i
i
ii
iii
iv
©MEWAC
Pulusi ua „i Tisema 2012
Fakapa‟anga „i he tokoni „a e Pule‟anga „Aositelelia/ mo Nu„u Sila/.
Pulusi „e he Va‟a Silapa,
Potungāue Ako mo e Ako ngāue
Nuku‟alofa, Pule‟anga Tonga.
Ko e tohi/ ni ke tokoni mo ne tataki ‘a e
faiako/ ki hono ako‘i ‘o e Saienisi/ ‘o fakatatau
ki he silapa kuo teuteu ‘e he Va‘a Silapa ‘o e
Potungãue Ako/ mo e Ako Ngãue/, ki he
ngaahi ako ‘o e Pule‘anga Tonga/.
v
TALATEU
‘EMELĪ POUVALU
Talēkita ‘o e Akó mo e Ako Ngāué
‘Okú ou fiefia ke fakahoko atu ‘etau Tohi Silapa fo‘ou Ma‘á e Kau Faiakó mo e Fānau Akó, Pulusi Ua (2) ma‘á e
Kalasi 1 ki he Kalasi 6 pea Pulusi ‘Uluaki (1) ma‘á e Kalasi 7 ki he Kalasi 8 ki he ngaahi Lautohi Si‘í mo e ngaahi kolisi kotoa ‘o Tonga ní ‘o kamata ‘i he 2013 ki he ta‘u ‘e nima ka hokó. Ko e ola ‘eni ‘a hono ngāue‘aki ‘i ha ngaahi Lautohi Si‘i pē ‘e ni‘ihi ke vakai‘i ha ngaahi fakalelei (trial) ‘i he 2009 ki
he 2011 pea ngāue‘aki kotoa ‘i he 2012, pulusi ‘uluaki (1) ‘e he meimei Lautohi si‘i kotoa ‘i Tonga ní. ‘Oku ou fakamanatu atu ki he tamasi‘i pe ta‘ahine ako kotoa ‘oku ‘i ai 'a e Ngaahi Tefito‘i Taumu‘a (Objectives) ‘o e Akó, mo e ngaahi ngāue (Activities) ke ako‘i, pea ke fakahoko ‘i he Silapa ‘a e Kalasi I ki he kalasi 8, ko e taumu‘a ke tokoni ke faingofua ho‘omou akó, mahu‘ingamālie pea ke fiefia ‘a e tamasi‘i pe ta‘ahine ako ke fakahoko. Ko e ngaahi fokotu‘utu‘u ko ‘eni ‘oku fakatatau ia ki he Palani Ta‘u ‘e 10 ‘o e Ako Ke Fakalakalaka Hokohoko Atu(DESD) ‘a e
Pule‘anga Fakatahataha ‘o Māmani (UN) 2005-2014.
Ko e Ngaahi Tefito‘i Taumu‘a Ngāue (Aims) ‘e 14 ‘o e Akó mei he Kalasi 1 ki he Kalasi 8, ko e ni‘ihi ‘oku ‘oatu ‘i lalo, ke fakatātā‘aki kuo pau ke ngāue fakataha ‘a e faiakó mo e tamasi‘i akó 'i ha taimi ke a’usia' a e taumu'a ko eni:-
Mahino ‘a e ongo ‘o e Lea Faka-Tongá pea ke poto foki ‘i he leá, sipelá mo tohí ‘i he Lea Faka-Tongá;
Fakalakalaka ki mu‘a ‘a e ongo ‘o e Lea Faka-Pilitānia (English), pea ke poto foki ‘i he leá, sipelá mo e tohi ‘a e
Lea Faka-Pilitānia;
Ako‘i ha fa‘unga lelei ki hono fakava‘e ‘o e faka‘uhinga‘i me‘a mo e ngaahi founga mohu fakakaukau;
Ako‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau, founga ngāue, mo e to‘onga mo‘ui taau mo e mo‘ui leleí;
Ako‘i ‘a e ngaahi tefito‘i Lea ‘i he Lēsoni fakaesino mo e Sōsaietí, ‘i he ‘Aati mo e Fika ke mahu‘ingamālie ki he
mo‘ui faka‘aho, pea ke teuteu‘i ‘a e toko taha ako kotoa ki he hū ki he ngaahi kolisí;
Mahino ko e ‘apiakó ko e feitu‘u ia ke te fiefia ai ke ako, pea ke kamata ke mahino ko e akó ko e me‘a ke fai
hokohoko atu he‘ete mo‘uí;
Fakamahino‘i kuo pau ke te feinga mālohi ka te toki ikuna ‘i he akó; pea ke
Fakamahino‘i mo faka‘aonga‘i hoto Tongá, pea ma‘u mo e ngaahi ‘ilo fekau‘aki mo e mo‘ui faka-Tongá, ngaahi
me‘a ‘oku mahu‘inga ki he mo‘ui faka-Tongá, mo hotau hisitōlia.
‘Oku ou fakamālō ki he hokohoko mai ‘a e tokoni fakapa‘anga ‘a e Pule‘anga ‘Aositelelia (AusAID) pea mo Nu‘u Sila foki (New Zealand Aid Programme) ki hono fakapa‘anga ‘o e Fakalelei‘i ‘o e Silapa mei he Kalasi 1 ki he Kalasi 8, ‘a ia na‘e kamata mei he 2007.
‘Oku ou talamonū atu heni kiate kimoutolu te mou faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi tohí ni, mo e silapa fo‘ou ko ‘ení. ‘Ofa ke kau ‘a e ‘Otuá ‘i he langafonua ‘oku tau hanganaki atu ki aí.
‘EMELI POUVALU
Talēkita ‘o e Akó mo e Ako Ngāué
‘AHO: 14 ‘o Tīsema, 2012
Potungāue Ako mo e Ako Ngāue
Nuku‘alofa, TONGA .
vi
FAKAMĀLŌ
Fakafeta‟i ki he „Otua Mafimafi/ „i he „ofa lahi, foaki poto mo e ivi „o malava ai
ke fakakakato „a e tohi/ ni.
„Oku „oatu heni mo e fakamālō ki he „Eiki Minisitā „o e Potungāue Ako/, Kakai
Fefine mo e „Ulungaanga Fakafonua/, Dr. „Ana Maui Taufe‟ulungaki, pea mo e
Talēkita Ako,
Mrs„Emelī Moala Pouvalu; „i he ngaahi fale‟i, tokoni mo e poupou kotoapē ki
hono fa‟u „o e tohi/ ni.
„Oku pehē foki mo e fakamālō ki he Tokoni Talēkita „o e Va‟a Silapa/, Mr.
Claude Tupou, Pule/, Mrs. Seilose Uta Fifita, Mrs Telesa Pāhulu pea mo e
Tokoni Pule/, Mr. Vilai „Ilolahia „i he ngaahi tataki mo e tokoni kotoa ki hono
fa‟u „o e tohi/ ni.
„Oku „oatu foki mo e fakamālō lahi ki he kau faiako kotoa pē („oku hā atu „i
lalo/) ki he tokoni mo e ngāue mālohi „i hono fa‟u „o e tohi/ ni.
Kau Tokoni ki hono fa’u ‘o e ngaahi Tohi Saienisi/
Mrs. Sela Teisina (Pule Ako, Vava‟u High School)
Mrs. Lola Tokotaha (Faiako, Tonga Institute Of Education)
Ms Manutala‟aho Tupou („Ofisa Potungaue Ako, FWC)
Mrs. Siutiti Māhina (Tokoni Puleako, M S Haveluloto)
Mrs. Henga Fa‟ase‟ē (Faiako, Maamaloa Side School)
Mrs. Mumui La‟akulu (Faiako, Tonga Side School)
Mrs. Sīpola Halafihi (Faiako, Tonga High School)
Mrs. „Oto‟ota-he-Kakala Fifita (Puleako, GPS Fanga-„o-Pilolevu)
Mr. Sione Hafoka (Tokoni Puleako, GPS Nuku‟alofa)
Mrs. Fusi Liava‟a (Faiako, GPS Kolovai)
Ms. Tēpola Fangaloka (Faiako, GPS Nuku‟alofa)
Mrs. Quenda Langi (Faiako, Tonga Side School)
Mrs. „Ilaisaane Tongotea (Faiako, GPS Haveluloto)
Ms. „Ilaisaane Teisi (Faiako, Government M S)
Ms. „Olivia Kātoa („Ofisa Ako, MEWAC)
Ms. Lētī Tangi (Faiako, GPS Nuku‟alofa)
Mr. Saimone Similai (Puleako, GPS Popua)
Mr. Sione Kāinga (Puleako, GPS Ngele‟ia)
Mr. Tulikava Sete (Puleako, GPS Nuku‟alofa)
vii
Ki he ngaahi ako na‟e „ahi‟ahi‟i ai e ngaahi naunau/ „oku „i ai e hounga‟ia:
GPS Neiafu, Vava‟u GPS Tu‟aliku, Tongatapu
GPS Faleloa, Ha‟apai GPS Fatai, Tongatapu
FWPS Pangai, Ha‟apai GPS Kolovai,Tongatapu
GPS Ha‟atu‟a, „Eua GPS Haveluloto, Tongatapu
GPS Fanga-„o- Pilolevu GPS Puke, Tongatapu
GPS Popua, Tongatapu
Kau fa’u ‘o e Silapa/ mo e ngaahi Tohi Saienisi/
Rev. Dr. Tu‟ipulotu Lōfitu Katoanga (Fale‟i he Saienisi, Va‟a Silapa)
Mrs. Mele Talahiva Fine (Fale‟i Fakafaiako, Va‟a Silapa)
Mrs. Lōsena Suka Manu („Ofisa Ako , Va‟a Silapa)
Mrs. Sēini Palatita Manu („Ofisa Ako, Va‟a Silapa)
Ms. „Ema Lile Lātū („Ofisa Ako, Va‟a Silapa)
Ongo Ngāue Faka-Komipiuta
Ms. Sela Teukisiafo‟ou Fifita
Ms. „Alilia Lākai Tupou Fine
‘Oku toe ‘oatu foki mo e fakamālō loto hounga’ia mo’oni ki he Pule’anga
Nu’usila/ ‘i he’enau ‘ofa lahi ‘o fakapa’anga ‘a e ngāue/ ni.
„Oku faka‟amu foki „a e fakamāloo/ ni ke a‟u atu kiate kimoutolu kotoapē na‟a
mou kau mai „i ha tapa pē hono fa‟u „o e tohi/ ni ka „oku „ikai ke faka‟asi atu
homou hingoa/. „Oku „oatu heni „a e kole fakamolemole mo e fakatauange
he‟ikai holo ai ho‟omou ngaahi fakahoko fatongia lelei/.
Ko e faka‟osi „o e fakamāloo/ ni „oku „oatu ia mo e talamonū kiate kimoutolu
kotoapē te mou ngāue‟aki „a e tohi/ ni. Fakatauange „e hoko „a e tohi/ ni ko e
me‟a ngāue fe‟unga, „aonga mo lelei ki hono ako‟i „o e Saienisi/ he tu‟unga
(levolo) „oku fakataumu‟a ki ai „i he Pule‟anga Tonga.
viii
Kanotohi Peesi
Fakamatala fekau‟aki mo e paaki ii Fakamatala mei he talēkita iii Fakamālō iv I Talateu 1 II Ngaahi tefito‟i fakakaukau tataki ki he ako 2 III Kau kātoa „i he ako 3 IV Ngaahi fiema‟u makehe: Fānauako mohu tufakanga mo e fānauako
faingata‟a‟ia 4 V Tefito‟i „uhinga „o e Saienisi 5 VI Vahevahe „o e taimi 6 VII Tefito‟i „uhinga „o e ako‟i mo e ako „o e Saienisi 6 VIII Ngaahi pōto‟i ngaue mahu‟inga mo „aonga 7 IX Fekau‟aki mo e ngaahi lēsoni kehe 8 X Fatongia „o e lea 8 XI Vakai‟i „o e ngāue 9 XII Ko e takai „o e ako„i, ako, mo e vakai‟i „o e ngāué 10 XIII Siofi fakalūkufua „o e silapa 11 XIV Siofi Fakalūkufua „a e Ola „o e Taumu„a Ngāue ki hono ako„i „o e
Saienisi: 13 1. Akotokamu‟a 13 2. Kalasi 1 ki he 3 14 3. Kalasi 4 ki he 6 15 4. Kalasi 7 mo e 8 16 XV Fakatupulaki „a e poto„i ngāue (skills) mo e fakafotunga (attitudes)
fakasaienisi 17 XVI Ngaahi Konga Tefito „o e Silapa Saienisi ki he Levolo „e Tolu 19 1. Mamani „o e me‟amo‟ui 19 2. Mamani mo hono fa‟unga 22 3. Mamani mo hono naunau 26 4. Mamani mo e vavaa 29 5. Ngoue 32 XVII Ngaahi konga ke „ilo „e he fānau (KNOW STATEMENTS) pea mo e
ngaahi taumu‟a ke nau ngāue‟i (DO STATEMENTS). 33 1. Māmani „o e me‟amo‟ui 33 2. Māmani mo hono fa‟unga 46 3. Māmani mo hono naunau 57 4. Māmani mo e vavaa 65 5. Ngoue 74
1
I. TALATEÚ
Ko e Silapa „o e Saienisí „oku fa„u ia mo fokotu„utu„u „o fakatatau ki he ngaahi kaveinga fakaako
fakalūkufua kuo „osi fokotu„ú. Ko e ngaahi kaveinga ngāue koiá „oku nau fenāpasi mo e ngaahi
taumu„a ako ko ia „o e ako fakatoka tu„upaú ma„á e tamasi„i pe ta„aahine ako kotoa pē.
Taumu‘a ‘o e Ako Fakatoka Tu‘upaú (Akotokamu‘a ki he Kalasi 8)
Ko e taumu„a „o e ngaahi lēsoni „oku ako„i „i he Ako Fakatoka Tu„upaú ko e feinga ke:
mahino pea mahu„inga„ia „a e fānau akó „i honau Tongá, pea nau „ilo mo poto „i he ngaahi
„ulungaanga fakafonuá, ngaahi tefito„i tui mo e fakakaukau „a e Tongá, honau
tukufakaholó pea mo honau hisitōliá.
fakatupulaki „a e ngaahi tefito„i „ilo, pōto„i ngāue, tui, fakakaukau, ongo, mo e „ulungaanga
„oku fie ma„u ke nau fakatupulaki „a e mo„ui lelei fakasinó, fakasōsialé, fakalaumālié, tauhi
„o e ngaahi vaá, feohi mo fengāue„aki mo e kāingá pea nau fakatupulaki foki mo e mo„ui
fakapotopotó.
fakatupulaki ke kaukaua „a e ngaahi ongo „o fekau„aki mo honau kitá, honau tupu„angá,
honau Tongá pea nau poto mo lava me„a, loto lahi pea loto ma„u ke nau tokoni ki he„enau
fakalakalaka fakafo„ituituí mo e ola lelei „o „enau akó.
nau ma„u „a e ngaahi tefito„i „ilo, pōto„i ngāue, tui, fakakaukau, mo e „ulungaanga „oku fie
ma„u ki he mo„ui fakapotopotó ke nau ngāue„aki „i he„enau mo„ui faka„ahó „i ha feitu„u pē te
nau nofo ai.
fakatupulaki „a e loto-hangamālié mo e loto-ma„ú mo e fakamahu„inga„i honau kitá pea nau
faka„apa„apa„i foki mo e kakai kehé.
fakatupulaki „a e ngaahi tefito„i „ulungaanga „oku fie ma„u ke fakalakalaka„aki ki mu„a „a e
akó, „o kau ai „a e ngaahi tefito„i „ulungaanga „o e Tongá hangē ko e:
Faka„apa„apá,
Feveitokai„akí,
Lototoó,
Mamahi„i me„á,
Fe„ofo„ofaní,
Fevahevahe„akí,
Tauhi vaha„á,
Anga malū
Taliangí;
pea pehē foki ki he tokanga, muimui ki he fakahinohinó, malava ke matu„uaki „a e
feliliuakí, veiveiuá mo e ta„e paú, fe„auhí, lotolahi ke „ahi„ahi„i ha me„a fo„ou neongo „e ngali
fakatu„utāmaki; fehu„ia pea mo tali ha ngaahi fehu„i, fengāue„aki fakataha mo ha kakai
kehe, felotolelei„aki; mahu„inga„ia he ngaahi fiema„u „a e kakai kehé, sio„aki mo mahino „a e
fakakaukau „a ha toko taha kehe, malava ke fakae„a „enau fiema„ú pea faka„apa„apa„i „a e
ngaahi tu„utu„uní mo e ngaahi fakangatangatá.
fakatupulaki ke fakafiemālie „a e tu„unga „o e laukongá mo e tohí „i he Lea Faka-Tongá.
fakatupulaki ke fakafiemālie „a e tu„unga „o e pōto„i fakakaukaú mo e faka„uhingá.
fakatupulaki ke fakafiemālie „a e tu„unga „o e „iló, potó mo e anga „o e fakakaukau ki he
mo„ui leleí.
fakatupulaki „a e ngaahi „ilo mo e poto „i he saiēnisi „o e me„a fakamatelié mo e
fakasōsialé, ngaahi faivá (hangē ko e tā fakatātā, faiva fakafonua, hiva mo e mūsika, fa„u
2
tohi, maau mo e ngāue fakamea„a), mo e fiká, „i ha ngaahi founga „oku fenāpasi mo e mo„ui
faka„aho „a e Tongá pea nau toe mateuteu ange ai ki he hū ki he ako kolisí.
faka„ali„ali kia kinautolu „a e ngaahi „ēlia lalahi „o e „iló mo e potó ke nau malava „o fili
fakapotopoto „enau ngaahi lēsoni te nau feinga ke toe loloto ange ai „enau akó „i he kaha„ú
„o fakatatau ki he„enau faka„amú, talēnití, manakó mo e mahu„inga„iá.
nau lau „a e „apiakó ko e feitu„u „oku fakamānako ai „a e akó pea kamata ke mahino ko e
akó ko e konga „enau mo„uí „o a„u ki he mate.
fakahaa„i „i he„enau ngaahi fakakaukau, „ulungaanga mo e tō„onga mo„ui „oku mahino kia
kinautolu „a e fekau„aki „a e feinga „osikiavelengá mo e a„usia „a e ola leleí.
II. NGAAHI TEFITO‘I FAKAKAUKAU TATAKI KI HE AKÓ
„Oku „i ai „a e fakakaukau tefito „e 10 „oku tataki„aki „a e fa„u „o e Silapa Akó ma„á e ngaahi akó.
„Oku makatu„unga ia „i he mahino ko e fakahoko „o e fatongia faiakó mo e akó „oku fakatefito ia „i
he tamasi‟i akó, fakafo‟ituitui, pea ko e lelei tahá „a e „ū tohi ako kotoa pē „o e ngaahi lēsoni
kotoa pē kuo fa„u ki loki ako mo faiako‟i „aki kinautolu pea nau ako mei ai „i loki akó (To„o mei he
Alangafale „o e Silapá 2004-2019).
1. Fakatetu‘a ki ha a‘usia ‘o ha ola ma‘olunga ma‘á e fānau ako kotoa pē.
Kuo „osi fokotu„u ha ngaahi ola mahino „aupito ki he akó, pea „oku „i ai leva „a e „amanaki „e lava
kātoa „e he fānau akó „o a„usia „a e ngaahi taumu„a ko iá, „i ha „oange ha taimi pea mo ha ngaahi
tokoni „oku fakapotopoto hono angafaí. Ko e fokotu„utu„u „o e Silapa ki he Akó, „oku hangē ha
siakale „oku vilo takai ki „olungá „o „oange „a e taimi fe„unga ke ngāue‟i ai „a e ngaahi me„a ke faí,
pea „oku toe tau „a„ahi mai mo toutou fakafoki mai „a e akó ki ai „i he taimi kehekehe lolotonga „a
e ako „a e tamasi„í pe ta„ahiné.
2. Mā‘olunga ‘aupito ‘a e tu‘unga faiakó pea mo e fakahoko fatongia fakafaiakó
„Oku tataki mahino „aupito „a e faiako kotoa pē „e he Silapa Ako ki Tonga ní ki he ngaahi me„a ke
ako„í pea mo e ngaahi founga ko ia ke ako‟i„aki „a e Lea Faka-Tongá. „Oku „i ai foki „a e „amanaki ko
e kau faiakó te nau fakahoko honau fatongia fakafaiakó „aki „a e fakahoko fatongia mohu faiva,
„o ngāue„aki „a e ngaahi founga lelei „aupito ki hono vakai‟i „a e ngāue „a e fānaú, pea feliliuaki
„enau founga faiakó mo e ako‟i „o e fānaú, „o fakatatau mo „enau fua-tautau „e kinautolu „enau
ngāué pea mo „enau vakai‟i „a e ngāue „enau fānau akó mo „enau fiema„ú.
3. Ko e ngaahi Polokalama Akó ‘oku palani’i pea liliu ngofua
„Oku faka„ai„ai „a e kau faiakó ke nau ngāue „o fakatatau ki he ngaahi tataki fakahinohinó, ke nau
lava ai „o palani „enau ngāué, ke fenāpasi mo e ngaahi ngāue „i he „apiako ko iá, mo e ngaahi „apiako
kehé foki. Ka „i he taimi tatau pē „oku fie ma„u „a e ngaahi polokalamá, ke faingofua pē hono
feliliuakí „o fakatatau mo e fiema„u „a e fānau akó, mo e „ātakai „oku fakahoko ai „a e akó.
4. Ngāue‘aki ‘a e Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-Pilitāniá ‘i he ako’i ‘o e ngaahi lesoní
„Oku poupou‟i „e he Silapa „o e Akó „a e ngāue„aki „o e Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-Pilitāniá ki
hono fakatupu„aki „a e „iló, pōto‟i ngāué, fakakaukaú, tukufakaholó, mo e „ulungaanga fakafonuá,
3
pea mo hono faka„ai„ai mo fakatupu„aki „a e „ILO‟i kitá, kakai kehé, pea mo e māmani „oku nau „i aí.
„Okú ne „oange „a e faingamālie ki he kau akó ke nau poto ange „i he ngaahi fetu„utaki kehekehe „i
Tongá ni, „i ha ngaahi „ātakai kehekehe pea fakatupu foki mo „enau poto „i he Lea Faka-Pilitāniá.
5. Fakamo‘oni’i ‘a e ‘ikai ha toe tatau ‘o Tonga, hono kakai, mo hono anga fakafonuá
Ko e founga faiako „e ngāue„aki ki hono ako‟i „o e Lea Faka-Tongá, ko e ngaahi founga maheni „oku
sai‟ia taha ai pea ngāue„aki „e he fānau Tongá ki he„enau akó. Pea „oange ai honau faingamālie ke
fakatupulaki kinautolu mo „enau mahino ki honau anga fakafonuá, mo „enau ngaahi tefito‟i tuí, „aki
hono fakafālahi ange „enau mahinó ki he ngaahi tui mo e tukufakaholo kehekehe.
6. Fakatupulaki ‘a e tangata kakató
Ko e „elito „o e Silapa Lea Faka-Tongá ko e fiema„u fakafetu„utaki „a e fānau akó „i he taimi
lolotongá ni mo e kaha„ú na foki, ke nau malava ai „o ngāue kakato „i he akó, pea ke nau a„usia
kakato ai foki honau ngaahi ivi fakatupu te„eki ke ngāue‟i „i he kaha„ú.
7. Ko e Akó ‘oku fekau‘aki, ‘uhinga mo ‘aonga ki he mo‘ui ‘a e Tongá
Ko e me„a kotoa pē „oku ako „i he Silapa „o e Lea Faka-Tongá, „oku „i ai „ene fekau„aki mo e ngaahi
me„a „oku „i ai tonu „i he ngaahi „ātakai „o e mou‟i „a e Tongá. Neongo „oku ako‟i „a e ngaahi poto mo
e „ILO „o e fetu„utakí „i he ngaahi lesoni Leá, ka „e malava pē ke faka„aonga‟i mo ngāue„aki „i he
ngaahi lesoni kehé.
8. Ko e founga akó ‘oku fekau‘aki mo fengāue‘aki
Ko e me„a kotoa pē „oku ako „i he Lea Faka-Tongá, „e makatu„unga ia „i he ngaahi fiema„u
fakafetu„utaki „o e taimí ni mo e kaha„ú na, ka ko e fakamamafá „e fakatefito ia ki hono ngāue„aki
„oku „uhinga pea fekau„aki mo e fiema„ú. „Oku fie ma„u leva ke ako‟i „a e ngaahi kongokonga „o e
Lea Faka-Tongá ke nau fekau„aki mo fengāue„aki, kae toki malava ke a„usia „a e ngaahi taumu„á.
„Oku toe fie ma„u foki ke fekau„aki „a e ngaahi lesoní „i he ngaahi tapa kotoa pē, „o „i ai „a e mahino
pau „oku nau fekau„aki mo e fiema„ú, ka „oku „ikai fie ma„u ke fakahoko ta„e „uhinga pē „a e ngaahi
me„á ni.
9. Ko e Akó ‘oku fekau‘aki mo māmani lahí
Ko e poto „a e fānau akó „i he Lea Faka-Tongá pea mo e Lea Faka-Pilitāniá, „oku malava ai ke nau
kau atu ki māmani lahi, „aki „a „enau ngaahi fetu„utaki fakasōsiale fakalotofonua pē „i Tongá ni,
pea pehē foki mo „enau fetu„utaki mo honau ngaahi kāinga „i mulí pea mo e ma„u „o e ngaahi
fakamatala mei he „initanetí, mitiá mo e ngaahi tohí.
10. ‘Amanaki ‘e ma‘u ‘a e ngaahi faingamālie tatau ki he akó
Ko e fānau kotoa pē kuo pau ke nau ako „a e Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-Pilitāniá „o fakatatau
mo e ngaahi fakahinohino mo e tataki ki he Lēsoni Leá. „Oku fie ma„u „a e kau faiakó ke nau
fokotu„utu„u „enau ngaahi polokalama akó ke mahino „oku tokoni‟i pea toe pole„i ai „a e fānau ako
kotoa pē „i he„enau akó. Ko e ngaahi founga ngāué, kuo pau ke malava ke kau ai „a e toko taha
kotoa pē, „o hoko ia ko e kupu maheni pē ia „o e palani ngāue „a e kalasí.
4
III. KAU KĀTOA ‘I HE AKÓ
Ko e kalasi kotoa pē „e fetuiaki ai „a e fānau „oku kehekehe honau tufakangá. „i he„ene peheé, kuo
pau ke ngāue„aki „e he kau faiakó „enau „ILO ki he anga „o e vakai‟i „o e ola „o e ngāue „a e fānaú
pea mo e founga faiakó mo e akó, kae „uma„ā „a e naunau tokoni „oku nau ma„ú, ke fataki kātoa„aki
„a e fiema„u „a e ngaahi faikehekehé ni. Ko e fiema„u ko ia ke ako kātoá, „oku mahino ia ko e
faiako kotoa pē kuo pau ke ne fakapapau‟i „oku „i ai „a e faingamālie „o e toko taha kotoa pē ke
ako. Kuo pau ke ne fakapapau‟i ko e ngaahi founga fakafaiakó, „o kau ai „a e fokotu„utu„u mo e
pule‟i „o e loki akó, „e malava ai pea faka„ai„ai ai „a e fānau ako kotoa pē, ke nau kau kakato „i he
ngaahi ngāue ako kotoa pē. „Oku „i ai „a e totonu „a e fānau ako kotoa pē ki he ako leleí, „o kau ai
„a e fānau ako „oku makehe „enau ngaahi fiema„ú mo e fānau ako „oku nau faingata„a‟iá, koe„uhi ko
e ngaahi „uhinga fakasōsiale pe fakapa„anga.
Tatau pē ‘a Fafine mo Tangata (Gender)
Ko e Silapa Ako „i Tonga ní „oku kau ai „a e ngaahi taukei „a e fānau fefiné mo e kakai fefiné pea
pehē foki ki he fānau tangatá mo e kakai tangatá. „Oku kau ai „a e ngaahi lēsoni „oku feau ai „a e
fiema„u kehekehe, manako kehekehe, mo e fa„ahinga founga ako kehekehe „a e tamaiki fefiné mo
e tangatá. „E tokoni‟i leva „a e kau akó ke:
mahino ko e fefine pe tangata ko ia „a ha toko taha, ko e me„a ia „oku tu„utu„uni pē ia „e
natula, ka ko e fatongia „o e fefiné pe tangatá „oku „ikai tu„utu„uni „e natula, ka „oku
feliliuaki pē ia mo e taimí, feitu„u ki he feitu„u pea mei he taha ki he taha.
nau kau „i hono faka„uhinga‟i „o e ngaahi me„a kuo nau hokosiá pea mo hono fakakaukau‟i pē
„e tali pe „e li„aki ha fa„ahinga tō„onga mo„ui.
nau fakafehu‟ia „a e ngaahi tui kuo maka ka „oku „ikai ha„anau „uhinga lelei.
Ko e fefine pe tangata „i he Silapá, „oku „uhinga ia ki he angai fakafefine pe fakatangata. „Oku
„uhinga ia ki he ngaahi tō„onga mo„ui mo e fakakaukau „i he anga fakafonuá, „oku pehē ko e tō„onga
„a e fefine pe ko e tangata. Ko e feinga ko ia ke feau „a e fiema„u „a e fefiné pe ko e tangatá „oku
„ikai ngata pē „i he feinga ke „oange ha„ana faingamālie tatau „i he akó, ke a„usia kakato hona ivi
fakatupu te„eki ngāue„í, ka „oku mahu‟inga foki ke mahino ko e ngaahi hokosia ko ia „a e fefiné mo
e tangatá, „oku nau pule‟i „a „enau mahino mo e faka„uhinga‟i „o e māmaní ni. Ko e angai fefiné mo
tangatá, „oku kau foki ai „a e anga fakafonuá hono pule„í. „Oku fie ma„u leva ia „i Tongá ni ke
faka„apa„apa‟i mo fakamahino „a e ngaahi tō„onga mo„ui mo e „ulungaanga fakafonua ko iá, kae
„uma„ā „a e ngaahi tefito‟i tui, „o fekau„aki mo e ngaahi ngafa mo e fatongia tukufakaholo „o e
ngaahi kupu kotoa pē „o e sosaietí. „Oku feinga „a e Silapá ke „oange ki he fānau ako kotoa pē „i
he ngaahi lēsoní, ha ngaahi ngāue pe ngaahi taukei „oku fakamahu‟inga‟i ai „a e fiema„u „a e fānau
fefiné mo e fānau tangatá.
Ko e kau kātoa „a e toko taha kotoa pē „i he akó, „oku mahino ia ko e fakakau „o e fānau fefine
kotoa pē mo e fānau tangata kotoa pē „i he faingamālie ke nau kau „i he akó. Ko e ngaahi founga
faiakó, „o kau ai „a e fokotu„utu„u mo e pule‟i „o loki akó, kuo pau ke fakapapau‟i ko e fānau fefine
mo e tangata kotoa pē, „o kau ai „a e kau fakafāfiné, „oku nau malava pea faka„ai„ai ai kinautolu ke
nau kau kakato „i he ako mo e ngāue kotoa pē „i loki akó.
5
IV. NGAAHI FIEMA‘U MAKEHÉ: FĀNAUAKO MOHU TUFAKANGA MO E FĀNAUAKO
FAINGATA‘A’IA
Ko e fānau ako mo e ngaahi fiema„u makehé, „oku kau ai „a kinautolu „oku faingata„a‟ia fakasino
fuoloa, faka„atamai, fakaako, uesia e „atamaí pe ko e ngaahi ongo„angá, „o „ikai malava ai ke nau
kau kakato „i he ngaahi me„a „o e mo„ui faka„ahó mo ma„u kakato „enau ngaahi totonu „a e tangatá,
koe„uhiā ko ha ngaahi fakangatangata fakasōsiale, faka‟ikonōmika, faka„ātakai pe fakakaukau.
Ko e polokalama kotoa pē „oku totonu ke „i loto ha„ane ngaahi fokotu„utu„u ke tokoni‟i„aki „a
kinautolu „oku tuai ange „a e fakalakalaka „enau akó mei he toenga „o e fānau akó. Ko e ngaahi
founga ko ení, „oku fie ma„u ia ke „i ai ha tokoni makehe „oku fai „e he faiakó pe mei ha kau faiako
tokoni makehe. Ko e fa„ahinga tokoni pehe ní,„e lava ai „a e meimei kau ako pehe ní ke vave ange
„enau fakalakalaká, „o tatau pē mo e tu„unga kuo a„usia „e he toenga hono kaungā akó.
Fānau Mohu Tufakangá
„Oku toe fie ma„u foki ha tokoni makehe ki he fānau ako „oku mohu tufakanga „i ha tafa„aki „e
taha pe lahi ange. „Oku mahu‟inga „aupito ki he fānau pehe ní ke „i ai ha ngaahi polokalama ako
„oku lava ai „o fakafālahi ange „a honau tufakangá pea tokoni‟i foki kinautolu ke fakatupulekina ki
he taupotu tahá, honau taleniti faka„atamaí pe fakapunaké pe ha toe fa„ahinga taleniti pē.
V. TEFITO‘I ‘UHINGA ‘O E SAIENISÍ
Ko e Saienisí „oku ako ai „a e fānauakó ki he anga „o e nofó pea nau ako ai ki he mo„uí.
Ko e lēsoni Saienisi mo hono ako‟i „i Tonga „oku poupou‟i mālohi ia „e he ngaahi ta‟au „o e „ilo, mo e
to‟onga mo‟ui kuo laui to‟utangata „ene tukufakaholo mai he fonua/ ni. „Oku tu‟u foki „a e „otu
motu „o Tonga he taha‟i potu tahi „oku mohu mo fonu hono ngaahi „ātakai. Ko e ngaahi „ilo mo e
to‟onga mo‟ui kuo tukufakaholo mai he fonua/ ni fakataha mo hono „ātakai mohu mo fonu, „oku
nau kau ki hono fa‟u ha fakava‟e mālohi ki he Saienisi „a ē „oku ako‟i he „otu Tonga. Ko e konga
lahi „o e ngaahi fakava‟e ko ia// „oku fakamāmani lahi hono lelei mo e mahu‟inga, pea ko e taha
foki ia „a e taumu‟a „o e silapa Saienisi/ ni. Ke ne tuku atu mo tataki „a e fanauako „o Tonga ki ha
'I he Saienisí, 'oku ako ai 'a e fānauakó
Ako ke ‘ilo
‘A e founga ke fakatoka mo
a‘usia ai ‘enau ngaahi
kaveinga ki he
mo‘ui.
Ako ke ngāue’i
Fakatoka ha ngaahi ‘ilo, pōto’i
ngāue, mo e ‘ulungaanga ‘e
malava ai ke nau ma‘u ‘a e mo‘ui
fakapotopotó.
Ako ke mo’ui’aki
Ko ha Tonga kuo hoko ‘a e Lea Faka-Tongá ko
hono kupu mo‘ui pea nau ‘ilo, mahu’inga’ia mo laukau honau tupu‘angá
mo honau Tongá pea mahino mo nau
faka‘apa‘apa’i ‘a e anga fakafonua ‘o e kakai
kehé
Ako ke nofo fe‘ofo‘ofani, melino,
mo ma‘uma‘uluta
Ngāue‘aki ‘a e ngaahi tefito’i tui,
‘ulungaanga, ‘ilo, mo e pōto’i ngāue ‘a e Tongá, ke tauhi‘aki
honau ngaahi vā.
6
lēsoni Saienisi „oku hoa mo taau mo e fiema‟u „a e fonua ni mo toe lava ke toe poupou‟i „etau
ngaahi to‟onga mo‟ui „aonga mo mahu‟inga kuo laui to‟utangata „ene tuku‟au mai. Ka „i he taimi
tatau ko e ngaahi me‟a koia „oku fakamāmanilahi hono mahu‟inga pea nau a‟usia „a e tu‟unga tatau
(standard) „oku „i ai „a e ngaahi silapa Saienisi he ngaahi fonua kehe.
„Oku „ikai puli „a e mahu‟inga „o e Saienisi ki he‟etau mo‟ui. Kapau te tau vakai ki he ngaahi „uuni
me‟a „o „api, mei me‟atokoni ki he ngaahi naunau faka‟api, pea pehe ki he ngaahi me‟alele, vaka mo
e vakapuna „oku ngāue‟aki he fefononga‟aki „o a‟u atu ki he ngaahi me‟angāue fakaeonopooni he
ngaahi „apiako, falemahaki mo e ngaahi ngāue‟anga, „oku nau mātu‟aki fakae‟ee‟a mahino mai „a e
„aonga mo e mahu‟inga „o e Saienisi ki he‟etau mo‟ui.
Ko e Saienisi ko e fakava‟e ia ki he tekinolosia/ pea mo e ngaahi fakalakalaka lahi „oku tau mātā „i
„api, „apiako, falemahaki, ngaue‟anga mo hotau fonua mo māmani foki. „Oku hanga „e he Saienisi „o
fānau‟i mai „a e ngaahi „ilo, taukei mo e poto‟i ngaue lahi he ngaahi mala‟e kehekehe „o hange ko e
tufunga, faama, faiako, palama, pailate, toketā mo e „enisinia. Kaekehe, ka tau ka nofo hifo ke
fakatotolo ko e meimei ko e poto‟i ngāue kotoape „e „i ai pe „a e kaunga „a e Saienisi ki ai. Koia ai
„oku „ikai ha toe veiveiua ki he ope atu pea ta‟efa‟alaua „a e mahu‟inga „o e Saienisi ki he‟etau
mo‟ui, „atakai, māmani mo e „univeesi.
Koia ai „oku mātu‟aki fai „a e tokanga „i hono fokotu‟utu‟u mo fa‟u „o e silapa saienisi/ ni ke tatau
pe „a e fiefia, manako mo fiefie ako „e he fānauako/ „a e Saienisi pea mo e vekeveke „a e kau
faiako ki hono ako‟i. “Oku lahi foki „a hono fa‟a fakangatangata pe „a e Saienisi ke toki ako‟i pe
he lokiako pea hoko ai mo hono ta‟emanakoa „e he fanauako tokolahi. „Oku fai hono tokangaekina
„o e me‟a ni he fa‟u „o e silapa/ ni mo e feinga ke mato‟o „a e fakakaukau koia: ko e Saienisi ko e
lesoni ke ako‟i pe „i lokiako, mei he „atamai „o e fanauako.
„I he silapa Saienisi ni „oku fai hono fakamamafa‟i ke lava „o tala mo fakamatala‟i „e he fanau/ ko e
Saienisi/ „oku „ikai fakangatangata pe ki he lokiako ka „oku kau ai mo honau „ātakai „o kau ai honau
„api, „apiako, kolo, motu pea mo māmani mo e vavaa/. 'I hono fakalea „e taha/, ko e „Univeesi ko e
lokiako‟ ia „o e Saienisi/. „E malava „eni kapau „e fakapapaui‟i „oku fakahoko „a e ngaahi ngāue
(activities and practicals) kotoa „o tautautefito ki he ngaahi ngāue „oku fiema‟u ke fakahoko „i tu‟a
he lokiako (outdoor activities). „Oku „i ai „a e tui mo e falala ka fakahoko ia „e fakamanako ki he
fānauako/ hono ako e Saienisi mo lava ke nau fakamo‟oni‟i „i he konga lahi „o e ngaahi ngāue „oku
nau fai/ „a e fekaukau‟aki mo e mahu‟inga „o e ngaahi me‟a honau „ātakai/ kae tautautefito ki he
ngaahi me‟a „oku kaunga tonu ki he„enau mo‟ui/.
VI. VAHEVAHE ‘O E TAIMI
Ko e taimi si‟isi‟i taha ke ngāue„aki ki he Saienisi „oku pehé ni.
Kalasi Kalasi 1 ki he 6 Kalasi 7 mo e 8
Lahi ‘o e miniti ki he uike 120 240
„Oku „mahu‟inga ke vahevahe lelei „e he faiako „a e taimi „oku fakahoko ai „a e Saienisi ke lava „o
kakato „a e ngaahi fiema‟u „a e silapa he „osi „a e ta‟u. Ko ia „i he siofi fakalūkufua „o e ta‟u „e lava
leva hono vahevahe lelei „o e lēsoni ke faiako‟i he teemi takitaha pea pehē ki he ngāue ke
7
fakahoko he „aho takitaha. „Oku mahu‟inga „a e uike palani he kamata‟anga „o e ta‟u/ ke
fakapapau‟i ai „a hono vahevahe lelei „o e silapa ke lava „o kakato hono faiako‟i he „osi „a e ta‟u.
VII. TEFITO’I ‘UHINGA ‘O E AKO’I MO E AKO ‘O E SAIENISI
„Oku fakamamafa „ae Silapa Saienisi „i he ngāue‟i ke a„usia „a e ngaahi tefito‟i ola „o e ngaahi me„a
„oku akó. „Oku hiki leva „a e tokangá mei he ako‟i „oe ngaahi kano me„a moe lahi „o e taimi „oku ako‟i
aí, ki he fakamamamfa‟i „o e akó „o e ngaahi „ILO mo e pōto‟i ngāue ko ia „oku lava „e he tahaako „o
a„usia, ngāue„aki, mo faka„ali„alí. „A ia „oku mahino heni ko e founga „e ngāue„akí, „oku fakatefito pē ia he tahaako.
Ko e loki ako „oku mahu‟inga taha pē ai „a e taha akó, „okú ne faka„ai„ai „a e toko taha akó ke
fekumi ki ha „ILO fo„ou, pōto‟i ngāue fo„ou pea „okú ne fakatokanga‟i ko e fānau akó, „oku nau ako
„i he ngaahi founga kehekehe pea „i he vave kehekehe. „Oku fie ma„u leva „a e kau faiakó, ke nau
ngāue„aki „a e ngaahi founga fakafaiako kehekehe, ke ma„u ai ha faingamālie „o e toko taha kotoa
pē ke ako peá ne lava „o ngāue„aki „a e me„a kuó ne akó.
„Oku fie ma„u ke fakalotolahi‟i „a e fanau akó ke nau fa„a fakakaukau mo fifili ki he ngaahi me„a
„oku nau akó pea ke nau taki taha pule‟i pē „ene ako. „Oku totonu ke mahino kiate kinautolu ko e
akó, „oku „i ai honau ngaahi taumu„a mamafa. Ka „i he taimi tatau, „oku fie ma„u „a e fānau akó, ke
nau manako „i he akó, pea „e lava ia kapau „e „oange „a e ngaue fe‟unga mo honau malohinga taki
taha, he kapau „e fu‟u faingofua pea te nau pahia mo fakapikopiko, ka „okapau „e fu‟u faingata‟a
pea te nau fo‟i. „Oku fie ma„u foki ke nau taki taha feinga ke nau ngāue‟i pē „enau me„á mo e
founga ke ma„u ai „a e ngaahi fakamatala „oku fiema„ú .
Koe founga ako lelei taha „a e Tonga – ko e fanongo, sio, ala pea ngāue. ( Toli, tui, faiva pea luva )
Learning (Ako)
Listen (Fanongo)
Observation (Sio)
Practice (Ala)
Perform / Apply (Ta)
Teaching (Faiako)
Fakatātā‟i
(Oral and
practical) (Fakatātā)
Kaunga ngaue
fakataha moe fanau
ako (Kaunga Ala)
Fokotu‟u ha
ngaue „oku
mahu‟ihinga malie
Monitor and
evaluate (vakai‟i pea
Fakatonutonu)
VIII. NGAAHI POTO’I NGĀUE MAHU’INGA MO ‘AONGA
„Oku „i ai foki „a e ngaahi poto‟i ngāue mahu‟inga mo „aonga „oku fiema‟u „i he lēsoni takitaha ke
faka‟ai‟ai, poupou‟i mo fakamamafa‟i koe‟uhi ke ma‟u „e he fanau pea mo lava ke fakalakalaka
he‟enau hiki mei kalasi ki he kalasi. „I he Saienisi, ko e konga lahi „eni „o e ngaahi poto‟i ngāue mo e
ngaahi taukei „oku fiema‟u ke kamata hono faka„ai„ai mo hono poupou‟i mei he Akotokamu‟a ki he
Kalasi 8.
Sio fakatokanga mo fakapapau‟i (observing),
Palani mo fokotu‟utu‟u ha me‟a pe ngāue ke fai (planning),
Muimui‟i ha ngaahi fakahinohino (following instructions),
Lēkooti mo fakamatala‟i ha me‟a (recording and communicating),
8
Fakamahamahalo ke fe‟unga mo taau (predicting),
„Analaiso (Analyzing) mo vakai‟i (evaluating) ha teita (data) mo ha ola (evidence),
Fa‟u ha fakama‟opo‟opo taau (drawing appropriate conclusion),
Fai ha fakafotunga‟i „oku taau mo ha teita (representing data appropriately),
Fa‟a fifili mo fehufehu‟i (critical and enquiry mind),
Fokotu‟utu‟u (plan) ha tesi falala‟anga (fair test)
Ngāue‟aki ha tesi falala‟anga ke fakatotolo‟i‟aki pe fakamo‟oni‟i‟aki ha ngaahi me‟a mahu‟inga
pe ha ngaahi mo‟oni fakasaienisi,
Ke nau tokanga mo fakapapaui‟i „a e malu mo e hao „enau mo‟ui/ (precaution and safety) „i he
taimi kotoa,
Ke „uhinga kiate kinautolu mo nau mahu‟inga‟ia ke tauhi ke ma‟a mo mo‟ui lelei honau sino
pea pehē ki honau „ātakai,
Tala mo fakamatala‟i „a e fekaukau‟aki „a e ngaahi me‟a mo‟ui mo e ngaahi me‟a mate „i honau
„ātakai/, māmani mo e „Univeesi.
IX. FEKAU’AKI MOE NGAAHI LESONI KEHE
Ko e Silapa „o e ngaahi lēsoni ako „a Tongá ni „oku ngāue„aki ki ai „a e founga „oku fa„ū taha mo
fakalūkufua „a ia „okú ne fakamahino„i ai „a e fekau„aki „a e ngaahi „ēlia lalahi „e fitu „o e akó pea
mo e fehokotaki „a e ngaahi lēsoni „oku ako„í. Ko e Leá ko e konga mo„ui ia „o e lēsoni kotoa pē pea
„oku fakatefito kinautolu „i he lavame„a „a e fānau akó „i he ngaahi lēsoni ko ení.
„I he ako ko ia „a e Lēsoni Saienisi „e ako ai „e he fānau akó ha ngaahi kaveinga „e toe lave mo
ako‟i he ngaahi lēsoni kehe. Ko e fakatātā „e taha „o e ngaahi kaveinga ko „eni ko e ako ki he
„ātakai. Ko e kaveinga ni „e toutou lave mo ako‟i he ngaahi lesoni kehe. Koia ai „e hoko „a e
fekaukau‟aki pehe ni ko e tokoni ki he kau faiako „o tautautefito ki he taimi te nau teuteu ai ha
ngaahi naunau tokoni ki he‟enau faiako (teaching resources). Koe‟uhi ko e fekau‟aki „a e ngaahi
ke nau manatu‟i ke teuteu „a e naunau ke malava ke toutou faka‟aonga‟i he ngaahi lesoni kotoa
„oku nau fekau‟aki he kaveinga koia.
Ko e me‟a mahu‟inga „e taha ko e ngaahi „ilo mo e poto‟i ngaue koia „o e fanau he ngaahi lesoni
kehe hange ko e fa‟u fakamatala he Lea‟faka-Tonga mo e Lea faka-Pilitania „e tokoni „aupito ia ki
he‟enau fa‟u fakamatala he Saienisi pea pehe ki he he‟enau ngaahi taukei mei he fika ke
faka‟aonga‟i ia he ngaahi me‟a fakafika he Saienisi. Koia ai „oku fie ma„u leva ki he kau faiako ke
nau fakatokanga‟i mo ngaue‟aonga‟aki „a e ngaahi fehokotaki ko „ení.
X. FATONGIA ‘OE LEA
„Oku hanga „e he Silapa „a e Akó „o poupou„i „a e ngāue„aki „o e Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-
Pilitāniá „i he langa hake „o e „iló, pōto„i ngāué, tefito„i tuí, ongó mo e anga fakafonuá pea mo
hono fa„u mo fakatupulaki „a e „ilo„i kitá, „ātakai „oku te nofo aí mo hoto tupu„angá, hoto Tongá mo
e tukufakaholó, mahino „a e kakai kehé, ngaahi fonua kaungā„api „i he Pasifikí mo e Pasifikí pea
mo māmani foki. Ko e Silapa ki he ongo leá ni „okú na fengāue„aki.
Ko e Lea Faka-Tongá „e „uluaki ngāue„aki ke fakava„e mālohi„aki „a e akó ka e toki kamata „a e
fakava„e „o e Lea Faka-Pilitāniá „i he Kalasi 3, „o kamata„aki „a e ngāue„aki pē „o e ako Leá. „E
ngāue„aki „a e Lea Faka-Tongá ke kamata ako„i ai „a e ngaahi pōto„i ngāue fakaleá he „e faingofua
9
ange ai ki he faiakó mo e fānau akó ke nau femahino„aki pea nau ako ai „a e ngaahi tefito„i tui,
„ilo, fakakaukau, ongo, mo e pōto„i ngāue „e a„usia ai „a e mo„ui fakapotopotó „i he lau „a e Tongá. „E
lava leva ke ngāue„aki „a e ngaahi me„á ni ki hono faiako„i mo e ako „o e Lea Faka-Pilitāniá pe ko ha
toe lea kehe pē. „Oku mahino mai ko e founga eni „oku lelei taha ki hono ako„i „o ha Lea Ua pea
malava ai ke a„usia „a e poto tatau „i he Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-Pilitāniá, „o „ikai mole ai pe
uēsia „a e tu„unga „o e Lea Faka-Tongá, ko e Lea „Uluaki ia „a e fonuá.
„Oku lahi „a e ngaahi lea „oku ngāue‟aki he Saienisi „e toe ngaue‟aki pe he ngaahi lesoni kehe pea
„oku „i ai „a e faka‟amu ke pukepuke „a e fekau‟aki koia „a e ngaahi lēsoni ke tokoni ki he toe
mahino ange ki he fānau/‟ „a e ngaahi kaveinga „oku nau ako. „Oku toe „i ai pe foki mo e ngaahi lea
faka-Pilitania he Saienisi//„oku „ikai ke „i ai hanau faka-Tonga totonu. Koia ai ko e ngaahi fo‟ilea
faka-Pilitania pehē „e toe ha‟i atu pe kinautolu he tafa‟aki „o e ngaahi fo‟ilea faka-Tonga „oku
fakatonga‟i „aki kinautolu koe‟uhi ke tokoni mo toe mahino ange „a e fakamatala „oku „oatu.
10
XI. VAKAI’I ‘O E NGĀUE
Ko e vakai‟i „o e ngāué„oku totonu ke fai hokohoko pē (formative), „o ngāue„aki ha ngaahi founga
kehekehe pea ngāue„aki foki ke fakalakalaka „a e ako „a e toko taha akó. Ko e fa„ahinga vakai‟i mo
e vakai„i ko eni „oku totonu ke fakatefito ia mei he malava „e he toko taha akó „o ngāue„aki „a e
ngaahi „ilo mo e pōto„i ngāue ko iá. „E lava „e he ngaahi foungá ni ke tokoni ki he faiakó:
ke ne fakapapau„i ai „a e me„a kuo „ilo „e he toko taha akó mo e kulupu kotoa pē peá ne
„ilo ai pe ko e hā „a e ngaahi me„a „oku toe ke nau „iló ka nau toki malava „o a„usia „a e
ngaahi ola na„e fie ma„ú.
ke ne toe „oange ha ngaahi tokoni „oku mahu„inga mālie ki he kau akó.
ke „i ai ha makatu„unga ke tokoni ki he„ene ngaahi palani faiako ki he kaha„ú.
ke fakamahino„i „a e ngaahi feitu„u „oku toe fie ma„u ki ai ha ngaahi tokoni makehe.
Ko e vakai‟i „o e ngāue „a e fānaú „e malava pē foki ke toki fakahoko ia he „osi „a e „iuniti taki taha
(summative). „Oku fa„a ngāue„aki „a e foungá ni ke vakai‟i„aki „a e ola lelei „o ha fakahoko „o e ako„i
ha polokalama pea „oku tokoni foki ia ki he ngaahi palani mo e fokotu„utu„u ki he kaha„ú. Ko e
ngaahi fakamatala „oku „omai „e he founga vakai‟i ngāue ko ení, „oku tokoni ia fakataha mo e
ngaahi fakakaukau „a e faiakó, ki he„ene ngāué:
ke ma„u ai ha fakamatala „e lava „o tufaki ki ha kakai kehekehe „o fekau„aki mo e
fakalakalaka mo e ola „a e toko taha akó pe ko ha kulupu ako.
ma„u ai ha fakamatala ki he „aonga „o e ngaahi founga sivi„í.
ma„u ai ha makatu„unga ke vakai‟i„aki „a e „aonga „o e founga ako„í.
vakai‟i„aki „a e fe„unga mo e „aonga „o e ngaahi naunau tokoni ki hono ako„í.
tokanga„i „a e tu„unga „o e akó fakalūkufua ki he fonuá.
tokoni ki he palaní.
Ko e fakatātā „oku hā „i laló ko e fakatātā mahino ia „o e takai „o e palaní, ako„i mo e ako „oku
muimui ki ai „a e founga vakai‟i „o e ngāue „i he loki ako kotoa pē „i Tongá ni. Ko e hokohoko ko ení
„oku fie ma„u ia ke lava ai „e he faiakó „o tala pe ko e palani „oku sai, pe „oku ako „a e fānaú, pe „oku
fie ma„u ke „i ai ha liliu.
Ko e ki„i fakatātā faingofua „oku hā atu „i laló „okú ne fakahaa„i ai „a e natula „o e ngāue„aki „o e
ngaahi founga vakai‟i „i he loki akó.
11
XII. KO E SIAKALE ‘O E AKO'I, AKO, MO E VAKAI’I ‘O E NGĀUE
Ko e ako„i, ako mo e vakai‟i „o e ngāué „oku hokohoko pē pea vilo takai. Neongo „oku hā „i he
fakatātā ha kamata„anga ka „oku malava pē ke fai „a e vakai‟i ha fa„ahinga taimi pē.
Palani mei he Silapá ki he ako‘i
mo e sivi‘i
Ako‘i mo e Akó.
Sivi‘i hokohoko (formative):
ke vakai‘i ‘a e fakalakalaka ‘a e fānaú mo ‘enau
fiema‘ú
Tokoni‘i ‘oku mahu‘inga mālie
pea liliu ‘a e palaní ka ‘oku fie
ma‘u
Ako‘i mo e Akó
Vakai‘i faka‘osi ke
sivi‘i‘aki ‘a e polokalama ki he kalasí pea ma‘u ai mo ha toe tokoni ‘oku mahu‘inga
mālié
12
XIII. SIOFI FAKALŪKUFUA ‘O E SILIPA
Ko e konga lalahi „eni „o e Silipa Saienisi.
Māmani „o e Me„a Mo„ui َ
Māmani mo hono Fa„unga َ
Māmani mo hono Naunau َ
Māmani mo e Vavaa َ
Ngoue (Kalasi 8 mo e 9)
„I loto „i he ngaahi konga lalahi ko „ena „oku fiema‟u ke ako‟i mo poupou‟i „a e poto„i ngāue
fakasaienisi (scientific skills) mo e fakafotunga (attitudes) „oku taau mo hoa mo e Saienisi.
Māmani ‘o e Me’a Mo’ui
Ko e konga „uluaki ko eni, „oku fiema„u „a e fānau ke nau ako ki he faikehekehe „o e ngaahi me„a
mo„ui mo e me„a mate pea mo fakatupulekina „e nau „ilo ki he ngaahi to„onga mo e „ulungaanga „o e
me„a mo„ui. Ko e ngaahi kupu lalahi (systems) „o e sino „o e tangata َ hange ko e kupu „o e
halanga me„akai (digestived system) kuo vakai„i pea „oku felalave„i mo e ngaahi faingata„a„ia „oku
ne uesia „a e mo‟ui lelei. „I he konga ko eni „oku fakatupulekina ai „a e ilo „a e fānau ki he ngaahi
me„a „oku hoko „i honau „ātakai pea mo „ene felave„i mo e ngaahi to„onga mo„ui mo e „ulunga„anga „o
e tangata َ .
„Oku fai foki „a e tokanga makehe ki he fu„u māfana „a māmani (global warming) pea mo „ene
felāve„i mo Tonga َ ni. „Oku fakalotolahi„i mo faka„ai„ai „a e fānau ke nau ako ki hono fakatolonga
mo malu„i e ngaahi koloa fakalotofonua pea mo ha ngaahi founga ke malu„i ai ke tupulaki mo
tolonga „enau mo„ui.
„I he konga „o e Kalasi 7 mo e 8 „oku fakatefito ai hono ako„i „o e ngaahi kupu lalahi „o e sino
(body systems) „o e tangata pea mo e ngaahi fangata‟ia fakasino „oku ne uisia ai „a e mo„ui lelei..
Ko e ngaahi faingata‟a‟ia fakaesino ko eni „oku kau ai „a e ngaahi mahaki „oku „ikai ke pipihi َ hangē
ko e fu„u sisino َ mo e mahaki suka َ . „Oku mo„ua heni „a e toko lahi „i he ngaahi ta„u mai ko eni
„aia ko e konga ai „oku fakatupunga ia mei hono tanaki mai „a e ma„u „o e ngaahi me„akai fakatupu
ivi َ pea kau ki ai mo e to„onga mo„ui ta„engaungaue. „Oku ako„i foki heni mo e ngaahi mahaki
pipihi َ hangē ko e mofi tengi. „I he ngaahi me„a َ ni takitaha „oku ako„i ai „a e ngaahi founga
malu„i mei he gaahi faingata„a„ia ko eni „aki hono fakamatala„i mahino „a efekau‟aki „a e me„a
tokoni pea mo e mo„ui fakamālohisino mo ngaungaue َ .
Māmani mo hono Fa’unga
„I he konga ua ko eni „oku ako ai „a e fānau ki he ngaahi mālohinga (forces) mo e ngaahi ivi
(energy) pea mo „enau ngaahi fengāue„aki. „Oku fai „a e tokanga makehe ki he ivi faka„uhila „oku
ngāue„aki َ , pea mo ha toe ivi kehe „e ala ma‟u ke ngāue„aki mo faka„aonga„i „i Tonga.. „Oku totonu
ke tupulekina pea mātu„aki mahino lelei ki he fānau „a e ngaahi fa„ahinga kehekehe „o e ivi pea mo
„ene fetongitongi mei he ivi ko ee ki ha toe fa‟ahinga ivi „e taha „o tolonga ai „o „ikai ke „osi. „Oku
totonu ke mātu„aki mahino kiate kinautolu „a e ola „o e ngaahi mālohinga َ pea mo e ngaahi me„a „e
hoko mai ki he„etau mo„ui.
13
Māmani mo hono Naunau
„I he konga tolu ko eni, „oku vakai„i „e he fānau „a e ngaahi fa„unga (properties) „o e ngaahi naunau
(materials) lahi kau ai „a e ngaahi naunau „oku ngāue„aki fakalotofonua َ . „Oku nau ako ki he
fekau„aki „o e ngaahi fa„unga „o e ngaahi naunau mo hono ngaahi „aonga pea vakai„i mo hono ngaahi
naunau „oku makehe ai. Ko e fotunga „e tolu „o e naunau (naunau „oku fefeka, naunau ko e vai,
naunau ko e kasa) kuo vakai„i foki „a e ngaahi ivi „oku ma„u „i he„enau fengāue„aki mo e feliliu„aki
honau fotunga mei he fotunga koee َ ki he fotunga e taha. „Oku fai „a e ngaahi fakatotolo ki he
ngaahi founga „oku liliu ai „a e fa„unga moe fotunga „o ha ngaahi naunau, tautautefito ki hono
fakamāvahevahe mo hono fakafo„ou „a e ngaahi fa„unga „o e ngaahi naunau َ . Lahi foki „a e
ngaahi koloa fakalotofonua „oku fai hono vakai‟i ke „ilo „a e ngaahi fotunga mo e ngaahi naunau
„oku fa„u„aki „a e ngaahi koloa َ .
Māmani mo e Vavaa َ/
„I he konga fa ko eni, „oku tupulaki ai „a e ilo „a e fānau ki he anga „a e hoko mai „a e „aho mo e
po„uli pea mo e fetongitongi „a e ngaahi fa„ahitau „i he„ene felave„i mo e vilo „a e fo„i mamani mo
„ene tatakai „i he la„aa َ . Ko e ngaahi fetu‟u mo e ngaahi naunau „o e vavaa (solar system) „oku
vakai‟i ia „o makatu„unga he ngaahi talafakafonua mo e ngaahi founga ne ngāue„aki pea
tukufakaholo mai mei he kau kaivai Tonga َ mei ono „aho. „Oku ako foki „a e fānau ki he ngaahi
kongokonga lahilahi „o e fakamatala „ea pea mo e anga hono fua e „ea pea ma„u ia „o ngāue„aki ki
he ngaahi fakamatala „ea. Ko e ngaahi fa„ahinga kehekehe „o e ngaahi fakatamaki fakaenatula
pea mo hono ngaahi ola ki Tonga َ hangē ko e saikolone mo e mofuike, „oku ako ki ai „a e fānau َ
pea te nau vakai ki he ngaahi ngāue ke nau teuteu ke fakasi„isi„i ha ngaahi maumau „i ha hoko mai
ha fakatamaki fakaenatula.
Ngoue
Ko e Lēsoni Ngoue „oku kamata ia „i he Foomu 1 pea „oku fa„ufa„u ia ke „ako„i mo ngāue„aki „a e
ngaahi founga ngoue „e lava „o fakahoko pea tu„uloa. Pea ako„i foki ke fakapotopoto hono
ngāue„aki „a e ngaahi faito„o ngoue َ ki he ngoue َ mo e ngaahi fafanga ki he fanga manu َ . „Oku
ako„i foki mo e fānau ki hono tō mo hono fetongitongi „o e ngaahi ngoue ke ma„u ai ha fua lelei ke
fakatau pea mo fakataumu„a mo faka„ai„ai kinautolu ke manako ki he ngoue fakaenatula, „ikai
ngāue„aki ha ngaahi faitoo ngoue.
14
XIV. SIOFI FAKALUKUFUA ‘A E TAUMU‘A NGĀUE KI HONO AKO‘I ‘O E SAIENISI
AKOTOKAMU’A
'I he Akotokmu‟a „oku „ikai ako‟i ha ngaahi ola saienisi pau ka „oku faka‟ai‟ai mo poupou‟i „a e
fanauako ke nau fiefia mo fiefie ako „aki ha ngaahi va‟inga (play-based) mo ha‟anau ngaue‟aki ha
ngaahi naunau (concrete materials) ke fakava‟e mo fakatupulaki‟aki ha ngaahi poto‟i ngaue
(skills) mo ha ngaahi fakafotunga (attitudes) „o „ikai ngata pe ki he saienisi ka ki he ngaahi lesoni
kehe.
Ko e taha ha ngaahi fakamamafa „oku totonu ke fakahoko he Akotokamu‟a ko hono fakatupulaki
„a e lea „a e fanauako „o kau ai ha ngaahi lea ke fakamatala‟i‟aki ha ngaahi fakakaukau pe mo‟oni
fakasaienisi hangē ko e le‟o lahi, le‟o si‟i, mafana, momoko, mālohi, vaivai, vave, māmālie, fuo
kehekehe, lanu kehekehe, la‟ā, māhina, „akau, fanga manu, „aho, po‟uli mo ha ngaahi toe lea pē kae
tautautefito ki ha ngaahi me‟a „oku nau feangai mo ia.
„Oku toe „i ai pe foki mo e ngaahi lea e fekaukau‟aki mo e ngaahi lesoni kehe hangē ko e fika „o
kau ai ha ngaahi lea ki hano fua ha me‟a „o kau ai „a e ma‟olunga, loloa mo e mamafa. „Oku toe kau
foki mo hano kamata ke nau fakahoa mo tala ha faikehekehe „o ha ngaahi me‟a honau „ātakai „i
hono poupou‟i ke kamata he Akotokamu‟a. „E kau „a e lanu, lahi, ma‟olunga, mamafa mo ha toe
fotunga pe „o ha ngaahi me‟a he mahu‟inga ke ngāue‟aki he fakahoa „o ha ngaahi me‟a..
„Oku totonu foki ke faka‟ai‟ai mo poupou‟i „a e fānauako he Akotokamu‟a ke nau lava „o tala mo
fakamatala‟i ha ngaahi me‟a ki he faiako pe ko e kalasi „o kau ai „a e ngaahi me‟a ni.
Ngaahi fotunga „o ha naunau mo ha me‟a „oku nau ngāue‟aki.
Fanga monumanu mo e „akau honau „ātatakai.
Ngaahi kongokonga „o e „akau mo e fanga monumanu „o kau ai mo honau sino.
„Oku „i ai foki mo e ngaahi poto‟i ngaue mahu‟inga mo „aonga pea „oku fiema‟u „i he lesoni saienisi ke
faka‟ai‟ai, poupou‟i mo fakamamafa‟i ke tupulaki „o kamata mei he Akotokamu‟a ki he Kalasi 8 kae
tautautefito ki he ngaahi me‟a ni.
Sio fakatokanga mo fakapapau‟i (observing),
Palani mo fokotu‟utu‟u ha me‟a pe ngaue ke fai (planning),
Muimui‟i ha ngaahi fakahinohino (following instructions),
Lekooti mo fakamatala‟i ha me‟a (recording and communicating),
Fa‟a fifili mo fehufehu‟i (critical and enquiry mind),
Ke nau tokanga mo fakapapaui‟i „a e malu mo e hao „enau mo‟ui/ (precaution and safety) „i he
taimi kotoa,
Ke „uhinga kiate kinautolu mo nau mahu‟inga‟ia ke tauhi ke ma‟a mo mo‟ui lelei honau sino
pea pehē ki honau „ātakai,
15
KALASI 1 KALASI 2
Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalūkufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fānau/ „o tala ha ngaahi
„ulungaanga „oku tatau pē kehekehe ai „a e
„ū me‟a mo‟ui.
Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalūkufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fanau/ „o tala „a e ngaahi
fiema„u kehekehe „a e ngaahi me„a mo„ui.
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke lava „e he fanau „o fekumi mo fakahā ha
ngaahi fa„unga „o e mamani َ „i he„enau mo„ui
faka„aho.
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e he fānau/
ha ngaahi founga fakafisikale (physical
processes) „oku ngāue‟aki „i he komiunitī pe
nofo „a e kakai/.
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke fekumi „a e fānau/ ki he ngaahi
„ulungaanga „o ha ngaahi me‟a pe naunau he
māmani.
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke lava „e he fānau/ „o fakapapau‟i mo
fakamatala‟i „a e anga „o ha fa‟ahinga koloa
pē naunau „o e māmani/.
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavaá
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he fanau/ „a
hono takiekina (influence) „e he ngaahi me‟a
„o māmani/ „a „etau mo‟ui faka‟aho/.
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavaá
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke lava „e he fānau/ „o fakapapau‟i mo
fakamatala‟i „oku anga fēfē hono hanga „e
he māmāni/ „o uesia „etau nofo faka‟aho/.
16
KALASI 3 KALASI 4
Konga Lahi 1:.Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke tala pea mo fakamatala‟i „e he fānau′ „a
e anga „o e tupu mo e feliuliuaki „a e me‟a
mo‟ui′.
Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke fakatokanga‟i mo fakamatala‟i „e he
fānau′ „a e ngaahi me‟a tefito „o e mo‟ui′ mo
e ngaahi fa‟unga „oku nau kau ki ai′.
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke lava „e he fanau „o tala ha ngaahi
fotunga (forms) mo e tupu‟anga (sources)
kehekehe „o e ivi (energy).
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he fānau′ e
feliuliu‟aki „a e ivimo‟ui′ mo hono
fakatolonga′.
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e he fānau′
„a e koloa mo ha fa‟ahinga me‟a „o
fakafehokotaki kinautolu ki honau ngaahi
„aonga′.
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke fakatokanga‟i „e he fānau′ e ngaahi
„ulungaanga „o e ngaahi naunau „e malava ke
ngāue‟aki ke fakamavahevahe‟i kinautolu′.
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavaá
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke fekumi mo fakatokanga‟i „e he fānau′ pē
„oku anga fēfē hono fakatupu „e he vilo „o e
māmani e feliuliuaki faka‟aho.
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavaá
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke fekumi mo fakatokanga‟i „e he fānau' e
anga hono fakatupu „e he ngāue „a e fo‟i
māmani e feliuliuaki „a e fa‟ahitau'.
17
4. Kalasi 5 mo e Kalasi 6.
KALASI 5 KALASI 6
Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke malava „e he fānau/ „o „ilo‟i mo e
fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga „o e
ngaahi kulupu lalahi „o e me‟a mo‟ui/.
Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i mo
fakamahu‟inga‟i e fekau‟aki pe fekāinga‟aki
„a e me‟a mo‟ui mo honau „ātakai/.
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke fekumi, fakatokanga„i mo fakamatala„i „e
he fānau/ e fekau„aki „a e ma„u„anga ivi/ mo
e ngaahi naunau/.
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke fakapapau‟i „e he fānau/ „a e founga „e
liliu ai „a e ngaahi ma‟u‟anga ivi/ mo hono
fakatolonga/.
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke malava „e he fānau/ „o „ilo‟i mo
fakamatala‟i „a e ngaahi „ulungaanga mo e
natula „o e ngaahi naunau „oku lava ke
fakafetongi pe fakamavahe‟i ai kinautolu/.
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke „omi „e he fānau' ha‟anau lau „o fekau‟aki
mo e ngaahi „ulungaanga „o e ngaahi naunau
mo honau ngaohi fa‟unga.
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavaá
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke fakamatala‟i „e he fānau/ „oku takai e
fo‟i māmani/ ki he la‟aa/ mo „ene fakatupu e
ngaahi fa‟ahita‟u pea mo „ene uesia e funga
māmani/.
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavaá
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke fakamahino‟i mo fakamatala‟i „e he
fānau' ko e fo‟i māmāni ko e sino ngāue „a
ia „oku malava ke felilliu‟aki pea konga lahi
taha ia „o e naunau „o e lā‟aa′.
18
5. Kalasi 7 mo e Kalasi 8.
KALASI 7 KALASI 8
Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala„i „a e
ngaahi me„a mo„ui mo e ngaahi kongkonga „o
e sino pea mo hono ngaahi kupu kehekehe
(body systems) pea ke mahino kiate
kinautolu „a e anga hono tauhi ke nau mo„ui
lelei.
Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fanau/ „o fakaha „a e ngaahi
mahaki pipihi mo e ngaahi mahaki „oku „ikai
pipihi „a ia „oku lahi „ene hoko „i Tonga pea
ke nau ilo ki he ngaahi founga malu„i „o e
ngaahi mahaki ko eni َ .
Ke lava „e he fānau/ „o fakafa‟ahinga mo
tuhu‟i „a e fa‟ahinga „o e „akau/ mo honau
ngaahi kongokonga pea fakamatala‟i „a e
ngaahi fāmili „e ni‟ihi „o e „akau/ mo honau
„aonga/
Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i e ni‟ihi
„o e fa‟ahinga „o e monumanu/ mo „enau
fiema‟u/, feitu‟u „oku nau nofo ai mo „enau
fetokoni‟aki „i he „ātakai „oku nau nofo ai/
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke lava „e he fanau/ „o fa„u mo fakahoko ha
ngaahi fakatotolo fekau„aki mo e ngaahi
fa„ahinga fotunga kehekehe „o e ivi
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala‟i ko e ivi
„oku lava ke fe„ave‟aki mo feliliu„aki pea ko
e mālohinga (forces) „oku ngāue ia „i he
me„a kotoape.
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala„i ha
fotunga „o ha me„a „a ia „oku َ ne fakaha„i ai
„a e fa„unga „o e ngaahi naunau ko ia.
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke lava „e he fanau/ „o ako pea mahino‟i „a e
Particle Theory of Matter ke ne lava „o
fakamatala‟i „a e ngaahi fa„unga „o e ngaahi
naunau kotoape.
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavaá
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke lava „e he fanau „o fakamatala„i ko e
ngaahi foutunga „i mamani he ngaahi „aho َ
ni ko e ola ia „o e ngaahi me„a na„e hoko he
fo„i palanite „i he taimi mātu„aki lōloa
mo„oni.
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavaá
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke lava „e he fanau „o fakatokanga„i mo
fakamatala‟i ha ngaahi fekau„aki „i he
ngaahi sisitemi (systems) „o māmani pea mo
e vavaa.
19
Konga Lahi 5: Ngoue
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 5:
Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala‟i „a e
ngaahi founga ngoue lalahi (major
agricultural systems) „oku ngaue‟aki „i
māmani pea pehe ki Tonga ni.
Konga Lahi 5: Ngoue
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 5:
Ke lava „e he fanau/ „o fakaha ha ngaahi
palopalema fakangoue pea ke nau lava „o
fakamatala ha ngaahi founga ngoue „e
tu„uloa.
20
XV. POTO‘I NGĀUE (SKILLS) MO E FAKAFOTUNGA (ATTITUDES)
„I he Saienisi, ko e konga lahi „eni „o e ngaahi poto‟i ngaue mo e ngaahi taukei „oku fiema‟u ke
kamata hono faka„ai„ai mo hono poupou‟i mei he Akotokamu‟a ki he Kalasi 8.
Sio fakatokanga mo fakapapau‟i (observing),
Palani mo fokotu‟utu‟u ha me‟a pe ngaue ke fai (planning),
Muimui‟i ha ngaahi fakahinohino (following instructions),
Lekooti mo fakamatala‟i ha me‟a (recording and communicating),
Fakamahamahalo ke fe’unga mo taau (predicting),
„Analaiso (Analyzing) mo vakai‟i (evaluating) ha teita (data) mo ha ola (evidence),
Fa‟u ha fakama‟opo‟opo taau (drawing appropriate conclusion),
Fai ha fakafotunga‟i „oku taau mo ha teita (representing data appropriately),
Fa‟a fifili mo fehufehu‟i (critical and enquiry mind),
Fokotu‟utu‟u (plan) ha tesi falala‟anga (fair test)
Ngāue‟aki ha tesi falala‟anga ke fakatotolo‟i‟aki pe fakamo‟oni‟i‟aki ha ngaahi me‟a mahu‟inga
pe ha ngaahi mo‟oni fakasaienisi,
Tauhi mo tokanga‟i ke malu mo hao „enau mo‟ui/ (precaution and safety) „i he taimi kotoa,
Tauhi mo nau mahu‟inga‟ia ke ma‟a mo mo‟ui lelei honau sino pea pehē ki honau „ātakai,
Tala mo fakamatala‟i „a e fekaukau‟aki „a e ngaahi me‟a mo‟ui mo e ngaahi me‟a mate „i honau
„ātakai/, mamani mo e „Univeesi.
„Oku toe kau atu foki mo e ngaahi poto‟i ngāue mo e fakafotunga fakasaienisi ko „eni „i hono
fiema‟u ke lava‟i lelei „e he fanauakoó he ngaahi levolo takitaha.
Kalasi 1 mo e 2 Kalasi 3 mo e 4
„Oku totonu ke malava „e he fanau
kuo nau lava‟i „a e Kalasi 2 „a e ngaahi
me‟a ni.
„Oku totonu ke malava „e he fanau kuo nau lava‟i „a e
Kalasi 4 „a e ngaahi me‟a ni.
Palani „eke ha ngaahi fehu„i lelei mo
taau vavalo pe fakamahamahalo
(predictions) tala ha fakahoa (comparison) pe
tesi ta‟efalala‟anga (unfair test).
Fakahāa‘i (present) ha ola
(evidence) ‘oku ma’u muimui ki ha ngaahi tu„utu„uni
faingofua „oku talaatu. sio tokanga (observations) pea
mo fai mo ha ngaahi fua
faingofua (measurements). fakamatala‟i „a e sio tokanga mo e
fua na‟e fai.
Vakai’i (Consider) mo sivivakai’i
(evaluate) ‘a e ola َ pea
Palani „eke „a e ngaahi fehu„i َ pea fakakaukau„i ha
founga ke ma„u ai „a e tali ke tala „a e ngaahi me„a „e hoko َ fakatefito he
ngaahi ola mo ha a„usia „o ha ngāue na„e fakahoko. fa„ufa„u ha tesi falala‟anga faingofua (simple fair
test).
Fakahāa‘i (present) ha ola ‘oku ma’u muimui‟i ha ngaahi tu„utu„uni faingoufa „oku hiki
atu. fakahāa‟i ha ngaahi ma„u„anga fakamatala ke
tali„aki ha ngaahi fehu„i. lekooti „a e ola „o ha ngāue na„e siofi mo e ha
ngaahi fua „o ha ngāue na„e fakahoko ngāue„aki ha ngaahi founga ngāue kehekehe hangē
ko ha kalafi mo ha ngaahi tepile ke fakaha lelei ai
„a e ngaahi teita (data) ma„u mai ha ngaahi fakamatala mei ha ngaahi tohi
mo ha kakai َ
21
fakamatala‘i ngāue„aki ha ngaahi fakahoa
faingofua ke fakahāa‟i„aki ha
ngaahi sipinga pe fotunga kamata ke ako‟i „a e fakakaukau
koia „oku „ikai tupukoso ha me‟a.
Koia ai ka hoko ha me‟a kuopau pe
ke „i ai „a e me‟a na‟a
nefakatupunga (cause and
effect).
Vakai’i (Consider) mo sivivakai’i (evaluate) ‘a e
ola َ pea fakamatala‘i ngāue„aki ha ngaahi ola „o ha‟anau fekumi ke
tali‟aki ha fehu‟i na‟e mu‟aki fokotu‟u. ngāue„aki ha ngaahi fakahoa ke fakahāa‟i„aki ha
ngaahi sipinga „o makatu‟unga ha ngaahi fua na‟a
nau fai. fakahoko „a e ola „o ha ngaue ki hono tupu„anga
pea fakamatala‟i „a e founga pe ko e me‟a na‟e
hoko.
22
Kalasi 5 mo e 6 Kalasi 7 mo e 8
„Oku totonu ke malava „e he fanau kuo nau
lava‟i „a e Kalasi 6 „a e ngaahi me‟a ni. „Oku totonu ke malava „e he fanau kuo nau
lava‟i „a e Kalasi 8 „a e ngaahi me‟a ni.
Palani Faka„eke„eke „a e ngaahi fehu„i „e lava „o
fakatotolo‟i fakasaienisi pea
fakakaukau„i mo ha founga „e ma„u ai ha
ngaahi tali. fa„ufa„u pe vavalo„i ha ngaahi me‟a „oku
lava ke tesi‟i. Fa„ufa„u ha me„a ke vakai‟i „aki ha ngāue
kae liliu pe ha me„a „e taha (one
variable) pea ta„e liliu (control) „a e
toenga َ
Fakahāa‘i (present) ha ola ‘oku ma’u Muimui‟i pe fakahoko ha ngaahi
tu„utu„uni „oku hiki atu fakahā „a e ngaahi me„a ngāue totonu ke
ngāue‘aki ki ha ngaahi fua „o ha ngaahi
me„a. lekooti maau „a e ola „o ha ngāue na„e
fai hono siofi mo fua fakahā „a e founga lelei taha ke
fakamatala„i„aki „a e teita (data) tanaki mai mo talaki ha ngaahi
fakamatala mei ha ngaahi ma„unga
ongoongo (media) mo hono ngāue„aki „a
e ngaahi me„a ngāue fakailekitonika َ .
Vakai’i (Consider) mo sivivakai’i
(evaluate) ‘a e ola َ pea fakamatala‘i ngāue‟aki „a e ngaahi mo‘oni kuo nau
ma‘u ke tali „aki „a e ngaahi fehu‘i na‘a
nau fekumi ki ai mo vakai‟i„aki „enau
fakatotolo na‘e fakahoko ngāue„aki „a e ngaahi mo„oni mo e fua
na„e ma„u ke fakamatala „o
fakmā„opo„opo„aki „a „enau ngāue َ vakai„i „a e fakamā„opo„opo aofangatuku
„o ha ngāue pe „oku fenapasi mo e „ola
na„e fai ki ai „a e „amanaki َ moe vavalo َ
Palani fa‘u ha ngaahi fehu‘i fekau‘aki mo e
fakatotolo „oku fakahoko َ pea
fakalelei‘i ke fe‘unga mo e ngaahi
fakatotolo fakasaienisi fakahā „a e ngaahi ola „o ha ngāue na‘e
„ahi‘ahi„i mo vakai„i „o ngalingali ko e
ngaahi tali ia fa„ufa„u ha ngaahi fakatototolo
fakasaienisi fa„ufa„u ha tesi falala‟anga pea fulifulihi
„a e tesi ke vakai‟i „aki „a e ngaahi me„a
(variables)„i ha fakatotolo fakasaienisi
Fakahāa‘i (present) ha ola ‘oku ma’u fa‟u ha ngaahi fokotu„utu„u mahino „o ha
ngaahi tu„utu„uni fakasaienisi fai ha ngaahi fua َ tonu „o ngue‟aki ha
ngaahi me„afua kehekehe. ngāue lelei„aki mo tokanga „a e ngaahi
naunau fakasaienisi. fakapapau„i „oku fai pe muimui‟i „a e
ngaahi founga koia ke fai ai ha malu mo
ha hao mei ha fakatu‟utamaki he
lolotonga „o ha fakatotolo fakasaienisi. ma„u mai pea vakai‟i ha ngaahi
fakamatala mei he komuiniti
Vakai’i (Consider) mo sivivakai’i
(evaluate) ‘a e ola َ pea fakamatala‘i vakai‟i fakaikiiki ha ngaahi fakatotolo
pea fakalelei„i „oka fiema„u. vakai‟i „a e fakama„opo„opo (conclusions)
pe „oku fe‟unga mo e ngaahi me„a na„e
fai ki ai „a e „amanaki pē ko e toe fai ha
fekumi mo ha vavalo fo‟ou. Fakahāa‟i „a e ngaahi tonounou he
fakahoko „o ha ngaahi fakatotolo. fakamatala„i „a e mahu„inga hono toutou
fakahoko ha ngaahi ngāue.
23
XVI. SILAPA SAIENISI KI HE LEVOLO ‘E TOLU
Māmani ‘o e Me‘a Mo‘ui (Kalasi 1 ki he 3)
KALASI 1 KALASI 2 KALASI 3
Taumu’a fakalulufua
Ke lava „e he fānau/ „o tala ha
ngaahi „ulungaanga „oku tatau
pē kehekehe ai „a e „ū me‟a
mo‟ui.
Taumu’a fakalulufua
Ke lava „e he fanau/ „o tala „a
e ngaahi fiema„u kehekehe „a
e ngaahi me„a mo„ui.
Taumu’a fakalulufua
Ke tala pea mo fakamatala‟i
„e he fānau′ „a e anga „o e
tupu mo e feliuliuaki „a e
me‟a mo‟ui′.
Konga tefito
‘Akau´ mo e fanga
monumanu
Me„a Mo„ui mo e Me„a ate
fakatefito „i he„enau
tupu, ngaungāue mo e
ma„u me„a tokoni . akau mo e fanga manu´
fakatefito „i he founga
„enau ma„u mai „enau
me„akai mo e „enau
faka„aonga„i „a e „ea´.
Ngaahi kongokonga mo
honau ngaahi fatongia
kongokonga „o e sino „o e
tangata – „ulu, va„e, kia„i
nima, alanga, ongo nima,
ongo va„e, ongo mata,
ongo telinga mo e ihu kongokonga „o e sino „o e
fangamanu kehe - „ulu,
va„e, kia„i nima, alanga,
ongo nima, ongo va„e,
ongo mata, ongo telinga
mo e ihu ngaahi kongokonga „o e
„akau – sino, ngaahi ako,
ngaahi lau mo e ngaahi
matala„iakau
Konga tefito
‘Akau´ mo e fanga
monumanu
ngaahi fiema„u „a e akau –
„ea (okisikena, kaponi
taiokisati), ngaahi
me„akai „oku huhu„a, ivi
maama mei he la„aa´, fua
māfana fe„unga ngaahi fiema„u „a e fanga
manu – me„akai, vai, „ea
(„okisikena), nofo„anga,
fua māfana fe„unga tokangaekina e fanga
manu mo e „akau´
fakatefito he lava ke
feau „enau ngaahi fiema‟u
Ngaahi kongokonga mo
honau ngaahi fatongia
ngaahi „ulungaanga o e
ngaahi me„a mo„ui – anga
„enau tupu, manava, kai,
ngaungāue, honau ongo´
Ekolosia (Ecology) mo e
‘Ātakai
„Akau mo e fanga manu
„oku nau nofo he ngaahi
nofo„anga kehekehe – „i
tahi, ngaahi vai, mo e
ngaahi „akau mo e fanga
manu he fonua´
Konga tefito
‘Akau´ mo e fanga manu
tupu „a e fanga manu –
kei si„i ki he fu„u lahi, liliu
e foutunga mo e lalahi „o
e ngaahi kongokonga´ tupu „a e ngaahi tenga„i
„akau´– „i ha fa„ahinga
tukunga kehekehe „o e
„ātakai, hauhau mo e ivi
maama Tupu „a e ngaahi „akau he
ngaahi „ātakai kehekehe –
„i ai mo e „ikai „i ai ha vai,
maama, kelekele etc.
Ngaahi kongokonga mo
honau ngaahi fatongia
Tufaki „o e ngaahi tenga„i
„akau´ - tufaki „e he
matangi, fanga manu,
pāpā pe „o ngangana pe
punakakai e tenga„i „akau
mo e tufaki „e he vai´
Ngaahi tenga„i „akau „oku
kai hangē ko e laise,
koane mo e piini.
24
Mamani ‘o e Me’a Mo’ui (Kalasi 4 ki he 6)
KALASI 4 KALASI 5 KALASI 6
Taumu’a fakalulufua
Ke fakatokanga‟i mo
fakamatala‟i „e he fānau′ „a e
ngaahi me‟a tefito „o e mo‟ui′
mo e ngaahi fa‟unga „oku nau
kau ki ai′.
Taumu’a fakalulufua
Ke malava „e he fānau/ „o tala
mo fakamatala‟i e ngaahi
„ulungaanga „o e ngaahi kulupu
lalahi „o e me‟a mo‟ui
Taumu’a fakalulufua
Ke lava „e he fānau/ „o
fakamatala‟i mo
fakamahu‟inga‟i e fekau‟aki pe
fekāinga‟aki „a e me‟a mo‟ui mo
honau „ātakai/
Konga Tefito
‘Akau´ mo e fanga
monumanu ngaahi kongokonga „o e
matala„i „akau َ – matala„i
„akau, efuefu he
matala´, kau „o e matala
(anthers), huhu„a melie
he matala (nectar) mo
„enau ngaahi ngāue´ ko e siakale „a e anga „o e
mo„ui „a e „akau matala´ –
tenga„i „akau, talamuka
hake e tupu „a e tenga„i
„akau َ (soot), matala pea
toe kamata mei he
tenga´
Ngaahi kongokonga mo
honau ngaahi fatongia
ngaahi kongokonga „o e
kupu „o e halanga me„a
kai – ko e tiupi „o e
halanga me„akai „oku lahi
hono ngaahi kongokonga
– tokanga heni „a e
ngutu pe mo e kete َ ngāue „a e kupu „o e
halanga me„akai َ – ke
momosi „a e me„akai mo
tokoni„i kitautolu „i
he„etau tupu ngaahi vahevahe „o e
me„akai – kakano„i manu,
fua„i „akau mo e
vesitapolo pea mo e
anga „enau tokoni ki
he„etau tupu
Konga Tefito
‘Akau´ mo e fanga monumanu fa„ahinga kehekehe „o e
fanga manu´ – fanga manu
„oku „ia honau hui tu„a pea
mo e fanga manu „oku „ikai
ke „iai honau hui tu„a pea mo
honau ngaahi kulupu
takitaha „i honau ngaahi
fa„ahinga fa„ahinga kehekehe „o e
„akau´ – „akau matala mo e
„akau ta„ematala, mo e „akau
„oku tupu he tahi´ fakafa„afa„ahinga „o e
ngaahi me„a mo„ui –
fokotu„utu„u fakakulupu „a e
ngaahi „akau mo e fanga
manu ki he kulupu „oku nau
faitatau ai ngaahi kī – ngāue„aki ha
ngaahi kī ke fakahā„aki „a e
fai kehekehe „o e ngaahi
me„a mo„ui´.
Ngaahi kongokonga mo honau
ngaahi fatongia
Fakaangaanga „a e fanga
manu mo e „akau ki „ātakai
fo‟ou – ngaahi kongokonga e
sino, „enau ngaahi ngāue َ
mo „enau liliu ke anga ki ha
me‟a foou – hangē ko e
ngūfeke „oku ne ngāue„aki
hono te„elamá ke malu„i ia.
ngaahi ongo „anga mo e
fakaangaanga ki ha me„a
fo„ou – sio, fanongo, „ahi‟ahi
Konga Tefito
‘Akau´ mo e fanga
monumanu ke fakamatala„i „a e ngaahi
fa„ahinga me‟a mo‟ui
kehekehe – fakatātā„aki
eni „a e ngaahi vao hangē
ko e musie na‟e to ke kai e
fanga pulu ka kuo hoko ia
„o mafola ko e vao. Ecology mo e ‘Ātakai ko e seini „o e me„akai
(food chain) mo e kupenga
„o e me„akai (food web) – „a
e felālāve„i „a e me„a „oku
kai „ehe fanga manu
takitaha – „akau´,
fangamanu „oku nau kai e
kakano„i manu (carnivores)
mo e fanga manu „oku nau
kai „a e „akau pē
(herbivores) ecosystem fakalotofonua –
Ko e fanga manu mo e
ngaahi „akau „oku nau mo„ui
mo nofo he ngaahi ātakai
„o Tonga pea mo „enau
ngaahi fekau„aki ola „o e ngaahi ngāue „a e
tangata he ecosystem –
faka„auha hono ngaahi
koloa´ mo faka„uli„i e
„ātakai felilu„aki e „ea pea mo e
māfana e fo„i kolope´ –
hono ngaahi ola ki Tonga
pea mo māmani he fu‟u
25
kai me„a kai mo„ui lelei –
me„akai fakatupu mo„ui
lelei mo e me„akai „ikai
fakatupu mo„ui lelei Ngaahi hui َ – „oku tokoni
„a e ngaahi hui ke
pukepuke e sino ke tu„u
ki „olunga mo malu‟i
kitautolu pea tokoni„i
kitautolu „i he„etau
ngaungāue holo.
mo e nanamu „oku nau
tokoni ki he mo„ui „a e fanga
manu
Ecology mo e ‘Ātakai
ko e ngaahi „akau mo e
fanga manu „i honau ngaahi
„ātakai – feitu„u „oku nofo ai
„a e fanga manu َ mo tupu
ai „a e akau َ َ mo e anga
„enau mo„ui َ „iai َ – ko e ha e
me‟akai „oku nau kai mo e
anga „enau malu„i kinautolu
māfana e „ea´ tauhi ke malu pea
fakatolonga e ngaahi koloa toe faka„aonga„i (recycling)
mo toe ngāue„aki (reusing)
- „a e ngaahi koloa mo e
ngaahi naunau „oku lava ke
toe faka„aonga„i mo toe
ngāue‟aki fanga ki„i me„amo„ui iiki´
(micro-organisms) – anga
„a e tokoni „a e fanga kii
me„a mo„ui ko eni ki hono
fakapala„i mo fakapopo„i „a
e ngaahi me„a.
26
Mamani ‘o e Me’a Mo’ui (Kalasi 7 mo e 8)
KALASI 7 KALASI 8
Taumu’a fakalulufua
Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala„i „a e
ngaahi me„a mo„ui mo e ngaahi kongkonga „o e
sino pea mo hono ngaahi kupu kehekehe
(body systems) pea ke mahino kiate
kinautolu „a e anga hono tauhi ke nau mo„ui
lelei
Taumu’a fakalulufua
Ke lava „e he fānau/ „o fakaha „a e ngaahi
mahaki pipihi mo e ngaahi mahaki „oku „ikai
pipihi „a ia „oku lahi „ene hoko „i Tonga pea ke
nau ilo ki he ngaahi founga malu„i „o e ngaahi
mahaki ko eni َ .
Konga tefito
Ngaahi ‘ulungaanga ‘o e me‘a mo‘ui َ
„ulungaanga „o e me„a mo„ui َ
Ngaahi Kupukupu e sino
ko e ma„ama„a َ mo e manava ko e mafu mo e ngaahi fa„ahinga
kehekehe „o e halangatoto َ ngaahi kongokonga „o e kupu ki he
halanga me„akai َ pea mo „enau ngaahi
ngāue َ
Ngaahi kaveinga fekau’aki mo e mo‘ui َ
ko e ola „o e ifi tapaka ki he sino me„akai mo e feime„atokoni kau ai founga
mo„ui lelei „e teuteu e me„akai hangē ko e
tunu, „umu , haka „o tu„u fehangahangai ia
mo e fakapaku mo e papakiu e me„akai mahaki mafu َ mo e ngaahi lelei „o e
fakamālohisino ma„u pe fa„ahinga kehekehe „o e kanisā mo hono
ngaahi tupu„anga َ ngaahi palopalema ki he nifo mo e founga
ke ta„ota„ofi „a e ngaahi me„a ko eni َ
Konga tefito
Ngaahi mahaki ‘oku pipihi
Ngaahi mahaki STI kau ai „a e
HIV/AIDS Mofi tengi Tīpī Taifoti
Ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai pipihi
„Ate pupula kalasi B (hepatitis B) Kulokula mo e ve‟e fua (filariasis) Fu„u sisino(OBESITY) Mahaki suka(DIABETES) Mahaki mafu Kanisā Toto mā„olunga
Ngaahi mahaki fakatupunga ‘i ha ‘ikai ma’u
‘e he sino ha taha ‘o e ngaahi ivi
mahu’inga (deficiency diseases).
Founga ke malu’i mei he ngaahi mahaki َ
Tokonga„i mo ta„ota„ofi „a e ngaahi me„a
„oku nau fakatupu „a e mahaki َ َ (ngaahi
founga ke ta‟ota‟ofi „aki „a e me‟a „oku ne
fakatapu e ngaahi mahaki hange ko e
fanga kumā, namu, lango, mongomonga
mo e ngaahi me‟a pehē). Kai palanisi Mo„ui fakama„a mo tokangaekina „a e
ngaahi to„onga „oku ne fakatupu „a e mo„ui
lelei َ Huhu malu„i
27
Ngāue„aki „a e vai ma„a Fakahoko „a e „uluaki tokoni fakafaito‟o
(first aid) mo tokanga ke faitoo ha
f‟a‟ahinga fokoutua (infections). Fakamama„o mei he fe‟auaki (abstinence)
pea tuku fakaa„ufuli ha ngaahi „ulungaanga
„oku „ikai taau mo hotau anga fakafonua
mo „etau tui َ .
Ngaahi ‘akau ‘i Tonga/ ni
Kulupu Tīkomupousa (decomposer) Kongokonga Matala‟i‟akau Fua‟i‟akau Tenga‟i‟akau Ngaahi „akau mahu‟inga (fāmili „o e
lekiume (legumes)) Ngaahi „aonga „o e „akau/
Fanga monumanu ‘i Tonga/ ni
Monumanu „i Tonga/ ni Monumanu „oku „i ai honau huitu‟a Monumanu „oku „ikai „i ai honau huitu‟a Fāmili „o e monumanu „oku sino molū pea
„ikai ke „iai ha‟anau huitu‟a Nofo‟anga „o e fanga manu (habitat) Fetokoni‟aki „a e monumanu mo e „akau/ Seini me‟akai „o e hakau/ Lava „a e monumanu „o mo‟ui „i honau
„ātakai/ (adaptation)
28
Mamani mo hono Fa’unga (Kalasi 1 ki he 3)
KALASI 1 KALASI 2 KALASI 3
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fanau „o fekumi
mo fakahā ha ngaahi fa„unga
„o e mamani َ „i he„enau mo„ui
faka„aho
Taumu’a fakalukufua
Ke fakapapau‟i mo
fakamatala‟i „e he fānau/ ha
ngaahi founga fakafisikale
(physical processes) „oku
ngāue‟aki „i he komiunitī pe
nofo „a e kakai/.
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fanau „o tala ha
ngaahi fotunga (forms) mo e
tupu‟anga (sources)
kehekehe „o e ivi (energy).
Konga tefito
Ivi
Ngaahi ongo (sounds) „i
he „ātakai – fakahā „a e
fa‘ahinga kehekehe „o e
ongo pea mo e feitu‘u
na‘e kamata mei ai َ ma‘u‘anga „o e maama َ –
fakahā „a e lahi „o e
ngaahi ma‘u‘anga „o e
maama pea mo hongo
ngaahi „aonga َ .
Ngaahi mālohinga
teke mo e fusi –
fakafaikeheke‘i „a e
teke َ mo e fusi َ pea
fakahā „a e taimi „oku
ngāue‘aki ai „a e teke mo
e fusi
Konga tefito
Ivi
ma‘u‘anga „o e mafana
pea mo hono ngaahi
„aonga َ malu mo hao mei he a afi
„o e mātu‘aki
fakatu‘utāmaki pea „oku
„ikai ke totonu ke
va‘inga„aki ngaahi ongo (sound) „oku
ma‘u َ – ko e taimi „oku
tetetete ai ha me‘a „oku
ma‘u mei ai „a e ngaahi
ongo pea „oku lahi „a e
fa‘ahinga me‘a kehekehe
„oku tetetete pea ma‘u
mei ai „a e ongo َ
Ngaahi mālohinga
tētē mo e ngoto „i he vai َ
(fresh water) – ke lava „o
fakafa„afa„ahinga „a e
ngaahi me„a ki he me„a
„oku lava „o tētē mo e
ngaahi me„a „oku ngoto he
vai.
Konga tefito
Ivi
manafa „oku lava „o ma‘u
mei hono oloolo ha ngaahi
me‘a ko e afi „oku fiema‘u ha
„ea kae ulo Ko e ongo (sound) mo e
maama „oku „omai „ia mei
he ngaahi ma‘u‘anga
(sources) „o e ongo mo e
maama َ ko e ongo „oku mafola mai
ia mei he ma‘u‘anga ongo ko e maama „oku
hangatonu pe „ene „alu pe
huhulu َ
Ngaahi mālohinga
lele oma mo e lele
māmālie - ngaahi
mālohinga (teke mo e
fusi) „oku lava „o
ngāue‘aki ke fakavave‘i
ha ngaahi me‘a pe
fakatui‘i„aki ha ngaahi
me‘a
Ngaahi me‘a „oku
mamafa َ „oku lava pe ke
ngaahi ke tētē
29
Māmani mo hono Fa’unga (Kalasi 4 ki he 6)
KALASI 4 KALASI 5 KALASI 6
Taumu’a fakalukufua
Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he
fānau ′a e feliuliuaki „a e ivi mo
hono fakatolonga′.
Taumu’a fakalukufua
Ke fekumi, fakatokanga„i mo
fakamatala„i „e he fānau/ e
fekau„aki „a e ma„u„anga ivi/ mo
ha ngaahi me‟a.
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fānau „o
fakahā mo fakahoko
„a e ngaahi ngāue „oku
hoko hono faka„aonga„i
mo feliliu„aki „a e
ngaahi ivi pea mo e
ngaahi mālohinga.
Konga tefito
Ivi
„ata pe tapua „a e maama َ –
ko e tapua „a e maama „i
hono hulu„i ha me‟a „oku
ngingila pe ki ha ngaahi
sio„ata ko e maama „oku huhulu
hangatonu Ngaahi me„a „oku nau tufaki
„a e mafana (conductors) mo
e ngaahi me„a „oku „ikai ke
nau lava „o tufaki „a e
mafana َ (insulators) – „oku
„iai „a e ngaahi me„a
(substances) „oku leleiange
„e nau tufaki „a e mafana „oku fe„ave„aki „a e ongo „i he
ngaahi me„a pe naunau
(materials) kehekehe – „oku
lava ke fe„ave„aki „a e ongo „i
he me„a „oku fefeka َ , huhu„a
mo e „ea
Ngaahi mālohinga
mālohinga fakamakinito – ko
e ongo mu„i makinito „oku na
kehekehe pea „oku na
fefusi„aki pea feteke„aki ngaahi langolango (kau ai „a
e see saws) – ko e lango „oku
tokoni ia ki he„etau mo‟ui
faka„aho.
Konga tefito
Ivi
fa„u „a e ngaahi circuit
faingofua anga hono ngaohi e „uhila
pea mo e malu mo hao mei
he „uhila َ ngaofe „a e maama – ko e
ma‟ama „oku lava pe „o
ngaofe he‟ene huhulu he
ngaahi me‟a kehekehe pe ko e lanu hinehina „oku ma„u
ia hono fakatahataha„i „o e
ngaahi lanu ko e le„o mā„olunga mo e
mā„ulalo pea mo e le„o lahi
„oku lava pe liliu
Ngaahi mālohinga
vakai„i „a e ngaahi makinito َ
(malohi „o e makinito) – ko e
ngaahi makino kehekehe
kotoa pe „oku lava ke vakai„i
honau mālohi „aki „a e ngaahi
sivi „oku taau َ me„a ngāue ki he ngaahi
me„a „oku tētē - ko e
ngaahi me„a „oku mamafa َ
„oku lava pe ngaohi ke lava „o
tētē hono ngāue„aki „a e me‟a fusi
koloa (pulley) ke hiki „aki „a e
ngaahi me‟a „oku mamafa
Konga tefito
Ivi
tauhi mo
fakatolonga „a e ivi
– ko e ivi „oku lava
pe „o liliu mei he
fa„ahinga ivi koee َ
ki he fa„ahinga ivi
„e taha
Ngaahi Mālohinga
friction – ko e
fa‟ahinga
mālohinga „ea mo e „ea „oku
fakafepaki mai –
ko e fa„ahinga ia „e
taha „o e friction tētē mo e ngoto
he tahi pea mo e
ngaahi huhu„a
kehe َ ko e ngaahi
me„a َ „oku
kehekehe pe „enau
to„onga َ ngoto pe
„ikai ngoto „o
fakatatau ki he
fa„ahinga
kehekehe „o e
ngaahi me„a
huhu„a.
anga „a e tētē „a e
ngaahi vaka َ.
30
Māmani mo hono Fa’unga (Kalasi 7 mo e 8)
KALASI 7 KALASI 8
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fānau/ „o fa„u mo fakahoko ha
ngaahi fakatotolo fekau„aki mo e ngaahi
fa„ahinga fotunga kehekehe „o e ivi.
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i ko e ivi
„oku lava ke fe„ave‟aki mo feliliu„aki pea ko e
mālohinga (forces) „oku ngāue ia „i he me„a
kotoa pe.
Konga Tefito
Māfana
ma„u„anga „o e māfana ngangāue pe fehu„aki „a e mafana he
ngaahi me„a „oku fefeka, vai mo e ea faka‟au ke folahi mo foci „o fosi‟i ngāue„aki „a e me„afua māfana
(thermometer)
Maama
„Ata pe tapua „a e maama mo e fekau„aki
mo e engikale „ene huhulu mai
(incidence) mo e „ene tapua َ
(reflection) ko e ngaofe „a e huelo „o e maama
(refraction) pea mo hongo ngaahi
„aonga pea mo hono ngaahi palopalema َ Ngaahi lanu – fakamovetevete „a e
maama lanu hinehina َ „o ma„u ai „a e
ngaahi lanu kehekehe Fakatotolo pe lava ke tala ha me‟a –
kongokonga „o e mata „o e tangata َ
Ongo
Fetuku holo e ongo he ngaahi me„a
fefeka, huhu„a mo e „ea Ko e ongo mā„olunga mo mā„ulalo pea mo
e ongo le„o lahi „i hono fakatatau ki he
peau „o e ongo „a hono frequency mo e
amplitude Fakatotolo - kongokonga „o e telinga „o e
tangata َ
Konga Tefito
Ivi
Ngaahi fa„ahinga „o e ivi – „oku ma„u „a e
ivi „i he ngaahi fa„ahinga kehekehe Pukepuke „o e ivi (Storing energy). siofi mo fakamatala„i „a e ngaahi
feliliu„aki „a e ivi Ma„u„anga ivi ke fai„aki ha ngāue - Tauhi mo fakatolonga e ma„u„anga ivi
Ngaahi Mālohinga
Fa„ahinga kehekehe „o e ngaahi
mālohinga - „oku „iai „a e fa„ahinga lalahi
„e ua „o e ngaahi mālohinga fua „a e ngaahi mālohinga „aki hono
me„afua (force meter) kalāvite fakasi„isi„i „a e friction ngaahi mālohinga „oku „ikai palanisi ngaahi mālohinga َ mo e anga „enau
takai (Forces and cycling).
31
Māmani mo hono Naunau (Kalasi 1 ki he 3)
KALASI 1 KALASI 2 KALASI 3
Taumu’a fakalukufua
Ke fekumi „a e fānau/ ki
he ngaahi „ulungaanga „o
ha ngaahi me‟a pe naunau
he māmani
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fānaú „o
fakapapau‟i mo fakamatala‟i „a
e anga „o ha fa‟ahinga koloa
pē naunau „o e māmaní
Taumu’a fakalukufua
Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e
he fānau′ „a e koloa mo ha
fa‟ahinga me‟a „o fakafehokotaki
kinautolu ki honau ngaahi „aonga′
Konga Tefito
Fakakulupu mo
fakafa‘afa‘ahinga ‘a e
ngaahi naunau
ngaahi „ulungaanga
mo e fa„unga - ko e
ngaahi naunau kotoa
pe „oku kehekehe
honau ngaahi
„ulungaanga mo me„a
„oku fa„u„aki fakafilifili pe
fakakulupu - ko e
„ulunga„anga mo e
ngaahi me„a „oku fa„u
„aki „o e ngaahi „a e
ngahi me„a „oku lava
„o faka„aonga„i ia ki
hono fakakulupu o e
ngaahi naunau َ mo
ngaahi me‟a pe
Fetongitongi e fotunga
‘o e ngaahi naunau
piko, mamio, mafao –
ko e „ulungaanga mo e
ngaahi me„a „oku
fa„u„aki „a e ngaahi
naunau „oku lava ai
feliliuaki „o honau
ngaahi fotunga
Konga Tefito
Fakakulupu mo
fakafa‘afa‘ahinga ‘a e
ngaahi naunau
pelesitiki, ukamea, akau
(fefie) ngaahi me„a fefeka
(solids) mo e ngaahi me„a
huhu„a (liquids) –
fakafaikehekehe „a e
ngaahi me„a „oku fefeka
mo e ngaahi me„a huhu„a ngaahi ukamea mo e
ngaahi me„a „oku „ikai ko e
ukamea ko e ngaahi kasa „ea „oku
kau m o ia he ngaahi
naunau
Fetongitongi e fotunga ‘o e
ngaahi naunau
ngaahi founga „o e
feliliuaki faka„aho „o e
ngaahi naunau – ko e
ngaahi naunau „oku lava pe
„o feliliuaki „i hono
ngāue„aki „a e ngaahi
founga tutu kehekehe
Konga Tefito
Fakakulupu mo fakafa‘afa‘ahinga
‘a e ngaahi naunau
ko e ngaahi „aonga „o e ngaahi
naunau „oku fakatefito pe ia ki
honau ngaahi „ulungaanga َ mo
e ngaahi me„a „oku fa„u„aki ko e ngaahi kasa ko e ngaahi
naunau pe pea „oku nau
fakafonu „a e ha ngaahi me„a
„oku „ata (space)
Fetongitongi e fotunga ‘o e
ngaahi naunau
ko e ngaahi naunau hangē ko e
māsima mo e suka te na lava „o
vaia he vai َ pea ko e ngaahi
me‟a hangē ko e „one‟one „e „ikai
lava ia ke vaia he vai
Founga ke fakamavahevahe’i ha
ngaahi naunau
sivi pe fakamavahevahe‟i „a e
ngaahi me‟a „oku fefeka - ko e
ngaahi me‟a „oku fefeka „oku
lava pe „o fakamavahevahe „aki
„a e sivi (sieve) fakatatau ki
honau lalahi (size) fo lalahi pe
fo iiki ko e fakamavahevahe „o e
ngaahi me„a „oku fefeka mei
ngaahi me„a „oku huhu„a
(filtration) – ko e ngaahi me‟a
„oku fefeka „oku lava pe ke
fakamavahevahe‟i mei he
ngaahi me„a huhu„a َ „aki hono
hano sivi (filter).
32
Mamani mo hono Naunau (Kalasi 4 ki he 6)
Kalasi 4 Kalasi 5 Kalasi 6
Taumu’a fakalukufua
Ke fakatokanga‟i „e he
fānau′ e ngaahi „ulungaanga
„o e ngaahi naunau „e
malava ke ngāue‟aki ke
fakamavahevahe‟i
kinautolu′.
Taumu’a fakalukufua
Ke fekumi, fakatokanga„i
mo fakamatala„i „e he
fānaú e fekau„aki „a e
ma„u„anga iví mo e ngaahi
naunaú.
Taumu’a fakalukufua
Ke fakapapau‟i „e he fānaú „a e
founga „e liliu ai „a e ngaahi
ma‟u‟anga ivi/ mo hono fakatolongá.
Konga Tefito
Fakakulupu mo
fakafa‘afa‘ahinga ‘a e
ngaahi naunau
fakakulupu eni ki he
ngaahi me„a fakanatula
mo e ngaahi me„a fa„u
„ehe tangata „o
makatu„unga he
fulufulu‟i manu, vavae,
nailoni, pelestiki mo e
ha toe ngaahi me„a pe
Fetongitongi e fotunga ‘o
e ngaahi naunau
fa„ahinga „e tolu „e
ngaahi naunau – ngaahi
me„a fefeka (solids),
me„a huhu„a (liquids)
mo e ngaahi kasa
(gases) ko e vai „oku lava pe „o
liliu ko e me‟a „oku
fefeka pe kasa
Fakamavahevahe’i ‘o e
ngaahi naunau
ngāue‟aki ha ngaahi
me‟a „oku tuifio ke
fakamavahevahe‟i‟aki
hano sivi „o hange ko
hano sivi ha „one‟one
etc.
Konga Tefito
Fakakulupu mo
fakafa‘afa‘ahinga ‘a e
ngaahi naunau
Ngaahi naunau
tukufonua „oku fo‟u „i
Tonga ni. (traditional
Tongan artefacts) – Ko
e ha „a e fa‟unga pe
natula (properties) „o e
naunau „i Tonga ni.? Tesi‟i „a e fa‟unga „o ha
ngaahi naunau (testing
properties) – ngaue‟aki
ha tesi falala‟anga (fair
testing) ke fakahoa‟aki
„a e fa‟unga „o ha ngaahi
naunau.
Fetongitongi e fotunga ‘o
e ngaahi naunau
Ngaahi me„a „oku „ikai
toe lava ke liliu
fakafoki – ko e ngaahi
liliu hangē ko e tutu „o
ha la„i pepa „e „ikai toe
lava ke liliu fakafoki.
Fakamavahevahe‘i ‘o e
ngaahi naunau
fakamavahevahe„i ha
ngaahi solid na„e
fakavaia‟i „aki hano
haka pe tutu ke „osi „a
e vai (evaporation).
Konga Tefito
Fakakulupu mo fakafa‘afa‘ahinga
‘a e ngaahi naunau
ngaahi pelesiti kehekehe pea
mo e fiberglass „oku lava pe ke
vakai‟i pe tesi„i honau ngaahi
„ulungaanga mo e ngaahi me„a
na„e fa‟u‟aki kinautolu.
Fetongitongi e fōtunga ‘o e
ngaahi naunau
ko e me‟a „oku fa„u „aki pe
fokotu‟u„aki ha ngaahi
structures kau ai „a e „umu – ko
ha ngaahi me„a na„e fa„u „aki pe
foko„utu„u „aki ha fa‟unga „o lava
„o ngāue lelei ai hangē ko e
faka‟afu „umu
Fakamavahevahe‘i ‘o e ngaahi
naunau
ko e ngāue„aki e ivi „o e la‟aá
(solar stills) ke ma„u „a e vai
ma„a mei he tahi pe lau „o e
„akau. koe ngaahi me„a huhu„a „oku „ikai
lava ke nau fefiohi hangē ko e
lolo َ mo e vai ka „oku lava pe „o
fakamavahevahe„aki hano
lingilingi haka „o e lolo mata (oil refining)
– ma„u ai „e kitautolu „a e
penisini me„alele (petrol),
kalasini, valitā (bitumen) mo e
ngaahi pelesitiki kehekehe
33
Māmani mo hono Naunau (Kalasi 7 mo e 8)
Kalasi 7 Kalasi 8
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala„i ha fotunga
„o ha me„a „a ia „oku َ ne fakaha„i ai „a e fa„unga
„o e ngaahi naunau ko ia.
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fānau/ „o ako pea mahino‟i „a e
Particle Theory of Matter ke ne lava „o
fakamatala‟i „a e ngaahi fa„unga „o e ngaahi
naunau kotoa pe.
Konga Tefito
Particle Theory Particle model of matter
Liliu e ngaahi fotunga (state) „o ha ngaahi
me„a (matter) – ngāue„aki „a e particle
theory ke fakamatala„i „aki „a e ngaahi me„a
ko eni َ Fakamatala„i „a e siakale „o e anga e takai „a
e vai (water cycle) „o faka„aonga„i „aki „a e
particle theory. Fakavaia„i ha me„a „i ha me„a huhu„a –
fakamatala„i „a hono fakavaia„i ha ngaahi
me„a „i ha huhu„a „o ngāue„aki „a e particle
theory Nga„unu pe tafe e ngaahi kasa (gases) mei
he feitu‟u „oku lahi ai ki he feitu„u „oku
si„isi„i ai
‘Ea mo e Vai
ko e „ea َ „oku ma‟u ia mei fefiohi „a e
ngaahi kasa kehekehe Anga „o e vai – vai konokona (hard) moe
vai melie (soft). Ngāue„aki „a e vai َ ke fai ha ngāue
Konga Tefito
Mamafa, voliume mo e density
Fua „a e mamafa „o ha ngaahi me„a Fua „a e voliume „o ha me„a Fika„i „a e density „o ha ngaahi me„a
kehekehe pe tētē, ngoto mo e density
‘Ea mo e Vai
tā َ naki „a e māsima ki he vai َ pea lahi
ange ai „a e density Pressure „o e vai – „oku lahi „a e pressure
he loloto ange „a e vai Ko e „ea َ „oku ne „omai „a e pressure Ko e „ea „oku ne kapui ha me„a (space) „
pea „oku „i ai hono mamafa (mass) Māfana mo e „ea – ko e „ea „e mafola pea
„alu hake ki „olunga „i he„ene māfana َ pe
vela Vela mo e „ea َ – „oku fiema„u „a e
„okisikena ki ha me„a „oku tutu „o vela Liliu faka fisikale (phyical Change) mo e
liliu fakakemikale (chemical change).
34
Māmani mo e vavaá (Kalasi 1 ki he 3)
Kalasi 1 Kalasi 2 Kalasi 3
Taumu’a fakalukufua
Ke fekumi mo fakamatala‟i „e
he fānau/ „a hono takiekina
(influence) „e he ngaahi me‟a
„o māmani/ „a „etau mo‟ui
faka‟aho/.
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fānau/ „o
fakapapau‟i mo fakamatala‟i
„oku anga fēfē hono hanga „e
he māmāni/ „o uesia „etau
nofo faka‟aho/.
Taumu’a fakalukufua
Ke fekumi mo fakatokanga‟i
„e he fānau′ pē „oku anga
fēfē hono fakatupu „e he
vilo „o e māmani e feliuliuaki
faka‟aho.
Konga Tefito
Māmani, mahina mo e
la‘aá َ
Ngaahi „ata/ „oku ma„u ia
he fakapuliki „o e huelo „o
e la‟aa/ „aho mo e po„uli – „oku
fakapo„uli lolotonga e
po„uli pea maama
lolotonga e „aho
Anga ‘o e ‘ea
Anga „o e „ea mo e
teunga َ – feliliuaki ma„u
pe „a e anga „o e „ea moe
fiema„u ke fetongitongi e
vala
Konga Tefito
Māmani, mahina mo e
la‘aá َ
Ngāue‟aki „a e „ata „o ha
fanga ki‟i tamapua
(shadow puppets) ke
fakatataa‟i‟aki ha fanga
ki‟i faiva.
Ko e māmani, la„aá َ mo e
mahina َ – ko e la„aa َ ,
mahina mo e fo„i māmani
„oku nau fuo potopoto
Anga ‘o e ‘ea
kongokonga „e anga „o e
„ea – ko e anga „o e „ea
„oku lahi hono ngaahi
konga َ hangē ko e
havili َ , la„ala„a َ mo e „uha
Konga Tefito
Māmani,māhina mo e
la‘aá َ pōpō„uli, „āsinisini, aata fakapo„uli – ko e taimi
„oku „ikai ke „iai ha
maama feliliuaki e malumalu pe
„ata َ – ko e lōloa „o e
malumalu pe „ata „oku
feliliuaki pe he
lolotonga „o e „aho َ „aho, po„uli mo e vilovilo/
takataki „a e fo„i
māmani – ko e vilo „a e
fo„i māmani „oku َ ne
fakatupu „a e „aho َ mo
e po„uli َ
Anga ‘o e ‘Ea
Ngaahi naunau ki he fua
e anga „o e „ea َ – „oku
tau ngāue„aki „a e ngaahi
naunau kehekehe ke
lekooti „a e anga „o e „ea.
35
Māmani mo e vavaá (Kalasi 4 ki he 6)
Kalasi 4 Kalasi 5 Kalasi 6
Taumu’a fakalukufua
Ke fekumi mo
fakatokanga‟i „e he fānau'
e anga hono fakatupu „e
he ngāue „a e fo‟i māmani
e feliuliuaki „a e
fa‟ahitau'.
Taumu’a fakalukufua
Ke fakamatala‟i „e he fānau/
„oku takai e fo‟i māmani/ ki he
la‟aa/ mo „ene fakatupu e
ngaahi fa‟ahita‟u pea mo „ene
uesia e funga māmani/.
Taumu’a fakalukufua
Ke fakamahino‟i mo fakamatala‟i
„e he fānau' ko e fo‟i māmāni ko
e sino ngāue „a ia „oku malava ke
felilliu‟aki pea konga lahi taha ia
„o e naunau „o e lā‟aa′.
Konga Tefito
Māmani, mahina mo e
la‘aa َ
Ngaahi fa„ahita„u „o
Tonga – Ko Tonga „oku
kehe hono ngaahi
fa„ahita„u mo e „akau
„oku liliu fakataha pe
mo e ngaahi
fa„ahita„u َ
Anga ‘o e ‘Ea
Fua „o e anga „o e „ea –
ko e fānau ke nau fua
mo lekooti „a e ngaahi
konga „o e anga „o e
„ea َ
Ngaahi fa‘unga ‘o
māmani
fa‟unga „o e kelekele َ
– ko e kelekele „oku
fa„u ia mei he ngāue „a
e anga „o e „ea he
ngaahi maka
Konga Tefito
Māmani, mahina mo e
la‘aa َ
liliu e ngaahi fa„ahita„u mo
e vilovilo takai „a e fo„i
māmani َ – ngaahi
fa„ahita„u „oku
fakatupunga ia mei
vilovilo takai „a e fo„i
māmani „i he la„aa َ feliliuaki „o e fa„ahita„u „i
he „akau mo e fanga
monumanu – „oku fetongi
„a e fotunga „o e „akau َ
mo e ngaahi „ulungaanga „o
e fanga manu َ fakataha
pe mo e fetongitongi „o e
ngaahi fa„ahita„u
Anga ‘o e ‘Ea
Ngaahi faka„ilonga „o e
anga „o e „Ea – ko e ngaahi
faka„ilonga „oku lava ke
ngā„ue„aki ki hono
fakamatala„i „a e anga „o e
„ea „i he mape
Konga Tefito
Māmani, mahina mo e la‘aa َ
ko e mahina (moon) „oku liliu
hono fōtunga mei he mahina
fo„ou ki he mahina kātoa
lolotonga „a e mahina
(month) taki taha
Anga ‘o e ‘Ea
Matangi mālohi saikolone –
ko e ngaahi saikolone َ „oku
fakafa„ahita„u „enau hoko
pea „oku nau „omai „a e
ngaahi matangi „oku mātu„aki
mālohi mo vave „enau angi َ
pea mo e „uha lahi „e lava ke
fakatupunga ai ha tāfea
Ngaahi palanite mo e fetu‘u
„ātaki „o e la„aa َ – „i he
„ātaki „o e la„aa َ „oku „iai „a e
palanite „e valu ngaahi pupunga fetu‟u
(constellation) – koe ngaahi
fetu‟u ko e „ngaahi la„ā‟ pea
„oku lava ke nau fakakulupu
„i ha ngaahi pupunga fetu„u folau (fononga) – ko e kau
kaivai/fefononga„aki he
kuonga fuoloa na„a nau
ngāue„aki „a e ngaahi fetu„u َ
ki he„enau fefolau„aki/
fefononga„aki
36
Ngaahi fa‘unga ‘o māmani
ngaahi fa„ahinga „o e maka
– koe fa„ahinga „e tolu
lalahi „o e maka َ „o
fakatatau ki he anga
honau fa„u َ ngaahi kelekele lelei –
ngaahi kongokonga lalahi
„o e kelekele lelei َ
Ngaahi fa‘unga ‘o māmani
„oku fakatupunga eni „e
ngaahi me‟a kehekehe pe
(factors) mo„unga afi mo e mofuike َ
„oku hoko lōua pe eni „i
Tonga „i he tafaaki „o e laine
folo (fault line)
37
Māmani mo e vavaá (Kalasi 7 mo e 8)
Kalasi 7 Kalasi 8
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fānau „o fakamatala„i ko e
ngaahi foutunga „i māmani he ngaahi „aho َ ni
ko e ola ia „o e ngaahi me„a na„e hoko he fo„i
palanite „i he taimi mātu„aki lōloa mo„oni
Taumu’a fakalukufua
Ke lava „e he fānau „o fakatokanga„i mo
fakamatala‟i ha ngaahi fekau„aki „i he ngaahi
sisitemi (systems) „o māmani pea mo e vavaa.
Konga Tefito
Fa’u‘o māmani
fa„unga „o māmani َ – ko e fa„unga „o
māmani „oku fakatu„utu„unga (layers)
Ngaahi maka
Fa„ahinga lalahi „o e ngaahi maka mo
honau ngaahi fa„unga َ Siofi mo fakafa„afa„ahinga „a e ngaahi
maka mei Tonga َ „Aonga „o e ngaahi maka „i Tonga
Keina pe ‘auhia e fonua mo e anga ‘o e ‘ea
Ola „o e mafana he ngaahi maka Ola „o e vai he ngaahi maka Ola „o e „uha acid he ngaahi maka pea mo
e ngaahi fotunga kehe Ko e „auhia e fonua moe ngāue „a e anga
„o e „ea he ngaahi maka „oku tokoni ia ki
hono fa„u „o e kelekele َ
Konga Tefito
Māmani mo e mahina
Ko e halanga (orbit) „o e māhina َ – anga
„o e halanga „o e māhina „i he fo„i māmani َ Ngaahi fotunga „o e mahina َ – „uhinga
„oku hoko ai „a e ngaahi fotunga „o e
māhina َ Hu„a moe mamaha „a e tahi – ko e hu„a mo
e mamaha „a e tahi ko e fefusiaki „ia „a e
kalavite „i he la„aa َ mo e māhina „o kau ai
pe mo māmani Fusi „a e kalavite he ngaahi palanite
kehe َ
Anga ‘o e ‘ea (weather) mo e fa’unga ‘o e
‘ea (climate)
Pressure mo e ngaahi matangi – ko e
fekau‟aki „a e „ea mafana, pressure mo e
ngaahi matangi. Angi e matangi mei tahi mo e fonua pea
mo e ngaahi matangi monsoon – anga „a e
fetongitongi „a e mafana mo e pressure
„oku hoko ai „a e ngaahi matangi ko „eni Fa„u „o e „ao mo e „uha َ - ko e tefito„i
tupu„anga „o e fa„u „o e „ao
38
Ngoue (Kalasi 7 mo e 8)
Kalasi 7 Kalasi 8
Taumu’a Fakalukufua
Ke lava „e he fānau/ „o tala ha ngaahi
founga ngoue fakamāmani lahi (major
agricultural systems) pea mo
fakalotofonua pea mo honau „aonga mo
honau ngāue‟aki „ki he ngoue „i Tonga ni.
Taumu’a Fakalukufua
Ke lava „e he fānau/ „o tala ha ngaahi
palopalema fakangoue pea mo nau lava „o
fakamatala‟i ha ngaahi founga ngoue „e
tu„uloa.
Konga Tefito
Faka‟uhinga‟i (defining) mo fakamatala‟i
(explaining) „a e ngoue (agriculture) Mahu‟inga pe „aonga mo e fatongia „o e
ngoue ki Tonga
Ngaahi fa’ahinga ‘o e kelekele (Soil
Types)
Ngaahi maka mo e kelekele (rocks and
soil) Ngaahi kelekele „o Tonga (soils of
Tonga) Ngaahi fa‟ahinga „o e kelekele mo e
ngaahi „akau „oku ngoue‟i „i Tonga
(crops)
Ngoue’i ‘o e ‘akau‘i Tonga (Growing local
crops)
Fakafa‟afa‟ahinga „a e „akau (classifying
plants) ki he fungi, „akau matala mo e
„akau ta‟ematala To „o e „akau „o ngāue‟aki „a e foha, va‟a
etc kae „ikai ko e tenga‟i „akau
(vegetative reproduction) To „o e ngaahi „akau ko „eni:
o talo o koane o manioke o kumala o kava o hina o vanila
Fanga monumanu fakafa‟afa‟ahinga „o e fanga monumanu fanga moa fanga puaka fanga pulu
Konga Tefito
Ngaahi palopalema ‘o e ngoue
(Agricultural Problems) „auhia „o e kelekele (soil erosion) mo ha
ngaahi founga ke ta‟ofi‟aki. Ngaahi mahaki mo e fanga ki‟i
monumanu (pests) „oku nau uesia mo
maumau‟i „a e ngoue (pests) „o kau ai „a e
„unufe mo e hawk mouth he talo, etc. Ngaahi mahaki mo e fanga ki‟i
monumanu „oku nau uesia „a e fanga
monumanu „o kau ai „a e ponu kehekehe
(tape and round worms), kutu (ticks),
(mites), etc. Ngaahi vao (weeds) Ngaahi faito‟o malu‟i „o e ngoue
(pesticides) mei mahaki mo e fanga ki‟i
monumanu maumau. Founga fakafepaki (resistance) „e
malava ke ngāue‟aki „e he fanga ki‟i
monumanu maumau. Founga fana (spray application) Founga ngoue ‘oku ‘ikai te ne uesia ‘a e
‘ātakai (Sustainable Agriculture) Ngoue mo hono tokanga‟i lelei „o ha
fanga monumanu (good husbandry) Lekiume (legumes) – fakatupu „o e
nitrogen ke tokoni ki he kelekele
(produce nitrogen that improves the
soil) Tikomupousa (decomposers – fungi and
bacteria) mo hono fakapopo‟i „o e
organic material Ngoue ngāue‟aki „a e fafanga
fakaenatula (composting and organic
gardening)
39
Kolosi „o e fanga monumanu (cross
breeding) Ngaahi liliu fakasenētiki (genetic
modification) founga ngoue ngaue‟aki „a e vai mo e
huhu‟a „ata‟ata pe „o „ikai kau ai ha
kelekele (the principles of hydroponics)
40
XVII. NGAAHI KONGA KE ‘ILO (KNOW STATEMENTS) MO E NGAAHI TAUMU’A KE
NGAUE’I (DO STATEMENTS) ‘E HE FANAUAKO.
KALASI 1 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fānaú „o tala ha ngaahi „ulungaanga „oku tatau pē kehekehe ai „a e „ū me‟a mo‟ui.
Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke ‘ilo ‘e he
fānau (Know Statements)
Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fanau (Do
Statements)
(1). Faikehekehe me’a mo’ui mo e me’a
mate
i. fakafa‟afa‟ahinga ha ngaahi me‟a ki he
me„a mo„ui mo e me„a mate.
ii. fakafaikehekehe„i „i ha fakatātā pē la‟i
tā „a e me‟a mo‟ui/ mei he me‟a mate/;
iii. fakamatala‟i ha „ulungaanga „e tolu „o e
me‟a mo‟ui „a ia ko e mānava, kai mo e
tupu.
(2). Faikehekehe ‘o e ‘akau/ mo e fanga
manu/.
i. fakamatala‟i ha ngaahi „ulungaanga „oku
faikehekehe ai „a e „akau/ mei he
manu/;
ii. fakafa‟afa‟ahinga „a e fanga manu/ pea
pehē ki he „akau/.
(3). Kongokonga e sino ‘o e tangata.
i. Fakahingoa „a e ngaahi kongokonga „o e
sino/ hangē ko e „ulu, nima, uma, va‟e
etc.;
ii. Tala „a e ngaahi kongokonga koia/ „i
honau sino;
iii. Fakahingoa „a e ngaahi kongokonga „o
ha „imisi „o ha sino;
iv. Fakamatala‟i „a e ngāue „a e konga
takitaha „o e sino/ hangē ko e mata,
ihu, telinga, ngutu, nima, kete mo e
va‟e.
(4). Ngaahi kongokonga ‘o e sino ‘o e fanga
manu.
i. Fakahingoa „a e ngaahi konga „o e sino
„o e fanga manu hangē ko e kulī, pusi,
manupuna, „inisekite etc.
ii. Fakahingoa „a e ngaahi konga „o ha
monumanu/ „i hano fakatātā.
(5). Ngaahi kongokonga ‘o e ‘akau. i. Fakahingoa „a e ngaahi konga anga
maheni „o e „akau hangē ko e lau, sino,
va‟a, aka, fua mo e matala.
ii. Fakahingoa „a e ngaahi konga „o ha fu‟u
„akau/ „i ha fakatātā.
41
KALASI 2 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fanau/ „o tala „a e ngaahi fiema„u kehekehe „a e ngaahi me„a mo„ui.
Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke
‘ilo ‘e he fanau (Know
Statements)
Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fanau (Do
Statements)
(1). Ngaahi ‘ulungaanga ‘o e
me’a mo’uí i. fakamatala‟i ha ngaahi „ulungaanga „o ha me‟a mo‟uí;
ii. tala „a e ngaahi „ulungaanga koiá „iate kinautolu mo
ha ngaahi monumanu kehe;
iii. ngāue‟aki „a e ngaahi „ulungaanga koiá ke
fakafaikehekehe‟i‟aki „a e me‟a mo‟uí mo e me‟a
maté.
(2). Ngaahi fiema’u tefito ‘a e
tangata i. tala mo hiki „a e ngaahi fiema‟u tefito „a e tangatá;
ii. ngāue‟aki ha fakatātā ke fakahaa‟i „a e ni‟ihi „o e
ngaahi fiema‟u ko „ení;
iii. kosi ha „ū fakatātā mei ha makasini mo ha nusipepa
pea fa‟u ha “poster” fekau‟aki mo e ngaahi fiema‟u
tefito „a e tangatá.
(3). Ngaahi fiema’u ‘a e fanga
manu kehe mei he tangata
i. lisi „a e „ū fiema‟u „a e fanga manu kehe mei he
tangatá;
ii. fakamatala‟i „a e ngaahi me‟a „oku faitatau mo
kehekehe ai „a e fanga manu mo e tangatá.
(4). Ako ki he manupuna. i. tala ha fa‟ahinga kehekehe „o e fanga manupuna „i
Tonga/ ni;
ii. fakamatala‟i „a e to‟onga mo‟ui „a ha fanga
manupuna;
iii. fua pē lau ha me‟a kuo „osi fai hano fakafuofua‟i
(simple predictions);
iv. lau ke tonu (tally counts) „a e lahi „o ha ngaahi me‟a.
(5). Tupu ‘a e tenga’i’akau i. tala pe „oku falala‟anga ha tesi;
ii. fai ha fakafuofua (predictions) pea mo ha fokotu‟u
ki ha founga ke fakahoko‟aki „a e tesi/;
iii. sio fakapapaui‟i (observations) mo lekooti ha me‟a
ke tonu;
iv. fa‟u ha fakamā‟opo‟opo mei he sio (observations)
na‟e fai;
v. fakamatala‟i ko e tenga‟i‟akau/ he‟ikai ke lava „o
mo‟ui ta‟e „i ai ha vai.
(6). ‘Oku fiema’u ‘e he ‘akau/ ‘a
e vai mo ha tauhi ‘oku lelei
i. tala „oku fiema‟u „e he „akau/ „a e vai/ ka nau mo‟ui;
ii. lisi ha ngaahi ha „uhinga „oku mate noa‟ia ai „a e
„akau;
iii. fakamatala‟i ha ngaahi palopalema „e hoko koe‟uhi
42
ko hono tamate‟i „a e „akau.
(7). Fiema’u ‘a e ngaahi
monumanu ‘oku ala tauhi ‘i
‘api.
i. hiki „a e fiema‟u ha‟ate ki‟i monumanu „oku tauhi „i
„api;
ii. fakahoko „enau fakakaukau/ ki he kalasi/.
(8). ‘Akau mo e feitu’u kehekehe
‘e malava mo’ui ai.
i. fakahingoa ha „akau kehekehe;
ii. tala ha ngaahi „akau mo honau takitaha nofo‟anga;
iii. fakamatala‟i „a e „uhinga „oku tupu ai e „akau „i he
feitu‟u kehekehe mo fa‟a fōtunga kehekehe.
(9). Ko e fanga monumanu/ mo e
ngaahi feitu’u kehekehe ‘oku
nau nofo ai.
i. fakahingoa ha fanga monumanu kehekehe;
ii. fakamatala‟i ha fanga monumanu mo e ngaahi
feitu‟u fakaēnatula „oku nau nofo ai.
43
KALASI 3 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke tala pea mo fakamatala‟i „e he fānau′ „a e anga „o e tupu mo e feliuliuaki „a e me‟a mo‟ui′.
Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke ‘ilo
‘e he fānau (Know Statements)
Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fānau (Do Statements)
(1). Feliuliuaki ‘a e me’a mo’ui′. i. fua ke tonu ha mā‟olunga mo ha mamafa „o ha me‟a;
ii. lēkooti „a e mā‟olunga mo e mamafa „i ha tēpile, pea tā
mo ha kalafi (ma‟olunga vs hingoa, mamafa vs hingoa
etc.);
iii. fakamatala‟i e anga „a e tupu mo e feliuliuaki „a e fōtunga „o e fa‟ahinga „o e tangata;
iv. ngāue‟aki ha ngaahi la‟itā pē fakatātā „o ha tupu „a ha kakai ke fakamatala‟i „a e feliuliuaki honau fōtunga′.
(2). Siakale ‘o e anga e tupu ‘a e
pepe′. i. tānaki ha fanga ki‟i „unufe „i ha siā pē hina „oku „i loto ha
lau‟i‟akau.
ii. siofi e anga „o e feliuliuaki „a e „unufe′ mo e me‟a „oku′ ne
kai′.
iii. tā mo fakahingoa e siakale e mo‟ui „a e pepe′ pē muu′.
(3). Anga e liliu ‘a e ‘akau mo e
taimi. i. fakamatala‟i e ngaahi me‟a „oku nau fakamo‟oni‟i e liliu „a
e „akau′ mo e taimi′.
ii. fakafuofua mo fua e tupu „a e „akau′ mo e taimi′.
iii. Fakahaa‟i „a e ngaahi fiema‟u „a e fu‟u „akau′ kae lava ke mo‟ui.
(4). Ko e tesi totonu ki he anga
‘enau tutupu. i. fakatokanga‟i ko e hā e fiema‟u „a e tenga‟i‟akau′ kae
mo‟ui „o hangē ko e vai.
ii. lēkooti e anga e tupu „a e tenga‟i‟akau′ takitaha mo e
taimi pea fakamatala‟i e anga e tupu „a e tenga‟i‟akau takitaha.
(5). Movete ‘a e tenga’i’akau. i. fakamatala‟i ko e hā e „uhinga e movete „a e
tenga‟i‟akau′.
ii. fakatokanga‟i e „uhinga „oku nofo fuoloa ai e tenga‟i‟akau he „ea′.
iii. fakamatala‟i ko e lōloa ange „a e nofo „a e tenga‟i‟akau he „ea′ ko e mama‟oange ia „ene mafola′.
(6). Ko e tenga’i’aku ko e
me’atokoni. i. fakatokanga‟i e tenga‟i‟akau′ „oku nau ma‟u me‟atokoni
mei ai′.
ii. fakamatala‟i e anga e liliu „a e tenga‟i‟akau′ pea mo hono
faka‟aonga‟i.
44
KALASI 4 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui.
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke fakatokanga‟i mo fakamatala‟i „e he fānau′ „a e ngaahi me‟a tefito „o e mo‟ui′ mo e ngaahi
fa‟unga „oku nau kau ki ai′.
Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke ‘ilo
‘e he fānau (Know Statements)
Taumu’a ke lava ‘o ngāue’i ‘e he fanau (Do
Statements)
(1). Feliuliuaki ‘a e me’a mo’ui′. i. fakamatala‟i e „uhinga „oku fakalanulanu ai e
ngaahi matala‟i‟akau „e ni‟ihi.
ii. fakahingoa e ngaahi kongokonga „o ha ngaahi
matala‟i‟akau angamaheni′. (2). Ko e siakale ‘a e anga e
mo’ui ‘a ha ‘akau matala.
i. fakamatala‟i ko e taimi „oku fakafua ai e
matala‟i‟akau′ „oku′ ne „omai e tenga‟i‟akau.
ii. fakamatala‟i ko e tenga′ „e tupu ko e „akau fo‟ou.
iii. tā mo fakahingoa „a e siakale „o e anga e mo‟ui „a
e „akau matala′.
(3). Ngaahi konga ‘o e halanga
me’atokoni′.
i. fakamatala‟i ko e halanga me‟atokoni′ ko e tiupi
„oku „alu hifo „i hotau sino′.
ii. fakatokanga‟i e ngaahi konga mahu‟inga „o e
halanga me‟atokoni′.
(4). Ngaahi konga ‘o e halanga
me’atokoni′.
i. fakamatala‟i „a e anga „o e „alu hifo „a e me‟akai
he halanga me‟atokoni′ „i he sino/.
(5). Fa’ahinga ‘o e me’atokoni (ivi). i. hiki e fa‟ahinga „e tolu tefito „o e me‟atokoni
Polotini, Ngako mo e kapohaituleiti.
ii. fakamatala‟i e mahu‟inga „o e fa‟ahinga takitaha.
iii. hiki mai e ngaahi me‟akai ivi‟ia „i he fa‟ahinga
takitaha.
iv. fakamatala‟i ko e fu‟u lahi „a e ngako′ „oku
mahaki‟ia ia.
(6). Kakano ‘o e me’atokoni
fa’okapa′.
i. ngāue‟aki e ngaahi fakamatala′ ke fa‟u ha ki‟i pā
kalafi.
ii. fakatokanga‟i e me‟atokoni „oku lahi ai e ngako′,
suka′ mo e māsima′.
iii. fakamatala‟i e „uhinga „oku fakatupu mahaki ai e
me‟atokoni fa‟o-kapa „e ni‟ihi.
(7). Fakamālohisino mo e tā ‘a e
mafu′.
i. fua e tā totonu „a e mafu′.
ii. fa‟u ha kalafi „o e tā e mafu′ „o fakatatau ki he
taimi′.
iii. fakamatala‟i e „uhinga „oku vaveange ai e taa′ he
fakamalohisino′.
iv. fakamatala‟i e „uhinga „oku lelei ai e toutou
fakamalohisino ki he mo‟ui′.
45
(8). Ko e mo’ui mo e fakamalohi-
sino. i. fakamtala‟i e „uhinga „oku lelei ai e
fakamālohisino′ ki he mo‟ui′.
(9). Vakai ki he paka′.
i. Fakamatala‟i e konga ki tu‟a „o e paka′.
ii. Fakahaa‟i e „uhinga „oku fefeka ai e tua‟i paka′.
(10). U hui′. i. fakahingoa e ngaahi hui „i he sino „o e tangata′.
ii. fakamatala‟i e ngaahi fatongia „o e ngaahi hui′.
46
KALASI 5 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui.
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke malava „e he fānau/ „o „ilo‟i mo e fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga „o e ngaahi kulupu lalahi
„o e me‟a mo‟ui/.
Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke
‘ilo ‘e he fānau (Know Statements)
Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fanau (Do
Statements)
(1). Fakakulupu e fanga
monumanu/.
i. fakakulupu e fanga monumanu/ ki he ongo
kulupu lalahi „e ua ko „eni (ngāue‟aki ha ngaahi
fakatātā pe monumanu „oku mo‟ui);
monumanu „oku „i ai hanau huitu‟a;
monumanu „oku „ikai „i ai hanau huitu‟a
(2). Fanga monumanu ‘oku ‘i ai
honau huitu’a mo e ‘ikai ke
huitu’a.
i. fakapapau‟i „a e ngaahi kulupu lalahi „e 5 „oku
vahevahe ki ai e fanga monumanu „oku „i ai ho
nau huitu‟a/;
ii. fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga (natula) „o e
ngaahi kulupu monumanu „e 5 „oku „i ai honau
huitu‟a;
iii. fakapapau‟i pea lisi e ngaahi „ulungaanga
(natula) mo e hingoa „o e ngaahi monumanu „oku
„ikai ke nau huitu‟a.
(3). ‘Akau matala mo e ‘akau ‘oku
‘ikai matala.
i. tala e ngaahi „akau „oku matala mo e „akau „oku
„ikai ke matala mo honau faikehekehe/.
(4). Ngāue’aki ‘o e ngaahi kī ke
lava ‘o tala e ngaahi
monumanu/.
i. ngāue‟aki „a e kī kuo „oange/ ke fakahingoa mo
faka‟ilonga‟aki pe tala‟aki „a e ngaahi monumanu
„oku „ikai hano huitu‟a.
(5). Founga ‘oku lava ke mo’ui ai ‘a
e ‘akau/ pea mo e monumanu/
‘i honau ‘ātakai/.
i. fakapapau‟i ha ngaahi monumanu mo ha „u „akau
„i honau „ātakai/ mo e anga „enau lava ke mo‟ui
he „ātakai ko ia/;
ii. fakatāta‟i e mahino kiate koe „a e „uhinga „oku
nau lava ai „o mo‟ui „i he fetu‟u ko ia/ „o hangē
ko e tongo/ mo e feke/;
iii. fakamatala‟i „a e founga „oku mo‟ui ai ha ngaahi
„akau/ mo ha fanga monumanu/ „i ha fa‟ahinga
„ātakai.
(6). Ngaahi ongo’anga/. i. fakapapau‟i e ngaahi ongo‟anga „i he tangata/
pea mo e fanga monumanu/;
ii. ngāue‟aki honau ngaahi ongo‟anga/ ke
fakamatala‟i ha ngaahi me‟a pe naunau;
iii. fakahoko ha ngāue ke ne fakahaa‟i e ongo hono
„ahi‟ahi‟i ha me‟a pea mo „enau ala ki ha me‟a.
47
KALASI 6 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui.
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i mo fakamahu‟inga‟i e fekau‟aki pe fekāinga‟aki „a e me‟a
mo‟ui mo honau „ātakai/.
Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke
‘ilo ‘e he fanau (Know Statements)
Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fanau (Do
Statements)
(1). Seini mo e matamatakupenga
‘o e me’atokoni/
i. Fakamatala‟i ko e seini me‟akai/ kuopau ke
kamata‟aki „a e „akau mo e me‟a mo‟ui „oku nau
felāve‟i he seini mo e kupenga me‟akai/.
ii. Fakamatala‟i „a e fatongia pē ngāue „a e me‟a
mo‟ui′ „i ha „atakai hangē ko „enau fekau‟aki
fakame‟atokoni (hepivoa, kanivoa mo e
„ominivoa).
iii. Fakapapau‟i mo fakamatala‟i „a e fekau‟aki „a
e me‟a mo‟ui/ mo e „ātakai „oku nau nofo ai′.
iv. Fa‟u pē ngaohi ha mopaila seini me‟akai ki ha
ngaahi „atakai„i Tonga/ ni.
v. Tā ha kupenga me‟akai pea fakamatala‟i ko e
hā „a e me‟a „e hoko kapau „e to‟o ha me‟a
mo‟ui „e taha mei ha seini „i he
matamatakupenga/.
vi. Fakapapau‟i mo tā ha ngaahi seini me‟akai „i
ha matamatakupenga me‟akai.
(2). ‘Ekosisitemi (Ecosystem) i. Fakamatala ki he „uhinga „o e „ekosisitemi/
(ecosystem).
ii. Fakakulupu „a e fa‟ahinga „o e me‟a he
„ātakai/ ki he me‟a mo‟ui mo e me‟a mate.
iii. Tā ha pousitā ke ne fakahaa‟i „a e konga „o e
„ātakai/ „oku kau ki he me‟a mo‟ui mo e konga
„oku kau ki he me‟a mate „o ha fa‟ahinga
„ātakai pe.
iv. Fakamatala‟i ko e hā „a e fengāue‟aki „a e
konga mo‟ui mo e konga mate „o e „ātakai/.
v. Tā ha „ekosisitemi ke ne fakahā‟i „a e lahi e
ngaahi me‟amo‟ui kehekehe „oku „i he „ātakai/.
vi. Tohi mai ha ngaahi „ekosistemi kehekehe „i
Tonga/ ni pe „oku anga fēfē „enau
fengāue‟aki pe felave‟i/ (fetokoni‟aki).
(3). Ngaahi me’amo’ui ne ‘omai
mo e ngaahi me’a ‘oku vave ke
‘osi. (Introduced & Endangered
species)
i. Tohi mai „a e ngaahi ngāue „oku fai „e he
fa‟ahinga „o e tangata/ „oku/ ne fakatupu „a e
si‟isi‟i pē „osi „a e ngaahi koloa ko ia/.
ii. Fakamatala ki he nunu‟a „o e ngaahi ngaue ko
ia ki he koloa mo honau „atakai.
iii. Fakamatala ko e hā „a e „uhinga „oku fakatupu
„e he me‟a mo‟ui „omi mei muli „a e palopalema
„i Tonga ′ni hangē ko e lāpila mo e mateloi.
iv. Fakapapau‟i ha ngaahi me‟a mo‟ui kuo mole pē
48
si‟isi‟i hangē ko e fonu, malau, ahi, tava, vi,
tofua‟a, kaka etc.
v. Tā ha fakatātā pe pousita ke fakalotolahi ki
hono malau‟i „a e fonu mo e ngaahi me‟a mo‟ui
kuo kamata ke mole pe „osi.
vi. Fakapapau‟i ko e me‟a mo‟ui „omi me i he
ngaahi fonua kehe/ „oku/ ne fakatupu „a e
ngaahi palopalema/. (check with outcome no.
3)
(4). Feliliuaki mo mafanaange e
‘ea
i. Fakamatala „a e „uhinga „o e “Greenhouse
Effect”.
ii. Tohi mai „a e ngaahi kasa „oku/ ne fakatupu e
māfana mo e feliliuaki e „ea/.
iii. Tohi mai „a e ngaahi me‟a pe ngāue „oku ma‟u
mei ai „a e ngaahi kasa ko ia „i Tonga ni/.
iv. Fakatotolo pē fekumi ki he ngaahi me‟a „oku/
ne fakatupu e mafanaange e „ea/ „i he ngaahi
fonua kehe/.
v. Fakamatala ki he felāve‟i „a e manifi „a e
kofu „o māmani/ (Greehouse effect) mo e
mafanaange e „ea „o māmani/ (Global
warming).
vi. Fakapapau‟i „a e maumau pe nunu‟a „oku hoko
he feliuliu‟aki „a e „ea ki Tonga ni/ mo e
ngaahi fonua „o e Pasifiki/.
vii. Tā ha fakatātā ke ne fakahā „a e mahino e
fekau‟aki mo e ola e toe māfana ange „a e
„ea/ pea mo e nunu‟a „oku hoko he feliuliu‟aki
„a e „ea/.
viii. Fa‟u ha lēsoni fakatātā ke ne fakahā ai „a e
nunu‟a „o e feliuliu‟aki „o e „ea/ ki Tonga/ ni.
(5). (a) Ko e fa’u ha founga ki
hono tānaki ‘o e vai ‘uha/.
(e) Fa’u ha lao ki he anga hono
tānaki ‘a e vai ‘uha/.
i. Fa‟u ha lao ki he anga hono tānaki „a e „uha/.
ii. Fakapapau‟i „a e ngaahi koloa „oku/ ne
fakatupu „a e „uli „i Tonga ni/.
iii. Fakamatala ki he faikehekehe „o e “fiema‟u
vivili” mo e “fiema‟u kehe”.
(6). Ko hono to e ngāue’aki ha
me’a kuo’osi ngāue’aki.
i. fa‟ufa‟u ha ngaahi fakakaukau ki ha founga
ke toe ngāue„aki ai e pepa/ „i „apiako.
ii. fakamatala‟i ha founga „e lava ai „o ma‟u ha
pepa fo‟ou mei ha pepa motu‟a.
iii. fokotu‟u mo fa‟u ha me‟a ke tānaki ki ai e
nge‟esi kapainu/.
(7). Ngaahi me’a ‘oku malava pe
‘ikai malava ke faka’auha
fakaenatula
i. Tala „a e ngaahi me‟a „oku „ikai malava „o
faka‟auha fakaenatula.
ii. Fakamatala‟i „a e fatongia „o e fanga ki‟i me‟a
mo‟ui valevale (micro organisms) „oku
faka‟auha fakaenatula e ngaahi me‟a „oku
malava.
49
(8). Tikomupousa (Decomposers). i. lisi ha ngaahi tikomupousa;
ii. fakamatala‟i lelei „a e fotunga mo e
„ulungaanga „o e tu‟unga fulufulua he me‟akai;
iii. fua ke tonu pea mo lekooti „a e lahi „o e
fuatakai „o e tu‟unga fulufulua „i he „aho
takitaha.
iv. ta ha kalafi laine „o e lahi „o e fuatakai „o e
tu‟unga fulufulua „i he „aho taki taha;
v. lisi ha fanga ki‟i me‟a mo‟ui matu‟aki valevale
(micro-organisms)„oku „aonga ki he tangata
pe „atakai.
vi. lisi ha fanga ki‟i me‟a mo‟ui matu‟aki valevale
(micro-organisms)„oku fakatu‟utamaki ki he
tangata pe „atakai.
(9). Fokotu’utu’u ha tesi pe
founga falala’anga (fair test)
i. Fokotu‟utu‟u pe fakahoko ha tesi pe founga
falala‟anga (fair test)
50
KALASI 7 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e Me’a Mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala„i „a e ngaahi me„a mo„ui mo e ngaahi kongkonga „o e sino
pea mo hono ngaahi kupu kehekehe (body systems) pea ke mahino kiate kinautolu „a e anga
hono tauhi ke nau mo„ui lelei.
Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke
‘ilo ‘e he fanau (Know Statements)
Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fanau (Do
Statements)
(1). Ko e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e
me’a mo‘ui
i. Lisi „a e ngaahi „ulungaanga „o e me„a mo„ui
ii. Fakamatala „a e fai kehekehe „o e me„a mo„ui
mo e me„a mate „o ngāue„aki „a e ngaahi
fakatātā pau hangē ko e ka mo e afi
(2). Ko e ngaahi tefito‘i
kongokonga mo e ngāue ‘a e
kupu ‘o e halanga manava
i. fakahā „a e ngaahi tefito„i kongokonga „o e
kupu „o e halanga manava „i ha fakatātā mo
fakamatala „enau ngaahi ngāue „o fakatefito
„i he ngaahi konga ko e trachea, bronchi,
bronchioli, alveoli
ii. fa„u ha motolo „o e ma„ama„a َ mei ha fo„i
pula mo ha hina pelesitiki pea faka„aonga„i ia
ke fakamatala„i „a e anga e manava
iii. Fakamatala„i ko e manava (breathing) ko e
ngāue fakasino (physical) pe ki hono
fe„ave„aki „o e ngaahi kasa َ ki loto mo tu„a
mei he ma„ama„a َ
iv. Siofi mo vakai ki hono tatau„i ha sponge he
vai َ pea fakamatala ia „o felave„i mo e anga
„a e ngāue „a e ma„ama„a َ
v. Fakamtala„i ko e manava َ (respiration) ko
ha ngāue fakakemikale ia pea mo toe
fakamatala „oku tatau pe eni mo ha tutu ha
me„a pea faka„aongai „a e „ekuasi lea (word
equation)
vi. Ekuasi lea: me‟akai + osikena = ivi (mafana
& ngaungaue) + kaponi taiokisati + vai.
vii. Fai ha fanga ki„i ngāue ke fakahā ai ko e
kaponi taiokisati mo e mafana „oku tukuange
mai ia lolotonga „a e manava َ
(3). Ko e ngaahi tefito’i
kongokonga ‘o e kupu ‘o e
halanga totoo َ
i. Fakahingoa ha fakatātā „o e mafu pea
fakamatala„i „oku ne pamu „a e toto „o tufaki
he sino َ
ii. Fakafaikehekehe‟i „a e ngaahi kalava َ (veins
and arteries) mo „ena ngaahi ngāue َ
(4). Ko e ngaahi tefito’i
kongokonga ‘o e kupu ‘o e
halanga me‘akai
i. Fakahā „a e ngaahi tefito„i kongkonga „o e
kupu „o e halanga me„akai „i ha fakatātā pea
fakamatala„i „enau ngaahi ngāue „o fakatefito
he ngutu, monga, oesophagus, kete, ngakau
lahi mo e si‟isi‟i, rectum and anus mo e
51
ngaahi tefoto‟i enzymes
(5). Anga ‘o e ola ‘o e kovi ‘a e
kai ki he kupu ‘o e halanga
me‘akai
i. Fa‟u ha motolo „o e halanga me„akai he sino
pea fakamatala„i „a e me„a „oku hoko ki he
me„akai „i he ngaahi tu„unga kehekehe
ii. Fakamatala„i „a e „uhinga „oku mahu„inga ai „a
e kalu َ (fibre) he me„akai
(6). Ngaahi ngaue ke fakasi’isi’i
‘a e ngaahi faingamalie ke puke
he mahaki mafu
i. Fakamatala„i „a e felave„i „a e kai e me„akai
mo e mahaki mafu َ
ii. Fakamatala„i „a e „uhinga „oku tokoni ai „a e
fakamalohi sino ke ta„ota„ofi „a e puke he
mahaki mafu َ
iii. Fa„ufa„u ha„o ki„i polokalama fakamālohisino
ke ke tauhi ma„u faka„aho
iv. „Ai ha saati (poster) fekau„aki mo e
faka„ehi„ehi mei he puke he mahaki mafu َ
pea faka„ali„ali mo fakamatala he fakataha
(assembly) „a e ako َ
(7). Ngaahi fakatu‘utamaki ki he
mo‘ui fekau‘aki mo e ifi tapaka َ
i. Siofi ha ki„i ngāue ke fakahā ai „a e tar he
sikaleti hangē ko e puhi„i „a e „ahu „o e
sikaleti „i ha konga tupeni hinehina
ii. Fakamatala„i „a e ngaahi fekau„aki „a e ifi
tapaka َ , mahaki mafu mo e kanisā
(8). Ngaahi tefito‘i tupu‘anga ‘o
e ngaahi palopalema ‘o e nifo
i. „Ai ha ngaahi saati (posters) fekau„aki mo e
lelei „o e tokanga„i „e nifo َ pea faka‟ali‟ali mo
fakamatala„i he faktaha (assembly) „a e ako
52
KALASI 8 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e Me’a Mo’ui
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i „a e ngaahi mahaki pipihi mo e ngaahi mahaki „oku „ikai
pipihi „a ia „oku lahi „ene hoko „i Tonga pea ke nau „ilo ki he ngaahi founga malu„i „o e ngaahi
mahaki ko eni َ .
Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke
‘ilo ‘e he fanau (Know
Statements)
Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fanau (Do
Statements)
(1). Ngaahi mahaki pipihi
Mahaki „o e fe‟auaki
Mofi tengi
Hepataitisi B
Taifoti
Tīpī (TB)
i. Fakahaa‟i „a e ngaahi faka‟ilonga „o e ngaahi
mahaki/ mo honau tupu‟anga/
ii. Fakamatala‟i „a e ngaahi founga „oku lava ke
ta‟ota‟ofi‟aki „enau mafola/
iii. Fakamatala‟i „a e „uhinga „oku mahu‟inga ai ke
faito‟o.
(2). Ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai
ke pipihi
Fu‟u sisino
Suka
Toto ma‟olunga
Mahaki mafu
Mahaki „o e nifo
Kanisā (toto, ngungu,
kanisā huhu mo e
ma‟ama‟a)
i. Fa‟u ha pousitā (poster) ke fakamatala‟i aki „a e
fa„ahinga to„onga mo„ui „oku fakatupunga ai „a e
kanisā mo e mahaki „o e nifo/
ii. Fakahaa‟i „a e ngaahi founga faka„ehi„ehi „oku
totonu ke fakahoko ke ta„ota„ofi „aki „a e puke „i
he ngaahi mahaki/
iii. Faka„eke„eke ha fa„ahinga „oku nau mo„ua he
ngaahi mahaki/ pea hiki „o fakamatala „a e uesia
„enau mo‟ui „e he ngaahi mahaki
iv. Fika„i „a e leisiō (ratio) „o e mā„olunga ki he
mamafa „o e sino pea fakamatala„i „a e anga hono
ngāue„aki ai eni ki he fua ke „ilo „akinautolu‟oku
fu„u sisino
v. Fakahoko ha ngāue ke fakahaa‟i e fekau‟aki „a e
fakamalohisino/ mo e tā „o e mafu/
(3). Ko e ngaahi mahaki ‘oku
fakatupunga mei he ‘ikai
palanisi mo lelei ‘a e
me’atokoni (major
deficiency diseases).
i. Fakatotolo‟i „a e tupu‟anga „o e ngaahi mahaki/
ii. Teuteu‟i ha kai palanisi ke fakahaa‟i „a e felāve‟i
„a e mo‟ui lelei/ mo e kai palanisi/
iii. Fakakulupu e ngaahi me‟atokoni ki he me‟akai
fakatupu Ivi mo e Malu‟i
(4). Ngaahi ‘akau ‘i Tonga ni i. Fakafa‟ahinga „a e ngaahi „akau
ii. Fakafa‟ahinga „a e ngaahi tikomupousa
iii. Fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga ke
fakafaikehekehe‟i e „akau mei he tikomupousa
iv. Fakahingoa e ngaahi kongokonga „o e „akau
v. Fakahingoa pea fakamatala‟i e ngaahi
kongokonga „o e matala‟i‟akau
vi. Fakamatala‟i e ngaahi founga hono tufaki e
ngaahi tenga‟i‟akau
vii. Hiki pea fekumi ki he ngaahi fiema‟u ke tokoni ki
he tupu fo‟ou e ngaahitenga‟i‟akau
viii. Fakamatal‟i e ngaahi to‟onga mo‟ui mo e „aonga e
53
ngaahi lekiume(legumes) „i he ngōue/.
ix. Lisi e ngaahi „akau „e ni‟ihi mo honau „aonga/.
(5). Ngaahi monumanu ‘i Tonga
ni
i. Fakamatala‟i ha kii faingofua ke fakakulupu‟aki
e ngaaahi monumanu
ii. Fakamatala‟i ha ngaahi „ulungaanga „e 5 „o e
ngaahi monumanu „e nima
iii. Fakafa‟ahinga ha monumanu „oku „ikai ke „ilo‟i ki
he taha „oe famili „e 13 „o e fanga monumanu
iv. Fakamatala‟i „a e nofoanga „o ha ngaahi
monumanu
v. Fa‟u ha matamatakupenga „o ha ngaahi monumanu
vi. Fakamatala‟i ha ngaahi fakatu‟utāmaki „e
fakahoko „e ha ngaahi monumanu „i Tonga/ni pea
founga ke malu‟i ai kita.
vii. Fakamatala‟i e faikehekehe „o e monumanu „oku
huitu‟a mo e monumanu „oku „ikai huitu‟a.
viii. Fakahingoa ha monumanu „e taha mei he kulupu „e
13 „o e fanga nmonumanu.
ix. Fakamatala‟i ha ngaahi „ulungaanga „oku tokoni ki
he mo‟ui ha monumanu „i hono nofo‟anga pe
„ātakai/.
54
KALASI 1 Konga Lahi 2: Māmani mo hono Fa’unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke lava „e he fānau „o fekumi mo fakahā ha ngaahi fa„unga „o e māmani َ „i he„enau mo„ui
faka„aho.
Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke ‘ilo ‘e he
fanau (Know Statements)
Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fanau (Do
Statements)
(1). Ongo ‘i he ‘Ātakai i. fakafaikehekehe„i „a e kalasi kehekehe „o
ha ngaahi ongo;
ii. fakamatala„i „a e ha ngaahi me‟a „oku/ nau
fakatupu „a e ongo/;
(2). Ngaahi me’a ‘oku/ ne fakatupu ‘a e
maama
i. „oku ne fakatupu „a e maama/;
ii. „oku ngāue‟aki ki ai „a e maama/.
(3). Mālohi ko e teke i. tala „a e mālohi ko e teke/ he‟enau ngāue
faka‟aho;
ii. „oku ngāue‟aki „a e teke/ ki he puna pē
hopohopo.
(4). Mālohi ko e fusi i. ke lava „e he fānau/ „o tala „a e mālohi ko e
fusi/ he‟enau ngāue faka‟aho/.
(5). Mālohi ko e mio’i pē vilohi. i. ke lava „e he fanau/ „o tala „a e mālohi ko e
mio‟i pe vilohi he‟enau ngāue faka‟aho.
55
KALASI 2
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e he fānau/ ha ngaahi founga fakafisikale (physical
processes) „oku ngāue‟aki „i he komiunitī pe nofo „a e kakai/.
Konga Si’i (1): Ngaahi tupu’anga ‘o e mafana.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. hiki mai „a e ngaahi tupu‟anga „o e māfana/;
ii. fakamatala‟i pe „oku ngāue‟aki „a e ngaahi tupu‟anga „o e māfana ki he hā.
Konga Si’i (2): Ko e afi/ mo hono fakatu’utamaki/
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. fakamatala‟i „a e ngaahi fakatu‟utāmaki „o e afi/;
ii. fakatātaa‟i „a e ngaahi nunu‟a kovi „o e afi/;
iii. tā mo fa‟u ha “poster” fekau‟aki mo e ola kovi „o e va‟inga‟aki „a e masi/.
Konga Si’i (3): Fa‘unga ‘o e Ongo/
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala ko e ongo/ „oku tupu ia mei he tete pe ngalulu ha me‟a;
ii. fakahaa‟i „oku fa‟u „a e lea pe le‟o (ongo) „a e tangata/ „i honau fo‟i monga/;
iii. fai ha kikite ngāue‟aki „enau „ilo ki mu‟a/.
Konga Si’i (4): Tētē mo e ngoto ‘i he vai
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakahoko ha fakafuofua ke tala‟aki „a e ngaahi me‟a „e tētē mo e ngaahi me‟a „e
ngoto/;
ii. fakafaikehekehe‟i „a e ngaahi me‟a „oku lava „o tētē mei he ngaahi me‟a „e ngoto.
56
KALASI 3
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke lava „e he fānau „o tala ha ngaahi fotunga (forms) mo e tupu‟anga (sources)
kehekehe „o e ivi (energy).
Konga Si’i (1): Tupu’anga ‘o ha mafana pe afi.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. „o tala „e māfana pe vela ha me‟a kapau „e olo „aki ha me‟a „e taha;
ii. fakatātaa‟i „a e founga ke ma‟u ha afi mei he toloafi.
Konga Si’i (2): ‘Oku matu’aki fiema’u ‘e he afí ‘a e ‘ea.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala „oku matu‟aki fiema‟u e he afi′ „a e „ea/ kae lava ke mo‟ui.
ii. sio mo fakamatala‟i „a e anga e mate „a e afi′ „i he taimi „oku „ufi‟ufi ai.
Konga Si’i (3): ‘Oku ha’u ‘a e maama/ mei he tupu’anga.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i ko e maama „oku ha‟u mei′ he ma‟u‟anga maama′.
ii. fakamatala‟i „oku fononga e maama′ „i he laine hangatonu.
Konga Si’i (4): ‘Oku fononga ‘a e maama′ ‘i he laine hangatonu′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i „oku fononga e maama′ he laine hangatonu′.
ii. fakahaa‟i „a e „uhinga „oku „ikai lava ai e maama′ „o fononga „i ha me‟a.
Konga Si’i (5): ‘Oku fononga ‘a e ongo ′‘i he ngaahi tafa’aki kotoa mei ha
ma’u’anga ongo.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala ko e ongo′ „oku fononga „i he ngaahi tafa‟aki kotoa.
ii. fakahā ha ngaahi ongo mei he ma‟u‟anga ongo′.
iii. tā ha taiakalami faingofua ke ne fakahaa‟i e fononga „a e ongo′.
Konga Si’i (6): „E uesia e vave ‘o ha me’a ‘i he ‘engikolo ‘o ha tahifo.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i ko e „engikolo „o ha tahifo te ne uesia e vave ha teka „o ha fo‟i pulu
pē ko ha kā me‟ava‟inga „i he tahifo ki lalo.
ii. tā ha fakatātā „o ha kā „oku lele hifo „i ha hala „oku tahifo.
Konga Si’i (7): ‘E uesia e vave ‘o ha me’a ‘i he naunau ‘oku ‘i he tahifo ′‘oku ‘alu
hifo ai′. Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i ko e naunau ha tahifo te ne uesia e vave „ene lele′.
ii. tā ha fakatātā pea fakamatala‟i e me‟a „e hoko „o ka fetongi e naunau′, mo
fakahoa e kehekehe he mama‟o „o e naunau ko ia´.
57
Konga Si’i (8): Ko hono ngaohi e me’a mamafa ke tētē.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. ngaahi ha fanga fo‟i pulu mei′ he kelekele ke tētē „aki hono fulifulihi hono
fōtunga′.
ii. fokotu‟utu‟u ha ngaahi founga ke ngaohi ai ha me‟a mamafa ke tētē.
iii. fakamatala‟i ko e „uhinga „oku tētē ai „a e fanga fu‟u vaka lalahi′ ko e „i ai e „ea „i
loto ai′.
58
KALASI 4
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa’unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he fānau′ e feliuliu‟aki „a e ivimo‟ui′ mo hono fakatolonga′.
Konga Si’i (1): Ko e maama mo ‘ene tapa′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakakulupu e ngaahi naunau′ kiate kinautolu „oku lelei „enau tapua′ mo kinautolu
„oku „ikai′.
ii. fakamatala‟i ko e ngaahi me‟a „oku molemole mo ngingila′ „oku leleiange „enau
tapua′.
iii. fakatātaa‟i ko e tohinima′ „i he‟ene hā „i ha sio‟ata teuteu′ „oku fehalaaki ia.
Konga Si’i (2): ‘Oku fononga e maama′ he laini hangatonu.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i ko e huelo‟i maama′ „oku nau tapua „i he „engikale tatau „i he‟enau
lave ki he sio‟ata.
ii. fakatātāa‟i e founga tapua „a e maama′ „o ngāue‟aki ha foki „a ha fo‟i pulu.
Konga Si’i (3): Ngāue ‘a e māfana′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakakulupu e ngaahi naunau ki he ni‟ihi „oku malava ke tafe ai e māfana′ mo e
ni‟ihi „oku „ikai.
ii. fokotu‟u ha ki‟i lao faingofua ki he tafe lelei mo e „ikai tafe lelei ai e māfana′.
Konga Si’i (4): ‘Oku fononga e ongo ′he ngaahi me’a kehekehe.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakahoko ha ngāue ke vakai‟i pē „oku malava ke fononga e ongo′ he vai mo e
„ea(kasa).
ii. fakamatala‟i ko e ongo′ „oku fononga he „ea′ mo e vai′.
iii. lēkooti e ola „o „enau fekumi′ he‟enau ngāue „i he tohi pē tā fakatātā.
Konga Si’i (5): Oku fononga e ongo ′he ngaahi me’a kehekehe.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. fakahoko ha fo‟i ngāue ke vakai‟i e naunau lelei taha ki hono ngaohi ha telefoni
afo.
ii. fakakaukau‟i pē anga fēfē e fononga „a e ongo′ he taimi „oku fekolosi‟aki ai hono
ongo telefoni afo.
iii. lēkooti e ola „o „enau fekumi′ „i he tohi pē tā fakatātā.
Konga Si’i (6): Makinito.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. siofi lelei mo aofangatuku lelei.
ii. fakatātaa‟i ko e makinito′ „oku pipiki ki he metale kotoa pē tukukehe e naunau
„oku „ikai ko e metale′.
iii. fakahaa‟i ko e makinito′ „oku „i ai hono pole noate mo saute mo e anga hona
59
„ulungaanga′.
Konga Si’i (7): Ko e ua′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. ngāue‟aki e ua′ ke ue‟i ha ngaahi me‟a mamafa.
ii. fakapalanisi ha ngaahi me‟a kehekehe „i ha sipinga sisoa „aki hono fetuku‟aki holo
e lango′.
iii. vakai‟i e ngaahi ua „oku ngāue faka‟aho‟aki′.
60
KALASI 5
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa’unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke fekumi, fakatokanga„i mo fakamatala„i „e he fānau/ e fekau„aki „a e ma„u„anga ivi/ mo
e ngaahi naunau/.
Konga Si’i (1): Sekiuti faingofua (simple circuits).
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakatokanga‟i e ngaahi kongokonga kehekehe „i he sekuiti/;
ii. fa‟u ha sekuiti faingofua ke ulo e fo‟i māma/;
iii. fakamatala‟i ko e sekuiti/ ke kakato kae tafe lelei ai e „uhila/;
iv. faka‟aonga‟i e ngaahi faka‟ilonga „o e ngaahi fakatātā „o e sekuiti/ ke nau tā mai
ha sekuiti faingofua.
Konga Si’i (2): Ko e fakatu’utāmaki ‘o e ma‘u‘anga ivi ‘uhila/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. hiki hifo ha ngaahi naunau faka‟uhila pea mo e me‟a „oku faka‟aonga‟i/ngāue‟aki
(used for) ki ai/;
ii. tā ha pousitā ke ne fakahaa‟i „a e fakatu‟utāmaki „o e ma‟u‟anga ivi „uhila/ pea
fakamatala‟i ki he kalasi/;
iii. fakatātaa‟i „a e mahu‟inga hono ngāue tokanga‟aki „a e ivi „o e „uhila/.
Konga Si’i (3): Ko e ngaahi ma’u’anga ‘uhila/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. fakamatala‟i pe „oku ma‟u „a e ivi „uhila „a Tonga ni/ mei he hā;
ii. tohi mai ha ngaahi founga kehe „e lava ke ma‟u mei ai ha ivi „uhila „i Tonga/ ni, „o
hangē ko e sola (solar) pe ivi „o e la‟aa/, havili pea mo e malohi „o e peau/;
iii. fai tohi ki he pule‟anga/ „o fokotu‟u atu e founga ma‟u‟anga ivi „uhila „oku lelei
taha ke ngāue‟aki „e Tonga ni/ pea ko e hā ho‟o‟uhinga ki ai/.
Konga Si’i (4): Ko hono ofe’i ‘o e māma/
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. vakai‟i pea fakamatala‟i e me‟a „oku lava ke sio ki ai „i ha penivahevahe „oku tuku „i
ha ipu vai;
ii. fakahoko „a e ngāue (ko e ipu vai mo ha fo‟i sēniti) pea ngāue‟aki e me‟a „oku nau
sio ki ai/ ke fakamatala‟i „a e lava ke ofe‟i ha maama „oku „alu mei he vai/ ki he „ea/;
iii. fakamatala‟i „a e lava e natula „o e māma/ ke ngaofe ke ne uesia ha fanaika ha
taha „o ngāue‟aki ha tao.
61
Konga Si’i (5): Ngaahi lanu ‘o e māma/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Ngāue‟aki ha pilisimi vai(water prism) ke ne fakamāvahevahe‟i „a e māma/ ki he
lanu kehekehe;
ii. Tā e ngaahi lanu „oku hā „i he sipekitulamu/ (spectrum) pea fakahingoa„a e ngaahi
lanu tefito „o e sipekitulamu/;
iii. ngaohi ha ve‟eteka „o e ngaahi lanu/ pea fakatātaa‟i mo fakamatala‟i e „uhinga
„oku pulia ai e ngaahi lanu/ „i he taimi „oku vilo ai/.
Konga Si’i (6): Ongo (Le’olahi/ Ma’olunga/ Ma’olalo)
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fa‟u pea ngaahi ha me‟alea filo;
ii. ngāue‟aki e me‟alea/ ke tesi‟i pe vakai‟i ko e hā e me‟a „oku/ ne pule‟i e le‟olahi mo
e le‟osi‟i ha fo‟i nota.
Konga Si’i (7): Fakafehoanaki e ivi e mālohi e ivi e makinito/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fa‟u ha founga ke vakai‟i/vakai‟i „a hono fakafehoanaki ha mālohi ha ongo fo‟i
makanito kehekehe „e ua;
Konga Si’i (8): Misini toho faingofua (puloka-pulley)
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fa‟u ha mīsini puloka pe pulley;
ii. fakafehoanaki hono hiki hangatonu e kavenga/ pea mo hono ngāue‟aki e puloka/.
62
KALASI 6
Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa’unga
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:
Ke fakapapau‟i „e he fānau/ „a e founga „e liliu ai „a e ngaahi ma‟u‟anga ivi/ mo hono
fakatolonga/.
Konga Si’i (1): Liliu ‘a e ma’u’anga ivi/ mo hono fakatolonga
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. Hiki ha ngaahi ma‟u‟anga ivi.
ii. Fakamatala‟i ha ngaahi ma‟u‟anga ivi ke liliu ki ha me‟a kehe.
iii. Fakatokanga‟i „e tefito‟i fakakaukau „o hono fakatolonga e ma‟u‟anga ivi/.
Konga Si’i (2): Ko e liliu ‘a e ma’u’anga ivi.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakahingoa mai ha ngaahi ma‟u‟anga ivi kehekehe.
ii. Fakatokanga‟i e liliu he ngaahi ma‟u‟anga ivi/.
Konga Si’i (3): Takai ‘a e ivi faka’uhila
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fa‟u ha sīpinga „o e takai „a e ivi „o e „uhila/.
ii. Fokotu‟u ha me‟akamosi faingofua.
iii. Fakamatala‟i e founga „oku ta‟ofi ai „e he me‟akamosi/ „e tafe mo e kamata „a e
ma‟u‟anga ivi/.
iv. Hiki mai „e he fānau/ e ngaahi „aonga „o e „uhila/.
Konga Si’i (4): Me’a ‘oku tafe lelei ai e māfana ,’uhila mo malu’i e mama ‘a e ivi/
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakatokanga‟i e ngaahi naunau „oku malava ke tafe lelei ai e māfana,‟uhila mo
ta‟ofi e mama „a e ivi‟i „uhila/ „i hono ngāue‟aki ha founga faingofua.
ii. Vakai‟i e ngaahi me‟a „oku fononga lelei ai e „uhila/ mo e mafana/.
iii. Hiki e ngaahi „ulungaanga „o e ngaahi me‟a „oku tafe lelei ai e „uhila/ „oku nau ta‟ofi
e mama „a e ivi‟i „uhila/.
Konga Si’i (5): Ivi mālohi
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. Fakahoa e ngaahi funga/ (surface) kotoa „i he‟ene felāve‟i mo e māfana/.
ii. Fakamatala‟i e „aonga „o e māfana/.
iii. Fakahaa‟i e ngaahi palopalema „oku fakatupu „e he māfana/.
iv. Fakatokanga‟i e ngaahi founga ke faka si‟isi‟i‟aki e māfana/.
Konga Si’i (6): Ko e ‘ea mo e ivi malu’i ko e fōtunga ia ‘o e māfana (check)
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakahaa‟i ko e „ea/ ko e me‟a (matter) (check?)
ii. Fakamatala‟i ko e „ea māfana pe mālohi „o e „ea „i he‟ene fetaulaki mo ha me‟a.
(check?)
63
Konga Si’i (7): Ko e ‘ea mo e ivi malu’i ko e fōtunga ia ‘o e māfana (check)
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. fakamatala‟i e fakakaukau „e malava ke ngaohi‟aki ha fakamalu‟ea lelei.
ii. fokotu‟utu‟u mo ngaohi ha sipinga „o e fakamalu‟ea/.
iii. Vakai‟i e fakamalu‟ea na‟e ngaohi pea fakamatala aofangatuku ki hono toe
fakalaka „oku fiema‟u/.
64
Kalasi 7
Māmani mo hono Fa‘unga
Ola Fakalukufua Ke lava „e he fānau/ „o fa„u mo fakahoko ha ngaahi fakatotolo fekau„aki mo e ngaahi fa„ahinga
fotunga kehekehe „o e ivi Ko e ‘ ngaahi me’a ‘oku totonu ke ‘ILO ‘e
he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he
fānau ‘o fakahoko F1a „a e ngaahi tupu„anga kehekehe „o e
māfana (heat) i. hiki ha lisi „o e ngaahi tupu„anga „o e
māfana - ko e la„ā, afi, „uhila,
kemikale, friction pea mo e anga
honau ngaahi „aonga
„a e anga „a e mafola „a e mafana he ngaahi
me„a „oku fefeka (solids), ngaahi me„a huhu„a
(liquids) mo e ngaahi kasa (gases)
i. Fakamatala „a e founga hono fakahoko
„o e mafana „aia ko e conduction he
me„a „oku fefeka, convection he ngaahi
me„a huhu‟a mo e ngaahi kasa َ
F1h ngaahi me„a „oku fōlahi he taimi „oku
mafana ai pea fōsi„i he taimi „oku mokomoko
ai
i. Ngāue„aki „a e pepa َ mo e foila
„alaminiume kuo „osi kosikosi loloa
(strips) ke fakaha „a e taimi „oku
fōlahi mo fōsi„i ai pea fakamatala„i‟a e
ngaahi me„a na„a nau fai َ mo sio ki ai َ
F1i anga hono lau „a e me‟afua mafana i. Ngāue„aki „a e me„a fua mafana ke
lekooti ha ngaahi mafana kehekehe
pea hiki ki ha tepile
ko e maama „oku tapa mai pe he engikale
tatau moe angikale „i he„ene tau ki he funga
me„a „oku molemole mo ngingila
i. Ngāue„aki „a e huelo „o ha maama mo e
sioata pea mo e protractor ke
fika„i‟aki „a e fekau„aki „a e angle of
incidenced mo e angle of reflection
ii. Ngāue‟aki „a e angikale „o ha foki mai
ha fo„i pulu na„e ta„u ha funga me„a ko
e motolo ke fakatātā„i „aki „a e tapua „a
e maama (reflection of light)
ko e ma„ama „oku liliu „a e vave „o „ene „alu he
taimi „oku huhulu ai mei ha me„a (medium) „e
taha ki toe me„a kehe
i. fakamatala „a e „uhinga „oku hoko ai „a
e refraction pea mo e anga hono
ngāue„aki he ngaahi la„i sio„ata (lenses)
ke faka„ata lahi „a e imisi َ
ko e maama lanu hinehina ko e fakataha„i ia „o
e ngaahi lanu َ i. Fakahoko ha fanga ki„i ngāue ke
fakahā ai ko e maama hinehina „oku
lava pe „o fakamavahevahe „o ma‟u ai „a
e ngaahi lanu kehekehe
F1n anga „a e ha pe fa„u „a e imisi he mata „o e
tangata i. Fakahingoa „a e ngaahi kongkonga
lalahi „o e mata „o e tangata hangē ko e
lens, ciliary muscles, pupil, iris cornea
mo fakamatala „a e anga hono fa„u „a e
„imisi he retina „o e mata
Ko e ongo (sound) „oku lava ke fakahoko he
me„a „oku fefeka (solids), me„a „oku huhu„a
(liquids) mo e ngaahi kasa (gases) „i he ngaahi
vave(speed)kehekehe
i. Fa„ufa„u ha fanga ki„i ngāue ke fakahā
„aki „a e fakahoko „a e ongo he ngaahi
me‟a kehekehe pe (media);
ii. ngāue„aki „a e particle theory ke
65
fakamatala„i „a e „uhinga „oku vave taha
pe hono fakahoko „a e ongo he ngaahi
me„a „oku fefeka (solids)
F1o ko e fekau„aki „a e le„o mā„olunga mo e
mā„ulalo, pea mo e le„o lahi mo e frequency mo
e amplitude
i. Fakamatala „a e anga „o e liliu „o e
ngaahi nota َ ke le„o mā„olunga mo
mā„ulalo pea pehē ki he le„o lahi
ii. Tā „a e fakatātā „o ha ngaahi fo„i peau
ke fakahā ai „a e „anga „o e fekau„aki „a
e le„o mā„oluna mo e mā„ulalo pea mo e
frequency pea mo e le‟olahi „i he„ene
fekau„aki mo e amplitude
iii. Siofi „a e fakatātā„aki „a e slinky
spring ke fakahā„i „a e anga hono
fakahoko „a e fefononga holo „a e
ongo
F1p anga hono ma„u „ehe telinga „a e ngaahi
ongo i. Fakahingoa „a e ngaahi kongokonga
lalahi „o e telinga „o e tangata َ pea mo
e anga hono fakahoko holo „o e ongo „i
he loto telinga he pinna, auditory
canal, ear drum, incus, malus & stapes,
cochlea
66
Kalasi 8
Māmani mo hono Fa‘unga
‘Ola Fakalukufua Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i ko e ivi „oku lava ke fe„ave‟aki mo feliliu„aki pea ko e
mālohinga (forces) „oku ngāue ia „i he me„a kotoa pe. Ko e ‘a e ngaahi me’a ‘oku totonu ke
‘ILO ‘e he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he
fānau ‘o fakahoko „oku lahi „a e ngaahi fa„ahinga kehekehe„o e
ivi i. Hiki ha lisi „o e ngaahi fa„ahinga „o e ivi
ko e ivi „oku lava ke tānaki „i ha ngaahi
founga kehekehe i. Fakahā„a e ngaahi founga „oku lava ke
tānaki ai „a e ivi َ
ko e ivi „oku lava ke liliu mei he fotunga „e
taha ki ha fotunga kehe i. Fakamatala „a e ngaahi founga „o e liliu e
ivi hangē ko e to ki lalo „a ha fo„i niu, lolo
e kaa َ , me„akai َ , mo e ngaungaue „a e
fa„ahinga „o e tangata, me„a vainga pea
mo e kasa „oku faka‟uhila
ko e ivi „oku lava ke faka„aongai ke fai„aki „a
e ngāue َ (work) i. Fa„u ha ve„eteke „oku lava „o teka mo
fekumi ki he ngaahi me„a „oku lava ai „o
vili he mao, vai mo e havili َ pea
fakamatala „a e me„a „oku hoko he
feliliuaki „a e ivi
ngaahi founga hono malui mo fakatolonga „a
e ma„u„anga ivi „i Tonga i. Hiki ha lisi „o e ngaahi ivi „oku faka‟au ke
si„isi„i he ngāue„aki taau taha „e he kau
Tonga َ pea mo fakafelave„i ia ki he
ngaahi lelei „oku ma„u mei ai َ
ii. Fai ha tohi ki he pule„anga „o
fakalotolahi„i ia ke fakalakalaka „a e „ilo „a
e kakai ke tauhi ke malu mo fakatolonga
„a e ivi pea fakamatala „a e „uhinga „oku
mahu„inga ai ki Tonga
ko e ngaahi mālohinga (forces) „oku lava „o
fua (measured) i. Fa„u ha ki mita faingofua ke fua„aki e
ngaahi mālohinga (force metre) pea
ngāue„aki ke fu„a ha mamafa „o ha ngaahi
me„a.
ii. Fakafehoanaki „a e ola na„e ma„u mei he
force meter na„e fa„u َ pea mo ha force
metre na„e fakatau ke vakai „a e ola „o e
fua pe „oku tonu.
ko e kalāvite ko e mālohinga „oku tupu ia
mei he fusi „a e fo„i māmani i. Fakatātaai pe ko e hā „a e „uhinga „oku
ngangana hifo ai „a e ngaahi me„a ki
māmani َ he taimi „oku lī ai
ii. Fakatātaai pe ko e hā „a e „uhinga „oku
fu„u fiema„u „ai ha ivi lahi ke puna„aki pe
mavahe„aki „e ha me„a mei māmani
ngaahi founga ke fakasi„isi„i„aki „a e friction i. Fakamatala pe „oku anga fefe „a e hoko „a
e friction pea ko e hā hono palopalema
pe lelei „oku mai mei he ai
ii. Fakamatala „a e anga hono fakasi„isi„i e
67
friction „aki hono ngāue„aki ha ngaahi
lango (rollers) ke ue„i „aki ha me„a lahi
(block)
iii. pea fakafelave„i mo e fakalolo e va„e „o e
pasikala pe ko e ngāue„aki „a e lolo
Tonga َ he taimi „oku milimili ai „a e ongo
nima
F2n ko e „ikai ke palanisi „a e ngaahi
mālohinga „oku ne fakatupuna „a e ngaue „a
e ngaahi me‟a (objects)
i. Fakatātaai hono teke ha me„a „o ngaue ko
e tupunga mei „ikai ke palanisi „a e ngaahi
mālohinga (forces) „i ai
ii. pea fakamatala„i „a e me„a „oku hoko
heni َ
iii. Ngāue„aki „a e fusimaea ke fakatātaai „a
e palanisi mo e ikai ke palanisi „a e ngaahi
mālohinga َ pea fakafelave„i ia ki he „ene
ngaue َ
ngaahi mālohinga „oku hoko he „aka
pasikala i. Fakamatala „ a e anga „o e mālohinga he
va„e „o e tangata َ he„ene ngāue„aki ke
ngaue „a e pasikala (sio ki he tohi „a e
foomu ua peesi 5 8)
68
3. Māmani mo hono naunau
KALASI 1
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke fekumi „a e fānau/ ki he ngaahi „ulungaanga „o ha ngaahi me‟a pe naunau he māmani.
Konga Si’i (1): Sivivakai’i hā ngaahi naunau kehekehe.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakahingoa ha ngaahi me‟a pe naunau;
ii. tala ha ngaahi „ulungaanga/ „o e ngaahi me‟a koia;
iii. ngāue‟aki „a e ngaahi „ulungaanga ke fakamatala‟i‟aki „a e „u naunau pe „u me‟a koia/.
Konga Si’i (2): Fakakulupu ‘o e ngaahi naunau kehekehe
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala ha fa‟unga pe „ulungaanga tatau pe kehekehe „o ha ngaahi me‟a pe naunau;
ii. fakafa„afa‟ahinga a e ngaahi me‟a pe naunau „aki honau natula, „ulungaanga pe
fa‟unga „oku nau tatau ai.
Konga Si’i (3): Feliuliu’aki ‘a e fotunga ‘o ha ngaahi me’a.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i ko e fuo „o ha ngaahi me‟a „e malava ke liliu‟i;
ii. tala „a e faikehekehe „o e peluki, mio„i, fao‟i mo e haveki.
69
KALASI 2
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke lava „e he fānau/ „o fakapapau‟i mo fakamatala‟i „a e anga „o ha fa‟ahinga koloa pē naunau
„o e māmani/.
Konga Si’i (1): Fakahingoa ‘o e ngaahi naunau pē koloa angamaheni
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakahingoa e ngaahi koloa pē naunau angamaheni „oku ngāue‟aki faka‟aho ki ha ngaahi
taumu‟a pe „uhinga kehekehe;
ii. tala „a e hingoa totonu „o e koloa taki taha;
iii. fakamatala‟i „a e ngaahi „aonga „o e koloa ko ia mo e „uhinga „oku ngāue‟aki ai „a e koloa
ko ia/.
Konga Si’i (2): Naunau ‘oku fefeka pē ma’opo’opo mo e naunau ‘oku vai.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala „a e fakafaikehekehe „i he koloa pē naunau „oku fefeka/ (solids) mei/ he naunau
„oku vai/ (liquids);
ii. fakamatala‟i ha ngaahi „ulunganga pē natula „o e naunau „oku fefeka mo e naunau „oku
vai.
Konga Si’i (3): Mētali mo e ‘ikai koe Mētali
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala ha fa‟ahinga anga pe „ulungaanga „o e metali;
ii. fakakalakalasi „a e mētali/ ngāue‟aki „a e ngaahi koloa „oku ngāue‟aki/.
Konga Si’i (4): Talateu ‘o e Kasa
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakatataa‟i e ngāue „a e „ea/ he ngaahi founga kehekehe;
ii. fakamatala‟i ko e nge‟esi hina, nge‟esi puha „oku fonu he „ea.
Konga Si’i (5): Feliuliuaki ‘oku hoko ki he koloa he taimi ‘oku māfana pē tutu ai e
koloa.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakafaikehekehe‟i „a e koloa „oku fefeka mo e koloa „oku vai;
ii. fakamatala „oku lava pē „a e koloa „oku fefeka „o liliu ke hoko ko e vai he taimi „oku
tutu ai pe tuku „i ha me‟a pē feitu‟u „oku māfana;
iii. fakamatala „a e feliuliuaki „oku hoko ki he koloa he taimi „oku tutu ai.
70
KALASI 3
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 3:
Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e he fānau′ „a e koloa mo ha fa‟ahinga me‟a „o
fakafehokotaki kinautolu ki honau ngaahi „aonga′.
Konga Si’i (1): Ngaahi koloa mo hono ngaahi ‘aonga
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala ki he fānau′ „a e „uhinga „oku ngaohi ai „a e koloa pe naunau mei′ he ngaahi
me‟a kehekehe.
ii. tesi‟i „aki e „ulungaanga „o e fa‟ahinga me‟a ko ia mo ngaohi ha kato fakatau mei´
he ngaahi koloa mo e ngaahi naunau kehekehe.
Konga Si’i (2): Ngaahi naunau ‘oku ne mātu’uaki e vai′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. vakai‟i mo fakapapau‟i e ngaahi naunau „oku malu/ lava „o ngāue „i he vai′.
Konga Si’i (3): Ko e ‘ea ‘oku ne to’o ha ‘atā (space) pea ‘oku ‘i ai hono mamafa′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i pē „e anga hono fakamo‟oni‟i ko e „ea „oku ne kapui ha „atā (space) pē
loki.
ii. fakamatala‟i e anga hono fakamo‟oni‟i „oku „i ai e mamafa „o e „ea.
Konga Si’i (4): ‘Oku ‘i ai e ngaahi naunau ‘oku movete ‘i he vai ′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. hiki mai „a e ngaahi naunau mo e koloa „oku lava „o movete „i he vai′.
ii. ngāue‟aki ha fo‟i tesi falala‟anga ke fakahaa‟i „a e ngaahi me‟a ko ia „oku movete „i
he vai′.
Konga Si’i (5): Fakamavahe’i ‘a e ngaahi naunau na’e fio
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i pē „oku anga fēfē hono fakamavahe‟i e ngaahi naunau mo e me‟a „oku
soliti mei′ he naunau mo e me‟a „oku huhu‟a′.
ii. fakamatala‟i ha ngaahi founga ke vakai‟i ha me‟a „oku tuifio.
71
KALASI 4
Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1: Ke fakatokanga‟i „e he fānau′ e ngaahi „ulungaanga „o e ngaahi naunau „e malava ke ngāue‟aki
ke fakamavahevahe‟i kinautolu′.
Konga Si’i (1): Ko e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e ngaahi naunau kehekehe′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakatokanga‟i e ngaahi naunau fakaenatula′ mo „ikai fakaenatula′.
ii. tesi‟i e ngaahi „ulungaanga „o e me‟a fakaenatula′ mo „ikai fakaenatula′.
iii. lisi e ngaahi lelei mo e ngaahi palopalema fekau‟aki mo e ngaahi naunau „oku „ikai
fakaenatula′.
Konga Si’i (2): Ko e tu’unga ‘e 3 e me’a′ (matter)
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i ko e hā e ngaahi liliu „e malava ke fakahoko „i ha fotunga „e tolu-
soliti,likuiti mo e kasa („ea).
ii. fakatokanga‟i tautaha e ngaahi tu‟unga ko „eni „o e me‟a′ „i hono „omai honau sipinga′.
iii. fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga fekau‟aki mo e tu‟unga ko „eni „o e me‟a′ „i hono
„omai honau sīpinga′.
iv. fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga fekau‟aki mo e tu‟unga takitaha, hangē ko e soliti′
„oku‟i ai hono fōtunga pau.
Konga Si’i (3): Vaia ‘a e ngaahi soliti′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakahaa‟i ko „aisi′ mo e ngaahi soliti „e ni‟ihi „e vaia ko e „uhi′ ko e māfana.
ii. fokotu‟utu‟u ha tesi falala‟anga ke fakahaa‟i ko e ngaahi me‟a′ „e vaia „i he ngaahi
tu‟unga māfana′ kehekehe „i he ngaahi tu‟unga kehekehe.
iii. siofi tonu „e he fānau′ e ngaahi me‟a „e vaia′.
iv. lēkooti e taimi ki ha me‟a ke vaia′.
Konga Si’i (4): Vaia ‘a e ngaahi sōliti ′ mo ‘enau mavehevahe′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakahoko ha tesi falala‟anga ke fakahaa‟i e ola e ngāue „a e me‟ata‟ofi (insulator) „i he
tu‟unga vaia „a ha sōliti.
ii. fakamatala‟i e „uhinga „oku vaia tuai ai ha konga‟aisi pē ngako „oku kofukofu.
iii. siofi totonu e anga e vaia „a ha me‟a.
iv. lēkooti e taimi „oku vaia ai ha me‟a.
Konga Si’i (5): Liliu mao′ (evaporation).
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakahaa‟i ko e māfana′ te ne malava ke liliu mao ha me‟a huhu‟a′.
ii. fakamatala‟i ko e taimi „oku mimisi ai ha me‟ahuhu‟a „oku liliu „o hoko ko e mao.
iii. lekooti totonu ha ki‟i vai pelepela he taimi „oku mimisi ai′.
Konga Si’i (6): Lilu mao mo e mōmoa ‘a e vala′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
72
i. fakahoko ha tesi falala‟anga ke fakahoa e ngaahi tu‟unga kehekehe hono fakamōmoa
ha konga tupenu.
ii. fakamatala‟i e tu‟unga lelei taha ki he fakamōmoa e vala′.
iii. fakamatala‟i e „uhinga „oku lelei ai e tu‟unga vela, mātu‟u mo havili e „ea ki he
fakamōmoa.
Konga Si’i (7): Liliu ‘a e mao ′‘o toe vai′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i „enau vakai′ (condensations) ki he liliu „a e mao „o toe hoko ko e vai.
ii. fakamatala‟i„oku „i ai ma‟u pē e vai e „ea takatakai „iate kitautolu.
Konga Si’i (8): Takai ‘a e vai′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i ko e vai′ „e malava ke liliu „o kasa „a ia „oku ui ko e mao he taimi „oku haka
ai′.
ii. fakamatala‟i ko e taimi „oku mokomoko ai e „ea mao′ „oku toe foki pe „o vai.
iii. tā e takai ‟a e vai.
Konga Si’i (9): Me’asivi (filtering).
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamavahevahe‟i ha sōliti mei he likuiti′‟aki hono vakai‟i.
hiki mai ha ngaahi feitu’u ‘oku ngāue faka’aho’aki ai e me’asivi′.
73
KALASI 5
Konga Lahi 1: Māmani mo hono naunau
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke malava „e he fānau/ „o „ilo‟i mo fakamatala‟i „a e ngaahi „ulungaanga mo e natula „o e
ngaahi naunau „oku lava ke fakafetongi pe fakamavahe‟i ai kinautolu/.
Konga Si’i (1): Tesi’i e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e ngaahi naunau faka-fonua/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala „a e ngaahi me‟a pe naunau „oku ngaohi mei ai „a e ngaahi koloa faka-Tonga/;
ii. fakamatala‟i „a e ngaahi fōtunga pe „ulungaanga „o e ngaahi naunau tu‟ufonua „e
ni‟ihi;
iii. fakafehoanaki e natula mo e fatongia „o e ngaahi me‟angāue fakatonga/ „o hangē
ko e kafa, fala, popao, etc.
iv. fakahoko hano vakai‟i e faikehekehe „i he natula mo e „ulungaanga „o e ngaahi
naunau ko eni/: lou‟akau (pandanus), fau, pulu (coconut fibre) mo e „akau papa
(wood).
Konga Si’i (2): Vakai’i e ‘ulungaanga ‘o e ngaahi naunau fakaeonopooni/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fekumi pe tesi‟i pē ko e fē „a e pulu (ball) „oku tekena vave mo lahi taha/;
ii. fokotu‟utu‟u „a e ki‟i fekumi ko ia „i ha ki‟i tēpile;
iii. fai ha fakamatala aofangatuku „a e ola „enau fekumi/ pea mei/ he ma‟u‟anga
fakamatala kuo nau fokotu‟u pe teuteu‟i.
Konga Si’i (3): Ko hono fakamovete’i e ngaahi mea ‘oku tuifio he vai/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamavahe‟i „a e māsima/ mei he vai/ „aki hono fakamao.
Konga Si’i (4): Ngaahi liliu ‘e ‘ikai toe lava ke toe fakafoki.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakafaikehekehe‟i e ngaahi liliu„oku lava ke toe fakafoki mo „ikai ke toe lava „o
fakafoki.
74
Kalasi 7
Mamani mo Hono Naunau
Ola Fakalukufua Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala„i ha fotunga „o ha me„a „a ia „oku َ ne fakaha„i ai „a e fa„unga
„o e ngaahi naunau ko ia. Ko e ‘a e ngaahi me‘a ‘oku totonu
ke ‘ILO ‘e he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he fānau ‘o
fakahoko Ko e ngaahi me„a (matter) kotoa pe
„oku fa„u„aki ia „a e fa„u ki„i
kongokonga iiki (particles)
i. Fakatātaa„i ha ki„i vainga ke fakahaa„i ai „a e
ngaahi „ulungaanga „o e particle he liliu honau
ngaahi fotunga´ (state)
ii. fakamatala„i „a e fengāue„aki „a e ngaahi
particles mo e ivi
liliu „a e fotunga „o ha me„a „oku
makatu„unga ia he ma„u ivi pe mole
„a e ivi „o e particiles
i. siofi „o fakatokanga„i „a e ngaahi me„a „oku hoko
tonu ai „a e liliu „a e ngaahi fotunga „o e ha me„a
ii. pea fakamatala„i „a e ngaahi me„‟a ko eni´ „aki „a
e ngaahi „ulungaanga „o e particles (particle
behaviour) hangē ko e vaia ha mei„i „aisi pe
ngako, momoa (evaporate) e pelepela, momoa
(evaporation) me„a vali nge„esi nima pe ko e
me„a milimili kava (after shave) pe ko e sipiliti
mei ho tu„anima´
F1f ko e ngaahi me„a „oku hoko
(processes) he vilovilo he fa„unga
„o e vai (water cycle)
i. „Ai ha ki„i motolo „o e fa‟u e „uha „o ngāue„aki „a e
vai lili „i ha tikatele mo ha me„a (surface) „oku
momoko
ii. Tā pea fakahingoa „a e water cycle pea
fakamatala„i „a e anga ke lava eni he fengāue‟aki
„a e māfana mo e momoko´
ko e ngaahi matavai pe ma„u„anga
vai „oku konokonga (hard) pea melie
„a e ni„ihi
i. Fakahā „a e ngaahi ma„u„anga vai „a Tonga
ii. Vaka„i „a e konokona (hard) „a e vai´ „aki „a e
ngaahi me„a fufulu´ (detergent)
iii. „Ai „a e vai konokona ke ma„u ai ha vai melie
F1i ko e vaia ha me„a ko e fefiohi ia
„a e ngaahi particles i. Fkamatala„i „a e vaia „a e potassium
permanganate crystals „o fakatefito he fefiohi
„a e particles (terms of particles mixing)
„oku vaia „a e ngaahi me„a pea ikai
vaia „a e ngaahi me„a „e ni„ihi he vai
ka „oku vave ange „a „enau vaia he
vai vela
i. Vaka„ii „a e ngaahi me„a (substances) „oku lava „o
vaia (solubility)
ii. Fa„u pea fakahoko ha tesi fe„unga ke lava „o tala
ai „a e felave„i „a e mafana mo e vaia ha me„a
F1l ko e nga„uhu „a e ngaahi kasa
mei ha feitu„u „oku lahi ai ki ha
feitu„u „oku si„i ai (diffusion)
i. Fakahoko ha ngāue ke fakahaa„i ai „a e gases
diffuse
ii. pea fakamatala„i„aki ia „a e particle movement
F1m ko e „ea ko e fefiohi ia „a e
ngaahi kasa´ pea ko e „okisikena
(oxygen) ko e taha ia o e ngaahi
kasa´
i. Fakahoko ha ngāue ke fakahā ai ko e „ea
(okisikena) „oku fiema„u ia ka tutu pe vela ha
me„a pea ko e 20% „o e „ea´ ko e okisikena
ko e vai´ „oku lava „o fai „a e ngāue
pea faka„aonga„i ia ke ma„u ai „a e
„uhila
i. „Ai ha veeteka he vai (water wheel) pea
fakamatala„i „a e „anga hono faka„aonga„i eni ke
fai „a e ngāue´
75
Kalasi 8
Mamani mo hono Naunau
Ola Fakalukufua Ke lava „e he fanau/ „o ako pea mahino‟i „a e Particle Theory of Matter ke ne lava „o
fakamatala‟i „a e ngaahi fa„unga „o e ngaahi naunau kotoa pe. Ko e ‘a e ngaahi me‘a ‘oku totonu
ke ‘ILO ‘e he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he fānau ‘o
fakahoko F2a Faka‟uhinga„i „a e mass pea mo
e anga hono fua i. Lekooti „a e mass „o ha ngaahi me„a (object) pea
tala „a e fai kehekehe „a honau mamafa (weight)
mo honau mass
F2e Anga hono fua „a e volume „o
ha ngaahi me‟a „oku „ikai ke fo lelei
(irregular objects)
i. Fu„a pea lekooti „a e volume „o ha ngaahi me„a
„oku „ikai fo lelei
F2h Anga hono fua „a e density „o
ha ngaahi me‟a „oku „ikai ke fo lelei
(irregular objects)
i. Fika„i „a e density „o e ngaahi fuo „oku „ikai ke fo
lelei
ii. pea fakamahamahlo„i pe „oku tētē he vai melie
(fresh water) pea vakai„i ho„o vavalo (prediction)
pe „oku tonu
F2i ngaahi me„a „oku tētē mo ngoto
he ngaahi densities kehekehe i. Fika„i „a e volume „o ha fu„o „oku „ikai fo lelei
ii. Fua „a e mass „o ha ngaahi fu„o „oku „ikai ke fo
lelei´
iii. Ngāue„aki „a e volume mo e mass ke fika„i „a e
density
iv. Fuofua‟i pe mei he density kuo fika„i „i „olunga´ „o
tala „a e ngaahi me„a „oku ngoto he vai melie
(fresh water)
F2k ko e ola „o e tanaki „atu „a e
māsima´ ki he density o e vai´ i. Toe fakahoko „a e ngāue mei he kalasi 6
fekau„aki mo e fo„i moa mo e vai´ pea
fakamatala„i hono ola´ „aki „a e density
F2l Ko e pressure „o e vai (water
pressure) „oku lahi ange he faka„au
ke lolotoange „a e vai
i. Fakahoko ha ngāue ke fakahaa„i ko e vai َ „oku
„iai hono mamafa
ii. Fakahoko ha ngāue ke fakaha ai „a e ola „o e
loloto „o e vai he water pressure pea
fakamatala„i „a „ene fekau„aki mo e mamafa
iii. Fakamatala „a e fakatu„utamaki „oku hoko he „uku
ha taimi loloa kae mapuna fakavavevave hake
mei he vai َ
F2m ko e „ea „oku „iai hono mamafa
mo hono volume i. Fa„ufa„u ha ngaahi ngāue ke fakahaa„i ai ko e „ea َ
„oku „iai hono mamafa mo hono volume pea
fakahoko „a e ngaue َ mo fakamatala „a hono
ngaahi ola َ
F2n ko e „ea „oku ne „omai „a e
pressure i. Fakahoko ha ngāue ke fakahaa„i ko e „ea „oku ne
„omai „a e pressure pea fakamatala„i „a e ola „o e
ngāue ko eni َ
F2o ko e „ea „oku „alu ki „olunga he
taimi „oku mafana ai
F2p ko e ngaahi particles „oku kehe
„enau to„onga he taimi „oku „iai ha
i. Fakamatala„i „a e „uhinga „oku lava ai „a e physical
changes ke toe fakafoki lolotonga ia „oku „ikai
76
liliu physcial (physical change) mo
ha liliu fakakemikale (chemical
change)
lava ke fakamatala‟i „a e chemical changes „aki „a
e particle theory
77
4. Māmani mo e vavaa
KALASI 1
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavā.
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he fanau/ „a hono takiekina (influence) „e he ngaahi me‟a „o
māmani/ „a „etau mo‟ui faka‟aho/.
Konga Si’i (1): Ngaahi ‘ata (shadows)
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala ha fotunga mo ha hingoa „o ha ngaahi me‟a mei honau „ataa/ (shadow);
ii. fa‟u ha ngaahi „ata „o ngaue‟aki honau nima/ pe ko ha toe me‟a pē.
Konga Si’i (2): ‘Aho mo e po’uli /.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i „oku fakapo‟uli he taimi po‟uli pea maama he taimi „aho/;
ii. tala „a e ngaahi me‟a (activities) „oku hoko he „aho/;
iii. tala „a e ngaahi me‟a „oku hoko he po‟uli/.
Konga Si’i (3): Anga ‘o e ‘ea /.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. fakamatala‟i e ngaahi „ea/.
ii. tui e teunga totonu „o fakatatau ki he „ea/.
78
KALASI 2
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavā
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke lava „e he fānau/ „o fakapapau‟i mo fakamatala‟i „oku anga fēfē hono hanga „e he
māmāni/ „o uesia „etau nofo faka‟aho/.
Konga Si’i (1): Ngaohi ha ‘ata
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fili „a e koloa pē naunau lelei taha ki hono ngāohi‟aki ha „ata;
ii. fakakalakalasi „a e koloa „o fakatatau ki he „ata „oku nau lava „o fakahaa/;
iii. ngāue‟aki honau nima/ ke ngaohi ha „ata kehekehe.
Konga Si’i (2): Ko e māmani, māhina mo e la’aa/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. tala ko e māhina/, fo‟i māmani/ mo e la‟aa/ „oku nau vilo hangē ha fo‟i pulu;
ii. fakatātaa‟i pē „oku anga fēfē „a e vilo takai „a e māmani/ ki he fo‟i la‟aa/;
iii. fakatātaa‟i pē „oku anga fēfē „a e vilo takai „a e fo‟i māhina/ ki he fo‟i māmani/.
Konga Si’i (3): Feliuliuaki ‘o e ‘ea.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakapapau‟i „a e anga „o e „ea he „aho taki taha;
ii. tohi „a e anga „o e fakamatala „ea he „aho taki taha;
iii. kikite‟i pē ko e hā „a e anga e tu‟u „a e „ea/ he „aho taki taha „aki „enau vakai ki he
anga „o e „ea he pongipongi kotoa pē.
79
KALASI 3
Konga Lahi 4: Māmani mo e vavā.
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 4:
Ke fekumi mo fakatokanga‟i „e he fānau′ pē „oku anga fēfē hono fakatupu „e he vilo „o e
māmani e feliuliuaki faka‟aho.
Konga Si’i (1): Ngaahi naunau ‘oku fakapo’uli, maama mo aata.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakafa‟ahinga e ngaahi naunau ki he ngaahi me‟a „oku fakapo‟uli, maama′ mo e
ngaahi me‟a „oku aata′.
ii. fakamatala‟i e faikehekehe „o e ngaahi naunau „oku fakapo‟uli mei′ he ngaahi
naunau „oku maama′ mo aata′.
Konga Si’i (2): ‘Oku tau fiema’u e maama′ ke tau lava ‘o sio.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i „oku tau lava „o sio ki ha me‟a mei′ he tapua „a e maama′ mei ai ki
hotau mata′.
ii. fakamatala‟i he‟ikai lava fai ha sio ki ha me‟a „okapau „e „ikai ha maama′, tatau ai
pē mo ha me‟a „oku ngingila′.
Konga Si’i (3): Fakataipe ‘o e ‘aho mo e pō’uli
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakamatala‟i ko e vilo „a e māmani′ „oku ne fakatupu ai e „aho′ mo e po‟uli′.
ii. tala ko e konga ko ia „o e māmani′ „oku malumalu′ ko e konga ia „oku po‟uli′.
iii. Fakamatala‟i ko e māmani′ „oku vilo tu‟o taha „i he houa „e 24.
Konga Si’i (4): Feliuliuaki ‘o e ngaahi ‘ata′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. tala ko e lōloa mo e tu‟unga „o ha „ata „e liliu ia lolotonga e „aho′.
ii. fakamatala‟i „oku loloange „a e „ata „i he taimi pongipongi mo e efiafi.
iii. fakatokanga‟i ko e lōloa „o e „ata „e liliu ia lolotonga e „aho′ koe‟uhi ko e vilo ko ia
„a e māmani′.
Konga Si’i (5): Ngaahi naunau tala matangi′.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fili e me‟a ngāue totonu ke lekooti‟aki e ngaahi tu‟unga kehekehe „o e „ea′.
ii. fa‟u ha fo‟i maau fakatefito ki he fo‟i lea “matangi”.
80
KALASI 4
Konga Lahi : Māmani mo e vavā.
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke fekumi mo fakatokanga‟i „e he fānau' e anga hono fakatupu „e he ngāue „a e fo‟i
māmani e feliuliuaki „a e fa‟ahitau'.
Konga Si’i (1): Ngaahi fa’ahita’u ‘i Tonga'.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakapapau‟i e ngaahi māhina „oku hoko ai e fa‟ahita‟u vela mo e fa‟ahita‟u
mokomoko „i Tonga'.
ii. hiki mai e ngaahi ngāue „oku fakahoko lolotonga e ngaahi fa‟ahita‟u ko „eni'.
iii. fa‟u ha taimi laini „i he tā fakatātā mo e tohi ke fakahaa‟i e feliuliaki „a e
fa‟ahita‟u'.
Konga Si’i (2): Ngaahi fa’ahita’u ‘i Tonga'.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Ngāue‟aki ha laini kalafi ke ne fakahaa‟i e taimi momoko taha mo vela taha e
ta‟u'.
ii. Ngāue‟aki ha pā kalafi ke ne fakahaa‟i e taimi lahi taha mo si‟isi‟i taha e „uha'.
iii. Ngāue‟aki e ngaahi fakamatala fakakalafi' ke ne fakamahino‟i kapau „oku „i ai ha
fekau‟aki „i he fuamāfana' mo e „uha'.
iv. Fakafehoanaki e fekau‟aki „a e „ea' mo e fa‟ahinga vala'.
Konga Si’i (3): Ngaahi konga ‘o e ‘ea' - ‘uha'.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. hiki mai „a e ngaahi natula kehekehe „o e „ea'.
ii. fua e „uha faka‟aho' „aki e me‟afua‟uha.
iii. lēkoooti e „uha faka„aho' „i ha siate pā.
Konga Si’i (4): Ngaahi konga ‘o e ‘ea '(māfana).
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. Hiki mai e ngaahi kongokonga „o e „ea'.
ii. Fua e māfana lolotonga e „aho'.
iii. Lekooti e māfana e „ea faka‟aho' mo „ene liliu' ngāue‟aki e laini kalafi'.
Konga Si’i (5): Kelekele.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakamatala‟i ko e kelekele' „oku tupu ia mei he maka.
ii. Fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga „o e kelekele'.
81
KALASI 5
Konga Lahi : Māmani mo e vavā.
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke fakamatala‟i „e he fānau/ „oku takai e fo‟i māmani/ ki he la‟aa/ mo „ene fakatupu e
ngaahi fa‟ahita‟u pea mo „ene uesia e funga māmani/.
Konga Si’i (1): Ko e takai e fo’i māmani ki he la’aa/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakahaa‟i „oku takai „a māmani „i he la‟aa/ „i he he „aho „e 365 „i he ta‟u;
ii. fakatātaa‟i e takai e māmani/ „i he la‟aa/;
iii. fakamatala‟i „a e felāve‟i „a e tohi manhina/ mo e takai „a e fo‟i māmani/ „i he la‟aa/.
Konga Si’i (2): Ngaahi fa’ahita’u
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakahaa‟i ko e fo‟i māmani/ „oku tu‟u fakaheihei „o ngāue‟aki ha motolo;
ii. fakamatala‟i ko e ngaahi fa‟ahita‟u/ „oku fakatupu ia „e he fakaheihei „a e māmani/
iii. fakamatala‟i e ngaahi feliuliuaki „i he „akau mo e monumanu „i Tonga ni/ „o
fakatatau ki he ngaahi fa‟ahita‟u/
iv. fakahoa e ngaahi fakatātaa/ ki he ngaahi fa‟ahita‟u/
Konga Si’i (3): Ngaahi faka’ilonga ‘o e ‘ea/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. fakatokanga‟i e ngaahi faka‟ilonga „oku/ ne fakafofonga‟i e tu‟u „a e „ea/;
ii. ngāue‟aki e ngaahi faka‟ilonga „o e „ea/ ke fakahaa‟i e „ea „o e „aho/.
Konga Si’i (4): Fa’ahinga ‘o e maka/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Tuhu‟i e fa‟ahinga maka „e tolu „o e maka/;
ii. Fakamatala‟i „a e founga „oku fa‟u‟aki e fa‟ahinga maka takitaha;
iii. Fakahingoa ha sīpinga „o e fa‟ahinga maka takitaha;
iv. Faka‟ilonga‟i pea fakafehoanaki e natula pe „ulungaanga e fa‟ahinga maka takitaha.
Konga Si’i (5): Ko e fa’unga ‘o e kelekele/.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakapapaui‟i e ngaahi me‟a „oku/ ne fa‟u e kelekele/;
ii. Fakamatala‟i e fatongia „o e me‟a taki taha;
iii. Fakahoko ha tesi ke ne faikehekehe‟i e natula „e ni‟ihi „o e kelekele/;
iv. Lekooti e ngaahi me‟a ne hoko/ pea fakamatala‟i e me‟a kuo ke ako mei ai/.
Konga Si’i (6): Fakalelei’i e fa’unga ‘o e kelekele.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. ngaohi ha pini fakapopo-veve.
ii. fakamatala‟i e „uhinga „oku mahu‟inga ai hono fakapopo e keikeinanga/.
iii. Tā pea fakahingoa ha fakapopo‟anga veve.
82
KALASI 6
Konga Lahi : Māmani mo e vavā.
Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1:
Ke fakamahino‟i mo fakamatala‟i „e he fānau' ko e fo‟i māmāni ko e sino ngāue „a ia „oku
malava ke felilliu‟aki pea konga lahi taha ia „o e naunau „o e lā‟aa′.
Konga Si’i (1): Mate ‘a e lā’aa′, mo e māhina
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:
i. Fakamatala‟i pē „oku anga fēfē e hoko „a e mate „a e la‟aa' mo e māhina'.
ii. Fakatātā‟i „o ngāue‟aki ha sipinga e founga „oku hoko ai e mate „a e lā‟aa mo e
māhina.
Konga Si’i (2): Anga e ‘ea- Saikolone.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakamatala‟i e ngaahi tefito‟i „ulungaanga „o e saikolone'.
ii. Hiki mai e ngaahi maumau pē faingata‟a „oku fakatupu „e he saikolone he Pasifiki'.
iii. Fakahaa‟i e ngaahi teuteu ki mu‟a pea toki hoko mai ha matangi.
iv. Fakatātā‟i e ngaahi teuteu ki he saikolone'.
Konga Si’i (3): Ngaahi palanite mo e fetu’u.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Lau ko e ngaahi naunau „o e la‟aa' „oku kau ai e lā‟aa' mo e palanite „e 8 kau ai mo
māmani'.
ii. Fakahaa‟i „enau „ilo ki he hokohoko „a e ngaahi palanite' „i he naunau „o e la‟aa'.
Fakamatala‟i ko e palanite mama‟o taha' „oku momoko taha pea toe ta‟u lōloa
taha'.
Konga Si’i (4): Palanite mo e fetu’u.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakamatala‟i ko e fetu‟u ko e ngaahi lā‟a ia „i he ngaahi sotiaka kehe.
ii. Fakahaa‟i ko e la‟aa' ko e fetu‟u pea „oku fakulupu e ngaahi fetu‟u ki he ngaahi
pupunga fetu‟u.
iii. Tā mo fakamahino‟i e ongo pupunga fetu‟u „iloa hangē ko e „Olioni mo e Kolosi
saute'.
iv. Ngaohi ha ki‟i pupunga fetu‟u faingofua.
Konga Si’i (5): Folautahi.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakamatala‟i ko e ngaahi fetu‟u na‟e ngāue‟aki ke tokoni ki he‟etau folautahi'.
ii. Fakahoko ha talanoa fakatātā „o e fefolau‟aki, ngāue‟aki e fetu‟u'.
Konga Si’i (6): Māmani mo hono founga. ‘Auhia ‘a e kelekele.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakamatala‟i e tupu‟anga „o e „auhia „a e kelekele.
ii. Fakahaa‟i e fōtunga „oku tokoni ai e „ulufonua ki hono fakasi‟isi‟i e „auhia „a e
kelekele'.
83
iii. Fakakaukau ki ha ola kovi e „auhia „a e matafonua he kaha‟u.
Konga Si’i (7): Māmani mo hono founga. Mo’ungaafi mo e mofuike.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakahoa „a e mafola „a e mofuike mo e mo‟ungaafi ki he tu‟unga laine mele (fault
lines) „i he konga paku „o e māmani. (reword)
ii. Fakamatala‟i ko e hā e me‟a „e hoko lolotonga ha mofuike.
Konga Si’i (8): Māmani mo hono founga. Mofuike mo e ngaahi fale.
Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:
i. Fakamatala‟i e „uhinga‟oku fiema‟u ai ke fakamālohi‟i e ngaai fale koe‟uhi ko e
ngaahi mofuike.
ii. Ngaohi ha ngaahi sipinga fale kuo fakamalohi‟i mo fale „oku „ikai pea tesi‟i kinaua.
iii. Fokotu‟u ha ngaahi fatongia mahu‟inga ke tokanga‟i „e he kau langa ke fakamalohi‟i
e ngaahi fale telia e mofuike „i Tonga'.
84
Kalasi 7
Māmani mo e Vavaa
Ola Fakalukufua Ke lava „e he fānau „o fakamatala„i ko e ngaahi foutunga „i māmani he ngaahi „aho َ ni ko e ola
ia „o e ngaahi me„a na„e hoko he fo„i palanite „i he taimi mātu„aki lōloa mo„oni Ko e ‘a e ngaahi me’a ‘oku totonu ke ‘ILO
‘e he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he
fānau ‘o fakahoko F1a ko e mamani „oku „iai „a hono uho core,
hoko hifo mo hono ngaahi kofukofu mantle
pea mo e crust „oku taupotu ia ki tu‟a
i. Ta pea fakahingoa „a e fakatātā „a
ngaahi kongkonga „o māmani
F1e „oku tolu „a e fa„ahinga lalahi „o e maka
pea „oku kehekehe pe honau ngaahi fa„unga i. Hiki ha lisi „o e ngaahi fa„ahinga „e tolu
„o e ngaahi maka َ : Makahunu (Igneous),
maka feo (sedimentary) mo e maka
lahe (metamorphic) pea fakamatala „a
honau fa„unga
ii. Fa„u ha me„a ke fakatātaa„i„aki „a e fa„u
„o e ngaahi maka feo (sedimentary
rocks) pea fakamatala„i „a e ngaahi me„a
„oku hoko hono fa„u َ
F1f ngaahi fa„ahinga kehekehe „o e ngaahi
maka pea „oku kehekehe pe mo honau
ngaahi „ulungaanga (properties)
i. Fakakulupu pea fakafa„ahinga „a e
ngaahi maka „o fakatatau ki honau
ngaahi „ulungaanga (properties)
ii. Fakahā „a e ngaahi „ulungaanga „oku
tatau ai „a e fa‟ahinga maka ko eni „e
tolu
F1h ko e ngaahi maka „oku makehe pe
honau ngaahi „aonga takitaha „o fakatatau ki
honau ngaahi „ulungaanga takitaha
(properties)
i. Fakahā pea hiki ha lisi „o e ngaahi
„aonga „o e ngaahi maka „i Tonga
ii. pea fakafelave‟i „a e ngaahi „aonga ko
eni ki he ngaahi „ulungaanga
(properties) „o e ngaahi maka َ
F1i ko e ngaahi „ulungaanga (properties) „o
e ngaahi maka „oku lava pe „o liliu „ehe
mafana َ pea lava ke hoko ai „a e a„uhia „a e
fonua (erosion)
i. Tutu ha ngaahi konga maka pea tuku ki
ha vai momoko pea ke hiki „a e me„a na‟a
ke sio ki ai fekau‟aki mo e ngaahi liliu
honau fotunga َ
F1k ko e „uha esiti (acid rain) „oku lava ke
momosi vave ai „a e ngaahi maka „e ni‟ihi pea
mo mamau ai „a e ngaahi fale lahi
i. Tuku ha ngaahi kongokonga iiki „o ha
maka lahe (limestone) ki ha ngaahi esiti
vaivai kuo hu‟i „aki e vai pea
fakakaukau ai ki he ngaahi ola pehe ni
„oku hoko ki he maka lahe he ngaahi
taimi (ta‟u) lahi
ii. Fakamatala ki he anga hono fa‟u „o e
„uha „esiti (acid rain) pea mo e anga
hono maumau„i „o e ngaahi fale َ „e he
uha „esiti
F1l ko e momosi ko ia „o e ngaahi maka ko e
konga pe ia „o e fa„u „o e kelekele َ meimei
ko e kelekele kotoa pe „oku „iai honau maka
tupu„anga (parent rock) na„e fa„u kinautolu
i. Fakamatala ki he „ola hono momosi „oe
ngaahi maka pea ma‟u ai „a e ngaahi
me‟a „oku „ikai fakanatula inorganic
component he kelekele
85
mei ai ii. Fa„u ha motolo ke fakahā ai „a e momosi
mo e „auhia „o e ngaahi maka َ tupunga
mei he mālohi „o e ngaahi mālohinga
hono „ave „a e maka (erosive forces)
86
Kalasi 8
Māmani mo e Vavaa
Ola Fakalukufua Ke lava „e he fanau „o fakatokanga„i mo fakamatala‟i ha ngaahi fekau„aki „i he ngaahi sisitemi
(systems) „o māmani pea mo e vavaa. Ko e ngaahi me’a ‘oku totonu ke ‘ILO ‘e
he fānau َ Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he
fānau ‘o fakahoko F2a ko e māhina ko e satelaite fakaenatula
ia „o e Māmani i. Fakamatala „a e ngaahi talatupu‟a „a e
kainga Tonga fekau‟aki mo e māhina
ii. „Omai ha motolo ke fakahā „a e anga „a
e takai „a e mahina he fo„i Māmani
iii. Fakatātaa„i (role play) „a e vilo „a e
māhina mo mamani hangē ko e taki „a e
māhina „i Māmani
iv. Fakamatala „a e „uhinga „oku tau sio ai
pe ki he tafa„aki „e taha „o e māhina
F2e ko e māhina (moon) „oku liliu hono
fotunga lolotonga e mahina (month)
i. Lekooti mo fakahingoa „a e ngaahi
fotunga „o e māhina „i ha mahina „e taha
ii. Motolo „a e liliu „a e fotunga „o e māhina
iii. Fakamatala „a e taimi „oku liliu ai „a e
māhina fo„ou ki he māhina katoa „i ha
mahina „e taha
F2h ko e fusi „a e kalavite „o e mahina „oku
fakatupunga ai „a e hu‟a mo e mamaha „a e
tahi َ Ko e mālohi „o e kalavite (gravitational pull)
he ngaahi palanite „oku kehekehe pe „o
fakatatau ki honau lalahi (size)
i. Ngāue„aki „a e tepile „o e hu„a mo e
mamaha „a e tahi ke lava „o tala pe
fakamahamahalo „a e loloto „o tahi „i ha
fa‟ahinga taimi pe
ii. Fika„i mei he fotunga „o e mahina „a e
taimi „e tahi lahi ai pe tau mālie ai „a e
tahi َ
iii. Fakamatala „a e anga „a e tu„u „a e la„aa َ
mo e māhina mo „ene felave„i mo e
loloto „o e tahi he„ene hu„a mo mamaha
iv. Fakamatala „a e „uhinga „oku kehekehe
ai „a e mālohinga (force) pe fusi (pull)
pe kalavite he Māmani, māhina mo
Siupita
ko e mafana, pressure mo e havili „oku nau
fekau‟aki i. Fakamatala „a e anga „a e fekau„aki „a e
mafana (heating), pressure mo e
havili َ
ii. Fakahoko ha ngaahi ngāue ke fakahā ai
„a e „alu ki „olunga „a e „ea „i he„ene
mafana َ pea „alu hifo ki lalo he„ene
momoko (convection)
iii. Fakamatala„i ko e taimi „oku „alu ai „a e
„ea ki „olunga َ ko e pressure „i lalo „oku
holoa pea fai ai pē
iv. Fakamatala„‟ ko e „ea „oku nga„unu mei
he feitu„u „oku lahi ai „a e pressure ki
87
he feitu„u „oku si„i ai „a e pressure pea
fakatupunga ai „a e havili َ
Ko e mafana „oku ne fakatupunga „a e
angiangi „a e matangi mei he fonua pea mei
he tahi (land and sea breezes)
i. Ngāue„aki „a e „ilo ki he fekau„aki „a e
mafana, pressure mo e havili ke
fakamatala„i „a e angi „a e matangi mei
„uta mo tahi ko e „ea fakaloto fonua pe
ia pea ko e havili monsoon ko e matangi
fakamāmani lahi ia
F2l Anga hono fu‟a e pressure, vave e angi
„a e matangi mo e feitu‟u „oku angi ki ai pea
mo e fua mafana
i. Fa„u ha ngaahi me„a ngāue faingofua ke
leekoti „aki „a e feitu‟u „oku angi ki ai „a
e matangi mo e vave „a e matangi, pea
mo e atmospheric pressure
ii. Faka„aonga„i „a e meafua fakamatala „ea
totonu ke lekooti „a e vave „a e havili,
feitu„u „oku angi ki ai „a e havili, fua
mafana pea mo e pressure „i ha ngaahi
„aho pea tā„aki ia ha kalafi
F2m Ngaahi founga hono fa„u e ngaahi „ao َ i. Fakamatala ko e ngaahi „ao „oku lava ke
fa‟u ia ko e ola „o e convection, reliefd
or wether fronts
Ngaahi fa„ahinga lalahi „o e „ao pea mo „ene
fekau„aki mo e fakamatala „ea َ i. Fakahā„a e ngaahi fa„ahinga „o e „ao pea
fakamahamahalo mei ai „a e anga „o e
„ea mo e ngaahi me‟a „oku fekau‟aki mo
ia hangē ko e „ao cumulonimbus „oku
felave„i ia mo e mana pea mo e „uhila.
88
89
90