มหาสติปัฏฐานสูตร (ฉบับปรับปรุงใหม่ 2550)

มหาสตปฏฐานสตร(ฉบบปรบปรงใหม ๒๕๕๐)

โดย ดงตฤณ

สารบญ

๐๐ บทตงของวธเจรญสต -----------------------------------------------------------------------------------๒

๐๑ รลมหายใจ ------------------------------------------------------------------------------------------------ ๔

๐๒ รอรยาบถ -------------------------------------------------------------------------------------------------๗

๐๓ รความเคลอนไหวตางๆ ------------------------------------------------------------------------------ ๑๓

๐๔ เหนกายโดยความเปนของสกปรก ----------------------------------------------------------------- ๑๕

๐๕ เหนกายโดยความเปนธาต -------------------------------------------------------------------------- ๑๙

๐๖ เหนกายโดยความเปนของสญ ----------------------------------------------------------------------๒๑

๐๗ รสขทกข ------------------------------------------------------------------------------------------------๒๔

๐๘ รสภาพจต-----------------------------------------------------------------------------------------------๒๗

๐๙ กาจดตวการททาใหขาดสต--------------------------------------------------------------------------๓๓

๑๐ เทาทนความเกดดบของขนธ ๕ --------------------------------------------------------------------- ๓๖

๑๑ เทาทนความไมใชตวตนของผสสะ ----------------------------------------------------------------- ๓๙

๑๒ สารวจความพรอมบรรลธรรม-----------------------------------------------------------------------๔๒

๑๓ รจกความจรงในมมมองของอรยะ ------------------------------------------------------------------๔๗

๑๔ ผลแหงการเจรญสต----------------------------------------------------------------------------------- ๕๑

๑

๐๐ บทตงของวธเจรญสต

บทตงนมไวเพอใหทราบวาจะเอาประโยชนอะไรจากการเจรญสตตามวธของพระพทธเจา ตลอดจนเขาใจชดๆกนแตแรกวาการเจรญสตคอการเอาสตไปรอะไรบาง จะไดไมไขวเขวออกนอกทางในภายหลง วธเจรญสตของพระพทธเจานน เปนไปเพอพบบรมสขอนมหศจรรย การจะรจกรสสขอนมหศจรรยนน จตตองแปรสภาพเปนดวงไฟใหญลางผลาญเชอแหงทกขใหสนซาก ไมหลงเหลอสวนใหกลบกาเรบเกดเปนทกขทางใจขนไดอก จตทสวางเปนไฟใหญลางกเลสนน คอภาวะแหงการบรรลมรรคผล เราไมอาจบรรลมรรคผลดวยการควบคมดนฟาอากาศหรอรางกายภายนอกใหเปนไปในทางใดๆ ทางเดยวทจะทาไดคอเจรญสต เพอพฒนาจตใหอยในสภาพทมกาลง มความผองใส เปนอสระไมหลง ‘ตดกบ’ เหยอลอทงหลาย กระทงแกกลาพอจะยกระดบปฏวตตนเอง หมนทวนกลบจากวงวนอปาทานขนสสภาพหลดพนทเดดขาด หลดพนจากอะไร? หลดจากสงทนกวาเปนตวเรา หลดพนจากความเกาะเกยวทไรแกนสารทงปวง สงทพระพทธเจาทรงใหมสตรนนแหละ คอสงทเรากาลงเกาะเกยว โดยนกวาเปนเรา หรอสาคญมนหมายวาเปนของเรา สงทพระพทธเจาทรงใหมสตรมอย ๔ ประการ ไดแก ๑) กายในกาย หมายถงใหรสวนใดสวนหนงของความเปนกาย เชน ขณะนหลงงอหรอหลงตรง รเพยงเทานกไดชอวามสตเหนองคประกอบหนงของกายแลว และเมอรเชนนนไดกใหตามรตามดตอไป วาจะมสงใดใหเหนภายในขอบเขตของกายไดอก เชนในกายนงหลงตรงหรอหลงงอน กาลงตองการลากลมเขา หรอระบายลมออก หรอหยดทงลมเขาและลมออกสงดนงอย ถาเพยรรกายในกายไดเสมอๆ กยอมเกดสตเหนตามจรงวากายไมใชเรา ไมวาจะสวนยอยหรอสวนใหญโดยรวม เราจะรสกอยางทกายปรากฏใหรสก ไมใชหลงยดวากายเปนเราอยางทกเลสมนบงการใหยด และในความไมยดกายนนเอง จตยอมคลาย มความผองใสไมเปนทตงของความโลภโมโทสนและความเศราโศกทงหลาย ๒) เวทนาในเวทนา

๒

หมายถงใหทราบความรสกหนงๆ เชน ขณะนกาลงสบายหรออดอด รเพยงเทานกไดชอวามสตเหนหนงในความรสกแลว และเมอรเชนนนไดกใหเฝาตามรตามดตอไป วาจะมสงใดใหเหนภายในขอบเขตของความรสกสขทกขไดอก ไมจากดวาตองดภาวะใดภาวะหนงของเวทนาเพยงอยางเดยว ถาเพยรรเวทนาในเวทนาไดเสมอๆ กยอมเกดสตเหนตามจรงวาเวทนามอยหลากหลาย และเหลาเวทนากไมใชเรา ไมวาจะสบายหรออดอดเพยงใด เราจะรสกอยางทเวทนาปรากฏใหรสก ไมใชหลงยดวาความสบายเปนของเรา กบทงไมหลงยดวาความอดอดเปนเรองทตองรบกาจดทงไปจากเรา และในความไมยดเวทนานนเอง จตยอมคลาย มความผองใสไมเปนทตงของความโลภโมโทสนและความเศราโศกทงหลาย ๓) จตในจต หมายถงใหรภาวะของจตในขณะหนงๆ เชน ขณะนกาลงสงบนงหรอขดเคองราคาญ รเพยงเทานกไดชอวามสตเหนภาวะของจตขณะหนงแลว และเมอรเชนนนไดกใหเฝาตามรตามดตอไป วาจะมสงใดใหเหนภายในขอบเขตของความเปนจตไดอก ไมจากดวาตองดภาวะใดภาวะหนงของจตเพยงอยางเดยว ถาเพยรรจตในจตไดเสมอๆ กยอมเกดสตเหนตามจรงวาจตมอยหลากหลาย และบรรดาจตกไมใชเรา ไมวาจะอยในภาวะสงบนงหรออยในภาวะขดเคองราคาญ เราจะรสกอยางทจตปรากฏสภาพใหรสก ไมใชหลงยดวาความสงบนงควรเปนสภาพดงเดมของจตเรา กบทงไมหลงยดวาความขดเคองราคาญตองไมเกดขนกบจตของเรา และในความไมยดจตนนเอง จตยอมคลาย มความผองใสไมเปนทตงของความโลภโมโทสนและความเศราโศกทงหลาย ๔) ธรรมในธรรม หมายถงใหรสภาพธรรมตางๆในแตละขณะ เชน ขณะนระลอกความคดผดขนหรอดบลง รเพยงเทานกไดชอวามสตเหนสภาพธรรมในแตละขณะแลว และเมอรเชนนนไดกใหเฝาตามรตามดตอไป วาจะมสงใดใหเหนภายในขอบเขตของสภาพธรรมตางๆไดอก ไมจากดวาตองดภาวะใดภาวะหนงของสภาพธรรมเพยงอยางเดยว ถาเพยรรธรรมในธรรมไดเสมอๆ กยอมเกดสตเหนตามจรงวาธรรมมอยหลากหลาย และปวงธรรมกไมใชเรา ไมวาสงทผดขนขณะนหรอสงทลบลวงไปแลว เราจะรสกอยางทธรรมปรากฏสภาวะใหรสก ไมใชหลงยดวาสงใดสงหนงทผดขนเปนเรา กบทงไมหลงยดวาสงทลบลวงไปแลวเคยเปนเรา และในความไมยดธรรมนนเอง จตยอมคลาย มความผองใสไมเปนทตงของความโลภโมโทสนและความเศราโศกทงหลาย

๓

จากความรสกวากาย เวทนา จต ธรรมไมใชเรา จะพฒนาจนกลายเปนความรชดวาไมมสงใดเปนเรา และเมอรชดอยางตอเนองยอมคลายจากอาการยดทงปวง เมอคลายจากอาการยดทงปวงยอมลมรสความวาง วายอดเยยมกวารสทงปวงปานใด

๐๑ รลมหายใจ ขนแรกของการฝกมสตอยกบกาย

การเรมปฏบตทงายทสด คอการเขาไปรสงทมตดตวอยแลว และปรากฏใหรอยตลอดเวลา ไมตองดดแปลง ไมตองสรางใหม นนกไดแกลมหายใจ การฝกมสตอยกบลมหายใจนบเปนบาทฐานของการฝกมสตอยกบกายเสมอๆ ลมหายใจเปนสงทเกดขนแลวดบลงอยตลอดเวลา ทวาเพยงบางขณะเทานนทเราเขาไปรสกถงลมหายใจ เชนเมอเหนอยหอบตองหายใจถ หรอเมอถอนใจโลงอกเมอเรองรายๆผานไปเสยได นอกนนลมหายใจมกเหมอนไมม เพราะไมเคยเปนทสนใจรบร การฝกรลมหายใจใหไดเรอยๆนบเปนความแปลกใหม แนนอนวาแรกๆเมอยงไมคนกอาจทาไมคอยถก จบจดไมคอยถนด หรอกระทงอดอดได ตอเมอฝกสงสมประสบการณจนกระทงเรมมใจรกทจะอยกบลมหายใจ เหนลมหายใจเปนเครองเลนของสต ถงเวลานนสตจะตงรอยอยางผอนคลาย และกลายเปนศนยกลางของความรสกตวอยางสาคญ การฝกรลมหายใจทาไดอยางเปนขนเปนตอนดงน ๑) ตงกายตรงดารงสตมน เมอเรมฝกชวงแรกสดควรอยในทสงดสบาย มสตไมเหนอยลา ขอใหสงเกตวาถาสวนหลงตงตรงจะชวยสนบสนนใหเกดความรสกถงลมหายใจชดเจนกวาเมอหลงงอ กลาวอยางยนยอเพอใหจางายคอเมอใดอยในทปลอดคน ขอใหสงเกตวากาลงหลงตรงหรอหลงงอ เพยงเทานนกจะเกดสตพรอมรตวขนมาระดบหนงแลว และถาสตนนดนหลงใหตงตรงโดยไมฝน กนบเปนสตพรอมรสกถงลมหายใจในทนท จะปดตาหรอเปดตาไมสาคญ สาคญทใหแนใจวาจตไมซดสายเพราะการเคลอนของดวงตาเปนพอ ๒) มสตหายใจออก ลากลมหายใจเขาสบายๆ แตอยาเพงกาหนดร เพราะถารบตงสตกาหนดลมเขาเสยแตแรก คนสวนใหญจะใหความสาคญกบสายลมเขาจนกลายเปนเพงจบแรงเกนไป จงอดอดคดแนน หรอม

๔

กายกาเกรงดวยความคาดหวงเรงรดใหเกดความสงบทนท แตหากลากลมหายใจเขาจนสดแบบผอนพก แลวจงกาหนดสตรลมขณะผอนออก กจะไมรบรดลมจนทองเกรง และรสกวาลมหายใจเปนสงถกเหนไดงาย ขอใหจาไววาถาสบายขณะรสกถงลมหายใจออก แปลวามสตขณะหายใจออกแลว ๓) มสตหายใจเขา เมอผอนลมหายใจออกหมด ขอใหสงเกตวารางกายตองการหยดลมนานเพยงใด เมอสงเกตจะทราบวารางกายไมไดตองการลมเขาทนท แตจะมชวงหยดพกหนง เมอรสกถงชวงพกลมนนไดตามจรง กจะเกดความผอนคลายสบายใจ และสาคญทสดคอพอรางกายตองการลมเขาระลอกตอไป กจะเกดสตรขนเอง โปรดจาไววาการรบดงลมเขากอนความตองการของกายไมถอวาเปนสต แตนบเปนความอยาก และขอใหสงเกตดวยวาอาการทางกายทเกอกลกนกบลมเขาไดดทสด คออาการทหนาทองคอยๆพองออกทละนอยกระทงลมสดปอด ๔) รทงลมยาวและลมสน ชวงลมหายใจแรกๆทกาหนดสตร ขอใหสงเกตวาจะมความลากเขายาว ผอนออกยาวไดอยางสบาย ลมยาวเปนสงถกรไดงาย แตเมอชกลมยาวไดเพยงครงสองครง รางกายกจะตองการลมสนลง ซงกตองตงสตมากกวาเดมจงรได สตจะขาดตอนหรอไมจงมกอยทชวงลมสน หากยงรกษาสตไวไดกจะเกดความรตอเนอง เมอฝกจนไมมความอยากบงคบเอาแตลมยาว กบทงไมเหมอลอยขณะหายใจสน กนบวาฝกขอนไดสาเรจ อบายงายๆคอควรรสกถงชวงลมหยดใหดๆ อยารบรอนเรงรดลมเขา ใหกายเปนผบอกวาจะเอาลมเขาเมอไร สมควรยาวหรอสนแคไหน เทานจะชวยไดมาก ๕) เหนวาจตเราเปนผรลม ใหสารวจเสมอๆวาเราเพงจองลมแรงเกนไปหรอเปลา หากเพงไปขางหนาแรงเกนพอด กจะพบวาความรบรทงหมดมขนาดเทาๆกบลมหายใจ เปนความรบรแนนๆคบแคบไมสบาย แตหากเฝารอยเบองหลง กจะพบวาความรบรมขอบเขตกวางเกนลมหายใจเขาออก เชนรสกถงทาทางทนงอยดวยวากาลงหลงงอหรอหลงตรง ในสภาพจตทรบรสบายๆไดเกนลมหายใจนน เราจะเหนตนเองเปนผรทวถง คอทราบลมแบบตางๆอยางเทาเทยมกน ไมเพงเฉพาะขาเขา ไมรชดเฉพาะตอนยาวเหมอนเมอกอน ๖) ระงบความกวดแกวงทางกาย ใหเทาทนเมอมความกระดกกระดกทางกาย ไมวาสวนใดสวนหนง เมอเทาทนอาการกระดกกระดกสวนใดสวนหนง กยอมเหนกายโดยรวมวามความนง ในความนงนนรอยเหนอย

๕

วาลมกาลงออก กาลงเขา หรอกาลงหยดอย เหมอนกายเปนฐานทตงอนมนคงของลมหายใจทเรมประณต จตกจะพลอยระงบไมกวดแกวงตามกายยงๆขนไปดวย ๗) เพยรตอเนองจนเกดภาวะรชด เมอทามาตามลาดบจะรสกตนตวขนเรอยๆ กายกบจตทางานรบกนกระทงเกดภาวะรชด เปรยบเหมอนชางกลงผชกเชอกอยางฉลาดและขยน เมอชกยาวกรชดวาชกยาว เมอชกสนกรชดวาชกสน สตทตอเนองขนเรอยๆยอมกอใหเกดพลงรบรไมขาดสาย ถงจงหวะนจะรสกวาเรามสองตว ตวหนงเปนรปธรรมคอลมเขาออกปรากฏชดอยตรงหนา สวนอกตวหนงเปนนามธรรมคอจตทตนตว เตมไปดวยความพรอมรกระจางใสอยทกขณะ ๘) พจารณาลมโดยความไมเทยง ใหพจารณาลมหายใจโดยความเปนของไมเทยง เชนมนมาจากภายนอก เขามาสภายใน แลวตองคนกลบออกไปสความวางภายนอกเหมอนเดม หรออาจมองวาลมเขาออกขณะกอนกชดหนง ลมเขาออกขณะนกอกชดหนง ไมเหมอนกน เปนคนละตวกน เหนอยางไรใหพนจไปเรอยๆอยางนน แกนสาคญของการเหนคอรสกชดวาลมหายใจไมเทยง ไมใชอนเดมแลวกแลวกน ๙) พจารณาความระงบกเลสเพราะรลมอย เมอรจกลมหายใจของตนเองดพอ เราจะรสกถงลมหายใจของคนอนแมเพยงมองดวยหางตา และเหนวาไมตางกนเลยกบของเรา นนคอมออกแลวมเขา มเขาแลวมออก สกแตเปนภาวะพดไหวครหนงแลวหยดระงบลงเหมอนๆกนหมด ถงตรงนเราจะเกดภาวะความรสกขนมาอกแบบหนง แตกตางไปจากสามญ นนคอลมหายใจมอยกสกวาเพอระลกร และตราบใดทจตอยในอาการสกแตระลกร ตราบนนยอมไมเกดอาการทะยานอยาก ปราศจากความถอมนในอะไรๆในโลกชวคราว เพยงดวยขนแรกของการฝกมสตอยกบกายน เรากจะไดความเชอมนขนมาหลายประการ ประการแรกคอไมตองออกเดนทางไปไหน เพยงกาหนดใจเขามาภายในกาย ดแตลมหายใจ กยตความทะยานอยากอนเปนเหตแหงทกขไดแลว ประการทสอง เมอดลมหายใจเปน เราจะไดราวเกาะของสตชนดทมตดตวอยตลอดเวลา ตราบใดยงมลมหายใจ ตราบนนเราไดแหลงเจรญสตเสมอ ไมตองเปลองแรงเดนทางไปไหน และอกประการทสาคญและไมควรนบเปนประการสดทาย เราจะไดความเขาใจวาทลมหายใจมความเหมาะสมสาหรบผเรมตนฝกเจรญสต กเพราะเราสามารถใชเปนเครองตรวจสอบสตไดอยางชดเจน วากาลงอยกบปจจบนอยางถกตองหรอผดพลาด เนองจากลมหายใจมไดเพยงสามจงหวะ คอเขา ออก และหยด ไมมนอกเหนอไปจากน หากขณะหนงๆเราบอกไมถกวาลมกาลงอย

๖

ในจงหวะไหน กแปลวาสตของเราขาดไปแนๆ และเมอรวาสตขาด กจะไดรตอวาควรนากลบมาตงไวตรงไหนดวย

๐๒ รอรยาบถ ขนทสองของการฝกมสตอยกบกาย

เพยงดวยการมสตรความไมเทยงของลมหายใจ เราไมอาจละอปาทานในตวตนไดทงหมด เพราะลมหายใจไมใชสงเดยวทถกยดมนวาเปนของเรา พระพทธเจาจงตรสวานอกจากฝกรลมหายใจแลว ยงมการฝกอยางอนอยอก ซงอนดบตอไปกไดแกอรยาบถ ปกตคนเราจะรสกวามรางกายกตอเมอคางคาอยในทาใดทาหนงนานเกนไป กระทงตองระบายความอดอดเมอยขบดวยการปรบเปลยนทาทางเสยใหมใหสบายขนกวาเดม นอกนนแมรางกายมกเหมอนไมมในการรบรของเรา ทอยๆจะใหสามารถระลกถงรางกายไดเรอยๆนน มใชวสยธรรมชาต ตอเมอฝกรลมหายใจไดผลมาแลว เราจะมความรสกเขามาในกายอยางเปนไปเองโดยไมตองบงคบ กลาวคอทนททรสกถงลมหายใจเขาออกอยางสบายเดยวน รางกายในทาทางปจจบนกจะพลอยปรากฏใหรไปดวยเดยวนเชนกน ความรสกวามหว มตว มแขนขา ปรากฏเปนทาทางหนงๆโดยปราศจากความเพงเลงหรอเครยดเกรงนนแหละ เรยกวาการรอรยาบถ ขอใหเขาใจดๆ ดวยวาการกมลงมองเหนดวยตาเปลาวารางกายปรากฏในทาใด หาใชการรอรยาบถไม การรอรยาบถตองใชใจรเทานน ไมใชใชสายตามองเหน เมอฝกรอรยาบถใหมากแลว เราจะไดฐานของการมสตอยางถกตอง แมตอยอดไปรอะไรอกแคไหนกแนใจไดวาไมหลงคดไปเอง ทงนเพราะการรอรยาบถคอการรของจรงในปจจบน ไมมทางเปนอน เชนถานงอยางมสตยอมไมมทางรสกวากาลงยน และเมอรชดตามจรงวากาลงนง กยอมรตามจรงดวยวานงอยางสบายหรออดอด นงอยางฟงซานหรอสงบ นงอยางคดดหรอคดราย เปนตน เบองตนขอใหสงเกตวาลมหายใจทยาวและนมนวลนน ทาใหเรารสกวากายเปนของโปรงเบา เกดสตอยกบกายอยางงายดายเหมอนเปนไปเอง สวนลมหายใจทสนและหยาบจะทาใหเรารสกวากายเปนของทบหนก แมพยายามตงสตอยกบกายกลาบาก เหนไมชด เหมอนอยกลางหมอกควนดา จะใหมองฝาออกไปเหนอะไรนนยาก

๗

เมอเฝาสงเกตความสมพนธระหวางลมกบกายโดยไมคาดหวงอะไร ในทสดจะเกดความเพลดเพลน สตไมไปไหน เฝาแตเหนความจรงทปรากฏอย เชน ลมยาวกายโปรง ลมสนกายทบ และหากรลมไดสบายๆกพลอยรกายไดสบายๆ แตถาเพงจองลมมากกายกพลอยอดอดคดแนนตามไปดวย เปนตน หลงจากดลมจนรอรยาบถได เรากจะสามารถเขาถงการฝกทพระพทธเจาตรสแนะไวอยางงายดาย นนคอเมอเดนกรวาเดน เมอยนกรวายน เมอนงกรวานง เมอนอนกรวานอน เมออยในทาทางอยางไรกรวาอยในทาทางอยางนน แจกแจงโดยละเอยดไดดงน ๑) เมอเดนกรวาเดน ทาทางในการเดนทสนบสนนใหเกดสตคอหวตงตรง ตวตงตรง สองขาเตะไปขางหนาสลบกน โดยมสมผสทฝาเทากระทบพนเกดขนอยตลอดเวลาทดาเนนไป ฉะนนหากมสตเดนอยางรวาเดน กยอมตองรสกถงฝาเทากระทบพนไมขาด เพราะเทากระทบพนเปนสมผสทเกดขนจรงโดยไมตองใชจนตนาการ การเดนไมใชเรองยาก ไมตองฝกกเดนกนได แตทจะรอาการเดนใหถกตองตามจรงนน จาเปนตองฝกกน มฉะนนระหวางเดนมกจนตนาการไปตางๆ เชนจนตนาการไปวาเรากาลงเดนอยดวยบคลกสงบสารวม เรากาลงเดนดวยทาททนาเกรงขาม เรากาลงเดนอยางมความสขลนเหลอ เรากาลงเดนไปสมรรคผลนพพานทรออยไมกกาวขางหนา หรอในทางตรงขามคอจนตนาการไปวาเรากาลงเดนอยางคนทอดอาลยตายอยาก เรากาลงเดนอยางคนแพทไมมวนชนะ เรากาลงเดนอยางคนทไมมทางไปถงจดหมาย ฯลฯ การแกะเอาจตออกมาจากจนตนาการ กลบสโลกความจรงทกาลงปรากฏอยเฉพาะหนา กตองอาศยของจรงเชนสมผสกระทบระหวางเทากบพน เมอใดมสตอยกบสมผสกระทบตามจรง เมอนนจนตนาการจะหายไป และจนตนาการหายไปนานขนเทาใด ใจเรากจะอยในภาวะรจรงไมผดเพยนนานขนเทานน นจงเปนทมาของการเดนจงกรม นกเจรญสตตงแตสมยพทธกาลเปนตนมาจะใหเวลากบการเดนจงกรม เพอใหแนใจวาสตไมหายไปไหนเปนเวลานานพอ ซงเมอบมเพาะกาลงสตใหแขงแรงดแลว ตอไปไมวาเดนทไหน ใกลไกลเพยงใด กจะเปนโอกาสของการเจรญสตไดหมด จงกรมคอการเดนกลบไปกลบมาบนทางเทาทจะหาได อาจเปนในรมหรอกลางแจง อาจสนเพยงสบกาวหรอยาวถงหาสบกาว ความยาวและสภาพของทางจงกรมไมสาคญไปกวาวธรเทา

๘

กระทบอยางถกตอง การจะรเทากระทบอยางถกตองนน เรมแรกควรเนนทใจอนเปดกวางสบาย ทานองเดยวกบเดนเลนชมสวน ขอใหเอามอไพลหลง เงยหนามองตรงแบบไมจดจองเพงเลงจดใดจดหนง กาวเทาแบบเดยวกบทอดนองเดนเพอความผอนคลาย แตในการเดนอยางผอนคลายนนเองใหกาหนดรผสสะระหวางเทากบพนไปดวย ขอใหสงเกตวาถาเทาเกรงจะรกระทบไมชด แตถาเทาออนและวางเหยยบพนไดเตมฝาเทาจะรสกถงกระทบไดชด ยงรตอเนองนานเทาใดเทากยงปรากฏชดขนเรอยๆเทานน ทเทาจะออนและวางเหยยบไดเตมฝาเทานน ตองไมมความเรงรอน ไมมความเพงเลงเครงเครยด ไมมความฟงซานซดสายออกนอกตว ใจตองออนโยนอยกบเรองเฉพาะหนาคอเทากระทบกาวตอกาวอยางเดยว หากกาลงฟงซานจดขอใหลองเดนดวยอตราเรวขนกวาปกต การรสมผสกระทบถๆ ตามจรงจะชวยลดคลนความฟงลงมาได เทาจะลดความกระดางลง และแมกายเคลอนไปขางหนาอยางเรวกไมมความกาเกรงทสวนใดสวนหนง เมอรสกถงเทากระทบพนชดเจนอยางสบาย ตลอดกายชวงบนปลอดโปรงดแลว กคอยลดระดบความเรวลงมาเปนปกตเหมอนทอดนองเชนเคย จงหวะกลบตวทปลายทางจงกรมกสาคญ หากรบเรงกลบตวแบบไมทนรเทากระทบจะมผลเสยระยะยาว เชนทาใหเควงงง หรอทาใหสตขาดลอยไปทละนอยรอบตอรอบ ทางทดคอเมอหยดทปลายทางควรใหเทาเสมอกน แนใจวารสกถงฝาเทาทเหยยบยนหยดนงชวขณะนน แลวจงกลบหลงหนโดยแบงออกเปนขวาหนสองครง เทาขวานาเทาซาย แตละการขยบเทายกเหยยบใหรสกถงสมผสกระทบไมตางจากกาวเดนธรรมดา การฝกเดนจงกรมในทเฉพาะเปนเรองด แตจะดยงขนถาเราทาทกกาวในชวตประจาวนใหเหมอนเดนในทางจงกรม เพราะสตรเทากระทบจะนาไปสความรตววากาลงเดน และความรตววากาลงเดนจะนาไปสความรอรยาบถตางๆอยางทวถงในทสด ๒) เมอยนกรวายน ทาทางในการยนทสนบสนนใหเกดสตคอหวตงตรง ตวตงตรง สองขาตงตรง ฝาเทาวางราบสมผสพนใหรสกชดตลอดเวลาทยงทรงกายยนอย หากเปนการยน ณ จดหยดของทางเดนจงกรม ฝาเทาทสมผสแนบพนนนเองจะเปนศนยกลางการรวากาลงยน การรทายนโดยไมตองจนตนาการเกดขนเรมจากการรนาหนกตวทงหมดทกดลงบนฝาเทานนเอง สวนอนๆ

๙

ของกายเชนขา ตว แขน และหว จะปรากฏในความรสกตามมาเอง ในชวตประจาวนตามปกตนน เราไมคอยยนตวตรงทรงกายแขงทออย แตมกยนขาตรงขางหนง พกขาขางหนงสลบซายขวา เทาอาจหางบาง ชดบาง ยนเตมเทาบาง ยนไมเตมเทาบาง การฝกรทายนจงควรสงเกตจากความรสกตางระหวางฝาเทา เทาไหนกาลงรบนาหนกกดอยกใหร เทาแยกกนอยหางหรออยใกลกใหร การเจาะจงเพงเลงลงไปทฝาเทาจะทาใหรสกวาตวหนก และเหนคบแคบอยแคทเทา แตหากรสมผสทฝาเทาแบบสบายๆ ใจเปดกวางโปรงเบาแลว จะรสกถงหว ตว และแขนขาปรากฏพรอมไปกบความรสกทเทาดวย ในชวงเรมฝกสต หากตองยนนงกบทเปนเวลานาน การรทายนอยางเดยวจะไมพอ ควรอยางยงทจะรลมหายใจไปดวย หลกการงายๆคอหายใจออกกรวายน หายใจเขากรวายน หมายความวาเราไมไดเอาสตไปจดจองสงใดสงหนงโดยเฉพาะ เมอหายใจออกเรารวาลมระบายออกจากกายในทายน เมอหายใจเขาเรารวาลมถกลากเขาสกายในทายน การตงมมมองเพอเกดการรบรเชนน หากทาอยางถกตองเปนทสบายแลว จะสงผลใหทายนปรากฏในความรสกชดเจนเสมอกนทงขณะหายใจออกและหายใจเขา เครองยนยนวาสตเจรญคอสามารถรสบายอยกบทายนไดแจมชดขนเรอยๆ ๓) เมอนงกรวานง ทาทางในการนงทสนบสนนใหเกดสตคอหวตงตรง ตวตงตรง สองขาหอยลงจากเกาอ ฝาเทาวางราบสมผสพน หากเปนการนงเจรญสตรลมหายใจ สวนหลงจะเปนศนยกลางการรบรวากาลงนง เพยงสงเกตอยเรอยๆวาหลงตรงหรอหลงงอ และสวนหวกาลงตงอยหรอเอยงเอนไปทางใด กนบวาเรมเกดสตรอรยาบถนงตามทกาลงปรากฏอยจรงๆแลว ในชวตประจาวนตามปกตนน ไมบอยทเราจะนงหลงตงคอตรง แตมกนงหลงงอหรอคอเอยงมากบางนอยบาง ซงอาการทางกายดงกลาวจะไมคอยสนบสนนใหเกดสตรวากาลงนง ดงนนเพอจะเรมฝกรอรยาบถนงใหไดเสมอๆ เราจงตองหมนถามตวเองบอยๆวากาลงหลงตรงหรอหลงงอ คอตรงหรอคอเอยง เบองตนเราอาจรสกวากาลงนง มอาการแชอยเฉยๆไมเหนมอะไร นนเปนเพราะเราสงเกตในชวงเวลาทกายคงคางในอาการนงทาเดยว ตอเมอมสตนานพอ กระทงจบจดไดวาเราตองยดและ

๑๐

งอหลงสลบกนเรอยๆ ในทสดกจะเหนขนมาขณะหนงวากายไมเทยง แมอรยาบถเดยวกนกมความเปลยนแปลง ตงอยทาหนงไมนานกตองเสอมไป เพอแปรไปสทาอน และเชนกน อรยาบถนงในชวตประจาวนถกรควบคไปกบลมหายใจดวยได คอเมอหายใจออกรวาลมระบายจากทานง เมอหายใจเขากรวาลมถกลากเขาสทานง เมอฝกรเชนน ไมวานงอยอยางไรทานงนนๆกจะปรากฏใหระลกไดเสมอ โดยไมเกดความรสกอดอดเพราะฝนเพงจองแตอยางใด ๔) เมอนอนกรวานอน ทาทางในการนอนทสนบสนนใหเกดสตคอหงายหนาเหยยดตวตรง แผนหลงวางราบกบทนอน เมอมสตนอนอยางรวานอนในทาน กยอมตองรสกถงทายทอย แผนหลง และแขนขาอนกาลงสมผสทนอนอย ยามนอนเปนชวงทเกดสมผสมากทสด โดยไมตองใชจนตนาการใดๆ ทานอนทถกสขลกษณะควรมทงตะแคงและหงายสลบกน การนอนทาใดทาหนงนานๆอาจมผลใหลมหายใจตดขด ฉะนนตราบเทาทยงคงสตไมหลบไปเสยกอน เรากตองตามรไปวากาลงนอนหงายหรอนอนตะแคง มฉะนนกจะกลายเปนการนอนตามความเคยชน คอนอนอยางหลงฟงซานแบบเอาแนไมไดวาจะคดถงเรองใด พยากรณยากวาจะเปนสขหรอเปนทกขแคไหนกบความฟงซานกอนหลบ การฝกรอรยาบถนอนอยางผดพลาดอาจเกดผลขางเคยงอนไมพงประสงค กลาวคอถาจดจอเพงเลงทานอนมากเกนไปจนเกดแรงดนเหมอนตอนคดเครยด กจะสงผลกระทบใหนอนหลบไมสนท ตาแขงคาง ตนนอนดวยความเหนดเหนอยเหมอนขาดการพกผอนอยางเพยงพอ คนสวนใหญเมอฝกสตรอรยาบถนอนนน จะเนนสวนหวอนเปนทตงของความฟงซานกอนหลบ ฉะนนหากรอรยาบถนอนแลวเกดความหนกหว กใหบอกตนเองวาอรยาบถนอนไมไดมแตสมผสระหวางทายทอยกบทนอนใหร แตยงมสมผสสวนหลงและสวนแขนขาอยดวย หากระลกถงสมผสทกสวนพรอมกนไดสบายๆ จะพบวาความหนกหวหายไป อบายทดคอรลมหายใจประกอบไปดวย ถารวาหายใจออกจากทานอนแบบไหน หายใจเขาสทานอนแบบใด โดยมกายเบา รสกถงทายทอย แผนหลง และแขนขา โดยไมกระจกเพงคบแคบอยทใดทหนง ไมหนกหว ไมอดอดแนนอก นนถอวารอรยาบถนอนอยางถกตอง

๑๑

และจะสงผลดขนเรอยๆ ทงกบความกาวหนาในการเจรญสต และกบสขภาพกายใจทไดรบการพกผอนอยางสบาย ๕) เมออยในทาทางอยางไรกรวาอยในทาทางอยางนน คนเรามอวยวะหลายสบชน องคประกอบตางๆทางกายผสมกนใหทาทางไดซบซอน เชน นงไขวหาง ครงนงครงนอน ยนเอนหลงพงฝา ทากายบรหารออกทาออกทางตางๆ ฯลฯ จะมทาทางอยางไรไมสาคญ สาคญทใหรทาทางในสภาพนนๆเสมอ จงเรยกวาเปนผรอรยาบถเตมขน การฝกรตามทพระพทธองคทรงแนะไวในขอน บอกกบเราอยางหนง คอทาทางตายตวสาหรบการฝกสตนนไมม มแตตองเอาสตไปตามทาทางทงหลายใหทน เมอเรมตนปฏบตใหมๆ นกเจรญสตสวนใหญมกกงวลกบเรองทาทางทเหมาะสมสาหรบการปฏบต ความจรงการอยในอรยาบถทสารวมกเปนประโยชน แตเราตองทาความเขาใจใหถกจรงๆวาพระพทธเจาทานให ‘รทงหมด’ ไมใชเลอกตงสตรเฉพาะทาทางทถนดหรอชอบใจเปนพเศษ อยาไปคดเจาะจงวาตองม ‘ทาปฏบต’ เฉพาะกจ เพราะหากตงความเขาใจไวเชนนน ในทสดจะเหมอนการเจรญสตตองเลอกเวลา เลอกทาทางเสยกอน การฝกรอรยาบถใหถกตองนน ถอเปนพนฐานสาคญอยางมากสาหรบการเจรญสตขนตอๆไป เพราะนอกจากจะทาใหแนใจวาเราอยกบความจรงทกาลงปรากฏเฉพาะหนาแลว ยงเปนเครองประกนวาเราจะไมเพงเลงเขามาในกายใจดวยความเจาะจงคบแคบ อนกอใหเกดความมนงงสงสยวากาลงรจรงหรอรไมจรง รถกหรอรผด ทเปนเชนนนเพราะธรรมดาเมอคนเราพยายามกาหนดรสงใดสงหนง เชนความสขความทกขหรอสภาวะของจต กมกเพงเลงเหมอนตงใจมองภาพดวยการเคลอนตวเขาไปชดใกลจนเกนไป กระทงสายตาจดจองอยกบจดเลกๆ ไมอาจเหน ไมอาจอธบายไดถกวาภาพทงหมดเปนอยางไร ตอเมอทาความเขาใจวามองภาพใหเหนตองตงระยะหางระดบหนง และมองคลมไปทงหมด จงคอยเกดความมนใจวาเปนภาพอยางไร ควรตงชอเปน ‘ตวตน’ หรอ ‘ไมใชตวตน’ กนแน เมอเกดสตรชดเทาทนไปทกอรยาบถเรอยๆ เรายอมรสกประจกษขนมาเอง หมดความสงสยวาจะตองตามรอรยาบถไปทาไม เพราะอรยาบถจะแสดงตวออกมาเรอยๆวาไมอาจดารงสภาพอยในทาใดทาหนง ตงอยครแลวตองแปรเปนอนเสมอ ไมวาจะของเราหรอของคนอน ตกอยภายใตความไมเทยงเหมอนกนหมด

๑๒

และตราบเทาทรอยเชนนน ใจเราจะพลอยคลายจากความถอมนทงภายนอกและภายในไปดวย ความรอยเสมอๆวาอรยาบถไมเทยงนนเอง จะเหนยวนาใหจตมาอยกบเนอกบตวมากขน พงใจทจะไมออกไปไหนมากขน ตามกาลงสตทเจรญขนวนตอวน

๐๓ รความเคลอนไหวตางๆ ขนทสามของการฝกมสตอยกบกาย

แมฝกมสตอยกบกายผานอรยาบถตางๆ กระทงรางกายปรากฏดจหนกลทถกเราเฝาดจากเบองหลง กขอใหสงเกตวาจงหวะทขยบเปลยนจากอรยาบถเดม หนซายแลขวา กลอกตาหรอยดตวไปตางๆ กจะเกดความรสกวากรยานนๆเปนตวเราในทนท อรยาบถเดมทถกดอยหายไปแลว ดงนนแครอรยาบถยงไมพอ เราตองรครอบคลมไปถงความเคลอนไหวปลกยอยตางๆดวย เพอปดโอกาสการเกดอปาทานวา ‘ตวเราขยบ’ แตใหทกการเคลอนไหวเปนทตงของการระลกรวา ‘รางกายขยบ’ ซงหากทาไดกจะนบวาเปนผมความรสกตว (สมปชญญะ) ตามพทธบญญต กลาวอยางยนยอในเบองตน เราจะฝกทาความรสกตวดวยการสงเกตความเคลอนไหวปลกยอยตางๆทางกาย ซงตองทาความเขาใจใหด เพราะเมอเรมตนฝกนน นกเจรญสตสวนใหญจะกาหนดเพงเลงไปยงอวยวะทกาลงเคลอนไหว เชนเมอยนมอไปหยบแกวนาขนมาดม กจะตงสตสตอยางเจาะจงลงไปทมอหรอแขน จตจงรบรไดเพยงในขอบเขตแคบๆแคมอหรอแขน อนนนไมนบเปนความรสกตวทจะพฒนากาวหนาขนได ทเปนเชนนนเพราะตามธรรมชาตของจตแลว เมอเพงเลงสงใดยอมยดสงนน เพงมอกรสกวานนมอของเรา เพงแขนกรสกวานนแขนของเรา เรากาลงยนมอไปหยบแกวนาขนดม ตอใหผสมความคดลงไปวามอไมใชเรา แขนไมใชเรา ใจทมอาการ ‘เพงยด’ อยกบอกตวเองวาใชอยด หากฝกมาตามขนตอนกจะไมพลาด กลาวคอมอรยาบถเปนหลกตงเสยกอน จากนนจงคอยรตอไปวาภายในอรยาบถนนๆมอวยวะใดเคลอนไหว เชนเมอนงกรวานง แลวคอยรสกตววาในทานงนนมการยดแขนออกไปขางหนาเพอจบแกวนา เปนตน ความเขาใจตรงนมสวนสาคญมาก ถาทราบแตแรกวารสกตวอยางไรจงถกทาง ยงเจรญสตจตกจะยงเงยบลงและเปดกวางสบายขน เพยงในเวลาไมกวนกเหมอนมสตรสกตวไดเองเรอยๆ แตหากไมเขาใจหรอเขาใจผด นกวาการรอรยาบถและความเคลอนไหวตางๆคอการเพงจอง ณ ตาแหนงใดตาแหนงหนงของกาย กอาจตองเสยเวลาเปนสบปเพอยาอยกบท เหนกายเปนกอนอะไรทบๆ และ

๑๓

ไมอาจผานเขาไปรสงละเอยดกวานนไดเลย หลกการทาความรสกตวตามสตรมดงน ๑) ทาความรสกตวในการกาว ในการเดนจงกรมหรอเดนเทาธรรมดาในระหวางวน หากตงสตรเทากระทบไปเรอยๆแลว ตอนแรกจะรแคเทากระทบแปะๆ แตเมอยงระลกรอยกบเทากระทบไมขาดสายกระทงสตไมแวบหายไปไหน นานเขาเราจะรบรละเอยดขนเอง คอเหนแขงขาสลบกนกาวเดนอยางสมาเสมอ อนทจรงเราไมไดยายสตมาจดจออยกบการสลบขายางกาว สตของเรายงตงไวทเทากระทบตามเดม แตความรสกตวขยายขอบเขตออกไปเองตามธรรมชาตของจตทเปดกวางขน ไมเพงเลงคบแคบเหมอนชวงเรมตน ความรสกตวในการกาวเดนอาจไมสมาเสมอ แตขอใหสงเกตวายงความรสกตวเกดถขนเทาใด จตกจะไวตอการรบรความเคลอนไหวสวนอนของกายมากขนเทานน จะนบวาการทาความรสกตวขณะกาวเดนเปนแมแบบทดกได ๒) ทาความรสกตวในการแลและการเหลยว การแลและการเหลยวเกดขนไดในทกอรยาบถ แมเดนจงกรมกตองมชวงทเราอยากผนหนามองรอบขาง หากไมตงใจจะสงเกตไวลวงหนา กมกเผลอแบบเลยตามเลย ปลอยใจเหมอตามสายตา แตถาตงใจสงเกตไวกอนกจะรสกตว เชนทราบวาขณะเดนหรอยนนงอยนน ลกนยนตากลอกไปแลว หรอใบหนาเหลยวซายแลขวาไปแลว อาการรสกตวเชนนนจะปดชองไมใหเกดการเหมอลอยไดอยางด ๓) ทาความรสกตวในการงอและการเหยยด การงอและการเหยยดมกเกดขนในอรยาบถนงและอรยาบถยนบอยๆ เชนหยบของเกบเขาท ยกมอเกาศรษะ และยกแกวนาขนดม เปนตน นนหมายความวาถาฝกรสกตวในการงอและการเหยยดได เรากจะมโอกาสเจรญสตกนทงวนทเดยว ๔) ทาความรสกตวในการใสเสอผา การใสเสอผามกเกดขนในอรยาบถยน และมความเคลอนไหวปลกยอยมากมาย จงกลายเปนแบบฝกทมความซบซอนขน แตขอเพยงเราจบหลกไดคอไมลมทายน แมตองยนสองขาบาง สลบยนขาเดยวบาง กจะสามารถรสกตวไดตลอดเวลาจนใสเสอผาเสรจ

๑๔

๕) ทาความรสกตวในการกน ดม เคยว และลม การกนและการดมมกเกดขนในอรยาบถนง และมความเคลอนไหวปลกยอยมากมายเชนกน ตงแตอาปาก หบปาก ขบเคยว ตลอดจนกลนลวงผานลาคอลงทองไป การกลนแตละครงกมรายละเอยดแตกตางกน เชนอาหารหรอนาเปนกอนเลกหรอกอนใหญ เปนตน เมอรกจะเหนความแตกตางเหลานน แตถาไมรกคลายจะเหมอนๆกนไปหมด ๖) ทาความรสกตวในขณะถายอจจาระและปสสาวะ การถายของเสยมกเกดขนในอรยาบถนงหรอยน ชวงเขาสวมมกเปนจงหวะทเราเผลอเหมอไมมอะไรทากนมากทสด เพราะดเหมอนไมเหมาะกบการตามรวธถายของเสยออกจากกาย แตหากเราตองการมสตอยกบกายเสมอๆ กจาเปนตองรแมขณะแหงกจกรรมชนดน โดยเหนตงแตของเสยเรมจะออกจากกาย จนกระทงลวงพนกายไปทเดยว เราจะไดรวารางกายมกลามเนอภายในจดการขบถายของเสยโดยใหความรสกอยางไร ๗) ทาความรสกตวในขณะหลบและตน การหลบและตนมกเกดขนในอรยาบถนอน ขณะใกลกาวลงสความหลบ สตเหมอนจะดบไป ใชการอะไรไมได ตอเมอเจรญสตรกระทงแขงแรงพอจะรแมจวนเจยนมอยหลบ จะพบวาแมยามตนเรากตนดวยความรสกตวไปดวย และถารสกตวยามตนไดทกวน เราจะทราบชดวาการเจรญสตเรมตนกนไดตงแตลมตาตนนอนทเดยว ๘) ทาความรสกตวในการพดและนง การพดคยมกเกดขนในอรยาบถนงและยน ปกตคนเรามสตอยกบเรองทอยากพดอยากฟง ซงแตกตางกนกบความรสกตวในขอน เพราะเราจะพดหรอฟงทงรวากาลงนงหรอยน หากฝกไดกแปลวาเรามโอกาสเจรญสตแมทาธระในชวตประจาวน ไมจาเปนตองปลกตวจากสงคมเสมอไป การฝกทาความรสกตวทไดผล จะเหมอนกายใจเรมแบงแยกจากกน ตวหนงแสดงทาทางกระดกกระดก อกตวหนงเฝาดเฉยๆโดยไมรสกวาอาการกระดกกระดกเปนตวตน ถงจดนนเราจะพบวาความถอมนทงภายนอกและภายในยงนอยลงเรอยๆ จตเรมตงมนแขงแรงจนอาจเขาไปรเหนธรรมชาตละเอยดออนทแตกอนไมเคยสามารถสมผส นบวาพรอมกบการเจรญสตขนสงยงๆขนไปไมจากดแลว

๐๔ เหนกายโดยความเปนของสกปรก ขนทสของการฝกมสตอยกบกาย

๑๕

ปกตกายจะเปนตวแทนของเรา คอถารสกถงความมกายเมอใด เมอนนกายกจะเหนยวนาใหมนหมายวานแหละตวเรา กระทงกายปรากฏชดอยางทมนเปนจรงๆ คอสกแตมลมหายใจเขาออก สกแตปรากฏตงเปนอรยาบถหนงๆ สกแตมความเคลอนไหวหนงๆ เกดขนแลวแปรไปเรอยๆ ความมนหมายวากายเปนตวเราจงคอยลดระดบลง นอกจากนน การฝกสตยงบมเพาะกาลงความสามารถทจะรไดมากขน เราจะรสกวาแคระลกถงความเคลอนไหวของกายนบเปนเรองเลกไปเสยแลว ภาวะทางกายทกาลงตงอยเดยวน ยงมรายละเอยดนาเรยนรนาตดตามอกมาก นนเองเปนโอกาสอนดทเราจะคนลกลงไป เพราะตามธรรมชาตแลว ยงรจกกายดขนเทาไร ใจจะยงถอนออกมาจากความเขาใจผดวากายเปนเรามากขนเทานน ความจรงในกายอนใดทควรรเปนอนดบแรก? ความจรงนนไดแก ‘กายนเปนของสกปรก’ นนเอง เพราะรกายโดยความเปนเชนนนแลวจตตตวออกหางจากกายไดอยางรวดเรว กเมอเปนความจรงทกายนสกปรก แลวเหตใดใจเราจงถกหอหมอยดวยความหลงผด สาคญมนหมายวากายเปนของสะอาด ของหอม ของนาใคร นาชนชมอภรมยเลา? เหตผลมอย ๒ ประการใหญๆ ไดแก ๑) ความตรกนกทางกาม อารมณเพศจะทาใหเรามองขามขอรงเกยจเกยวกบกลนจากหนอเหมนแนวเหมนตางๆ กบทงอยากกระโจนเขาหา ยอมเสยเงนเสยทอง หรอกระทงยอมเหนอยยากลาบากแทบตองทงชวต เพยงเพอใหไดสมผสหนอเหมนแนวเหมนของเพศตรงขาม นคอฤทธของความกาหนดยนด ความกาหนดยนดใครเสพกามมสาเหตมาจากความตรกนกเปนสาคญ ถาเพยงหมนรสต เฝาตามดกายตามจรง เหนความเสอม เหนความสกปรกในกายน ไมปลอยใหความตรกนกทางกามกาเรบ กเพยงพอจะทาใหจตใสใจเบา ไมเมามดดวยความรสกทางเพศไดแลว ๒) การทาความสะอาด ทกวนเราเคยชนกบการชาระลางรางกายทกสวน กระทงเวลาสวนใหญมตวแหงสบายไรกลน ชนเขากหลงนกทกทกวากายนสะอาดอยเอง ไมใชสงเหมนเนานารงเกยจแตอยางใด ชวงทกายถงเวลาสกปรก กมกเปนชวงทเราเลอกอาบนาสะสางนนเอง ดงนนขณะอยในหองนาจงควรพจารณาดใหรสกถงความจรงไปดวย เพอปลกสตใหตนขนยอมรบสภาพได

๑๖

ถกตองตรงจรงเสยท ขณะอาบนา ใหทาความรสกตว เมอมสตทราบวากาลงอยในอรยาบถใด ทาทางเคลอนไหวแบบไหน เรากจะสามารถรสกถงกายสวนทเกยวของได ขอใหพจารณาดงน ขณะสระผม เสนผมและหนงศรษะจะปรากฏใหรสกผานฝามอทขยอย ขณะฟอกสบ ผวหนงจะปรากฏใหรสกผานมอทลบถ เพยงใสใจพจารณาประกอบเขาไปกจะรวาเสนผมและผวหนงเปนสงสกปรก เพราะถาไมสกปรกจะตองทาความสะอาดทาไม แลวกเหนๆอยวานาทเคยสะอาดกลบกลายเปนนาดาเมอถกใชลางตว ขณะแปรงฟน ฟนจะปรากฏใหรสกผานมอทจบแปรง ฟนทาหนาทขบเคยวซากพชและศพสตวมามาก ไมมทางทจะสะอาดอยได ขณะชายโกนหนวดหรอหญงโกนขนรกแร เสนขนจะปรากฏใหรสกผานอปกรณการโกน ขนเปนสงทงอกเงยแทงทะลผานผวหนงสกปรกออกมาเรยงกน เมอโผลจากผวหนงสกปรก เสนขนยอมมสวนแหงความสกปรก เปนเรองรกทรบกวนใหเรากาจดทงราไป ขณะตดเลบ เลบจะปรากฏใหรสกผานกรรไกรตดเลบ เมอตดแลวจะสงกลนออนๆ ฟองตวเองวามาจากความสกปรก และถกตดทงใหกลายเปนขยะของโลกอกกองหนง ทงทเดมเปนเสมอนเครองประดบของรางกายแทๆ การพจารณาผม ขน เลบ ฟน หนงดงกลาว เปนเพยงตวจดชนวนให ‘เกดความรสก’ วากายสกปรก เรายงพจารณาใหลกเขาไปในกายได โดยเรมจากอจจาระปสสาวะ ซงเราเคยฝกทาความรสกตวขณะขบถายพวกมนมาแลว อจจาระเปนสงททกคนยอมรบวานารงเกยจ เราสามารถเหนดวยตา ไดกลนดวยจมกเมอมนถกปลดปลอยออกมากองขางนอกกาย ดงนนพอทาความรสกตวขณะขบถาย รสกถงกายในทานง เรากอาจเหนกายเหมอนถงใสอทตองปลอยสวนเกนใหเลดไหลออกมาจากทวารหนกวนละรอบเปนอยางนอย หากไมมสวมมารองรบ กายกจะสาแดงความเรยราดเลอะเทอะ สงกลนฟงกระจายเปนแน ความรสกตวขณะขบถายยงมประโยชนยงไปกวานน เพราะขณะขบถายอยางรสกตวนนเอง เราจะคอยๆเหนความจรงลกขน เชนเกดสตทราบวาอจจาระเปนสงนาขยะแขยง ดงนนภายใน

๑๗

ชองทองอนเปนทมาของอจจาระ กคงไมแคลวตองมความโสโครกนาขยะแขยงดวยเชนกน กลาวไดวาอจจาระเปนตวเชอมโยงระหวางภายในกบภายนอก ทาใหเราตระหนกวากายมไดสกปรกเพยงดวยคราบเหงอคราบไคลฉาบผวดานนอก แทจรงดานในยงขนดแนนยดเยยดดวยสงเหนาเหมน หนกกวาสวมทไมไดรบการทาความสะอาดมาชวนาตาป แตละวนเราแคใชสบแชมพดบกลนทเลดรอดออกมาแบบกลบเกลอนเปนคราวๆไปเทานน โคตรเหงาของความสกปรกไมไดถกชาระสะสางเลยแมแตนอย หากหมกมนฝงใจอยกบความสกปรกโดยขาดสต กอาจกลายเปนความขยะแขยงชงชงเกนทน ตรงนขอใหเขาใจวาถามความสขขนพนฐานจากสตรลมหายใจ รอรยาบถ ตลอดจนรความเคลอนไหวตางๆเปนอยางด กจะรสกเหมอนมองซากเนาออกมาจากหองทสะอาด สวาง และสงบเงยบ ปราศจากความนาคลนเหยนกระวนกระวายแตอยางไร บางครงจตอาจรชดในอวยวะสกปรกชนใดชนหนง แลวไดกลนอวยวะนนๆราวกบยกขนดม กขอใหทราบวานนเปนการขยายขอบเขตความสามารถรบรของจต ไมใชวาประสาทจมกผดปกตแตอยางใด หากนกเจรญสตฝกไดถงระดบนนกมกมกาลงสตมากพอจะกาหนดอยแลว วาจะเพกเฉยหรอจะกลบมาจดจอเพอจดประสงคเชนดบราคะเฉพาะหนา ยงเมอจตตตวออกหางจากกาย เหนกายเปนสงสกปรกสวนเกนมากขนเทาไร จตกจะยงสงบระงบ กระทงเกดสตและความสวางอยางใหญ รสกถงกายนโดยไมตองพงประสาทหยาบ จตสามารถรเหนแหวกเขาไปภายใน กายทงกายปรากฏในความรบรราวกบเปนถงยาวๆทมปากสองขาง ดานบนเอาไวใสของด ดานลางเอาไวถายของเสย และเหนในถงนนยดทะนานอยดวยเสนเอน โครงกระดก ไขกระดก มาม หวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ลาไสใหญ ลาไสเลก อาหารใหม อจจาระ ปสสาวะ ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน นาตา มนเหลว นาลาย นามก ไขขอ การรเหนเขาไปในกายน ขอใหทราบวามใชจนตนาการรางเลอน กบทงมใชความนกคดถงอวยวะภายใน แตเปนการรจากฐานสมาธทจตสวางเปนหนง เหนเครองในไดราวกบชาแหละออกดสดๆ แตละคนเหนตางกนไดไมจากด กบทงไมจาเพาะวาตองเกดการเหนขณะอยในอรยาบถใดอรยาบถหนง อาจขณะยนลมตาอาบนา หรอขณะนอนหลบตากอนหลบกไดทงสน เมอฝกกอยาคานงวาเหนจรงหรอเหนไมจรง สาระทตองคานงคอเหนแลวสลดสงเวชไหม ระงบราคะไดเฉยบขาดแคไหน เหนกายผอนเปนของสกปรกไดเทาเราแบบไมเลอกหนาหรอเปลา ถาระงบกเลสทางเพศได และมจตเปนอสระจากกาย เบาสบายและตงมนไดนานขนเรอยๆ นนแหละขอใหถอวาลถงจดประสงคของการฝกขนนแลว

๑๘

๐๕ เหนกายโดยความเปนธาต ขนทหาของการฝกมสตอยกบกาย

การฝกเหนกายโดยความเปนของสกปรกนน ชวยถายถอนจตออกจากความยดตดถอมนในกาย ทาใหเราเหนกายเปนอนกจรง แตตวความรงเกยจเองยงมใชความรแจงแทงตลอด เรายงกาจดความหลงผดเกยวกบกายไดไมหมด เมอไมหมดกตองฝกเพอกาจดตอไปใหหมด ความหลงผดเกยวกบกายอยางไรอก? ขอใหดจากทยงอาจมความรสกวาความสกปรกนนคอ ‘ตวเรา’ อย ซงนนกแปลวาเรายงมองวากายเปนตวแทนของเรา เมอกายสกปรกตวเรากสกปรกไปดวย ทานองเดยวกบเมอครงยงไมฝกเหนตามจรงวากายสกปรก กหลงนกวาตวเราสะอาด ตวเราสงางามเหนอสตวอน พดงายๆวามองกายเปนอยางไร กรสกวาตวเราเปนอยางนนไปเสยหมด ในขนนเราจะฝกมสตอยกบกายโดยเหนสกแตวาเปนธาต เหนใหซงถงความจรงวาธาตไมใชบคคล ไมมความเปนบคคลอยในธาต ทานองเดยวกบทเราไมเคยรสกวาแผนดน ผนนา กองไฟ และสายลมรอบดาน เปนบคคล เปนหญงชาย เปนตวเรา เปนตวเขา หรอเปนใครทงนน กอนเรมปฏบตเราตองทาความเขาใจวากายสกแตเปนการประชมของธาตดน นา ไฟ ลม ธาตหยาบเหลานมาประชมกนชวคราวเปนรปหลอกตา แตละธาตมสภาวะของตนเองตางไปจากธาตอน จาแนกเปนขอๆไดดงน ๑) ธาตดน มสภาวะแขง เปนของหยาบ สวนของกายทเขาขายธาตดนไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอเอน กระดก ไขกระดก มนสมอง มาม หวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อจจาระ หรอของแขงหยาบใดๆอนเกยวกบกาย เชนคาขาวทกาลงเคยวกลน กจดเปนธาตดนเชนกน ๒) ธาตนา มสภาวะเอบอาบ เปลยนรปไดตามแตจะถกบรรจเขาไปทไหน สวนของกายทเขาขายธาตนาไดแก เสลด นาลาย นาเหงอ นาตา นาปสสาวะ นามก นาเลอด นาเหลอง นาหนอง ด มนขน เปลวมนเหลว ไขขอ หรอของเอบอาบใดๆอนเกยวกบกาย เชนนาทกาลงลวงผานลาคอ กจดเปนธาตนาเชนกน ๓) ธาตไฟ

๑๙

มสภาวะรอน แผไปในธาตอนๆแลวมผลใหอณหภมสงขนได สวนของกายทเขาขายธาตไฟไดแก ไออนอนแสดงถงการมชวต ไอรอนทยงกายใหกระวนกระวาย ไอรอนทยงกายใหทรดโทรม และไอรอนทเผาอาหารใหยอยไป หรอของรอนใดๆอนเกยวกบกาย เชนไอรอนจากแสงแดดททาใหเนอตวอนขน กจดเปนธาตไฟเชนกน ๔) ธาตลม มสภาวะพดไหวไปมา เคลอนจากจดหนงไปยงอกจดหนงไมแนนอน สวนของกายทเขาขายธาตลมไดแก ลมหายใจ ลมในทอง ลมในลาไส ลมแลนไปตามอวยวะนอยใหญ ลมพดขน ลมพดลง หรอของพดไหวใดๆอนเกยวกบกาย เชนลมทเปาออกจากปาก กจดเปนธาตลมเชนกน เมอทาความเขาใจและแยกแยะสวนตางๆของกายโดยความเปนธาตทงสกนแลว ขนตอมาคอการ ‘เหน’ บรรดาธาตเหลานนดวยใจ เพอความรชดวาจะเปนธาตในกายหรอนอกกายกเหมอนๆกน ใจจะบอกตวเองถกวานนไมใชเรา ไมมเราอยในธาตเหลานน ขอใหคานงถงความจรงวากายนมความเปนทประชมของธาตทง ๔ อยแลว ฉะนนเมอใดทมสตเหนกาย เมอนนกคอโอกาสแหงการเหนธาต ๔ ไดหมด องอาศยจากขนกอนๆหนากได เพราะลวนมกายเปนทตงของสตทงสน เชน ๑) ขณะรลมหายใจ เมอรลมหายใจอยางตอเนองเปนอตโนมต ใหพจารณาวาใจเราตงมนไมมความหวนไหว เปนฝายร สวนลมหายใจทเขามาและออกไป มลกษณะพดไหวไมตางจากสายลมภายนอก ไมใชบคคล ไมใชเรา ไมใชใคร เทานกไดชอวาเหนกายโดยความเปนธาตลมแลว ๒) ขณะรอรยาบถ เมอรอรยาบถอยางคงเสนคงวา ใหพจารณาวาใจเปนของโปรง เปนฝายร สวนกายเปนของทบ เปนฝายถกร เคาโครงสณฐานของกายทเรารสกอย นบแตหว ตว แขนขา ลวนคงรปอยไดดวยความเปนของแขง ของแขงไมใชบคคล ไมใชเรา ไมใชใคร เมอรอยเหนอยดวยจตอนตงมน ไมรสกวามบคคลอยในโครงราง เทานกไดชอวาเหนกายโดยความเปนธาตดนแลว ไมจาเปนตองจนตนาการใหเกนเลยกวาทกาลงรสกอยจรงๆ ๓) ขณะรความเคลอนไหวตางๆ เมอรความเคลอนไหวปลกยอยทเกดขนในอรยาบถใหญในปจจบน กฝกสงเกตวาความเคลอนไหวนนๆแสดงธาตอะไรใหเรารไดบาง เชน การเหยยดและการงอทาใหเรารสกถงการยดหด

๒๐

ของกลามเนอ ตรงนนคอสวนของธาตดน การกลนนาลายหรอการกะพรบตาทาใหเรารสกถงความลนของนา ตรงนนคอสวนของธาตนา ความตรากตราขนาดมผลใหอณหภมในรางกายสงขนทาใหเรารสกถงความรอนภายใน ตรงนนคอสวนของธาตไฟ ไมใชบคคล ไมใชเรา ไมใชใคร ผทฝกรสกตวมาอยางดจะเหนธาตไดเสมอ ๔) ขณะเหนกายโดยความเปนของสกปรก เมอเหนกายโดยความเปนของสกปรก โดยเฉพาะในขนทจตตงมนอยางใหญ สามารถเหนอวยวะภายในไดดจชาแหละด ทงกระดก กอนเนอ และนาเลอดนาหนองทสงกลนคาวอย เมอดดวยใจทวางเฉยเหมอนเปนของอน เศษเลอดเศษเนอในนมตนนจะเหนไมตางอะไรกบเนอสดทเขาวางขายตามตลาดสด ไมเหนมความเปนบคคลหรอตวตนอยในเลอดเนอเลยสกชน ความเหนดวยใจทนง วาง สวางนเอง คอภาวะขนสงของการรกายวาสกแตเปนธาต ขอใหระลกเสมอวาการเหนกายสกแตเปนธาตจรงๆนน ตองอาศย ‘ใจเหน’ ขณะทมความรสกตวตามปกต ไมใชหลบฝนเหนเปนตวอะไรแปลกประหลาด เพราะทตงของอปาทานคอกายนอนคงรปยามตน ไมใชกายอนปรากฏอยในฝนยามหลบชวครชวคราว การเหนกายโดยความเปนธาตแตละครง จะสะสมความรสกเหนหางและวางเฉยในกาย จตอยสวนจต กายอยสวนกาย ความรสกของเราจะไมอยากเอากาย ไมตองการเปนพวกเดยวกบกาย โปรงเบาเปนอสระ แมกายกาลงนงกเหมอนจตไมไดนงอยกบกาย แตแยกเปนตางหากออกมารออกมาดวาธาต ๔ นงอย และนนกคอความพรอมจะสละความหลงผดตดยดกายใหเดดขาดในขนสดทายตอไป

๐๖ เหนกายโดยความเปนของสญ ขนสดทายของการฝกมสตอยกบกาย

การฝกเหนกายโดยความเปนธาตนน ละความรสกวามตวตนอยในกายไดกจรง แตเรายงอาจหลงเขาใจผดอยวาเหลาธาตมความตงมน ทงนกเพราะโดยธรรมชาตของดน นา ไฟ ลมนน รวมกนคงรปอยได และคมไวในสภาพนาจดจาวาเปนมนษยคนหนงเกอบรอยป ยาวนานพอจะหลอกใหเราหลงนกวากายมความตงมนได ฉะนนแมไมรสกถงความมบคคลในกายแลว จตกอาจเผลอหลงไปยดกายเปนหลกทพงไดอย เพอใหจตเลกยดกายใหถงทสด ขนสดทายของการฝกมสตอยกบกายจงควรเหนกายโดยความเปนของสญ ไมตางอะไรกบฟองสบทพรอมแตกออก พอรซงวาทแทกายนตองดบไปเปน

๒๑

ธรรมดา ความรสกวากายนเปนหลกทพงทมนคงกยอมดบลงสนทเชนกน เพอทราบชดวากายเปนของสญ กอนอนเราตองทาความเขาใจผานความจรงทเหนดวยตาเปลา นนคอคนเราตองตาย เกดเทาไรตายเทานน ความรทนาสนใจเกยวกบธรรมชาตของการตายกคอรางกายจะกลายเปนซากศพ หากไมมการขดขวางกระบวนการทางธรรมชาตดวยวธฉดยากนศพเนา ศพจะตองเนาเปอยผพงในไมชา การใชตาเปลามองศพของจรงในระยะตางๆ ตงแตสภาพคลายคนนอนหลบธรรมดา แลวเรมทอเพราะการแขงตวของกลามเนอชนดไมอาจกลบยดหยนไดอก ไปจนกระทงนาเลอดนาหนองไหลเยม แลวจบลงดวยการเปอยปนผพงไปไมเหลอแมแตโครงกระดก นบวาเปนเครองกระตนความรบรและเหนยวนาจตใหเกดนมตเทยบเคยงเขามาในกายตนไดอยางรวดเรว หากมโอกาสดศพสภาพตางๆไดจงควรด แตหากยงรสกสยดสยองเกนจะรบ กอาจฝกมสตอยกบกายจนจตเหนทะลทะลวงเขาไปเหนสงทซอนเรนอยใตผวหนงเสยกอน แลวจะไมตองอาศยความใจถงในการฝกขนสดทายอกตอไป นกเจรญสตทมความรสกตวดนน เพยงการสดบรบรวาความจรงสดทายของกายเปนอยางไร กเพยงพอทจะเหนยวนาใหจตเหนจรงตามนนแลว โดยไมจาเปนตองเคนนกใหเหนอยแตอยางใด ผฝกยอมทราบวากระบวนการเนาเปอยผพงไมไดเกดขนจรงกบกายหยาบ สงทเหนเปนเพยงการแสดงของ ‘กายละเอยด’ หรอนมตเหนอจรงซงบนดาลขนดวยอานาจทางใจ หนาทสาคญของนมตคอแสดง ‘ความจรงขนสงสด’ เกยวกบกายใหเราประจกษและคลายความถอมนเสยได ความจรงขนสงสดของกายทเรยกกนวา ‘กระบวนการเนา’ ม ๙ ประการดงน ๑) กายนจะตองเปนศพพพองมนาเหลองไหลเปนธรรมดา พอขาดลมหายใจและไออน เชอโรคในรางกายทมอยมากกจะทาปฏกรยากบเนอเยอจนเกดกาซขนมา ทาใหเนอหนงขนสเขยวภายในหนงวน โดยมากเรมจากทองนอยดานขวากอน แลวอดพองทงตวเมอกาซลามไปทวราง จากนนแรงดนของกาซจะเพมขนเรอยๆ ภายในสามวนจะดนลนออกมาจกปาก และดนลกนยนตาใหทะลกออกมานอกเบา แถมดวยกลนเหมนเนารนแรงเกนทน นอกจากนน การยตชวตจะทาใหการไหลเวยนของเลอดยตตาม นาเหลองจะคอยๆซมจากเสนเลอดออกมาขงอยตามชองโพรงตางๆ เชนชองอกและชองทอง และลนออกมาทางปาก ทางจมก ฉะนนไมวาจะเปนศพของสาวสวยหรอหนมหลอปานใด กจะนาเกลยดนากลว ไมชวนใหอยาก

๒๒

แตะแมดวยเทา ประสบการณครงแรกมกเกดขนเมอนอนเจรญสต ระลกถงกายโดยความเปนของเนาเปอยแลวหลบไป เกดนมตฝน รสกคลายนอนตามปกตแลวกลายเปนศพกะทนหน มนาเหลองไหล รางบวมเปงขนเรอยๆ สงกลนคละคลง ถาไมเตรยมใจวางเฉยไวกอนหลบกอาจตกใจตนดวยความหวาดผวา แตหากฝกเตรยมวาเจอเมอไรเฉยเมอนน กอาจประคองจตใหดไปเรอยๆได การฝกทนบวาไดผลจรงๆตองทาไดเปนปกตแมลมตาตนอย เพราะจตเปนสมาธมนคงดแลว เพยงระลกถงกายอนปรากฏตามปกตอยางน พอนกถงคราบไคลทเกาะเนอหนงภายนอก นกออกวาภายใตผวหนงมนาเลอดนาเหลองบรรจอย จากนนเพยงระลกวารางนตองเนาเปอยเมอขาดลมหายใจและไออน ทนใดกอาจรสกราวกบเกดแผลพพองขนทวตว นาเลอดนาเหลองไหลเยมออกมาจากแผลเดยวนน โดยไมนกหวาดกลวแมแตนอย ตรงขามกลบจะสนกดวยซา เพยงนมตในขอแรกนปรากฏได นมตขออนๆกจะตามมาเองโดยไมตองจงใจกาหนด เนองจากนมตถกสรางขนจากญาณหยงรความจรงเกยวกบการเนาเปอยของกาย กระบวนการเนาเปอยทเหลอยอมแสดงตวออกมาเอง ขอใหเขาใจวาถาจตไมใหญ ไมสวางตงมนมากพอ ยงตองเคนนกอย กจะเปนเพยงจนตนาการ ไมจดเปนความหยงรตามลาดบแตอยางใด ๒) ศพนจะตองถกสตวกดแทะเปนธรรมดา เมอตายกลายเปนศพกยอมสงกลนแบบศพ แมคนธรรมดายงรบกลนไมได แตสตวเชนแมลงวนรบได และจะตามกลนคาวมาถงศพภายในเวลาไมเกนหนงชวโมง ตวเมยจะวางไขไวในสวนทชนเชนรจมก ลกนยนตา ชองปาก หรอตามบาดแผล หลงจากนน ๑๒ ชวโมงจะมตวหนอนฟกออกจากไข กลายเปนดกแด แลวแปรสภาพเปนฝงแมลงวนยวเยยอกท ยงถาวางไวกลางทงโลง กจะเหนแรงกาหมามดมารมทงดจงานเลยงมอใหญไมจากดแขก ๓) ศพนจะเหลอเพยงโครงกระดกผกดวยเสนเอนฉาบเลอดเนอเปนธรรมดา เมอถกสตวแทะกน เนอหนงขาดแหวง กยอมเผยใหเหนแกนของกายคอโครงกระดก ซงเบองแรกจะยงมทงเลอดและเนอหนงตดอยบางสวน นอกจากนนยงมเสนเอนรอยรด ยดโครงกระดกใหรวมอยดวยกนไมไปไหนดวย ๔) ศพนจะเหลอเพยงโครงกระดกผกดวยเสนเอนฉาบเลอดเปนธรรมดา เนอเปนสงทจะสญหายไปกอน แตอาจยงเกรอะกรงดวยคราบเลอดเปอนกระดก และมเสนเอนผกยดอย

๒๓

๕) ศพนจะเหลอเพยงโครงกระดกผกดวยเสนเอนเปนธรรมดา เลอดจะหายไป แตโครงกระดกยงคมเปนรปไดเพราะมเสนเอนยดอย ๖) โครงกระดกนจะกระจดกระจายเปนธรรมดา เสนเอนเปนสงทหมดสภาพกอนกระดก เมอขาดเสนเอนรอยรดแลว ความจรงทวากระดกแตละทอนตองแยกยายกนไปคนละทศคนละทางจงปรากฏใหด ๗) โครงกระดกนจะมสขาวดจสสงขเปนธรรมดา เมอไมเหลอแมเสนเอน กยอมปรากฏเพยงสขาวโพลนของกระดกชด ไมตางจากเปลอกหอยทะเลกาบเดยว ๘) โครงกระดกนจะกองเรยงรายมอายไดเกนปเปนธรรมดา กระดกทถกวางตากอากาศไว ไมถกดนโคลนทบถมจนแรธาตซมเขาไปอดโพรง จะยงคงสภาพเปนกระดกอยเกนปไดไมนาน กเรมเขาสภาวะผพง ๙) โครงกระดกนจะผพงปนเปนผงแหลกละเอยดเปนธรรมดา ถงขนนจะไมมเหลอแมโครงรปกระดก สกแตวากลายเปนผงอะไรกองหนง ในทางปฏบต บางคนนงหลบตามสตอยกบกายจนเกดสมาธอยางใหญ พอกาหนดจดใดจดหนงเชนผวหนง กอาจเหนหนงลอกออกเปนชนๆ เหนโครงกระดกตงอย แลวถลมลมครนกลายเปนผง เหลอเพยงจตผสงเกตการณสวางจาเดนดวงอย ปราศจากรปนมตและความอาลยไยดในกาย แลวครหนงโครงกระดกจงคอยกลบมารวมกน เลอดเนอคอยหนาขน กระทงสดทายปรากฏรปหลอกวาเปนมนษยดงเดม อยางนกจดวาเปนความสาเรจในการเหนกายเปนของสญเชนกน สาระคอเมอเหนไดเปนปกต ไมตองคด ไมตองจนตนาการ แมกายยงคงตงอยใหจบตองได กไมอาจหลอกจตอกตอไปวาสงนตงมน มแตจะรสกอยตลอดวากายนเปนของวาง กายนเปนของเปลา กายนเปนของสญ เชนเดยวกนกบกายของทกคนบนโลกนนเอง

๐๗ รสขทกข หลกการฝกมสตอยกบเวทนา

นบแตเรมฝกรลมหายใจ มาจนกระทงเหนกายโดยความเปนของสญ เราจะพบความจรงประการหนง คอจตเราผละจากกายมาหาความรสกภายในอยเรอยๆ ซงทนททจตกลบมาเกาะ

๒๔

ความรสกภายใน ความรสกวาเปนเรากจะปรากฏเตมตวขนมาทนท นนเพราะขาดทตงของสต ไมรจะตงสตไวตรงไหน มโนภาพความเปนบคคลทกาลงปรากฏอยแมในยามน มไดถกสรางขนดวยความมกายเพยงอยางเดยว แตยงประกอบดวยความรสกเปนสขเปนทกข ถาสขกรสกวามตวเราดๆ ถาทกขกรสกวามตวเราแยๆ ถาเฉยกรสกวามตวเราธรรมดาๆ ตราบเทาทยงหลงเหนสงใดสงหนงวาเปนตวเรา กตองฝกรกนตอไปจนกวาจะเกดปญญาเหนแจง ไมอาจหยดการฝกเพยงแคมสตอยกบกายเทานน ความรสกเปนสงทเกดขนอยตลอดเวลา แตใชวาจตจะเขาไปเสพรสความรสกอยเสมอ หลกการฝกมสตอยกบความรสกนน เราจะดวาเมอใดจตไมอยากรกายหรอสงอน ผละจากความรในกายและสงอนมาเสพความรสกแทน เชน เมอจงกรมรอรยาบถเดนจนเมอยลา มาเอนลงนอนผอนพกอยางสบาย จตยอมถกดงดดใหหนเหความสนใจจากกายมาเสพสขประดจปลาพบนา หรอเมอมสตรอรยาบถนอนอยดๆเกดปวดอจจาระจนเปนทกขเตมกลน จตยอมถกกระชากลากดงใหมาผกอยกบความทกขแนนหนาราวกบนกโทษในเครองทรมาน เปนตน การทจตไมไยดสงอน เอาแตเสพความรสกนนแหละคอบทฝกของเรา เรยงตามลาดบจากงายไปหายากดงน ๑) เมอเสพสขกรวาเสพสข ความสขคอความเบาสบาย หรอชนกายชนใจอยกบสภาพนายนดเปนพเศษ ความสขมประโยชนตรงทเออใหเกดสตงาย แตกมโทษคอชวนใหหลงตดเหมอนจมปลก สขทเกดขนโดยอาศยเหยอลอแบบโลกๆเรยกวา ‘สขแบบมอามส’ เชน เหนรปสวย ฟงเสยงเพราะ หรอทซบซอนกวานน เชน ไดของขวญสมปรารถนา เลนเกมชนะ อานหนงสอถกใจ หมกมนกบความคดเกยวกบตวตนอนนาสนก เปนตน เราจะพบวาเมอจตเสพสขประเภทนอย ยอมเกดความหลงโลก มความตดใจวตถหรอความคดอนเปนเครองลอ จตไมเปนอสระในตนเอง สวนสขทเกดจากการเจรญสต เรยกวา ‘สขแบบไมมอามส’ เชน เมอรลมยาวจะเปนสขแบบสดชน เมอรอรยาบถใหญนอยจะเปนสขเพราะกายใจโปรงเบา เมอเหนวากายสกปรกจะเปนสขจากการระงบความกระสบกระสายทางกามารมณ เมอเหนวากายไมมภาวะบคคลจะเปนสขจากการเลกสาคญผดวานเรานนเขา เมอเหนวากายเปนของสญจะเปนสขจากอสระไรพนธะกบกาย เราจะพบวาเมอจตเสพสขเหลานอย ยอมเกดความปลอยวางโลก เลกตดใจวตถภายนอก แตยงอาจตดใจกบรสแหงความวางและความสวางอนเยอกเยนภายในไดอย

๒๕

ตอเมอรตววาจตกาลงเสพสข เหนชดวารสสขไมเทยง เสพไดระยะหนงกมอนตองเสอมลง ไรความเปนบคคล จตจงเลกตดใจเสยได ๒) เมอเสพทกขกรวาเสพทกข ความทกขคอความอดอดกดดน หรอระคายกายระคายใจอยกบสภาพแยๆ ความทกขมโทษตรงทกดสตใหพราเลอน แตกมประโยชนคอผลกใหอยากพนไปเสย ทกขทเกดขนโดยอาศยเหยอลอแบบโลกๆเรยกวา ‘ทกขแบบมอามส’ เชน เจอหนาคนทเกลยดกน ไดยนเสยงหนวกห หรอทซบซอนกวานน เชน ไมไดของตามปรารถนา เลนเกมแพ ตองทนอานหนงสอยากๆ ตองครนคดถงเรองหนกอก เปนตน เราจะพบวาเมอจตเสพทกขประเภทนอย ยอมเกดความดนรน อยากหนไปหาสงอนทใหความสบายกวากน จตใจเรารอนเรยกหาอสรภาพไมเลก สวนทกขทเปนผลขางเคยงจากการเจรญสต เรยกวา ‘ทกขแบบไมมอามส’ เชน ไมสามารถตงจตเปนสมาธตามปรารถนา หรอกระทงเพยรเพอมรรคผลแลวยงไมเหนวแววสาเรจเสยท ไมทราบตองทนรออกนานเพยงใด เราจะพบวาเมอจตเสพทกขประเภทนอย ยอมเกดความอยากหนสภาวะของตวเองในขณะนนๆ แตเปนความอยากพนอนเกดจากแรงดนของกเลส ยงไมใชความใครพนดวยปญญา สงเกตจากทอาจเกดความทอถอยใครเลกเจรญสต ไมใชมกาลงใจฮกหาญทจะเจรญสตยงๆขน ตอเมอรตววาจตกาลงเสพทกข เหนชดวารสทกขไมเทยง เสพไดระยะหนงกมอนตองเสอมลง ไรความเปนบคคล จตจงเลกกระวนกระวายเสยได ๓) เมอเสพความไมสขไมทกขกรวาเสพความไมสขไมทกข ความไมสขไมทกขคอเฉยๆชนๆ ไมสบายแตกไมอดอด ไมชวนใหยนดยนรายกบภาวะเฉพาะหนา นเปนสภาพความรสกทเกดขนบอยทสด แมไมทาอะไรเลยกเกดขนได หากเทาทนวาเมอใดจตเรมหลงเขามาเสพความรสกชนดน ไมยอมแชจมกบความรสกชนดน กแปลวามโอกาสเจรญสตไดแทบทงวน ความเฉยๆชนๆแบบมอามสคอใชชวตอยกบโลกตามปกต เสพสมบตทคนเคยจนไมรสกพเศษอกแลว หรอแมนงๆนอนๆอยเฉยๆในหววางเปลาจากความคดนกดรายกนบวาใช เราจะพบวาเมอจตเสพความรสกประเภทนอย ยอมเกดความเฉอย เนอย ไรความยนดยนราย อาจนาไปส

๒๖

ความเบอและคดหาสงแปลกใหมมาแทนท สวนความเฉยๆชนๆแบบไมมอามสเกดจากการเจรญสตไดระดบหนงเปนปกต ไมรสกวากาวหนาหรอถอยหลง ไมอมใจหรอใจแหง เราจะพบวาเมอจตเสพความรสกประเภทนอย ยอมเอยงไปทางเกยจคราน ขาดกาลงใจมงมนเจรญสตใหดยงๆขน ตอเมอรตววาจตกาลงเสพความรสกเฉยๆชนๆ เหนชดวาความเฉยๆชนๆไมเทยง เสพไดระยะหนงกมอนตองเสอมไป ไรความเปนบคคลอยในความเฉยๆชนๆและในอาการเสพ จตจงหลดจากความเนอยนายมาสความกระตอรอรนเสยได หลงจากฝกรสขทกขเฉยไปเรอยๆ ในทสดเราจะใหคาความรสกทงหลายเสมอกน ตรงทตางกเปนเพยงความรสก แมเกดความรสกอยางไรขนมา เรากจะไมเขาไปเปนความรสกนนๆ ความรสกถกเหนเปนเพยงปรากฏการณทเกดขนวบหนงแลวดบลงตามเหตกระตน ไมมใครเกด ไมมใครดบไปดวยเลย อนง เมอเรมฝกอาจมการพยายามจาแนกความรสกออกเปนประเภทๆ เหมอนเกดเสยงคอยพากยกากบไปดวย ตอเมอคนแลววาจะรสขทกขอยางไร กจะเงยบเสยงพากยไปเอง ทตรงนนคอการมสตรนามธรรมอยางแทจรง พดงายๆวาสตเขาไปชนกบความรสกตรงๆโดยปราศจากเครองกนรงรงใดๆ

๐๘ รสภาพจต หลกการฝกมสตอยกบจต

กายเปนของจบตองได แตรตวเองไมได ตองมจตทาหนาทร กายจงปรากฏวามอย และเชนกน แมความรสกสขทกขเปนของจบตองดวยมอไมได กถกรไดดวยจต สรปคออะไรๆไมวารปหรอนามจะไมปรากฏวามเลย หากขาดธรรมชาตอนเปนผรสรรพสงคอจตน เมอจตเปนผรอะไรๆทงปวง จตจงเปนทตงสาคญของความรสกในตวตน ทกคนตางหลงสาคญไปวาจตคอตน ตนคอจต และตราบใดทยงไมเหนวาจตปรวนแปรไปอยเสมอ ตราบนนความสาคญผดวาจตเปนตวเรากจะยงคงฝงรากอยางไมอาจถายถอน ตอใหสาเรจสมาธขนสง เกดญาณรเหนมากมาย มความรสกอยเหนอโลกยะ กยงคงสาคญไปอยดวาจตอนสงสงคอตวของตนทแท

๒๗

เมอเปนเชนนน การฝกทผานๆมาเพยงรกายและสขทกขจงไมพอ ตองรตอใหครอบคลมถงจตดวย หลกการฝกมสตอยกบจตจะเนนการเหนความไมเหมอนเดมของจต และเบองตนเพอใหเหนวาจตอยทไหน กตองอาศยความเขาใจขนพนฐานคอ ‘จตเทานนทเปอนกเลสได’ ดวยความเขาใจนจะชวยใหเราเกดจดสงเกตคอ กเลสอยตรงไหน จตกตองอยตรงนน และแมกเลสหายไปทตรงไหน จตทวางจากกเลสชวคราวกตองอยตรงนนดวย การรเชนน แทจรงกคอการเหนจตเกดดบเปนดวงๆ ซงไมไดหมายความวาเราเหนจตเปนนมตทรงกลมสขาวดาใดๆ ชวขณะทรสกตามจรงวาจตมกเลส กคอการเหนอกศลจตดวงหนง และชวขณะทรสกตามจรงวาจตปลอดจากกเลส กคอการเหนกศลจตอกดวงหนง ดวยการตามรตามดอยเชนน ในทสดเราจะพบวาธรรมชาตของจตนน ดวงหนงเกดขน ดวงหนงดบไปตลอดวนตลอดคน หากจะหลงยดวากายเปนตวตน ยงจะดกวาสาคญมนหมายวาจตเปนตวตน เพราะกายยงคงรปเดมๆใหเหนนานกวาจตมากนก การฝกรจตตอไปนไลจากหยาบไปหาละเอยด เมอกเลสหยาบๆหายไป จตกมคณภาพสงขน การฝกเบองสงกสงเกตเปรยบเทยบความตางระหวางจตทประณตยงๆขนนนเอง ๑) เมอจตมราคะกรวาจตมราคะ เมอจตปราศจากราคะกรวาจตปราศจากราคะ ราคะคอความกาหนด ความยนดในกาม ความตดใจ หรอความยอมใจตดอยในวตถกาม เราจะรสกตววาจตมราคะไดกตอเมอศกษาไวกอนวาจตมราคะเปนอยางไร และตกลงกบตวเองไวลวงหนาวาจะดขณะเกดราคะเปอนจต ไมเชนนนธรรมดาของมนษยและสตวทงหลายจะไมรสกตวเลยวาจตมราคะ เมอเกดราคะยอมถกดงดดใหตดไวกบวตถกามโดยไมสนใจอะไรทงสน ทางมาของราคะมกเกดจากการไดเหนรปลกษณทางเพศอนตองตาหรอยวนใจ การเหนรปแลวรสกถกดงดดใหจดจอนนเองคอจตมราคะ อกทางมาหนงคอการผดความคดทางเพศขนมา แลวเรายนดตรกนกตอ กระทงเกดอาการกระโจนเขาไปวายวนในหวงจนตนาการทางกามารมณ อาการนนเองคอจตมราคะ หากรสกตวในทนททจตมราคะ ราคะจะถกแทนทดวยสต เราจะเหนทนทวาราคะหายไป เชน ตาจะถอนจากอาการจดจองรปภายนอก หรอใจจะถอยออกมาจากหวงจนตนาการทางกามารมณ กลบเขามารสกถงความวางจากราคะอนเปนภายใน ขณะแหงการรความวางจากราคะนนเอง คอการรวาจตปราศจากราคะ แตหากสตเกดไมทนเพราะไมตงใจดกสงเกตไวลวงหนา ราคะทมในจตจะเหมอนหวงนาท

๒๘

ลามเปยกไปถงกาย และกอใหเกดอารมณเพศทเหนยวแนน เหมอนกายใจถกตรงไวใหตดอยกบราคะอยางยากจะระงบ อนนหากเคยเจรญสตเหนกายโดยความเปนของสกปรกมากอน กเหมอนมเครองมอถอนใจออกจากกามไดไมยาก มฉะนนกตองหามใจกนตรงๆ ซงกอาจกอใหเกดความเกบกด หรอไมกปลอยใจเลยตามเลย ซงกเปนการถลาลมจมปลกอยกบเหตแหงทกขกนตอไป ๒) เมอจตมโทสะกรวาจตมโทสะ เมอจตปราศจากโทสะกรวาจตปราศจากโทสะ โทสะคอความขดเคอง ไมยนดในสงทเขามากระทบกายใจ อยากผลกไสใหพนตว หรออยากกระแทกใหเจบปวด หรออยากทาลายใหสญสนไป ปกตเมอเกดโทสะนน คนทวไปมกมความยบยงชงใจอยระดบหนง คอไมพดจาหรอลงไมลงมอประทษรายใครทนท ความยบยงชงใจนนเองสงผลใหเกดสตรตวอยางออนๆ คอรวาขณะนจตมโทสะอย แตการรสกตวของคนธรรมดาวามโทสะอยในจตนน เปนไปดวยอาการควบคมตนเองมใหหลดคาพดหรอการกระทาทเกนเลยออกไป หาใชความรสกตวแบบนกเจรญสตไม การรสกตวของนกเจรญสตนน ประกอบพรอมดวยความเขาใจขนพนฐาน วากายนใจนไมเทยง ไมใชตวตน นอกจากนนยงมการฝกสต เคยรกายและรทกขมากอน กระทงเกดสตตดตวระดบหนงแลว ฉะนนในวบแรกของการเกดโทสะ จตยอมไมถลาไปอยกบความรอนของโทสะเตมท ความรอนของโทสะจะเกดขนเพยงแผว พอใหระลกไดวาขณะนจตมโทสะออนๆ เมอเกดสตเทาทนวาขณะนจตมโทสะ โทสะยอมปรากฏเปนสวนเกน เปนของแปลกปลอม เปนของอนนอกจากจต ความรเทาทนเชนนนยอมทาใหสตเกดขน และกลบมารอยกบความเยนอนมาจากจตทผองแผวจากโทสะ แตหากไมเกดสตเทาทนวาจตมโทสะ แมนกเจรญสตกพลาดพลงได ปลอยใหโทสะกาเรบลกลามไปเปนความรอนทางกายและวาจาได ซงถงจะเกดสตขนในชวงนน กคงไมเหนโทสะหายไปในทนท แตเปนไปไดทจะรสกวาแรงอดหรอความเผาผลาญของโทสะมหนกบางเบาบางสลบกน หากเฝารเฝาดสกระยะหนงจงคอยเหนวาโทสะระงบลง ๓) เมอจตมโมหะกรวาจตมโมหะ เมอจตปราศจากโมหะกรวาจตปราศจากโมหะ โมหะคอภาวะททาใหจตไมรความจรง ไมทราบวาอะไรถกอะไรผด กลาวโดยสรปคอโมหะเปรยบเหมอนมานหมอกหอหมคลมจตใหขาดสต ขาดความสามารถในการรตามจรง

๒๙

มแตพระอรหนตทจตไมถกเคลอบคลมดวยโมหะไดอก ทเหลอนอกจากนนลวนยงมโมหะดวยกนทงสน ซงกมทงโมหะระดบหยาบ เชน เหนกงจกรเปนดอกบวนกวาทาชวเปนเรองนายกยอง แลวกมทงโมหะระดบละเอยด คอไมรวากายนเปนทกข ใจนเปนทกข หาใชตวตนอนนายดเปนทมนไม การจะรวาจตมโมหะไมใชเรองยากสาหรบนกเจรญสต เพราะเมอสตแขงแรงพอยอมไมถกโมหะหยาบๆครอบงาโดยงาย อกทงมความปลอดโปรงโลงใจเสมอๆ เมอจตโปรงแลวรกายกยอมเหมอนกายโปรงใส ดงนนขณะใดกายปรากฏเปนของทบ กจะทราบวาตนเหตไมไดมาจากกาย แตเปนเพราะจตทบดวยโมหะตางหาก ดวยจตของนกเจรญสตทแกรอบนน พอมานหมอกโมหะเรมเคลอนมาปกคลมจต เรายอมทราบชดในทนทกอนจตมดมดหมดทงดวง เหมอนกระจกใสอย พอมฝามาเกาะกเหนงายและเชดลางออกเสยทน ซงการเชดลางทางจตนนกเพยงดวยการรเทาทน ตวรเทาทนจะเหมอนสายลมเปาเมฆหมอกใหสลายหายไปเอง โดยทวไปเราจะเรมรสกถงจตจรงๆเมอโมหะสลายตวไป คลายคนตนนอนซงนกไดวาทเพงผานหายไปเปนเพยงฝน การตนขนในความจรงคอรวากายใจนไมมบคคล ไมมหญงชาย ไมมเราเขา มแตจตทถกกระตนใหเกดราคะ โทสะ โมหะไมขาดสายเทานน พอราคะ โทสะ โมหะสลายไปแมชวคร กจะเปนชวขณะทจตเหนวาตนเปนเพยงผร ผไรรป ผเปนอสระ ผไมหลงยดนมตแหงรปนามใดๆ ๔) จตหดหกรวาจตหดห เมอจตฟงซานกรวาจตฟงซาน ความหดหคออาการซมทอหรอหอเหยวไมชนบาน มความหยดกบท ชาเฉอยกบท อาการเหมอลอยหรอขเกยจเคลอนไหวจดเปนความหดหอยางออน สวนความซมเศราหมดอาลยตายอยากสนหวงในชวตนบเปนความหดหขนาดหนก ความฟงซานคออาการทจตไมสงบ มความพลานไป ซดสายไป อาการคดวกวนไมเปนเรองนบเปนความฟงซานอยางออน สวนความตนเตนหรอเครยดจดนบเปนความฟงซานขนาดหนก ทงความหดหและความฟงซานตางเปนสภาพจตทเอามาใชการยาก เพราะจบอะไรไมคอยตด และภาวะหดหกบภาวะฟงซานกเปนภาวะทลากจงกนมา เชนถาปลอยใจเหมอลอยหรอแชจมกบอารมณเบอสกพก จะเกดความฟงซานราคาญใจ และพอฟงซานราคาญใจจนเหนอย กกลบออนเพลยเนอยนาย ไมอยากคดไมอยากทาอะไรนอกจากจมอยกบความหดหไปเรอยๆ วนไปเวยนมาอยอยางน

๓๐

สาหรบผทผานการเจรญสตมาจนมกาลงพอใช พอนกขนไดวาจตเรมซมลงหรอกระเจงไป กจะเกดสตรสกตว สภาพแยๆจะถกตดตอนทนท กลาวคอสตจะเปลยนจตจากหดหเปนสดชนขน หรอเปลยนจากฟงซานเปนสงบระงบลง สามารถกลบมาเจรญสตตอได แตสาหรบผทกาลงสตยงออน การจะมสตรทนความหดหหรอความฟงซานเพอใหหลดออกมานนคงยาก ถาหดหหนกตองแกดวยการเคลอนไหวในแบบทจะเกดความกระตอรอรนตางๆ เชน เรงความเพยรในการจงกรมหรอออกกาลงหนกๆใหไดเหงอ แตถาฟงซานจดกตองแกดวยการสรางปจจยของความสงบตางๆ เชน เขาหาบรรยากาศวเวก ลากลมหายใจยาวๆ ผอนลมหายใจชาๆ และหยดหายใจนานเทาทรางกายตองการระงบลม เปนตน ๕) เมอจตเปนสมาธกรวาจตเปนสมาธ เมอจตไมเปนสมาธกรวาจตไมเปนสมาธ สมาธคอความสงบนงไมฟงซาน และทสาคญคอนงอยางตนร ไมใชนงแบบหดหซมเซา กลาวแบบรวบรดคอถาจตมอาการรสงใดสงหนง โดยไมกวดแกวง ไมแสสายไปทางอนแมเพยงชวขณะ กจดเปนสมาธไดแลว ขอใหเขาใจดๆวาสมาธไมใชการจงใจหยดคด ไมใชการพยายามบงคบใหนงทอ และโดยเฉพาะอยางยงไมใชการฝนใจเพงเลงสงใดสงหนง ตวอยางทเหนไดชดคอเมอทาการงานใดๆดวยความจดจอ ใจเราจะนงและรบรสงทกาลงทาอยางชดเจน เหมอนหตากวางขวางกวาปกต นนแหละคอความตงมนเปนสมาธทงยงคดอานทาการได แตสมาธแบบโลกๆเชนนนแคชวยใหเรารเหนออกนอกตว แตไมรเรองกายใจตวเองเลย แมกระทงจตเปนสมาธอย กไมรวาลกษณะของจตเปนอยางไร ทราบแคเราอยในภาวะพรอมจะทางานเทานน ขอใหสงเกตวาขณะทางานอยางเปนสมาธ ใจเราจดจออยกบงานกจรง แตจะไมเพงเลงจดใดจดหนงคบแคบ นนเปนทานองเดยวกบเมอเจรญสตจนเกดสมาธ ใจเราจะตงรสบายๆ เปดกวาง ไมเจาะจงจดใดจดหนงคบแคบเชนกน การมสตในขอน เพยงแคใหจตรวาตวเองแนนงไมแสสายกพอ อยาใหกลายเปนเพงบงคบจะประคองความนงไวนานๆ คลายเอาปลายนวไปแตะผนงเพอทราบความเรยบของผนง ไมใชออกแรงกดผนงจนมอเกรงแนนไป หลงจากเฝาสงเกตรวาขณะใดจตเปนสมาธ ขณะใดจตไมเปนสมาธไปพกหนง นอกจากเหนความไมเทยงของสมาธจตแลว เราจะมความฉลาดเกยวกบจตเพมขนดวย อยางเชนจะสงเกตเหนวาสมาธมหลายแบบ แบบทจตแขงกระดางกม แบบนมนวลสวางไสวกม แบบรคบแคบกม แบบร

๓๑

กวางขวางกม แบบรสกวาจตมสงหอหมกม แบบรสกวาจตไมมสงหอหมกม นอกจากนน เราจะพบดวยวาความรสกทางกายแตกตางไปเรอยๆตามคณภาพของจต ถาจตยงเลก แขงกระดาง ไมตงมน กายกปรากฏเปนของใหญ มความหยาบ ดยากเหมอนภาพลมลก แตถาจตใหญขน ตงมนเปนปกแผน นมนวลออนควรแกการเจรญสต กายกปรากฏเปนของเลก มความละเอยด ดงายเหมอนภาพใสนง กลาวอกนยหนงคอเราอาจอาศยความชดเจนของการเหนกายใจเปนเครองวดได วาจตกาลงเปนสมาธทเปยมคณภาพหรอดอยคณภาพ ๖) เมอจตเปนมหคคตะกรวาจตเปนมหคคตะ เมอจตไมเปนมหคคตะกรวาจตไมเปนมหคคตะ มหคคตะคอความตงมนเปนหนงของจต มความยงใหญ ขนตนอยางนอยตองมปตสขเอบอาบซาบซาน เยอกเยนวเวกตงแตหวจดเทา รศมจตสวางจาออกไปทกทศทางเสมอกน เปนสภาวจตอกแบบทตางไปอยางสนเชงจากจตสามญทนกๆคดๆอย เมอสามารถนงอยางร เราจะรสกถงความวางทนาพอใจยนด ความพอใจยนดนนอาจกลายเปนความตดอย หลงอย มวปลมอย แตหากมสต มความเขาใจ ประกอบการเทยบเคยงจนเหนจรง วาจตไมอาจเปนมหคคตะไดตลอดเวลา แมตงอยนานกตองเสอมลง ชวขณะทเสอมจากความเปนมหคคตะอยางมสตร เราจะคอยๆถอนความตดใจยนดเสยไดทละครงทละหน จนทสดเหลอแตความเหนแจมชดวามหคคตะจตเปนเพยงภาวะปรงแตงชวคราว คาดหวงพงพาถาวรมได ๗) เมอมจตอนยงกวากรวามจตอนยงกวา เมอไมมจตอนยงกวากรวาไมมจตอนยงกวา ความยงหยอนของจตกคอความตางระหวางจตหยาบกบจตประณตนนเอง ระหวางเสนทางแหงการเจรญสตยอมมจตขนและจตตก เมอเคยจตดแลวเปลยนเปนเสย กรไดวาภาวะจตปจจบนเปนของดอย ยงมจตทเหนอกวาน หรอถาเจรญสตจนชานาญ รลกษณะจตตนไดราวกบตาเหนรป กจะเรมมองจตคนอนออก เหนนมตลกษณะจตของเขาเหมอนของเราเอง ตรงนนกอาจเปนโอกาสใหเทยบเคยงได วาจตทละเอยดกวา ประณตกวา สะอาดบรสทธกวาเราเปนอยางไร ในทางปฏบตแลว นกเจรญสตยอมรวาจตตงมนเปนอยางไร จตผองใสเปนอยางไร จตเปนอสระจากอปาทานหยาบๆเปนอยางไร จตเปนอสระจากอปาทานละเอยดๆเปนอยางไร ทงนมใชเพอใหยดมนแตจตดๆวานามนาเอา แตเพอใหเหนความเสอม ความเจรญ และตระหนกวาเรายงมกจตองทายงๆขนไปหรอไม ตลอดจนละความประมาทวาไดดแลว ไมตองเจรญสตอกแลวอกดวย

๓๒

๘) เมอจตหลดพนกรวาจตหลดพน เมอจตไมหลดพนกรวาจตไมหลดพน ความหลดพนในทนหมายเอาการพนจากกเลส พนจากอปาทาน พนจากความไมร หากตามรสภาพจตมาครบทกขอขางตน ถงจดหนงเราอาจเหนกายนตงอยในทาหนง เหนจตนปรากฏอยในสภาพหนง แลวรแจงขนมาวาความรสกในตวตนนมเพราะจตยงไมหลดพน ตอเมอเจรญสตจนจตถอยหาง และกระทงพรากออกมาจากอาการยดมนกายใจอยางสนเชง นนเองจงถงความหลดพนอยางเดดขาด ปจจบนยงไปไมถงกเพราะกาลงยงไมพอเทานน ผมจตเหนจตเปนผใกลตอการหลดพน เพราะจตเปนทตงสาคญทสดของความรสกในตวตน เมอรสภาพจตตางๆจนเหนความไมเทยงของจต กเหมอนไมเหลอทตงใหอปาทานอกตอไป ไมวาจะเกดอะไรขน ประทบใจสงใดแคไหน กจะเหนวาสกแตเปนความรสกหนง หรอเปนปรากฏการณทางจตครงหนง หาไดมความนาประทบใจอยจรงไม เพยงตางวนความรสกกตางไปแลว มาถงตรงนเราจะพรอมดกายใจโดยสกวาเปนสภาวธรรม เปนของอน ของแปลกปลอม ไมใชเรา ไมใชบคคล จะเปนรปกด นามกด ของใหญกด ของยอยกด ทงหมดทงปวงสกแตเกดขนแลวดบลงใหระลกวาไมใชเราเทานน

๐๙ กาจดตวการททาใหขาดสต ขนแรกของการฝกมสตอยกบสภาวธรรม

ถาผานการฝกสตมาถงขนน เราจะเรมเหนราไรวาตวเองมสทธทาลายอปาทานในกายใจไดแน เพราะกายใจถกถอดแยกทละชนเหมอนปอกกาบกลวยทละกาบ จนเกอบจะเหนอยรอมรอวาแกนแทหามสงใดไม นอกเสยจากความวางเปลา หาตวตนเปนชนเปนอนใหจบตองไมไดเลย เมอจวนเจยนจะรความจรง กาลงใจและความกระตอรอรนยอมตองเกดขน และคาถามสาคญทมกอยในใจนกเจรญสตชวงนกคอ ทาอยางไรจะมสตไดตลอดเวลา? การขาดสตไมไดหมายถงแคตอนเหมอลอยหรอแสสายคดโนนคดนเรอยเปอย ยงมคลนรบกวนสตอกหลายชนดซงเราควรทาความรจกและเขาใจวธจดการใหด ไมควรเลยงไวเปนตวถวงความเจรญเปลาๆ การมงมนกาจดอปสรรคในการเจรญสต จะเปนตวพสจนวาทเราทามาทงหมดนนเอาจรงหรอแคทาเลนๆ อปสรรคสาคญของการเจรญสตไดแก

๓๓

๑) ความตดใจในกาม ความตดใจในกามเกดจากรสชาตนายนด ชวนใหอยากเอาอก ความรสกถวลหาไมเลกนนแหละฟองวาตดใจในกาม และตราบใดทยงตดใจในกาม ตราบนนยอมมใชวสยทจะรสกวากายไมนายนด กายไมเทยง กายไมใชเรา อยางไรกตองสาคญมนหมายวากายนายนด กายเทยง กายคอตวเรา ความตดใจในกามเกดจากการตรกนกถงกาม ดงนนถาเรมตรกนกถงกามแลวรวาตรกนกถงกาม สตทขาดไปกจะคนกลบมา ไมตรกนกถงกามตอ และจะเหนอกดวยวาความตดใจในกามหายไป กเหลอแตความวาง ความแหงสะอาดจากกาม เหมอนขนจากหนองนาสกปรกเสยได แตหากกาลงของสตยงออน ความตดใจในกามยงไมหายไป กตองอาศยคปรบของความตดใจในกาม นนคอการระลกถงกายโดยความเปนของสกปรก ไลจากผม ขน เลบ ฟน หนง ไปจนกระทงของโสโครกเนาเหมนทอยขางใน ดงทเคยผานมาแลวเมอฝกมสตอยกบกาย ๒) ความผกใจเจบ ความผกใจเจบเกดจากการกระทบกระทงนาขดเคอง ชวนใหอยากเอาคน ความรสกขงเคยดไมเลกนนแหละตวฟองวาเราผกใจเจบอย และตราบใดทยงผกใจเจบ ตราบนนยอมมใชวสยทจะรตามจรงวาความทกขเปนสงนาอดอด ความทกขไมเทยง ความทกขไมใชเรา อยางไรกตองสาคญมนหมายวาความทกขเปนของตงมนแกะไมหลด ความทกขคอตวเรา ถาเรมผกใจเจบแลวรวาผกใจเจบ สตทขาดไปกจะคนกลบมา ไมตรกนกถงเรองนาขดเคองตอ และจะเหนอกดวยวาหลงจากอาการผกใจเจบหายไป กเหลอแตความวาง ความโปรงสบายหายหนก หายเจบใจ เหมอนตอนหายปวยแลวกลบมกาลงวงชาสดใสกนใหม แตหากกาลงของสตยงออน ความตรกนกถงเรองนาขดเคองไมหายไป กตองอาศยคปรบของความผกใจเจบ นนคอการแผเมตตา เรมตนดวยการทาความรสกตวตามจรง เหนวาผกใจแลวใจตวเองนนแหละทอดอดคดแนน หรอกระทงเรารอนทรมาน หากหายจากโรคทางใจพรรณนเสยไดคอยโลงกายโลงใจหนอย วธหายจากโรคพยาบาทกคอใชยาชอวา ‘อภย’ อนไมอาจซอหาจากไหน ตองปรงดวยใจ ซงกแคเหนเขามาทจตใหได ดวาเพยงวบหนงของการคดอภย จตจะคลายออกจากอาการยด เปลยนจากแนนหนกคบแคบ เปนโปรงเบาและเปดกวางเหมอนคลมานดาเผยฟาใส เมอสภาพจตทโปรงโลงปรากฏขน สงทตามมาเปนธรรมดาคอความปรารถนาสนตสขแกทกฝาย ทงเราทงเขา เมอเหนธรรมชาตของการเกดความรสกดๆเชนนน กใหใสใจอยกบรสสขของภาวะแหงจตไปเรอยๆ

๓๔

เพยงเทานกไดชอวาอยในอาการแผเมตตาแลว ๓) ความงวงเหงาซมเซา ความงวงเหงาซมเซาเกดจากความเกยจคราน ความมวเมาในรสอาหาร และการตงจตไวกบความรสกหดห ขอใหทราบวาความงวงเหงาซมเซาในทนแตกตางจากความงวงเพราะเพลยททางานมาอยางหนกและตองการการพกผอนบาง ความงวงเหงาซมเซาในทนเจออยดวยความขเกยจ ยงไมถงเวลาพกกอยากพก ยงไมถงเวลานอนกอยากนอน สาหรบนกเจรญสตยอมเหนเปนหมอกมวเคลอบคลมจต ใหเจรญสตทามกลางหมอกมวแนนทบยอมมใชวสย ถาเรมซมเซาแลวรวาซมเซา สตทขาดไปกจะคนกลบมา ไมซมเซาตอ และจะเหนอกดวยวาหลงจากความซมเซาหายไป จะกลายเปนสดชนกระปรกระเปรา แมเมอเซองซมอกกรไดอก ยงสงสมความเคยชนทจะรมากขนเทาไร กจะกลบสดชนไดมากและรวดเรวขนเทานน แตหากกาลงของสตยงออน ความซมเซาไมหายไป กตองอาศยคปรบของความซมเซา นนคอคดเรงความเพยร อาจจะเดนจงกรมเรวๆ ออกกาลงกายหนกๆ เคลอนไหวกระทากจในชวตประจาวนดวยความทะมดทะแมง ขอเพยงดงจตออกมาจากความแชจมหมกตวนงได กนบวาดทงนน ๔) ความฟงซานราคาญใจ ความฟงซานราคาญใจเกดจากความไมสงบของจต กลาวคอถามเรองรบกวนจต หรอเปนผไมชอบใจในความผาสกสงบทางใจ กโนมเอยงทจะดนรนซดสายไปไดเรอย ถาเรมฟงซานแลวรวาฟงซาน สตทขาดไปกจะคนกลบมา ไมฟงซานตอ และจะเหนอกดวยวาหลงจากความฟงซานหายไป จะกลายเปนสงบวเวก เมอฟงอกกพรอมจะรวาฟงอก โดยไมกระจดกระจายเปนขเถาถกเปาดงเคย แตหากกาลงของสตยงออน ความฟงซานไมหายไป กตองอาศยคปรบของความฟงซาน นนคอความสงบแหงจต ซงกตองอาศยทงสงแวดลอมทเบาบางจากความวนวาย การเลอกเสพสมาคมกบผมจตอนระงบจากความเรารอน สวดมนตใหเสยงอนเปนมงคลจากปากดงกลบเสยงอปมงคลในหว ตลอดจนปดตาทาความรสกถงสายลมหายใจทลากยาว แชมชา เปนตน ๕) ความลงเลสงสย ความลงเลสงสยในทนมงเอาแงของการไมปลงใจในการเจรญสต และเหตทสงสยกเพราะไมใสใจโดยแยบคาย เชน คาใจในวธปฏบตและผลการปฏบต ไมแนใจวาทตวเองทาอยถกหรอผด

๓๕

ไดผลอยางหนงแลวจะตองทาเชนใดตอไป ถาเรมสงสยแลวรวาสงสย สตทขาดไปกจะคนกลบมา ไมสงสยตอ และจะเหนอกดวยวาหลงจากความสงสยหายไป จะกลายเปนความเชอมน เมอสงสยอกกพรอมจะรวาสงสยอก โดยไมไขวเขวไปไหนไกล แตหากกาลงของสตยงออน ความสงสยไมหายไป กตองอาศยคปรบของความสงสย นนคอการทาความเขาใจใหกระจาง ซงกอาจตองอาศยครบาอาจารยหรอตารบตาราชวย การดนเดาหรอเสยงผดเสยงถกทงไมแนใจ รงแตจะกอผลเสยไปเรอยๆในระยะยาวได เมอทาความรจกและสามารถเทาทนบรรดาตวการททาใหสตขาด เรากจะเปนผมสตอยเสมอ แมไมถงขนาดทกวนาทตลอด ๒๔ ชวโมง กสมควรเรยกวาเปนผขวนขวายเจรญสตทงวน มสตอยเกอบตลอดเวลาแลว

๑๐ เทาทนความเกดดบของขนธ ๕ ขนทสองของการฝกมสตอยกบสภาวธรรม

เมอปราศจากตวการทาใหขาดสต สตยอมเจรญขนจนเหมอนรสกตวอยเสมอ ถงจดนนแมโมหะยงกลบมาปกคลมจตได เรากจะไมถกหลอกใหหลงไดสนทเหมอนเดมอกแลว มมมองใหมๆจะเกดขน เชนเหนวาขณะแหงการมโมหะปกคลมจต จะเกดมโนภาพอยางหนงขนในใจ มโนภาพนนใหความรสกวา ‘มตวเรา’ และ ‘เปนอะไรอยางหนง’ กายเปนฐานสาคญของมโนภาพบคคล เพราะมนผกใจใหยดวามตวเรา เราเปนชาย เราเปนหญง เราเปนคนรปงาม เราเปนคนขเหร เราเปนคนเสยงด เราเปนคนเสยงแย ฯลฯ อยางไรกตาม ความรสกทางใจจะเปนตวการปรงแตงมโนภาพใหแตกตางไปเรอยๆ อยางเชนถากายเปนชายบกบนลาสน แตใจมความกลบกลอก โลเล เกยจคราน มงทาสงใดไมคอยสาเรจ กจะเกดมโนภาพของคนออนแอเปนหลก ซงขดแยงกบมโนภาพของความเปนชายผบกบนลาสนอยางยง ตอเมอฝกตน ไมกลบไปกลบมา พดแลวทาตามทพด ขยนขนแขง กจะคอยๆประสบความสาเรจมากขนเรอยๆ มโนภาพของคนแขงแรงกจะเกดขน และเสมอกนกบมโนภาพของชายผ

๓๖

มกายบกบน ในทสดกกลายเปนความกลมกลน ไมรสกขดแยงกบตวเองอกตอไป ทกลาวมาเปนเพยงตวอยางใหเหนงาย ความจรงมโนภาพแทนตวตนของแตละคนนน เปนกระบวนการปรงแตงทซบซอนเขาใจยาก แตหากเหนตนตอการปรงแตงเปนขณะๆ ทกอยางกจะปรากฏเปนของตนลง การมสตเหนกายใจตามจรงวาไมใชบคคล จะทาใหมโนภาพความเปนอะไรๆหายไปชวขณะ ซงเราทกคนจะเขาสภาวะสรปเดยวกน คอกายใจหลอกใหนกวาเราเปนอยางทกายใจเปน จนกวาจะเหนเปนขณะๆวากายใจเปลยนแปรไปเรอยๆ ฝกมาถงขนน สตจะมความไวสง เหนภาวะกายใจครบ จงสมควรทเราจะมองกายใจแบบแยกแยะวามองคประกอบเปน ๕ หมวดหม แตละหมวดหมไดชอวาเปนหนงขนธ รวมเรยกวาขนธ ๕ ซงเมอทาความรจกอยางดแลว กจะไดไมขาดสตไปสงสยวาเรากาลงรเหนสงใดกนแน เพราะเราจะจาแนกกายใจไดไมเกน ๕ ขนธ ดวยการเหนเปนขณะๆวา… ๑) อยางนรป อยางนความเกดขนแหงรป อยางนความดบแหงรป รปในทนหมายถงธาต ๔ ดน นา ไฟ ลม อนประชมขนเปนกาย ลมหายใจจดเปนรป เพราะเปนธาตลม และแมอรยาบถตางๆกจดเปนรป เพราะอาศยธาต ๔ ในการเกดอรยาบถ แตคนทวไปทไมมโอกาสพจารณาความจรงน เมอหายใจกเกดมโนภาพบคคลกาลงหายใจ เมอเคลอนไหวกเกดมโนภาพบคคลกาลงเคลอนไหว ตอเมอรชดวาหายใจ ดวยความเขาใจวามแตธาตลมเขาสกายและออกจากกาย ไมมบคคลเขามา ไมมบคคลออกไป มโนภาพบคคลผกาลงหายใจกจะหายไป เหนแตวารปมนหายใจเขาออก ไมใชตวเราหายใจเขาออก นเรยกวาเปนการรความเกดดบแหงรป และเมอใดทรชดวากายนเคลอนไหวหรอหยดนง ดวยความเขาใจวาเพราะธาต ๔ ประชมกนเคลอนไหว มโนภาพบคคลกาลงเคลอนไหวจะหายไป เหนแตวารปมนเคลอนไหว ไมมตวเราเคลอนไหว ทาทางหนงเกดขน แลวตองเปลยนเปนทาทางอนเปนธรรมดา นกเรยกวาเปนการรความเกดดบแหงรปเชนกน ๒) อยางนเวทนา อยางนความเกดขนแหงเวทนา อยางนความดบแหงเวทนา เวทนาคอความรสกสข ทกข หรอเฉย สาหรบคนทวไปนน เมอเปนสขจะเกดมโนภาพบคคลผยมแยมจตใจปลอดโปรงโลงสบาย แตเมอเปนทกขจะเกดมโนภาพบคคลผรอนรมกลมใจ ตอเมอฝกรจนเหนวาเวทนาคอเวทนา ไมใชบคคล มโนภาพบคคลผเปนทกขเปนสขก

๓๗

หายไป เหนเพยงวาถากายระงบไมกวดแกวงและไมกาเกรง กจะเกดความสขทางกาย ถาใจสงบรและเปดกวาง กจะเกดความสขทางใจ แตถากายกระสบกระสายหรอกาเกรง กจะเกดความทกขทางกาย ถาใจซดสายหรอปดแคบ กจะเกดความทกขทางใจ เปนเหตเปนผลทางธรรมชาตแคน และไมวาสขทกขจะกนเวลายาวนานเพยงใด กตองถงกาลสนสดลงเปนธรรมดา ไมไดมบคคลตวตนเราเขาตงอยในหวงสขหวงทกขไหนเลย เหนแตวาเวทนามนสข เวทนามนทกข เวทนามนเฉย เชนนนบเปนการเหนเวทนาเกดดบแลว ๓) อยางนสญญา อยางนความเกดขนแหงสญญา อยางนความดบแหงสญญา สญญาคอความจาได หรอความสาคญมนหมายวาอะไรเปนอะไร เชน ตาเหนรปแลวจาไดวาสเขยวหรอสแดง คนทวไปจะเหนสญญาเกดขนชดตอเมอพยายามเคนนกชอคนหรอชอสถานท เมอนกชอออกกจะเกดมโนภาพบคคลผนกออก อนทจรงสญญาเกดขนตลอดเวลา อยางเชนนงอยแลวความคดตางๆผดขนมาเอง ชวขณะทจาไดหมายรวาเปนเรองใด เกยวของกบใคร กเขาขายเปนสญญาเชนกน หรอแมไมคดถงเรองใด แตสาคญวามตวเรานงอย เทานกนบเปน ‘อตตสญญา’ แลว ตอเมอเจรญสตจนจตเงยบวางไดบาง แลวเหนวาอยๆความคดผดขนทามกลางความวาง โดยคลนความคดผดกอน แลวตามมาดวยความจาไดวานนเกยวกบเรองอะไร กจะเหนถนดวานนสกแตเปนสญญาระลอกหนง ดจเดยวกบพยบแดดทหลอกใหนกวามคามความหมาย ทงทตรงนนไมมอะไรใหจบตองไดเลย เชนนมโนภาพบคคลผนกออกจาไดจะหายไป เหนแตวาสญญามนจาได ไมใชตวเราจาได ผดขนแลวหายวบไป นเรยกวาเปนการเหนสญญาเกดดบแลว ๔) อยางนสงขาร อยางนความเกดขนแหงสงขาร อยางนความดบแหงสงขาร สงขารคอตวการปรงแตงใจใหเปนกศลหรออกศล คดดหรอคดชว เขาขางสวางหรอขางมด คนทวไปจะเหนสงขารเกดขนชดตอเมอตองใชกาลงใจในการทาบญหรอกอบาปเปนพเศษ กระทงเกดมโนภาพนกบญอนสวางเบา หรอมโนภาพคนบาปอนมดหนก พอฝกเหนวาสงขารไมใชบคคล เปนเพยงปฏกรยาทางใจทโตตอบกบสงกระทบ มโนภาพของนกบญหรอคนบาปกจะหายไป เหนแตวาคดดเพราะปญญาเปนผคด ไมใชเราคด และเมอคดรายกเพราะกเลสมนคด ไมใชเราคดเชนกน คดดกบคดรายอาจแขงกนเกดดบสลบกนภายในนาทเดยว เหมอนมสองคนสกนอย ถาเหนเชนนกนบเปนการเหนสงขารเกดดบแลว ๕) อยางนวญญาณ อยางนความเกดขนแหงวญญาณ อยางนความดบแหงวญญาณ

๓๘

วญญาณคอความรบรทเกดขนตามประสาทสมผส รวมทงมโนสมผส คอรวากาลงเหนรปดวยตา ไดยนเสยงดวยห ไดกลนดวยจมก ไดลมรสดวยลน ไดแตะวตถดวยกาย ไดทราบดวยใจ คนทวไปจะรสกวามเราเหน มเราไดยน มเราไดกลน มเราลม มเราแตะตอง มเราเปนผทราบเสมอ ตอเมอเจรญสตจนจตตงมน รบสมผสกระทบตางๆไดชด ในขณะแหงการรบสมผสหนงๆนนเอง มโนภาพผเสพสมผสจะหายไป รวาตามนเหน ไมใชเราเหน รวาหมนไดยน ไมใชเราไดยน รวาจมกมนไดกลน ไมใชเราไดกลน รวาลนมนลม ไมใชเราลม รวากายมนแตะตอง ไมใชเราแตะตอง กบทงรวาใจมนทราบ ไมใชตวเราทราบ ถารอยางนกนบวาเปนการเหนวญญาณเกดดบแลว เมอถอดแยกทตงของอปาทานในตวตนออกหมด ตวตนยอมปรากฏเปนของกลวง ของวางเปลา ของทไมม ประดจพนทยนทะลหาย และไมเหลอสงใดเปนทพงของตวตนไดอก นนแหละคอสาระสงสดของการฝกเทาทนการเกดดบของขนธ ๕

๑๑ เทาทนความไมใชตวตนของผสสะ ขนทสามของการฝกมสตอยกบสภาพธรรม

หลงจากฝกสตเทาทนความเกดดบของขนธ ๕ ไดระยะหนง อปาทานวานกายมนษย นใจมนษยจะลดลงเรอยๆ เหนแตวานกขนธ นนกขนธ เกดแลวดบตามเหตผลอนสมควร ขนธหนงดบไป ขนธใหมเกดขนสบแทน ไมนาสมมตเรยกวาเปนกายใจของใคร จงสรปไดวาไมเคยมใครเกดมา ไมเคยมใครตายไปสกคนเดยว แมนาทน เรากกาลงเหนอะไรตางๆดวยสงทไมใชตวเรา ดงนนถาคดวาเคยรเหน หรอคดวาเคยมอะไรมาเทาไร กลวนเปนความเขาใจผดไปทงสน ทงหลายทงปวงเลอะเลอนแลวสาบสญไปทงสน สงทจรงมอยางเดยวคอเรากาลงถกหลอกใหคดวาขนธ ๕ เปนเราไปเรอยๆ ทวาแมชาแหละ ‘ฐานทตงของอปาทาน’ ออกมาเปนชนๆแลว กเลสกยงไมถกทาลายลงทนท ทงนเพราะพวกเรายง ‘อยากมตวตน’ เอาไวเสพผสสะอนนาชอบใจอย ดงนน สงทตองทาตอไปคอเทาทนผสสะกระทบทงหลาย เพอเผาความอยากมตวตนใหเหอดแหงไป เมอความอยากมตวตนเหอดแหงไป สตยอมเดนชดโดยปราศจากมลทน ยอนกลบมาเหนความปรากฏแหงกายใจและผสสะทงหลาย เปนเพยงพนธนาการผกมดเราไวกบภาระอนหนกอง สมควรทจะปลดเปลองพนธนาการลงเสยท

๓๙

เพอใหงายและปฏบตไดจรงในเบองตน กอนอนควรตงขอสงเกตวาเรากาลง ‘ตดใจ’ อะไรอยบาง จะเปนบคคล การละเลน วตถ หรอสงอนใดแมกระทงสถานทบาเพญภาวนาอนสงบวเวกนาชนใจกตาม เมอยอมรบกบตวเองตามซอวาตดใจสงใดอย กใหสงเกตความตางของจต คอขณะใดเจรญสตไดผล จตจะปลอดโปรง ปราศจากสงหอหม ไรพนธะรอยรด ไมมยางเหนยวยดเหนยวเกาะกม แตเวลาใดใจประหวดคดถง หรอจะเอาตวเขาใกลสงทตดอย ความปลอดโปรงจะหายไป คลายมบางสงเขาโจมจบใจแบบปบปบฉบพลน ตงสตรเทาทนไดยาก ตองเตรยมดลวงหนาจงเหน เราจะรสกถงพลงดงดดจากเปาหมายภายนอก ลอใหจตทะยานยนออกไปเกาะเกยวเหนยวรด ซงหากปลอยใจเพยงชวขณะเดยว สตจะขาดหาย เพราะจตโดนผกมดอยางเหนยวแนนดวยอานาจเสนหของผสสะนนๆ แตหากมอานาจของสตคานกนไดกบอานาจเสนหของผสสะ เราจะรอยเหนอยวาจตมอาการทะยานยนออกไปยดเปาหมาย และดวยสตนนเอง อาการยดจะเกดขนเพยงขณะเดยวแลวปลอยออก และรสกถงความเปนอสระของจตทพนจากการเกาะกม เมอเหนไดครงหนง กจะสามารถเหนครงตอไป และถาเหนชดๆหลายรอบเขา ความรทสาคญจะเกดขน นนคอกเลสไมไดเกดขนเองลอยๆ ตองมผสสะกระทบอยางใดอยางหนงนามากอนเสมอ อาจเปนความคดความเกาๆกได เมอเกดผสสะลอใจแตละครงแลวเราปลอยใจใหถลาไป กเลสกจะพอกพนขนเรอยๆ แตถาตงสตรไดทน ใจกจะถอนขนจากหลมกเลสทละเลกทละนอย ครงแรกๆอาจยากเหมอนฝดฝน แตครงตอๆไปจะงายขนทกท เหมอนเปนอตโนมต ทงนทงนน ตองยอมรบความจรงดวยวากาลงสตของเราเทาทนผสสะไดเพยงบางชนด ไมใชทกชนด อยางเชนแหลงรวมผสสะลอใจ อนไดแกบคคลอนเปนทนาปรารถนา นาสมผส ยวยวนใหเกดกามารมณ หากไมมทางส หรอสไมไดกอยาไปส ใหอยหางไปเลย ชวงใดยอมเขาใกลแหลงรวมผสสะทรอนแรง ยอมชวาชวงนนเรายงไมเตมใจไปใหถงความหลดพนจรงจง แนนอนวาไมใชบาปผดตามคดโลก แตถอเปนความผดตอนพพาน เมอสตเจรญเตมกาลง เราจะเหนละเอยดลออกระทงขณะแหงการเกดความยดตดในทนททไดเหน ไดยน ไดกลน ไดลม ไดสมผส และไดรสก แยกแยะไดดงน ๑) ในการไดเหน

๔๐

ดวยสตทคมชด เราจะทราบวามการเลงตาเกดขนกอน จากนนรปจงปรากฏชดขน ซงถาเปนรปทตองตา นาพงใจสาหรบเรา ความยดตดกเกดขน เปนเหตใหใครจดจอ อยากมตวตนไวเลงแลรปนนนานๆ ๒) ในการไดยน ดวยสตทคมชด เราจะทราบวามการเงยหเกดขนกอน จากนนเสยงจงปรากฏชดขน ซงถาเปนเสยงทนาฟงสาหรบเรา ความยดตดกเกดขน เปนเหตใหใครจดจอ อยากมตวตนไวเงยหฟงเสยงนนนานๆ ๓) ในการไดกลน ดวยสตทคมชด เราจะทราบวามการสดดมเกดขนกอน จากนนกลนจงปรากฏชดขน ซงถาเปนกลนทหอมหวนนาเคลบเคลมสาหรบเรา ความยดตดกเกดขน เปนเหตใหใครจดจอ อยากมตวตนไวสดดมกลนนนนานๆ ๔) ในการไดลม ดวยสตทคมชด เราจะทราบวามการลมเกดขนกอน จากนนรสจงปรากฏชดขน ซงถาเปนรสทเอรดอรอยสาหรบเรา ความยดตดกเกดขน เปนเหตใหใครจดจอ อยากมตวตนไวลมรสนนนานๆ ๕) ในการสมผส ดวยสตทคมชด เราจะทราบวามการกาหนดรสกทางกายเกดขนกอน จากนนสมผสแตะตองจงปรากฏชดขน (อยางเชนนงนานๆจะลมวาพนทนงมความแขงหรอออนนม จนกวาจะกาหนดดสวนของรางกายซงสมผสกบทนงอย จงทราบวาแขงหรอนมเพยงใด) ถาเปนสมผสทนาเพลดเพลนสาหรบเรา ความยดตดกเกดขน เปนเหตใหใครจดจอ อยากมตวตนไวแนบสนทอยกบสมผสนนนานๆ ๖) ในการรบร ดวยสตทคมชด เราจะทราบวามการกาหนดใจเกดขนกอน จากนนสงกระทบใจจงปรากฏชดขน สงกระทบใจนนอาจเปนความนกคด ความรสกทางจต นมตฝน นมตสมาธ ความวางของอากาศ ไปจนกระทงสญตาภาพแหงนพพาน ถาสภาพธรรมทถกรนนนายนดสาหรบเรา ความยดตดกเกดขน เปนเหตใหใครจดจอ อยากมตวตนไวรบรสภาพธรรมนนนานๆ ผสสะอนนาชอบใจทงปวง เวนไวแตนพพานแลว ยอมยงใหเกดความอยากมตวตนเพอสองเสพไมเลกรา และตราบเทาทยงอยากมตวตน ตราบนนจะมนมตแหงตวตนปรากฏขนเสมอ ทงใน

๔๑

แบบทเปนนามธรรม และทงในแบบทเปนรปธรรม ไมมทางทเราจะพนทกขตราบเทาทยงยอมถกผกมดไวดวยตนเหตแหงทกข การสละความนาตดใจของผสสะภายนอก จะทาใหเราเขามามความสขกบโลกภายในมากขน เหนความไรสาระแกนสารของอาการทะยานอยากชดขน ไมวารปรางหนาตาของเพศตรงขามจะสะดดตาเพยงใด ไมวาดนตรจะไพเราะเพราะพรงถกใจขนาดไหน ขอเพยงมองมาทใจอนเปนอสระจากทกข กจะพบวาไมคมเลยกบการยอมกนเหยอลออนโอชะเหลานน

๑๒ สารวจความพรอมบรรลธรรม ขนทสของการฝกมสตอยกบสภาวธรรม

เมอเจรญสตตามแบบฉบบของพระพทธเจาตามลาดบโดยไมเลกลมกลางคน นกเจรญสตรสกถงความเปนไปไดทจะบรรลธรรม ดวยการมปกตเหนวากายใจไมใชบคคล ไมแมกระทงอยากไดมรรคผลเพอตนเอง เพราะอปาทานวามตนลดนอยถอยลงทกท อยางไรกตาม ความรสกเขาใกลมรรคผลมหลายแบบ แบบไมรอะไรเลยแตนกวารกม แบบยาหลอกตวเองใหเชอวาเขาใกลภาวะบรรลธรรมเขาไปทกทกม แบบสาคญผดคดวาภาวะของจตบางอยางเฉยดมรรคเฉยดผลกม ตวความรสกจงไมใชเครองประกนทด ตรงขาม อาจลวงเราใหไขวเขว มวหลงเมากเลสรปแบบใหมกได เราจงควรมหลกเกณฑทชดเจนไวตรวจสอบคณภาพของจตวาพรอมบรรลธรรมจรง และเปนหลกเกณฑชนดทเราสามารถเทยบวดไดดวยตนเอง อาศยประสบการณภายในมาตดสนวาใชหรอไมใช ดงน ๑) มสตเปนอตโนมต สตคอความสามารถในการระลกรได และไมใชอะไรทสงสงพสดารเกนจนตนาการ เอาแคงายๆอยางเชนตอนนกายนงอยรไหมวากายนงอย ถารกนนแหละ ปากทางไปนพพาน อยางไรกตาม สตชนดทพรอมจะพาไปถงมรรคถงผลไดจรงนน หมายถงรอยเรอยๆ เปลยนทานงกร เปลยนจากสบายเปนอดอดกร เปลยนจากสงบเปนฟงกร เปลยนจากจตดๆเปนจตตกกร เปลยนจากปลอดโปรงเปนกระโจนออกไปหาเหยอลอทางหตากร กลาวโดยยนยอ ไมวาอะไรเกดขนกบกายใจกรอยอยางเปนอตโนมต ไมใชเวลาสวนใหญเผลอ เหมอ หรอหลงลมไปวากายใจเปนอยางไร

๔๒

ยงไปกวานน เราตองทราบดวยวาถาสตเปนอตโนมตจรง กตองไมใชเคนกาลงเพอเพงเลงอยางหนกหนวง เพราะยงตงใจออกแรงเพงมากขนเทาไร ตวตนและมโนภาพแบบนกเพงกยงเขมขนขนเทานน คาวา ‘เปนอตโนมต’ ในทนตองหมายถงสตทมาเอง เปนไปเองตามธรรมชาต ไมมการฝน ไมมการพยายามเกนกวากาลงทมอย ถาทาความเขาใจกนเนนๆตงแตเรมฝกเจรญสต สตกจะเปนอตโนมตไดไมยาก เชน สงเกตดจะทราบวาเราออกแรงเพยงนอยนด กสามารถรสกถงลมหายใจเขาออกไดแลว ไมใชตองฝนจดจองลมหายใจเสยมากมาย ยงออกแรงกาหนดรนอยลงเทาไร ลมหายใจกยงชดเจนขนเทานนดวยซา การออกแรงเพยงนอย แตสามารถรไดอยางตอเนอง กบทงไมเกยงงอนวาตองเปนเฉพาะสงใดสงหนงทชอบ มอะไรใหรกร จะนาไปสการมสตแบบเบาแรง สบายกายสบายใจ และพฒนาเปนความเคยชนทจะรไปทกสงทกาลงปรากฏเดน ไมวาลมหายใจ อรยาบถ สขทกข สภาพจต ตลอดจนสภาวธรรมหยาบและละเอยดทงปวง กลาวอยางเจาะจง สตทแทตอง ‘รตามทปรากฏ’ ไมใช ‘รแคสงทอยากใหปรากฏ’ หลายคนจะเกดสตกตอเมอใจสบาย โปรงโลง แตตอนอดอดคดแนนจะไมยอมรบ และพยายามเรยกรองหาภาวะทดขนแบบทนททนใดเดยวนน อยางนเรยกรตามอยาก ไมใชรตามจรง สรปคอถาเจรญสตมาเรอยๆ กจะไมเปนผหลงลมเหมอลอย ไมออกแรงเพงเครงเครยด และไมเรยกรองเอาแตสภาพดๆทถกใจ แตจะสะสมสตอยางคอยเปนคอยไปจนเปนอตโนมตขนมาเองในวนหนง และเมอสตเปนอตโนมตแลว กนบวาเราไดหวหนาขบวน นาความพรอมบรรลธรรมขออนๆตามมาเปนลาดบ ๒) มการพจารณาสงถกรดวยปญญา เมอสตเปนอตโนมตดแลว กไดชอวาเทาทนสงทกาลงเกดขนตามจรง และการมความสามารถลวงรสงทเกดขนตรงหนาไดตามจรงนน กจะพลอยไดชอวาเปนสมมาทฏฐ เปนผมความเหนชอบ เปนผทรงปญญาเยยงพทธแท ขอนบอกเราวาสตทถกยอมนามาซงปญญาดวย กลาวคอเมอมสตยอมเอาภาวะตรงหนาเปนตวตงเสมอ ไมวาเปนกายหรอเปนใจ ไมวาเปนดหรอเปนราย กบทงเทาทนไมวาตอนเกดหรอตอนดบ ซงกพาใหเกดปญญา รวาภาวะตรงหนาไมเทยง ไมใชตวตน ขณะทสตชนด ‘รอะไรไปอยางนนเอง’ ไมอาจพาเราไปถงความมปญญาได ยกตวอยางเชนบางคนบอกวาตนสามารถรสกตวไดเรอยๆ จะขยบเคลอนไหวทาไหนรหมด

๔๓

เทาทนไปหมด อนนนกอาจจะจรงอย ทวาเขารดวยอาการ ‘ยดมน’ วากายของเขาขยบ กายของเขาจงดเปนสงคงทอย ตอเมอเขารสกตวดวยอาการ ‘เหนจรง’ วาธาตขนธมนขยบ กายของเขาจงปรากฏตามจรงวาเปลยนทาทางไปเรอยๆ เปลยนลมเขาออกไปเรอยๆ เปลยนไออนไปเรอยๆ กลาวแบบเฉพาะเจาะจงใหเหนภาพชดขน การมสตรวากายขยบนน นกยมนาสตกจดวาเหนอกวาคนธรรมดาทวไปหลายเทา แตกไมมใครบรรลธรรมเพยงเพราะเลนยมนาสตกเกง ทงนเพราะจตยงถกหลอกวา ‘มตวเราขยบ’ หรอ ‘กายเรายดหยนวองไวเหนอคนอน’ อยเสมอ สาหรบผฝกเจรญสตมาตามลาดบ ยอมผานการเหนวาลมหายใจไมเทยง อรยาบถไมเทยง กายเปนของสกปรก กายเปนธาต และกายเปนของสญ ไมมบคคล ไมมตวใครอยในกายน ดงนนถาสงทกาลงปรากฏเดนคอการขยบกายเคลอนไหว กบทงมสตรการขยบกายนนโดยอตโนมต กจะเกดปญญาอยางใดอยางหนง ระหวางเหนลมหายใจไมเทยง เหนอรยาบถไมเทยง หรอเหนความไมมบคคลอยในกายน นนเองเปนเหตใหเหนตามจรงวาไมมเราขยบ มแตธาตขนธขยบ การมทงสตและปญญา ยอมทาใหนกเจรญสตไมหลงยดเอาภาวะใดภาวะหนงทตนชอบใจมาเปนเกณฑวดวาตนใกลจะถงมรรคผล ดงเชนทหลงยดกนมากกวาอยางอนเหนจะเปนความรสกวางๆ พอวางๆกมกเหมาวานนคอวางจากความรสกในตวตน จงพยายามกลบไปสความรสกวางชนดนนทาเดยว ไมสนใจภาวะทางกายใจทเกดขนจรงตอหนาตอตาเลย ในทสดยอมตดอยกบความรสกเฉยดมรรคเฉยดผลอยอยางนนไปจนชวชวต ทงทยงอยอกหาง ตองเจรญสตเพอรตามจรงอกมาก อนง การพจารณาธรรมอาจหมายถงความสามารถในการรบมอกบกเลสเฉพาะหนาไดอยางทวงทนดวย เชน เมอเกดราคะกลา รแลววาราคะเปนสภาวะเดนใหเหนชดในปจจบน แตราคะยงไมหายไปเพยงดวยการตงสตรนน กเปลยนแผนรบมอกเลสเสยใหม อาจระลกถงกอนเสลดในลาคอ ซงทงลน ทงเหนยว ทงเหมน หากเชยวชาญในการนก รสกถงความสกปรกไดชด กยอมถอนราคะไดทนสถานการณ นนบเปนตวอยางของปญญาพจารณาสงถกรเพอใหเกดธรรมอนควร ๓) มความเพยรพจารณาธรรม เมอปญญาในการเหนสภาพธรรมตางๆเกดขนเตมท สงทจะตามมาเปนธรรมดาคอความเพยรไมยอหยอน เพราะพบแลววาหลกสาคญของการเจรญสตมอยนดเดยว นนคอ ‘มอะไรใหดกดใหหมด’ ไมใชเลอกดแตทดๆ หรอทพอใจจะดทาเดยว พอเกดปญญาเหนจรงวาควรดใหหมด เราจะไมมขออางในการเวนสต แมแตขณะทรไดนอยทสดอยางเชนยามขเกยจ ยามเหมอ ยามฟงซาน เรากถกฝกใหรสกตววากาลงขเกยจ กาลงเหมอ

๔๔

กาลงฟงซาน โดยเหนวาภาวะเหลานนเปนสงถกร ไมใชบคคล ไมใชตวเรา เกดไดกดบไดถามภาวะอนเปนปฏปกษมาแทนท นกเจรญสตมกปกใจเชอผดๆ นกวาความเพยรหมายถงการยาทาอะไรซาๆอยกบทใหตอเนองนานๆ เชน การนงสมาธหลายๆชวโมงโดยไมพกนน เปนตววดวาเพยรพยายามแกกลา ทงทระหวางนงหลบตาอาจเตมไปดวยความฟงซานจบอะไรไมตด จดเปนความเพยรทสญเปลา ไมเกอกลใหสตเจรญขนเลย ผลของการเพยรนานแบบผดๆนน คอการเหนอยหนาย เขดขยาด ทอแทเพราะไมเหนความกาวหนา จงไมอยาก ‘บาเพญเพยร’ อกเลย แตหากความเพยรยนพนอยบนการพจารณาธรรมโดยไมเกยงงอนวาเปนภาวะใด เชน ขณะนรสกพราเลอน ไมพรอมจะตงสต กทาความรจกอาการพราเลอนสกนดหนง ดวามนมสภาพใหรสกอยางไร แลวจะแปรไปเปนแบบไหนอก เทานกถอเปนสวนหนงของความเพยรแลว ผมความเพยรพจารณาทกสภาพธรรม ยอมราเรงในการเหนสภาวะตางๆในขอบเขตกายใจ วาเกดขนแลวตองดบไปจรงๆทกสภาพ แตผเพยรจะเอาแตสภาพธรรมทนาพอใจ ยอมหดหแบบไมรตวเพราะพบกบความลมเหลวไมไดอยางใจราไป ๔) มความอมใจในการเทาทนสภาวธรรม เมอความเพยรพจารณาธรรมแกกลาเตมกาลง สงทเกดตามมาเปนธรรมดาคอความอมใจ และความอมใจในทนกมใชลกษณะเดยวกบความสมหวงนาชนมนแบบโลกๆ เพราะเปนความอมใจอนปราศจากเหยอลอแบบโลกๆ กบทงมใชความปลาบปลมกบการนกวาจะไดมรรคผลราไรในอนาคตอนใกล เพราะใจเราจะพออยกบสตทมาถงแลวเดยวน ไมใชมรรคผลทยงมาไมถงเบองหนา ความเทาทนธรรมจะทาใหเราตระหนกวาความอมทแทนน ไมใชกายไดกนมากเทาใด กบทงไมใชใจสมอยากเพยงไหน แตเปนความพอ เปนความหยดอยาก เปนการยตอาการไขวควาเหยอลอภายนอกทงสนทงปวง ถงขนน เราจะมชวตอยดวยความรสกอกแบบหนง คอเปนผเหนทรพยภายในนาปลมใจกวาทรพยภายนอก ยงจตเปนอสระจากการเกาะเกยวเทาไร กเหมอนทรพยภายในยงเออทนลนอกมากขนเทานน หากปราศจากความอมใจในขนนแลว ใจเรายอมทะยานออกไปไขวควาเหยอลอภายนอกไมรจบรสน ไมสงใดกสงหนง ไมคนใดกคนหนง เปนตองกระชากความรสกของเราใหยนไปยดไดเสมอ ไมวนนกวนหนา

๔๕

๕) มความสงบระงบเยอกเยน เมออมเอมเปรมใจเตมท ถงขนไมอยากไดอะไรนอกจากมสตรนน ยอมตามมาซงความสงบระงบเยอกเยนเปนธรรมดา กายขยบเทาทจาเปนตองขยบ ใจเกดปฏกรยาเทาทจาเปนตองเกดปฏกรยา พนจากสภาพคนอยไมสข นงนงไมเปน ใจเยนไมได กอนอนตองทาความเขาใจวาความสงบระงบมหลายระดบ ระดบทกายหมดความกระสบกระสายเพราะนอนหลบสบายกม ระดบทกายใจผอนพกหลงสะสางการงานยงเหยงเสรจสนกม ระดบทจตใจสงบสขเพราะเรองรายผานไปกม ระดบทกายใจหยดกระโจนไปหากามกม ระดบทจตดบความเรารอนของเพลงพยาบาทลงดวยนาใจอภยไดกม แตความสงบระงบทกลาวมาทงหมด ยงดอยคณภาพนกเมอเทยบกบความสงบระงบในขนน เพราะในขนนจตอมใจในธรรมจนไมอยากกลบไปหากเลส อยากตตวออกหางจากกเลส และเมอจตไมเอากเลส กเลสยอมปรากฏเปนของอน เปนของแปลกปลอมจากสตผรผเหน ยากทจะกดดนกายใจกระสบกระสายไดอก เครองชวาเรามาถงความสงบระงบจรง คอการปราศจากแรงดนใดๆ ลองสงเกตดงายๆ ตอนทเปลยนจากความสงบระงบเปนฟงซาน หากราคาญตวเอง อยากสงบใหไดอยางใจทนท ตลอดจนออกแรงกดจตใหนงตามเดม อนนนเปนตวบอกวายงมแรงดนอยากสงบอย ยงไมใชของจรง แตหากฟงแลวรทนวาฟงโดยไมอนงขงขอบ ไมดนรนใดๆ กระทงความฟงแสดงความไมเทยงดวยการระงบไปเอง อยางนจงเรยกวาของจรง เพราะแมแตแรงดนทจะสรางความสงบกไมม ๖) มความตงมน เมอจตระงบความกระเพอมไหว เหมอนแผนนากวางใหญสงบราบคาบจากใจกลางถงขอบฝง สงทเกดตามมาเปนธรรมดาคอความตงมนแหงจต และไมใชตงมนทอๆแบบไมรอะไรเลย แตเปนความตงมนอยอยางรเหน ทราบวากายใจสกแตเปนสภาวะไรบคคล เกดภาวะหนงแลวตองเสอมจากภาวะนนเปนธรรมดา เพอเขาใจ ‘ความตงมนแหงจต’ ในทนอยางแทจรง กสมควรอาศยการเปรยบเทยบกบชวงกอนเจรญสต คอตงแตเราเกดมา จะมความตงมนชนดหนงอยเองโดยธรรมชาต นนคอตงมนในความรสกอยวากายใจนคอเรา ตอเมอเจรญสตกระทงกายใจไมกระสบกระสาย สงบระงบเยอกเยนบรบรณ จงถงความตงมนอยกบความรสกวากายใจนไมใชเรา ไมวาขยบทาไหน เกดปฏกรยาทางใจหนกเบาเพยงใด กลวนเปนภาวะแหงรป เปนภาวะแหงนามไปทงสน

๔๖

ความตงมนอนปลอดโปรงไรอปาทาน จะทาใหจตปรากฏเดนดวง มความเปนใหญ รลกษณะของตวเองมากกวากาย เครองกระทบภายนอกนอยใหญไมมอทธพลพอจะทาใหหวนไหวเสยการทรงตว ลดระดบความสามารถรบรตามจรงเลย ๗) มความเปนกลางวางเฉย เมอจตตงมนจนความยนดยนรายทงหลายหายเงยบ สงทเกดตามมาเปนธรรมดาคอความรบรอยางเปนกลางวางเฉย อะไรๆสกแตเปนสภาวธรรม สกแตเปนนมตหลอกใจ ไมใชบคคล ไมควรเกบมาเปนอารมณ ควรรบรอยเงยบๆถงการผานมาแลวจากไปของสรรพสง จตตตวออกหางจากความถอวาม ถอวาเปน เหนใครตายกรวาแคภาวะแหงรปหนงดบไป หรอแมเหนความคดแยๆผดขนในหวกรวาแคภาวะแหงสงขารขนธเกดขน ไมมบคคลอยในทไหนๆทงภายในและภายนอก ความมใจรอยางเปนกลางเตมท กคอปลอยวางถงขดสดนนเอง และการปลอยวางถงขดสดนนเอง เปนคณภาพของจตทพรอมจะถงฌานในแบบมรรคผล เมอถงความพรอมบรรลมรรคผล จตจะคลายฟองสบทพรอมแตกตวหายวบโดยไมไยดกบการมการเปนของตน มโนภาพบคคลเหลอนอยเตมท และนมตแสดงความไมใชตวตนของกายใจกปรากฏชดขนเรอยๆ เราเจรญสตมาทงหมดกเพอสรางเหตใหเกดไฟลางผลาญกเลส และเพอดวาจตพรอมจะลกโพลงเปนไฟลางกเลสไหม กดไดจากการมสตรเฉพาะหนา มความเพยรพจารณาธรรมจนอมใจ สงบระงบ ตงมนเปนสมาธรเหนกายใจอยางเปนกลางวางเฉยนนเอง

๑๓ รจกความจรงในมมมองของอรยะ ขนสดทายของการฝกมสตอยกบสภาวธรรม

การเจรญสตทผานมาเปนไปเพอประโยชนอะไร? คาตอบคอเปนไปเพอเหนความจรงทเหลาอรยะเหน แลวความจรงทเหลาอรยะเหนคออะไร? คาตอบคอความจรงเกยวกบทกขและการดบทกข เมอเจรญสตมาถงขนทพรอมบรรลมรรคผล เรายอมทราบวากายใจอนถกสองสารวจมาอยางดบดแลวนแหละ คอทตงของความจรงเกยวกบทกขและการดบทกข ดงน

๔๗

๑) ทกข ทกขคอขนธ ๕ เพราะขนธ ๕ คอทตงของอปาทานวามเราเกดมา มเราแกลง มเราตายไป มเราพลดพรากจากบคคลอนเปนทรก มเราเผชญเรองนาขดเคอง มเราอยากไดแลวไมไดอยางใจ ตลอดจนมเรารองไหคราครวญดวยความเศราโศกอย ตอเมอรเหนขนธ ๕ ตามความเปนจรง คอเกดแลวตองดบลงเปนธรรมดา ไมนาพอใจ ไมควรยดถอ ขนธ ๕ จงปรากฏตอใจโดยความเปนกอนทกข ไมใชบคคล ไมใชตวตนเราเขา ผมคณสมบตพรอมจะบรรลมรรคผล ยอมรสกอยวาไมเคยมเราเกดมา ไมมเราแกลง และจะไมมเราตายไป ไมมเราพลดพราก ไมมเราเผชญเรองนาขดเคอง ไมมเราเปนผไมไดอยางใจ ไมมเรารองไหคราครวญดวยความเศราโศก มแตขนธ ๕ แสดงความจรงอยวารปไมเทยง เวทนาไมเทยง สญญาไมเทยง สงขารไมเทยง วญญาณไมเทยง ไมควรถอวาขนธเหลานนเปนเราเลย ผใกลบรรลมรรคผลยอมเหนตามจรงวา ทกขเปนสงทควรรใหรอบ ๒) เหตใหเกดทกข เหตใหเกดทกขคอความอยากเสพผสสะทนาเพลดเพลนยนด เพราะความอยากเสพผสสะนนเอง เปรยบเสมอนยางเหนยว หรอแรงดงดดจากแมเหลกทลอใจใหอยากมตวตน ไมอยากทงขนธ ๕ ไป อยากเอาแตขนธ ๕ ทชอบใจ แลวเมอไมไดอยางใจเสมอไปกเปนทกขทรนทรายกน ตวผสสะไมไดเปนปญหา ความอยากเสพผสสะตางหากทใช อยางเชนเคยเหนรปรางหนาตายวนใจ ถาถอนตาแลวไมตดใจกแลวไป แตถาตดใจกกระวนกระวายอยากเหนอก หรออยางความคดอนเปนคลนกระทบใจ ทผดขนแลวสลายตวไปตามทางของมนอยทกขณะ แตอาการเสพตดความคดทาใหเราไมอยากใหมนหายไป กลววาถาไมมความคดจะไมฉลาด หรอกระทงกลววาถาความคดสาบสญแลวจะไมมเราหลงเหลออย รวมแลวคนเราจงกลวตาย กลวไมไดเหน กลวไมไดยน กลวไมไดคดแบบทชอบใจอกแลว ตอเมอเจรญสตรเหนผสสะกระทบเปนขณะๆ จงทราบวาภาพเสยงและความรสกนกคดทงหลายหายไปทกขณะอยแลว นาทกอนกบนาทนเปนคนละตวกนแลว จะหวงหรอไมหวงทกผสสะกตองหายไปอยด หนวงเหนยวไวใหเปนของเราจรงไมไดเลย ผมคณสมบตพรอมจะบรรลมรรคผล ยอมเหนความตดใจในผสสะทง ๖ โดยความเปนเครองรอยรด สมควรละเสย เพราะเมอละไดกเหมอนทาลายโซแหงความหลงผดสาเรจ ขนธ ๕ ยอม

๔๘

ปรากฏในการรบรไมตางกบกอนเสลดในปากทควรถมทง ไมนาเสยดาย ไมนาหวงไวสกนดเดยว ผใกลบรรลมรรคผลยอมเหนตามจรงวา เหตใหเกดทกขเปนสงควรละใหสน ๓) ความดบทกข ความดบทกขคอการสละคนความอยากเสพผสสะไดจรงอยางสนเชง เพราะหลงจากสละคนความอยากไดหมดจด เทากบดบเหตแหงความดนรนกระวนกระวายไดสนท ขนธ ๕ นน ไมวาจะอยในสภาพแสนดนาเพลดเพลนเพยงใด อยางไรกเปนมหนตทกขโดยตวของมนเองเสมอ ดงทผใกลบรรลมรรคผลเหนตามจรงอยแลว สวนการสงบจากขนธ ๕ นน แมจะยงไมประจกษดวยใจวาเปนเชนไร ผใกลบรรลมรรคผลกยอมมความเขาใจตรงตามจรงวานนแหละบรมสข เปรยบเหมอนเหนวาไฟรอน แมไฟยงลกโพลงอยกยอมเขาใจวาสงบจากไฟเสยไดสนเชง จงชอวาเยนสนท ผมคณสมบตพรอมจะบรรลมรรคผล ยอมไมผกพนกบผสสะใดๆแมรสสขอนนาพศวงของสมาธ ใจสละคนหมด ไมเอาความรสกนกคด ไมเอาตวตน มแตมงจะทาทสดทกขทาเดยว และเขายอมถงซงความสาเรจโดยไมเนนชา ทะลขนธ ๕ ออกไปเหนดวยจตอนเปนฌานวาความดบทกขเปนเชนไร ผใกลบรรลมรรคผลยอมเหนตามจรงวา ความดบทกขเปนสงทควรประจกษใหแจมแจง ๔) ขอปฏบตใหถงความดบทกข ขอปฏบตใหถงความดบทกขคอการดาเนนชวตเยยงอรยบคคลผบรรลมรรคผล เมอรความจรงอยางอรยะ คดอยางอรยะ พดอยางอรยะ กระทาอยางอรยะ มสตรอยางอรยะ และจตตงมนเปนสมาธอยางอรยะ วนหนงยอมกลายเปนอรยะ ดงนนถาเราสงสยวาทาไมเจรญสตแลวสตไมเจรญ หรอสตเจรญแตไมบรรลมรรคผลเสยท กสมควรใชขอปฏบตของเหลาอรยะเปนเกณฑในการสารวจตรวจตรา วาวธดาเนนชวตของเราเขาทางตรงหรอยง การดาเนนชวตเยยงอรยะประกอบดวยองค ๘ ประการดงน ๑. รความจรงอยางอรยะ คอรวาอะไรคอทกข รวาอะไรคอเหตแหงทกข รวาอะไรคอความดบทกข และรวาการดาเนนชวตอยางไรจงดบทกขได ผรความจรงอยางอรยะไดชอวาเปนสมมาทฏฐ ซงอาจหมายถงสมมาทฏฐระดบรบฟงแลวจดจา หรอสมมาทฏฐระดบการตรกนกใหเขาใจ ตลอดจนเกดสมมาทฏฐบรบรณดวยการเจรญสตแลวบรรลมรรคผล

๔๙

๒. คดอยางอรยะ คอคดออกจากกาม คดอภยไมพยาบาท และคดหลกเลยงการเบยดเบยนใดๆ เพราะกาม พยาบาท และการเบยดเบยนนน เปนเปลอกหนาหอหมจตใหมดมนอย เมอมดอยความจรงใดๆยอมไมปรากฏใหเหน ๓. พดอยางอรยะ คอการเวนจากการพดเทจอนเปนเหตใหจตบดเบยว เวนจากการพดสอเสยดอนเปนเหตใหจตเรารอน เวนจากการพดหยาบคายอนเปนเหตใหจตสกปรก และเวนจากการพดเพอเจออนเปนเหตใหจตพรามว กลาวโดยสรปคอการพดไมดเปนเหตใหไมอาจมองเหนอะไรตามจรง ถางดเวนเสยไดจงคอยเหนตามจรงได ๔. กระทาอยางอรยะ คอเวนจากการฆาสตว เวนจากการขโมย เวนจากการประพฤตผดในกาม อนลวนเปนบาปทพอกหนาแลวกลายเปนความโงเขลา เมอเหนบาปเปนของดยอมไดชอวาเหนผดเปนชอบ คนเรายอมไมอาจเหนความจรงทงทยงเหนผดเปนชอบอย ๕. เลยงชพอยางอรยะ คอหากนดวยความสจรต ถาเปนพระตองรกษาวนยสงฆและเพยรเพอทามรรคผลนพพานใหแจงตามกตกาการบวช ถาเปนชาวบานตองทาอาชพทไมผดกฎหมายและศลธรรม ๖. เพยรอยางอรยะ คอตดใจละบาปอกศลทงปวงจนเหอดแหงไปหมด ขวนขวายเพมบญกศลทงหลายจนบรบรณเตมท เชน มนาใจสละใหทานคนและสตวเพอทาลายความตระหน เปนตน ไมมวหลงประมาทวาเราดแลว ไมตองเพมความดแลว ๗. มสตระลกรอยางอรยะ คอมความรสกตวอย รสกถงกาย เวทนา จต และธรรม กาจดความอยาก ละความเศราโศกเสยได ๘. มสมาธตงมนอยางอรยะ คอเปนผสงดจากกาม สงดจากบาปอกศล จตตงรอยในขอบเขตกายใจคงเสนคงวา กระทงเกดปตสขอนวเวก แลวพฒนาขนไปถงการมอเบกขาอนเปนเหตใหสตบรสทธ จตเหมอนปรากฏเปนอกภาวะหนงแยกออกมาตงมนเปนตางหากจากกาย เปนตางหากจากความรสกนกคด สวางจาดวยปญญา มหนาทอยางเดยวคอรเหน ไมมสวนไดสวนเสยกบกายใจใดๆ ผใกลบรรลมรรคผลยอมเหนตามจรงวา ขอปฏบตใหถงความดบทกขทง ๘ ประการควรเจรญใหมาก เมอเอากายใจเปนทตงแหงความจรง เราจะพบวานอกจากทกขไมมอะไรเกดมา นอกจาก

๕๐

ทกขไมมอะไรดบไป ทกขทงหลายลวนเปนเทจดวยอาการเลอะเลอนไป เมอสงบจากทกขไดเฉพาะตน จงชอวาเขาถงของจรงอนเปนบรมสข ตงมนถาวรไมกลบกลายเปนอนอก

๑๔ ผลแหงการเจรญสต

หากเราไมทาอนนตรยกรรม คอไมใชผทฆาแม ไมใชผทฆาพอ ไมใชผทฆาพระอรหนต ไมใชภกษผทาหมสงฆแตกแยก และไมใชผททาพระพทธเจาหอพระโลหต กบทงพรอมพอจะไดศกษาทาความเขาใจ ตลอดจนลงมอปฏบตธรรมเตมความสามารถ เจรญสตอยางถกตองตามวธทพระพทธเจาประทานไว กยอมเปนผมพระพทธเจาเปนประกนวา ภายใน ๗ ปเปนอยางชา หรอ ๗ วนเปนอยางเรว จกไดบรรลมรรคผลขนสงสด เปนพระอรหนตขณาสพผนรทกข! แกนสารของพทธศาสนาเลงกนทจดสงสดจดเดยว คอ ‘พนทกข’ และเปนการพนแบบเดดขาด ไมหวนกลบมามทกขทางใจอก คอไดชอวาเปนผมจตพรากจากขนธแลว เพอใหเขาใจวา ‘จตพรากจากขนธ’ เปนอยางไร กขอใหมองวากายใจเปรยบเหมอนแมเหลกทรงพลงทดงดดจตใหตดอย ยดอย หลงมวเมาอย ทาใหเขาใจผดไปวานคอตวเรา มเราอยในกายใจน เดมทเราจะไมสงสยเลยวากายใจใชเราแนไหม ตอใหพบพทธศาสนา มผสาธยายใหฟงอยางพสดารวาแทจรงกายใจเปนเพยงขนธ ๕ ทวากยากจะคลายพลงแมเหลกระดบขนธ ๕ ลงได โดยเฉพาะอยางยงถาเสนทางธรรมของเรายงวกวนอยกบการเอาแตคด เอาแตพดเรองธรรมะ แมจะเปนธรรมะชนสงของพระอรหนต กอาจจะเสรมแรงดงดดใหหนกหนวงขนไปอก คาทเขาใจผดคดวาตนรหมดแลว แทงถงธรรมชนสงแลว แตถาเรมเจรญสตตามลาดบ เขามารกายใจทปรากฏอยตามจรงในปจจบน จนเหนวาไมเทยง ไมใชบคคล เปนของสญ นนเองกายใจจงปรากฏเหมอนแมเหลกทเสอมแรงดงดดลงทกท แตละครงทจตรความไมเทยงของกายใจ เหนวาเปนอน เปนของแปลกปลอม เปนภาระ ไมนาเอา กคอการถอยหางออกมาจากอานาจดงดดของกายใจทละนอยทงสน ความเสอมอานาจดงดดจะมาในรปของความรสกแหนงหนาย คลายความยนด เหนวาอะไรๆเกดขนหลอกๆชวครชวคราว ไมเหนจะนาตดใจ ตายแลวเอาอะไรไปไมได แมยงอยกไมแนวาจะครองอะไรนาน ฉะนนไมควรนบวาเราไดอะไรมาเทาไร แตควรนบวาเสยอะไรไปบางมากกวา อยางไรกด แมเรมเขาใจความจรงอยางอรยะ กเลสเรมนอยลง แตอานาจดงดดทมากมาย

๕๑

มหาศาลของกายใจนน กไมใชเอาชนะกนไดงายๆ วนนเบอหนาย พรงนอยากอก เบอๆอยากๆสลบกน แสดงใหเหนวาอานาจดงดดของกายใจนน เสอมไดดวยสต ทวากอาจแกกลาขนใหมดวยการเผลอหลงลม ไมตงสตรความจรงทเขามากระทบในแตละครง ตอเมอเจรญสตโดยไมประมาท ไมเผลอนกวาเกงแลว ในทสดจะรกายใจไดละเอยด เหนเปนเพยงองคประกอบของสภาวะตางๆ กระทงความรสกวานคอกายใจหายไป กลายเปนความรชดวานสกแตเปนสภาวธรรม เมอเหนวามแตสภาวธรรมคอขนธ ๕ ประชมกนลวงตาลวงใจ กยอมหมดหวงวาอะไรๆจงเทยง อะไรๆจงเปนไปตามใจเรา และเมอเหนทกสงมเหตผลทจะเกด กบทงมกาลอนควรทจะดบ เปนความสบเนองแหงกองทกขทไรแกนสาร ความรสกอยากมขนธ ๕ ยอมเปลยนไปเปนความรสกใครพนไปจากขนธ ๕ เสยแทน ตวความรสกใครพนไปจากขนธ ๕ อยางแทจรง คอเครองบอกวาแรงดงดดของขนธ ๕ ออนกาลงลงเตมท หากเจรญสตไมเลกราถงจดหนง เยอใยทผกใหหลงยดวาขนธ ๕ เปนตวเรายอมถงกาลขาดสะบนลง จตตงมนเปนฌาน ปฏรปตนเปนไฟลางกเลสทเรยก ‘มรรคจต’ รแจมแจงวาขนธ ๕ ไมใชเรา กบทงประจกษดวยจตวาพนจากขนธ ๕ ยงมความสงบจากขนธ ๕ อนไรนมต ไรทตง เปนธรรมชาตทปราศจากการอบตขนและพนาศลง จงเปนอมตะและทรงความมหศจรรยเหนอจนตนาการใดๆ ในความพสทธไรขนธ ๕ นนไมอาจมชอ แตเมอตองสมมตเรยกเพอใหคนทงหลายเขาใจ กสมควรเรยก ‘สงนน’ ตามลกษณะเฉพาะ เชน เรยกวา ‘บรมสข’ เพราะสขจรงโดยไมตององเวทนาขนธ หรออาจเรยกวา ‘อมตะ’ เพราะไมมวนตาย หรออาจเรยกวา ‘อนนตะ’ เพราะไมมขอบเขตอนเปนทสด หรออาจเรยกวา ‘นพพาน’ เพราะดบสนทจากทกขและเหตแหงทกข ฯลฯ จะเรยกเปนอยางไรกตาม สรปคอ ‘สงนน’ เปนของจรง เพราะไมเลอะเลอนไป แตกตางจากขนธ ๕ อนเปนเทจ เพราะไมอาจตงอยไดนาน ขนธ ๕ ใดรจกนพพาน ขนธ ๕ นนสมมตเรยกวา ‘โสดาบน’ เพราะทาลายความเหนผดวากายใจเปนตวตนไดแลว มอนไมตกตาเปนธรรมดา ไมสงสยความจรงในแบบของอรยะและไมมทางหลงไขวเขวไปถอปฏบตตนตามแนวทางทมใชอรยะอกอยางเดดขาด โสดาบนบคคลจงไดชอวาเปนผเขากระแสนพพาน ไมกลบตกตาเปนธรรมดา เมอโสดาบนบคคลเจรญสต ยอมรวาแมจตไมใชตน แตจตกรนพพานได โดยอาศยการเหนกายใจไมเทยง จนคลายความยนดในกายใจ เปลยนมายนดในความเปนกลางวางเฉย เมอเปนสมาธ

๕๒

ตงมนเตมทแลวถอนความยนดในความเปนกลางวางเฉยนนอกชน จตกจะหลดจากกรอบครอบงาของขนธ ๕ แลวตนรเบกบานอยในการเหนนพพานอนสงบจากขนธ ๕ นงรนพพานดวยอานาจฌานอยางนนโดยไมมไฟลางกเลสลกโพลงขนแตอยางใด แตแมเหนนพพานไดอยางโสดาบน อานาจแรงดงดดของกายใจกยงไมหมด เหนไดจากทโสดาบนบคคลยงมราคะ โทสะ และโมหะไดเทาเดม เพยงแตจะไมหลงทาผดศลธรรมดวยอานาจกเลสฝายตาเหลานน เมอไมตงอยในความประมาท กบทงอาศยความเบกบานในการเหนนพพาน กเดนหนาเจรญสตตอไป สะสมกาลงสต รความจรงแบบอรยะชดเจนขน โสดาบนบคคลจะยกระดบไดอกขน เมอจตปฏรปตนเปนไฟลางกเลสครงท ๒ เราสมมตเรยกวา ‘สกทาคาม’ เพอใหคนในโลกสมมตทราบวาเปนบคคลผบรรเทาเบาบางลงจากราคะ โทสะ โมหะแลว อานาจดงดดของกายใจยงไมหมด สกทาคามบคคลตองเจรญสตตอไปอก กระทงยกระดบไดอกขน เมอจตปฏรปตนเปนไฟลางกเลสครงท ๓ เราสมมตเรยกวา ‘อนาคาม’ เพอใหคนในโลกสมมตทราบวาเปนบคคลผหมดจากกามราคะแลว ไมมความขดเคองใดๆกระทบใจไดอกแลว จตจงมความสขเปนปกต รขนธจากระยะหาง ไมเขามายงดวยแบบประชดตดพนเหมอนเคยๆ แตแรงยดเหนยวสดทายอนเปรยบเหมอนเสนใยบางๆยงคงอย และเสนใยบางๆนเองทลกลบทสด เหนยากทสด เพราะคลายขนธ ๕ ไรแรงดงดดแลว ไมอาจครอบงาจตไดอกแลว แตจตกยงไมเปนอสระถงทสด ยงรสกวาขนธ ๕ เปนตนอย ตอเมออนาคามบคคลเจรญสตจนทราบชดถงทสด วาจตผรทแสนสขกเปนตวทกขอยทงตว พอทาลาย ‘ความไมรวาจตเปนทกข’ เสยไดอยางเดดขาด นนเองจตจงปฏรปตนเปนไฟลางกเลสครงสดทาย ไดชอวา ‘อรหนต’ เพราะมจตพรากจากขนธอยางเดดขาดแลว ผเขาถง ‘จตทพรากจากขนธ’ ยอมทราบวานอกจากภาวะถอยหางเปนตางหากจากกายใจ ยงมภาวะเหมอนอยคนละโลกกบกายใจ แบบเดยวกบเหนอฟายงมฟา แตนคอทสดของฟาจรงๆ แมในขณะแหงการพดคย มโนภาพบคคลผกาลงพดคยกไมเกดขนในหวงมโนทวารเลย อยาวาแตจะมแรงยดสกนอยหนงมาถอเอากายใจเปนตน การเจรญสตตามวธของพระพทธเจา นาไปสความมหศจรรยเหนอความมหศจรรยทงปวง พวกเราเปนมนษยผประกอบดวยกายใจ มศกยภาพในการเจรญสตอยางถกตอง จงไมควรรรอแมแตนาทเดยวในอนทจะพสจน เพอทราบวาทสดของความคมในชวตมใชการใชชวตไดตามอาเภอใจ แตเปนการไดหลดพนจากการครอบงาตามอาเภอใจของชวตตางหาก

๕๓