İstikrar mı, İstikrarsızlık mı? Türkiye'de Üçüz Açık Analizi

1

İSTİKRAR MI, İSTİKRARSIZLIK MI?

TÜRKİYE DE ÜÇÜZ AÇIK ANALİZİ

Doç.Dr. Zeynep KARAÇOR*

Yrd.Doç.Dr. Volkan ALPTEKİN**

Arş.Gör. Tuba AKAR***

Öğr.Gör. Gökhan AKAR****

ÖZET

Bu çalışma, ekonominin genel dengesini oluşturan bütçe dengesi, yatırım tasarruf dengesi,

cari işlemler dengesinin birbiri ile etkileşimi olarak adlandırılan üçüz açık olgusunu Türkiye

açısından incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada 1980-2010 dönemlerini kapsayan veriler

yardımıyla Türkiye ekonomisinde üçüz açık olgusu Vektör Otoregresif Model (VAR: Vector

Autoregressive Model) analizi ve Granger Nedensellik Testi ile analiz edilmiştir. VAR

sonuçlarına göre cari açık artış en çok KKBG(Kamu Kesimi Borçlanma Gereği) üzerinde

hissedilmiştir. Bu iki değişken bileteral biçimde (iki yönlü) birbirini etkilemektedir.

Dolayısıyla kamu açıkları cari açığı, cari açıklar kamu açığını artırmakta, iki yönlü bir ilişki

görülmektedir. Söz konusu değişkenler arasında tutarlı kısa dönemli bir Granger nedenselliğin

varlığından bahsetmek mümkün olmamaktadır.

Anahtar Kelimeler: İç ve dış denge, Üçüz açık, Türkiye ekonomisi

Jel Kodları: F40, F41, F14

ABSTRACT

STABILITY OR INSTABILTY? TRIPLET DEFICIT ANALYSIS IN TURKEY

This paper aims to review the phenomenon of triplet deficit which is called interaction of

budget balance that make up the overall balance of the economy ,investment savings balance

and current accounts balance in terms of Turkey . In this paper, triplet deficit state in Turkish

* Selçuk Üniversitesi, İ.İ.B.F. İktisat Bölümü, e-mail: [email protected]

** Selçuk Üniversitesi, İ.İ.B.F. İktisat Bölümü, e-mail: [email protected]

*** Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, İ.İ.B.F. İktisat Bölümü, e-mail: [email protected]

**** Selçuk Üniversitesi, Hadim Meslek Yüksek Okulu, Dış Ticaret Bölümü, e-mail: [email protected]

2

economy has been analyzed with Vector Autoregressive Model and Granger Causality test

using data covering the period of 1980-2010. According to VAR results, current accounts

increase is perceived on public sector borrowing requirement. These two variables influence

each other bilaterally. Therefore, current accounts increases public deficit on the other hand

public deficit increases current accounts. It is not possible to mention about the existence of a

short-term Granger causality between variables at issue.

Key Words: Internal and External Deficit, Triplet Deficit, Turkey Economy

Jel Kodları: F40, F41, F14

1. GİRİŞ

Son yıllarda yaşanan durgunluk ve krizler, dış dengede görülen bir açığın iç dengenin

sağlanması ve sürdürülmesi üzerindeki etkisini daha da önemli hale getirmiştir. ABD

ekonomisinde 1990‟lardan sonra ülkeye giren uluslararası sermayenin artması nedeniyle,

bütçe açıklarının kapanmaya başlamasına rağmen cari işlemler açığının büyümeye devam

etmesi yurtiçi tasarruf yatırım dengesinde de bir artış meydana getirmiştir. Bu ise ikiz açık

hipotezinde pasif konumunda olan tasarruf yatırım dengesinin önemi ortaya çıkarmış ve üçüz

açık olgusu gelişmiştir. Üçüz açık olgusu ekonominin genel dengesini oluşturan bütçe

dengesi, tasarruf-yatırım dengesi ve cari işlemler dengesinin birbirleriyle olan etkileşimini

ortaya koyması açısından son derece önemlidir. Çünkü ekonomi politikasının temel amacı iç

ve dış dengenin birlikte sağlanmasıdır. Bu dengenin bozulması ise ekonomide makro

ekonomik değişkenler üzerinde çeşitli etkiler yaratmaktadır. Bir ekonomide yaşanan cari açık

sorunu işsizlik, fiyat istikrarı ve büyüme gibi makro ekonomik büyüklükler üzerinde sorunlar

ortaya çıkarmaktadır. Bütçe açıkları ile cari açık arasındaki ilişki birçok amprik çalışmaya

konu olmaktadır. Ancak yatırım tasarruf dengesizliğinin analize katılarak incelendiği az

sayıda çalışma mevcuttur. Bu çalışma ikiz açıklar olarak adlandırılan analize yatırım tasarruf

dengesizliğini de ekleyerek Türkiye‟de üçüz açık olgusunu incelemesi açısından önem

taşımaktadır. Çalışmanın amacı 1980-2010 dönemlerini kapsayan veriler yardımıyla Türkiye

ekonomisinde üçüz açık olgusunu incelemektir. Bu çerçevede çalışmada ilk olarak teorik

açıdan iç ve dış denge ele alınacaktır. İkinci olarak ise bu konuda yer alan çalışmalara yer

verilerek literatür özeti yapılacaktır. Daha sonra ise Türkiye‟de bahsi geçen dönemler

itibariyle derlenen veriler yorumlanacak ve uygulanacak VAR analizi ve Granger Nedensellik

Testi ile iç ve dış denge arasındaki ilişki analiz edilecektir. En son olarak analiz sonucundan

3

elde edilen bulgulara göre Türkiye ekonomisi açısından bir değerlendirme yapılacak ve

ekonomi politikaları için önerilere yer verilecektir.

2. TEORİK ÇERÇEVE

Devletin ve dış ticaretin bulunduğu bir ekonomide toplam talep ile üretilen ve satılan hasıla

arasındaki ilişkiyi I.I‟deki gibi tanımlamak mümkündür ( Yıldırım vd., 2010: 101)

Y ≡ C+I+G+NX (I.I)

I.I‟de Y hasılanın değerini, C tüketim harcamalarını, Y yatırım harcamalarını, G kamu

kesiminin mal ve hizmet alımlarını, NX ise ihracat ve ithalat farkını yani net ihracatı

göstermektedir. Bu denklemde halen fiili yatırımlar söz konusudur.

Hasıla ile harcanabilir gelir arasındaki ilişki ise I.II‟de görülmektedir.

YD≡ Y+TR- TA (I.II)

I.II‟de YD harcanabilir geliri, TA devletin aldığı sigorta primleri dahil tüm vergileri, TR ise

devletin özel sektöre transfer ödemelerini göstermektedir.Harcanabilir gelir (YD), milli

gelirden vergilerin çıkarılması ve transferin eklenmesi ile bulunan değerdir.

Harcanabilir gelir tüketim ve tasarruf için kullanılır:

YD≡ C+S (I.III)

Son iki özdeşliği (I.II) ve (I.III) bir arada ele alırsak:

C+S≡ YD≡ Y+TR-TA veya

C= YD-S= Y+TR-TA-S (I.IV)

I.IV.‟de tüketim için bulunan formül, geliri harcamalara eşitleyen özdeşlikte yerine koyulursa

Y≡ C+I+G+NX

Y≡ (Y+TR-TA-S)+ I+G+NX

S-I≡ (G+TR-TA)+ NX (I.V)

I.V. özdeşlik tasarruf, yatırım, bütçe ve dış ticaret değişkenlerinin ilişkisi açısından önemli bir

konumdadır. Burada (G+TR-TA) devletin gelirlerini aşan harcamalarını ölçen kamu bütçesi

4

açığıdır. Bu özdeşliğin yanında yer alan ikinci cep terim ise net ihracattır. I.V. „de yer alan

özdeşlik özel kesim hesapları ile (S-I) kamu kesimi hesapları (G+TR-TA) ve dış kesim

arasında önemli bir ilişkiyi ortaya koymaktadır. Özel sektörün tasarruf fazlası (yatırımları

aşan tasarruflar), kamu bütçesi açığıyla net ihracatın toplamına eşittir. Buna göre örnek

vermek gerekirse özel kesim tasarruf ve yatırımları eşitse, bütçe açığı aynı tutarda bir dış açık

ile kapanacaktır. Genel denge denkleminin sol tarafında yer alan özel kesim tasarruf-yatırım

dengesi ile bütçe dengesi ikisi birden açık veriyor ve cari işlemler dengesi de açık veriyor ise

ekonomide üçüz açıklar söz konusudur. Üçüz açık olgusu ekonominin genel dengesini

oluşturan üç ayrı dengenin birbiriyle yakın ilişki içerisinde olmasını ifade etmektedir.

Ekonomide bütçe denkliği, açığı veya fazlası ile birlikte tasarruf-yatırım denkliği, açığı veya

fazlası olduğunda; aynı zamanda cari işlemler denkliği, açığı veya fazlası olabilir. Yani bu üç

olgu eş zamanlı olarak ortaya çıkabilir (Dücan, 2008: 63)

3. LİTERATÜR TARAMASI

İktisatçıların bir bölümü cari açığın, kamu gelir gider dengesinin açık vermesinden

kaynaklandığı ve cari açığın da dönüp kamu gelir gider açığını beslediği görüşündedir. Bu

neden sonuç ilişkisine ikiz açık hipotezi adı verilmektedir. İkiz açık kısaca iç ekonomik

dengeyi oluşturan dengelerden özel kesimin tasarruf yatırım dengesi (S I) ya da kamu kesimi

gelir gider dengesi (T G) tek başına açık veriyorken buna dış ekonomik denge yani cari denge

(X M) açık vererek eşlik etmesidir. Eğer iç ekonomik dengelerin ikisi de açık veriyor ve cari

denge de bunlar kadar açık veriyorsa o zaman üçüz açık söz konusu demektir (Eğilmez,

2006).

Yazın taramasına bakıldığı zaman genelde ikiz açık konusundaki çalışmaların fazlalığı ön

plana çıkmaktadır. Ancak üçüz açık konusunda yapılan az sayıda çalışma mevcuttur. Hem

ikiz açık hem de üçüz açıkla ilişkili olan çalışmalardan bazıları şu şekildedir:

Piersanti (2000), OECD ülkelerinin 1970– 1997 dönemindeki verilerini, panel veri

analizi kullanarak dış ticaret açıklarının nedenlerini incelemiştir. Bu analizde Türkiye, İsviçre,

Portekiz, İzlanda, Belçika ve Y. Zelanda için tutarlı veriler bulunmadığı gerekçesi ile bu

ülkeler analiz dışında tutulmuştur. Analiz sonucunda, 1970-1997 döneminde dış açığın bütçe

açıkları ile pozitif yönde ilişkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

5

Utkulu (2003), ikiz açık hipotezinin Türkiye için geçerliliğini ekonometrik zaman

serisi yöntemleri ile test etmiştir. Çalışmada ekonometrik yöntem özellikle koentegrasyon,

hata düzeltme modeli ve nedensellik analizlerine dayanmaktadır. Uygulama bulguları

Keynezyen ikiz açık hipotezini destekler yöndedir. Koentegrasyon analizi bulguları bütçe

açıkları ve dış ticaret açıkları değişkenlerinin uzun dönemde zaman içerisinde beraberce

hareket ettiklerini göstermekte olup, aralarındaki teorik bağın varlığını ampirik olarak da

doğrulamaktadır. Hata düzeltme modeli ve nedensellik bulguları iki değişken arasındaki uzun

dönem nedenselliğin iki yönlü olduğuna işaret etmektedir. Yani, bütçe açıklarındaki artış, dış

ticaret açıklarındaki artışın nedeni olup, bunun tersi de geçerlidir.

Ay vd.(2004), Bu çalışma ile 1992 –2003 dönemi aylık verileri doğrultusunda iki açık

arasındaki ilişki analiz edilmiştir. Analizde Granger nedensellik testi ve regresyon analizi

kullanılmıştır. Nedensellik testi sonuçları, iki açık arasında karşılıklı bir etkileşim

bulunduğunu dolayısıyla ele alınan dönem itibariyle Türkiye için de geçerli olduğunu

göstermiştir.

Salvotore (2006), G-7 Ülkeleri‟nin 1973- 1980 ve 1981-2005 dönemine ait verilerini

kullanarak korelasyon ve regresyon modeline göre bütçe açıkları ve cari açıklar arasındaki

ilişkiyi incelemiştir. Analiz sonucunda her yedi ülke ve en önemli sanayi ülkeleri (Amerika,

Japonya, Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya ve Kanada) için bütçe açıkları ile cari açıklar

arasında doğrudan bir ilişki olduğu tespit edilmiş, bu ilişkinin ise gecikmeli olarak yani bütçe

açıklarının bir veya daha fazla yıl boyunca cari açığı etkilediği sonucuna ulaşılmıştır.

Kim ve Roubini (2008), ABD ekonomisi için 1973–2004:1 dönemini kapsayan

çalışmalarında esnek döviz kuru uygulandığı dönemde, cari işlemler ve reel kur üzerinde

bütçe açıklarının etkilerini VAR (Vektör Oto Regresyon) modeline göre incelenmiştir.

Araştırma sonucunda ABD‟de, genişletici bir maliye politikası‟nın veya bütçe açıklarının cari

açığı arttırdığı ve reel döviz kurunu kayba uğrattığı sonucuna ulaşılmıştır.

Erdinç (2008), Türkiye ekonomisi için 1950-2006 dönemini yıllık veriler ışığında ikiz

açık hipotezini Eşbütünleşme analizi ve Granger Nedensellik testi kullanarak incelemiştir.

Analiz sonucunda, bütçe açığı ve cari açık arasında uzun dönemli bir ilişki olduğu sonucuna

varılmaktadır. Ayrıca bütçe açıkları ile cari açık arasındaki ilişkinin yönünün bütçe

açıklarından cari açıklara doğru olduğu sonucuna varılmıştır.

6

Peker ve Hotunoğlu (2009), Türkiye‟de cari işlemler açığının nedenlerini 1992: 01 ve

2007-12 dönemi aylık verileriyle, VAR yöntemi yardımıyla analiz etmiştir. Analiz sonucunda

reel döviz kurunun, reel faiz oranının, İMKB „de ortaya çıkan değişmelerin Türkiye‟de cari

açığın belirleyicilerini açıklayan önemli değişkenler olduğu bulgusuna ulaşılmıştır.

Aksu ve Başar (2009), 1994:09-2008:09 dönemine ait veriler ışığında sınır testi

analizini uygulayarak Türkiye‟deki bütçe açıklarının kronik dış ticaret açıkları üzerindeki

etkilerini araştırmışlardır. Araştırmanın sonucunda, Türkiye‟deki bütçe açıkları dış ticaret

açıklarının artmasında gerek uzun gerekse kısa dönemde önemli bir rolünün bulunmadığını,

dış ticaret açıklarının kendi kendini besleyen bir yapı sergilediğini, faiz oranlarındaki

artışların dış ticaret açıkları üzerinde azaltıcı bir etkiye sahip olduğunu, döviz kurunun ise dış

ticaret açıkları üzerinde herhangi bir etkiye sahip bulunmadığı şeklindeki bulgulara

ulaşılmıştır.

Altınbaş ve Taban (2010), yaptıkları çalışmada Türkiye‟de 1974-2007 dönemine ait

yıllık veriler yardımıyla ikiz açık teorisini incelemişlerdir. Cari işlemler dengesi, bütçe

dengesi ve sabit sermaye yatırım değişkenleri için ARDL sınır testi yaklaşımının kullanıldığı

çalışmada değişkenler arasında uzun dönemli ilişki bulunduğu ve nedensellik testlerinde ikiz

açık hipotezinin varlığı doğrulanmıştır.

Tunçsiper ve Sürekçi (2011), Türkiye‟de ikiz açık hipotezinin geçerliliğini 1987:01 -

2007:03 dönemi için VAR (Vektör Otoregresif) modelini kullanarak test etmişlerdir.

Araştırmanın sonucunda incelenen dönem ve uygulanan yönteme bağlı olarak ikisi arasında

bir etki olmadığı sonucuna varılmış ve Ricardiyan Denklik Hipotezi desteklenmiştir.

Bolat vd.(2011), 1998:1-2010:4 döneminde Türkiye‟de bütçe açığı ve cari işlemler

açığı arasındaki kısa ve uzun dönem ilişkisini sınır testi yaklaşımı ile incelemişlerdir.

Araştırmanın sonucunda uzun dönemde bütçe açığı ve cari işlemler açığı arasında bir ilişkinin

olmadığını fakat kısa dönemde bütçe açığı ve cari işlemler açığı arasında kuvvetli bir pozitif

ilişki bulunduğu sonucuna ulaşmışlardır.

Sürekçi (2011), Türkiye ekonomisi için 1987:1-2007:3 dönemine ait çeyrek yıllık

verilerle VAR analizi yardımıyla kamu dengesi, yatırım tasarruf dengesi ve cari açık

arasındaki ilişkileri incelemiştir. Çalışma sonucunda kamu açıkları ve cari açık arasında

ilişkinin varlığı desteklenirken, yatırım tasarruf oranı ve cari açık arasında Granger

nedensellik ilişkisi bulunmamıştır.

7

4. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE 1980-2010 DÖNEMİNE AİT EKONOMİK

GÖSTERGELER

Bu bölümde çalışmanın amacına uygun olarak 1980-2010 yılları arasındaki iç ve dış dengede

yaşanan gelişmeler ele alınmıştır. Bu verilerden ilki bütçe dengesinin göstergesi olarak Kamu

kesimi borçlanma gereğidir (KKBG).

Şekil 1: KKBG ve Faiz Dışı KKBG’deki Değişimler

Kaynak: DPT (Devlet Planlama Teşkilatı), 2011

Şekil 1‟de 1980-2010 dönemini kapsayan kamu kesimi borçlanma gereği (KKBG) ve faiz dışı

kamu kesimi borçlanma gereğindeki değişimler GSYİH‟ ya (Gayri Safi Yurt İçi Hasıla)

oranları bazında gösterilmiştir. 1980 yılında KKBG/GSYİH oranı %6,2 iken daha sonraki

yıllarda bu oranda bir düşüş yaşandığı gözlenmektedir. 1991 yılında bu oranın tekrar

yükseldiği ve %7,5 oranına çıktığı, 1999 yılında ise %11,6‟ya yükseldiği görülmektedir. 2001

yılında ise Türkiye‟de yaşanan ekonomik kriz dolayısıyla bu oranın bahsi geçen 30 yıllık süre

zarfında en yüksek oranına , %12,1‟e yükseldiği görülmektedir. Bu süre zarfında ilk olarak

2005 yılında -0,1‟ düşen bu oranının, 2010‟a gelindiğinde %2,3‟e yükseldiği görülmektedir.

Faiz dışı KKBG verilerine bakıldığı zaman ise 1980‟li yıllarda KKBG ile aynı düzeylerde

seyrederken özellikle 1990‟lardan sonra farkın iyice açıldığı görülmektedir. Bu verinin en

düşük seyrettiği yıl -%8,1 ile 2006 yılı olduğu görülmektedir.

8

Şekil 2: : Yurt İçi Tasarruflar ve Sabit Sermaye Yatırımlarında Değişimler

Kaynak: DPT, 2011

Şekil 2‟de yurt içi tasarrufların (YİT) ve Sabit Sermaye Yatırımlarının(SSY), GSYİH‟ya

oranlarında yaşanan değişimler görülmektedir. Yurt içi tasarrufların değişimine bakıldığı

zaman bu dönem zarfında en yüksek oran 1988 yılında yaşanan % 29,1 olmuştur. En düşük

oranın ise %12,8 ile 1980 yılında yaşandığı görülmektedir. 2010 yılına gelindiğinde ise %13,9

olduğu görülmektedir. Sabit sermaye yatırımlarındaki değişimlere bakıldığı zaman bu dönem

zarfında genelde aynı oranlarda seyrettiğini söylemek yanlış olmayacaktır. 1980 yılında

%20,3 iken 2010 yılına gelindiği zaman %19,1 olduğu görülmektedir.

Şekil 3: Cari Denge'de Görülen Değişimler

Kaynak: DPT, 2012

Şekil 3‟de 1980-2010 yılları arasında Cari dengenin GSYİH‟ya oranındaki değişimler

görülmektedir. Bu tabloya göre cari denge sadece 1998 ve 2001 dönemlerinde fazla vermiştir.

9

Diğer dönemlerde cari denge hep açık vermiştir. Cari dengenin GSYİH‟ya oranlarına

bakıldığında ise seneler itibariyle değişiklikler yaşadığı görülmektedir. Bu oran sadece 1998

ve 2001 yıllarında pozitif bir duruma geçmiştir. Bu oranın en yüksek olduğu yıl ise %1,9

olarak 2001 yılında görülmektedir.

5. EKONOMETRİK YÖNTEM

Bu çalışmada Türkiye‟de üçüz açık analizi ekonometrik olarak incelenmektedir. Analizlerde

1980-2010 dönemlerine ait yıllık veriler kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan veriler tablo

1‟de özetlenmiştir.

Tablo 1: Veri Seti

Veri Açıklama Kaynak

CA Cari işlemler dengesinin

GSYİH‟ya oranıdır.

www. dpt.gov.tr

KKBG Bütçe açığı göstergesi Kamu

kesimi borçlanma gereğinin

GSYİH‟ya oranıdır.

www. dpt.gov.tr

YİT Yurtiçi tasarrufların GSYİH‟ya

oranıdır.

www. dpt.gov.tr

SSY Sabit sermaye yatırımlarının

GSYİH‟ya oranıdır.

www. dpt.gov.tr

Türkiye‟de üçüz açık analizini araştırmak amacıyla seçilen değişkenler ilgili literatürdeki bazı

çalışmalar referans alınarak belirlenmiştir. Değişkenler arasındaki ilişkinin yönünü ve

derecesini belirleyebilmek üzere çalışmada Vektör Otoregresif Modeller (VAR)

kullanılmıştır. VAR analizini gerçekleştirmeden önce ilk olarak serilerin durağanlıkları

Genişletilmiş Dickey Fuller (ADF), Phillips–Perron testleri ve KPSS Birim Kök Sınaması

yardımıyla sınanmıştır.

10

Tablo 2: ADF Birim Kök Testi Sonuçları

ADF Birim Kök Sınaması

Değişkenler Augmented Dickey –

Fuller Test İstatistiği

Mac Kinnon Kritik Değerleri

%1 %5 %10

Düzey

değerler

CA -3.717908 0.0365 -4.296729 -3.568379 -3.218382

KKBG -1.878029 0.6408 -4.296729 -3.568379 -3.218382

YİT -2.119104 0.5149

-4.296729 -3.568379 -3.218382

SSY -2.269050 0.4369

-4.296729 -3.568379 -3.218382

Birinci

farklar

CA -6.438130 0.0001 -4.323979 -3.580623 -3.225334

KKBG -4.930165 0.0004 -3.679322 -2.967767 -2.622989

YİT -3.146905 0.0344

-3.679322 -2.967767 -2.622989

SSY -5.615207 0.0001

-3.679322 -2.967767 -2.622989

Tablo 2‟ de ADF birim kök testi sonuçlarına göre değişkenlerin düzeyde %1 anlam

düzeyinde durağan olduğu görülmektedir. Dolayısıyla birim kök yoktur. % 5 anlam

düzeyinde ise değişkenlerden yalnızca CA değişkeninin durağan olmadığı görülmektedir.

%10 anlam düzeyinde ise yine sadece CA değişkeninin durağan olmadığı görülmektedir.

Birincil farkları alındığında ise YİT değişkeni dışında diğer değişkenlerin hepsinin durağan

olmadıkları görülmekteyken, YİT değişkeni durağandır.

11

Tablo 3: Phillips Perron Birim Kök Sınaması

Phillips Perron Birim Kök Sınaması

Değişkenler Phillips - Perron Test

İstatistiği

Mac Kinnon Kritik Değerleri

%1 %5 %10

Düzey

değerler

CA -3.618577 0.0450 -4.296729 -3.568379 -3.218382

KKBG -2.128522 0.5099

-4.296729 -3.568379 -3.218382

YİT -2.111352 0.5190

-4.296729 -3.568379 -3.218382

SSY -2.399976 0.3721

-4.296729 -3.568379 -3.218382

Birinci

farklar

CA -7.940108 0.0000 -4.323979 -3.580623 -3.225334

KKBG -4.930165 0.0004

-3.679322 -2.967767 -2.622989

YİT -5.580478 0.0001

-3.679322 -2.967767 -2.622989

SSY -5.769918 0.0000

-3.679322 -2.967767 -2.622989

Tablo 3‟de Phillips Perron Birim Kök Sınaması sonuçlarına göre ise sadece CA değişkeninin

% 5 anlam düzeyinde durağan olmadığı görülmektedir. Birincil farklar alındığında ise

değişkenlerin durağan olmadıkları görülmektedir.

12

Tablo 4: KPSS Birim Kök Sınaması

KPSS Birim Kök Sınaması

Değişkenler KPSS Test İstatistiği Mac Kinnon Kritik Değerleri

%1 %5 %10

Düzey

değerler CA

LM ist 0.216000 0.146000 0.119000

0.154167

KKBG LM ist

0.216000 0.146000 0.119000

0.119624

YİT LM ist

0.216000 0.146000 0.119000

0.166893

SSY LM ist

0.216000 0.146000 0.119000

0.128866

Birinci

farklar CA

LM ist 0.739000 0.463000 0.347000

0.149782

KKBG LM ist

0.739000 0.463000 0.347000

0.080293

YİT LM ist

0.739000 0.463000 0.347000

0.363247

SSY LM ist

0.739000 0.463000 0.347000

0.108898

Tablo 4‟te değişkenlerin KPSS kök birim testi sonuçları gösterilmiştir. Buna göre

değişkenlerin düzeyde %1 anlam değerinde durağan olmadıkları görülmektedir.

Bu aşamadan sonra VAR analizine geçmek mümkündür;

Modele dahil edilecek olan değişkenlere bakıldığında tümünün aynı dereceden yani

birinci derecen durağan olduğu görülmektedir ki; bu durum da VAR analizi ile birlikte

kointegrasyon analizinin yapılmasına imkan vermektedir. VAR modeli kurulurken en önemli

koşul bilgi kriterleri tarafından belirlenen VAR gecikme uzunluğunun doğru tahmin

edilmesidir. Bununla birlikte modele dahil edilecek olan değişkenler aynı dereceden kointegre

oldukları için VAR analizinde bu değişkenlerin seviyeleri kullanılmaktadır. Bununla ilgili

olarak VAR gecikme uzunluğu tablo 5 aracılığıyla verilmektedir.

13

Tablo 5: VAR Gecikme Uzunluğunun Belirlenmesi

Tablo 5‟den de açıkça görülebildiği üzere; FPE (Final Prediction Error), AIC

(Akaike), SC (Schwarz) ve HQ (Hannan Quinn) bilgi kriterleri 1 gecikmeyi işaret etmektedir.

Yani VAR gecikme uzunluğu (1) olarak belirlenmiştir. Bir gecikmeli VAR modelinin

istikrarlı olup olmadığı aşağıdaki testler tarafından sınanmaktadır.

Tablo 6: AR Karakteristik Polinomunun Ters Kökleri

Tablo 6 aracılığıyla da görülebileceği üzere; hiçbir modülüs değeri referans aralığının

dışında değildir. Bu durumda kurulan VAR modelinin istikrarlı olduğunu göstermektedir.

Aynı analizi şekil ile yorumlamaya imkan veren şekil 1‟deki AR karakteristik Polinomunun

Ters Köklerini birim çember analizinde değerlendirmek gerekmektedir.

Şekil 4: AR Karakteristik Polinomunun Ters Kökleri

Hiçbir AR kökünün birim çemberin dışında yer almaması kurulan VAR modelinin

durağan olduğunu en açık şekilde desteklemektedir. Kurulan VAR modelini LM testi ile

sınamaya devam etmek yerinde olacaktır.

14

Tablo 7: Serisel İlgileşim LM Testi

LM testinde olasılık değerleri incelendiğinde; seride serisel ilgileşimin olmadığı

yönündeki boş hipotez reddedilememektedir.

Tablo 8: Normallik Testi

Component Jarque-Bera df Prob.

1 2.094312 2 0.3509

2 2.350756 2 0.3087

3 1.415548 2 0.4927

4 3.502664 2 0.1735

Joint 9.363279 8 0.3126

Normallik testi değişkenlerin birlikte normal dağıldığını modelin istikrarlı olduğunu

vurgulamaktadır.

Tablo 9: Değişen Varyanslılık Testi

Joint test:

Chi-sq df Prob.

73.08687 80 0.6950

15

Modelde değişen varyanslılığın olmadığı yönündeki sıfır hipotezi

reddedilememektedir. Bu açıdan modelin istikrarlılığı bir başka açıdan da test edilmiştir.

VAR modelinin yapısal olarak tutarlı olduğu yönündeki analizi tamamladıktan sonra,

kointegrasyon analizine geçmek gerekmektedir.

Tablo 10: Kointegrasyon Analizi

Tablo 10‟daki Kointegrasyon analizinden de net bir şekilde görülebildiği üzere;

Özdeğer ve İz İstatistikleri modelde 0 adet kointegre vektör bulunduğunu raporlamaktadır.

Değişkeler arasında uzun dönemli ilişkilerin olmadığı bu şekilde raporlandıktan sonra kısa

dönemli ilişkiyi özellikle Granger Nedensellik Testi aracılığıyla incelemek mümkündür. Bu

aşamada etki tepki analizini yorumlamak gerekirse;

Şekil 5: Etki Tepki Analizi

16

Şekil 5‟te her değişkenin birbirine ve diğer tüm değişkenlere uygulanan bir birim şok

karşısındaki tepkileri ölçülmeye çalışılmıştır. Buna göre şekilden de görülebileceği üzere, cari

işlemler açığı değişkeninde meydana gelen bir standart sapmalık şokun en değerli etkisi

tahmin edilebileceği üzere kendisi üzerinde gerçekleşmektedir. Aynı değişken üzerindeki bir

standart sapmalık şokun kamu kesimi borçlanma gereği üzerindeki etkisi aynı yönlü olarak

gerçekleşmekte ve modeldeki değişkenler açısından değerlendirildiğinde cari işlemler

açığında meydana gelen bir standart sapmalık şok en çok kamu kesimi borçlanma gereği

üzerinde hissedilmektedir. Özellikle bir standart sapmalık şok sonucu 1. dönemde kamu

kesimi borçlanma gereği üzerinde 1.09 puanlık (+) karakterli bir etki meydana gelmektedir.

Cari işlemler açığındaki şoka aynı yönlü etki veren diğer bir değişken de yurtiçi tasarruflardır.

Yurtiçi tasarruflardaki trend oldukça ilginç bir seyir izlemektedir şöyle ki; bir standart

sapmalık şokun yurtiçi tasarruflar üzerindeki etkisi 1. dönem 0.46 iken 2. dönem söz konusu

büyüklük 1.21 puana çıkmaktadır. Giderek daha az tepki veren yurtiçi tasarruflarda yaklaşık

olarak 7 dönem sonra etki kaybolmaktadır. Cari işlemler açığındaki bir standart sapmalık şok

sabit sermaye yatırımları üzerinde ilk olarak -0.69 puanlık bir tepkiye neden olurken 2. dönem

söz konusu tepki yerini (+) karakterli bir seyire bırakmış ve özellikle 3. dönemde tepe

noktasına ulaştıktan sonra azalarak 8. Dönemde etkisini kaybetmiştir.

Kamu kesimi borçlanma gereği (KKBG) değişkenindeki bir standart sapmalık şokun modelde

yer alan değişkenler üzerinde önemli etkileri tespit edilmiştir. Buna göre özellikle kendisi ve

cari işlemler açığı üzerinde aynı yönlü bir etkiye sahip olan KKGB değişkenindeki bir

standart sapmalık şok ilk olarak cari işlemler açığı üzerindeki etkisi 1. dönemde yaklaşık

olarak 0.99 birim kadardır. Buradan sonra aynı yönlü olan bu özellik ilk 5 dönem devam

etmiş ve özellikle 5. Dönem etkisini kaybederek yerini (-) yönlü bir trende bırakmıştır. KKGB

değişkenindeki bir standart sapmalık şok, sabit sermaye yatırımları üzerinde (-) bir etkiye

sahiptir. 1. dönemde bir standart sapmalık şok – 1.03 puanlık bir tepkiye neden olmuş ve söz

konusu etki 10. dönemden sonra etkisini kaybetmiştir. KKBG değişkeni ile (-) yönlü bir ilişki

içinde olan diğer bir değişken de yurtiçi tasarruflardır. Etki açısından karşılaşıldığında sabit

sermaye yatırımlarından daha uzun süre etkilenmiştir. Etki azalarak devam etmiş yaklaşık

olarak 12. Dönemde etki tamamen ortadan kalkmıştır.

Sabit sermaye yatırımlarında meydana gelen bir standart sapmalık şok, en çok yurt içi

tasarruflar üzerinde etkili olmuş 1. Dönem 1.19 olarak gerçekleşen tepki yaklaşık olarak 13.

Dönemden sonra yok olmuştur. Sabit sermaye yatırımlarındaki bir birimlik şok, cari işlemler

17

açığı ve KKBG üzerinde ters yönlü bir değişime neden olmuştur. Tepkinin şiddeti ile ilgili

olarak bir kıyaslama yapıldığında KKBG değişkeni üzerinde meydana gelen etki çok daha

fazla olmaktadır. Cari işlemler üzerindeki etki 3 dönem istikrarlı olarak devam etmiş daha

sonra özelliğini yitirmiştir. Aynı şekilde Kamu kesimi borçlanma gereği üzerindeki etkisi ise

4 dönem devam ettikten sonra yok olmuştur.

Yurtiçi tasarruflar değişkeninde meydana gelen bir standart sapmalık şokun en çok sabit

sermaye yatırımlarında etkili olduğu görülmektedir. Söz konusu kuvvetli etki 4- 5 dönem

sonra etkisini yitirmektedir. Aynı şekilde yurtiçi tasarruflarda meydana gelen bir birimlik şok

aynı yönde cari işlemler açığını etkilemiş ve azalan bir ivme azalma trendine girmiştir. Yurtiçi

tasarruflarda ortaya çıkan bir birimlik şokun KKBG üzerindeki etkisi (-) yönlü olarak

gerçekleşmiştir. Bu etki 2 dönem devam etmiş daha sonra etkisini kaybetmiştir.

Bu açıdan bakıldığında cari işlemler açığını açıklamada birinci dönem en büyük etki KKBG

(0.98) olurken 2. Olarak sabit sermaye yatırımları (- 0.76) ve son olarak yurtiçi tasarruflar

(0.36) şeklinde sıralanmaktadır. Aynı şekilde modelde yer alan değişkenlere göre Kamu

Kesimi Borçlanma Gereğini açıklamada en başarılı cari işlemler açığı (1.09), ikinci sırada

sabit sermaye yatırımları (- 1.24), üçüncü sırada ise yurtiçi tasarruflar (-0 68) olmaktadır.

Sabit sermaye yatırımlarını açıklamada en etkili değişken (-1.03) ile KKBG olurken, bunu

(0.85) ile yurtiçi tasarrufla, (- 0,69) puan ile cari işlemler açığı izlemektedir. Yurtiçi

tasarrufları modele göre en iyi açıklayan sabit sermaye yatırımları olurken (1.19), KKBG (-

0.79), cari işlemler açığı ise 0.46 olarak açıklamaktadır.

Etki tepki analizini yorumladıktan sonra bir birini desteklemek üzere sonuçlar vermesi

beklenilen bir diğer analiz olan Varyans Ayrıştırması analizine geçilmelidir.

18

Şekil 6: Varyans Ayrıştırması

Varyans ayrıştırması, bir değişkende ortaya çıkan gelişmeleri modelde kullanılan

hangi değişkenin daha çok açıkladığını ifade etmesi bakımından oldukça dikkate değer bir

analiz olarak karşımıza çıkmaktadır. Sonuçlarını şu şekilde yorumlamak mümkündür;

Varyans ayrıştırması sonuçlarına göre cari işlemler açığındaki değişmeler; modelde

yer alan değişkenlere göre en çok sırasıyla, yurtiçi tasarruflar, kamu kesimi borçlanma gereği

ve sabit sermaye yatırımları tarafından açıklanmaktadır. Kamu kesimi borçlanma gereğindeki

değişmeler aynı şekilde en çok sırasıyla; çok kuvvetli bir şekilde cari işler açığı, sabit sermaye

yatırımları ve yurtiçi tasarruflardaki değişmelerle açıklanmaktadır. Sabit sermaye yatırımlarını

açıklamada; KKGB ilk sırayı alırken onu cari işlemler açığı ve diğerlerine göre oldukça

önemsiz olmakla birlikte yurtiçi tasarruflar izlemektedir. Modelde yer alan değişkenlerden en

çok yurtiçi tasarruflar oldukça önemli ve birbirine yakın bir şekilde diğerleriyle

açıklanmaktadır. Buna göre yurtiçi tasarrufları açıklama anlamında; KKGB ilk sırada yer

19

alırken ikinci sırada sabit sermaye yatırımları üçüncü sırada ise cari işlemler açığı yer

almaktadır.

Bu aşamada Granger Nedensellik sınaması yapmak mümkün olmaktadır. Burada

özellikle Granger Nedensellik sınamasının kısa dönemli nedensellik ilişkisini ölçmeye

yönelik olduğu unutulmamalıdır.

Tablo 11: Granger Nedensellik Testi

Değişkenler arasında % 5 anlam seviyesinde tutarlı bir kısa dönemli nedensellik ilişkisi

yalnızca cari işlemler açığından yurtiçi tasarruflara şeklinde raporlanmıştır. Bunun dışında %

1 ve % 10 anlam düzeylerinde söz konusu değişkenler arasında tutarlı kısa dönemli bir

Granger nedenselliğin varlığından bahsetmek mümkün olmamaktadır.

Bağımlı Değişken: (CA)

Bağımsız

Değişkenler Ki-Kare İst.

Serbestlik

Derecesi Olasılık Değ.

(KKGB) 0.090395 1 0.7637

(SSY) 0.200747 1 0.6541

(YİT) 1.009104 1 0.3151

Tümü 1.463731 3 0.6907

Bağımlı Değişken: (KKGB)

(CA) 0.019488 1 0.8890

(SSY) 0.002862 1 0.9573

(YİT) 1.252867 1 0.2630

Tümü 3.956409 3 0.2662

Bağımlı Değişken: (SSY)

(CA) 1.952210 1 0.1623

(KKGB) 1.765760 1 0.1839

(YİT) 0.132506 1 0.7158

Tümü 4.501404 3 0.2122

Bağımlı Değişken: (YİT)

(CA) 4.058519 1 0.0439

(KKGB) 0.424864 1 0.5145

(SSY) 1.498930 1 0.2208

Tümü 4.160415 3 0.2447

20

6. SONUÇ

Üçüz açık olgusu ekonominin genel dengesini oluşturan bütçe dengesi, tasarruf-yatırım

dengesi ve cari işlemler dengesinin birbirleriyle olan etkileşimini ortaya koyması açısından

son derece önemlidir. Ancak yapılan çalışmalar daha çok cari işlemler açığı ve bütçe açıkları

arasındaki ilişkiye yoğunlaşmıştır. Son zamanlarda ise tasarruf yatırım açığının önemi öne

çıkmaktadır. Türkiye „de 1980-2010 döneminin ele alınarak üçüz açık analizinin yapıldığı bu

çalışmada elde edilen sonuçları şu şekilde özetlemek mümkündür.

1. Cari işlemler açığında meydana gelen bir standart sapmalık şok en çok kamu kesimi

borçlanma gereği üzerinde hissedilmektedir.

2. Cari işlemler açığını açıklamada birinci dönem en büyük etki KKBG

3. Kamu Kesimi Borçlanma Gereğini açıklamada en başarılı cari işlemler açığı

4. Sabit sermaye yatırımlarını açıklamada en etkili değişken ile KKBG olurken

5. Yurtiçi tasarrufları modele göre en iyi açıklayan sabit sermaye yatırımları olmuştur.

Buna göre örneğin madde1‟deki yorum teorik olarak da desteklenebilmektedir. Öyle ki; cari

işlemler açığında meydana gelen artış elbette kamu kesiminin bir mali yıl içerisindeki

giderlerinin o yıl içerisindeki olağan kamu gelirleri ile karşılanamaması anlamına gelen kamu

kesimi borçlanma gereğini artıracaktır ki VAR sonuçlarına göre cari açık artış en çok KKBG

üzerinde hissedilmiştir. Hatta bu iki değişken öyle ki bileteral biçimde (2 yönlü) birbirini

etkilemektedir. Dolayısıyla kamu açıkları cari açığı, cari açıklar kamu açığını artırmakta, iki

yönlü bir ilişki görülmektedir. Sabit sermaye açıkları model de en çok kamu açıkları ile

açıklanmış yani burada da kamu açıklarının önemli boyutlarda seyretmesi bunların özellikle

faiz harcaması olabileceği ve kaynağın yatırımlardan öte faiz harcamalarına giderek

optimalitenin sağlanamadığını gösteriyor diyebiliriz. Çünkü kamu açıklarının artmasının

özellikle faiz harcaması anlamında artmasının en olumsuz etkisi yatırım harcamalarına yeterli

kaynağının aktarılamaması sonucudur ki bu da çalışmada desteklenmiştir; yani kamu açıkları

kaynağın prodüktif olmayan alanlara (faiz gibi) aktarıldığı ve yatırıma yeterli miktarda

gitmediği sonucunu çıkarmaktadır. Yurtiçi tasarruflarla kamu açıkları arasındaki ilişki dikkat

çeker düzeydedir. Özellikle kamu açıklarının artması yurtiçi tasarrufları yükseltmiş bu da

şöyle açıklanabilir; kamunun borçlanma gereksinimi faiz oranları üzerinde bir artış etkisi

yaratır faiz oranlarının artmasının iktisadi birimler üzerindeki en önemli etkisi bugünkü

tüketimin azaltılarak yarınki tüketime ağırlık verilmesidir. Bu da cari dönem tasarruflar

üzerinde artış etkisi yaratır ki çalışma bunu desteklemektedir. Burada dikkat edilmesi

21

gereken husus, cari açığın bütçe açığını etkileyerek yurt içinde yatırımları azaltmasıdır ki

buda Türkiye‟yi yabancı yatırımcıya bağlı kılmaktadır. Dış kaynak kullanımı ülke açısından

risk taşıdığı için gerçekleştirilen yatırımların finansmanında iç tasarrufların kullanılması

gerekmektedir. Ancak çalışmada Türkiye‟de tasarrufların çok düşük düzeyde olduğu

görülmektedir. Bu yüzden yurt içinde tasarrufların ve yatırımların artırılmasına yönelik

ekonomik önlemlerin alınması ve politikaların bu düzlemde hayata geçirilmesi son derece

önem arz etmektedir.

KAYNAKÇA

Aksu, Hayati ve Başar, Selim, (2009), “ Türkiye için ikiz açıklar hipotezi‟nin tahmini: bir

sınır testi yaklaşımı”, Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi, 64-4.s. 1-14.

Altıntaş, Halil ve Taban Sami (2010), “Türkiye‟de İkiz Açık Sorunu ve Feldstein-Horioka

Hipotezi: ARDL Yaklaşımı ve Nedensellik Araştırması”, Turgut Özal Uluslar arası Ekonomi

ve Siyaset Kongresi- I, Küresel Krizler ve Ekonomik Yönetişim, 15,16 Nisan 2010, Malatya,

s. 1704-1734

Ay, Ahmet, Karaçor Zeynep, Mucuk Mehmet ve Erdoğan Savaş, (2004), “Bütçe Açığı-Cari

İşlemler Açığı Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği (1992-2003)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12.s75-83.

Bolat, Süleyman, Belke, Murat ve Aras, Ozan, (2011), “Türkiye‟de İkiz Açık Hipotezinin

Geçerliliği: Sınır Testi Yaklaşımı”, Maliye Dergisi, 161, s.347-364.

Eğilmez, Mahfi, (2006), “Üçüz açık”, Radikal, 30 Mayıs 2006.

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=188787, Erişim Tarihi 10.11.2011).

Dücan, Engin (2008), “Türkiye ekonomisinde tasarruf-yatırım dengesizlikleri ve üçüz açıklar

sorunu”, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat A.B.D. Yüksek Lisans Tezi.

Erdinç, Zeynep, (2008),” İkiz açıklar Hipotezinin Türkiye‟de 1950-2005 yılları arasında

eşbütünleşme analizi ve granger nedensellik testi ile incelenmesi”, Anadolu Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi, 8, s. 209-222.

Kim, Soyoung and Roubini, Nouriel, (2008), “Twin deficit or twin divergence? Fiscal policy,

current account, and real Exchange rate in the U.S.”, Journal of International Economics, 74.

s. 362,383.

22

Peker, Osman ve Hotunoğlu Hakan, (2009), “ Türkiye‟de Cari Açığın Nedenlerinin

Ekonometrik Analiz” Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 23-9, s.221-

237.

Piersanti, Giovanni, (2000), “Current account Dynamics and expected future budget deficits:

some international evidence”, Journal of International Money and Finance, 19, s. 255-271.

Salvatore, Dominick, (2006), “ Twin Deficits in the G-7 countries and global structural

imbalances”, Journal of Policy Modeling, 28,s. 701-712.

Sürekçi, Dilek, (2011), “Türkiye‟de üçüz açıklar olgusunun analizi: dinamik bir yaklaşım”,

Yönetim ve Ekonomi, 18-1. s.51-69.

Tunçsiper, Bedriye ve Sürekçi, Dilek (2011), “ Türkiye‟de ikiz açıklar hipotezinin

geçerliliğinin zaman serisi analizi”. Anadolu üniversitesi sosyal bilimler dergisi 11-3. s.103-

120.

Utkulu, Utku, (2003), “Türkiye‟de bütçe açıkları ve dış ticaret açıkları greçekten ikiz mi?

Kontegrasyon ve nedensellik bulguları”. D.E. İ.İ.B.F. Dergisi, 18-1. s.45-61

Yıldırım, Kemal, Karaman, Doğan ve Murat Taşdemir, (2010). Makro Ekonomi: Seçkin

Yayıncılık

DPT (Devlet Planlama Teşkilatı), 2011.

http://www.dpt.gov.tr/PortalDesign/PortalControls/WebIcerikGosterim.aspx?Enc=83D5A6FF

03C7B4FCA4781AFB16189036083F239D24768693A2F910AC764FA886, Erişim Tarihi

10.11.2011

23

EKLER

Grafik 1: CA'nın Zaman Yolu Grafiği

Grafik 2: CA İlgileşim Çiziti

Grafik 3: Birinci Farkı Alınmış d(CA) Serisinin Grafiği

Grafik 4: Birinci Farkı Alınmış d(CA) Serisinin otokorelasyon grafiği

24

Grafik 5: KKBG’nin Zaman Yolu Grafiği

Grafik 6: KKBG İlgileşim Çiziti

Grafik 7: Birinci Farkı Alınmış D(KKBG) Serisinin Grafiği

25

Grafik 8: (SSY)’nın İlgileşim Çiziti

Grafik 9: Birinci Farkı Alınmış d(SSY) Serisinin Grafiği

Grafik 10: d(SSY)’nın İlgileşim Çiziti

26

Grafik 11: (YİT)’in Zaman Yolu Grafiği

Grafik 12: YİT’nın İlgileşim Çiziti

Grafik 13: Birinci Farkı Alınmış d(YİT) Serisinin Grafiği