradan müslüman olmuştu. peygamber ona, o sCıreyi son nazli olduğu şekliyle öğretti. Ömer ise, Kur'an'ın Ye· di Harf üzere naz.il olduğunu bildiren hadise, o za~ m ana kadarvakıf değildi<34l, diyerek bu hadisi açıkla~ maya çalışıyor.

! Bilindiği gibi FÜrkan süresi M~~k~~de nazi! oırrıuş~

- tuT.Mel<ke devriilCielse -Yedi Harf ruhsatı yoktu<35J. Demek ki bu süre, ilk önce Kureyş lehçesi üzerE1 indi­rilmiştir. Kur'an'ın son arza'da (mu~abelede) karar kıldığı lehçe de Kureyş lehçesidir. Ote yandan, ha~ diste isimleri geçen iki ~ahabi de Kureyş kabilesin~ dendir. Kur'an okumada kolaylık esas olduğuna gö­re, Peygamb·erimizin, hicretten sonra, Mekke'nin fethinde müslüman ôlan<36l Hişam'a ou sCıreyi, kendi şiitesine uygun bir tarzda, yani Kureyş lehçesi ile öğ~ retmesi, Yedi Harf ruhsatının getirdiği kolaylık es~~ sına daha uygun olmaz mıydı? Buna rağmen Re su-

(28) Suniann (Suleyman b. Su~ad hariç) 20'sinin isiliılerini görmek için ayrıca bkz: lbnu'I·Cezeri Muhammed b. Muhammed, en-Neşr

74

fi'I·Ktr.iati't-Aşr. 1.21 (Mısır-ts.) · (29) Bkz: Taberi, Tefsir, /, 11·20. , . {30) AbdussabOr Ş4htn, Tadhu'l-Kur'an, s.25 vd. (Kahire-1966). Eserin ilgili bölümünü Or. Tayyar Albktılaç ıercüme ederek, Olyanet

dergisinin Xll.cildlnda yayınlamışlır. · (31) Heysemi,age,VII, 152;Askalani,ei·Metalibu1-Atiyye,III,285(Kuveyt·1973); ei·Hindi,age,ll,598. (32) lbnu·ı~ezeri,age.l,21. (33) Buhari,Fedailu'I·Kur'an 5 ve 27. Ayrıca bkz: Buh3ri,Tevhld,53;Bed"u'I·Halk,6; Murtedöın 9;Husumat.4;Musllm,Selalu'I·Musaliôn,

hd;270; (EbQ Davud, Vilr,22; Tlnnlzi,Kıraat,11; Nesfıi,lltilah,38; Malik b.Enes.Muva"a:Kur:.anJıd.:i; El·Hlndi.Ket7Zıt'l:Ummı1L 11,591. ....

{34) Bla:Airsal4..rıf,Felhtli·Bari,IX,22 . . (35) Bkz:Yedl Harfle ilgili diğer meseleler bahsi. · · · · · (36) Bkz:lbnu'I·Esir(630/1232),UsduHJabe,V.398(Kahlre-1970); Askaliini, Tehzibu"t-TehzJô,X1.37(Haydarabal·1327).

islami Araştırmaıa·r Sayı: 3 Ocak~ 1987

Kur'an'ın Ind Iriidiği Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETIN

lu Ilah, ikisi de aynı kabileden olan bu iki sahabiye ne­den farklı kıraatlar öğretti. Kanaatımıza göre, .bu

·-sotehini1Rna2il öldüğ'ü'ŞeRJlyle ·son arza'da karar kı­lan şekli arasında; bir kolaylık olmak üzere, başka türlü kıraalına da izin verilmiş ve bu kıraat daHişam'a öğretilm iştir. Hz. Peygamber bu uygulamasıyla da, Yedi Harf ruhsatının hak olduğunu, bu ruhs'attan her müslümanın istifade edebileceğini ve bir kimsenin kendi lehçesiyle okumasının şart olmadığını göster­mek istemiş o·labilir. O sıralarda, Yedi Harf ruhsalı yeni verildiği için de, Hz.Ömer bundan haberdar ola­mamış ve sözkonusu olay cereyan etmiştir.

~) Ebu Talha'nın bildirdiğin~. göre, yine Hz.Omer'le bir şahıs arasında böyle ihtilaf olmuş; Hz.Peygamber, ikisinin okuyuşunu da beğenmiş ve: Ey Ömer, Rahmet ayetini aza b, aza b ayetini rahmet kılmadıkÇa, Kur'an'ın (bu okunuşlarının) hepsi doğ­rudur'' buyurduğu rivayet edilmiştir<37>. .

c) ibn Abbas'dan nakledilm iştir. Peygamber şöy­le buyurdu: "Cibril bana bir harf üzere okuttu. Arttır­ması için müracaat ettim. Tekrar tekrar aynı müra­caatımı yapıyordum; o da her seterinde arttırıyordu. Nihayet yedi harfe kadar çıktı. 1

d) Ubeyyu'bnu Ka'b anlatıyor: Mescitte idim, birisi içeri girip namaza durdu ve tanımadığı m bir kıra?t okudu. Sonra başka biri girdi. O da, arkadaşının oku­duğundan başka bir kıraatta okudu139>. Namazı biti­rince, hep birlikte Rasulullah'ın yanına geldik. Bep:

-Bu şahıs, benim bilmediğim bir kıraat oku6). Sonra öteki girdi; o da arkadaşının okuduğundan başka bir kıraat okudu, dedim.

. . Bunun üzerine Resuiüllah, onlara okumalarını

emretti. Onlar da okudu lar. Peygamber, ikisinin oku­yuşunu da beğendi. Bunun üzerine, içi me Peygam­beri öyle bir yalanlamak geldi ki, böylesi cahiliyyet devrinde bile aklıma esmemiştir .. Rasülüllah, beni kaplayan bu hali görünce, göğsüme vurdu. Bunun üzerine benden bir ter boşand ı; sanki korkudan Al­lah'ı görüyor gibiydim. Peygamber bana:

-Ey Ubeyy. Cebrail, bana bir harf oku, diye gön­derildi. Ben ona: "ümmetime h_afiflef.' diye müraca­atta bulundum. O da bana ikinci de: "Onu iki harf üzere oku", diye cevap verdi. Bentekrar"Ümmetime hafifler diye müracaat ettim. Üçüncüde bana: "Onu Yedi Harf üzere oku. Hem, sana verdiğim her ce­vapla bir)ikte, benden isteyeceğin bir dileğin de veri­lecektir", dedi. Bunun üzerine ben: "Ya Rab, ümme­timi bağışla. Ya Rab, ümmetimi bağışla" dedim. Üçüncü dileğimi de, bütün yaratıkların, hatta ibra­him'in beni dinleyecekleri güne bıraktım, buyurdu<40>

e) Ubeyyu'bnu Ka'b'tan rivayet edilmiştir: Pey­gamber Benu Gıfar çukuru(o;ıı (gölcüğü) yanında iken, Cebrail ona geldi ve dedi ki:

-Muhakkak· .Allah, · ümme.tiniiı, Kur'an'ı bir harf üzere okumalarını sana·emrediyor. Rasülüllah:

-AIIah'ın affını ve mağfiretini dilerim" benim üm­metif9in buna gücü yetmez", diye·cevap verdh Ceb­rail ona ikinci defa gelerek:

-Allah, sana ümmetinin Kur'an'ı iki harf üzere okumalarını emrediyor, dedi. Peygamber:

-AIIah'ın ·affını ve mağfiretini dilerim; .. benim Om­metimin buna gücü yetmer,' diye cevap verdi. Ceb­rail ona üçün.cü defa gelerek:

-Allah, ümmetimin Kur'an'ı üç harf üzere okuma­larını sana emrediyor, dedi. Rasülüllah:

. . -AIIah' ın affını ve mağfiretini dilerim; benim üm­

nietimin buna gücü yetmez, buyurdu. Sonra Cebrail ona dördüncü defa geldi:

· -Muhakkak·Aflah, sana, ümmetinin Kur'an'ı Yedi Harf üzere okumalarını emrediyor; hangi harlle ·okurlarsa, doğruyu buimuşlardır, dedi.<42>

f) Ubeyyu'bnu Ka'b'dan nakledilen başka bir ha­berde, yine Ubeyy ile başka birisinin ihtilafc:i'düştük­leri-.Peygamberimizin ikisinir:ı okuyuşunu da doğr.u bulduğu ve "Ey Ubeyy. Kur'an Yedi Harf üzere Indi­rilmiştir. Onların hepsi de kafidir; şafidir", buyurduğu

·bildirilmektedir<43> · · · ·

g) Ubeyyu'bnu Ka'b'dari rivay·et edilmiştir: Ben, bir ayet okudum. ibn Mes'üd o ayeti başka kıraatta okudu. Peygambere geldim ve dedim ki:

-Bu ~yeti bana cu şekilde okutriıadın mı?. Pey­gamber:

-Evet,.· dedi. O zaman ibn Mes'üd:

-Aynı, ayeti bana şu şekilde okutmadın mı? de-yince Peygamberbuyurdu ki:

-Her ikiniz de doğru ve güzel okudunuz. Ey Ubeyy. Bana Kur'an okululdu ve denildi ki: Bir har( üzerine rni yoksa Iki harf üzerine ml (okumak Ister­sin) Benimle beraber olan melek (Mikai1<44l: Iki harf üzerine, dedi. Ben de: iki harf üzerine, dedim. (Ceb­rail): iki harf üzerine mi, yoksa üç harf üzerine ml, di­ye sordu. Benim y~nımda olan melek: Üç harf üzeri­ne dedi. Ben de: Uç harf üzerine, dedim. Böylece

(37) Ahmed b.Hanbel,e/·MusnedV,30; Haysemi,2evald,VII,150-151. (38) BuhAri,Fedailu'ı-Kur'an;s; Musllm,Saıatu'I·Musafirin,hd:272. . {39) Tabe~i.araıannda Ihtilal ettikleri yerin, Nahı süresinde oldugu bildirilmektedir. Bkz:Taberi, Tefsir,l, 16·17; ei·Hincfi,age,ll,606. {40) Musllm,Salatu'I·Musafirin,hd:273; lbn Hanbel,e/·Miisned>/,127·129; eı·Hindi,age,ll,603·604. · (41) Gıfar oğun arına nisbet edilen ve Medine'de bulunan bir yerdir .Bkz:Zurüni MuhammedAbduıazim,Men5hi/u'l·/lf5n,I,143(Mısır·IS). (42) Musllm,Saıatı.i'I·Mı.lsalirin,hd:274; EbO Oavud,Vitı,22; Nesii,lt1iıatı,38; lbn Hanbel,age,V,128; ei·Hindi,age,ll,604. (43) Nesii,lffitah,38. . (44) Başka rivfıyene Peygamberi miz, Cebrall lle Mikail'In geldiginl (Ib n Hanbel,age,V,114), Cebrail'ln sağına, Mikall'in de soluna oturduk·

larını (Nesai,lttitfıh,38; lbn Hanbel,age,V,122) bildirmiştir.

Islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak-198~ 75 ~~--------------------~-----------

Yedi Harf e yükseldi. O harflerden herbiri şafidir, ka­fidir. Eğer sen ı:,..; ıj)i yahut ~ ı:.;. ya­hut ı:.,;. ~ dersen; azab ayetini, rahmet, ya­hut rahmetayetini azab kılmadıkçabu böyledir(dog­rudur), buyurdu<-45).

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, Ubeyyu'bnu Ka'b'dan, bu konuyadair20 kadarhadis rivayetedil­mi ştir. Bunlann çoğu, bazı küçük farldılıldarla birlikte birbirine benzemektedir. Ancak, bunlann Ubeyy'in başından geçen ayn ayn olaylar olduğu kanaatinde değiliz. Hepsi de, bir-iki olaya dayanan muhtelif riva­yetler olsa gerektir{46l.

h) Amr b. As ile, bir başka kimsenin de araJannda kıraat ihtilafı çıktığı, bunun üzerine Rasülüllah'a mü­racaat ettikleri; Hz.Peygamber'in, ikisinin de kıraatı­nı güzel bulduğu bildirilmekte ve.bu sahabiden, ko­nuyla ilgili iki hadis naldedilmektedir<41l.

· i) Ebu Hureyre'den rivayet edilmiştir. Peygamber . şöyle buyurdu: "Kur' an Yedi Harf üzere indirilmiştir. ·,: ~ ~ ve ~;ı;~ gibi"{48l. -::. .. j) Yine Ebu Hureyre, Peygamberimizden şu hadi­.. ~··sı naldetmiştir. "Kur' an Yedi Harf üzere indirilmiştir. :·.::Kur'an hakkında mücadele ve münakaşa etmek kü­;J..fürdür. -Peygamber bu sözü üç 9efa tek:rarfadı-. · ' Kur'an'dan ne biliyorsanız, onunla am el ediniz{bildi-

ğinizi okuyun uz). Kur'an'dan bilmediğinizi de, bilene bırakınız"<49l.

: k) Abdullah lbnu Mes'Cıd, bir adamı Kur'an okur­ken dinlemiş ve onun, Peygamberimizden işittiği kı­raattan başka bir kıraalla okuduğuna şah id olmuştu. . Hz.Peygamber'e durumu nakledince Rasülüllah, bu iki sahabinin ihtilatlannı hoş karşılamamış; ikisinin

· okuyuşunun da güzel olduğunu ihtilaf etmeleri sebe­_piyle helak oldu~annı bildinniştir<50l. ı.\" : .. · .

· 1) Yine Yedi .Harfle ilgili olarak Muaz b. Ce-

Kur'an'ın llldirildiği Yedi Harf/Dt .Abdurrahman ÇETiN

öte yandan, bu konuya dair, Abdullah ibni Mes'üd'dan rivayet edilen hadislerin çoğunun zayıf olduğu bildirilmektedir<58l. Bunlardan birisi de şu ha­distir. ilk IIGW bir kapıdan ve bir harf üzere in miştir. Kur'an ise, yedi kapıdan yedi harf üzere inmiştir. za­cir (menedici, yasaklayıcı), amir (emredici), helaJ, haram, muhkem, müteşıi.bih ve meselfer. Siz onun helaJini helaJ, haramını haram kılın, emrolunduklan­nlZJ yapın, nehyolunduklanntZJ bıraJon, mesellerin­den i b ret ve öğüt alın, muhkemiyle am el edin, müte­şıibihine iman edin ve: 'Biz ona inandı!<. Hepsi Rab­bimizin katındandır'<59l, deyin"<60l denilmektedir. Bir­çok bilgin, bu hadisin zayıf olduğunu bildinniştir<6'l. Bu rivayeti söylemişlerdir<62).

Yedi Harfle ilgili hadisler arasında, Kur'an'ın üç harf, dört harf, beş harf ve on harf üzere n azil olduğu­nu bildiren rivayetler de bulunmaktadır. Bunlan. "Yedi Harf le ilgili görüşlervetenkidi" kısmında ince­leyeceğiz.

3. Hadislerin değerlendirilmesi:

Yedi Harfle ilgili hadislerin çoğu, muteber kay­naklarda kaydedilmiş sahih rivayetlerdir ve hadis, tevatür derecesine ulaşmıştır.

Bu rivayetlerin çoğunda, birden fazla sahabinin farklı okuyuşlan sebebiyle, duruma ~çık! ık gelinnesi için Hz.Peygambere başvurduklan ve O'nun da, Kur'an'ın Yedi Harf üzere indirildiğini bildirerek, ko­laylanna geldiği şekliyle okumalan nı istediği anlaşıl­maktadır. Bu tür olaylann, bazı sahabeler arasında birkaç defa tek~rrür etmiş olması nonnatdir .

bel'dentsıı, m) Ummu EyyCıb'dan<52l, n) Semure b. .Cundub'den<53l.-ö)·Ebü Bekre Nafi'·ei-Hars'dan<54l, p) Hufzeyf b. ei-Yeman'dan<SS), r) Ebü Cuheym ei­Haris ei-Ensan.,den<56l, s) Abdullah ibnu ömer'den<57) de sahih hadisler rivayet edilmiştir. Bunlar muhteva itibariyle aynı olup, Kur'an'ın Yedi J1arf üzere indirildiğini bildiren rivayetlerdir.

Ancak Hz.Peygainber'e, Kur'an'ın Yedi Harf üze-' re okunması ruhsatı ile ilgili ilahi emrin, Cebr.lil tara­fından bir defa getirilmiş olması düşünülebilir. Bu­nunla beraber Rasülullah'ın bu emri, muhtelif za­manlarda asha.Qına birkaç defa tekr?t edebileceği de tabiidir.lıgili ~adisler arasındaki farklılık, bundan -aöğmüş ôiaoilir.-------- - ·--

76

çeşitli sahabelere dayanan hadislerin, bazan ay­nı şahıstan çok''sayıda rivayet edilmesi, olayiann çoklu.ğunu göstenn~z. Mesela Ubevyu'bnu Ka'b'dan 20 kadar hadis naldedilmiştir. Buradan

(45) EbO Oavud,Vitr,22; lbn Hanbef,age,V,124.Mı1sııedinaynı yerinde, Ubeyy, lbn Mes'üd ve birbaşkasının bulunduğu, üçünün de bir­birterinden farklı okuduldan kaydedilerek, aynı hadis zikredilmekledir. aynca bkz:ei-Hiiıdi,age,ll,603.

(46j Bu rivayeller için bkz:E!)Q Davud,Vıtr,22; Nesai,lltitah,38; lbn Hanbel,age,V,114{Ub3de b.samit'1en);V,122(Esıes b.Ma-6k'ten);V,124{Suleyman b.Surıid'dan);V,127(Abdurahman b.Ebi Leyla'dan).

{47) Bkz:lbn Hanbel,aıfe,IV,204-205; Haysemi,age,Vll,150; ef-Hindi,age,II,SO ve 56. {48) lbn Hanbel,age,ll,332 ve 440. (49) tfaysemi,age,Vll,151. (50) BuhM,Enbiya;54. t (51) Haysemi,age,Vll,154. (52) lbn Hanbel,age,vı,433 ve 462; Haysemiage,vıı.t54. (53) lbn Hanbel,age,VI,16. {54) lı;ın Hanbel,age,V,41; Haysemi,age,Vll,151. · (55) lbn Hanbel,age,Vı,391 ,4Q0,406; Haysemi,age,Vll, 150; ef-Hincli,age,ll,56. (56) lbn Haribel,age,IV,169-170; eloHindi,age,ll,55. (57) ef-Hindi,age,ll,54.Aynea bla::Taberi, Tefsir,l,13. (58) Bkz:Abdussabtr ~n. age ve yer;SUbhi Siılih,age,s.106-107. (59) Alu lmr.1n,7. ayetinin bir bölümü bu anlamdadır. {60) Askal4nl,ei-Me!Wib,UI,284; ei-Hindi,age,l,549,553. (61) Bkz:Askal&ıi,Feıtıu1·B8ti,IX,26; ezo.Zericeşi,ei-Burtıiirı,l,216; Subhi SAIIhfage,s.107. (62) Bkz:Ebu Amr 'ed-Dıinf(44411053),c.imfu'I·Beyan li1·Kmiati's-setı:vr:7a.; bnu'l-cezeri,tNI·Neşr,ı,25-26.

islami Araşıırmalar Sayı: 3 Ocak- ı 987

Kur'an'ın indirildiği X edi Harf/Dr .Abdurrahman ÇEliN

onun. defalarca diğer bazı kişiler1e ihtilafa düşüp, her seferinde Hz .. Peygambere gitmesi uzak bir ihti­-rrıaldir:-Bmfeneoleiit1;bir-ikl olaya dayanan çeşiti i ri-

vayet farklılıklan olduğunu söyleyebiliriz{63l. .

Muhteva rtlbariyle de hadislerde dikkatimizi çe­ken en öneml i npkta şudur: Söz konusu rivayetlerde, Yedi Harf'in ne olduğunu açıklayıcı bir bilgi bulun­mamaktadır. Bunlarda sadece, Kur'an'ın Yedi Harf üzere indirilmesi gerçeği.wrgulanmakta ve bu ko­nudaki ruhsata ve kolaylığa dikkat çekilmektedir. Esas en bu mevzuda pekçok görüşün ortaya çıkma­sına da, ilgili rivayet! erde, konunun mahiyetini açık- . layıcı bilginin bulunmaması sebep olmuştur.

C- YEDi HARPE MiSALLER

Yedi Harf'le ilgili görüşlere geçmeden önce, bu hususta bize ışık tutacak bazı rivayetleri nakledece­ğiz.

Yukarda da kaydattiğimiz gibi, ilgili hadislerde, konunun mahiyetini açıklayıcı net bilgiler bulunma­maktadır. Sadece şu iki rivayette çokazbir açıklama bulunmaktadır.

Bunlardan biriside: "Kuran, Yedi Harf üzere indi­rilmiştir. Ls:;.~ ve i-· ı•li. gibf'l64l buyru-

•• - ··~ :J~ luyor.

Bir başka hadiste ise: "O harflerden her biri ~. li­dir, kafidir. Rahmet aye~ni ~la, azab ayetini~ rahmelle bilirmediğin sürece -~.; iJ~ yahut~ i..;. yahut ı:,-.:.~ desen bu böyledir (doQru-dur)"l66l buyruluyor. ·

Abdullah ibn Mes'üd ise Yedi Harf konusuna ışık tutan şu sözü söylemiştir: "Kurranın kıraabm dinle­dim ve on lan birbirine yakın buldum. Öğrendiğiniz gi­

. bi okt.Jyı,ınuz. MOnakaşadan sakınınız. Bu, sizden bi~. rinizin ("gel" anlamında): J.; - ;ii - Jı;.ı demesi gibidir"ıı:sı.

Yukandaki iki hadiste ve ibn Mes'üd'un bu sözün­de, Yedi Harf'in ne olduğunu açıklamaktan ziyade, bunun bir kolaylık olduğu gerçeği wrgulanrna.ktadır. Bununla beraber, hadislerde ve lbn Mes'üd'un sö­zünde geçen misfıller. konuya ışık tutucu mahiyette- · dir.

Şimdi de konuyla ilgili misallerimize geçelim: a) A'meş'den rivayet adildiğine göre, En es b. Ma-

lik ~ ;~j ~j hi.~ _p, ~ı: ~ı

(63) Bkz:Şiihl.n.,aynı yer. (64) lbn Hanbel,ei-Müsned,U,332 ve 440. (65) Ib n Hanbel,age,V,124. Ayrıca bkz:EbU Davud, V'ıtr ,22.

(Muzzemmi173/6) ayetini ~ ~;..ij şeklinde okumuştu. Orada bulunanlardan bazılan: Ey Ebu Hamza, o, ;jj dur, dediklerinele Eiıes: ~~-~;.i _ ;:; hepsi birdir; diye cevap vermiş-

ti<67J. • • - • . 1?) Hz.Ömer'i~ • · ~ E~ ~! ı;.:.ı; (Cuma 621

9) ayetini ~ E~ ~ı ıp.:.ı; şeklinde okudu­ğu bildirilmektedi~l. imam Matik'e (179n95), Hz.ğmer'den nakledilen bu kıraat sorulduğunda o: "Cciizdir. Peygamber, 'Kı.ir'an Yedi Harf üzere indi­rilmiştir. Ondan kolayınıza geleni okuyun uz', buyur-du. ~_~;i:; gibidir.Benbutürihtilaflar-da bir beis görmüyorum",

· demiştir!619l. c) Alkama'den rivayet edilmiştir: Şam'a geldik.

Peşimizden yanımıza Ebu:d- Derda geldi ve: , - içinizde, Abdullah'ın (lbn Mus'üd) kıraab üzere

okuyan ,kimse var mı, diye sordu. · . -Evet, ben (okurum), dedim. Ebu'd-Derdci:-Pe-

ki, Abdullah'ın şu .?; ~! Jiıj (Leyl 92/1-3) ayetini nasıl okuduğu nu işittin, diye sordu. Ben:

-Onu: ..;;~ıj .fhJ _.).;! tiı .;;ıj- .?< tiı jıj diye okurken işittim, dedim. Bunun üzerine Ebu'd­

Derda: - Valiahi ben de RasUiullah'ın, onu bu şeklinde

okuduğunu işittim. t..akin . Şamlılar, benim onu ~ ı;j şeklinele okumamı istiyorlar. Ama ben

onlara tabi olmuyorum, dedi.(70l

d) Ubeyy b. Ka'b: ~ı;iı ~ :..:ı; .ı ıJ~ ~1 .F iı ~ j .P ~ m jf\i (48/26) ayetini: .ı ıJ_;iS- ~ı.F iı ~ jf\i rı? ~~ .l:.ii ı;..: ı.:s.-~ ;ij ~ı;. i~~-;.._,; şeklinde okuyordu. Bu haber Hz.Ömer'e ulaşınca, o buna çok kızdı ve Ubeyy'i yanına çağırtti. Yanında,

. sa.hcibeden bazılan da bulunuyordu. Hz..Ömer. "içi­nizden Feth süresini kim okur", dedi. Zeyd, bildiğimiz şekilde okudu. Hz..Ömer, Ubeyy'e kızgınlığını belir­tince Ubeyy, bunu, R~Uiullah'ın kendisine böyle okuttuğunu bildirere!c "Istersen, Peygambeiin bana okuttuğu gibi insanlara okuturum. Aksi halde hayat­ta olduğ_um sürece birtek harf bile okutmam", deyin­ce, Hz..Omer, okutmasını istedi.C71l

e) Ube~'bnu Kab, i ran lı bir kimse~~ Kur'anoku­tuyordu. Bu ki~şe: · ,r-"'ıı jı;l (Dul!an 44/44) ayetindeki ,r-"'iı . ıatzını ~ . diye okumuştu. Bu sırada oraya gelen .Peygamberimiz, adamın okuyuşunu işitmiş ve ona: " ~ fı:.i. de!" buyurmuştur. Adam da ayeti bu şekilde okuya­bilmişti. Rasülullah Ubeyy'e, bu şahsın dilini d üzeltip öğretrnesini, böylece kendisinin me'cür olacağını bildirdikten soo ra, Kur'an'ı indiren yüceAllah'ın onda latın (yanlış) yapmadığını, kendisine Kur'an'ı getiren Cebrail ile kendisinin de lahn yapmadıklannı ve

(66) ltm Uanziır,Usarıu7-Arab,fX.,41; ez-Zerfteşi,el-&nıan,l,28; K.esımiUı.ıhammed Cemiluddin(133211914),Mehasitıu't-Te'vi{Tef-sir),ı,286 (ys.-1957)

{67) Haysel'ni ,ZevBid,VII,156;Tabeıi, Tefsı7;1,22; Kurtııbi,ei-Canıiv i AhJcanıi7-Kur'an),48; Kisımi, Tefs.i-).285. (68) B uhiri,T elsiru'I-Kur'fuı(SUretu'I-Cumua ),62. ((69) Ebü şame eH*akdisi,ei-Mür;;idu7-V~s.104-105(Beyrut-1975). • (70) Butıiri,Telsiru1-Kur'an,2; Uuslim,Sala tu1-Musat\rin,hd:282. (71) Hikim,ei-Müstedrelc,II,22S.226. Hikim ve ez-Zehebı"(74811347), bu hacfısin Butiirive Uuslimrın şartlanrıa tıyg\.ll sahıll bir haber

olduğunu bildinnişleroir. Bkz:Aynı yer. Aynı;a bkz:eHtindi,age,a,568 ve 594-595.

islami Araşıırmalar Sayı: 3 Ocak-1987 . 77

onun apaçık arapça bir Kur'an olduğunu söylemiş­tir -721.

f) Aynı konuyla ilgili olarak -Abdullah· fbn Mes'üd'dan da buna benzer bir olay naklediliyor: Ib n Mes'üd, arap olmayan bir kimseye, bir önceki mad­dede sözü geçen(Duhan,44/43-44) ayetleri okutu­yordu. Fakat bu şahıs, -~'ii · ·ta~ını telaffuz etmeyi beceremiyordu. Bunun üzerine !bn Mes'ud:

_,.,.Uiı (ı.;i. demesini söyledi :731. Taberi bu hadi-seyf anlatırken, İbn Mes'üd yerine, Ebu'd-Derda'nın ismini kaydetmektedir <74l.

g) ~ı; ~ 'lı .;..'tS" .:ıı (Yasin,36/53) ayetini, İbn Mes'üd'un: ~ı; i;i; ~~ ..:..:ıS- ~! şeklinde oku­duğu bildirilmiştir <

75l.

h)İbnMes'udveSaidb.Cübeyr'in ,;):iı ~IS" . (Karia 10!15)-ay~tini ,;):iı --i~ıS- şeklinde okudukları nakledilmektedir :761. ·

i) Yine İbn Mes'üd ve Hz. Ali'nin . ~;...:::. ,di-j (Vak1a 56/29) ayetini ~;....;:. ~j şeklinde oku-qukları bildirilmektedir ~nı.

·:rJ) Abdullah b.Ömer'in kıa. 56/89) ayetini . cı} edilmektedir '78>.· .:..._ ..

~ı>.;jj {)J (Va-şeklinde okuduğu rivayet

' ,.k} Ubeyyu'bnu Ka'b'ın it~~ ~'ii ~IS"; l;:..i. ~ y (Kehf18/79)ayetini J .Lı.~

ç.i. ;,;.ı~.:.. # . . ·şeklinde okuduğu nakledil­mektedir :791. . . .

!) Hz. ömer'in bir akşam namazında . .;ıtjı_; .)lı; . .;,;,. <).j . (1in_95/1-2)ayetterini . .;ı;.)ıj .)ııj

~ı). .ı kır~atıriın da böyle olduğu naktedilmekte­dir:eoı •..

;Jjı) Y.ine Hz.Ömer'in at~79/11) ayetini i_;,.;ı: miştir, <811.:

i_r.r ı.:~ ı.ZS- ıiı; . (Nazi-şeklinde okuduğu bildiri!-

s~;-H;~Aii'nin, Asr süresini ~ı.:... ')rı ~! . }lı;-~~;; ·. _;...;iıj ;...;. tA· şeklinde (82l;birbaşkarivayettede: ·

·• !•ı . ·i J .. . , .i' !!ı• ' . • • ' ;i ~( .. J'll5ı . •1Jı :.:..1··· . · .. :iı· /'""' .r. . -· -!) .- ..... • • .t' -->') r-) şeklinde okuduğu nak!edilmiştir)<~3l.

o)YineHz.Aii'nin . .i~ 4-':i ~~ ..t..i Jıı .foj (Nah! 16/9) ayetini ,i'l; ~j şeklinde okuduğu ha-

Kur'an'ın Indirifdiği Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN

ber verilmiştir <84>.

p)Enesb.Ma!ik, ~ _;;iıj ~~- ~~~i liJ.-~ ~i (Maide 5/45) ayetini, Hz.Pey-

gamber'den .;.;i~ ~.;;Iıj · şeklinde duyduğunu ıssı bildirmiştir :861.

r) Ubeyy b.Ka'b'ın ı:ı)a:ı ı_;i .:,.~ 57/13)ayetini ı:ı;.i- ı:}.; ı:;,.; şeklinde okuduğu nak!ediimektedirı<S7).

(Hadid

s) Yine Ubeyy'in .u ı···· '!i 't:;.iı;ti-··· ~~· (Bakara2/20) ayetini ~ ,_;;:. ve Y. 'J.~ şeklinde okuduğu haber verilmektedir <88'.

Bu misa!!eri, bundan önceki bahiste zikredilen . hadislerin ışığında düşünürsek Yedi Harf'in, Kur'an okumada kolaylık sağlayan bir takım veclh!er oldu­ğunu söyleyebiliriz.

Son olarak burada şu hususu da ifade edelim ki, bazı bilginler, verilen bu örneklerin bir kısmının nes­hedi!miş kıraatler oldugunu söylemektedir. Ancak bu konuda, on lan n bu kanaatını doğrulayacak sağ­lam deliller bulunmamaktadır. Üstelik bu konuda uz­man olmuş (Ubeyy b.Ka'b, İbn Mes'Cıd ve Ebu'd­Derda gibi) bazı sahabi!erin, kıraatlarında ısrar et­meleri, .bunların neshedi!miş kıraatlar olduğu kanaa­tını doğru!amamaktadır.

D) YEDi HARF'L~ iLGiLi GÖRÜŞLER VE TENKiDi .

Kur'an-ı Kerim'in Yedi Harf üzerine indirilmiş ol­ması, sahih hadisferre sabittir. Ancak bunun ne oldu­ğuna dair herhangi bir haber nak!edi!memiştir. Bun­dan dolayıdır ki bilginler,_ Yedi Harf'in mahiyeti hak­kında bir fikir birliğine varamamış!ardır. Bu yüzden -daha önce de ifade ettiğimiz· gibi- bu ko11uyla ilgili 40kadar görüş ortaya çıkmıştır. inceleyebildiğimiz kadarıyla bu ·görü~erin çoğu, Yedi Harf'i izah et'-

-mekten-uzak,mesnetsiz-müta!ea!ardır-;-Ayrıca ·bu görüşlerin büyük bir bölümü de, bazı ayrılıklarla bir­likte, birbirine benzemektedir. Biz, bunlardan büyük bir kısmını, araştırmamızın bu bölümünde "zayıf gö­rüşler'' ve "kuwetli 9örüş!er'' başlıklarıyla iki ana grupta ele a_ıacağız. Once, sağlam bir dayanağı ol­mayan görüşleri kısaca nak!edip, sonra, tenkide de­ğer gördüklerimizi ince!eyeceğiz.

(12) eı-Hınôı,age,ll,608·609. · · (73) Ib n Ara bi Muhammed b.Abdilliıh(543/114<3),Ahkamu'l·Kur'an,IV,1691-1692(Mısır-197 4 ); Zurkani,Menahi/,1,187. (74}8kz: Taberi,Tefsir.XXV,131.

78

(75) Taberi,age,ı,23 (76) Buhari,Tefsiru·ı-Kur'an(Süratu'ı-Karia). 101. cnı Askaıani,Felhu'l·Bari,ıX,25. (78) Haysemi,Zevaid. Vll,156. (79) ei·Hinôı, Kenz.ll,608. (80) ei-H!nôı,age,ll,591-592. (81) el·Hınôı,age,ll,591. (82) Hakim,ei-Musledrek,ll.534. (83) ei·Hfnôı,age,ll,601. (84) eı·Hfnôı,age,ll.600.

{

(85) Haklm,age,ll,236. ..,. • . (86) eı-Kısai kıraatında da böyledir. Bkz:Paıuvi Abdulfettaıı, (125V1836i Zubdetu'l·lrfan,5t(ls.t.·ts). . (87) Kurtubi,Tefsir.ı.42; lbn Kesir Ebi'ı·Fida'lsmail(n4t1373),Fedai/u -Kur'an.s.37(Tefsir zeyıi); Ebu Şame,age.s.ı 04 . . (88) lb~ Kesir,age,s.37; Ebü Şame,age.s.t 04. .

islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak- 1987

Kur'an'ın indirildigiYedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN

1. Zayıf Görüşler:

a) Yedi Harf, Kur'an-ı Kerim'de bulunan helal, ha­ram, muhkem, müteşabih , inşa ve ihbardır 89>. . . . .

b) Nasih, mensuti, hass, amm, mücmel,mübey­yen. müfesserdir ·goı.

c) Emir, nehiy, taleb, dua;haber, istihbarve zecr­dir 91 >.

d) Va'd, vaid, mutlak, mukayyed, tefsir, i'rab, te'vildir <92>.

e) Mutlak-mukayyed, amm-hass,nass-müewel,nasih-mensuh, mücmel-müfesser, istisna ve kısımlandır <93>.

f) Mukaddem, muahhar, feraiz; hudud, mevaiz, müteşabih, emsaldir· <94>.

g) Hafiz ve sıla, takdim ve tehir~ kalb ve istiare, tekrar, kinaye, hakikat ve mecaz, rnücmel ve müfes-ser, zahir, garibdir <95>. · ·

h) Tezkir ve te'nis, şart ve ceza, tasrif ve i' rab, ye­minler ve cevapları, cem ve tefrik, tasğir ve ta'zim ve. edatların değişmesidir ıssı. •

Bütün bu görüşlerin hiç birisi de Yedi Harfi açık­layacak durumda değildir. Çünkü bunlara "harf" dJ4.. nilmez. ilgili hadislerde de görüldüğü gibi. saha h?, Kur'an'ın hükümlerinde ve telsirinde değil; kıraatın­da ihtilaf etmiştir 1971. Kalqı ki bu görüş sahipleri, belli bir "yedi çeşit" üzerinde de ittifak edememişlerdir. Üstelik sayılan şeyler, bazan yedi'den fazla, bazarı da eksiktir .. · Bu görüş sahiplerinin dayandığı .ibn Mes'üd hadisi .98> ise, daha önce de ılkrettiğimiz gi-bi, zayıfJ>ir riı@y.~_ttir. ... . ... - - ·-·-···· .....

Zayıf görüşler kategorisine aldığımız diğer bazı görüşler de şunlardır:

i) Yakin ile zühd ve kanaat, hayaile cezm ve hik­met, fakr ile fütüwet ve kerem, havf ile mücahede ve murakabe, nza ile reca, tazarru ve istiğfar, muhab­bet ve muhaseb~ ile şükür ve sabır, müşahede ile şevkdir 99>.

(89) lbııu•ı-cezeri,en-Neşr,ı,24. (90) Aynı yer. (91) lbnu'I-Cezeri,age,l,24-25. (92) Aynı yer. (93) Zerkeşi,e/-Burtı§n,l,225. (94) Suyüti,el-itkan,l,49.

j) isbat ve icad ilmi, tevhid i!Q1i, te.nzih ilmi, zat sı­fatları ilmi, fiil sıfatları ilmi, avf ve azab ilmi, haşr ve hesab ilmi, nübüwet ilmi ve imarnet ilmidir <1001.

k) Sahabeden Ebü Bekr, Ömer, Osman, Ali, ibn Mes'üd, ibn Abbas ve Ubeyy b.Ka'b'ın kıraatlan­dır :1011.

1) J Hece harflerinin anası sayılan elif,be,cim,dal,ra,sin ve ayn harfleridir <102>.

Hiçbir mesnedi olmayan bu görüşler de, bu konu­yu anlamayan kimseler tarafından ortaya atılmıştır.

m) Bazıları da Yedi Harf'ten maksat, bilinen Yedi Kıraat (Kıraat-ı seb'a) demişlerdir <1031 •. Bu fikir, iki terkibde de (ahruf-u seb'a kıraat-ı seb'a) geçen "ye­di" sayısının yanlış anlaşılmasından doğmuştur. Bi­lindiği gibi hicri 2. asrın sonlarında ibn Mücahid{324/ 936), pekçok kıraat içinden yedi'sini bir kitapta topla­mış; daha sonraları da bu yedi kıraat meşhur olmuş­tur. ikisinin de "yedi" oluşu, sadece bir tesadüf­tür (1041, Kaldı ki bu yedi kıraatla birlikte daha üç mü­tevatir kıraat vardır ki, bunların hepsi "kıraat-ı aşe­re"yi meydana getirir ve tamamı Kur'an'dandır.

n) ldğam, izhar, tefhim, terkik, medd, kasr ve ima­Jedir <1051. Yahut: idğam ve izhar, tefhim ve terkik, imaleve işba, meddvekasr, teşdidvetahfif, telyinve tahkikdir <1061. ·

Meseleyi sadece tilavet yönünden izah etmeye çalışan bu görüş de, Yedi Harf'i tam olarak· açıkla­maktan uzaktır. Aslında, kurraya nisbet edilen bu görüşün, kurranın b·üyük çoğunluğunun kanaatı ol­duğunu söyleyemeyiz. Nitekim Mekki b.Ebi Talib, Eb O Amr ed·Dani;Ebü Şame, ve lbnu't·Cezeri gibi büyük kurra alim ler, aşağıda zikredileceği üzere, hiç de böy'Je düşünmemektedir.

ö) Y~di Harf, bazı ayetlere mahsusyedi türlü oku­yuştarzıdır <

107>. Mesela j.kj Ji (Enbiya21/67) lafz.ı­nın Ji _ Ji _ Ji _ Ji __ Ji _ J i _ Ji ş~klirıde okunması gibi. Bu görüş de, konuyu izah etmeye yetmez. Çünkü Kur'an'da pek az kelime yedi türlü okunmaktadır. Bunun yanında iki, üç .. ve yediden

· fazla çeşitte okunan yerler de vardır. ·

(95) Zerkeşi,age,l,225. Bunlar için ayrıca bkz: Zürkiini,Men§hi/,1,182-183. (96) Zerkeşi,age,ı,225-226. (97) Bkz: ibnu;I· Cezeri,a_ge,l,24-25; Zurkiini,age,l,183-184; Karaçam,Kur'an·t Kerim'in Nüzıi!ü,s.71-75. (98) Yedi Harf'le ilgili hadiSler kısmına bakınız. (99) Zerkeşi,age,l,226.

(100) Aynı eser,l,224-225. (101) Suyüti,age,l,49. 11 02) Aynı yer. (103) Klıı1ubi, Tetsir,I,46~Zerkeşi,age,l,214. • (1 041 Bkz:Ze.rkeşi,age,l,214; lbnü'I·Cezeri,age,l,24; Zürkani,age,l, 190-192. ı 105) Hiızin,Aii b.Muhammed(7 4111340),Lübcibu't-Te'v11 (Telsir},I,9(BeyruHs.). ı 106) Zerkeşi,age,l,226; Suyüti,age,l,46. (107) Zerkeşi,age,ı,223; Suyüti,age,l,46; Karaçam,age,s.83·84.

islami Arasıırmalar Savı: 3 Ocak-1987

2. Kuwetıl Görüşler:

Yedi Harfle ilgili görüşlerden bazılan, yukarda kaydettiğirniz 15 görüşe nisbelfe daha dikkat çekici izah tarzfandır. Biz bunlan da kısaca kaydedip, ten­kidierini yapmaya çalışacağız.

a) Bazı bilginler, Yedi Harf(el-ahrufu's-seb'a) ta­biri, medlülü müşkil, manası itibariyle qe müteşclbih bir deyimdir. Çünkü "harf' kelimesi, birçok manaıara delalet eden müşterek bir ıatızdır. Bu nedenle, haİıgi m~anın kastedildiği anlaşılamaz, dem işlerdir. EbU Ca'fer Muhammed b. sactan (231/845) bu görüşe sahip olanlardan birisidir 11081.

Bu görüş, şu şekilde tenkid ediliyor: Hadislerde geçen "el-ahruf' kelimesi, mutfak olarak söylenme­miştir. Zira, rivayetlerin siya!ondan bunun, Kur'an'ın okunuş vecihleri anlamına geldiği anlaşılmakta­dır (1091.

Aslında bu görüşü birkalemde geçivermekmüm­kıj~ değildir. Bilindiği gibi Yedi Harf, Kur'an'ın kıraa­tıYia ilgili bir meseledir. Ama bunun mahiyetini anla­m;ik güçtür. Böyle olmasaydı, bunca çeşitli görüş or-tiiY:a çıkar mıydı? .

·· .. Aynca bu şıkka. "el-ahruf' kelimesinin yanında

"es-seb'a" ıatzını da ilave etmek gerekiyor. Çünkü bunun, gerçek yedi adedi mi, yoksa çokluğu mu ifa­de ettiği, kesin bir şekilde anlaşılamamaktadır. Bu husUs, ilerde teklar ele alınacakbr 11101.

Ancak, bütün bunlarla birlikte, çözüm getiricl bir gör:ü~ olmadığı !çin, bu izah tarzını da tasvib edemi-

YO!lJZ:

·.P).Yedi H3rt, arap kabilelerinden.yediSinin dilidir. Ye.di Harf konusunda: en çok taraftan olan görüşler­den': birisinin bu olduğu bildirilmektedir :mı. EbU Utreyd Kasım b. Sellam (224/938), Eba Hatim Si-__ ciSi§ni (255/868), ibn Abyye (383/993), Kaöı Ebu Bekr b. Tayyib (403/1012) ve Beyhaki (458/1065) gibi bilginler, bu görüşü savunanlar arasındadır 11121.

Ancak bu görüş sahipleri, bu yedi lügati n tesbitin­de ihtilat etmişlerdir. Bazılan bunlann: Kureyş, Hü­zeyl, Sakif, Hevazin, Kinane, Temim ve Yemen lü­gatleri; bazılan: Kureyş, Hüzeyl, Temim, Ezd, Rabia, Hevazin, Sa' d b. Bekr lügalferi; bazılan da: Mudarr kabilelerinden olan Kureyş; Kinane, Esed, Hüzeyl,

Kur'an'ın lndlrildlğl Yedi Harf/Dr .Abdurrahman ÇETiN

Temim, D abbe ve Kays lügaUan olduğunu söylemiş­lerdir :1131. Bu hususta. daha başka lügalfarıilerisü­renler de vardır ımı.

Yedi Harf' in, yedi arap lügati olduğunu söyleyen­lerden Ebu Ubeyd, bundan, Kur'an'ın tamamının yedi lügat ile indirildiği manasının çıkanlmaması ge­rektiğini, ·bunlann Kur'an'da dağınık olduğunu; Kur'an'ın . bir kısmının Kureyş, bir kısmının Hüzeyl, bazısının Hevazin, bazısının da Yemen .. .lügalferi.ile indirildiğini söylemektedir 11151.

Taraftarfannın çok olduğu bildirilen bu görüşü tenkid edenler de çoktur. ibn Kuteybe (276/889), ibn Ceôr Taberi (310/922), ibn A.bdi'lberr (463/ 1 070), SuyUti (911 /1505), Zukr3ni ve Subhi salih bunlar arasındadır (1161.

Bu görüşün tenkid edilecek noktalannı şu şekilde özelfeyel;>iliriz.

Kur'an'da sadece yedi kabilenin dili değil, daha önce de ifade ettiğimiz gibf ~117!, 40 kadar çeşit dil tesbit edilmiştir. Bunun yanında, söz konusu edilen yedi kabilenin tesbitinde ittifak edilememiştir. Öte yandan, Kur'an'ın bir kısmının Kureyş, bir kısmının Hüzeyl, Hevazin, Yemen .. vs.lügalferle indirilmişol­ması, Yedi Haıfle ilgili hadislerde vtirgulanan "ko­laylık" esasına aylan olmaz mı? Çünkü bir kabile, Kur'an'ın bir kısmını kendi diliyle, büyük bir bölümü de, başka bir kabilenin lehçesiyle okumak zorunda kalacaktır '1181.

Bütün bunlarla birlikte bu görüş, bizim kanaalimize göre tamamen yanlış ,değil, ancak eksiktir. Çünkü Yedi Harf bünyesinde, farklı kabilelerio farklı şiveleri sebebiyle, bir takım değişik kıraaifann bulunduğu bir gerçektir. Ama Yedi Harfi n tamamı bu değildir. Yedi Harfe misaller kısmında da görüldüğü gibi, kabile ayniiğından ileri gelmeyen birçok okuyuş farklan da bulunmaktadır. __ ~. _ _ __ _

c) Bazı bilginlerYedi Harften maksadın; aynı ma­naya gelen çeşitl i .latızlann yedi vechidir. Mesela: "gel" anlamında ~ - jı.;.: -.if gibi, demiş­lerdir. Bu görüşün taraftartannın da çok olduğu bildi­rilmektedir 11191. ibn Vehb (321/933) gibi alimler bu görüştedir <1201.

ibn Mes'üd'un da bu kanaatta olduğu anlaşılmak­tadır. Daha önce de zikrettiğimiz gibi <12 11, yukarda

(108) Bkz:EbU Şiime,ei-Merşidu1-Veciz;s,93; Zericeşi,age,ı,213; Suyü1i,age,ı,45. (1 09) Zıırk3ni',age,ı, 172. (11 O) Bkz: Bu bölümiin *d" kısmı. f (111) ibnu'l-<:ezı;ri',en-Neşr,ı_..24. ( 112) Kurtutıi, Tefsiı;ı,43-44; lbnu'J.Cezeri ,age,ı,24; Zerkeşi,ei-Burtıan,ı,217 -218; Suyiıti,el-llkan,ı,47. . (113) Bkz: Ebü şame,!!I-Mürşkfu1-V~s.94 ve 101; Zerkeşi,age,ı,2t9; AskaliJıü,Fe/Jıu'I-Bari,IX,2.3; Suyiıtj,age,ı,47; Zurl<a-

ni,ıige,l,tSG-182. (114) Bkz: Ebü Şime,age,s.91; Aslcal3ni,age,IX,23; Suyüti, age,ı,49. (115) Bkz: EbU Şiime,age've yer, Zertceşi,age,l.217; Aslıalani,age,IX,24; ibnu'I'Cez:eri,age,l,24. (116) Bkz: ~t7),181; Sllbhisalih,Meb.i/Tis_s..HIS-106. (117) Bkz: K~an'ın dili kısmL (118)8kz:Ziırklini,age,ı.1eo-182;Sublüsalih,age,s.10S.106. · ···--·- ·· - - - ---·--·- - · -· (119) BU gönlş haklanda geniş bilgi için bkZ: Kurtııbi,age,ı,42-43; Zerlıeşi,age.l.220-222; SUyüti,age,ı,4&47; Zuı1Wıi,age,ı,t74-175;

Subhi Siilih,age,s.107. (120) Bkz: Tabcri,age,1,25; Kuıtııbi,age,ı,42; Zerk~.age,ı,220;Zurfdini, age,l.174. (121) Yedi Harl'e mis<ilıef' kısmına bakınız.

80 ~slami Araştırmalar ~ayı: 3 Ocak- ı 9~7

Kur'an'ın indirildiğl Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN

misali veren odur. Enes b. Malik'ten naklettiği­miz C1221 rivayet de, opun ~ynı kanaatı taşıdı{! ını gös-

. -,~riybr.1\e11ClisiiiTri .. ~)r1J ··yerine ~~'j de-mesine itiraz edildiğinde: ..s~i- ~~i_ (;ii . hepsi .birdir, diye cevap vermiştiC1231. lbn Teymiyye (728/1328)nin de bu görüşü · benimsediği anlaşıl-maktadır ' 1241. · -

Sizce bu görüş de yanlış değil ama eksiktir. Çün­kü bu izah tarzı, Yedi Harf'e sınırlı bir açıklama getir­mektedir. Bu tür ihtilaflann dışındaki vecihlere de­ğinmemektedir. Bu bakımdan bu görüş sahipleri da­ha çok, Yedi Harf ruhsatının esas gayesinin "kolay­lık" olduğu ve tezad ifade etmediği gerçeğini vurgu-lamak istemiŞJerdir<i2SJ. ·

d) Yedi Harf'le ilgili bir görüş de şudur: Yedi Harf'ten maksat; bilinen yedi sayısı olmayıp, kolay­lık, genişlik ve çokluk murad edilmiştir. Bu görüş, Ka­di iyad'a (55411149) nisbet edilmektedir <1261. Mü­fessir Kasımi de aynı kanaattadır <1271.

Bu görüşe göre, "el-ahrufu's-seb'a" terkibindaki "es-seb'a"dan, belli bir aded kast~dilmemiştir. On'lu sayılarda yetmiş'in, yüz'lü sayılarda yediyüz'ün çok­luğu ifade etmesi gibi, bir'li sayılarda da yedi, çokluk ifade eder 11281. Nitekim ibn ManzOr (7111131~). 7, 70 ve 700 sayılarının Kur' an, Hadis ve araplar nez­dinde bazan çokluk için kullanıldığını bildirerek, bu konuda ayet ve hadislerden örnekler vermekte­dir !1291.

Bu hususta sayın Prof.Dr. lsm§ıı Cerrahoğl~ şöyle diyor: "Kanaatımızca burada üzerinde durul­ması ic9b eden diğer bir husus da; hadiste geçen ye­di rakkarnının sami kavimler indinde ifade ettiği ma­nadır. Gerek Kur'an-ı Kerim'de ve gerekse diğer mu­kaddes kitaplarda, kesretten kinaye olarak bir çok adedierin kullanıldığını görmekteyiz. Zaten hadisle­rin ifadesinden de bu husus biraz sezilmektedir. Cib­·ril·üç defa gidip geliyor~dördüncüde yedi harfe mü­saade ediliyor. Acaba bu yedi rakkarnının ifade ettiği şey, yedi sayısı mıdır? Yoksa bir çokluğu n ifadesi mi­dir?" <129al. Prof.Dr. Maurice Bucaille de, Kur'an'da- · ki yedi sayısı-üzerinde şunları söylüyor:" Alemler ta­biri Kur' an' d~ onlarca defa geçer. Gökler ise, sadece

(122) Aynı bahse bakınız. · (123) Taberi,age,l.22; Kurubi,age,l,48.

(124) Bkz: lbn TeymlyyeFetevaXIII,391(Aiyad-1381).

çoğul olarak geçmekle kalmaz, ayrıca· sembolik bir değer belirten 7 rakamıyla da.rıitelendirilir. 7 rakamı, bütün Kur'an'da, muhteli( hususlar için 24 defa kulla­nılır. Bu rakan:ı ekseriya "niüteaddit" anlamına gelir­se de, bu rakamın bu m·anadaki kullanılışının sebebi

· açık olarak bilinmemektedir. Yunanlılarda ve Roma-lı larda. da 7 rakamının, aynı müphem bir çokluk manasını ifade ettiği anlaşılıyor C129bl.

G~rçekten,I<\.Jr'an'da ve hadislerde bu tür sayıla­rın tefsiri yapılırken, bunların gerçek manasıyle bir­likte, çokluktan kinaye olabileceklerine de dikkat çe­kil miştir.

Mesela" li~ ~ıjc;;:.. ~..sit "(Mülk67/3):0ki, birbirine mutabık yedi sema yaratmıştır'' ayeti, gerçek manasında değerlendirildiği _gibi, "çokluk" olarak da yorumlanmıştır-<1301. ~_;; ~~ ;.fi ~ ~! (Tevbe 9/180): Onlar için yetmiş kerre istlğfar et­sen ... " ayetindeki yetmiş, Nesefı (710/1300)'<1331. Meragi <1321 ve Harndi Yazır {vf: 1944) <1331 ın da ara­larında bulunduğu bazı bilginler tarafından "çoklu k" .olarak değerlendirilmiştir. Merhum Harndi Yazır, bu ayeti izah ederken "yedi, yetmiş, yediyüz ismi aded­leri mutlak teksirde şayidir'' <1341 demektedir.

"Ümmeti m 73 tırkaya aynlacaktır" <1351 hadisi de, bazı bilginler tarafından çokluktan kinaye olarak de-ğerlendirilmiştir 11361. · ·

Aynı şekilde: "ümmetimden yetmiş bin kişi sorgu­suz sualsizcennete girecektir'' '1371hadisinin de çok- · luktan kinaye olduğu açiktır ! 1381. Bu konuda daha başka misaller bulmak da mümkündür 11391.

Görüldüğü gibi, bazı ayet ve hadislerde geçeh sa­yılar, çokluktan kinaye olarak kullanılmıştır. ·su ba­kımdan, bizce, konumuzia ilgili hadislerde geçen "es-seb'a = yedi" lafzı da çokluktan kinayedir . .Yu­kardaki açıklamalarımızdan ayrı olarak, bu ·konuda rivayet edilen hadislerden bazıları da, bu görüşümü- · zü destekler mahiyettedi~; Söz ·konusu haçiislerin bazılarında Kur'an'ın üç, dört, b'eş ve on harf üzere indirildiğini bildiren rivayetıe·r vardır: · : . . ·. . .

Semure b. Cundub'ten rivayet edilen bir hadiste: "Kur' an üç harf üzere.indi rilmiştir''1 1401, bÜyrulmuştur.

( 125) Ayrıntılı tenkid için bkz: Ziirkani,l,17 4-179; Subhi Sillh,s.1 06·107. ( 126) Bkz: Suyiıti,age,l,45; Zurkani,age,l,17 4-179; Subhi Sallh,age,s.1 06-107. (127) Bkz: Kasımi,age,l,287. (128) Bkz: Kasımi,age,l,287. (129) Bkz: lbn Menzür,Usanu'l-Arab,V111,146·147. ( 129a) Bkz: Cerrahoğlu, Telsir Usıi/ıi.s.99(Ankara·1979,2.baskı). (129b) Bkz: Bucaille,Kitab-t Mukaddes, Kur"in ve Bilim,(Trc: Doç.Dr.Suat Yılciırım),s.208-209(lzmir-1981). (130) Bkz: tfamdl Yaıır,Hak Dini Kuran Oili,VII,5161 (Istanbul-ts.). (131) Bkz: Nesefi Abdulah b.ahıned,Medariku'/·Tenzfl,II,138(Mısır-ts.) . · (132) Bkz: Meragi Ahmed Mustafa, Tefsiru'l-Meragi,X.655(Beyrut-1974. (133) Bkz: Yazır,age,N,2595. (134) Aynı yer. Ayrıca bkz: lbn Menziir,age,VIII,146·147. (135) Ebu Davud,Siinneı,ı; Ib n Mice,Fiten,17; Tlrmlzi,lman,18. (136) Bkz: Bekir Topaloğlu,Ke/am ilmine Girlş,s.164-165(lst.-1981).

· (137) Buhiri,Bedu"I-Halk,B; Mus!lm,Saliıtu;I-Musafirin,hd:316; Tlrmlzi,Kıyameı,12. (13B)·Bkz: Klrmani Muhammed b. Yiisuf(786/1384), ei·Kavakibu'd-Derarifişerhi SahiJıf'l:BuhArıXXIII,45(Beyruı-1981,2.baskı); Ayni

Bedrudcfin Muhammed b.Ahmed(BBS/1451 ),Umdetu'l-Kari fi Şerhi SahiJıi7·BuhM,XXIII,117(Beyrut-ıs.). (139) Bkz: lbnu'I·Cezeri,age,l,25·26. (140) Ahmed b.Hsnbel,e/-Musneci,V.22; Hilklm,ei-Mustedrek,ll,23; Heysemi,Zevaid,VII,152; ei·Hincfi,Kenz,ll,53.

81

Zehebi, TelhiSinde bu hadisin sahih bir hadis oldu­ğunu söylemiştir 141>. Heysemi de aynı kanaatta-d 142) . - . -

ı r .

Abdullah b. Abbas'tan rivayet edilen bir hadiste ise: "Kur' an dört harf üzere indirilmiştir .. " 143> ifadesi yer almaktadır.

Ebü Hureyre'den nakledilen hadislerden birisin­de: " .. Kur'an beşvech üzere inmiştir .. " :144' denmek­tedir.

Hz. Ali de, rivayet ettiği bir hadiste, Peygamberi­miz'in: "Kur'an on harf üzere ind irilmiştir" buyurdu-ğuiıu nakletmektedil 1145>. •

Değişik sayıları ihtiva eden bu rivayetler bize, Ye· di Harf'ten m.aksadın, yedi'yle sınırlı olmayan birta­kım vecihler olduğu kar:ıaatini vermektedir. Bu riva­yetlerin "uydurma" olduğunu söylemek için de bir sebep yoktur.

. . . ! ·:~,Öyleyse, daha önce naklettiğimiz Yedi Harf ha­

disleriyle birlikte bu hadislerin ve yukardaki açıkla­malarımızı bir arada düşünürsek, Yedi Harf'in, ye­di;:yle sınırlı olmayan; Kur'an'ın bir an önce benimse­niP.. yayılabilmesi için, herkesin kolayına geldiği bir tarz ile okuyabilmesini amaçlayan bir "kolaylık" ve "çÔkluk!' olduğunu anlayabiliriz.

Bu görüşe karşı çıkan alinıler de olmuştur. Mese­la Suyuti ve Subhi Salih bunlar arasındadır. Ancak her 'iki bilginin de tenkidleri ve karşı delilleri, tatmin edic.i görünmüyor. · ·

.. Suyüti bu görüşü reddederken üç hadisi delil 9.östermekle yetiniyor. Bunlardan ibn Abbas 1146> ve U bey~ C147

> hadislerinde "nihayet yedi harfe ulaştı", k~Ydf vardır. Ebu Bekre n adisinde ise: "Bana Cibril ve'iMikail geldiler. Cibril: Kur'an'ı bir harf üzere oku, de.cli. Mikail de: Harfi a·rtır, dedi. Cibril: Kur'an'ı yedi haftüzere_o~u ._Rahmet ay~tlrıi_ş.za!;> aye!iyle,_yEhut . azab ayetini .rahmetle bitirniediğin müddetçe bu harflerin hepsi kafidir, şafidir" :148> buyrulmaktadır. Ancak burada Suyüti, şu ifadeyi de naklediyor: "Mi­kail' e baktım, sustu. Bildim ki sayı . sona ermiş­tir." 1149>. Müellifin naklettiği bu ilave, hadisi nakleden hadis kaynaklarında yoktur. Biz bu fazlalığa, sadece ed·Dani'nin kıraata dair Camfu'I-Beyan isimli ese­rinde rastladık 1150>. Daha önceki bir araştırmamızda da 1s 1 ı ed-Dani'nin Süyuti'nin belli başlı kaynakları arasında bulunduğunu tesbit etmiştik. Muhtemeldir

(141) Bkz: Haklm,age, ve yer. (142) Bkz: Haysemi,age, ve yer. f (143) ei·Hindi,age,II,SS. (144)'Aynı eser, l,607. (145) Aynı eser, 11,16.

Kur'an'ın indlrildlgl Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN

ki Suyuti bu hadisi buradan nakletmiştir. Bu ziyadelik sahih olsa bile, sayının yediyle sınırlandırılmış olduğu­nu kesin olarak göstermemektedir. Belki de olay da­ha fazla uzatılmamak istenmiştir. Olaya şu şekilde de açıklık getirebiliriz: Daha önce ~e ifade ettiğimiz gibi Arapçada çokluktan kinaye olarak kullanılan sa­yılar arasında yedi de vardır. Hadislerde geçen ko- . nuşmalar, sayı yedi'ye gelince son bulmaktadır. De­mek ki ruhsat "çok" hale getirilmiştir. Artık konuşma­yı uzatmanın bir manası yoktur. Bu sebebten ilk çok­luk ifade eden sayıda hadisler son bulmaktadır. De­mek ki bu hadisler, konuyu "çoklu k" olarak değerlen­dirmemize bir engel teşkil etmemektedir.

Subhi Salih ise, konumuzun ilgili bölümü hakkın­da özetle şöyle diyor: Alimierin şu sor~yu sormaları kaçınılmazdı: Sayı şu yedi harfe münhasır mıdır, yoksa bundan maksat, okuyucu için bir kolaylık ve genişlik midir? Burada hasn uzak görenler, tevatür derecesine ulaşan naslardan kaçınmada aşırı git­mekteler. Kaldı ki n asiarın yedi sayısını çokça zikret­meleri, yedi sayısının kastedilmediğini akıl dışı bırak­maktkadır. Özellikle hadis, direkt olarak vahyi ve nu­zülünü konu ediniyorsa. Bu gibi durumlarda Resü­lullah, haberi kapalı olarak anialmaz ve mefhumu ol­mayan bir sayı zikretmez. Sahabe alimleri, ilikalla il­gili olan bir hususta böyle bir şey nakletmemişlerdir. Ama hadisiere aldınş etmeyen ve onları terketmede yahut onları zahirierinden başka manada kullanma­da işi aceleye getirenler şu görüşü ileri sürdüler: Ye­di' den maksat, sayının kendisi değildir. Ondan mak­sat, kolaylık ve genişliktir ... Lakin Suyuti bu görüşü nasslara dayanarak 11521 güçlü bir şekilde reddet­mektedir. O halde burada yedi'den maksat, çokluk değildir. Aksine, alimierin çoğunun anladığı şekliyle hasrifade etmektedir. Bu sel;ıebledirki, bu belli sayı­yı araştırıp bulmaya büyük önem vermişler­dir ... " (1531,

Subhi Salih'in dediğinin aksine, yedi'yi çokluk manasında anlaya'nların, hadisleri umursamazlık ediP. naslardan kcCçındıklan söylenemez. Sadece

- yorumlamaları fa.rklı öimaktadır. ifgiTfhadislerde ye: di'nin çokça zikredilmesi de, yedi'nin hasrifade etti­ğini göstermez. Daha önce de söylediğimiz gibi, sa­yı, ilk çokluk rakamına gelince bırakılmıştır. Üstelik, ilgili rivayetlerde üç, dört, beş ve on sayıları da geç­mektedir. Öte yandan, alimierin çoğu yedi'yi gerçek manasında değerlendirdiği doğrudur. Ancak bu belli bir sayıyı ifade ediyorsa nedir ve niçin bu yedi'nin tesbitinde bunca değişik görüş ortaya çıkmıştır? Bundan başka bu yedi'yi, çokluk ve kolaylık olarak

(146) Bkz: Buhiiri,Fedailu't-Kur'an,s; Musllm,Salatu'I-Müsafirin,hd:272. (147) Bkz: Nesai,lftltah,38. (148) Ahmed b.Hanbel,e/·Musned,V,41; Haysemi,Zev.iid,V11,151. (149) Suyüti,e/·/lk8n),4ô. (150) Bkz: Dan i, C8mlu'I·Beyan,vr:3b. Ay nca bkz: ibnu'I·Cezeri,en·Neşr,t,.26. Bu müellif!n kaynağının da ed·Oani olması muhtemel·

dir. . ·- - ---· .. __ -----------· (151) Abdurrahman Çetii'I;Ebü Amr ed·Oani, Hayatı Essrler/ ve Camlu'/·Beyan,s.187(Nisan-1980)(Basılmamış doktora tezi ) •. (152) Yukarda bunlar kaydedilmemiştir.

(153) Subhi Sallh,Mebahis fiU/ümi'I-Kur'an.s. ıo3-104(Trc:M.Sald Şlmşek,s.84,Konya-ıs.).

82 islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987

Kur'an'ın indirildigi X edi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN

tesbitinde burca değişik görüş ortaya çıkmıştır? Bu n m dan başka bu yedi'yi, çokluk ve kolaylık olarak

_.değerJe.octirir.Ş.e.k. Y.edi.l:lru1.gerçeğine ne gibi bir za­rarı olabilir? Ustelik Peygamberimiz'den ve ashab­tan, Yedi Harfi ?Çıklayıcı kesin bir bilgi de nakledil­memiştir.. Aksine, ilgili rivayetlerdeki olayların mahi­yeti ve konuyla ilgili sözler incelenince, Yedi Harf'in ne olduğunu açık seçik ortaya koymak yerine, bun­larda hep "kolaylık" esasının vurgulandığı görülmek­tedir. Bunun yanında bu mesafe, ilikadi bir mesela de değildir. •

Öyleyse Yedi Harf, müslümanlara Kur'an oku­mada kolaylık ve genişlik sağl.amak için 'verilmiş bir ruhsattır. Bu ruhsatın hangi hususlarda olduğu da, bundan sonraki maddede efe alacağım ız vecihferde zikredilmektedir. Ancak illa yedi'yi bulmak için çır-pınmanın bir faydası da yoktur. -

e) Yedi Harf konusunda el~ alacağım ız s.on görüş de şudur: Yedi Harf'ten maksat, yedi vecihtir. Bu gö­rüşü savunanlar da çoktur. Bunlar arasında:· ibn Ku· teybe (276/889) '1541, Ebu'I·Fadl er-Razi (290/ 902) <155>, Kadiibnu't·Tayyib(40{/1012) '1561, Mek· ki b. Ebi Talib (437/1045) <1571, Ebu Amr ed·Dani (444/1053) <1581, Bedruddin ez·Zerkeşi .(794/ 1392) ~1591, lbnu'I·Cezeri (833/1429). <1601, Abdüla· zim ez·Zurkani !1611 ve Subhi Salih <162> gibi alimler de bulunmaktadır.

Bu görüş sahipleri, kendilerine göre yeç:li vechi tesbite çalışmışfar ancak, belli bir"yedi" üzerindei· i­fak edememişlerdir. Biz burada, yukarda isimf :~ i verdiğimiz her alimin görüşlerini ayrı ayrı vermek e· rine, bunların ortaya koyduğu izah tarzlarını topluca kaydedeceğiz. Belli bir yedi'de ittifak olmadığı için de, haliyle bu "yedi" sayısından fazla vecih ortaya çıkmaktadır.

1. Harekesi değişen, fakat manası ve sOreti (yazı· . _ hşı)değişmeyenvecih:Mesela ~ ':ij ~"'S'- ~c.;- ':ij

(Bakara2/282)&jetininEbUCa'ferl<ıfcelıncla<1ElJ jı::..; ':i j şeklinde okunması. .s~..ı:.. ... ~j (Şuara26/ J3)ayetinin,Ya'kubloraatındal164> J,;ı<j şeklinde okunması.

· , · 2. Hareka ve manaşı deÇıise!l fp~at süreti değiş­meyen vecih: 9\:!S' ;; ~ (;ı .;s (Bakara 2/37) (Manası: Ade m, Rabbinden birtakım kelimeler aldı) ayetinin, lbn Kesirkıraatındai16S) ;; ~ r.•i JG

.:.qS" (Manası: Rabbinden bir takım keli-mefer, Adem'i bürüdü, kuşattı) okunması.

ı.:;U:..i ;; ~ı; ~j §eklinde taleb ve dua sigasıyla okunan (~ebe' 34/ i9)(Manası: Rabbin:ıiz. Yolculuklarımızın mesafesini uzak kıl) ayetinin, lbn Kesit, E bO Amr ve Hişam'ınl166>: .ı!; ~; şeklin-de emir sigasıyla; Ya'kub'un< 1~7> ise .ı;.ı; ~; (ma-nası: Rabbimiz uzaklaştırdı) şeklinde okumaları.

. . .

3. Harfleri ve manası değişen fakat sOreti değiş-meyen vecih: ~;t; _~_,:.i:.: gibi. '

4. Harfleri ve sOreti değişen. fakat manası değiş­. meyen vecih: li 5:-Z ....i;S" r~~ Jı j.Jıj · (Sa­kara 2/259) ayetinin Nafi', ibn Kes ir, Ebu Amr, Eb O Ca'fer ve Ya'kub kıraatlarındal168> 10,;,:.z

şeklinde okunması. .ı.ı;.ıi kelimesinin Kun­bul ve Ruveys rivayetlerindel1·69 .ı.1~ okunması.

5. Mana değişmeksizin ; bir kelimenin başka bir kelimeyle değişmesiyle meydana gelen vecih:

_;,.ö .;ı+JıS- · (Karia 101/5) ayetinin, ibn Mes'Od'öan rivayet edilen1170>k.ıraatta ..;)Gı ..;, f.;.ııS-

şeklinde; ~ \ıı ..:..:ıS- ~~ · -(Yasin 33/2ô) ayetinin de . ijj Şek:inde okun-masıl171>.

6. M ana ve .sureti~ deı:J[şmesiyle meydana gelen vecih: ~ ~~ J! ı_;.;.:..ı; (Cum'a 62/9) ayetini n, Hz. Ömer'den rivayetedilen(172>kıraatta _ .iıı j~ -Jı ı;..;ij şeklinde okuryması. Yirıe Hz. ümer'in · ;;J:; ~ıS- ~!.i · (lbrahim 14/46) ayetini ;; ;k; ;ıS- ~!j . . . şeklinde okuma-sı!173),

7. Bir harfin, kendisine yakın bir "!)ah re ce ibdaliyle meydana gelen vecih: . ~,;:..;:. .cU-j · ·. (Wıkıa 56/27) ayetinin, Hz.Aii'den rivayet edilen<174> bir kıra-atta: ~;:.,;;. ,eii. j şeklinde okunması ~ .;;. ~ j,;:j ( saffat 37 /178) ayeti~in ibn M es' u d ta-rafından <.r-: .); şeklinde oklinması1175>.

(154) Bkz: lbnu'I·Cezeri,age,ı,27·28; Suy0ti,age,ı,46; Zurkiini,age,ı,158-159. (155) Bkz: ilk iki eser ve Zurkiini,age,l,155 ve 169·171. · (156) Bkz: Kurtubi,age,l,45-46; ~uri<Bni,age,l,160. (157) Bkz: Bekki b. Ebi Tiillb,el·tbane an Meani'I·Kıraat,s.36·41 (Mısır-1960). (158) Dani,Camiu7-Beyan,vr:4b-5b. . (159) Zerkeşi,ei-Burh5n,l,334-336. (160) lbnu'I·Cezeri,en·Neşr,l,26. (161 )Zurkani,Menahilu'l·llf8n,l,155-157 ve 169·171. (162) Subhi Salih,MebBhfs fi Ulümi'l·Kur'an,s.1 09·113. (163) Bkz: Piiluvi,Zubdetu 'l-irf4fı,s.39. (164) Aynı eser,s.101. (165) Aynı eser,s.22. (166) Aynı eser.s.113. (167) Aynı eser ve yer. (168) Aynı eser,s.37. Ayrıca bkz: ei·Hindi,age,ll,602. (169) Paluvi,age,s.7. ( 170) Buhiiri,Tefsiru'ı·Kur'an(stıretu'ı·karia), 101. (1?1) Ebü Şame,ei·Murşidu7·Veclz,s.123. (172) Buhiiri,Tefsiru'ı·Kur'an,(süretu'l·cumua).62. (173f'ET·Hindi,age;ll,596: (174) Taberi, Tefsir,XXVII,180.181. (175) ei·Hindi,age,ll,593.

lsıami ~raştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987 . 83

8. Takdimvetehir ile değişen vecih: J;.i~ ~_;:iı i _;C ..:,;ı;..j . (Kaf, 50/ 13) ayetinin, Hz.Ebu

Bekr ve lbn Mes'üd'dan rivayet edilen<176l bir kıraat-ta ~ ~ ,P i).::. h'f) şeklinde okunın.a-sı. .:ıp;j .:ı~ (Tevbe 9/111) ayetinin Hamze, Kisai ve Halefu' l·Aşir kıraatların­dal177l ~foi;j z,~ şeklinde okun­ması .

9. Ziyade ve noksanlıkta meydanagelen vecih: . .).~ıj _:S-.iıı j; ı;j (Leyl 9213) ayetinin, lbn Mes'üd ve Ebu:r-Oerda'dan rivayet edilen<17aı bir kıraatta: j.t ı; olmadan .).~ıj .f.iııj şeklindeokunması; )+o"ıı ~.s;..:~~ ;.;i llij • (Tevbe 9/ 100) ayetinin, ibn Kesir kıraatın-

da<17~l ~ ilavesiyle ~Lf."i• ı.+;.:.: ~ şek-linde okunması.

10. isimlerin ·müfred, tesniye, cemi ve müzekker-liklmüerineslikdeki farklı vecihleri: ~1.:ı:.'! ;.+:.~i (Mü'minun 23/8) ayetinin, ibn Kesir kıraatındaııeoı müfred olarak (.f:1:.'! şeklinde okunması

·'~l:.~ .;..:I; t.:i(Maide s·/67) ayetinin Nati, ibo Amir, Ebü ::)~:,BekrŞu'beve Ya'k&b tarafından (Isı ı .;_'Jl:.1 şeklin­

~:i-de okunması. ·

.:~2 1 1. Lahçelerin telaffuz ihtilafından doğan vecih­ler: Feth-imale ( .;..; ·v.e ..;..+ gibi kelimelerde), terkik-tefhim ( ı~ ve ı~ gi?i kelimeJerde), hemz-teshil ( r.f:;l:~ ve ~ı; gibi yerler-de), nakil ( (:il• .li ve Jıı)J. gibi lafızlarda), sı la { ;..;i<: ve·· ~ gibi yerlerde), işmam ( .. .M . ve : ~ gibi kelimelerde),teşdid ve tah-tif t z,;~ Zı,;k; gibi) vecihlerdir.

Bunlara benzer daha başka vecihler de bulmak, yahut yukarda zikredilen bazı vecihleri birleştirl'l}ek mümkündür. ·it"": . • .

;\so~ olarak bu konu.da şunları söyleyebiliri.z: Yedi f:tt!r.f.'Jı:ın_maksadın,_yedi vecih olduğunu söyleyen­ler, yukarda da görüldüğü-gibi, belli bityeaivecin üzennde ittifakedememişlerdir. Üstelik bunlar, orta­ya attıklan görüşleri izah ederken, illa ''yedi" içinde kalabilmek için kendilerini zorlamışlar ve bundan do­layı da, bir madde içinde birden fazla hususu birlikte zikr~tmek zorunda kalmışlardır. Üstelik, pirisinin bir madde içinde mütalea ettiği ni, bir başkası -aynı şey­ler başka başka maddeler hali nde değerlendirilmiş­tir<'a2ı.

(176) Taberi,age,XXVI, 160; Meklô,el-/b.ine,s.39 (177) Piiluvi,age,s.66·67. (178) Buhiiri,Tefsiru'I·Kur'an,2; Muslim,Satatu'I-Musafirin,hd:28. (179) PaluVi,age,s.66. t (180) Aynı eser.s.96.

Kur'an' ın lndl rlldlğl Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN

Sizce bu görüş, doğruya en yakın olan göruştük. Tek tenkid edilecek husus, "yedi" içinde kalma mec­buriyetinin duyutmuş otmasıdır<183l.

Öyleyse kaydattiğimiz son iki görüşü birleştirerek diyebiliriz ki: Yedi Harf, ''yedi" sayısına bağlı kalmak­sızın, yukarda ifade edilen vecihlerdir.

E) YEDi HARF'LE iLGiLi DiGER MESELELER

Bu konuyu tamamlamadan önce, şimdiye kadar zikrettiklerimizin dışında, Yedi Harf'le ilgili, bazı ta­mamlayıcı bilgiler vermeyi lüzumlu buluyoruz. An­cak, burada verilecek bilgilerde fazla ayrıntıya gir­meyecek, kuwetli bulduğumuz görüşleri kaydet­mekle yetineceğiz.

1. Yedi Harf le ilgili hadislerde de görüleceği üze­re, Yedi Harf, müslümanlara, Kur'an'ı kolayca oku­yup anlan:ıaları için verilmiş bir ruhsattır. Nitekim sözkonusu hadislerde peygamberimizin: "AIIah'ın affını ve mağfiretini dilerim, ümme'tımin buna gücü yetmez" sözü ve yine: "Ey Cibril. Ben üm mi olan bir

· kavrrie gönderildim. Bunların arasında kocamış ka­dınlar, yaşlı erkekler, oğlanlar ve kızlar, hiç kitap oku­mamış olanlar var", şeklindeki sözlerine karşılık,

Cebrail'in: "Ey Muhammed. Şüphesiz ki Kur'anYedi Harf üzere indirilmiştir''l184> demesi, bu gerçeği açık­ça göstermektedir. Bu ruhsatla, Kur'an'ın sür'atle yayılması ve müslümanların, dini kolayca aniayıp benimserneleri hedeflenmiş olsa gerektir.

2. Yedi Harf'le ilgili ruhsat, bazı hadislerden de anlaşıla~ağı üzere, islamiyetin ilk yıllarında değil, Hicretten sonra verilmiş olmalıdır.Ubeyy hadisinde geçen Ben~ Gıfar .gölcüğü, Medine'dedir<185~. Aynı şekilde Hz.Omer'le Hişam arasında geçen olay da bunu teyid etmektrdir. Çünkü Hişam, Mekke'nin fet­hinde (m.630) m~slüman olmuştur<186l. Daha önce

·böyle-binuhsat·olsaydı; Hz:ömer bunu·bilir ve·Hi­şam'ın okuyuşuna·itiraz etmezdi. ei·Kevseri de bu !<onuda: Kur'an~ı Kerim'in büyük bir kısmının; Mek­ke'nin fethedilmesine ve insanların Allah'ın dinine bölük bölük girmeye ba§lamasına kadar, Kureyş lehçesi üzere i nd irildiği bir gerçektir. Çeşitli arap ka­bileleri eılçiler göndermeye başlayınca Allah Teala Peygamberi (lin llsanı .üzere onların kendi dilleri ve lehçeleri ile okumasına izin verdi"1~87J demektedir.

( 181) Aynı eser.s.51. , (182)MeseıaSubhiSiillh'in ilk maddedeki izahı, Mek.ki''nin ilk ikl maddes_ini teşkil ediyor.(Krş:Mebah/s,s.109·e/·ib8ne,s.3S). Aynı şekilde

o.ani''nlri 4. ve 5. maddede zlkreltiklerini ( Qamiu'l·Beyan,vr:4b), Subhi Salih 3. maddede ( Mebahis.s. 1 09·11 O); keza yine Oanrnin 5. ve ~onun cu sırada kaydettiklerini ( Camiu'I·Beyan,vr:4b·5b), Subhi Salih 7. sırada kaydelmekledir.(Bk:z: Meblihis,s.112).

(183) Ancak bunlardan Diini,böylebir yedi sayısına bağlı kalmamış, kendisi tane tane saymamışolmasınarağmen, bu l(ecihleri 19 madde· de toplamıştır. Bununla beraber bunlar. yukarda saydığıryıız veclhlerin tamamını kapsamamaktadır.(Bkz: Gamiu'l·Beyin, vr:4b·5b).

( 184) nrmlzi,Kıraat,u; Ib n Hanbel, ei-Musned,V,400 ve 406; Heysemi,Mecmeuz-Zevaid,VII, 150. (185)Zurkani,age,l,143. ---·- ···· --·---···--·-- • (186) Bkz: lbn.Abdllberr {4ô3/1 071 ),el·fstiab,III,593(Mısır·1328, et· lsa be kenarında). lbnu'I·Esir(630/1232).Usdu'l-Gabe,V,398(Kahi· · -· re-1970).

(187)) M.Zahld ei·Kevseri, Yedi Harf Nedir'if,Trc: ismail Karaçam)Oiyanet Oer.c.XCII,sayı,3(Mayıs·Haziran 1978).~.174.

84 Islami Araştırmalar Sayı: 30cak-1987

Kur'an'ın lndlrildiği Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN

Bu ruhsatın, Peygamberimizzamanında kaldırılıp .!~!9JDiınıwillü9Jluş_ujş~ ih_matııdır. Zerkeşi'ye gö­re(188l çoğunluk, kaldırıldığı kanaatındadır. Buna gö­re, arza-ı ahirede Kureyş lehçesi ta~arrur etmiş ve bu kon'Udaki ruhsat ka.ldırılmıştır. Ancak, bu ruhsatın verildiğini, vahye dayanarak bildiren Peygamberi­miz, bu ruhsatın kaldırıldığına dair bir şey söyleme­miştir. Nitekim sahabeden Ubeyy, Ebu'd-Derdave ibn Mes'ud gibi bazılarının kendi kıraatlarında ısrar etmeleri bunu göstermektE!dir. islam'ın ebedi ve ev­rensefbir din olduğu gerçeği gözönüne alınırsa, bu ruhsatın kaldırılmamış olması akla daha uygun gel­mektedir. öte yandan, bizim 9üşüncemize göre, mütevatir on kıraat'ın, bir harf'ten doğan ihtilaflar ol­ması da mümkün değildir. Ak~ine Yedi Harf'in kap­sadığı vecihlerin -son arzada karar kılan şeklinin ta­mamı olmak üzere- diğer bir bölümünü aaha'ihtiva etse gerektir. Hz.Osman Kur'an'ı istinsah ettirirken, Kureyş lehçesini esas aldırmış, bunun yanında -ha­reke ve nokta konulmadığına göre- alınabilen diğer bazı vecihler de alınmış ve ashabın onayıyla bu nüs­halar resmiyet kazanmıştır.

3. Yedi Harf ruhsatı uyarınca; çeşitli şekillerde okunmasına izin verilen kelimeler, Kur'an'ın az bir kısmını teşkil eder. Kur'an'ın büyük bir bölümünde böyle çeşitli okuyuş vecihleri yoktur(1B91.

4. Kur'an-ı Kerim'in Yedi Harf üzere indirilmiş o·l­ması ve Kur'an'daki böyle yerler, vahye dayanır. ilgili hadislerde Peygamberimiz in: "Cebrail bana' okuttu", "Böyle nazil oldu" şeklindeki sözleri ve ashabın ~: "Onu bana Resaluilah okuttu" şeklindeki ifadel~. bu garçeği gösteren açık delillerdir1901. · .

5. Yedi Harf'ten doğan vecihler, çelişki ve tutar­sızlık olarak değerlendirilemez. Bu bir kolaylık ve rahmettir. Verilen misallerde de görüldüğü gibi bun­lar, manada tezat ve çelişki meydana getirmemek­tedir. Bu konuda ibn Şihab ( 124/741 ): "Yedi Harf'e dair ·malumat bana-ulaŞtı. Bünunıa yalnız bir husus ifade eden çeşitli selikalara izin verildiğine muttali ol­dum. Yoksa helal ve harama dair hiçbir kelime üze­rinde ihtilaf yoktur''l1911, demiştir.

6. Yedi Harf!in (vecihlerin) tamamını muhafaza etmek, müslümanlara vacib değildir. Müslümanlar, Kur'an'ın muhafazası ve tilavetiyle emrolunmuşlar ancak, Yedi Harf'ten bildiklerini ve dilediklerini oku­mada muhayyer bırakılmışlardır192l.

7. Hz, Osman'ın istinsah ettirdiği mushaflarda Ye· di Harf'in tamamının bulunup bulunm~dığı ihtilaflı-

(188) Zerkeşi,e/-Burfıan,l,213.

dır. Taberi ve diğer bir kısım bilginler, Hz.Osman'ın Mushaf'ı bir Harf üzere istinsa"h ettirdiğini, diğer altı harfin bulunmadığını; dolayısıyle bugün müslüman­ların kıraatının bir harf üzere olduğunu söylüyor­lar<193l. Bu görüşü benimsersek, mevcut millevatir on kıraatın, bir harften doğduğunu söylememiz ge­rekecektir. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bizce bu mümkün değildir. Çünkü kıraat farklılıklannın esas sebebi, Yedi Harf'tir.

Bu konuda başka bir görüş daha vardır ki bu da, mushaflarda Yedi Harf'in tamamının mevcut olduğu şeklindedir. Bu görüşü savunanlar arasında Kadi Ebu Bekr Bakıllanı(403/1 012)'1941 gibi bazı bilginle­ri n, fukaha ve kurranın bulunduğu bildirilmekte­dir<ıgsı. Kanaatimizce bu da isabetli bir görüş değil­dir. Çünkü Yedi Harf'le ilgili bütün vecihleri, istinsah edifen nl:ishalara dağıtarak. da olsa, mushaflarda göstermek mümkün değildir. Kaldı ki, Yedi Harfe misaller kısmında da görüldüğü gibi, bazı vecihleri, bugünkü kıraatlarda ve mushaflarda bulmak müm­kün değildir.

Öyleyse bu konuda şunları söyleyebiliriz: Hz. Os­man, Kur'an-ı Kerim'i, Kureyş lisanını esas alarak is­tinsah ettirmiştir. Ancak, hareke ve nokta konu-lma­dan yazılan bu mushaflara, diğer vecihlerden bi( bö­lümünü de almak mümkün olmuştur. ( alınamayanlar ise, bazı sahabeler tarafından okunup, okutulmuş­tur.) işte kıraatların çeşitli oluşunun en önemli sebebi budur. Bu duruma göre, Danfnin de dediği gibi, bir kimse, kıraat imamlarından birisiniri kıraatıyle Kur'an okuyunca, bu Yedi Harf'in tamamını değil, bir kısmı­nı o~umuş olu~196l.

Bu konuya bağlı olarak, Yedi imam'a nisbet edi­len Yedi Kıraat'ın Yedi Harf'ten birisi mi, yoksa tama­mı mı olduğu meselesi söz konusu olmuştur. Yedi Kı­raat'ın, bir Harf'i veya Yedi Harf'in tamaminı kapsa­dığın ı söyleyenler olmuşsa da, Mekkib.EbiTalib gi­bi bazı bilginler bunların, Yedi Harf'ten bir cüz (bir parça) olduğun~ söylemişle~dir197l. Ebü ~mel198>, ibn Teymiyyel199l ve lbnu'I·Cezeri(200) de aynı ka­naattadır ki, makul olan da budur<201l. Buna ilave ola­rak mütevatir on kıraatın da (kıraat-ı aşere) Yedi Harf'ten bir cüz olduğunu söyleyebiliriz. ..

8. Yedi ·Harf'in Tefsir ve islam Hukukunda doğur­duğu sonuçları da şöylece özetlemek mümkündür:

a) Birtakım hükü~rin vuzuha kavuşmasını sağ­lamıştır. Mesela; Maide 5/89. ayetinde, bozulan ye­minin ketfareti olarak on düş~ünü yedirmek, yahut

(189) Karaçam,Kur'an·l Kerim'in Nüzütü,s.6. (190) Geniş bilgi için bkz: Ebü Şa11Je,age,s.134-135; Karaçam,age,s.59·61. (191) Muslim,Saliıtu'I·Musafirin,hd:272; Eb O Davud,Viır,22. (192) Bkz: Taberi,age,ı,25; Dani,Camiu'l·Beyan,Sb; Ebü Şame,s.140. (193) Bkz: Taberi,age,l,28. (194) Bkz: lbn Teymlyye,Feleva,XIII,396. (195) Bkz: Karaçam,age,s.129. (196) Dani,age, vr:6b. {197) Metdô,age,s.2. -- · (198) Ebu Şiime,age,s.141 . (199)lbn Teymlyye,age,XIII,401. (200) lbnu'ı·Cezeri,age,l,31. (201) Geniş bilgi için bkz: EbO Şlıme,age,s.138·142; Karaçam,aııe,s.129--140 ve 203-206 ve 304-305.

Islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987 85

giydirmek, ya da köle aza dı istenmektedir. Ayetteki 9.i ;._;.: ji ifadesi. bir başka kıraatta

~j: 9.i ;._,;.: j ,şeklindedir: Bu ziyade saye­sinde, azad edilecek kölenin müslüman OIIJlaSI ge­rektiği anlaşılmaktadır<202>. Yi n e aynı ayette yer alan ·

·~ .ID ·~ • • ~i : .: emri ibn _r.. • r ~ ~ r- <r> • Mes'üd kıraabnda ~ı;..s .rı."i ~ şeklinde olduğundan, bu üç günlük orucun birbiri ar­kasına tutulması gerektiği anlaşılmaktadıdr<203>.

b) Aynı konudaki muhtelif hükümlere işaret eder. Meselci; abdestle ilgili Maide 5/6. ayetinde ki ~ Jı ;ki;. ;ij "topu k kemiklerine kadar ayak)arınızı yıkayın .•• " emri, birçok kıraatta<204J ~jıj şeklindedir. Bundan ayaklann meshedi!eceği hük­mü çıkar. Bununla beraber mananı n: Mest giyeR bir kimsenin mesh~tmesi, me st giymeyeninde yık<!ma­sı şeklinde anlaşılması gerektiğine dair bir hadisin me~cut olduğu söy!enmektedir<205>.

Aynı şeJ<ilde N isa 4143. ayetinde ·. ;\:.jı pji ifadesi, bazılqraatlarda<2061 ;\:.jı p jl

. şeklindedir. Buna göre bu kelime, hanefi!erce cima, ~'('şcifiilerce sadece "dokunma" şeklinde anlaşılmış­,.:;}ır(207). Tabii bu duruma göre de gusletme veya ab­. ~:;'~est alma şeklinde iki hüküm çıkmaktadır .. "t..·~ ;..

~~~:;. c) Bazı müpheni manalarvuzCıha kavuşmaktadır. ··Mesela Kana 101/5 ır)!;jı ~ ayeti, bir !<'•raatte ıf );iı ~~ şeklinde okunmuştur ki, bununla ~i kelimesinin yün manasına geldiği açıklanmış olmak­tadır<2081.

. d) zahiri mananın zıddını gerektiren bir hükmü açıklamaktadır:Mese.laCumaı62/9 · Jıı t.Sj~ Jı ;;:.li

ayetiride: "AI!ah'ı zikre koŞun" buyrulmakta-dır. Bu ayet başka bir kı,raatta Jıı .f~ Jı ıp..: li şeklindedir .. Böylece ilk bakışta, cuma ·namazı na ko­şarak gitmenin lüzümu akla gelmekte ise de, bu kıra­atta, koşma gereğinin olmadığı<209l anlaşılmış ol­maktadı~2ıoı.

'•'·

IV-SONUÇ

"Kui"'an-ı Kerim'in indirildiği Yedi Harf' üze­rinde yaptığımız araştırmamızda vardığımız so-. nuçlan.maddeler halindeşöylece tesbit edebili- · riz:

.,

(202j lbnu'I-Cezeri,age,l,29; Zurlc ilni,age,l,147.

Kur'an'ın lndlrl!dlğl Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETIN

1. Yedi Harf'le ilgili hadislerin büyük bir bölü­mü sahihtir. Kur'an'ın Yedi H ari üzereindirilme­si tevatüren sabit olmuştur.

2. Yedi Harf, Kur'an'ın tamamına değil, bazı yerlerine mahsustur. Yedi Harf, Kur'an'da da­ğınık idi. Bu bakımdan Her kelime Yedi Harf üzere indirilmiştir, .denilemez.

3! Kur'an'ın Yedi Harf üzere indirifmiş olması "kolaylık'' içindir, rahmettir.

4. Bu ruhsat, islam'ın yayılmaya başlamasıy­la, Hicretten sonra verilmiştir. Bu ruhsatın, daha son.ra kaldırıldığına dair kesin bir delil bulunma­maktadır.

5. Yedi Harf'in muhafazası, müslümanlar üzerine vacib değildir. Müslümanlar, Kur'an-ı Kerim'i muhafaza etmekle mükelleftirler .

6. Yedi Harf, Kur'an'ın kıraatında çeşitlilik ifade eder, ihtilat ve tenakuz değil.

7. Elimizdeki mushaflar ve meşhur on kıraat ( kıraat-ı aşere ), Yedi Harf'in tamamını ihtiva et­memektedir.

8. Hz.Osman zamanında yapılan Kur'an'ın istinsahında, KureyŞ lisanı esas alınmıştır. An­cak, yazının özelliği gereği, diğer vecihlerden bir bölümünü de içine aldığı açıktır.

9. Yedi Kıraat. (kıraat-ı seb'a), Yedi Harf de­mek değildir.

1

1 O. "el-ahrufu's-seb'a = yedi harf' terkibi n­-· · --deki "-yedi" den maksat, bilinen yedi sayiSiCıegil,

kesrettir, çokluktur. Bunlar da, sayıyla sınırlı ol­m?yan birtakım vecihlerdir.

11. Kur'an-ı Kerim'in Yedi Harf üzere inme­sine bağlı olarak, kıraatların çeŞitli oluşu; bazı hükümlerde ve bazı ayetterin yorumlanmasın­da, çelişki olmayan çeşitli anlayışları doğur­muştur.

(203) Yazır;Kur'an Dili,ıtı,1802·1803.. . . (204) lbn Kesir, ebU Amr, Ebü Bela Şu'be, Hamza, Ebü Ca'fer,Hşıetu•ı-A.şlrkıraallarında: (Bkz: Paluvi,age,s.50t. (205) Bkz: lbnü'I.Cezeri, age,l,29; Zurkani,age,ı,148. · (206) Hamza, Kisaive Halefu'I·Aşir kıraaUarı.(Paluvi,age,s.47). (207) Karaçam,age,s.11 H 12. (208) lıınu ·ı-Cezeri,age,l,29; Zurkfuıi,age,ı, 148.

. ~-· ·-- .. -- --~- ~·--·--.. -- . (209) Çünkü (j4. kelimesinin delfılelinde koşma yoktur. (21 OJ Bu konu hakkında bkz: ibnu'I·Cezeri, age,l·28-29; Zurkani,age,ı, 146-149; Karaçam,age,s. 1 07-112.

86 islami Araştırmalar Sayı: 3 Ocak-1987

Kur'an'ın indirildiği Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN

... ·KAYNAKLAR

Ahmed b. Hanbel (241/855), ei-Musned, Bey-rut-ts (1-VI). ·

Askalani, Şihabuddin ibn Hacer, Ahmed b. Ali (852/1448), Fethu'l Bari Şerh u Sahihi'l-Buh§rl, Bey­rut-ts(f-x111 ). -----· ei-Metalibu'I-Atiye bi Zevfıidi'l­

Mesanidi's-Semaniyye (Tah: Habiburrahman el· A'zami), Kuveyt-1973 (I·IV). -----· Tehzibu't-Tehzib, Beyrut-1325

(ofset) (1-xu). . Ayni, Bedruddin Mahmud b. Ahmed (855/

1451 ), Umdetu'I-Kiıri'li Şerhi Sahihi'l-Buhiırl, Bey-rut -ts( ı-xxııı). ..

Bucaille, Prof.Dr.Maurice, Kitab-t Mukaddes, Kur'an ve Bilim, (Tre: Doç.Dr.Suat Yıldırım), izmir-1981.

Buhari, Ebu Abdiilah Muhammed b. lsmail (256/870), ei-Camiu's-Sahih, ist.!1979 (1-Vflf).

Cerrahoğlu, Prof.Dr.ismail, Tefsir Usü/ü, Anka-ra-1979, 2.baskı. . ·

Çetin, Dr.Abdurrahman, EbüAmred-Danl, Ha­yatt-Eserleri ve Cainiu'I-J3fJYiın. Nisan-1980 (Basıf-· mamış doktora tezi) (U.U.IIahiyat Fk. )

-...,-----• Kur'an ilimleri ve Kur'an-t Kerim Tarihi, ist.-1982. A Davud.oğlu, Ahmed, Sahih-i Muslim TercemE/jll

ve- Şerhi, lst.-1973-1980(ı-xı). · · Dani, Ebu Amr Osman b. Said (444/1053), Ciı­miu'I-Beyiın fi'I~Ktriıati's-Seb: ist.Nuruosmaniye ktp., nu: 62/1.

Ebu Davud, Suleyman b. Eş'as (275/888), es­Sunen, (Tah: Ahmed Sa'd Ali), Mısır-1952(1-11).

Eb o Şame, Abdurrahman b. ls mail ei·Makdisi {655/1267), .. ei·Mürşldü'I·Veciz,· {Tah: Dr.Tayyar Aftıkulaç), Beyrut-1975. · . Ertuğrul, !smail Fenni (1946), Hakikat Nurfsn, lst.-1949.

FirCızabadi, Muhammed b. Ya'kub (816/1412), ei-Kiımüsu'I-Muhit, (Tre: Asım Efendl(1819), ist. 1304-1305(1-IV).

Hakim, Ebu Abdiilah en·NisabCıri(405/1.014) , ei-Mustedrek afe.'s-Sahihayn), Beyrut-ts.(HV).

Hazin, All b. Muhammed (7 41/1340), Lu_biıbu't­Te'vi! fi Meann-Tenzi!, Beyrut-ts.(I-IV).

Heyse.mi, AU b. Ebubekir (807/1404), Mec­meu'z·Zeviıid ve Menbeu'I-Fevaid, Beyrut-1967, 2.baskı(ı-x).

Hlndi, All el Muttaki b. Husarrilddin (1975/1 567), Kenzu'I-Ummal fi Suneni'I-AkvaJi ve'I-Ef'iıl, (Neşr: Bekri Hayyan Safvet es·Sika), Beyrut-1979 (ı-xvı).

l_bnu Abdllberr, Yusuf b. Abdiilah (46311071), el·lstiab fi Ma'rifeti'l-Ashab, (et-isabe kenanndb;. Mısır- 1 328(ı-ıv).

lbnu'I·Arabi, Ebubekr Muhammed b. Abdll· lah(543/~ 1'W), Ahkam.u.?·Kur'iın, (Tah: All Muham· med ei-Becavi) Mısır-1974(1-JV).

islami Araşt;rmaıar Sayı: 3 Ocak-1987 •

lbnu'I-Cezeri, Muhammed b. Muhammed (833/ 1429), en-Neşr fi'l-Klraati'I-Aşr, (Tah: Ali Muham· med e'd-Debba), Mısır-ts, (1-11).

lbnu'I·Esir, Ebu'I-Hasen Ali b. Muhammed ei­Cezeri (630/1232), Usdu'I·Gabe fi Ma'rifeti's­Sahiıbe, Kahire-1970, 1-VII).

ibn Kesir, Ebu'I·Feda' lsmall (774'/1373), Fe­dailu'I-Kur'iın, (Zeylu Tefsir ibn Kesir), Mısı~-ts. (Tre: Mehmed Sofuoğlu, Kur'an~n FazileUeri, lst.-1978). . . . . . . .

· ibn Manzur, Muhammed b. Mukerrem {711/ 1311 ), Lisiınu'I-Arab, Beyrut-ts. (ı-xıv).

ibn Teymlyye, Ahmed b. Abdilhafim (728/ 1328), MecmOu Feteviıyi Şeyhu'l-islam Ahmed b. Teymiyye, (Tah: Abdurrahman b. Muhammed Ası­mi), Riyfıd-1381 !ı-xxXvıı).

Karas:am, Dr. ısmail, Kur'an-1 Kerim'in Nüzülü ve KlraatJ, lst.-1974. · · , Kasimi, Muhammed Cemaluddin, (1332/

1914), MehBsinu't-Te'viJ, (Tefsiru'I-Kfı.simi), (Tah: Muhammed Fuad Abdulbaki), Daru l~yai'I -Kutu-bi'f-Arabiyy~; 1957 (ı-xvıı). ·

Kevseri, Mzahid, YediHarf Nedir?, (Tre: ismail Karaçam), Diyanet Dergisi, c.xvu,s :3 (Mayıs-Hazi-ran 1978). . . .

Kirmani, Muhammed b: Yusuf (78611384), ei­Keviıkibu'd-Derari fi Şerhi Sahihi'l-Buhiıri, Beyrut-1981, 2.baskı (ı-xxv). . · , . .

Kurtubi, Muhammed b. Ahmed (671/1 272)·, ei­Cainiu li Ahkiımi'l-Kur'an, Mısır-1966, 3.baskı (ı-xx).

-Malik b. Enes(179m5),· ei-Muvatta: (Tah: Mu·. hammed Fuad Abdulbaki), ys.ts.

Mekkib. Ebu Talibei·Kaysi ( 437/1 045) el-ibane -an Meani'l-Ktraiıt, Mısır-1960. · Meraği, Ahmed b. Mustafa, Tefsiru'I-Meraği, Bey-rut-W74, 3.baskı(I-X). ·

Miras, Prof.Kamil, Tecrid-iSarih Tercemesi, An-kara-1977, 3.baskı (ı-xıı+ı). ·

Muslim, Ebu'I·Huseyn Muslim b. Haccac (261/ 874), 'et-Camiu's-Sahih (Tah: Muhammed Fuad Abdulbatci), Dfıru ihyfıi'!·Kurtubi'I-Arabiyye. 1955(1-

. V). : Nesai, EbO Abdirrahman b. Şuayb, (303/915),

es-Sunen, Mısır-1964 (1-Vlll). Nesefi, Abdullah b. Ahmed (71 0/1300), Med8ri­

ku't-Tenzil ve Hakaiku't-Te'vi!, Mısır-ts. (H V). Paluvi, Abdulfettah ( 1252/1836) Zubdut'ul-ittan

fi Vucühi'l-Kur'an, ist.-ts. Rafii, Mustafa Sfıdık {1356/1937), i 'cazu'I­

Kur'an ve'I-Be/ağati'n-Nebeviyye, Beyrut-1973, 9.baskı. . ·

Subhi es·Sfıllh, Dr.Mebiıhis fi Ulürrii'l-Kur'an, Beyrut-1979, ll.baskı. {Tre: M.Sald Şimşek, Kur'an itim/eri, Konya-ts.).

SuyCıti, CelaludCiin Abdurrahman (911/1505), el-itkan fi Ulümi'l-Kur'an, Beyrut-1973(1-11).

87

Kur'an'ın lndlrlldlğ i Yedi Harf/Dr.Abdurrahman ÇETiN

-Şahin,Dr.Abdussabur, Tarihu'I-Kuran, Kahire- Yazır, El malılı Ham di ( 1944 ), Hak Dini Kur'an Di­

li, ys.ts. (ı -ıx ). 1966. Ta beri, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir (31 O/

922), Camiu'I-Beyan an Te'vili Ayi'I-Kuran, Mısır-1968, 3.baskı (ı-xxx).

Zehebi, Ebu Abdiilah Şemsuddin (748/1347), (et-Telhis (ei-Mustedrek içindeJ., Beyrut-ts.(I-IV).

Zehebi, Dr.Muhammed Huseyn, et-Tefsir ve'l­

Mufessirün, Mısır-1976, 2.baskı (1-11). Taşköprizade, Ahmed b. Mustafa (968/1561), Miftatıu's-Seade ve Mlsbahu's-Siyade fi Mevduati'I­Uium, (Tah: Kamil Bekr-Abdulvehhab Ebu'n­Nür), Kahire-1968 (1-111):

Tirmizi, Muhammed b. lsa b. Sevre (297/909), ei-Camiu's-Sahih(Sunen), (Tah: ib-rahim Utve), ei-

Zerkeşi, Bedruddin Muhammed b. Abdiilah (794/1392), el-Burhan fi Ulumi'I-Kur'an, (Tah: Mu­hammed Ebu'l-Fadllbrahlm), Mısır-1972, 2. baskı (1-11).

Mektebetu'l-lsıamiyye , ts.(I-V). . . Zurkani, Muhammed Abdulazim, Menahilu'l­irfan fi U/umi'l-Kur'an, Mısır-ts. (l-ll). Topaloğlu, Dr.Bekir, Kelam. llmine Giriş, lst.-

1981 . .

..... , •\ -

·~~~ . .

ıtıılç~me Sok. Üretmen Han. No:405

511 48 63 Cağaloğlu - istıınbul

88

·1 : MODERN DÖNYANlN BUNALlMI RENE GUENON

Modern dünya, geleneksel kültUrterin hemen hepsinin üzerinde birleştikleri, göğe, yani ilahi olana_ve onun beşeriyet düzeyindeki belirleyiciliğine isyanla başlamış, Batı uy­garlığı bu isyankar ruhla bütünleşerek gerek doğaya, gerekse insanlara "sömürülecek" bir nesne gözüyle bakmış, sonuçta günümüzde yaşayan çok boyutlu bunalımı doğur­muştur. Rene Guenon (Abdülvahid Yahya) bu eserinde rönesansla başlayan bu sap· ma nın köklerine eğiliyor, güçlü muhakemesi ve bakış açısı ile herkesin uzla.şma çareleri aradığı Batı uygarlığını tam da "modern" olduğu için eleştiriyor. - .

ı TÖRKİYE'DE İSLAMCIL/K DÖŞÖNCESİ İSMAİL KARA ı Bu esere Türkiye'deki islamcıl ık anlayışının geçmişi, devralınan mirasın tespiti, izle­niten çizginin ve gelinen noktanın açıklığa :kavuşturulması Için hazırlanan sahasında

· tek araştırmadı r. Eser, islamcılık düşünceSinde etkili olmuş onaltı yazarın temel dü­şUncelerfni veren metinlerde n hazirtanmıştır. Metinler yazarlarıri ll. Meşrutiyet"'ten iti· baren tartışılmaya başlanan ve hala da tartışılmakta olan medeniyet, hürriyet, şura, din-devlet, hilafet, milliyetçilik, islam danyasının gerileyiş sebeb leri, tasawuf, vahdet-i vücut, ictihat, taklid gibi meseleleri konu alan yazılardan oluşmaktadır. Büyük boy iki cil d halinde·hazırlanan eserin .l . cildinde şu yazarlar bulunmaktadır: Şehbenderza· de Ahmet Hilmi, ŞeyhUlislam Musa Kazım. Said Halim Paşa, Seyyid Bey, Iskitipi i Meh­met Atıf, Ahmed Naim, M.Akif Ersoy, Elmalılı Harndi Yazır.

YAKINDA · · SURAT ASMAK HAKKIMIZ/İSMET ÖZEL

FIKHU'S-SrYRE/MUHAMMED GAZALt · İSTixAMET VE SAPMA ARASINDA İSLfu.4İ HAREKET/MUSTAFA TAHHAN

ÇlKTI MÜSLÜMAN ŞABSİYETİ/ M.ALİ HAŞİMİ (3.BASKI)

islami Araşıırmal ar Sayı : 30cak-1987