doc มหาสติปัฏฐานสูตร รวมอรรถกถา มหาสติปัฏฐานสูตร... · มหาสติปัฏฐานสูตร

มหาสตปฏฐานสตร รวมอรรถกถา 461222.doc ๒๗ มนาคม ๒๕๕๗

1 / 97

มหาสตปฏฐานสตร รวมอรรถกถา

พระไตรปฎก เลม ๑๐ ทฆนกาย มหาวรรค ขอ ๒๗๓ - ๓๐๐ อรรถกถามหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก มมร เลม ๑๔

สมงคลวลาสน อรรถกถาทฆนกาย มหาวรรค หนา ๒๕๘ - ๓๖๗

๙. มหาสตปฏฐานสตร (๒๒) กถาวาดวยเจรญสตปฏฐาน

[๒๗๓] ขาพเจาไดสดบมาอยางน สมยหนง พระผมพระภาคประทบอยในกรชนบท มนคมของชาวกร ชอวา กมมาสทมมะ ณ ทนน พระผมพระภาคตรสเรยกภกษทงหลายวา “ดกรภกษ ทงหลาย” ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาควา “พระพทธเจาขา” พระผมพระภาคไดตรสพระพทธภาษตนวา “ดกรภกษทงหลาย หนทางนเปนทไปอนเอก - เพอความบรสทธของเหลาสตว - เพอลวงความโศก และปรเทวะ - เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส - เพอบรรลธรรมทถกตอง - เพอท าใหแจงซงพระนพพาน หนทางน คอ สตปฏฐาน ๔ ประการ ๔ ประการ เปนไฉน ดกรภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ๑. พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต

ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ ๒. พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต

ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ ๓. พจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต

ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑


2 / 97

๔. พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ ฯ

จบอทเทสวารกถา

อรรถกถามหาสตปฏฐานสตร มหาสตปฏฐานสตร มค าเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน. ในมหาสตปฏฐานสตรนน มพรรณนา

ตามล าดบบทดงตอไปน.

มลก าเนดมหาสตปฏฐานสตร เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจา จงตรสพระสตรนวา ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนทางเดยว กเพราะชน

ชาวแควนกรสามารถรบเทศนาทลกซงได. เลากนวา ชาวแควนกร ไมวาเปนภกษ ภกษณ และอบาสก อบาสกา มรางกายและจตใจสมบรณอยเปนนจ

ดวยเสพปจจย คอฤดเปนทสบาย เพราะแควนนน สมบรณดวยสปปายะ มอตสปปายะเปนตน. ชาวกรนน มก าลงปญญาอนรางกายและจตใจทสมบรณอดหนนแลว จงสามารถรบเทศนาทลกซงนได.

เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอทรงเหนความเปนผสามารถรบเทศนาทลกซงอนน จงทรงยกกมมฏฐาน ๒๑ ฐานะ ใสลงในพระอรหตตรสมหาสตปฏฐานสตรทมอรรถอนลกซงน แกชาวกรเหลานน. เปรยบเสมอนบรษไดผอบทองแลว พงบรรจงใสดอกไมนานาชนดลงในผอบทองนน หรอวาบรษไดหบทองแลว พงใสรตนะ ๗ ลงฉนใด แมพระผมพระภาคเจา ฉนนน ทรงไดบรษทชาวกรแลว จงทรงวางเทศนาทลกซง. ดวยเหตนนแล ในขอนพระผมพระภาคเจาไดทรงแสดงพระสตรอน ๆ อก มอรรถอนลกซงในคมภรทฆนกายน กคอมหานทานสตร ในคมภรมชฌมนกาย กคอ สตปฏฐานสตร สาโรปมสตร รกโขปมสตร รฏฐปาลสตร มาคณฑยสตร อาเนญชสปปายสตร.

อนง บรษท ๔ ในแควนกรนน ตางประกอบเนอง ๆ ในการเจรญสตปฏฐานอยโดยปกต โดยทสด คนรบใช และคนงานทงหลาย กพดกนแตเรองทเกยวดวย สตปฏฐานกนทงนน แมแตในททาน า ทกรอดายเปนตน กไมมการพดกนถงเรองทไรประโยชนเลย.

ถาสตรบางทานถกถามวา คณแมจะ คณแมใสใจสตปฏฐานขอไหน นางจะไมตอบวาอะไร ชาวกรจะตเตยนเขาวานาต าหนชวตของเจาจรง ๆ เจาถงเปนอย กเหมอนตายแลว ตอนนกจะสอนเขาวา อยาท าอยางนอกตอไปนะ แลวใหเขาเรยนสตปฏฐานขอใดขอหนง.

แตสตรผใดพดวา ดฉนใสใจสตปฏฐานขอโนนเจาคะ ชาวกรกจะกลาวรบรองวา สาธ สาธ แกนาง สรรเสรญดวยถอยค าตาง ๆ เปนตนวา ชวตของเจาเปนชวตดสมกบทเจาเกดมาเปนมนษย พระสมมาสมพทธเจาทรงอบตมาเพอประโยชนแกเจาแท ๆ. ในขอน มใชชาวกรทเกดมาเปนมนษยประกอบดวยการใสใจสตปฏฐานแตพวกเดยวเทานน แมแตสตวดรจฉานทอาศยชาวกรอยกใสใจ เจรญสตปฏฐานดวยเหมอนกน. ในขอนน มเรองสาธกดงตอไปน.


3 / 97

เรองลกนกแขกเตา เขาเลาวา นกฟอนร าผหนง จบลกนกแขกเตาไดตวหนง ฝกสอนมนพดภาษาคน (ตวเองเทยวไปแสดงการ

ฟอนร าในทอน ๆ). นกฟอนร าผนนอาศยส านกของนางภกษณอย เวลาไปในทอน ๆ ลมลกนกแขกเตาเสยสนทแลวไป. เหลาสามเณรกจบมนมาเลยงตงชอมนวา พทธรกขต.

วนหนง พระมหาเถร. เหนมนจบอยตรงหนา จงเรยกมนวา พทธรกขต. ลกนกแขกเตาจงขานถามวา อะไรจะ แมเจา. พระมหาเถรจงถามวา การใสใจภาวนาอะไร ๆ ของเจามบางไหม. มนตอบวา ไมมจะแมเจา. พระมหาเถรจงสอนวา ขนชอวาผอยในส านกของพวกนกบวช จะปลอยตวอยไมสมควร ควรปรารถนาการใส

ใจบางอยาง แตเจาไมตองส าเหนยกอยางอนดอก จงทองวา อฏฐ อฏฐกพอ. ลกนกแขกเตานน กอยในโอวาทของพระเถร ทองวา อฏฐ อฏฐ อยางเดยวแลวเทยวไป. วนหนง ตอนเชามนจบอยทยอดประต ผงแดดออนอย แมเหยยวตวหนงกเฉยวมนไปดวยกรงเลบ. มนสงเสยง

รอง กร ๆ. เหลาสามเณร กรองวาแมเจาพทธรกขตถกเหยยวเฉยวไป เราจะชวยมน ตางควากอนดนเปนตน ไลตามจนเหยยวปลอย. เหลาสามเณรน ามนมาวางไวตรงหนาพระมหาเถร ๆ ถามวา

พทธรกขตขณะถกเหยยวจบไปเจาคดอยางไร. ลกนกแขกเตาตอบวา แมเจา ไมคดอะไร ๆ ดอก คดแตเรองกองกระดกเทานนจะแมเจา วากองกระดกพากอง

กระดกไป จกเรยราดอยในทไหนหนอ. พระมหาเถร จงใหสาธการวา สาธ สาธ พทธรกขตนนจกเปนปจจย แหงความสนภพของเจา ในกาลภายภาค

หนาแล. แมสตวดรจฉานในแควนกรนน กประกอบเนอง ๆ ซงสตปฏฐาน ดวยประการฉะน เพราะฉะนน พระผมพระ

ภาคเจาทรงทราบถงความเจรญแพรหลายแหงสตปฏฐานของชาวกรเหลานน จงไดตรสพระสตรน.

อธบายความตามล าดบบท ในพระสตรนน ขอวา เปนทางเดยว คอ เปนทางเอก. แทจรงทางมมากชอ คอ

มคคะ ปนถะ ปถะ ปชชะ อญชสะ วฏมะ อยนะ นาวา อตตรเสต กลละ ภสสงกมะ ทางนนน ในทน ทานกลาวโดยชอวา อยนะ เพราะฉะนน ในขอทวา ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนทาง

เดยวน จงควรเหนความยางนวา ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนทางเอกมใชทางสองแพรง. อกนยหนง ชอวา เอกายนะ เพราะอรรถวเคราะหวา เปนทางทบคคลพงไปผเดยว. ค าวา ผเดยว คอคนทละการคลกคลดวยหม ปลกตวไปสงบสงด. ขอวา พงไป คอพงด าเนนไป. อกนยหนง ชอวา อยนะ เพราะอรรถวเคราะวา เปนเครองไป อธบายวา ไปจาก

สงสารวฏสพระนพพาน. หนทางไปของบคคลผเปนเอก ชอวา เอกายนะ. บทวา เอกสส คอ ของบคคลผประเสรฐสดแหงสรรพสตว. กพระผมพระภาคเจานนทรงประเสรฐกวาสรรพ

สตว เพราะฉะนน ทานจงอธบายวา หนทางของพระผมพระภาคเจา. แมสตวเหลาอน ถงจะเดนไปดวยหนทางนนก


4 / 97

จรง แมเชนนน หนทางนนกเปนทางเดนของพระผมพระภาคเจาเทานน เพราะเปนทางทพระองคทรงท าใหเกดขน. เหมอนอยางทตรสไว (ในโคปกโมคคลลานสตร) วา ดกอนพราหมณ พระผมพระภาคเจานน เปนผท ามรรคทยงไมเกด ใหเกดขนดงนเปนตน. อกนยหนงทางยอมไป เหตนน จงชอวา อยนะ อธบายวา ไป คอเปนไป. หนทางไปในธรรมวนยอนเดยว ชอวา เอกายนะ ทานอธบายวา หนทางเปนไปในธรรมวนยนเทานน ไมเปนไปในธรรมวนย (ศาสนา) อน. เหมอนอยางทตรสไว (ในมหาปรนพพานสตร) วาดกอนสภททะ มรรคมองค ๘ ทเปนอรยะ บคคลจะไดกแตในธรรมวนยนแล ดงน. กมรรคนนตางกนโดยเทศนา แตโดยอรรถกอนเดยวกนนนเอง.

อกนยหนง หนทางยอมไปครงเดยว เหตนนหนทางนนจงชอ เอกายนะ (ทางไปครงเดยว). ทานอธบายวา หนทางแมเปนไปโดย มข คอ ภาวนามนยตาง ๆ กน ณ เบองตน ในเบองปลาย กไปสพระนพพานอนเดยวกนนนเอง. เหมอนอยางททานกลาวไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วาทาวสหมบดพรหมกราบทลพระผมพระภาคเจาวา

เอกายน ชาตขยนตทสส มคค ปชานาต หตานกมป เอเตน มคเคน ตรส ปพเพ ตรสสเร เจว ตรนต โจฆ พระผมพระภาคเจาทรงเหนธรรมเปนทสนชาต ทรงพระกรณาอนเคราะห ดวยประโยชนเกอกล ทรงทราบชดเอกายนมรรค พระพทธะทงหลายในอดตพากนขามโอฆะ (โอฆะ ๔) ดวยมรรคนนมาแลว พระพทธะทงหลาย ในอนาคตกจกขามโอฆะดวยมรรคนน และพระพทธะทงในปจจบน กขามโอฆะดวยมรรคอยางเดยวกนนนแล.

แตเกจอาจารยกลาวตามนยแหงคาถาทวา ชนทงหลาย ไมไปสฝง (พระนพพาน) สองครงดงน วา เพราะเหตบคคลไปพระนพพานไดคราวเดยว ฉะนน หนทางนน จงชอวา เอกายนะ ไปคราวเดยว. ค านนไมถก. เพราะอรรถนจะพงมพยญชนะอยางนวา สก อยโน ไปคราวเดยว. กถาหากวา จะพงประกอบอรรถะ กลาวอยางนวา การไปครงเดยว คอ การด าเนนครงเดยวของมรรคนนเปนไปอยดงน พยญชนะกนาจะถก. แตอรรถะไมถกทงสองประการ. เพราะเหตไร. กเพราะในทนทานประสงคแตมรรคทเปนสวนเบองตน. เปนความจรงในทน ทานประสงคเอาแตมรรคทมสตปฏฐานเปนสวนเบองตน ซงเปนไปโดยอารมณ ๔ มกายเปนตน. มไดประสงคเอามรรคทเปน โลกตตระ. ดวยวามรรคทเปนสวนเบองตนนนยอมด าเนนไปแมมากครง ทงการด าเนนไปของมรรคนน กมใชมครงเดยว.

ธรรมสากจฉาของพระมหาเถระ ในขอน แตกอนพระมหาเถระทงหลาย กไดเคยสนทนากนมาแลว. ทานพระจลลนาคเถระ ผทรงพระไตรปฎกกลาววา สตปฏฐาน เปนมรรคเบองตน (บพพภาค). สวนทานจลลสมนเถระ ผทรงพระไตรปฎก อาจารยของทานพระจลลนาคเถระ กลาววา เปนมรรคผสม (มสส

กะ).


5 / 97

ศษยวา เปนสวนเบองตนขอรบ. อาจารยวาเปนมรรคผสมนะเธอ. แตเมออาจารยพดบอย ๆ เขา ศษยกไมคาน กลบนงเสย. ทงศษยทงอาจารยตกลงปญหากนไมไดตางกลก

ไป. ภายหลงพระเถระผเปนอาจารย เดนไปโรงสรงน า คดใครครวญวาเรากลาววา เปนมรรคผสม สวนทานจลลนาคยดหลกกลาววา เปนสวนเบองตน ขอวนจฉยในขอนเปนอยางไรกนหนอ เมอทบทวนสวดพระสตร (มหาสตปฏฐานสตร) ตงแตตน กก าหนดไดตรงนทวา ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐาน ๔ เหลาน ถง ๗ ป กรวาโลกตตมรรคเกดขนแลว ชอวาตงอยถง ๗ ป ไมม ทเรากลาววาเปนมรรคผสม ยอมไมได (ไมถก) สวนททานจลลนาคเหนวา เปนมรรคสวนเบองตน ยอมได (ถก) เมอเขาประกาศการฟงธรรมวน ๘ ค า ทานกไป.

เลากนวา พระเถระเกา ๆ เปนผรกการฟงธรรม ครนไดยนเสยงประกาศ กเปลงเสยงเปนอนเดยวกนวา ผมกอน ผมกอน. วนนน เปนวาระของทานพระจลลนาคเถระ. ทานนงบนธรรมาสน จบพด กลาวคาถาเบองตน พระเถระผอาจารยอยหลงอาสนะกคดวา จะนงลบ ๆ ไมพดจาละ. แทจรงพระเถระเกา ๆ ไมรษยากน ไมหยบยกเอาความชอบใจของตนขนเปนภาระอยางแบกทอนออย ถอเอาแตเหต (ทควร) เทานน ทมใชกสละไป เพราะฉะนน ทานพระจลลสมนเถระจงเรยกทานจลลนาคเบา ๆ

ทานจลลนาคเถระไดยนเหมอนเสยงอาจารยเรยก จงหยดธรรมกถาถามวา อะไรขอรบ. อาจารยกลาววาทานจลลนาค ทเรากลาววาเปนมรรคผสมนน ไมถกดอก สวนทเธอกลาววา สตปฏฐานเปน

มรรคเบองตนถกแลว. ทานพระจลลนาคเถระคดวา อาจารยของเราทรงปรยตธรรมไวทงหมด เปนสตพทธะทางพระไตรปฎก ภกษ

เหนปานนยงวนวายกบปญหามาก ตอไปภายภาคหนา พระธรรมกถกทงหลายจกวนวายกบปญหาชนดน เพราะฉะนน เราจกยดพระสตรเปนหลกท าปญหาชนดน ไมใหวนวายตอไปละ. สตปฏฐานเปนมรรคเบองตน แตปฏสมภทามรรค เรยกวา เอกายนมรรค. ทานจงน าพระสตร (ในธรรมบทขททกนกาย) ตงเปนบทอเทศวา

มคคานฎ งคโก เสฎโ สจจาน จตโร ปทา วราโค เสฎโ ธมมาน ทปทาน จ จกขมา เอเสว มคโค นตถ โ ทสสนสส วสทธยา เอต ห ตมเห ปฏปชชถ มารเสนปปมททน เอต ห ตมเห ปฏปนนา ทกขสสสนต กรสสถ

บรรดาทางทงหลาย ทางมองค ๘ ประเสรฐสด บรรดาสจจะทงหลาย บททง ๔ (อรยสจ) ประเสรฐสด บรรดาธรรมทงหลาย วราคธรรมประเสรฐสด บรรดาสตวสองเทาทงหลาย พระพทธเจาผมจกษประเสรฐสด ทางนเทานน เพอความหมดจดแหงทรรศนะ ทางอนไมม ทานทงหลายจงเดนทางน ทเปนเครองก าจดกองทพมาร ทานทงหลายเดนทางนแลว จกกระท าทสดแหงทกขไดดงน.


6 / 97

ในขอวา มรรค ทชอวามรรค เพราะอรรถวาอะไร. เพราะอรรถวาเปนเครองเดนไปสพระนพพานอยางหนง เพราะอรรถวา อนผตองการพระนพพานพงคนหา อยางหนง.

ขอวา เพอความหมดจดของสตวทงหลาย หมายความวา เพอประโยชนแกความหมดจดของสตวทงหลายผมจตเศราหมอง เพราะมลทนทงหลายมราคะเปนตน และเพราะอปกเลสทงหลาย มอภชฌาวสมโลภะ เปนตน เปนความจรง สตวเหลานคอ พระสมมาสมพทธเจาทงหลายเปนอเนกตงตนแตพระพทธเจา พระนามวา ตณหงกร เมธงกร สรณงกร ทปงกร ซงปรนพพานในกปปเดยวเทานน เบองตนแต ๔ อสงไขยแสนกปป แตกปปนลงมาจนถงพระพทธเจาพระนามวา ศากยมน เปนทสด พระปจเจกพทธเจาหลายรอย แลพระอรยสาวกทงหลาย อกนบไมถวน ตางลอยมลทนทางจตทงหมด ถงความหมดจดอยางยง ดวยทางนเทานน. การบญญตความเศราหมองและผองแผว โดยมลทนทางรปอยางเดยว ไมม. สมจรง ดงค าทกลาวไววา

รเปน สงกลฎเ น ส กลสสนต มาณวา รเป สทเธ วสชฌนต อนกขาต มเหสนา จตเตน สงกลฎเ น ส กลสสนต มาณวา จตเต สทเธ วสชฌนต อต วตต มเหสนา. พระพทธเจาผทรงแสวงหาคณอนยงใหญ มไดตรสสอนวา คนทงหลายมรปเศราหมองแลว จงเศราหมอง มรปหมดจดแลว จงหมดจด แตพระผทรงแสวงหาคณอนยงใหญ ทรงสอนวา คนทงหลาย มจตเศราหมองแลว จงเศราหมอง มจตหมดจดแลวจงหมดจด ดงน.

เหมอนอยางทตรสไว (ในสงยตตนกาย ขนธวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลายสตวทงหลายยอมเศราหมอง เพราะจตเศราหมอง ยอมบรสทธ เพราะจตผองแผว ดงน. กความผองแผวแหงจตนน ยอมมไดดวยมรรค คอ สตปฏฐานน. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เพอความหมดจดของสตวทงหลาย.

ขอวา เพอกาวลวงโสกะ และปรเทวะ หมายความวา เพอกาวลวง คอ ละโสกะ และปรเทวะ. จรงอย มรรคน อนบคคลเจรญแลวยอมเปนไปเพอกาวลวง โสกะ เหมอนอยาง โสกะของสนตตมหาอ ามาตย เปนตน เพอกาวลวง ปรเทวะ เหมอนอยางปรเทวะของนางปฏาจาราเปนตน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เพอกาวลวง โสกะ และปรเทวะ. แทจรงสนตตมหาอ ามาตยฟงคาถาทวา

ย ปพเพ ต วโสเธห ปจฉา เต มาห ก จน มชเฌ เจ โน คเหสสส อปสนโต จรสสส ทานจงท าความโศกในกาลกอนใหเหอดแหง ทานอยามความกงวลใจ ในกาลภายหลง ถาทานจกไมยดถอในทามกลาง กจกเปนผสงบเทยวไป ดงน


7 / 97

แลวกบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา นางปฏาจารา ฟงพระคาถานวา น สนต ปตตา ตาณาย น ปตา นป พนธวา อนตเกนาธปนนสส นตถ ญาตส ตาณตา มบตรไวเพอชวยกไมได บดากไมได พวกพองกไมได เมอความตายมาถงตวแลว ญาตทงหลายกชวยไมได ดงน

แลวกตงอยในโสดาปตตผล กเพราะเหตวา ชอวาการไมถกตองธรรมบางอยางในกายเวทนาจต ธรรมทงหลายแลว ภาวนาไมมเลย ฉะนน สนตตมหาอ ามาตยกบนางปฏาจาราแมนนจงควรทราบวา เปนผกาวลวงโสกะ และปรเทวะ ดวยมรรคนเอง.

ขอวา เพอดบทกข และโทมนส ความหมายวา เพอตงอยไมได คอ ดบทงสองน คอ ทกขทางกาย และโทมนสทางใจ. ดวยวามรรคนบคคลเจรญแลว ยอมเปนไปเพอดบทกข เหมอนทกขของพระตสสเถระ เปนตน ดบโทมนส เหมอนอยางโทมนสของทาวสกกะเปนตน. ในเรองทงสองนนแสดงความดงตอไปน.

เรองทกขของพระตสสเถระ เลากนวา ในกรงสาวตถ บตรของกฏมภชอตสสะ ละทรพย ๔๐ โกฏ ออกบวชโดดเดยวอยในปาทไมมบาน.

ภรยาของนองชายทาน สงโจร ๕๐๐ ใหไปฆาทานเสย. พวกโจรไปลอมทานไว. ทานจงถามวา ทานอบาสกมาท าไมกน. พวกโจรตอบวา มาฆาทานนะซ. ทานจงพดขอรองวา ทานอบาสกทงหลายโปรดรบประกนอาตมา ใหชวตอาตมาสกคนหนงเถด. พวกโจรกลาววาสมณะ ใครจกประกนทานในฐานะอยางนได. พระเถระกจบหนกอนใหญทบกระดกขาทงสองขาง แลวกลาววาประกนพอไหม. เหลาโจรพวกนนกยงไมหลบไปกลบกอไฟนอนเสยทใกลจงกรม พระเถระขมเวทนา พจารณาศล อาศยศล ท

บรสทธกเกดปตและปราโมช. ล าดบตอจากนน กเจรญวปสสนา ท าสมณธรรมตลอดคน ในยามทงสาม พออรณขนกบรรลพระอรหตจงเปลงอทานวา

อโภ ปาทาน ภนทตวา ส มสสาม โว อห อฏฏยาม หรายาม สราคมรเณ อห เอวาห จนตยตวาน ยถาภต วปสสส สมปตเต อรณคคมห อรหตต อปาปณ เราทบเทาสองขาง ปองกนทานทงหลาย เราเออมระอาในความตายทงทยงมราคะ เราคดอยางนแลว กเหนแจงตามเปนจรง พอรงอรณมาถง เรากบรรลพระอรหต ดงน.


8 / 97

เรองทกขของภกษ ๓๐ รป ภกษ ๓๐ รป อกกลมหนง เรยนกมมฏฐานในส านกของพระผมพระภาคเจาแลวจ าพรรษาในวดปา ท ากตกา

กนวา ผมอาย เราควรท าสมณธรรม ตลอดคนในยามทงสาม เราไมควรมายงส านกของกนและกน แลวตางคนตางอย. เมอภกษเหลานนท าสมณธรรม ตอนใกลรงกโงกหลบ เสอตวหนงกมาจบภกษไปกนทละรป ๆ. ภกษไร ๆ ก

มไดเปลงแมวาจาวา เสอคาบผมแลว. ภกษถกเสอกนไป ๑๕ รป ดวยอาการอยางน ถงวนอโบสถ ภกษทเหลอกถามวาทานอยทไหน และรเรองแลวกกลาววา ถกเสอคาบควรบอกวา บดนเราถกเสอคาบไป ๆ แลวกอยกนตอไป.

ตอมาเสอกจบภกษหนมรปหนง โดยนยกอน. ภกษหนมกรองวา เสอขอรบ. ภกษทงหลายกถอไมเทา และคบเพลงตดตามหมายวาจะใหมนปลอย เสอกขนไปยงเขาขาด ทางทภกษทงหลายไปไมได เรมกนภกษนน ตงแตนวเทา. ภกษทงหลายนอกนน กไดแตกลาววาสปบรษ บดน กจทพวกเราจะตองท าไมมขนชอวาความวเศษของภกษทงหลายยอมปรากฏในฐานะเชนน. ภกษหนมนน นอนอยในปากเสอ ขมเวทนาเจบปวด แลวเจรญวปสสนา ตอนเสอกนถงขอเทา เปนพระโสดาบน ตอนกนไปถงหวเขาเปนพระสกทาคาม ตอนเสอกนไปถงทอง เปนพระอนาคาม ตอนเสอกนไปยงไมถงหวใจ กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา จงเปลงอทาน ดงนวา

สลวา วตตสมปนโน ป วา สสมาหโต มหตต ปมาทมนวาย พยคเฆ โน รทธมานโส ป ชรสม โส คเหตวา สลาย อปร กโต กาม ขาทต ม พยคโฆ อฎ ยา จ นหารสส จ กเลเส เขปยสสาม ผสสสาม วมตตย เรามศล ถงพรอมดวยวตร มปญญา มใจมนคงดแลว อาศยความประมาท ครหนง ทงทมใจไมคดรายในเสอ มนกจบไวในกรงเลบ พาไปไวบนกอนหน เสอจงกนเราถงกระดกและเอนกตามท เราจกท ากเลสใหสนไป จกสมผสวมตต ดงน.

เรองทกข ของพระปตมลลเถระ

ภกษอกรปหนง ชอ ปตมลลเถระ ครงเปนคฤหสถ ทานถอธงมาเกาะลงกา ถง ๓ รชกาล เขาเฝาพระราชาแลว ไดรบพระราชานเคราะห

วนหนง เดนทางไปประตศาลา ทมทนงปดวยเสอล าแพน ไดฟงนตมหากวรรค (ในสงยตตนกาย ขนธวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย รปไมใชของทาน ทานจงละรปนนเสย รปนนทานละไดแลว จกมเพอประโยชนเกอกล เพอความสข ตลอดกาลนาน ดงนแลวกคดวา มใชรปเทานน เวทนากไมใชของตน. เขาท าพระบาลนนใหเปนหวขอ แลวออกไปยงมหาวหารขอบวชบรรพชาอปสมบท แลวกระท ามาตกา ใหทงสองคลองแคลว พาภกษ ๓๐ รปไปยงลาน ณ ต าบลควปรปาล กระท าสมณธรรม. เมอเทาเดนไมไหว กคกเขาเดนจงกรม. ในคนนน พรานเนอผหนงส าคญวาเนอ กพงหอกออกไป. หอกกแลนถกทานถงทะล ทานกใหเขาชกหอกออก เอาเกลยวหญาอดปากแผลใหเขาจบตวนงบน


9 / 97

หลงแผนหน ใหเขาเปดโอกาส เจรญวปสสนา กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา พยากรณ แกภกษทงหลายทพากนมาโดยใหเสยงไอ จาม เปลงอทานดงนวา

ภาสต พทธเสฎ สส สพพโลกคควาทโน น ตมหากมท รป ต ชเหยยาถ ภกขโว อนจจา วต สงขารา อปปาทวยธมมโน อปปชชตวา นรชฌนต เตส วปสโม สโข พระพทธเจาผประเสรฐสด ทสรรเสรญกนวา เลศทกแหลงหลา ทรงภาษตไววา ดกอนภกษทงหลาย รปนมใชของทาน ทานทงหลายพงละรปนนเสย

สงขารทงหลายไมเทยงหนอ มเกด และเสอมไปเปนธรรมดา เกดแลวกดบ ความสงบระงบแหงสงขารเหลานน เปนสข ดงน.

มรรคนยอมเปนไปเพอดบทกขเหมอนอยางทกขของพระตสสเถระ เปนตน เพยงเทานกอน.

เรองโทมนสของทาวสกกะ กทาวสกกะ จอมเทพ ทรงเหนบพพนมต ๕ ประการ ของพระองคถกมรณภยคกคาม เกดโทมนส เขาเฝาพระ

ผมพระภาคเจาทลถามปญหา. ทาวเธอกด ารงอยในโสดาปตตผลพรอมดวยเทวดาแปดหมนองคดวยอ านาจการวสชนาอเบกขาปญหา. เรองการอบตของทาวเธอจงกลบเปนปกตอก.

เรองโทมนสของสพรหมเทพบตร แมสพรหมเทพบตร อนนางเทพอปสรพนหนง หอมลอม กเสวยสวรรคสมบต. ในจ าพวกนางเทพอปสรพน

หนงนน นางเทพอปสรหารอยมวเกบดอกไมจากตน กจตไปเกดในนรก สพรหมเทพบตรร าพงวาท าไม เทพอปสรเหลานจงชกชาอย กรวาพวกนางไปเกดในนรก จงหนมาพจารณาดตวเองวา อายเทาไรแลวหนอ กรวาตนจะสนอาย จะไปเกดในนรกนนดวย กหวาดกลว เกดโทมนสอยางยง เหนวา พระบรมศาสดาเทานน จะยงความโทมนสของเรานใหพนาศไป ไมมผอน แลวกพานางเทพอปสรหารอยทเหลอเขาเฝาพระผมพระภาคเจาทลถามปญหาวา

นจจตรสตมท จตต นจจพพคคมท มโน อนปปนเนส กจเจส อโถ อปปตตเตส จ สเจ อตถ อนตรสต ต เม อกขาห ปจฉโต จตนสะดงอยเปนนตย จตใจนหวาดอยเปนนตย ทงในกจทยงไมเกด ทงในกจทเกดแลว ถาหากวาความไมหวาดสะดงมอย ขอพระองคทถกทลถามแลว โปรดบอกความไมหวาดสะดงนนแกขาพระองคดวยเถด.

ล าดบนน พระผมพระภาคเจา จงไดตรสบอก สพรหมเทพบตร (ในสงยตตนกาย สคาถวรรค) วา


10 / 97

นา ตร โพชฌา ตปสา นา ตร อนทรยส วรา นา ตร สพพปฏนสสคคา โสตถ ปสสาม ปาณน นอกจากปญญาเครองร ตปะเครองเผาความชว นอกจากความส ารวมอนทรย นอกจากความสละคนทกสงทกอยาง เรากมองไมเหนความสวสดของสตวทงหลาย ดงน.

ในทสดเทศนา สพรหมเทพบตรกด ารงอยในโสดาปตตผล พรอมดวยนางเทพอปสรหารอยท าสมบตนนใหถาวรแลวกลบไปยงเทวโลก.

มรรคนอนบคคลเจรญแลว บณฑตพงทราบวา ยอมเปนไปเพอดบโทมนส เหมอนอยางโทมนสของทาวสกกะ เปนตน ดงกลาวมาน.

มรรคมองค ๘ ทเปนอรยะ เรยกวา ญายธรรม ในขอทวา ญายสส อธคมาย เพอบรรลญายธรรม ทานอธบายวา เพอบรรล คอเพอถงญายธรรมนน. จรงอย มรรค คอสตปฏฐานทเปน โลกยะเบองตนน อนบคคลเจรญแลว ยอมเปนไปเพอบรรลมรรคทเปนโลกตตร. เพราะเหตนนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา เพอบรรลญายธรรม.

ขอวา เพอใหแจงพระนพพาน ทานอธบายวา เพอท าใหแจง คอ เพอประจกษดวยตนเอง ซงอมตธรรมทไดชอวานพพาน เพราะเวนจากตณหาเครองรอยรด. จรงอย มรรคน อนบคคลเจรญแลว ยอมยงการท าใหแจงพระนพพานใหส าเรจไปตามล าดบ. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เพอท าใหแจงพระนพพาน ดงน.

ในพระสตรนน ถงเมอพระผมพระภาคเจาตรสวา เพอความหมดจดของสตวทงหลายแลว ขอทวา เพอกาวลวงโสกะ และปรเทวะเปนตน กเปนอนส าเรจใจความไดกจรง แตยกเวนผฉลาดรขอยตของค าสงสอนเสยแลวกไมปรากฏแกคนอน ๆ ได แตพระผมพระภาคเจา หาไดทรงท าใหชนผฉลาดรขอยตของค าสงสอนเสยกอนแลว ทรงแสดงธรรมในภายหลงไม หากแตทรงยงชนทงหลายใหรอรรถะนน ๆ ดวยสตรนน ๆ เลยทเดยว เพราะฉะนน ในทน เอกายนมรรค จะยงอรรถใด ๆ ใหส าเรจได กทรงแสดงอรรถนน ๆ ใหปรากฏจงตรสขอวา เพอกาวลวงโสกะ และปรเทวะเปนตน. หรออกนยหนง ความหมดจดของสตวทงหลาย ยอมเปนไปไดดวยเอกายนมรรค ความหมดจดนน ยอมมไดดวยความกาวลวงโสกะ และปรเทวะ ความกาวลวงโสกะ และปรเทวะ ยอมมไดดวยความดบทกข และโทมนส ความดบทกขและโทมนส ยอมมไดดวยการบรรลญายธรรม การบรรลญายธรรม ยอมมไดดวยการท าใหแจงพระนพพาน เพราะฉะนน เมอจะทรงแสดงล าดบการอนน จงตรสวา เพอความหมดจดของสตวทงหลาย แลวตรส ขอวา เพอกาวลวงโสกะ

อกนยหนง ค าทกลาวมานเปนการพรรณนาคณของ เอกายนมรรค. เปรยบเหมอนอยางวา พระผมพระภาคเจาไดตรสคณดวยบททง ๘ ดวย ฉฉกกเทศนา (ฉฉกกสตร มชฌมนกายอปรปณณาสก) วา ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงแกทานทงหลาย ถงธรรมอนงามในเบองตน งามในทามกลาง งามในเบองปลาย จกประกาศพรหมจรรยอนบรสทธ บรบรณสนเชงพรอมทงอรรถ พรอมทงพยญชนะ คอ ฉฉกกธรรม ๖ ดงน ฉนใด และตรสคณดวยบททง ๙ ดวย อรยวงสเทศนา (องคตตรนกาย จตกกนบาต) วา ดกอนภกษทงหลาย อรยวงศ ๔ เหลานรกนวา เลศมมานาน เปนวงศพระอรยะ เปนของเกา ในอดตกไมมใครรงเกยจไมเคยรงเกยจ ในปจจบนกไมรงเกยจกน ในอนาคตกจกไม


11 / 97

รงเกยจกน สมณพราหมณผรกไมเกลยด แลวดงน ฉนใด พระผมพระภาคเจากไดตรสคณของ เอกายนมรรค แมอนนดวยบททง ๗ มวา เพอหมดจดของสตวทงหลาย เปนตนกฉนนน.

ถาจะถามวาเพราะเหตใด กตอบไดวา เพอใหเกดอตสาหะ แกภกษเหลานน. จรงอยภกษเหลานนฟงการตรสคณ (ของเอกายนมรรค) รวา มรรคนน าไปเสยซง อปททวะ ๔ คอ โสกะ อนเปนเครองเผาใจ ปรเทวะ อนเปนการพไรร าพน ทกขะ อนเปนความไมส าราญทางกาย โทมนส อนเปนความไมส าราญทางใจ น ามาซงคณวเศษ ๓ คอ วสทธ ญายธรรม พระนพพาน ดงนแลวกเกดอตสาหะ ส าคญเทศนานวา ควรเลา ควรเรยน ควรทรงจ า ควรบอกกลาว และจกส าคญมรรคอนนวา ควรเจรญ. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาไดตรสคณ (ของเอกายนมรรค) เพอใหเกดอตสาหะ แกภกษเหลานน เหมอนพอคาผากมพลเปนตน โฆษณาคณภาพของผากมพล เปนตนฉะนน.

เหมอนอยางวา แมวาพอคาผากมพลอนมคานบแสน โฆษณาวา โปรดซอผากมพล มนษยทงหลายกยงไมทราบกอนดอกวา ผมคนกม ผากมพลท าดวยขนสตวกมเปนตน มนมกลนสาบสมผสหยาบ แตกเรยกวา ผากมพลเหมอนกน ตอเมอใดพอคานนโฆษณาวาผากมพลสแดงท าในแควนคนธาระละเอยดสดใส สมผสละมน เมอนนถามเงนพอกจะซอเอา มไมพอ กอยากจะชม ฉนใด แมเมอพระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนทางเดยวดงน กยงไมปรากฏกอนดอกวา หนทางไหน ดวยวาแมหนทางทไมน าสตวออกจากทกขมประการตาง ๆ กเรยกกนวา หนทางเหมอนกน แตเมอพระผมพระภาคเจาตรสวา เพอความหมดจดของสตวทงหลายดงน เปนตน ภกษทงหลายกทราบวาหนทางนน าเสยซง อปทวะ ๔ น ามาซงคณวเศษ ๓ แลวกเกดอตสาหะ ส าคญเทศนานวา ควรเลา ควรเรยน ควรทรงจ า ควรบอกกลาว และจกส าคญมรรคอนนวา ควรเจรญ เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอจะตรสคณ (ของเอกายนมรรค) จงตรสวาเพอความหมดจดของสตวทงหลาย เปนตน.

อนง ขออปมาวาดวยพอคาผากมพลสเหลอง อนมคาแสน น ามาเปรยบฉนใด ในขอนกควรน าขออปมาวาดวยพอคา ทองชมพนทสสก แกวมณกรองน าใหใส แกวมกดาทบรสทธ ผาขนสตว และแกวประพาฬเปนตน เอามาเปรยบฉนนน.

ค าวา ยทท เปนศพทนบาต. ศพทนบาตนน มความดงนวา เหลานใด (เย อเม). ค าวา จตตาโร (๔) เปนศพทก าหนดจ านวน. ดวยจ านวนนน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงการก าหนดจ านวน

สตปฏฐานวา ไมต ากวานน ไมสงกวานน. ค าวา สตปฏฐานทงหลาย ไดแก สตปฏฐาน ๓ คอ อารมณแหงสตกม ความทพระบรมศาสดาทรง

ลวงเลยความยนรายและยนดในพระสาวกทงหลาย ผปฏบต ๓ อยางกม ตวสตกม. อารมณแหงสต เรยกวา สตปฏฐาน ไดในบาลเปนตน (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษ

ทงหลาย เราจกแสดงความเกดและความดบไปแหง สตปฏฐาน ๔ ทานทงหลายจงฟง ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย ความเกดแหงกายเปนอยางไร ความเกดแหงกาย กเพราะอาหารกอใหเกด ดงน. อกอยางหนง ชอวา สตปฏฐาน ไดในบาล (ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค) เปนตนวา กายเปนทปรากฏมใชสต สตเปนทปรากฏดวย เปนตวสตดวย. ค านนมความดงน. ชอวา ปฏฐาน เพราะอรรถวเคราะหวา เปนทตงในทน. ถามวา อะไรตง. ตอบวา สต. ทตงอยแหงสต ชอวา สตปฏฐาน. อกนยหนง ความตงเปนประธาน เหตนนจงชอวา ปฏฐาน. ความตงแหงสต ชอวา สตปฏฐานเหมอนอยางการยนของชาง การยนของมาเปนตน.


12 / 97

ความทพระบรมศาสดาทรงลวงเลยความยนราย และความยนดในพระสาวกทงหลาย ผปฏบต ๓ อยาง เรยกวา สตปฏฐาน ไดในบาล (สฬายตน วภงสตร มชฌมนกาย อปรปณณาสก) นวา

สตปฏฐาน ๓ พระสมมาสมพทธเจาผเปนพระอรยะ ทรงเสพสตปฏฐานไรเลา เมอทรงเสพสตปฏฐาน ไรเลา จงเปนพระศาสดา สมควรสอนพระสาวกดงน.

ค านนมความดงน ชอวาปฏฐาน เพราะเปนธรรมทควรตงไว อธบายวา ควรใหเปนไป. ถามวา เพราะเปนธรรมทควรตงไวดวยอะไร. ตอบวา ดวยสต. การตงไวดวยสต ชอวา สตปฏฐาน

กสตเทานน เรยกวา สตปฏฐาน ไดในบาล (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) เปนตนวา สตปฏฐาน ๔ อนบคคลเจรญแลวท าใหมากแลว ยอมยงสมโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ ดงน.

ค านนมความดงน ธรรมชาตใดตงอยทว อธบายวา เขาไปตงมน คอแลนเปนไป เหตนนธรรมชาตนน ชอวาปฏฐาน. สตนนเอง ชอวาสตปฏฐาน.

อกนยหนง ทชอวา สต เพราะอรรถวา ระลกได ทชอวาปฏฐาน เพราะอรรถวา เขาไปตงไว. เพราะฉะนน สตนนดวย ปฏฐานดวย เพราะเหตนน จงชอวาสตปฏฐาน. ในทนพระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาสตปฏฐานอนน.

ถามวา หากเปนเชนนนเหตไร ค าวาสตปฏฐานทงหลายจงเปนค าพหพจน. ตอบวา เพราะตองมสตมาก เปนความจรง สตเหลานนมมาก เพราะตางแหงอารมณ. ถามวา แตเหตไรค าวามรรค จงเปนเอกวจนะ. ตอบวา เพราะมทางเดยว ดวยอรรถวา เปนมรรค. เปนความจรง สตเหลานนแมม ๔ กนบวาทางเดยว ดวย

อรรถวาเปนมรรค. สมจรงดงททานกลาวไววา ถามวา ในค าวามรรค ทชอวามรรค เพราะอรรถวาอะไร ตอบวา เพราะอรรถวาเปนเครองไปสพระนพพานดวย เพราะอรรถวา ผตองการพระนพพานจะพงคนหาดวย. สตทง ๔ นน ท ากจใหส าเรจ ในอารมณทงหลาย มกายเปนตนจงถงพระนพพานในภายหลง แตผตองการพระนพพานทงหลาย จ าตองด าเนนไปตงแตตนมา เพราะฉะนน สตทง ๔ จงเรยกวา หนทางเดยว. เทศนาพรอมดวยอนสนธ ยอมมดวยการอนสนธ ค าวาสต เหมอนดงในบาลทงหลาย (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) เปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงมรรค เปนเครองก าจดกองทพมาร เธอจงฟง มรรคนนเปนเครองก าจดกองทพมารเปนอยางไร คอสมโพชฌงค ๗ ดงน. ค าวามรรคเปนเครองก าจดกองทพมาร และค าวาสมโพชฌงค ๗ โดยอรรถกเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะเทานน ฉนใด ค าวา เอกายนมรรค กบค าวา สตปฏฐาน ๔ โดยอรรถกเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะเทานน กฉนนน เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา เปนเอกวจนะ กเพราะเปนทางเดยว ดวยอรรถวาเปนมรรค เปนพหวจนะ กเพราะมสตมาก โดยความตางแหงอารมณ.

ถามวา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงตรสสตปฏฐานวาม ๔ ไมหยอนไมยง. ตอบวา กเพราะจะทรงใหเปนประโยชนเกอกล แกเวไนยสตว. แทจรง ในจ าพวกเวไนยสตวทเปน - ตณหาจรต - ทฏฐจรต


13 / 97

- ผเปนสมถยานก (ผมสมถะเปนยาน) และ - วปสสนายานก (ผมวปสสนาเปนยาน) ทเปนไปโดยสวนทงสอง คอ - ปญญาออน และ - ปญญากลา กายานปสสนาสตปฏฐาน มอารมณหยาบเปนทางหมดจด ส าหรบเวไนยสตวผมตณหาจรต มปญญา

ออน เวทนานปสสนาสตปฏฐาน มอารมณละเอยดเปนทางหมดจด ส าหรบเวไนยสตวผมตณหาจรต ม

ปญญากลา จตตานปสสนาสตปฏฐาน ทมอารมณไมแยกออกมากนกเปนทางหมดจด ส าหรบเวไนยสตวผมทฏฐ

จรต มปญญาออน ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ทมอารมณแยกออกมากเปนทางหมดจด ส าหรบเวไนยสตว ผมทฏฐจรต ม

ปญญากลา อนง สตปฏฐาน ขอท ๑ ทมนมตอนจะพงบรรลไดโดยไมยาก เปนทางหมดจด ส าหรบเวไนยสตวผเปนสมถ

ยานก มปญญาออน สตปฏฐาน ขอท ๒ เพราะไมตงอยในอารมณอยางหยาบ จงเปนทางหมดจดส าหรบเวไนยสตวผเปน

สมถยานก มปญญากลา สตปฏฐาน ขอท ๓ มอารมณทแยกออกไมมากนก เปนทางหมดจด ส าหรบเวไนยสตวผเปนวปสสนายา

นก มปญญาออน สตปฏฐาน ขอท ๔ มอารมณทแยกออกมาก เปนทางหมดจดส าหรบเวไนยสตวผเปนวปสสนายานกม

ปญญากลา เพราะเหตดงนน จงกลาววา สตปฏฐานม ๔ เทานน ไมหยอนไมยง. อกอยางหนง ทตรสวา สตปฏฐานม ๔ กเพอละเสยซงวปลลาสความส าคญผดวา งาม สข เทยง และ

เปนตวตน. - แทจรงกายเปนอสภะ ไมงาม แตสตวทงหลายกยงส าคญวางาม ในกายนน. ดวยทรงแสดงความไม

งามในกายนนแกสตวเหลานน จงตรสสตปฏฐานขอท ๑ เพอละวปลลาสนนเสย. - และในเวทนาเปนตน ทสตวยดถอวาสข เทยง เปนตวตน เวทนากเปนทกข จตไมเทยง ธรรม

ทงหลายเปนอนตตา. แตสตวทงหลายกยงส าคญวา สข เทยงเปนตวตน ในเวทนา จต ธรรมนน ดวยทรงแสดงความเปนทกข เปนตน ในเวทนา จต ธรรมนน แกสตวเหลานนจงตรสสตปฏฐาน ๓ ทเหลอเพอละวปลลาสเหลานนเสย

เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา ทตรสวา สตปฏฐาน ๔ ไมหยอนไมยง กเพอละความส าคญผดวา งาม สข เทยง และตวตนเสย ดงทกลาวมาน. มใชเพอละวปลลาสอยางเดยวเทานน บณฑตพงทราบวา ทตรสสตปฏฐาน


14 / 97

๔ ก เพอละ โอฆะ โยคะ อาสวะ คณฐะ อปาทาน และอคต อยางละ ๔ ดวย เพอก าหนดรอาหาร ๔ อยางดวย พงทราบในทมาในปกรณ (บาล) เทานกอน.

สวนในอรรถกถาทานกลาววา สตปฏฐาน - มอนเดยวเทานน โดยเปนความระลกและโดยเปนทประชมลงเปนอนเดยวกน - ม ๔ ดวยอ านาจอารมณ. เปรยบเหมอนพระนครม ๔ ประต คนทมาแตทศตะวนออก น าสงของทอยทางทศตะวนออก มาเขาพระนคร

ทางประตทศตะวนออก คนทมาแตทศใต ทศตะวนตกกเหมอนกน คนทมาแตทศเหนอกน าสงของทอยทางทศเหนอ มาเขาพระนครทางประตทศเหนอ ฉนใด ขออปไมยนกฉนนน.

จรงอยนพพานเปรยบเหมอน นคร โลกตตรมรรคมองคแปด เปรยบเหมอน ประตพระนคร สตปฏฐานมกาย เปนตน เปรยบเหมอน ทศทงหลายมทศตะวนออก เปนตน. กคนทมาแตทศตะวนออก น าสงของทอยทางทศตะวนออกมาเขาพระนครทางประตทศตะวนออก ฉนใด ผ

ปฏบตโดยมขแหงกายานปสสนา เจรญกายานปสสนา ๑๔ วธ ยอมหยงลงสพระนพพานอนเดยวกนนนเอง ดวยอรยมรรคทเกดจากอานภาพแหงการเจรญกายานปสสนา กฉนนน.

คนทมาแตทศใต น าสงของทอยทางทศใตยอมเขามาสพระนครทางประตทศใต ฉนใด ผปฏบตโดยมขแหงเวทนานปสสนา เจรญเวทนานปสสนา ๙ วธ ยอมหยงลงสพระนพพานอนเดยวกนนนเอง ดวยอรยมรรคทเกดจากอานภาพแหงการเจรญเวทนานปสสนากฉนนน.

คนทมาแตทศตะวนตก น าสงของทอยทางทศตะวนตก ยอมเขามาสพระนครทางประตทศตะวนตกฉนใด ผปฏบตโดยมขแหงจตตานปสสนา เจรญจตตานปสสนา ๑๖ วธ ยอมหยงลงสพระนพพานอนเดยวกนนนเอง ดวยอรยมรรค ทเกดจากอานภาพแหงการเจรญจตตานปสสนาฉนนน.

คนทมาแตทศเหนอ น าสงของทอยทางทศเหนอ ยอมเขามาสพระนครทางประตทศเหนอฉนใด ผปฏบตโดยมขแหงธมมานปสสนา เจรญธมมานปสสนา ๕ วธ ยอมหยงลงสพระนพพานอนเดยวกนนนเอง ดวยอรยมรรค ทเกดจากอานภาพแหงการเจรญธมมานปสสนากฉนนน.

บณฑตพงทราบวา ททานกลาววา สตปฏฐานม อนเดยวเทานนกดวยอ านาจความระลกได อยางหนง ดวยอานภาพประชมลงสความเปนอนเดยวกนหนง ทกลาววาม ๔ กโดยจดตามอารมณ ดงกลาวมาฉะน.

ค าวา ม ๔ เปนอยางไร เปนค าถามดวยหมายจะตอบ (ถามเองตอบเอง). ค าวา ในธรรมวนยน คอ ในพระศาสนาน. ค าวา ภกขเว นน เปนค าเรยกบคคลผรบธรรม. ค าวา ภกษนน เปนค าแสดงถงบคคลผถงพรอมดวยขอปฏบต. เทวดา และมนษย แมเหลาอน ก

ด าเนนการปฏบตใหพรอมเหมอนกน. แตทตรสวา ภกษ กเพราะเปนผประเสรฐอยางหนง เพราะทรงแสดงภาวะของภกษดวยการปฏบตอยางหนง. เปนความจรง ในบคคลทงหลาย ผรบค าสงสอนของพระผมพระภาคเจา ภกษเปนผประเสรฐ เพราะเปนประหนงภาชนะรองรบค าสงสอนมประการตาง ๆ เพราะฉะนน จงตรสวา ภกษ


15 / 97

เพราะเปนผประเสรฐ. แตเมอทรงถอเอาภกษแลวคนทงหลายทเหลอกเปนอนทรงถอเอาดวย เหมอนอยางในการเสดจพระราชด าเนน เปนตน เหลาราชบรพารนอกนน กเปนอนทานรวมไวดวยศพทวา ราช. ผใดปฏบตขอปฏบตน ผนนยอมชอวา ภกษ เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาตรสวา ภกษ กเพราะจะทรงแสดงภาวะของภกษดวยการปฏบต. เปนความจรง ผปฏบตจะเปนเทวดา หรอมนษยกตาม ยอมนบไดวา เปนภกษทงนน. เหมอนอยางทตรสไว (ในธรรมบท ขททกนกาย) วา

อลงกโต เจป สม จเรยย สนโต ทนโต นยโต พรหมจาร สพเพส ภเตส นธาย ทณฑ โส พราหมโณ โส สมโณ ส ภกข หากวาบคคลมธรรมประดบแลว เปนผสงบแลว ฝกแลว เปนคนแน เปนพรหมจาร เลกอาชญากรรมในสตวทงปวง พงประพฤตสม าเสมออยไซร ผนนกชอวา พราหมณ ผนนกชอวา สมณะ ผนนกชอวา ภกษ ดงน.

ค าวา ในกาย คอ ในรปกาย. จรงแลว รปกายในทนนทานประสงคเอาวา กาย เพราะอรรถวา เปนทรวมแหงอวยวะนอยใหญ และธรรมทงหลายมผม เปนตน เหมอนตวของชางตวของรถเปนตน. ทชอวากายเพราะอรรถวาเปนทรวมฉนใด ทชอวากาย เพราะอรรถวาเปนแหลงทมาของสงทนารงเกยจฉนนน. จรงแลว กายนน เปนแหลงทมาของสงนารงเกยจ คอนาเกยจอยางยงแมเพราะเหตนนจงชอวากาย. ค าวาเปนแหลงทมา คอเปนถนเกด ใจความของค าในค าวา เปนแหลงทมานน มดงน ธรรมชาตทงหลายมาแตกายนน เหตนนกายนนจงชอวา เปนแหลงทมา. อะไรมา. สงอนนาเกลยดทงหลายมผม เปนตน ยอมมา. ชอวา อายะ เพราะเปนแหลงมาแหงสงนาเกลยดทงหลาย ดวยประการฉะน.

ค าวา พจารณาเหนกาย หมายความวา มปกตพจารณาเหนในกาย หรอพจารณาเหนกาย. พระผมพระภาคเจาแมจะตรสวา ในกายแลว บณฑตพงทราบวาทรงกระท าศพทวากาย ครงทสองวา พจารณาเหนกายอกครงหนง เพอทรงแสดงการก าหนด และการแยกออกจากกอน เปนตน โดยไมปนกน. ภกษพจารณาเหนเวทนาในกาย หรอพจารณาเหนจตในกายหรอพจารณาเหนธรรมในกายหามได ทแทพจารณาเหนกายในกายตางหากเพราะฉะนน จงเปนอนทรงแสดงการก าหนดไมปนกน ดวยทรงแสดงอาการ คอ พจารณาเหนกายในวตถทนบวากาย. มใชพจารณาเหนธรรมอยางหนง ทพนจากอวยวะนอยใหญในกาย ทงมใชพจารณาเหนเปนหญงหรอเปนชาย ทพนจากผมขนเปนตน. จรงอยในขอนน กายแมอนใด ทนบวาเปนทรวมของภตรป และอปาทายรป มผมขนเปนตน มใชพจารณาเหนธรรมอยางหนงทพนจากภตรป และอปาทายรป ทแท

- พจารณาเหนกายเปนทรวมอวยวะนอยใหญในกายแมอนนน เหมอนพจารณาเหนสวนประกอบของรถฉะนน


16 / 97

- พจารณาเหนกายเปนทรวมของ ผม ขน เปนตน เหมอนพจารณาเหนสวนนอยใหญของพระนคร - พจารณาเหนกายเปนทรวมของภตรป และ อปาทายรป เหมอนแยกใบและกานของตนกลวย และ

เหมอน แบก ามอทวางเปลาฉะนน เพราะฉะนนจงเปนอนทรงแสดงการแยกออกจากกอน ดวยทรงแสดงวตถทนบไดวากาย โดยเปนท

รวมโดยประการตาง ๆ นนแลว. ความจรง กายหรอชายหญง หรอธรรมไร ๆ อนทพนจากกายอนเปนทรวมดงกลาวแลว หาปรากฏในกายนนไม แตสตวทงหลาย กยดมนผด ๆ โดยประการนน ๆ ในกายทสกวาเปนทรวมแหงธรรมดงกลาวแลว อยนนเอง. เพราะฉะนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาววา

ย ปสสต น ต ทฎ ย ทฎ ต น ปสสต อปสส พชฌเต มฬโห พชฌมาโน น มจจต บคคลเหนสงใด สงนนกไมไดเหน สงใดเหนแลวกไมเหนสงนน เมอไมเหนกหลงตด เมอตดกไมหลดพน ดงน.

ทานกลาวค าน กเพอแสดงการแยกออกจากกอนเปนตน. ดวยศพทวาอาทเปนตน ในค านบณฑตพงทราบความดงน. กภกษน พจารณาเหนกายในกายนเทานน ทานอธบายวา มใชพจารณาเหนธรรมอยางอน. คนทงหลายแลเหนน าในพยบแดด แมทไมมน าฉนใด ภกษพจารณาเหนกายอนนวาเปนของไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ไมสวยงามวาเปนของเทยง เปนสข เปนตวตน และสวยงาม ฉนนน หามได ทแท พจารณาเหนกาย ทานอธบายวา พจารณาเหนกายเปนทรวมของอาการ คอ ไมเทยง เปนทกข มใชตวตน และไมสวยงามตางหาก.

อกอยางหนง กกายอนนใด ททานกลาวไวขางหนาวา มลมอสสาสะปสสาสะ เปนตน มกระดกทปนเปนทสด ตามนย พระบาลเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนไปปากด ฯลฯ เธอมสตหายใจเขา ดงน และกายอนใดททานกลาวไวในปฏสมภทามรรค (ขททกนกาย) วา ภกษบางรปในธรรมวนยน พจารณาเหนกายคอดน กายคอน า กายคอไฟ กายคอลม กายคอผม กายคอขน กายคอผวหนง กายคอหนง กายคอเนอ กายคอเลอด กายคอเอน กายคอกระดก กายคอเยอในกระดก โดยความเปนของไมเทยง ดงน บณฑตพงทราบเนอความของกายนนทงหมด แมอยางนวา ภกษพจารณาเหนกายในกาย โดยพจารณาเหนในกายอนนเทานน.

อกอยางหนง พงทราบความอยางนวา พจารณาเหนกาย ทนบวาเปนทรวมแหงธรรมมผมเปนตนในกาย โดยไมพจารณาเหนสวนใดสวนหนงทพงถอวาเปนเรา เปนของเราในกาย แตพจารณาเหนกายนน ๆ เทานนเปนทรวมแหงธรรมตาง ๆ มผม ขนเปนตน.

อนง พงทราบความอยางนวา พจารณาเหนกายในกาย แมโดยพจารณาเหนกายทนบวาเปนทรวมแหงอาการ มลกษณะไมเทยง เปนตน ทงหมดทเดยวซงมนยทมาในปฏสมภทามรรค ตามล าดบบาล เปนตนวา พจารณาเหนในกายน โดยความเปนของไมเทยง ไมใชโดยเปนของเทยง ดงน. จรงอยางนนภกษผปฏบต ปฏปทา คอพจารณาเหนกายในกายรปน ยอมพจารณาเหนกายอนนโดยเปนของไมเทยง ไมใชเหนโดยเปนของเทยง พจารณาเหนโดยเปนทกข ไมใชเหนโดยเปนสข พจารณาเหนโดยมใชตวตน ไมใชเหนเปนตวตน ดวยอ านาจ อนปสสนา (การพจารณาเหน)


17 / 97

๗ ประการ มพจารณาเหนความไมเทยงเปนตน ยอมเบอหนาย มใชยนด ยอมคลายก าหนด มใชก าหนด ยอมดบทกข มใชกอทกข ยอมสละ มใชยดถอ. ภกษนน

1. เมอพจารณาเหนกายอนนโดยความเปนของไมเทยง ยอมละนจจสญญาความส าคญวาเทยงเสยได 2. เมอพจารณาเหนโดยความเปนทกข ยอมละทกขสญญาความส าคญวาเปนสขเสยได 3. เมอพจารณาเหนโดยความเปนของไมใชตวตน ยอมละอตตสญญาความส าคญวาเปนตวตนเสยได 4. เมอเบอหนาย ยอมละความยนดเสยได 5. เมอคลายก าหนด ยอมละความก าหนดเสยได 6. เมอดบทกข ยอมละเหตเกดทกขเสยได 7. เมอสละ ยอมละความยดถอเสยได ดงน พงทราบดงกลาวมาฉะน. ค าวา อย คอ เปนไปอย. ค าวา มเพยร มอรรถวา สภาพใดยอมแผดเผากเลสทงหลายในภพทง ๓ เหตนน สภาพนน ชอวา อาตาปะ

แผดเผากเลส ค านเปนชอของความเพยร. ความเพยรของผนนมอย เหตนน ผนนชอวา อาตาปมความเพยร. ค าวา มสมปชญญะ คอ ผประกอบดวยความรทนบวา สมปชญญะ. ค าวา มสต คอ ประกอบดวยสตก ากบกาย. กภกษรปน - ก าหนดอารมณดวยสต - พจารณาเหนดวยปญญา ธรรมดาวาปญญาพจารณาเหนของผเวนจากสต ยอมมไมได ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรส

(สงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย เรากลาววาสตแลจ าปรารถนาในททงปวง เพราะฉะนน ในทนจงตรสวา ยอมพจารณา เหนกายในกายอย ดงน. กายานปสสนาสตปฏฐาน เปนอนทรงอธบาย ดวยประการฉะน.

อกอยางหนง - ความทอแทภายใน ยอมท าอนตรายแกผไมมความเพยร - ผไมมสมปชญญะ ยอมหลงลมในการก าหนดอบาย ในการงดเวนสงทมใชอบาย - ผมสตหลงลมแลว ยอมไมสามารถในการก าหนดอบาย และในการสละสงทไมใชอบาย ดวยเหตนน กมมฏฐานนน ของภกษนน ยอมไมส าเรจ เพราะฉะนน กมมฏฐานนน ยอมส าเรจดวยอานภาพ

แหงธรรมเหลาใด เพอทรงแสดงธรรมเหลานน พงทราบวา พระผมพระภาคเจาตรสวา มเพยร มสมปชญญะ มสต. ทรงแสดงกายานปสสนาสตปฏฐาน และองคแหงสมปโยคะ

บดนเพอจะทรงแสดงองคแหงการละ จงตรสวา น าออกเสยซงอภชฌา และ โทมนสในโลก. บรรดาค าเหลานน

ค าวา น าออกเสย หมายความวา น าออกเสยดวยการน าออกชวขณะหรอดวยการน าออกดวยการขมไว.


18 / 97

ค าวา ในโลก กคอ ในกายอนนนแหละ. จรงอย กายในทน ทรงหมายถงโลก เพราะอรรถวาช ารดชดโทรม. อภชฌา และโทมนส มใชพระโยคาวจรนนละไดในอารมณเพยงกายเทานน แมในเวทนาเปนตน กละไดเหมอนกน เพราะฉะนนทานจงกลาวไวในวภงค (สตปฏฐานวภงค) วา อปาทานขนธ ๕ กชอวาโลก. ค านนทานกลาวตามนยแหงการขยายความ เพราะธรรมเหลานน นบไดวาเปนโลก. แตทานกลาวค าอนใดไววา โลกเปนอยางไร โลกกคอกายอนนนแหละ ความในค านนมดงนแล.

พงเหนการเชอมความดงนวา น าออกเสยซงอภชฌา และโทมนสในโลกนน. กเพราะในทน กามฉนทรวมเขากบศพทวา อภชฌา พยาบาทรวมเขากบศพทวาโทมนส ฉะนน จงควรทราบวาทรงอธบาย การละนวรณดวยการทรงแสดงธรรมอนเปนคทมก าลงนบเนองในนวรณ. แตโดยพเศษ ในทน

- ตรสการละความยนดทมกายสมบตเปนมลดวยการก าจดอภชฌา - ตรสการละความยนรายทมกายวบตเปนมล ดวยการก าจดโทมนส - ตรสการละความยนดยงในกาย ดวยการก าจดอภชฌา - ตรสการละความไมยนดยงในการเจรญกายานปสสนา ดวยการก าจดโทมนส - ตรสการละกายของผใสซงภาวะวางามเปนสข เปนตน ทไมมจรงในกาย ดวยการก าจดอภชฌา - และตรสการละการเอาออกไปซงภาวะทไมงาม เปนทกขเปนตน ทมอยจรงในกาย ดวยการก าจดโทมนส. ดวยพระด ารสนน เปนอนทรงแสดงอานภาพของความเพยร และความเปนผสามารถในการประกอบความ

เพยรของพระโยคาวจร. แทจรงอานภาพของความเพยรนนกคอ เปนผหลดพนจากความยนด ยนราย ครอบง าความไมยนดและความยนด และ เวนจากใสสงทไมมจรงและน าออกซงสงทมจรง. กพระโยคาวจรนนเปนผหลดพนจากความยนดยนราย เปนผครอบง าความไมยนด และความยนด ไมใสสงทไมมจรง ไมน าออกซงสงทมจรง จงชอวา เปนผสามารถในการประกอบความเพยรดวยประการฉะนน.

อกนยหนง. ตรสกมมฏฐานดวย อนปสสนา ในค าทวา กาเย กายานปสส พจารณาเหนกายในกาย. ตรสการบรหารกายของพระโยคาวจรบ าเพญกมมฏฐาน ดวยวหารธรรมทกลาวไวแลว ในค านวา วหรตอย. กในค าเปนตนวา อาตาปมความเพยร พงทราบวา - ตรสความเพยรชอบ ดวยอาตาปะความเพยรเครองเผากเลส - ตรสกมมฏฐานทใหส าเรจประโยชนทว ๆ ไป หรออบาย เครองบรหารกมมฏฐาน ดวย

สตสมปชญญะ หรอตรส สมถะทไดมาดวยอ านาจกายานปสสนา - ตรสวปสสนาดวยสมปชญญะ - ตรสผลแหงภาวนาดวยการก าจดซงอภชฌา และโทมนสฉะน.

บาลวภงค สวนในบาลวภงค กลาวความของบทเหลานน ไวอยางนวา บทวา อนปสส ความวา อนปสสนาในค านน เปนอยางไร ความรอบร ความรทว ฯลฯ ความเหนชอบ น

เรยกอนปสสนา บคคลไดประกอบแลว ประกอบพรอมแลว เขาไปแลว เขาไปพรอมแลว เขาถงแลว เขาถงพรอมแลว มาตามพรอมแลว ดวยอนปสสนาน เหตนน บคคลนนจงเรยกวา อนปสส.


19 / 97

บทวา วหรต แปลวา เปนอย เปนไปอย รกษาอย ด าเนนไปอย ใหอตตภาพด าเนนไปอย เทยวไปอย เหตนน จงเรยกวา วหรต.

บทวา อาตาป ผมเพยร ความวา อาตาปะ ความเพยรในค านนเปนอยางไร การปรารภความเพยรเปนไปทางใจ ฯลฯ สมมาวายามะใด นเรยกวา อาตปะ บคคลผประกอบดวยอาตาปะน เหตนนบคคลนน จงเรยกวาอาตาป.

บทวา สมปชาโน ความวา สมปชญญะ ในค านนเปนอยางไร ความรอบร ความรทว ฯลฯ ความเหนชอบ นเรยกวา สมปชญญะ บคคลใดประกอบแลว ฯลฯ มาตามพรอมแลว ดวยสมปชญญะน เหตนนบคคลนน จงเรยกวา สมปชาโน.

บทวา สตมา ความวา สตในค านนเปนอยางไร ความระลกได ความระลกถง ฯลฯ ความระลกชอบ นเรยกวา สต บคคลใดประกอบแลว ฯลฯ มาตามพรอมแลวดวยสตน เหตนน บคคลนนจงเรยกวาสตมา.

ขอวา วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส ความวา โลกในค านนเปนอยางไร กายนนแล ชอวาโลก อปาทานขนธแมทง ๕ กชอวาโลก นเรยกวาโลก. อภชฌาในค านนเปนอยางไร ความก าหนด ความก าหนดนก ความดใจ ความยนด ความเพลดเพลน ความ

ก าหนดดวยอ านาจความเพลดเพลน ความก าหนดนกแหงจต นเรยกวาอภชฌา โทมนสในค านนเปนอยางไร ความไมส าราญทางใจ ทกขทางใจ ฯลฯ เวทนาทไมส าราญเปนทกข อนเกดแก

สมผสทางใจ นเรยกวา โทมนส อภชฌา และโทมนสนเปนอนพระโยคาวจรก าจดเสยแลว น าออกไปแลว สงบแลว ใหสงบแลว ใหระงบแลว

ใหถงความตงอยไมไดแลว ใหถงความสาบศนยแลว ใหถงความไมมแลว ใหถงความยอยยบแลว ใหเหอดแหงแลว ใหแหงผากแลว ท าใหถงทสดแลว เหตนน จงตรสวา วเนยย โลเก อภชฌา โทมนสส ดงน. นยทมาในอรรถกถาน กบบาลวภงคนน บณฑตพงทราบไดโดยการเทยบกน.

พรรณนาความแหง อทเทสทวาดวย กายานปสสนาสตปฏฐาน มเพยงเทานกอน.

อทเทสวารแหงเวทนาจตตธมมานปสสนา บดน จะวนจฉย ในค าวา ภกษพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย จตในจต ธรรมในธรรมทงหลาย อย ฯลฯ ก าจด

อภชฌา และโทมนสในโลก ดงน ประโยชนในอนจะกลาวซ าเวทนาเปนตน ในค าซงมอาทอยางนวา เวทนาส เวทนานปสส พจารณาเหนเวทนา

ในเวทนาทงหลาย พงทราบโดยนยทกลาวมาแลวในกายานปสสนานนแล. อนง ในขอทวา พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย พจารณาเหนจตในจต พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย น มวนจฉยดงน

เวทนาไดแกเวทนา ๓ กเวทนา ๓ นน เปนโลกยะอยางเดยว แมจตกเปนโลกยะ ธรรมทงหลายกเปนโลกยะเหมอนกน. การจ าแนก เวทนา จต ธรรม นน จกปรากฏในนทเทสวาร. สวนในอทเทสวารนภกษผพจารณาเวทนา ๓ นน โดยประการทตนพงพจารณาเหนกพงทราบวา เปนผพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย. แมในจต และธรรมกนยนเหมอนกน.


20 / 97

ถามวา จะพงพจารณาเหนเวทนาอยางไร. ตอบวา พงพจารณา - เหนสขเวทนาโดยความเปนทกข - เหนทกขเวทนาโดยเปนดจลกศร - เหนอทกขมสขเวทนา โดยความเปนของไมเทยง. ดงทตรสไววา

โย สข ทกขโต อทท ทกขมททกข สลลโต อทกขมสข สนต อททกข น อนจจโต ส เว สมมททโส ภกข อปสนโต จรสสต ภกษใดเหนสขเวทนาโดยความเปนทกข เหนทกขเวทนาโดยความเปนดงลกศร เหนอทกขมสขเวทนาทมอยโดยความเปนของไมเทยง ภกษนนแล เปนผเหนชอบ จกเปนผสงบเทยวไป ดงน.

อนง พระโยคาวจร - พงพจารณาเหนเวทนาทงหมดนนแหละ โดยความเปนทกขดวย. สมจรง ดงทตรสไวดงนวา เรา

กลาวเวทนาทกอยางบรรดามอยในทกขทงนน. - พงพจารณาเหนเวทนาโดยความเปนสข เปนทกข (เปลยนเวยนกนไป). ดงทตรสไววา สขเวทนา

เปนสข เมอเกดขน เมอตงอย เปนทกขเมอแปรไป ดงน ค าทงหมด ผศกษาพงเขาใจใหกวางขวาง.อนง พระโยคาวจร - พงพจารณาเหนแมดวยอ านาจอนปสสนา ๗ ม อนจจานปสสนา เปนตน. ขอควรกลาวนยงเหลอ จก

ปรากฏในนทเทสวารแล. กอนอน บรรดาจตและธรรม จตอนพระโยคาวจร พงพจารณาเหน - ดวยอ านาจประเภทแหงจตอนตาง ๆ กน มอารมมณจต อธปตจต สหชาตจต ภมจต กมมจต วปาก

จตและกรยาจต เปนตน และ - ดวยอ านาจประเภทแหงจต มจตมราคะเปนตน ซงมาในนทเทสวารแหงอนปสสนา มอนจจานปสสนา

เปนตน. ธรรมอนพระโยคาวจร พงพจารณาเหน - ดวยอ านาจแหงลกษณะเฉพาะตน และลกษณะทวไป และแหงธรรมทเปนสภาพวางเปลา และ - ดวยอ านาจประเภทแหงธรรม มธรรมอนมสงบเปนตน ซงมาในนทเทสสวาร แหงอนปสสนา๗ ม

อนจจานปสสนาเปนตน. ค าทเหลอมนยดงกลาวมาแลวทงนน. อภชฌา และโทมนส ในโลก คอ กาย อนพระโยคาวจรใดละไดแลวในกายานปสสนาสตปฏฐานน แมอภชฌา

และโทมนสในโลก คอเวทนาเปนตน กเปนอนพระโยคาวจรนนละไดแลวเหมอนกน กจรงอย ถงดงนน พระผมพระ


21 / 97

ภาคเจากยงตรสการละอภชฌา และโทมนสไวในสตปฏฐานทกขอ ดวยอ านาจแหงบคคลตาง ๆ กน และดวยอ านาจแหงสตปฏฐานภาวนา อนเปนไปในขณะจตตางกน.

อกนยหนง เพราะอภชฌา และโทมนสทละไดในสตปฏฐานขอหนงถงในสตปฏฐานทเหลอทง ๓ ขอ กเปนอนละไดเหมอนกน. เพราะฉะนนแล จงควรทราบวา การละอภชฌา และโทมนสน ตรสไวเพอทรงแสดงการละในสตปฏฐานเหลานน ของภกษนน ฉะนนแล.

จบอทเทสวารกถา

นทเทสวารกถา

กายานปสสนาสตปฏฐาน สมมาสตมอารมณ ๔

นายชางจกสานผฉลาด ประสงคจะท าเครองใช เชน เสอหยาบ เสอออน เตยบ ลง และฝาชเปนตน ไดไมไผล าใหญมาล าหนง ตดเปน ๔ ทอนแลว พงเอาทอน ๆ หนงแต ๔ ทอนนนมาผาออกท าเปนเครองใชนน ๆ แมฉนใด พระผมพระภาคเจากฉนนนเหมอนกน บดน ทรงประสงคจะท าสตวทงหลายใหบรรลคณวเศษตาง ๆ ดวยการทรงแสดงสตปฏฐานจ าแนกสมมาสตอยางเดยวเทานนออกเปน ๔ สวน ดวยสามารถแหงอารมณ โดยนยเปนตนวา สตปฏฐาน ๔ เปนอยางไร ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย ดงน ทรงถอเอาสตปฏฐานแตละอยาง จาก ๔ อยางนน เมอจะทรงจ าแนกกาย จงทรงเรมตรส นทเทสวาร โดยนยเปนตนวา กถ จ ภกขเว.

อธบายศพทในปจฉวาร ในนทเทสวารนน ค าวา กถ จ อยางไรเลา เปนตน เปนค าถามดวยหมายจะขยายใหกวางขวาง. กแล

ความยอในปจฉวารนมดงนวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนกายในกายโดยประการไรเลา. ในปจฉวารทกขอกนยน.

ขอวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน คอ ภกษในพระศาสนาน. กอธศพทในค าน เปนเครองแสดงศาสนา อนเปนทอาศยอยางดของบคคลผบ าเพญกายานปสสนาสตปฏฐานทกประการ ใหเกดขนแลว และเปนเครองปฏเสธความไมเปนจรงของศาสนาอน. สมจรง ดงทตรสไว (ในจฬสหนาทสตร มชฌมนกาย มลปณณาสก) วา ดกอนภกษทงหลาย สมณะท ๑-๒-๓-๔ มอยในศาสนานเทานน ศาสนาอนวางเปลาจากสมณะผเปนพระอรหนตทงหลาย เพราะฉะนนจงตรสวาภกษในศาสนาน.

จบอรรถกถา


22 / 97

กายานปสสนา

อานาปานบรรพ [๒๗๔] ดกรภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนกายในกายอยอยางไรเลา

ภกษในธรรมวนยน - ไปสปากด ไปสโคนไมกด ไปสเรอนวางกด - นงคบลลงก ตงกายตรง ด ารงสตไวเฉพาะหนา - เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา ๑. เมอหายใจออกยาว กรชดวา เราหายใจออกยาว

เมอหายใจเขายาว กรชดวา เราหายใจเขายาว ๒. เมอหายใจออกสน กรชดวา เราหายใจออกสน

เมอหายใจเขาสน กรชดวา เราหายใจเขาสน ๓. ยอมส าเหนยกวา เราจกเปนผก าหนดรตลอดกองลมหายใจทงปวง หายใจออก

ยอมส าเหนยกวา เราจกเปนผก าหนดรตลอดกองลมหายใจทงปวง หายใจเขา ๔. ยอมส าเหนยกวา เราจกระงบกายสงขารหายใจออก

ยอมส าเหนยกวา เราจกระงบกายสงขารหายใจเขา ดกรภกษทงหลาย นายชางกลง หรอ ลกมอของนายชางกลง ผขยน เมอชกเชอกกลงยาว กรชดวา เราชกยาว เมอชกเชอกกลงสน กรชดวา เราชกสน แมฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน

๑. เมอหายใจออกยาว กรชดวา เราหายใจออกยาว เมอหายใจเขายาว กรชดวา เราหายใจเขายาว

๒. เมอหายใจออกสน กรชดวา เราหายใจออกสน เมอหายใจเขาสน กรชดวา เราหายใจเขาสน

๓. ยอมส าเหนยกวา เราจกเปนผก าหนดรตลอดกองลมหายใจทงปวง หายใจออก ยอมส าเหนยกวา เราจกเปนผก าหนดรตลอดกองลมหายใจทงปวง หายใจเขา

๔. ยอมส าเหนยกวา เราจกระงบกายสงขารหายใจออก ยอมส าเหนยกวา เราจกระงบกายสงขารหายใจเขา

ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนกายในกายภายในบาง - พจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง


23 / 97

- พจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในกายบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา กายมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวา พจารณาเหนกายในกายอย ฯ

จบอานาปานบรรพ

อรรถกถาอานาปานบรรพ ค าวา ภกษไปปากด ไปทโคนไมกด ไปยงเรอนวางกด น เปนเครองแสดงการก าหนดเอาเสนาสนะอน

เหมาะแกการเจรญสตปฏฐาน ของภกษนน. เพราะจตของเธอซานไปในอารมณทงหลาย มรปเปนตน มานานยอมไมประสงคจะลงสวถแหงกมมฏฐาน คอยแตจะแลนออกนอกทางทาเดยว เหมอนเกวยนทเทยมดวยโคโกงฉะนน. เพราะฉะนน ภกษผจะเจรญสตปฏฐานนประสงคจะทรมานจต ทราย ทเจรญมาดวยการดมรส มรปารมณ เปนตน มานาน พงพรากออกจากอารมณเชน รปารมณเปนตน แลวเขาไปปากได โคนไมกได เรอนวางกได แลวเอาเชอก คอสตผกเขาไวทหลก คออารมณ ของสตปฏฐานนน จตของเธอนนแมจะดนรนไปทางนน ทางน เมอไมไดอารมณทคนเคยมากอน ไมอาจตดเชอก คอสตใหขาดแลวหนไปไดกจะแอบแนบสนทเฉพาะอารมณนนอยางเดยว ดวยอ านาจเปนอปจารภาวนา และอปปนาภาวนา เหมอนอยางคนเลยงโค ตองการจะทรมานลกโคโกง ทดมนมแมโคตวโกงจนเตบโต พงพรากมนไปเสยจากแมโค แลวปกหลกใหญไวหลกหนง เอาเชอกผกไวทหลกนน ครงนนลกโคของเขานน กจะดนไปทางโนนทางน เมอไมอาจหนไปได กหมอบ หรอนอนแนบหลกนนนนแล ฉะนน. เหตนน พระโบราณาจารยจงกลาววา

ยถา ถมเภ นพนเธยย วจฉ ทม นโร อธ พนเธยเยว สก จตต สตยารมมเณ ทฬห นรชนในพระศาสนาน พงผกจตของตนไวในอารมณใหมนดวยสต เหมอนคนเลยงโค เมอจะฝกลกโค พงผกมนไวทหลกฉะนน.

เสนาสนะน ยอมเหมาะแกการเจรญสตปฏฐานของภกษผเจรญสตปฏฐานนน ดวยประการฉะน. เพราะฉะนน ขาพเจาจงกลาววา ค าน เปนเครองแสดงการก าหนดเสนาสนะอนเหมาะแกการเจรญสตปฏฐาน ของภกษนนดงน.

เสนาสนะทเหมาะแกการเจรญอานาปานสต อกอยางหนง เพราะพระโยคาวจรไมละ ละแวกบานอนออองดวยเสยงหญงชาย ชางมาเปนตน จะบ าเพญอา

นาปานสตกมมฏฐาน อนเปนยอดในกายานปสสนา เปนปทฏฐานแหงการบรรลคณวเศษ และธรรมเครองอยเปนสขในปจจบนของพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจาและพระสาวกทงปวงนใหส าเรจ ไมใชท าไดงาย ๆ เลย เพราะฌานมเสยงเปนขาศก แตพระโยคาวจรก าหนดกมมฏฐานนแลว ใหจตตถฌาน มอานาปานสตเปนอารมณ เกดขน ท าฌาน


24 / 97

นนนนแล ใหเปนบาท พจารณาสงขารทงหลาย แลวบรรลพระอรหตซงเปนผลอนยอดจะท าไดงาย กแตในปาทไมมบาน ฉะนน พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงแสดงเสนาสนะอนเหมาะแกภกษโยคาวจรนน จงตรสวา อร คโต วา ไปปากด เปนตน.

กพระผมพระภาคเจาเปรยบเหมอนอาจารยผรชยภม. อาจารยผรชยภมเหนพนทควรสรางนครแลว ใครครวญถถวนแลว กชวา ทานทงหลายจงสรางนครตรงน เมอเขาสรางนครเสรจ โดยสวสดแลว ยอมไดรบลาภสกการะอยางใหญ จากราชสกล ฉนใด พระผมพระภาคเจานน กฉนนน ทรงใครครวญถงเสนาสนะอนเหมาะแกพระโยคาวจรแลวทรงชวา เสนาสนะตรงน พระโยคาวจรควรประกอบกมมฏฐานเนอง ๆ ตอแตนน พระโยคเจรญกมมฏฐานเนอง ๆ ในเสนาสนะนน ไดบรรลพระอรหตตามล าดบยอมทรงไดรบสกการะอยางใหญวา พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงเปนผตรสรเองโดยชอบ จรงหนอ.

กภกษนทานกลาววา เปนเชนเดยวกบเสอเหลอง. เหมอนอยางพระยาเสอเหลองขนาดใหญอาศยพงหญาปาชฏ หรอเทอกเขาในปา ซอนตวคอยจบหมมฤค มกระบอปา ละมง หมปา เปนตน ฉนใด ภกษนผมเพยรประกอบเนอง ๆ ซงกมมฏฐานในปาเปนตน ยอมถอเอาซงมรรค ๔ และอรยผล ๔ ไดตามล าดบฉนนนเหมอนกน. เพราะเหตนน พระโบราณาจารยจงกลาววา.

ยถาป ทปโก นาม นลยตวา คณหต มเค ตเถวาย พทธปตโต ยตตโยโค วปสสโก อร ปวสตวาน คณหต ผลมตตม อนเสอเหลองซอนตวคอยจบหมมฤคฉนใด ภกษผเปนพทธบตรนกฉนนนเหมอนกน เขาไปสปาแลว ประกอบความเพยร เปนผมปญญาเหนแจง (เจรญวปสสนา) ยอมถอไวไดซงผลอนสงสดได.

เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงเสนาสนะปา อนเปนภมทเหมาะแกชวนปญญา อนเปนเครองบากบนของพระโยคาวจรนนจงตรสวา อร คโตวา ไปปากด เปนตน.

ตอแตนไป กอนอน ค าทควรจะกลาวในอานาปานบรรพน ทานกลาวไวในคมภรวสทธมรรคแลวทงนน. ก าหนดลมอสสาสปสสาสะ

กค าวา ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนนายชางกลง หรอลกมอของนายชางกลงผขยน นเปนเพยงค าอปมาเทานน.

ค าวา ในกายภายใน กดนเปนเพยงอปปนาเทานน. แตอปปนานนกยอมไมมาในค านน. มาแตอปจารกมมฏฐานทเหลอ. แตกยงมาไมถง

ค าวา ผขยน หมายถง ผฉลาด (ผช านาญ). ค าวา ชกเชอกกลงยาวกด ความวา เหยยดมอ เหยยดเทา ชกเชอกยาวในเวลากลงกลองชองพณ เปนตน

ซงเปนของใหญ. ค าวา ชกเชอกสนกด ความวา ชกเชอกสน ๆ ในเวลากลงของเลก ๆ นอย ๆ เชนงาและลมสลก เปนตน.


25 / 97

ค าวา ฉนนนเหมอนกนแล ความวา แมภกษน กฉนนน เมอหายใจเขายาวโดยลมอสสาสะ และปสสาสะ ทเปนไปโดยระยะยาว และระยะสนกรชดวา เราหายใจเขายาว ฯลฯ คอยส าเหนยกอยวา เราหายใจออกยาวดงน.

เมอเธอส าเหนยกอยอยางน ฌาน ๔ ยอมเกดในนมตแหงลมอสสาสปสสาสะ.เธอออกจากฌานแลว จะก าหนดลมอสสาสปสสาสะ หรอ องคฌานได.

1. ในการก าหนดลมอสสาสปสสาสะนน ภกษประกอบกมมฏฐาน ในลมอสสาสปสสาสะยอมก าหนดรปอยางนวา ลมอสสาสปสสาสะ เหลาน อาศยอะไร อาศยวตถ กรชกาย ชอวา วตถ มหาภตรป ๔ กบ อปาทายรป ชอวา กรชกาย ตอแตนน จงก าหนดในนามธรรม ซงมผสสะเปนท ๕ (๑. เวทนา ๒. สญญา ๓. เจตนา ๔. วญญาณ ๕. ผสสะ) มรปนนเปนอารมณ. ครนก าหนดนามรปนนอยางน ดวยประการฉะนแลว คนหาปจจยแหงนามรปนนอย เหนปฏจจสมปบาทมอวชชาเปนตนแลว ขามพนความสงสยเสยไดวานเปนเพยงปจจย และธรรมทเกดขนเพราะปจจยเทานน ไมใชสตวหรอบคคลจงยกนามรปกบทงปจจย ขนสพระไตรลกษณเจรญวปสสนาอย ยอมบรรลพระอรหตโดยล าดบ. นเปนทางปฏบตออกจากทกขจนถงพระอรหตของภกษรปหนง.

2. ภกษผเจรญฌานกมมฏฐาน ก าหนดนามรปวา องคฌานเหลานอาศยอะไร อาศยวตถรป กรชกาย ชอวา วตถรป องคฌาน จดเปน นาม กรชกาย จดเปน รป เมอจะแสวงหาปจจยแหงนามรปนน จงเหนปจจยาการมอวชชา เปนตน จงขามความสงสยเสยไดวา นเปนเพยงปจจยและธรรมอาศย ปจจยเกดขน ไมใชสตวหรอบคคล จงยกนามรปพรอมทงปจจยขนสไตรลกษณเจรญวปสสนา บรรลพระอรหตโดยล าดบ. นเปนมขของการออกจากทกขจนถงพระอรหตของภกษรปหนง.

ค าวา อต อชฌตต วา ในกายภายใน ความวา พจารณาเหนกายในกาย คอ ลมอสสาสปสสาสะของตนอยอยางน.

ค าวา หรอ ภายนอก ความวา หรอพจารณาเหนกายในกาย คอ ลมอสสาสปสสาสะของคนอน อย. ค าวา ทงภายในทงภายนอก ความวา หรอในกายคอ ลมอสสาสปสสาสะของตนตามกาล ของคนอน

ตามกาล ดวยค าน พระผมพระภาคเจาตรส กาลทภกษนนไมหยดกมมฏฐานทคลองแคลว ใหกาย คอลมอสสาสปสสาสะ สญจรไปมาอย กกจทงสองน ยอมไมไดในเวลาเดยวกน.

ค าวา พจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกด ความวา ลมอาศยสบของชางทอง ๑ ลกสบ ๑ ความพยายามอนเกดแตลกสบนน ๑ จงจะสญจรไปมาไดฉนใด กาย คอลมอสสาสปสสาสะกอาศยกรชกาย ๑ ชองจมก ๑ จต ๑ ของภกษ จงสญจรไปมาไดฉนนน. ภกษเหนธรรมมกายเปนตน ซงมความเกดเปนธรรมดา ทานเรยกวา พจารณาเหนธรรมคอความเกดในกาย.

ค าวา พจารณาธรรม คอ ความเสอมกด ความวา เมอสบถกน าออกไปแลวเมอลกสบแตกแลว เมอความพยายามอนเกดแตลกสบนน ไมม ลมนนยอมเปนไปไมไดฉนใด เมอกายแตกแลว เมอชองจมกถกก าจดเสยแลว และเมอจตดบแลว ชอวากาย คอลมอสสาสปสสาสะ กยอมเปนไปไมได ฉนนนเหมอนกน. ภกษผเหนอยอยางนวา ลมอสสาสปสสาสะดบ เพราะกาย เปนตน ดบ ดงน ทานเรยกวาพจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในกาย.


26 / 97

ค าวา พจารณาเหนธรรม คอ ความเกด และความเสอม หมายความวา พจารณาเหนความเกดตามกาล ความเสอมตามกาล.

ค าวา สตของเธอปรากฏชดวากายมอย ความวา สตของภกษนนเขาไปตงเฉพาะอยางนวา กายแลมอย ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชหญง ไมใชชาย ไมใชตน ไมใชของตน ไมใชเรา ไมใชของเรา ไมใชใคร ไมใชของใคร.

ค าวา เพยงเทานน นเปนเครองก าหนดเขตแหงประโยชน. ทานอธบายวา สตทเขาไปตงอยนน หาใชเพอประโยชนอยางอนไม ทแทกเพยงเพอประโยชนสกวา ความร คอ ประมาณแหงความรยง ๆ ขนไป และประมาณแหงสตเทานน อธบายวา เพอความเจรญแหงสตสมปชญญะ.

ค าวา ไมถกกเลส อาศยอย ความวา ไมถกกเลสอาศย ดวยอ านาจแหงกเลสเปนทอาศย คอตณหา และทฏฐอย.

ค าวา ไมยดถอสงไร ๆ ในโลกดวย ความวา ไมถอสงไร ๆ ในโลก คอรป ฯลฯ หรอวญญาณวา นเปนตวของเรา นมในตวของเรา.

ป อกษรใน ค าวา เอว ป ลงในอรรถ คอ อาศยความขางหนาประมวลมา. กพระผมพระภาคเจา ทรงมอบเทศนา คอ อานาปานบรรพแสดงแลวดวยบทน.

อานาปานสตเปนอรยสจ ๔ ในอานาปานบรรพนน - สตทก าหนดลมอสสาสปสสาสะเปนอารมณ เปน ทกขสจ - ตณหามในกอนอนยงทกขสจนนใหตงขน เปน สมทยสจ - ความไมเปนไปแหง สจจะทงสอง เปน นโรธสจ - อรยมรรคทก าหนดรทกขสจ ละสมทยสจ มนโรธสจเปนอารมณ เปน มรรคสจ. ภกษโยคาวจร ขวนขวายดวยอ านาจสจจะ ๔ อยางน ยอมบรรลความดบทกขไดฉะน. นเปนทางปฏบตน า

ออกจากทกข จนบรรลพระอรหตของภกษผตงมนแลว ดวยอ านาจแหงลมอสสาสปสสาสะ รปหนงฉะนแล. จบอรรถกถา อานาปานบรรพ

อรยาปถบรรพ [๒๗๕] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ๑. ภกษเมอเดน กรชดวา เราเดน ๒. เมอยน กรชดวา เรายน ๓. เมอนง กรชดวา เรานง ๔. เมอนอน กรชดวา เรานอน ๕. หรอ เธอตงกายไวดวยอาการอยางใดๆ กรชดอาการอยางนนๆ ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนกายในกายภายในบาง - พจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง


27 / 97

- พจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในกายบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา กายมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวา พจารณาเหนกายในกายอย ฯ

จบอรยาปถบรรพ

อรรถกถาอรยาบถบรรพ พระผมพระภาคเจา ครนทรงจ าแนกกายานปสสนาโดยทางแหงลมอสสาสปสสาสะอยางนแลว บดน เพอจะ

ทรงจ าแนกโดยทางแหงอรยาบถจงตรสวา ปน จปร อกอยางหนงดงนเปนตน. ในอรยาบถนน พงทราบความวา แมสตวดรจฉาน เชน สนขบาน สนขจงจอกเปนตน เมอเดนไปกรวาตวเดน

กจรงอย แตในอรยาบถนน มไดตรสหมายเอาความรเชนนน. เพราะความรเชนนน ละความเหนวาสตวไมได เพกถอนความเขาใจวาสตวไมได.ไมเปนกมมฏฐาน หรอ สตปฏฐานภาวนาเลย. สวนการรของภกษ (ผเจรญกายานปสสนา) น ยอมละความเหนวาสตว เพกถอนความเขาใจวาสตวได.เปนทงกมมฏฐาน และเปนสตปฏฐานภาวนา. และค าทตรสหมายถง ความรชดอยางนวา ใครเดน การเดนของใคร เดนไดเพราะอะไร. แมในอรยาบถอน มการยนเปนตน กนยนเหมอนกน.

จะวนจฉย ในปญหาเหลานน ค าวา ใครเดน ความวา ไมใชสตว หรอบคคลไร ๆ เดน. ค าวา การเดนของใคร ความวา ไมใชการเดนของสตว หรอบคคลไร ๆ เดน. ค าวา เดนไดเพราะอะไร ความวา เดนไดเพราะการแผไปของวาโยธาตอนเกดแตการท าของจต.

เพราะฉะนน ภกษนนยอมรชดอยางน คอ - จตเกดขนวาเราจะเดน - จตนนกท าใหเกดวาโยธาต - วาโยธาต กท าใหเกดวญญต ความเคลอนไหว การน าสกลกายใหกาวไปขางหนา ดวยความไหวตวแหง

วาโยธาตอนเกดแตการท าของจต เรยกวาเดน. แมในอรยาบถอนมยนเปนตน กนยนเหมอนกน. กในอรยาบถยนเปนตนนน - จตเกดขนวา เราจะยน - จตนนท าใหเกดวาโยธาต


28 / 97

- วาโยธาต ท าใหเกดวญญตความเคลอนไหว การทรงสกลกายตงขนแตพนเทาเปนทสด ดวยความไหวตวแหงวาโยธาตอนเกดแตการท าของจต เรยกวา ยน.

(อรยาบถนง) - จตเกดขนวา เราจะนง - จตนนกท าใหเกดวาโยธาต - วาโยธาต กท าใหเกดวญญตความเคลอนไหว ความคกายเบองลางลง ทรงกายเบองบนตงขน ดวยความ

ไหวตวแหงวาโยธาตอนเกดแตการท าของจต เรยกวานง. (อรยาบถนอน) - จตเกดขนวา เราจะนอน - จตนนกท าใหเกดวาโยธาต ๆ ท าใหเกดวญญตความเคลอนไหว การเหยยดกายทงสนเปนทางยาว ดวย

ความไหวตวแหงวาโยธาตอนเกดแตการท าจต เรยกวา นอน. เมอภกษนนรชดอยอยางน ยอมมความคดเหนอยางนวา เขากลาวกนวา สตวเดน สตวยน แตโดยอรรถแลว

สตวไร ๆ ทเดน ทยนไมม ประดจค าทกลาวกนวา เกวยนเดน เกวยนหยด แตธรรมดาวา เกวยนไร ๆ ทเดนได หยดไดเอง หามไม ตอเมอนายสารถผฉลาด เทยมโค ๔ ตว แลวขบไป เกวยนจงเดน จงหยด เพราะฉะนน ค านนจงเปนเพยงบญญตสมมตเรยกกน ฉนใด

- กายเปรยบเหมอนเกวยน เพราะอรรถวา ไมร - ลมทเกดจากจต เปรยบเหมอนโค - จตเปรยบเหมอน สารถ เมอจตเกดขนวา เราจะเดน เราจะยน วาโยธาตทท าใหเกดความเคลอนไหวกเกดขน อรยาบถมเดนเปนตน

ยอมเปนไปเพราะความไหวตวแหงวาโยธาตอนเกดแตการท าของจต ตอแตนน สตวกเดน สตวกยน เราเดน เรายน เพราะเหตนน ค านน จงเปนเพยงบญญตสมมตเรยกกน ฉนนนเหมอนกน. ดวยฉะนน พระโบราณาจารยจงกลาววา

นาวา มาลตเวเคน ชยาเวเคน เตชน ยถา ยาต ตถา กาโย ยาต วาตาหโต อย ยนต สตตวเสเนว จตตสตตวเสนท ปยตต กายยนตมป ยาต ฐาต นสทต โก นาม เอตถ โส สตโต โย วนา เหตปจจเย อตตโน อานภาเวน ตฎเ วา ยท วา วเช เรอแลนไปไดดวยก าลงลม ลกธนแลนไปดวยก าลงสายธนฉนใด กายนอนลมน าไป จงเดนไปไดฉนนน แมยนต คอกายน อนปจจยประกอบแลว เดน ยน และนง ไดดวยอ านาจสายชก คอจต เหมอนเครองยนต หมนไปไดดวยอ านาจสายชกฉะนนนนแหละ ในโลกนสตวใดเวนเหตปจจยเสยแลว


29 / 97

ยงยนได เดนไดดวยอานภาพของตนเอง สตวนนชอไรเลาจะม ดงน.

เพราะฉะนนพงทราบวา ภกษน ก าหนดอรยาบถมเดนเปนตน ซงเปนไปไดดวยอ านาจเหตปจจย เทานนอยางน เมอเดนกรวาเราเดน เมอยนกรวาเรายน เมอนงกรวาเรานง เมอนอนกรวาเรานอน ดงน.

ค าวา กหรอ กายของเธอตงอยโดยอาการใด ๆ กรกายนนโดยอาการนน ๆ นเปนค ากลาวรวมอรยาบถทงปวง. มค าอธบายวา หรอกายของเธอด ารงอยโดยอาการใด ๆ กรชดกายนนโดยอาการนน ๆ คอกายนนด ารงอยโดยอาการเดน กรชดวาเราเดน กายด ารงอยโดยอาการยน นง นอน กรชดวา เรายน เรานง เรานอน.

อรยาบถภายในภายนอก ค าวา ภายใน หรอดงน ความวา พจารณาเหนกายในกายดวยการก าหนดอรยาบถ ๔ ของตนเองอยางนอย. ค าวา หรอภายนอก ความวา ดวยการก าหนดอรยาบถสของคนอนอย. ค าวา หรอทงภายใน ทงภายนอก ความวา พจารณาเหนกายในกาย ดวยการก าหนดอรยาบถ ๔ ของ

ตนเองตามกาล ของคนอนตามกาลอย. กในค าบาลเปนตนวา พจารณาเหนธรรม คอ ความเกด คอ พงน าความเกด และความเสอมแหงรปขนธ

ออกแสดง โดยอาการทง ๕ ตามนยบาล เปนตนวา รปเกด เพราะ อวชชาเกด ดงน. พระผมพระภาคเจาทรงหมายเอาความเกด และความเสอมนนแล ตรสวา พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดดงนเปนตนในทน.

ค าบาลเปนตนวา สตของเธอกปรากฏชดวา กายมอย ดงน กมขอความเชนเดยวกบทกลาวมาแลวนนแล. สตก าหนดอรยาบถเปนอรยสจ ๔

แมในอรยาบถบรรพน - สตทก าหนดอรยาบถ ๔ เปนอารมณ เปน ทกขสจ - ตณหาทมในกอน อนยงสตทก าหนดอรยาบถ ๔ นนใหตงขน เปน สมทยสจ - การหยดทกขสจ และสมทยสจ ทงสอง เปน นโรธสจ - อรยมรรคทก าหนดรทกข ละสมทยมนโรธเปนอารมณ เปน มรรคสจ ภกษผโยคาวจรขวนขวายโดยทางสจจะ ๔ อยางน ยอมบรรลพระนพพานดบทกข. นเปนทางปฏบตน าออก

จากทกข จนถงพระอรหต ของภกษผก าหนด อรยาบถ ๔ รปหนง ฉะนแล. จบอรรถกถา จบอรยาบถบรรพ

สมปชญญบรรพ [๒๗๖] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษยอมท าความรสกตว ในการกาว ในการถอย ในการแล ในการเหลยว ในการคเขา ในการเหยยดออก ในการทรงผาสงฆาฏ บาตร และจวร


30 / 97

ในการฉน การดม การเคยว การลม ในการถายอจจาระ และปสสาวะ ยอมท าความรสกตว ในการเดน การยน การนง การหลบ การตน การพด การนง ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนกายในกายภายในบาง - พจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง - พจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในกายบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา กายมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวา พจารณาเหนกายในกายอย ฯ

จบสมปชญญบรรพ

อรรถกถา สมปชญญบรรพ พระผมพระภาคเจา ครนทรงจ าแนกกายานปสสนา โดยทางอรยาบถ ๔ อยางนแลว บดน เพอจะทรงจ าแนก

โดยทางสมปชญญะ ๔ จงตรสวา ยงมอกขอหนงเปนตน. ในสมปชญญบรรพนน ค าวา กาวไปขางหนา เปนตน ทรงพรรณนาไวแลว ในสามญญผลสตร. ค าวา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนกายในกายของตน หรอในกายของคนอน หรอในกายของตนตาม

กาล ของคนอนตามกาล โดยก าหนดสมปชญญะ ๔ อยางนอย. ความเกด และความเสอมของรปขนธนนแล พงน าออกแสดงในค าวา พจารณา เหนธรรม คอความเกด

เปนตน แมในสมปชญญบรรพน. ค านอกจากน กเชนเดยวกบทกลาวมาแลวนนแล. สตก าหนดสมปชญญะ เปนอรยสจ ๔

ในสมปชญญบรรพน - สตก าหนดสมปชญญะ ๔ เปน ทกขสจ - ตณหาทมในกอน อนยงสตก าหนดสมปชญญะ ๔ นนใหตงขน เปน สมทยสจ - การไมเกดทกขสจ และสมทยสจทงสอง เปน นโรธสจ


31 / 97

- อรยมรรคมประการดงกลาวมาแลวเปนมรรคสจ ภกษโยคาวจร ขวนขวายโดยทางสจจะ ๔ อยางน ยอมบรรลนพพานดบทกขไดแล. นเปนทางปฏบตน าทกข

ออกจนถงพระอรหต ของภกษผก าหนดสมปชญญะ ๔ รปหนงฉะนแล. จบอรรถกถา สมปชญญบรรพ

ปฏกลมนสการบรรพ [๒๗๗] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษยอมพจารณาเหนกายนแหละ - แตพนเทาขนไป - แตปลายผมลงมา - มหนงเปนทสดรอบ เตมดวยของไมสะอาดมประการตางๆ วา มอยในกายน

๑. ผม ๒. ขน ๓. เลบ ๔. ฟน ๕. หนง ๖. เนอ ๗. เอน ๘. กระดก ๙. เยอในกระดก ๑๐. มาม ๑๑. หวใจ ๑๒. ตบ ๑๓. พงผด ๑๔. ไต ๑๕. ปอด ๑๖. ไสใหญ ๑๗. ไสทบ๑ ๑๘. อาหารใหม ๑๙. อาหารเกา ๒๐. มนในสมอง๒ ๒๑. ด๓ ๒๒. เสลด๔ ๒๓. หนอง๕ ๒๔. เลอด ๒๕. เหงอ ๒๖. มนขน ๒๗. น าตา ๒๘. มนเหลว ๒๙. น าลาย ๓๐. น ามก ๓๑. ไขขอ ๓๒. มตร

ดกรภกษทงหลาย เปรยบเหมอนไถมปากสองขาง เตมดวยธญชาตตางชนด คอ ขาวสาล ขาวเปลอก ถวเขยว ถวเหลอง งา ขาวสาร บรษผมนยนตาดแกไถนนแลว พงเหนไดวา นขาวสาล นขาวเปลอก นถวเขยว นถวเหลอง นงา นขาวสาร ฉนใด

ภกษกฉนนนเหมอนกน ยอมพจารณาเหนกายนแหละ - แตพนเทาขนไป - แตปลายผมลงมา - มหนงเปนทสดรอบ เตมดวยของไมสะอาดมประการตางๆ วา มอยในกายน

๑ ไสนอย ๒ ไมมในพระไตรปฎก แตมในอรรถกถา ๓ น าด ๔ เสมหะ ๕ น าเหลอง


32 / 97

๑. ผม ๒. ขน ๓. เลบ ๔. ฟน ๕. หนง ๖. เนอ ๗. เอน ๘. กระดก ๙. เยอในกระดก ๑๐. มาม ๑๑. หวใจ ๑๒. ตบ ๑๓. พงผด ๑๔. ไต ๑๕. ปอด ๑๖. ไสใหญ ๑๗. ไสทบ๖ ๑๘. อาหารใหม ๑๙. อาหารเกา ๒๐. มนในสมอง๗ ๒๑. ด๘ ๒๒. เสลด๙ ๒๓. หนอง๑๐ ๒๔. เลอด ๒๕. เหงอ ๒๖. มนขน ๒๗. น าตา ๒๘. มนเหลว ๒๙. น าลาย ๓๐. น ามก ๓๑. ไขขอ ๓๒. มตร

ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนกายในกายภายในบาง - พจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง - พจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในกายบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา กายมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวา พจารณาเหนกายในกายอย ฯ

จบปฏกลมนสการบรรพ

อรรถกถา ปฏกลมนสการบรรพ พระผมพระภาคเจา ครนทรงจ าแนกกายานปสสนาโดยทางสมปชญญะ ๔ อยางนแลว บดน เพอจะทรง

จ าแนกการใสใจถงกายโดยความเปนของปฏกลจงตรสวา ยงมอกขอหนง เปนตน. ในปฏกลมนสการบรรพนน ค าใดทควรกลาวในบาลเปนตนวา กายนนแล ค านนทงหมด ทานกลาวไวแลวใน

กายคตาสตกมมฏฐาน คมภรวมทธมรรคโดยพสดารดวยอาการทงปวง. ค าวา มปากสองขาง ความวา ประกอบดวยปากทงสอง ทงขางลาง ขางบน.

๖ ไสนอย ๗ ไมมในพระไตรปฎก แตมในอรรถกถา ๘ น าด ๙ เสมหะ ๑๐ น าเหลอง


33 / 97

ค าวา มอยางตาง ๆ คอ มชนดตาง ๆ. ในขอนนมค าเทยบเคยงอปมาดงตอไปน. กกายอนประกอบดวยมหาภตรป ๔ พงทราบ เปรยบเหมอนไถ มปากสองขาง อาการ ๓๒ มผมเปนตน

เปรยบเหมอนธญญชาตตางชนด ทเขาใสปนกนลงไปในไถนน พระโยคาวจรเปรยบเหมอนบรษมจกษ อาการปรากฏชดแหงอาการ ๓๒ ของพระโยคาวจร พงทราบเหมอนอาการทธญญชาตตางชนดปรากฏแกบรษผแกไถนนออกแลว พจารณาดอย.

ค าวา ภายในกด ความวา พจารณาเหนกายในกายของตน หรอในกายของคนอน หรอในกายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการก าหนดอาการ ๓๒ มผมเปนตนอยางนอย.

ขอตอไปจากน กมนยดงทกลาวมาแลว. ในปฏกลมนสการบรรพน ตางกนอยางเดยว กคอควรประกอบความอยางนวา สตก าหนดอาการ ๓๒ เปนอารมณ เปน ทกขสจ แลวพงทราบวาเปนทางปฏบตน าออกจากทกขจนถงพระอรหต ของภกษผก าหนดอาการ ๓๒ รปหนง. ค านอกจากนกเปนเชนเดยวกบทกลาวมาแลวนนแล.

จบอรรถกถา ปฏกลมนสการบรรพ

ธาตมนสการบรรพ [๒๗๘] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษยอมพจารณาเหนกายนแหละ ซงตงอยตามท ตงอยตามปรกต โดยความเปนธาตวา มอยในกายน - ธาตดน - ธาตน า - ธาตไฟ - ธาตลม คนฆาโคหรอลกมอของคนฆาโคผขยน ฆาโคแลว แบงออกเปนสวน นงอยทหนทางใหญสแพรง ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน ยอมพจารณาเหนกายนแหละ ซงตงอยตามท ตงอยตามปรกต โดยความเปนธาตวา มอยในกายน - ธาตดน - ธาตน า - ธาตไฟ - ธาตลม ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนกายในกายภายในบาง - พจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง - พจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในกายบาง


34 / 97

- พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในกายบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา กายมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวา พจารณาเหนกายในกายอย ฯ

จบธาตมนสการบรรพ

อรรถกถา ธาตมนสการบรรพ พระผมพระภาคเจา ครนทรงจ าแนกกายานปสสนาโดยทางการใสใจถงกายโดยเปนของปฏกล อยางนแลว

บดน เพอจะทรงจ าแนกโดยทางการใสใจถงกายโดยความเปนธาต จงตรสธาตมนสการบรรพวา ยงมอกขอหนง เปนตน.

ในธาตมนสการบรรพนน มการพรรณนาอรรถพรอมดวยขอเทยบเคยงอปมาดงตอไปน. คนฆาโคบางคน หรอลกมอของเขา ทเขาเลยงดดวยอาหาร และคาจาง ฆาโคแลวช าแหละแบงออกเปนสวน

ๆ แลว นง ณ ททางใหญ ๔ แพรง คอทชมทางยานกลางทางใหญ ซงไปไดทง ๔ ทศ ฉนใด ภกษ (ผบ าเพญธาตกมมฏฐาน) กฉนนนนนแล ยอมพจารณากาย ซงชอวาตงอยตามท เพราะตงอยดวยอาการอยางใดอยางหนง แหงอรยาบถทง ๔ และซงชอวาด ารงอยตามท เพราะตงอยตามท อยางนวา ในกายนมปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต.

กายสกวาธาต ๔ ทานอธบายไวอยางไร. ทานอธบายไววา เมอคนฆาโคเลยงโคอยกด น าโคไปยงทฆากด น ามาผกไวทฆากด ก าลงฆากด มองดโคทฆาตายแลวกด

ความส าคญวาโค ยงไมหายไปตราบเทาน เขายงไมไดช าแหละโคนนออกเปนสวน ๆ ตอเมอเขาช าแหละแบงออกแลว ความส าคญวาโคกหายไป กลบส าคญเนอโคไป เขามไดคดวา เราขายโค คนเหลานซอไป ทแท เขาคดวา เราขายเนอโค คนเหลานซอเนอโค เปรยบฉนใด

แมภกษน กฉนนนเหมอนกน เมอครงเปนปถชนผเขลา เปนคฤหสกด บรรพชตกด ความส าคญวาสตว หรอบคคล ยงไมหายไปกอนตราบเทาทยงไมพจารณาเหนกายนนแล ตามทตงอย ตามทด ารงอย แยกออกจากกอน โดยความเปนธาต ตอเมอเธอพจารณาเหนโดยความเปนธาต ความส าคญวาสตวจงหายไป จตกตงอยดวยดโดยความเปนธาตอยางเดยว. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา ภกษพจารณาเหนกายอนนนแล ตามทตงอย ตามทด ารงอย โดยความเปนธาตวา มอยในกายน ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนคนฆาโค หรอลกมอของคนฆาโคผขยน ฯลฯ วาโยธาต ดงนฉนนน.

- กพระโยคาวจร เปรยบเหมอน คนฆาโค - ความส าคญวาสตว เปรยบเหมอน ความส าคญวาโค - อรยาบถทง ๔ เปรยบเหมอน ทางใหญ ๔ แพรง - ความพจารณาเหนโดยความเปนธาต เปรยบเหมอน การทคนฆาโคนงแบงออกเปนสวน ๆ


35 / 97

นเปนการพรรณนาบาล ในธาตมนสการบรรพน. สวนกถาวาดวยกมมฏฐาน ทานพรรณนาไวพสดาร ในคมภรวสทธมรรคแลว.

ค าวา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนกายในกายของตน หรอในกายของคนอน หรอในกายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการก าหนดธาต ๔ ดวยอาการอยางนอย.

ขอตอไปจากน กมนยทกลาวมาแลวทงนน. แตในทนมขอตางกนอยางเดยว คอ พงประกอบความอยางนวา สตก าหนดธาต ๔ เปนอารมณ เปน ทกขสจ เปนตนแลว พงทราบวา นเปนทางปฏบตน าออกจากทกขของภกษผก าหนดธาต ๔ ดงน. สวนค าทเหลอกเชนกบทกลาวมาแลวแตกอนนนแล.

จบอรรถกถา ธาตมนสการบรรพ

นวสวถกาบรรพ [๒๗๙] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ๑. ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระทเขาทงไวในปาชา ตายแลววนหนงบาง สองวนบาง สามวนบาง ท

ขนพอง มสเขยวนาเกลยด มน าเหลองไหลนาเกลยด เธอยอมนอมเขามาสกายนแหละวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวง

ความเปนอยางนไปได ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายภายในบาง ฯลฯ อยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหน

กายในกายอย ฯ [๒๘๐] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ๒. ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระทเขาทงไวในปาชา อนฝงกาจกกนอยบาง ฝงนกตะกรมจกกนอยบาง

ฝงแรงจกกนอยบาง หมสนขกดกนอยบาง หมสนขจงจอกกดกนอยบาง หมสตวตวเลกๆ ตางๆ กดกนอยบาง

เธอยอมนอมเขามาสกายนแหละวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได

ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายภายในบาง ฯลฯ อยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนกายในกายอย ฯ

[๒๘๑] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ๓. ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระทเขาทงไวในปาชา เปนรางกระดก ยงมเนอและเลอด ยงมเสนเอน

ผกรดอย ฯลฯ เธอยอมนอมเขามาสกายนแหละวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวง


กายในกายอย ฯ [๒๘๒] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง


36 / 97

๔. ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระทเขาทงไวในปาชา เปนรางกระดก ปราศจากเนอ แตยงเปอนเลอด ยงมเสนเอนผกรดอย ฯลฯ



[๒๘๓] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ๕. ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระทเขาทงไวในปาชา เปนรางกระดก ปราศจากเนอและเลอดแลว ยง

มเสนเอน ผกรดอย ฯลฯ เธอยอมนอมเขามาสกายนแหละวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวง


กายในกายอย ฯ [๒๘๔] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ๖. ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระทเขาทงไวในปาชา คอ เปนกระดก ปราศจากเสนเอนผกรดแลว

เรยรายไปในทศใหญทศนอย คอ กระดกมอไปทางหนง กระดกเทาไปทางหนง กระดกแขงไปทางหนง กระดกขาไปทางหนง กระดก

สะเอวไปทางหนง กระดกหลงไปทางหนง กระดกสนหลงไปทางหนง กระดกสขางไปทางหนง กระดกหนาอกไปทางหนง กระดกไหลไปทางหนง กระดกแขนไปทางหนง กระดกคอไปทางหนง กระดกคางไปทางหนง กระดกฟนไปทางหนง กระโหลกศรษะไปทางหนง



[๒๘๕] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ๗. ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระทเขาทงไวในปาชา คอ เปนกระดกมสขาว เปรยบดวยสสงข ฯลฯ



[๒๘๖] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ๘. ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระทเขาทงไวในปาชา คอ เปนกระดกกองเรยงรายอยแลวเกนปหนงขน

ไป ฯลฯ


37 / 97



[๒๘๗] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ๙. ภกษเหมอนกะวาพงเหนสรระทเขาทงไวในปาชา คอ เปนกระดกผ เปนจณแลว เธอยอมนอมเขามาสกายนแหละวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวง

ความเปนอยางนไปได ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนกายในกายภายในบาง - พจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง - พจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในกายบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในกายบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา กายมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวา พจารณาเหนกายในกายอย ฯ

จบนวสวถกาบรรพ จบกายานปสสนา

อรรถกถา นวสวถกาบรรพ พระผมพระภาคเจา ครนทรงจ าแนกกายานปสสนาโดยทางธาตมนสการอยางนแลว บดน เพอจะทรงจ าแนก

ดวยนวสวฏฐกาบรรพ ขอก าหนดวาดวยปาชา ๙ ขอ จงตรสวา ยงมอกขอหนงเปนตน. บรรดาเหลานน บทวา เหมอนอยางวา เหน คอ เหมอนอยางวาพบ. บทวา สรระ คอ สรระของคนตาย. บทวา ทเขาทงไวทปาชา คอ ทเขาปลอยทงไวทสสาน. ซากศพทชอวาตายแลววนเดยว เพราะ เปนซากศพทตายแลวได ๑ วน. ทชอวาตายแลว ๒ วน เพราะเปนซากศพทตายแลวได ๒ วน. ทชอวาตายแลว ๓ วน เพราะซากศพทตายแลวได ๓ วน.


38 / 97

ทชอวาศพทพองขน เพราะเปนศพทพองขนโดยเปนศพทขนอดตามล าดบตงแตสนชพไป เหมอนลกสบชางทองอนพองขนดวยลม. ศพทพองขนนนแล ชอวา อทธมาตกะ. อกนยหนง ศพทพองขนนาเกลยดเพราะเปนของปฏกล เพราะเหตนน จงชอวา อทธมาตกะ.

ศพทมสตาง ๆ เจอเขยว เรยกวา ศพทมสเขยวเจอ. ศพทมสเขยวเจอนนแล ชอวา วนลกะ. อกนยหนง ศพทมสเขยวนาเกลยด เพราะเปนของปฏกล เพราะเหตนนจงชอวา วนลกะ. ค าวา วนลกะ นเปนชอของ ซากศพ มสแดง ในทเนอนนหนา มสขาวในทอนบมหนอง โดยมากมสเขยว ในทควรเขยว คลายผาหมสเขยว.

ศพทมน าเหลองไหลออกจากทปรแตกทางปากแผลทง ๙ บาง ชอวา ศพมน าเหลองไหล. ศพมน าเหลองไหลนนแล ชอวา วบพพกะ. อกนยหนง ศพมน าเหลองไหลนาเกลยด เพราะเปนของปฏกล เพราะเหตนน จงชอวา วบพพกะ. ศพทเปนวบพพกะเกดแลว คอ ถงความเปนซากศพมน าเหลองไหลอยางนน เพราะเหตนน ชอวา วบพพกชาตะ.

ขอวา โส อมเมว กาย ความวา ภกษนน ใชญาณนนแหละนอมน ากายของตนนไปเปรยบกบกายอนนน (ซากศพ). เปรยบอยางไร. เปรยบวา กายนแล มอยางนนเปนธรรมดา ตองเปนอยางนน ไมลวงพนความเปนอยางนนไปได.

กายทปราศจากอายไออนวญญาณ เปน ซากศพ ทานอธบายไววา กายนยงทนยน เดน เปนตนอยได กเพราะม ธรรม ๓ อยางนคอ 1. อาย 2. ไออน และ 3. วญญาณ แตเพราะธรรม ๓ อยางนพรากจากกน แมกายน จงตองมอยางนนเปนธรรมดา คอมสภาพเปอยเนาอยางนน

เหมอนกน ตองเปนอยางนน คอจกเปนประเภทศพขนพองเปนตนอยางนนเหมอนกน ไมลวงพนความเปนอยางนนไปได คอไมลวงพนความเปนศพพองขนเปนตนอยางนนไปได.

ขอวา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนกายในกายของตน ในกายของคนอน หรอในกายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการก าหนดซากศพทขนพองเปนตนอยางนอย.

เทยบกายดวยซากศพ

บทวา ขชชมาน อนสตวกดกนอย ไดแก ศพอนสตวมแรง กา เปนตน จบทอวยวะ เชนทองเปนตน แลวดงเนอทอง เนอปาก เบาตาเปนตน จกกนอย.

บทวา สม สโลหต ยงมเนอและเลอด คอ ศพทมเนอและเลอดยงเหลออย. บทวา นมม สโลหตมกขต ทปราศจากเนอแตเปอนเลอด คอ เมอเนอหมดไปแลว แตเลอดยงไมแหง. พระผ

มพระภาคเจาทรงหมายเอาศพประเภทนน จงตรสวา นมม สโลหตมกขต . บทวา อ เ น คอ ศพไปทางทศอน. บทวา หตถฎ ก กระดกมอ ความวา กระดกมอมประเภทถง ๖๔ ชน กระจดกระจายแยกกนไป. แมกระดก

เทาเปนตนกนยนเหมอนกน. บทวา เตโรวสสกาน เกนปหนงขนไป คอ ลวงปไปแลว.


39 / 97

บทวา ปตน เปนของผ ความวา กระดกอนตงอยกลางแจง ยอมผเปอยเพราะกระทบ ลม แดด และฝน สวนกระดกทอยใตพนดน ยอมตงอยไดนานกวา.

บทวา จณณกชาตาน เปนผง คอ แหลกเปนผง กระจดกระจายไป. พงประกอบความเขาในขอทงปวงโดยบทวา ขชชมาน อนสตวกดกน เปนตน โดยนยทกลาวมาแลว วาเธอก

นอมกายอนนนแล เขาไปเทยบกบศพ เปนตน. ขอวา หรอภายใน เปนตน ความวา พจารณาเหนกายในกายของตน ในกายของคนอน หรอในกายของตน

ตามกาล ของคนอนตามกาลดวยการก าหนดซากศพอนสตวกดกน เปนตน จนถงเปนกระดกอนแหลกเปนผงอยางนอย.

จดเปนบรรพ ปาชา ๙ ขอทอยในนวสวถกาบรรพน บณฑตพงจดประมวลมาดงน คอ ๑. ขอทตรสโดยนยเปนตนวา ศพทตายแลวไดวนหนงบาง แมทงหมดเปนบรรพอนหนง. ๒. ขอทวา ศพทฝงกาจกกนบาง เปนตน เปนบรรพอนหนง. ๓. ขอทวา รางกระดก ทยงมเนอ และเลอดมเสนเอนรดรงอย เปนบรรพอนหนง. ๔. ขอวา ปราศจากเนอแตเปอนเลอด มเสนเอนรดรงอย เปนบรรพอนหนง. ๕. ขอทวา ปราศจากเนอและเลอด มเสนเอนรดรงอย เปนบรรพอนหนง. ๖. ขอทวา กระดกทงหลาย ทปราศจากเสนเอนรดรงแลว เปนตน เปนบรรพอนหนง. ๗. ขอทวา กระดกทงหลาย ขาว คลายสสงข เปนบรรพอนหนง. ๘. ขอทวา กระดกทงหลายทกองเรยราย เกนหนงปขนไป เปนบรรพอนหนง. ๙. ขอทวา กระดกทงหลายทผ แหลกเปนผง เปนบรรพอนหนง. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงปาชาทง ๙ แลว จะทรงจบกายานปสสนา จงตรสค านวา เอว โข ภกขเว

อยางนแล ภกษทงหลายเปนตน. สตก าหนดซากศพเปนอรยสจ ๔

ในนวสวถกาบรรพนน - สตอนก าหนดปาชาทง ๙ ขอ เปน ทกขสจ

- ตณหาทมในกอน ทยงสตนนใหเกดขน เปน สมทยสจ - การหยดทกขสจ และสมทยสจทงสอง เปน นโรธสจ - อรยมรรคอนก าหนดทกข ละสมทย มนโรธเปนอารมณ เปน มรรคสจ ภกษผโยคาวจร ขวยขวายดวยอ านาจสจจะอยางนยอมบรรลพระนพพานดบทกขไดดงน. อนนเปนทาง

ปฏบตน าออกจากทกขจนถงพระอรหต ของเหลาภกษผก าหนดปาชาทง ๙ ขอ อยางนแล. จบนวสวถกาบรรพ.

ก กายานปสสนา ๑๔ บรรพ คอ 1. อานาปานบรรพ ๑


40 / 97

2. อรยาบถบรรพ ๑ 3. จตสมปชญญบรรพ ๑ 4. ปฏกลมนสการบรรพ ๑ 5. ธาตมนสการบรรพ ๑ 6. สวถกา ๙ บรรพ เปนอนจบลง ดวยค าพรรณนามประมาณเพยงเทาน. ใน ๑๔ บรรพนน - อานาปานบรรพ กบ ปฏกลมนสการบรรพ ๒ บรรพนเทานน เปนอปปนากมมฏฐาน - สวน ๑๒ บรรพทเหลอ เปน อปจารกมมฏฐานอยางเดยว เพราะตรสไวโดยการพจารณาเหนโทษแหง

กายอนเกยวดวยปาชา ดงนแล. จบอรรถกถา กายานปสสนาสตปฏฐาน.

เวทนานปสสนา [๒๘๘] ดกรภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอยอยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ๑. เสวยสขเวทนาอย กรชดวา เราเสวยสขเวทนา หรอ ๒. เสวยทกขเวทนา กรชดวา เราเสวยทกขเวทนา หรอ ๓. เสวยอทกขมสขเวทนา กรชดวา เราเสวยอทกขมสขเวทนา หรอ ๔. เสวยสขเวทนามอามส กรชดวา เราเสวยสขเวทนามอามส หรอ ๕. เสวยสขเวทนาไมมอามส กรชดวา เราเสวยสขเวทนาไมมอามส หรอ ๖. เสวยทกขเวทนามอามส กรชดวา เราเสวยทกขเวทนามอามส หรอ ๗. เสวยทกขเวทนาไมมอามส กรชดวา เราเสวยทกขเวทนาไมมอามส หรอ ๘. เสวยอทกขมสขเวทนามอามส กรชดวา เราเสวยอทกขมสขเวทนามอามส หรอ ๙. เสวยอทกขมสขเวทนาไมมอามส กรชดวา เราเสวยอทกขมสขเวทนาไมมอามส ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนเวทนาในเวทนาภายในบาง - พจารณาเหนเวทนาในเวทนาภายนอกบาง - พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงภายใน ทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในเวทนาบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในเวทนาบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในเวทนาบาง


41 / 97

อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา เวทนามอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวา พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ฯ

จบเวทนานปสสนา

อรรถกถา เวทนานปสสนาสตปฏฐาน พระผมพระภาคเจา ครนตรสกายานปสสนาสตปฏฐาน ๑๔ วธอยางนแลว บดน เพอจะตรส เวทนานปสส

นา ๙ วธ จงตรสวา กถ จ ภกขเว ดกอนภกษทงหลาย เวทนาเปนอยางไรเลา เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา สขเวทนา ความวา ภกษก าลงเสวยเวทนาทเปนสข ทางกายกด ทางใจกด กรชดวา เราเสวยสข

เวทนา. จะวนจฉยในค านน แมเดกทารกทยงนอนหงาย เมอเสวยสขในคราวดมน านม เปนตน กรชดวาเราเสวยสขเวทนากจรงอย. แตค า

วา สขเวทนาเปนตนนมไดตรสหมายถงความรชดอยางนน. เพราะความรชดเชนนน - ไมละความเหนวาสตว - ไมถอนความส าคญวาเปนสตว - ไมเปนกมมฏฐานหรอสตปฏฐานภาวนาเลย. สวนความรชดของภกษน - ละความเหนวาสตว - ถอนความส าคญวาเปนสตวได - ทงเปนกมมฏฐาน เปนสตปฏฐานภาวนา. กค านตรสหมายถงความเสวยสขเวทนาพรอมทงทรตวอย อยางนวา - ใครเสวย - ความเสวยของใคร - เสวยเพราะเหตไร.

สกวาเวทนาไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา

จะวนจฉยในปญหาเหลานน ถามวา ใครเสวย ตอบวา มใชสตวหรอบคคลไร ๆ เสวย. ถามวา ความเสวยของใคร ตอบวา มใชความเสวยของสตว หรอบคคลไร ๆ.


42 / 97

ถามวา เสวยเพราะเหตไร ตอบวา กเวทนาของภกษนนมวตถเปนอารมณ อยางเดยว เหตนน เธอจงรอยางนวา สตวทงหลายเสวย

เวทนา เพราะท าวตถเปนทตงแหงเวทนา มสขเวทนา เปนตนนน ๆ ใหเปนอารมณ กค าวา เราเสวยเวทนา เปนเพยงสมมตเรยกกน เพราะยดถอความเปนไปแหงเวทนานน.

เธอก าหนดวา สตวทงหลาย เสวยเวทนาเพราะท าวตถใหเปนอารมณ อยางน พงทราบวา เธอยอมรชดวา เราเสวยสขเวทนา เหมอนพระเถระรปหนง ซงส านกอยทจตตลบรรพต.

พระเถระผเสวยทกขเวทนา

ไดยนวา พระเถระทรนทราย กลงเกลอกอยดวยเวทนากลาแขง คราวอาพาธไมผาสก. ภกษหนมรปหนงเรยกถามวา ทานเจบตรงไหนขอรบ. ทานตอบวา บอกทเจบไมไดดอกเธอ ฉนท าวตถเปนอารมณ เสวยเวทนา. ถามวา ตงแตเวลารชดอยางนน ทานอดกลนไว ไมควรหรอขอรบ. ตอบวา ฉนจะอดกลนนะเธอ. ภกษหนมกลาววา อดกลนไดกดนะส ขอรบ. พระเถระกอดกลน(ทกขเวทนา). โรคลมกผาแลงจนถงหวใจ ไสของพระเถระกออกมากองบนเตยง. พระเถระชใหภกษหนมด ถามวา อดกลนขนาดนควรไหม. ภกษหนมกนง. พระเถระกประกอบความเพยรสม าเสมอ บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลายเปนพระอรหตสมสส

ปรนพพานแลว. อนง ภกษผเจรญเวทนานปสสนาสตปฏฐานนน เสวยทกขเวทนา ฯลฯ อทกขมสขเวทนาปราศจากอามสอย ก

รชดวา เราเสวยทกขเวทนา ฯลฯ อทกขสขเวทนา ปราศจากอามสเหมอนเมอเธอเสวยสขเวทนาแล.

เวทนาเปนอรปกมมฏฐาน พระผมพระภาคเจา ครนตรสรปกมมฏฐานดวยประการฉะนแลว เมอจะตรสอรปกมมฏฐาน แตเพราะทตรสดวยอ านาจผสสะ หรอดวยอ านาจจต กมมฏฐานไมปรากฏชด ปรากฏเหมอนมดมว สวนความเกดขนแหงเวทนาทงหลาย ปรากฏชด กมมฏฐานปรากฏชดดวยอ านาจเวทนา ฉะนน จงตรสอรปกมมฏฐานดวยอ านาจเวทนา แมในพระสตรน เหมอนอยางในสกกปญหสตร. กถามรรค ในพระสตรนนน พงทราบโดยนยทตรสไวใน

สกกปญหสตรแลวนนแลวา กกมมฏฐานม ๒ อยาง คอ รปกมมฏฐาน และ อรปกมมฏฐาน ดงนเปนตน. พงทราบวนจฉย ในเวทนานปสสนาสตปฏฐานนน ในค าวา สขเวทนา ดงนเปนตน มปรยาย (ทาง) แหง

ความรชดอกอยางหนง ดงตอไปน. ขอวา สข เวทน เวทยามต ปชานาต รชดวา เราเสวยสขเวทนา ความวา เมอเสวยสขเวทนา เพราะขณะเสวยสขเวทนา ไมมทกขเวทนา กรชดวา เราเสวยสขเวทนาดงน.


43 / 97

เพราะฉะนน ขนชอวาเวทนา ไมเทยง ไมยงยน มความแปรปรวนเปนธรรมดา - เพราะในขณะทไมมทกขเวทนาทเคยมมากอน และ - เพราะกอนแตน กไมมสขเวทนาน. เธอรตวในสขเวทนานนอยางน. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไว (ใน ทฆนขสตร มลปณณาสก มชฌม

นกาย) ดงนวา ดกอนอคคเวสสนะ สมยใด เสวยสขเวทนา สมยนน - หาเสวยทกขเวทนาไม - หาเสวยอทกขมสขเวทนาไม - ยอมเสวยสขเวทนาเทานน สมยใดเสวยทกขเวทนา ฯลฯ เสวยอทกขมสขเวทนา สมยนน - หาเสวยสขเวทนาไม - หาเสวยทกขเวทนาไม - เสวยแตอทกขมสขเวทนาเทานน ดกอนอคคเวสสนะ - แมสขเวทนาแล ไมเทยง อนปจจยปรงแตง อาศยปจจยเกดขน มความสนไปเปนธรรมดา มความเสอมไป

เปนธรรมดา มความจางไปเปนธรรมดา มความดบไปเปนธรรมดา แมทกขเวทนาเลา ฯลฯ - แมอทกขมสขเวทนาเลาไมเทยง ฯลฯ มความดบไปเปนธรรมดา ดกอนอคคเวสสนะ อรยสาวกสดบแลว เหนอยอยางน - ยอมหนายแมในสขเวทนา แมในทกขเวทนา แมในอทกขมสขเวทนา - เมอหนาย ยอมคลายก าหนด - เพราะคลายก าหนดจงหลดพน - เมอหลดพน ยอมหยงรวา หลดพนแลว ยอมรชดวาชาตสนแลว พรหมจรรย

อยจบแลว กจทควรท ากท าเสรจแลว กจอยางอนเพอเปนอยางนไมมอกดงน.

เวทนาทเปนสามสและนรามส จะวนจฉยในขอวา สามส วา สข หรอสขเวทนาทมอามส เปนตน - โสมนสสเวทนาอาศยอามส คอกามคณ ๕ อาศยเรอน ๖ ชอวา สามสสขเวทนา - โสมนสสเวทนาอาศยเนกขมมะ ๖ ชอวา นรามสสขเวทนา - โทมนสสเวทนาอาศยเรอน ๖ ชอวา สามสทกขเวทนา - โทมนสสเวทนาอาศยเนกขมมะ ๖ ชอวา นรามสทกขเวทนา - อเบกขาเวทนาอาศยเรอน ๖ ชอวา สามสอทกขมสขเวทนา


44 / 97

- อเบกขาอนอาศยเนกขมมะ ๖ ชอวา นรามสอทกขมสขเวทนา. อนง การจ าแนกเวทนาแมเหลานนทานกลาวไวในสกกปญหสตรแลวแล.

เวทนาในเวทนานอก ขอวา อต อชฌตต วา หรอภายใน ความวา - พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายของตน - พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายของคนอน หรอ - พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายของตนตามกาล - พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายของคนอนตามกาล ดวยการก าหนดสขเวทนา เปนตน อยางนอย. สวนในขอวา สมทยธมมานปสส วา พจารณาเหนธรรมคอความเกด (ในเวทนาทงหลาย) น มวนจฉยวา - ภกษเมอเหนความเกด และความเสอม แหงเวทนาทงหลายดวยอาการอยางละ ๕ วา เพราะอวชชาเกด

จงเกดเวทนาดงนเปนตน พงทราบวา เธอพจารณาเหนธรรม คอความเกดในเวทนาทงหลายอย - พจารณาเหนธรรม คอความเสอม ในเวทนาทงหลายอย หรอ - พจารณาเหนธรรม คอความเกดในเวทนาทงหลาย ตามกาลอย - พจารณาเหนธรรม คอความเสอมในเวทนาทงหลาย ตามกาลอย. ขอตอจากนไปกมนยดงทกลาวมาแลวในกายานปสสนานนแล.

สตก าหนดเวทนาเปนอรยสจ ๔ แตในเวทนานปสสนาน มขอตางกนอยางเดยว คอ พงประกอบความอยางนวา สตทก าหนดเวทนาเปน

อารมณ เปนทกขสจ เปนตนแลว พงทราบวา เปนทางปฏบตน าออกจากทกขของภกษผก าหนดเวทนาเปนอารมณ. ค าทเหลอกมความเชนนนเหมอนกน.

จบอรรถกถา เวทนานปสสนาสตปฏฐาน

จตตานปสสนา [๒๘๙] ดกรภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนจตในจตอยอยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน จตมราคะ กรวา จตมราคะ หรอ จตปราศจากราคะ กรวา จตปราศจากราคะ จตมโทสะ กรวา จตมโทสะ หรอ จตปราศจากโทสะ กรวา จตปราศจากโทสะ จตมโมหะ กรวา จตมโมหะ หรอ จตปราศจากโมหะ กรวา จตปราศจากโมหะ


45 / 97

จตหดห กรวา จตหดห จตฟงซาน กรวา จตฟงซาน จตเปนมหรคต กรวา จตเปนมหรคต หรอ จตไมเปนมหรคต กรวา จตไมเปนมหรคต จตมจตอนยงกวา กรวา จตมจตอนยงกวา หรอ จตไมมจตอนยงกวา กรวา จตไมมจตอนยงกวา จตเปนสมาธ กรวา จตเปนสมาธ หรอ จตไมเปนสมาธ กรวา จตไมเปนสมาธ จตหลดพน กรวา จตหลดพน หรอ จตไมหลดพน กรวา จตไมหลดพน ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนจตในจตภายในบาง - พจารณาเหน จตในจตภายนอกบาง - พจารณาเหนจตในจตทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในจตบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในจตบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในจตบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา จตมอยกเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวา พจารณาเหนจตในจตอย ฯ

จบจตตานปสสนา

อรรถกถา จตตานปสสนาสตปฏฐาน พระผมพระภาคเจา ครนตรสเวทนานปสสนาสตปฏฐาน ๙ วธ อยางนแลว บดน เพอจะตรส จตตานปสสนา

๑๖ วธ จงตรสวา กถ จ ภกขเว ดกอนภกษทงหลาย จตตานปสสนา เปนอยางไรเลาเปนตน.

จ าแนกอารมณของจต บรรดาบทเหลาน บทวา จตมราคะ คอจตทเกดพรอมดวยโลภะ ๘ อยาง. บทวา จตปราศจากราคะ คอ จตทเปนกศล และอพยากฤตฝายโลกยะ. แตขอน เปนการพจารณา มใชเปน

การชมนมธรรม เพราะฉะนนในค าวา จตมราคะ น จงไมไดโลกตตรจต แมแตบทเดยว. อกศลจต ๔ ดวงทเหลอ จงไมเขาบทตน ไมเขาบทหลง.

บทวา จตมโทสะ ไดแกจต ๒ ดวง ทเกดพรอมดวยโทมนส. บทวา จตปราศจากโทสะ ไดแกจตทเปนกศล และ อพยากฤตฝายโลกยะ. อกศลจต ๑๐ ดวงทเหลอ ไมเขา

บทตน ไมเขาบทหลง.


46 / 97

บทวา จตมโมหะ ไดแกจต ๒ ดวง คอ จตทเกดพรอมดวยวจกจฉาดวง ๑ ทเกดพรอมดวยอทธจจะดวง ๑. แตเพราะโมหะยอมเกดไดในอกศลจตทงหมด ฉะนน แมอกศลจตทเหลอ กควรไดในบทวาจตมโมหะนโดยแท. จรงอย อกศลจต ๑๒ (โลภมล ๘ โทสมล ๒ โมหมล ๒) ทานประมวลไวใน ทกกะ (หมวด ๒) นเทานน.

บทวา จตปราศจากโมหะ ไดแกจตทเปนกศล และ อพยากฤตฝายโลกยะ. บทวา จตหดห ไดแกจตทตกไปในถนมทธะ. กจตทตกไปในถนมทธะนน ชอวา จตหดห. บทวา จตฟงซาน ไดแกจตทเกดพรอมดวยอทธจจะ. จตทเกดพรอมดวยอทธจจะนนชอวา จตฟงซาน. บทวา จตเปนมหคคตะ ไดแกจตทเปนรปาวจร และ อรปาวจร. บทวา จตไมเปนมหคคตะ ไดแกจตทเปนกามาวจร. บทวา สอตตร จตมจตอนยงกวา ไดแกจตทเปนกามาวจร. บทวา อนตตร จตไมมจตอนยงกวา ไดแกจตทเปนรปาวจร และ อรปาวจร. แมในจตเหลานนจตทชอวา สอตตระ ไดแกจตเปนรปาวจร จตชอวา อนตตระ ไดแก จตทเปนอรปาวจร. บทวา สมาหต จตตงมนแลว ไดแกอปปนาสมาธ หรอ อปจารสมาธ. บทวา อสมาหต จตไมตงมน ไดแกจตทเวนจากสมาธทงสอง. บทวา วมตต จตหลดพน ไดแกจตหลดพนดวยตทงควมตต และ วกขมภนวมตต. บทวา อวมตต จตไมหลดพน ไดแกจตทเวนจากวมตตทงสอง. สวนสมจเฉทวมตต ปฏปสสทธวมตต และ

นสสรณวมตต ไมมโอกาสในบทนเลย.

จตในจตนอก ค าวา อต อชฌตต วา หรอ ภายใน ความวา ภกษโยคาวจรก าหนดจตทเปนไปในสมยใด ๆ ดวยการก าหนด

จตมราคะเปนตน อยางนชอวา พจารณาเหนจตในจตของตน หรอ ในจตของคนอน พจารณาเหนจตในจตของตนตามกาล หรอ ในจตของคนอนตามกาลอย. กในค าวา พจารณาเหนธรรม คอความเกดน พงน าความเกดและความเสอมแหงวญญาณออกเทยบเคยง

ดวยอาการอยางละ ๕ วา เพราะเกดอวชชา วญญาณ จงเกดดงนเปนตน. ขอตอไปจากน กมนยดงกลาวมาแลวแล.

สตก าหนดจตเปนอรยสจ ๔ แตในจตตานปสสนาสตปฏฐานน มขอแตกตางกนอยางเดยว คอพงประกอบความวา สตทก าหนดจตเปน

อารมณ เปนทกขสจ ดงนเปนตน แลวพงทราบวา เปนทางปฏบตน าออกจากทกข ของภกษผก าหนดจตเปนอารมณ. ค าทเหลอ กเชนเดยวกนนนแล.

จบอรรถกถา จตตานปสสนาสตปฏฐาน


47 / 97

ธมมานปสสนา

อรรถกถา ธมมานปสสนาสตปฏฐาน พระผมพระภาคเจา ครนตรสจตตานปสสนาสตปฏฐาน ๑๖ วธ อยางนแลว บดน เพอจะตรสธมมานปสสนา

๕ วธ จงตรสวา กถ จ ภกขเว ดกอนภกษทงหลาย ธมมานปสสนา เปนอยางไรเลาเปนตน. อกอยางหนง พระผมพระภาคเจา - ตรสการก าหนด รปกมมฏฐาน ลวนดวย กายานปสสนา - ตรสการก าหนด อรปกมมฏฐาน ลวน ๆ ดวย เวทนานปสสนา และ จตตานปสสนา. บดน เพอจะตรสการก าหนด รปกมมฏฐาน กบ อรปกมมฏฐาน ผสมกน จงตรสวา กถ จ ภกขเว ดกอน

ภกษทงหลาย ธมมานปสสนา เปนอยางไรเลาเปนตน. อนง พระผมพระภาคเจา - ตรสการก าหนด รปขนธ ดวย กายานปสสนา - ตรสการก าหนด เวทนาขนธ ดวย เวทนานปสสนา - ตรสการก าหนด วญญาณขนธ ดวย จตตานปสสนา. บดน เพอจะตรสแมการก าหนด สญญาขนธ และ สงขารขนธ จงตรสวา กถ จ ภกขเว ดกอนภกษ

ทงหลาย ธมมานปสสนา เปนอยางไรเลาเปนตน. จบอรรถกถา

นวรณบรรพ [๒๙๐] ดกรภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมอยอยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนธรรมในธรรม คอ นวรณ ๕ ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ นวรณ ๕ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ๑. เมอกามฉนทมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา กามฉนทมอย ณ ภายในจตของเรา หรอ เมอกามฉนทไมมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา กามฉนทไมมอย ณ ภายในจตของเรา อนง กามฉนททยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย กามฉนททเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย กามฉนททละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อกอยางหนง ๒. เมอพยาบาทมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา พยาบาทมอย ณ ภายในจตของเรา หรอ


48 / 97

เมอพยาบาทไมมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา พยาบาทไมมอย ณ ภายในจตของเรา อนง พยาบาททยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย พยาบาททเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย พยาบาททละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อกอยางหนง ๓. เมอถนมทธะมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวาถนมทธะมอย ณ ภายในจตของเรา หรอ เมอถนมทธะไมมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา ถนมทธะไมมอย ณ ภายในจตของเรา อนง ถนมทธะทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ถนมทธะทเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ถนมทธะทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อกอยางหนง ๔. เมออทธจจกกกจจะมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา อทธจจกกกจจะมอย ณ ภายในจตของเรา

หรอ เมออทธจจกกกจจะไมมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา อทธจจ กกกจจะไมมอย ณ ภายในจตของเรา อนง อทธจจกกกจจะทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อทธจจกกกจจะทเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อทธจจกกกจจะทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อกอยางหนง ๕. เมอวจกจฉามอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา วจกจฉามอย ณ ภายในจตของเรา หรอ เมอวจกจฉาไมมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวาวจกจฉาไมมอย ณ ภายในจตของเรา อนง วจกจฉาทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย วจกจฉาทเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย วจกจฉาทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรมทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในธรรมบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในธรรมบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา ธรรมมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน


49 / 97

เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ นวรณ ๕ อย ฯ

จบนวรณบรรพ

อรรถกถา นวรณบรรพ บรรดาบทเหลานน - บทวา สนต มอย คอ อยพรอมดวยอ านาจฟงขนเนอง ๆ. - บทวา อสนต ไมมอยคอไมมอยพรอม เพราะไมฟงขน หรอเพราะละไดแลว. - บทวา กโดยประการใด ความวา กามฉนทเกดขนเพราะเหตใด. - บทวา ต จ ปชานาต กรชดประการนน คอ รชดเหตนน. ทก ๆ บท พงทราบความโดยนยนนแล.

เหตเกดกามฉนท

ในนมตทงสองนน กามฉณทยอมเกดขนเพราะมนสการโดยไมแยบคายในสภนมต. - สงทงามกด อารมณทงามกด ชอวา สภนมต. - การใสใจโดยไมมอบาย การใสใจนอกทาง การใสใจในสงทไมเทยงวา เทยง ในสงทเปนทกขวาสข ในสงท

มใชตวตนวาตวตน หรอในสงทไมงามวางาม ชอวา อโยนสโสมนสการ(การใสใจโดยไมแยบคาย). เมอภกษท าอโยนโสมนสการนนใหเปนไปมาก ๆ ในสภนมตนน กามฉนทยอมเกดขน. เพราะเหตนน พระผม

พระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย สภนมตมอย การท าใหมากซงอโยนโสมนสการในสภนมตนน นเปนอาหาร เพอความ

เกดขนแหงกามฉนททยงไมเกด หรอเพอท าใหกามฉนททเกดแลวใหก าเรบยงขนดงน.

เหตละกามฉนท สวนกามฉนทนนจะละไดกดวยโยนโสมนสการ (การใสใจโดยแยบคาย) ในอสภนมต. - สงทไมงามกด อารมณทไมงามกด ชอวา อสภนมต. - การใสใจโดยอบาย การใสใจถกทาง การใสใจในสงทไมเทยงวาไมเทยง ในสงทเปนทกขวาทกข ในสงท

ไมใชตวตนวาไมใชตวตน หรอในสงทไมงามวาไมงาม ชอวา โยนโสมนสการ. เมอภกษท าโยนโสมนสการนนใหเปนไปมาก ๆ ในอสภนมตนน ยอมละกามฉนทเสยได. เพราะเหตนน พระผ

มพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย อสภนมตมอย การท าใหมาก ๆ ซงโยนโสมนสการในอสภนมตนน ๆ นเปนอาหาร เพอ

ความไมเกดแหงกามฉนททยงไมเกด หรอเพอละกามฉนททเกดแลว.


50 / 97

ธรรมส าหรบละกามฉนท อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละกามฉนท คอ ๑. การถออสภนมตเปนอารมณ ๒. การประกอบเนอง ๆ ซงอสภภาวนา ๓. การรกษาทวารในอนทรยทงหลาย ๔. ความรจกประมาณในโภชนะ ๕. ความมกลยาณมตร ๖. พดแตเรองทเปนสปปายะ (เปนทสบาย). จรงอย - เมอภกษก าหนดอสภนมต ๑๐ อยางอย กละกามฉนทได. - เมอเจรญอสภ ๑๐ กด - เมอปดทวารในอนทรยทงหลายกด - รจกประมาณในโภชนะ เพราะเมอมโอกาสจะบรโภค ๔-๕ ค ามอย กดมน า ยงอตตภาพใหเปนไปได ก

ยอมละกามฉนทได. เพราะเหตนน ทานจงกลาวไว (ในขททกนกาย เถรคาถา) วา จตตาโร ป จ อาโลเป อภตวา ปเว อล ผาสวหาราย ปหตตตสส ภกขโน ภกษพงเวนค าขาวเสย ๔-๕ ค า เลกฉน แลวดมน าเสย นเปนขอปฏบตอนสมควรส าหรบภกษผมตนอนสงไปแลว.

- แมภกษผเสพกลยาณมตร ซงเปนผยนด ในการเจรญอสภ เชน พระตสสเถระ ผเจรญอสภกมมฏฐาน กยอมละกามฉนทได.

- แมดวยการเจรจาปรารภเรองเปนทสบาย อนอาศยอสภ ๑๐ ในอรยาบถยนและนงเปนตน กยอมละกามฉนทได.

เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละกามฉนทดงน. ภกษยอมรชดวา - กกามฉนททละไดแลวดวย ธรรม ๖ ประการน - ยอมไมเกดอกตอไปดวยอรหตมรรค.”

เหตเกดพยาบาท

สวนพยาบาท ยอมเกด เพราะอโยนโสมนสการในปฏฆนมต. - ปฏฆะ (ความขนใจ) กด อารมณอนชวยใหเกดปฏฆะกด ชอวา ปฏฆนมต ในค าวา ปฏฆนมต เปนตน

นน. - อโยนโสมนสการ มลกษณะเปนอยางเดยวกน ในธรรมทงปวง.


51 / 97

เมอภกษท าอโยนโสมนสการนนใหเปนไปมาก ๆ ใน (ปฏฆะ) นมตนนพยาบาทยอมเกด. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ปฏฆนมตมอย การไมท าใหมากซงโยนโสมนสการ ในปฏฆนมตนน นเปนอาหารเพอความเกดแหงพยาบาททยงไมเกด หรอเพอท าใหพยาบาททเกดแลว ก าเรบเสบสานขนดงน.

เหตละพยาบาท แตพยาบาทนน จะละไดกดวยการใสใจโดยแยบคาย ในเมตตาเจโตวมตต. - ในค าวา เมตตาเจโตวมตนน เมอพดกนถงเมตตา ยอมควรทงอปปนา ทงอปจาระ. - บทวา เมตตาเจโตวมตต ไดแกอปปนาโยนโสมนสการมลกษณะดงกลาวแลว. เมอภกษท าโยนโสมนสการใหเปนไปมาก ๆ ในเมตตาเจโตวมตตนน ยอมละพยาบาทได. เพราะฉะนน พระผ

มพระภาคเจา จงตรสไว (ในสงยตกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย เมตตาเจโตวมตตมอย การท าใหมากซงโยนโสมนสการในเมตตาเจโตวมตตนน นเปน

อาหารเพอความไมเกดแหงพยาบาททยงไมเกด หรอเพอละพยาบาททเกดแลวดงน.

ธรรมส าหรบละพยาบาท อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไป เพอละพยาบาท คอ ๑. การก าหนดนมตในเมตตาเปนอารมณ ๒. การประกอบเนอง ๆ ซงเมตตาภาวนา ๓. การพจารณาถงความทสตวมกรรมเปนของ ๆ ตน ๔. การท าใหมากซงการพจารณา ๕. ความมกลยาณมตร ๖. การพดแตเรองทเปนทสบาย. จรงอย - แมเมอภกษก าหนดเมตตากมมฏฐาน ดวยการแผเมตตาไปทวทศโดยเจาะจงหรอไมเจาะจงอยางใดอยาง

หนง ยอมละพยาบาทได. - เมอภกษเจรญเมตตา โดยแผไปทวทศโดยเจาะจง ไมเจาะจงกด เมอพจารณาถงความทตนและคนอนม

กรรมเปนของ ๆ ตนอยางนวา - ทานโกรธคนนน จะท าอะไรเขาได ทานอาจจกท าศลเปนตนของเขาใหพนาศไดหรอ ทานมาแลวดวย

กรรมของตน จกไปดวยกรรมของตนนนแล - ขนชอวาการโกรธผอน กเปนเชนเดยวกบผปรารถนาจะจบถานไฟทคโชน ซเหลกอนรอนจดและ

อจจาระเปนตน ประหารผอนฉะนน หรอ


52 / 97

- ถงคนนนโกรธทาน จกท าอะไรได เขาจกอาจท าศล เปนตน ของทานใหพนาศไดหรอ เขามาดวยกรรมของตนกจกไปตามกรรมของ เขานนแหละ ความโกรธนนจกตกลงบนกระหมอมของเขานนเอง เหมอนประหารผไมประหารตอบ และเหมอนน าธลซดไปในททวนลมฉะนนดงนกด

- เมอพจารณากมมสสกตาทงสองหยดอยในการพจารณากด - คบกลยาณมตรผยนดในการเจรญเมตตา เชนทานพระอสสคตตเถระกด ยอมละพยาบาทได. - แมดวยการเจรจาเรองทเปนทสบายซงอาศยเมตตา ในอรยาบถทงหลายมยน นง เปนตน กละพยาบาท

ได. เพราะเหตนนทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละพยาบาทดงน. ภกษยอมรชดวา - กพยาบาททละไดแลวดวย ธรรม ๖ ประการน - ยอมไมเกดตอไปดวยอนาคามมรรค.

เหตเกดถนมทธะ

ถนมทธะ ยอมเกดดวยอโยนโสมนสการในธรรมทงหลาย มอรต เปนตน. - ความไมยนดดวยกบเขา (รษยา) ชอวา อรต. - ความครานกาย ชอวา ตนท. - ความบดกาย (บดขเกยจ) ชอวา วชมภตา. - ความมนเพราะอาหาร ความกระวนกระวายเพราะอาหาร ชอวา ภตตสมมทะ. - อาการ คอ ความยอหยอนแหงจต ชอวา ความยอหยอนแหงจต. เมอภกษท าอโยนโสมนสการใหเปนไปมาก ๆ ในอรต เปนตนน ถนมทธะยอมเกด. เพราะฉะนน พระผมพระ

ภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ความไมยนด ความครานกาย ความบดกาย ความเมาอาหาร ความหดหแหงจต

มอย การท าใหมากซงอโยนโสมนสการในธรรมเหลาน นเปนอาหารเพอความเกดแหงถนมทธะทยงไมเกด หรอเพอท าถนมทธะทเกดแลวใหก าเรบเสบสานยงขนดงน.

เหตละถนมทธะ

แตถนมทธะนน จะละไดดวยโยนโสมนสการในธรรมทงหลายมอารภธาต เปนตน. - ความเพยรเรมแรก ชอวาอารภธาต. - ความเพยรทมก าลงกวา อารภธาตนน เพราะออกไปพนจากความเกยจครานแลว ชอวานกกมธาต. - ความเพยรทมก าลงยงกวานกกมธาตแมนน เพราะลวงฐานอน ๆ ชอวา ปรกกมธาต (กาวไปขางหนา,

บากบน). เมอภกษท าโยนโสมนสการใหเปนไปมาก ๆ ในความเพยร ๓ ประเภทน ยอมละถนมทธะได. เพราะฉะนน

พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา


53 / 97

ดกอนภกษทงหลาย ธาตคอความเรมความเพยร ธาตคอความออกพนไปจากความเกยจคราน ธาตคอความกาวไปขางหนามอย การท าใหมากซงโยนโสมนสการ ในธาตเหลานน นเปนอาหารเพอความไมเกดแหงถนมทธะทยงไมเกด หรอเพอละถนมทธะทเกดแลว ดงน.

ธรรมส าหรบละถนมทธะ อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละถนมทธะ คอ ๑. การก าหนดนมตในโภชนะสวนเกน ๒. การผลดเปลยนอรยาบถ ๓. การใสใจถงอาโลกสญญา (คอความส าคญวาสวาง ๆ) ๔. การอยกลางแจง ๕. ความมกลยาณมตร ๖. การเจรจาแตเรองทเปนทสบาย เพราะวา - เมอภกษบรโภคโภชนะ เหมอนพราหมณทชออาหารหตถกะ ทชอตตรวฏฏกะ ทชออลงสาฏกะ ทชอกาก

มาสกะ และทชอภตตวมตกะ นงในทพกกลางคน และทพกกลางวน กระท าสมณธรรมอย ถนมทธะยอมมา ทวมทบไดเหมอนชางใหญ แตถนมทธะนนจะไมมแกภกษทเวนโอกาสบรโภค ๔-๕ ค าแลว ดมน าดมยงอตตภาพใหเปนไปเปนปกต เพราะเหตนน เมอภกษก าหนดนมต ในโภชนะสวนเกนอยางน ยอมละถนมทธะได

- เมอภกษเขาสถนมทธะในอรยาบถใด เปลยนอรยาบถเปนอยางอน จากอรยาบถนนเสยกละถนมทธะได. - เมอภกษใสใจแสงจนทร แสงประทป แสงคบเพลง ในเวลากลางคน แสงอาทตยเวลากลางวนกด - อยในทกลางแจงกด - เสพกลยาณมตรผละถนมทธะได เชน ทานพระมหากสสปเถระกด กละถนมทธะได. - แมดวยการเจรจาแตเรองทเปนทสบาย ทอาศยธดงคในอรยาบถทงหลาย มยน นงเปนตน กละถนมทธะ

ได. เพราะฉะนนทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการน ยอมเปนไปเพอละถนมทธะ. ภกษยอมรชดวา - ถนมทธะทละไดดวย ธรรม ๖ ประการ - จะไมเกดตอไปดวย อรหตมรรค ดงน.

เหตเกดอทธจจกกกจจะ

อทธจจกกกจจะ ยอมเกดดวยอโยนโสมนสการในความไมสงบแหงใจ. อาการทไมสงบ ชอวาความไมสงบ. ค านโดยอรรถกคอ อทธจจกกกจจะ นนเอง. เมอภกษท าอโยนโสมนสการใหเปนไปมาก ๆ ในความไมสงบแหงใจนนอทธจจกกกจจะยอมเกด. เพราะเหต

นน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา


54 / 97

ดกอนภกษทงหลาย ความไมสงบแหงใจมอย การท าใหมากซงอโยนโสมนสการ ในความไมสงบแหงใจนน นเปนอาหารเพอความเกดแหงอทธจจกกกจจะทยงไมเกด หรอเพอท าอทธจจกกกจจะทเกดแลว ใหก าเรบเสบสานยงขนดงน.

เหตละอทธจจกกกจจะ

แตอทธจจกกกจจะนน จะละไดกดวยโยนโสมนสการในความสงบแหงใจ กลาวคอ สมาธ. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ความสงบแหงใจมอย การท าใหมากซงโยนโสมนสการ ในความสงบแหงใจนน นเปนอาหารเพอความไมเกดแหงอทธจจกกกจจะทยงไมเกด หรอเพอละอทธจจกกกจจะทเกดแลว ดงน.

ธรรมส าหรบละอทธจจกกกจจะ

อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละอทธจจกกกจจะ คอ ๑. ความสดบมาก ๒. ความสอบถาม ๓. ความช านาญในวนย ๔. ความคบผเจรญ ๕. ความมกลยาณมตร ๖. การเจรจาแตเรองทเปนทสบาย. จรงอย - เมอภกษแมร าเรยน ทงบาล ทงอรรถกถานกายหนง สอง-สาม-ส นกาย หรอ ๕ นกาย ยอมละอทธจจกก

กจจะได. - แมดวยความเปน พหสต (พาหสจจะ ความเปนผสดบมาก). - ภกษผมากดวยการสอบถามสงทควร และไมควรกด - ผช านาญ เพราะมความช านาญอนสงสมไวในวนยบญญตกด - ผเขาหาพระเถระผแก ผเฒากด คบกลยาณมตรผทรงวนย เชน ทานพระอบาลเถระกด ยอมละอทธจจกก

กจจะได. - แมดวยการเจรจา แตเรองทเปนทสบาย อนอาศยสงทควร และไมควร ในอรยาบถทงหลาย ม ยน นง เปน

ตน กละอทธจจกกกจจะได. เพราะฉะนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ น ยอมเปนไปเพอละอทธจจกกกจจะ. ภกษยอมรชดวา - เมออทธจจกกกจจะละไดแลวดวยธรรม ๖ ประการน - อทธจจะ จะไมเกดตอไปดวย อรหตมรรค

- กกกจจะ ไมเกดตอไปดวย อนาคามมรรค.


55 / 97

เหตเกดวจกจฉา วจกจฉา ยอมเกดไดดวยอโยนโสมนสการในธรรมทงหลายอนเปนทตงแหงวจกจฉา. ความเคลอบแคลง เพราะเปนเหตแหงความสงสยบอย ๆ ชอวาธรรมเปนทตงแหงวจกจฉา. เมอภกษท าอโยนโสมนสการใหเปนไปมาก ๆ ในธรรมเปนทตงแหงวจกจฉานน วจกจฉายอมเกด. เพราะเหต

นน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเปนทตงแหงวจกจฉามอย การท าใหมากซงอโยนโสมนสการในธรรมเปนทตงแหง

วจกจฉานน นเปนอาหารเพอความเกดแหงวจกจฉาทยงไมเกดหรอเพอท าวจกจฉาทเกดแลว ใหก าเรบเสบสานยงขนดงน.

เหตละวจกจฉา แตวจกจฉานน จะละไดกดวยโยนโสมนสการในธรรมมกศล เปนตน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา

จงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทเปนกศล อกศล ธรรมทมโทษ ไมมโทษ ธรรมทควรเสพ ไมควรเสพ ธรรมททราม

ประณต ธรรมทเทยบดวยของด า ของขาว มอย การท าใหมากซงโยนโสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารเพอความไมเกดแหงวจกจฉาทยงไมเกด หรอ เพอละวจกจฉาทเกดแลวดงน.

ธรรมส าหรบละวจกจฉา อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละวจกจฉา คอ ๑. ความสดบมาก ๒. ความสอบถาม ๓. ความช านาญในวนย ๔. ความมากดวยความนอมใจเชอ ๕. ความมกลยาณมตร ๖. การเจรจาแตเรองทเปนทสบาย. จรงอย - แมเมอภกษร าเรยนทงบาล ทงอรรถกถานกายหนง สอง-สาม-ส หรอ หา นกาย ยอมละ วจกจฉาได ดวย

ความเปนพหสต. - เมอภกษมากดวยการปรารภพระรตนตรย สอบถามกด - มความช านาญอนสงสมไวในวนยกด - มากไปดวยความนอมใจเชอ กลาวคอ ศรทธาทยงก าเรบไดในพระรตนตรยกด - คบกลยาณมตร เชนทานพระวกกล ผนอมใจไปในศรทธากด ยอมละวจกจฉาได. - แมดวยการเจรจาแตเรองทเปนทสบาย อนอาศยคณของพระรตนตรย ในอรยาบถทงหลาย มยนนง เปน

ตน กละวจกจฉาได.


56 / 97

เพราะเหตนน ทานจงกลาววา - ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละวจกจฉา. - ภกษยอมรชดวา วจกจฉาทละไดดวยธรรมเหลาน ยอมไมเกดตอไปดวยโสดาบตมรรค ดงน. ค าวา อต อชฌตต วา หรอภายใน ความวา - พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายของตน - ในธรรมทงหลายของคนอน หรอ - ในธรรมทงหลายของตนตามกาล - ของคนอนตามกาล ดวยการก าหนดนวรณ ๕ อยางนอย. กความเกดและความเสอม ในค าวาพจารณาเหนธรรม คอความเกดและความเสอมน ทกลาวแลวในนวรณ ๕

ดวยอ านาจอโยนโสมนสการ และโยนโสมนสการในสภนมต และอสภนมต เปนตน บณฑตพงน ามาเทยบเคยง. ขอตอไปนกมนยดงกลาวมาแลวนนแล.

สตก าหนดนวรณเปนอรยสจ ๔ แตในนวรณบรรพน มตางกนอยางเดยว คอ พงประกอบความวา สตอนก าหนดนวรณเปนอารมณ เปนทกข

สจ พงทราบวา เปนทางปฏบตน าออกจากทกข ของภกษผก าหนดนวรณ เปนอารมณ. ค าทเหลอกเชนนน นนแล. จบอรรถกถา นวรณบรรพ

ขนธบรรพ [๒๙๑] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อปาทานขนธ ๕ ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อปาทานขนธ ๕ อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนดงนวา - อยางนรป อยางนความเกดขนแหงรป อยางนความดบแหงรป - อยางนเวทนา อยางนความเกดขนแหงเวทนา อยางนความดบแหงเวทนา - อยางนสญญา อยางนความเกดขนแหงสญญา อยางนความดบแหงสญญา - อยางนสงขาร อยางนความเกดขนแหงสงขาร อยางนความดบแหงสงขาร - อยางนวญญาณ อยางนความเกดขนแหงวญญาณ อยางนความดบแหงวญญาณ ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรมทงภายในทงภายนอกบาง


57 / 97

- พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในธรรมบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในธรรมบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา ธรรมมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อปาทานขนธ ๕ อย ฯ

จบขนธบรรพ

อรรถกถา ขนธบรรพ พระผมพระภาคเจา ครนทรงจ าแนกธมมานปสสนา โดยนวรณ ๕ อยางน บดน เพอจะทรงจ าแนกโดยขนธ ๕

จงตรสวา ปน จปร ยงมอกขอหนงเปนตน. บรรดาบทเหลานน ค าวา ในอปาทานขนธ ๕ คอ กองอปาทาน ชอวา อปาทานขนธ อธบายวา กลมธรรม คอ กองธรรมอนเปน

ปจจยแหงอปาทาน.ความสงเขปในทนมเทาน สวนความพสดาร ทานกลาวไวแลว ในขนธกถา ในคมภรวสทธมรรค. บทวา อต รป ดงน รป ความวา นรป รปมเทาน. ภกษยอมรชดรปโดยสภาพวา รปอนนอกจากนไมม ดงน. แมในเวทนา เปนตน กนยนเหมอนกน. ความสงเขปในทนมเพยงเทาน. สวนรปเปนตน ทานกลาวไวแลวใน

ขนธกถา ในคมภรวทธมรรคโดยพสดาร. บทวา อต รปสส สมทโย นความเกดแหงรป ความวา ความเกดแหงรปดวยอาการ ๕ โดยความเกดแหง

อวชชา เปนตนยอมมดวยอาการอยางน. ค าวา อต รปสส อตถงคโม ความดบแหงรป ความวา ความดบแหงรปดวยอาการ ๕ โดยดบ อวชชา เปนตน

ยอมมดวยอาการอยางน. แมในเวทนาเปนตน กนยนเหมอนกน. ความสงเขปในทนมเพยงเทาน. สวนความพสดาร ทานกลาวไวแลวใน

อทยพพยญาณกถาในคมภรวสทธมรรค. ค าวา อต อชฌตต วา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายของตน ในธรรมทงหลายของ

คนอน หรอในธรรมทงหลาย ของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการก าหนดขนธ ๕ อยางนอย. กความเกดและความเสอมในค าวา พจารณาเหนธรรม คอความเกด และความเสอมบณฑตพงน ามาเทยบเคยงโดยลกษณะ ๕๐ ทกลาวไวในขนธ ๕ วา เพราะอวชชาเกด รปจงเกดดงนเปนตน. ค าอนนอกจากน กมนยดงกลาวมาแลว.


58 / 97

สตก าหนดขนธ ๕ เปนอรยสจ ๔ แตในทน มขอตางกนอยางเดยว คอพงประกอบความอยางนวา สต ก าหนดขนธเปนอารมณ เปนทกขสจ

ดงน แลวพงทราบวา เปนทางปฏบตน าออกจากทกขของภกษผก าหนดขนธเปนอารมณ. ค าทเหลอกเชนนนเหมอนกน.

จบอรรถกถา ขนธบรรพ

อายตนบรรพ [๒๙๒] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อายตนะภายในและภายนอก ๖ ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อายตนะภายในและภายนอก ๖ อยางไรเลา ๑. ภกษในธรรมวนยน - ยอมรจกนยนตา - รจกรป และ - รจกนยนตาและรปทง ๒ นน อนเปนทอาศยบงเกดของสงโยชน อนง สงโยชนทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย สงโยชนทเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย สงโยชนทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ๒. ภกษยอมรจกห รจกเสยง ฯลฯ ๓. ภกษยอมรจกจมก รจกกลน ฯลฯ ๔. ภกษยอมรจกลน รจกรส ฯลฯ ๕. ภกษยอมรจกกาย รจกสงทจะพงถกตองดวยกาย ฯลฯ ๖. ภกษ - ยอมรจกใจ - รจกธรรมารมณ และ - รจกใจและธรรมารมณทง ๒ นน อนเปนทอาศยบงเกดของสงโยชน อนง สงโยชนทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย สงโยชนทเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย สงโยชนทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรมทงภายในทงภายนอกบาง


59 / 97

- พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในธรรมบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในธรรมบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา ธรรมมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อายตนะภายในและภายนอก ๖ อย ฯ

จบอายตนบรรพ

อรรถกถา อายตนบรรพ พระผมพระภาคเจา ครนทรงจ าแนกธมมานปสสนาดวยอ านาจขนธ ๕ อยางนแลว บดนเพอจะทรงจ าแนก

โดยอายตนะ จงตรสวา ปน จปร ยงมอกขอหนง ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ฉส อชฌตตกพาหเรส อายตเนส ในอายตนะภายใน และภายนอก ๖ ความวา ในอายตนะภายใน ๖ เหลาน คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ. ในอายตนะภายนอก ๖ เหลาน คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ. บทวา จกข จ ปชานาต รชดจกษ ความวา ยอมรชด จกษประสาท โดยลกษณะพรอมดวยกจตามความ

เปนจรง. บทวา รเป จ ปชานาต รชดรป ความวา ยอมรชด รปอนเกดแต ๔ สมฏฐาน (กรรม ฤด จต อาหาร) ใน

ภายนอกโดยลกษณะพรอมดวยกจความเปนจรง. ค าวา ย จ ตทภย ปฏจจ อปปชชต ส โยชน สงโยชน ยอมอาศย อายตนะทงสองเกดขน ความวา สงโยชน ๑๐ อยาง คอ 1. กามราคะ 2. ปฏฆะ 3. มานะ 4. ทฏฐ 5. วจกจฉา 6. สลพพตปรมาส 7. ภวราคะ 8. อสสา 9. มจฉรยะ และ 10. อวชชา


60 / 97

สงโยชน เกดขน เพราะอาศยอายตนะทงสอง คอจกษ กบรป. และยอมรชดสงโยชน ๑๐ นน โดย ลกษณะพรอมดวยกจตามเปนจรง.

เหตเกดสงโยชน ถามวา กสงโยชนนนเกดไดอยางไร. ตอบวา เกดไดอยางน จะกลาวในจกษทวารกอน - เมอบคคลยนด. เพลดเพลนอฏฐารมณ อนมาปรากฏทางจกษทวารโดยความยนดในกาม สงโยชน คอ

กามราคะ กเกด. - เมอบคคลขดเคอง ในอนฏฐารมณ สงโยชน คอ ปฏฆะ กเกด. - เมอส าคญวา ยกเวนเราเสย ใครอนทสามารถเสวยอารมณนนไมม ดงน สงโยชน คอ มานะ กเกด. - เมอยดถอรปารมณนนวา เทยง ยงยน สงโยชน คอ ทฏฐ กเกด. - เมอสงสยรปารมณนนวา สตวหรอหนอ ของสตว หรอหนอ สงโยชน คอ วจกจฉา กเกด. - เมอปรารถนาภพวา อารมณนเราไดโดยงาย ในสมบตภพแน สงโยชนคอ ภวราคะ กเกด. - เมอถอมนศลและพรตวา เราถอมนศลและพรต อาจไดอารมณเหนปานนตอไปอก สงโยชน คอ

สลพพตปรามาส กเกด. - เมอเกยดกนอยวา คนเหลาอนไมพงไดรปารมณเหนปานนกนเลย สงโยชนคอ อสสา กเกด. - เมอหวงแหนรปารมณทตนไดแลว ตอผอน สงโยชน คอ มจฉรยะ กเกด - เมอไมรแจง ดวยอ านาจ ความไมรสงซงเกดพรอมกบจกษและรปทงมวล สงโยชน คอ อวชชา กเกด.

ความรเหตละสงโยชน

ค าวา ยถา จ อนปปนสส ทยงไมเกดดวยเหตใด ความวา สงโยชนแม ๑๐ อยางนน ทยงไมเกด โดยความไมฟงขน ยอมเกดเพราะเหตใด ยอมรชดเหตนนดวย.

ค าวา ยถา จ อปปนนสส ทเกดแลวเพราะเหตใด ความวา สงโยชนแม ๑๐ อยางนน ทเกดแลว เพราะอรรถวา ยงละไมได หรอเพราะฟงขน ยอมละได เพราะเหตใด ยอมรชดเหตนนดวย.

ค าวา ยถา จ ปหนสส ทละไดแลว เพราะเหตใด ความวาสงโยชน ๑๐ อยางนนแมละไดแลว โดยตทงคปหาน และ วกขมภนปหาน ยอมไมเกดตอไป เพราะเหตใด ยอมรชดเหตนนดวย.

ถามวา สงโยชน ๑๐ นนไมเกดตอไป เพราะเหตใด. ตอบวา กอนอน - สงโยชน ๕ คอ ทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส อสสา และ มจฉรยะ ไมเกดตอไป ดวย โสดาปตต

มรรค. - สงโยชน ๒ คอ กามราคะ ปฏฆะ อยางหยาบ ไมเกดตอไปดวย สกทาคามมรรค. - อยางละเอยด ไมเกดตอไป ดวย อนาคามมรรค.


61 / 97

- สงโยชน ๓ คอ มานะ ภวราคะ และ อวชชา ไมเกดตอไปดวยอรหตตมรรค. แมในค าวา โสต จ ปชานาต สทเท จ ยอมรชดโสตะนนดวย เสยงดวยเปนตน กนยนเหมอนกน. อนง อายตนกถา ในทน พงทราบโดยพสดาร ตามนยททานกลาวไวแลว ในอายตนนทเทส คมภรวสทธมรรค.

ค าวา อต อชฌตต วา หรอภายใน ความวา - พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายของตน ดวยการก าหนดอายตนะภายใน - พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายของคนอน ดวยการก าหนดอายตนะภายนอก หรอ - พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายของตนตามกาล - พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายของคนอนตามกาล อยางนอย. กความเกดและความเสอมในอายตนบรรพน พงน ามาเทยบรปายตนะลงในรปขนธ มนายตนะในอรปายตนะ

ทงหลายลงในวญญาณขนธ ธมมายตนะลงในขนธทเหลอ ไมพงถอวา โลกตตรธรรม. ขอความตอจากน มนยดงทกลาวมาแลวนนแล.

สตก าหนดอายตนะเปนอรยสจ ๔ ในบรรพน มขอตางกนอยางเดยว คอ พงประกอบความอยางนวา สตก าหนดอายตนะเปนอารมณ เปน

ทกขสจ ดงน เปนตนแลว พงทราบวา เปนทางปฏบตน าทกขออกไป ของภกษผก าหนด อายตนะเปนอารมณ. ค าทเหลอกเชนกนแล.

จบอรรถกถา อายตนบรรพ

โพชฌงคบรรพ [๒๙๓] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ โพชฌงค ๗ ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ โพชฌงค ๗ อยางไรเลา ๑. ภกษในธรรมวนยน - เมอสตสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา สตสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจตของเรา

หรอ - เมอสตสมโพชฌงคไมมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา สตสมโพชฌงคไมมอย ณ ภายในจตของ

เรา - อนง สตสมโพชฌงคทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย - สตสมโพชฌงคทเกดขนแลวจะเจรญบรบรณดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ๒. อกอยางหนง เมอธมมวจยสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจต ฯลฯ ๓. อกอยางหนง เมอวรยสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจต ฯลฯ ๔. อกอยางหนง เมอปตสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจต ฯลฯ


62 / 97

๕. อกอยางหนง เมอปสสทธสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจต ฯลฯ ๖. อกอยางหนง เมอสมาธสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจต ฯลฯ ๗. อกอยางหนง - เมออเบกขาสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจต

ยอมรชดวา อเบกขาสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจตของเรา หรอ - เมออเบกขาสมโพชฌงคไมมอย ณ ภายในจต

ยอมรชดวา อเบกขาสมโพชฌงคไมมอย ณ ภายในจตของเรา - อนง อเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย - อเบกขาสมโพชฌงคทเกดขนแลวจะเจรญบรบรณดวยประการใด ยอมรชด ประการนนดวย ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรมทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในธรรมบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในธรรมบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา ธรรมมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก

ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ โพชฌงค ๗ อย ฯ จบโพชฌงคบรรพ จบภาณวารทหนง

อรรถกถา โพชฌงคบรรพ พระผมพระภาคเจา ครนทรงจ าแนกธมมานปสสนา โดยอายตนะภายใน ภายนอก อยางละ ๖ อยางนแลว

บดน เพอจะทรงจ าแนก โดยโพชฌงค จงตรสวา ปน จปร ยงมอกขอหนง ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ในโพชฌงคทงหลาย คอในองค ของสตวผตรสร. บทวา มอย คอมพรอมอย โดยการไดมา. บทวา สตสมโพชฌงค ไดแก สมโพชฌงค กลาวคอ สต. พงทราบวนจฉย ในค าวาสมโพชฌงคนดงน พระโยคาวจร ตรสร จ าเดมแตเรมวปสสนา หรอพระโยคาวจรนน ตนลกขนจากกเสสนทรา หรอ แทงตลอด

สจจะทงหลาย ดวยธรรมสามคค ๗ มสต เปนตน อนใด ธรรมสามคค อนนน ชอวาสมโพธ องคของผตนนน หรอธรรมสามคคเครองปลกใหตนนน เหตนน จงชอวาสมโพชฌงค.


63 / 97

เพราะฉะนน ทานจงกลาววา สมโพชฌงคกลาวคอ สต. แมในสมโพชฌงคทเหลอ กพงทราบความแหงค าตามนยนแล.

บทวา ไมมอย คอ ไมมเพราะไมไดมา. วนจฉย ในค าวา ยถา จ อนปปนนสส ทยงไมเกด เพราะเหตใดเปนตน ดงตอไปน กอนอน สตสมโพชฌงคยอมเกดตามนยอนมาในบาล (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเปนทตงแหงสตสมโพชฌงค มอย การท าใหมากซงโยนโสมนสการในสต

สมโพชฌงคนน นเปนอาหารเพอความเกดแหงสตสมโพชฌงค ทยงไมเกด หรอเปนทางไพบลย จ าเรญบรบรณ ยง ๆ ขนไปแหงสตสมโพชฌงค ทเกดแลว ในธรรมเหลานน

- สตนนแหละชอวาธรรม เปนทตงแหงสตสมโพชฌงค. - โยนโสมนสการมลกษณะดงทกลาวมาแลวนนแล. เมอภกษท าโยนโสมนสการนนใหเปนไปมาก ๆ ในอารมณนแลว สตสมโพชฌงคกเกด.

ธรรมเปนเหตเกดสตสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๔ ประการ เปนทางเกดสตสมโพชฌงค คอ ๑. สตสมปชญญะ ๒. การเวนบคคลผมสตหลงลม ๓. การคบหาบคคลผมสตมนคง ๔. ความนอมจตไปในสตสมโพชฌงคนน. กสตสมโพชฌงค ยอมเกด - ดวยสตสมปชญญะในฐานทง ๗ มกาวไปขางหนา เปนตน - ดวยการงดเวนบคคลผมสตหลงลม เชนเดยวกบกาตวเกบอาหาร - ดวยการคบหาบคคลผมสตมนคง เชนเดยวกบพระตสสทตตเถระ และ พระอภยเถระเปนตน และ - ดวยความเปนผมจตโนมนอมไปเพอตงสตในอรยาบถทงหลายม ยน นง เปนตน. ภกษยอมรชดวา - กสตสมโพชฌงคนนอนเกดแลวดวยเหต ๔ ประการอยางน - ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค.

เหตเกดธมมวจยสมโพชฌงค

กธมมวจยสมโพชฌงค ยอมเกดตามนยอนมาในบาลอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทเปนกศลและอกศล ฯลฯ ธรรมทเปรยบดวยธรรมฝายด า และฝายขาวมอย การท า

ใหมากซงโยนโสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารเพอความเกดแหงธมมวจยสมโพชฌงค ทยงไมเกด หรอเปนทางไพบลยเจรญบรบรณเตมทแหงธมมวจยสมโพชฌงคทเกดแลว ดงน.


64 / 97

ธรรมเปนเหตเกดธมมวจยสมโพชฌงค อกอยางหนง ธรรม ๗ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงธมมวจยสมโพชฌงค คอ ๑. การสอบถาม ๒. การท าวตถใหสละสลวย ๓. การปรบปรงอนทรยใหสม าเสมอกน ๔. เวนบคคลมปญญาทราม ๕. คบหาบคคลผมปญญา ๖. พจารณาสอดสองดวยปญญาอนลกซง ๗. ความนอมจตไปในธมมวจยสมโพชฌงคนน. บรรดาธรรม ๗ ประการนน ความเปนผมากไปดวยการสอบถาม อนอาศยอรรถแหงขนธ ธาต อายตนะ อนทรย พละ โพชฌงค องค

มรรค องคฌาน สมถะและวปสสนา ชอวาการสอบถาม. การท าวตถภายใน และภายนอกใหสละสลวย ชอวาการท าวตถใหสละสลวย. - กเวลาใด ภกษมผม เลบ และขนยาวเกนไป หรอรางกาย สกปรกเปรอะเปอนดวยเหงอและไคล เวลานน

วตถภายใน (คอรางกาย) ไมสละสลวยไมสะอาด. - แตในเวลาใด จวรเกาคร าครา สกปรก เหมนสาบ หรอเสนาสนะรกรงรง ในเวลานน วตถภายนอกไม

สละสลวย ไมสะอาด. - เพราะฉะนน จงควรท าวตถภายในใหสละสลวย ดวยกจมการปลงผมเปนตน ดวยการท ารางกายใหเบา

สบาย ดวยกจมการถายช าระมลทน ใหทวทงเบองบนเบองลางเปนตน และดวยการขดส อาบน าบรรเทากลนเหมน.

- พงท าวตถภายนอกใหสละสลวยดวยกจมการเยบ ยอม ซกจวร และท าการรมบาตร เปนตน. - เพราะเมอวตถภายใน และภายนอกนนไมสละสลวย เมอจตและเจตสกเกดขน แมปญญากไมผองแผว

เหมอนแสงสวางของดวงประทปทเกดขนเพราะอาศยตวตะเกยงไส และน ามนทไมสะอาดหมดจด ฉะนน - แตเมอวตถภายใน และภายนอกสละสลวย เมอจต และ เจตสกเกดขน แมปญญากผองแผว เหมอนแสง

สวางของดวงประทปทเกดขน เพราะอาศยตวตะเกยง ไส และน ามน ทสะอาดหมดจด ฉะนน. - เพราะเหตนน ทานจงกลาววา การท าวตถใหสละสลวย ยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงธมม

วจยสมโพชฌงค ดงน. การท าปรบปรงอนทรยมศรทธาเปนตน ใหสม าเสมอกน ชอวา การท าปรบปรงอนทรยใหสม าเสมอ. - ดวยวา ถาอนทรย คอ ศรทธา ของเธอมก าลงกลา อนทรยนอกนออน แตนน

- อนทรย คอ วรยะ กไมอาจท ากจ คอการประคองจตได - อนทรย คอ สตกไมอาจท ากจ คอการปรากฏ - อนทรย คอ สมาธกไมอาจท ากจ คอความไมฟงซาน


65 / 97

- อนทรย คอ ปญญากไมอาจท ากจ คอการเหนได เพราะฉะนน เมอมนสการถงอนทรย คอ ศรทธานน ดวยการพจารณาสภาวธรรม หรอโดยประการใด

อนทรยคอศรทธามก าลงกลา พงลดลงดวยการไมมนสการโดยประการนน. ในขอน มเรองทานพระวกกลเถระ เปนอทาหรณ.

- ถาอนทรยคอ วรยะ มก าลงกลา เมอเปนเชนนน - อนทรยคอ ศรทธา กไมอาจท ากจ คอการนอมใจเชอได - อนทรยนอกน กไมอาจท ากจคอหนาทตาง ๆของตนได เพราะฉะนน จงควรลดอนทรยคอวรยะนนลง ดวยการเจรญปสสทธสมโพชฌงค เปนตน. แมในขอ

นน พงแสดงเรองทานพระโสณเถระเปนอทาหรณ. - แมในอนทรยทเหลอกเหมอนกน เมออนทรยอยางหนงมก าลงกลา กพงทราบวา อนทรยนอกนกไม

สามารถในกจ คอหนาทของตนได. - แตโดยเฉพาะอยางยง ในเรองอนทรยน ทานสรรเสรญ ศรทธา กบ ปญญา และ สมาธ กบ วรยะ ตอง

เสมอกน. เพราะ - ผมศรทธากลา แตมปญญาออน มความเลอมใสแรง ยอมเลอมใสไปนอกเรอง. มปญญากลา แต

มศรทธาออน ยอมฝกไฝไปขางเกเร เหมอนโรคเกดเพราะผดยา แกไขไมไดฉะนน. ผมปญญากลา กโลดแลนเขวไปวา กศลมไดดวยเพยงจตตปบาทใจคดขณะหนงเทานน ดงนแลว กไมท าบญ มทานเปนตน ยอมเกดในนรก. เพราะอนทรยคอศรทธา กบปญญาทงสองเสมอกน จงเลอมใสในวตถ คอพระรตนตรยอยางเดยว.

- แตสมาธกลา วรยะออน โกสชชะ ความเกยจครานยอมครอบง าได เพราะสมาธเปนฝายโกสชชะ. วรยะกลา สมาธออน อทธจจะยอมครอบง าได เพราะวรยะเปนฝายอทธจจะ. แตสมาธอนวรยะเขาประกบไวยอมไมตกไปในโกสชชะ วรยะอนสมาธเขาประกบไวกไมตกไป ในอทธจจะ.

เพราะฉะนน จงควรท าอนทรยสองคนนใหเสมอเทา ๆ กน. ดวยวา อปปนาจะมได กเพราะอนทรยสองคเสมอกน.

อกอยางหนง ศรทธาแมมก าลงกลากควรแกผเจรญสมาธ. เพราะผเจรญสมาธ เชอมนหยงลงมนอยางน จกบรรลอปป

นาได สวนในสมาธกบปญญา เอกคคตา ความทจตมอารมณเปนหนงมก าลงกลา ยอมควรแกผเจรญสมาธ. ดวยวาผเจรญสมาธนน ยอมบรรลอปปนาได ดวยเอกคคตาอยางน.

ปญญามก าลงกลา ยอมควรแกผเจรญวปสสนา. ดวยวาผเจรญวปสสนานนยอมถงความแทงตลอดไตรลกษณดวยปญญาอยางน. แตอปปนาจะมได กเพราะศรทธา กบ ปญญา ทงสองเสมอกนโดยแท.

สวนสตมก าลงแลว ยอมควรในททงปวง. เพราะวา สตยอมรกษาจตมใหตกไปในอทธจจะ ดวยอ านาจศรทธา วรยะ ปญญา ซงเปนฝายอทธจจะ มใหตกไปในโกสชชะ เพราะสมาธเปนฝายโกสชชะ. เพราะฉะนน สตนน จงจ าตองปรารถนาในททงปวง เหมอนการปรงรสดวยเกลอ จ าปรารถนาในการปรงอาหารทกอยาง


66 / 97

และเหมอนอ ามาตยผช านาญในราชกจทกอยาง จ าปรารถนาในราชกจทกอยางฉะนน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา สตจ าปรารถนาในททงปวง เพราะเหตไร เพราะจตมสต เปนทอาศยและสตมการอารกขา เปนทปรากฏ เวนสตเสยแลวจะประคอง และขมจตไมไดเลย. การเวนบคคลผมปญญาทราม ไมมปญญาหยงลงในประเภทแหงธรรมมขนธเปนตน ใหหางไกล ชอวา

การงดเวนบคคลทรามปญญา. การคบหาบคคลผประกอบดวยปญญารอบรความเกดและความเสอมแหงสภาวธรรม อนก าหนดดวย

ลกษณะ ๕๐ ถวน ชอวา คบหาบคคลผมปญญา. การพจารณาประเภทแหงปญญาอนลกซง ทเปนไปในสภาวธรรมทงหลายมขนธเปนตนอนลมลก ชอวา

การพจารณาสอดสองดวยปญญอนลกซง. ความเปนผมจตอนโนมนอมไปเพอตงธมมวจยสมโพชฌงค ในอรยาบถทงหลาย ม ยน นง เปนตน ชอ

วาความนอมจตไปในธมมวจยสมโพชฌงคนน. ภกษยอมรชดวากธมมวจยสมโพชฌงคนนทเกดดวยอาการอยางน ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค.

วรยสมโพชฌงค

วรยสมโพชฌงค ยอมเกด ตามนยอนมาแลวในบาล (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย 1. อารภธาต (ธาตคอความเรมความเพยร) 2. นกกมธาต 3. ปรกกมธาต (ธาต คอความเพยรกาวไปขางหนา) มอย การท าใหมากซงโยนโสมนสการในธาตทง ๓ นน นเปนอาหารเพอความเกดแหงวรยสมโพชฌงค ทยงไม

เกด หรอเปนไปเพอความไพบลยเจรญบรบรณเตมท แหงวรยสมโพชฌงคทเกดแลวดงน.

ธรรมเปนเหตเกดวรยสมโพชฌงค อกอยางหนง ธรรม ๑๑ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดแหง วรยสมโพชฌงค คอ ๑. การพจารณาเหนภยในอบาย ๒. การเหนอานสงส ๓. การพจารณาวถทางด าเนน ๔. ความเคารพย าเกรงในบณฑบาต ๕. การพจารณาความเปนใหญแหงการรบทรพยมรดก ๖. การพจารณาความมพระศาสดาเปนใหญ ๗. การพจารณาความมชาตเปนใหญ ๘. การพจารณาความมสพหมจารเปนใหญ ๙. การงดเวนบคคลเกยจคราน


67 / 97

๑๐. การคบหาบคคลผปรารภความเพยร ๑๑. ความนอมจตไปในวรยสมโพชฌงคนน.

๑. การพจารณาเหนภยในอบาย

บรรดาธรรม ๑๑ ประการนน เมอภกษผเจรญวรยสมโพชฌงค แมพจารณาเหนภยในอบายอยางนวา ใคร ๆ ไมอาจยงวรยสมโพชฌงคใหเกดไดในเวลาทเสวยทกขใหญจ าเดมแต

- ถกลงโทษดวยเครองจองจ า ๕ ประการในนรกกด - ในเวลาทถกเขาจบดวยเครองจบม ขาย แห และอวนเปนตนบาง - ในเวลาขบตอนทมแทงดวยเครองประหารมปะฏกเปนตน ใหลากเกวยนบาง - ในก าเนดสตวดรจฉานกด - ในเวลาททรนทรายดวยความหวกระหายตงหลายพนปบาง พทธนดรหนงบาง ในเปรตวสยกด ในเวลาท

ตองเสวยทกขอนเกดแตลม และแดดเปนตน ดวยเรอนรางทสงประมาณ ๖๐ ศอก ๘๐ ศอก เหลอแตหนงหมกระดก ในจ าพวกกาลกญชกอสรกด

ดกอนภกษ เวลานเทานน เปนเวลาท าความเพยรของเธอดงน วรยสมโพชฌงคยอมเกดขนได. ๒. การเหนอานสงส

เมอเหนอานสงสอยางนวา คนเกยจครานไมอาจไดโลกตตรธรรม ๙ คนทปรารภความเพยรเทานนจงสามารถ นเปนอานสงสของความเพยร ดงน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดได. ๓. การพจารณาวถทางด าเนน

เมอพจารณาวถทางด าเนนอยางนวา ควรด าเนนทางทพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา พระมหาสาวกทกพระองคด าเนนไปแลว ทางนน คนเกยจครานไมอาจเดนไปไดดงน วรยสมโพชฌงค กยอมเกดได. ๔. การเคารพย าเกรงตอบณฑบาต

เมอพจารณาความเคารพย าเกรงตอบณฑบาตอยางนวา มนษยเหลาใดบ ารงเธอดวยปจจยมบณฑบาตเปนตน มนษยเหลานนน กไมใชญาต ไมใชทาส และคนงานของเธอเลย ทงมนษยเหลานนกมใชถวายปจจยมจวรเปนตน อนประณตแกเธอ ดวยคดวาจกอาศยเธอเลยงชวต โดยทแท เขาหวงใหอปการะทตนท าแลวมผลมาก จงถวาย แมพระศาสดากมไดทรงพจารณาเหนอยางนวา

ภกษนบรโภคปจจยเหลานแลว จกมรางกายแขงแรงมากอยเปนสข ดงน แลวทรงอนญาตปจจยแกเธอ โดยทแท พระองคทรงพจารณาเหนวา ภกษบรโภคปจจยเหลาน บ าเพญสมณธรรม จกพนจากทกขในวฏฏะไดดงน

จงทรงอนญาตปจจยไว เดยวน เธอเกยจครานอย ไมเคารพย าเกรงบณฑบาตนน ขนชอวาการเคารพย าเกรงตอบณฑบาต ยอมมแกผปรารภความเพยรเทานน ดงน วรยสมโพชฌงค กเกดได เหมอนวรยสมโพชฌงค เกดแกทานพระมหามตตเถระฉะนน.

เรองพระมหามตตเถระ


68 / 97

เลากนวา พระเถระอาศยอยในถ าชอ กสกะ. และมหาอบาสกาผหนงในบานเปนทโคจรของทาน บ ารงพระเถระเหมอนบตร.

วนหนง นางจะไปปาจงสงลกสาววา ลก ขาวสารเกาอยโนน น านม เนยใส น าออย อยโนน เวลาทพระเปนเจามตตะ พชายของเจามาแลว จงปรงอาหารถวายพรอมดวยน านม เนยใส และน าออย ดวยนะลก.

ลกสาวถามวา กแมจะรบประทานไหมจะ. มหาอบาสกาตอบวา กเมอวานน แมรบประทานอาหารส าหรบคางคน (ปารวาสกภต) ทปรงกบน าสมแลวน

จะ. ลกสาวถามวา แมจกรบประทานกลางวนไหมจะ. มหาอบาสกาสงวา เจาจงใสผกดองแลวเอาปลายขาวสารตมขาวตมมรสเปรยวเกบไวใหเถอะลก. พระเถระครองจวรแลว ก าลงน าบาตรออก (จากถลก) ไดยนเสยงนนแลว กสอนตนเองวา ไดยนวา มหา

อบาสการบประทานแตอาหารส าหรบคางคนกบน าสม แมกลางวนกจกรบประทานขาวตมเปรยวใสผกดอง นางบอกอาหารมขาวสารเกาเปนตน เพอประโยชนแกเธอ กมหาอบาสกานนมไดหวงทนาทสวน อาหาร และผา เพราะอาศยเธอเลย แตปรารถนาสมบต ๓ ประการ (มนษยสมบต สวรรคสมบต นพพานสมบต) จงถวาย เธอจกสามารถใหสมบตเหลานนแกมหาอบาสกานนไดหรอไมเลา ดงน

ทานคดวา บณฑบาตนแล เธอยงมราคะ โทสะ โมหะ อยไมอาจรบไดดงนแลว กเกบบาตรเขาถลก ปลดดมจวร กลบไปถ ากสกะเลย เกบบาตรไวใตเตยง พาดจวรไวทราวจวร นงลงอธษฐานความเพยรวา เราไมบรรลพระอรหต จกไมออกไปจากถ าดงน. ภกษผไมประมาทอยมาชานาน เจรญวปสสนา กบรรลพระอรหตกอนเวลาอาหารเชา เปนพระมหาขณาสพ (สนอาสวะแลว) นงยมอย เหมอนดอกปทมทก าลงแยมฉะนน. เทวดาผสงอยทตนไมใกลประตถ าเปลงอทานวา

นโม เต ปรสาช นโม เต ปรสตตม ยสส เต อาสวา ขณา ทกขเณยโยส มารส ทานบรษอาชาไนย ขาพเจาขอนอบนอมทาน ทานยอดบรษ ขาพเจาขอนอบนอมทาน ขาพเจาขอนอบนอมทานผมอาสวะสนแลว ทานผนรทกข ทานเปนผควรทกษณาทาน ดงน

แลวกลาววา ทานเจาขา พวกหญงแกถวายอาหารแกพระอรหนตทงหลาย เชน ทานผเขาไปบณฑบาต จกพนจากทกขได ดงน.

พระเถระลกขนเปดประตดเวลา ทราบวา ยงเชาอย จงถอบาตร และจวรเขาสหมบาน ฝายเดกหญง. จดเตรยมอาหารเสรจแลว นงคอยดอยตรงประต ดวยนกวา ประเดยวพชายเราคงจกมา ประเดยวพชายเราคงจกมา. เมอพระเถระมาถงประตเรอนแลว เดกหญงนน กรบบาตรบรรจเตมดวยอาหารเจอน านม ทปรงดวยเนยใส และน าออยแลว วางไวบนมอ (ของพระเถระ).

พระเถระท าอนโมทนาวา จงมสขเถด แลวกหลกไป.


69 / 97

เดกหญงนนยนจองดทานอยแลว. ความจรง ในคราวนน ผวพรรณของพระเถระบรสทธยงนก อนทรยผองใส หนาของทานเปลงปลงยงนก ประดจผลตาลสกหลดออกจากขวฉะนน.

มหาอบาสกากลบมาจากปาถามวา พชายของเจามาแลวหรอลก. เดกหญงนนกเลาเรองทงหมดใหมารดาฟง. มหาอบาสกากรไดวา วนน บรรพชตกจแหงบตรของเราถงทสดแลว จงกลาววา ลก พชายของเจายนดยงนก

ในพระพทธศาสนา ไมกระสน (อยากสก) แลวละดงน. ๕. การพจารณาความมทรพยมรดกเปนใหญ

เมอพจารณาความมทรพยมรดกเปนใหญอยางนวา กทรพยมรดกของพระศาสดามมากแล คอ อรยทรพย ๗ ประการ ทรพยมรดกนนผเกยจครานไมอาจรบได เหมอนอยางวามารดา บดา ยอมตดบตรผประพฤตผด ท าใหเปนคนภายนอกวา คนนไมใชลกของเรา เมอมารดา บดา ลวงลบไป เขากไมไดรบทรพยมรดกฉนใด แมบคคลผเกยจครานกฉนนน ยอมไมไดมรดก คอ อรยทรพยน ผปรารภความเพยรเทานน ยอมไดรบดงน วรยสมโพชฌงค ยอมเกดได. ๖. การพจารณาความมพระศาสดาเปนใหญ

เมอพจารณาความมพระศาสดาเปนใหญอยางนวา พระศาสดาของเธอเปนใหญ เพราะในเวลาทพระศาสดาของเธอทรงถอปฏสนธ ในพระครรภของพระมารดากด เวลาเสดจออกมหาภเนษกรมณกด เวลาตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณกด เวลาประกาศพระธรรมจกร แสดงยมกปาฏหารย เสดจลงจากเทวโลก และทรงปลงอายสงขารกด เวลาเสดจดบขนธปรนพพานกด หมนโลกธาตกหวนไหวแลว เธอบวชในพระศาสนาของศาสดาเหนปานฉะนแลวเปนคนเกยจคราน ควรแลวหรอดงน วรยสมโพชฌงคยอมเกดได. ๗. การพจารณาความมชาตเปนใหญ

เมอพจารณาความมชาตเปนใหญอยางนวา แมโดยชาต บดน เธอไมใชคนมชาตต าแลวละ เธอชอวาเกดแลวในวงศของพระเจาอกกากราช ทสบทอดกนมาโดยมหาสมมตประเพณ ไมเจอปนกบชนชาตอน เปนพระนดดาของพระเจาสทโธทนมหาราช และพระนางเจามหามายาเทว เปนพระอนชาของทานพระราหลพทธชโนรส ขนชอวาเธอ เปนพทธชนบตรเหนปานฉะนแลว อยอยางคนเกยจคราน ไมสมควรดงน วรยสมโพชฌงค ยอมเกดได. ๘. การพจารณาความมสพรหมจารเปนใหญ

เมอพจารณาความมสพรหมจารเปนใหญอยางนวา ทานพระสารบตร ทานพระโมคคนลานะ และ พระสาวกผใหญ ๘๐ รป แทงตลอด (ตรสร) โลกตตรธรรม ดวยความเพยรกนทงนน เธอจะด าเนนตามทางของสพรหมจาร เหลานน หรอไมด าเนนตามเลาดงน วรยสมโพชฌงคยอมเกดได. ๙. การงดเวนบคคลผเกยจคราน ๑๐. การคบหาบคคลผปรารภความเพยร ๑๑. ความนอมจตไป ในวรยสมโพชฌงคนน

เมอเวนบคคลผเกยจคราน ผสละความเพยรทางกาย และทางใจ ซงเปนเหมอนงเหลอมกนเตมทอง แลวกหยดอยกบทกด คบหาบคคลผปรารภความเพยร ผอทศตนมงปฏบตธรรมกด มจตโนมนอมโอนไป เพอใหความเพยรเกดขน ในอรยาบถทงหลายม ยน นง เปนตนกด วรยสมโพชฌงคยอมเกดได. ภกษยอมรชดวา


70 / 97

- วรยสมโพชฌงคนนทเกดแลว ดวยอาการอยางน - ยอมเจรญบรบรณดวย อรหตตมรรค.

ปตสมโพชฌงค

ปตสมโพชฌงค ยอมเกดโดยนยอนมาแลวในบาล (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนเปนทตงแหงปตสมโพชฌงค มอย การท าใหมากซงโยนโสมนสการ ในธรรมอน

เปนทตงแหงปตสมโพชฌงค นเปนอาหาร เพอความเกดแหงปตสมโพชฌงคทยงไมเกด หรอเปนทางเพอความไพบลย เจรญบรบรณ เตมทแหงปตสมโพชฌงค ทเกดแลวดงน.

- ปตนนเองชอวา ธรรมเปนทตงแหงปตสมโพชฌงค ในบาลนน. - มนสการอนยงปตนนใหเกด ชอวาโยนโสมนสการ.

ธรรมเปนเหตเกดปตสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๑๑ ประการ ยอมเปนทางเกด ปตสมโพชฌงค คอ ๑. พทธานสสต ๒. ธมมานสสต ๓. สงฆานสสต ๔. สลานสสต ๕. จาคานสสต ๖. เทวตานสสต ๗. อปสมานสสต ๘. เวนบคคลผเศราหมอง ๙. คบหาบคคลผหมดจด ๑๐. การพจารณาความในพระสตร เปนทตงแหงความเลอมใส ๑๑. ความนอมจตไปในปตสมโพชฌงคนน. จรงอย ผเจรญปตสมโพชฌงค - เมอระลกถงพระพทธคณ ปตสมโพชฌงคแผซานทวสรระจนกระทงอปจารสมาธ ยอมเกดขน. - เมอระลกถงคณพระธรรม และพระสงฆกด - พจารณาปารสทธศล ๔ ทตนรกษาไมขาดวนเปนเวลานานกด แมคฤหสถพจารณาศล ๑๐ ศล ๕ กด - พจารณาจาคะ การบรจาควา ในเวลาประสบทพภกขภยเปนตน เราถวายโภชนะอนประณตแก

สพรหมจารทงหลาย แลวถวายโภชนะชออยางน ดงนกด แมคฤหสถพจารณาถงทานทถวายแกทานผมศลในเวลาเหนปานนนกด

- พจารณาถงคณเชนกบทเทวดาประกอบแลวถงความเปนเทวดาวา มอยในตนกด - พจารณาเหนวา กเลสทขมไดแลวแมดวยสมาบต ตลอด ๖๐ ปบาง ๗๐ ปบาง ไมฟงก าเรบ ดงนกด


71 / 97

- เวนบคคลเศราหมองผมความหมนหมองอนสรางสมไว เพราะไมท าโดยเคารพ ในเวลาเหนพระเจดย เหนโพธพฤกษและเหนพระเถระ ผเปนเชนกบละอองธล บนหลงลา เพราะไมมความเลอมใสรกใครในพระรตนตรยมพระพทธเจาเปนตนกด

- สองเสพบคคลผหมดจด ผมากดวยความเลอมใส มจตออนโยนในพระรตนตรย มพระพทธเจาเปนตนกด - พจารณาความในพระสตรอนเปนทตงแหงความเลอมใส ซงแสดงคณของพระรตนตรยกด มจตโนมนอม

โอนไป เพอใหเกดปต ในอรยาบถทงหลายม ยน นง เปนตนกด ปตสมโพชฌงค ยอมเกดได. ภกษยอมรชดวา - ปตสมโพชฌงคนน ซงเกดแลวดวยอาการอยางน - ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค.

ปสสทธสมโพชฌงค

ปสสทธสมโพชฌงค ยอมเกดโดยนยทมาแลวในบาล (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย กายปสสทธ ความสงบกาย จตตปสสทธ ความสงบจตมอย การท าใหมากซงโยนโส

มนสการ ในความสงบกาย และความสงบจตนน นเปนอาหาร (ยอมเปนไป) เพอความเกดแหงปสสทธสมโพชฌงคทยงไมเกด หรอเปนทางเพอความไพบลย เจรญบรบรณเตมท แหงปสสทธสมโพชฌงค ทเกดแลวดงน.

ธรรมเปนเหตเกดปสสทธสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๗ ประการ ยอมเปนทางเกดปสสทธสมโพชฌงค คอ ๑. เสพโภชนะอนประณต ๒. เสพฤดเปนทสบาย ๓. เสพอรยาบถเปนทสบาย ๔. ประกอบความเปนกลาง ๕. เวนบคคลผไมสงบกาย ๖. เสพบคคลผสงบกาย ๗. นอมจตไปในปสสทธสมโพชฌงคนน. จรงอย ผเจรญปสสทธสมโพชฌงค - เมอบรโภคโภชนะเปนทสบายอนประณตหมดจดกด - เสพฤดเปนทสบาย ไมวาจะเปนฤดหนาว ฤดรอน - เสพอรยาบถ เปนทสบายไมวาจะเปนอรยาบถ ยน เปนตนกด ยอมเกดความสงบได. แตค านน ทานมไดกลาวหมายถงบคคลผเปนมหาบรษ ซงทนฤด และอรยาบถ เปนทสบาย. เมอผทมฤด และ

อรยาบถทถกกนและไมถกกน เวนฤดและอรยาบถทไมถกกนเสยแลว เสพฤดและอรยาบถทถกกน ปสสทธสมโพชฌงคยอมเกดได.


72 / 97

- การพจารณาถงความทตนและคนอนมกรรมเปนของ ๆ ตน เรยกวา ประกอบความเปนกลาง ปสสทธสมโพชฌงคยอมเกดไดดวยประกอบความเปนกลางอนน.

- เมอเวนบคคลผมกายไมสงบ เชน เทยวเบยดเบยนสตวอนดวยเครองประหาร มกอนดน และทอนไมเปนตน กด

- เสพบคคลผมกายสงบ ส ารวม มอ เทา กด มจตนอมโนมโอนไปเพอใหเกดปสสทธสมโพชฌงคในอรยาบถม ยน นง เปนตน กด ปสสทธสมโพชฌงคยอมเกดได.

ภกษยอมรชดวา - กปสสทธสมโพชฌงคนนอนเกดแลวดวยอาการอยางน - ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค.

สมาธสมโพชฌงค

สมาธสมโพชฌงค ยอมเกดได โดยนยมาแลวในบาล (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย สมถนมต (บาลวา สมาธนมต) อพยคคนมตมอย การท าใหมากซงโยนโสมนสการ ใน

นมตทงสองนน นเปนอาหาร (ยอมเปนไป) เพอความเกดแหงสมาธสมโพชฌงค ทยงไมเกด หรอ เปนทางเพอความไพบลย เจรญบรบรณเตมทแหงสมาธสมโพชฌงคทเกดแลว ดงน. ในนมตเหลานน สมถะนนแล ชอวา สมถนมตและอพยคคนมต เพราะอรรถวาไมฟงซาน.

ธรรมเปนเหตเกดสมาธสมโพชฌงค อกอยางหนง ธรรม ๑๑ ประการ ยอมเปนทางเกดสมาธสมโพชฌงค คอ ๑. ท าวตถใหสละสลวย ๒. การปรบปรงอนทรยใหสม าเสมอ ๓. ฉลาดในนมต ๔. ประคองจตในสมยทควรประคอง ๕. ขมจตในสมยทควรขม ๖. ท าจตใหราเรงในสมยทควรใหราเรง ๗. เพงเฉยในสมยทควรเพงเฉย ๘. เวนบคคลผมจตไมเปนสมาธ ๙. คบหาบคคลผมจตเปนสมาธ ๑๐. พจารณาและวโมกข ๑๑. นอมจตไปในสมาธสมโพชฌงคนน.

อธบายธรรม ๑๑ ประการ ในธรรม ๑๑ ประการนน


73 / 97

- เฉพาะการท าวตถใหสละสลวย และการปรบปรงอนทรยใหสม าเสมอ พงทราบตามนยทกลาวมาแลวนนแล.

- ความฉลาดในการก าหนดกสณนมต เปนอารมณ ชอวาฉลาดในนมต. - การประคองจตไว ดวยการตงธมมวจยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงค และปตสมโพชฌงคในสมยทจตหด

ห เพราะมความเพยรยอหยอนเกนไป เปนตน ชอวา ประคองจตในสมยทควรประคอง. - การขมจตไว ดวยการตงปสสทธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงค และอเบกขาสมโพชฌงค ในสมยทจต

ฟงซาน เพราะปรารภความเพยรมากเกนไป เปนตน ชอวา ขมจตในสมยทควรขม. - ค าวา ท าจตใหราเรงในสมยทควรราเรง อธบายวา สมยใด จตไมแชมชน เพราะมปญญาและความเพยร

ออนไป หรอเพราะไมบรรลสขทเกดแตความสงบ สมยนน กท าจตใหสลด ดวยพจารณาสงเวควตถเรองอนเปนทตงแหงความสลด ๘ ประการ. เรองอนเปนทตงแหงความสลด ๘ ประการ คอ

๑. ชาต ๒. ชรา ๓. พยาธ ๔. มรณะ ๕. ทกขในอบาย ๖. ทกขในอดตมวฏฏะเปนมล ๗. ทกขในอนาคตมวฏฏะเปนมล ๘. ทกขในปจจบนมการแสวงหาอาหารเปนมล.

อนง การท าความเลอมใสใหเกด ดวยมาระลกถงคณพระรตนตรย อนนกเรยกวาการท าจตใหราเรงในสมยทควรใหราเรง.

- ชอวา เพงเฉยในสมยทควรเพงเฉย อธบายวา สมยใดจตอาศยการปฏบตชอบ ไมหดห ไมฟงซาน แชมชน เปนไปสม าเสมอในอารมณ ด าเนนในสมถวถ สมยนนไมตองขวยขวายในการประคอง ขมและท าจตใหราเรง เหมอนสารถ ไมตองขวนขวาย ในเมอมาวงเรยบฉะนน อนนเรยกวา เพงเฉย ในสมยทควรเพงเฉย.

- การเวนบคคลผมจตฟงซาน ไมบรรลอปจาระ หรออปปนา ใหหางไกล ชอวา เวนบคคลผมจต ไมเปนสมาธ.

- การเสพ คบหา เขาไปนงใกลบคคลผมจตเปนสมาธดวยอปจารภาวนา หรออปปนาภาวนา ชอวา คบหาบคคลผมจตเปนสมาธ.

- ความเปนผมจตนอมโนมโอนไปเพอใหเกดสมาธ ในอรยาบถทงหลายม ยน นงเปนตน ชอวา นอมจตไปในสมาธสมโพชฌงค.

ดวยวา เมอปฏบตอยอยางน สมาธสมโพชฌงคนน ยอมเกดได.เมอภกษรชดวา - กสมาธสมโพชฌงคนน อนเกดแลวดวยอาการอยางน - ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค.


74 / 97

อเบกขาสมโพชฌงค

อเบกขาสมโพชฌงค ยอมเกดไดตามนยอนมาแลวในบาล (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนเปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงคมอย การท าใหมากซงโยนโสมนสการในธรรม

เปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงคนน นเปนอาหาร (ยอมเปนไป) เพอความเกดแหงอเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกด หรอเปนทางเพอความเจรญไพบลย บรบรณเตมท แหงอเบกขาสมโพชฌงคทเกดแลวดงน.

กในธรรมเหลานน อเบกขานนแล ชอวา ธรรมเปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงค.

ธรรมเปนเหตเกดอเบกขาสมโพชฌงค อกอยางหนง ธรรม ๕ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดแหงอเบกขาสมโพชฌงค คอ ๑. วางตนเปนกลางในสตว ๒. วางตนเปนกลางในสงขาร ๓. เวนบคคลผยดถอสตวและสงขาร ๔. คบหาบคคลผวางตนเปนกลางในสตว และสงขาร ๕. นอมจตไปในอเบกขาสมโพชฌงคนน.

อธบายธรรม ๕ ประการ ในธรรม ๕ ประการนน ผเจรญอเบกขาสมโพชฌงค ยอมตงการวางตนเปนกลางในสตวดวยอาการ ๒ อยาง คอ - ดวยการพจารณาถงความทตน และผอนมกรรมเปนของ ๆ ตนอยางนวา ทานมาดวยกรรมของตน กจก

ไปดวยกรรมของตน แมเขากมาดวยกรรมของตน (เขา) จกไปดวยกรรมของตน (เขา) เหมอนกน ทานจะยดถออะไรกนดงน และ

- ดวยการพจารณาถงความไมมสตวอยางนวา เมอวาโดยปรมตถ ทวาสตว ๆ มนไมม ทานจะยดอะไรกนเลาดงน.

ตงการวางตนเปนกลางในสงขาร ดวยอาการ ๒ อยางคอ - ดวยการพจารณาโดยความเปนของไมมเจาของ อยางนวา จวรนจกเขาถงความเปลยนส และความเกา

คร าครา เปนผาเชดเทา ตองเขยทงดวยปลายไมเทา กถาวาจวรนน พงมเจาของไซร เขากไมพงใหมนเสยหายอยางน ดงน และ

- ดวยการพจารณาโดยความเปนของชวคราว อยางนวา จวรนอยไมไดนาน เปนของชวคราวดงน. แมในบรขารมบาตรเปนตน กพงประกอบความเหมอนอยางในจวร. ในขอวา เวนบคคลผยดถอในสตวและสงขาร มวนจฉยดงน - บคคลใดเปนคฤหสถ กยดถอปยชน มบตร ธดา เปนตน ของตน หรอเปนบรรพชตกยดถอบรรพชตมอนเต

วาสก และผรวมอปชฌายกน เปนตน ของตน มวท ากจกรรมมปลงผม เยบจวร ซกยอมจวร ระบมบาตร เปนตน ของชนเหลานน ดวยมอของตนทเดยว เมอไมเหนเพยงครเดยว กบนถงวา สามเณรรปโนนไปไหน


75 / 97

ภกษหนมรปโนนไปไหน เหลยวซายแลขวา เหมอนมฤคตนตกใจฉะนน แมผอนออนวอนขอวา โปรดสงสามเณรชอโนนไปชวยปลงผม เปนตน สกครเถดดงน กไมยอมให ดวยพดวา พวกเราจะไมใหท ากจกรรมของตนบางหรอ พวกทานพาเธอไปจะล าบากดงน บคคลนชอวา ยดถอสตว.

- ฝายบคคลใด ยดถอบรขารมจวร บาตร ถลกบาตร ไมเทา เปนตน แมผอนจะเอามอจบกไมใหจบ ถงขอยมกตอบขดของวา เราตองการใชทรพยกยงไมใช จกใหพวกทานไดอยางไรดงน บคคลนชอวา ยดถอสงขาร.

ฝายบคคลใด วางตนเปนกลาง เทยงตรงในวตถทงสองนน บคคลนชอวาวางตนเปนกลาง ในสตวและสงขาร. เมอเวนไกลบคคลผยดถอสตวและสงขารเหนปานฉะนกด คบหาบคคลผวางตนเปนกลางในสตวและสงขารก

ด มจตนอมโนมโอนไปเพอใหเกดอเบกขาสมโพชฌงค ในอรยาบถทงหลาย ม ยน นง เปนตนกด อเบกขาสมโพชฌงคนยอมเกดไดดวยประการฉะน.

ภกษยอมรชดวา - กอเบกขาสมโพชฌงคนนอนเกดแลว ดวยอาการอยางน - ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค. ค าวา อต อชฌตต วา หรอภายใน เปนตน ความวาพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย - เพราะก าหนดสมโพชฌงค ๗ ของตน หรอของคนอน - หรอก าหนดสมโพชฌงค ๗ ของตนตามกาล หรอของคนอนตามกาลอย. กความเกด และความเสอม (แหงอเบกขาสมโพชฌงค) พงทราบดวยอ านาจความเกด และความดบแหงสม

โพชฌงคทงหลายในโพชฌงคบรรพน. ขอความตอจากน กมนยดงกลาวมาแลว.

สตก าหนดโพชฌงคเปนอรยสจ ๔ แตในโพชฌงคบรรพน มขอแตกตางกนอยางเดยว คอพงประกอบความอยางนวา สตก าหนดโพชฌงคเปน

อารมณ เปนทกขสจ เปนตน แลวพงทราบวา เปนทางปฏบตน าออกจากทกข ของภกษผก าหนดโพชฌงคเปนอารมณ. ค าทเหลอกเชนนนเหมอนกน.

จบอรรถกถา โพชฌงคบรรพ

สจจบรรพ [๒๙๔] ดกรภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อรยสจ ๔ อย ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมคออรยสจ ๔ อย อยางไรเลา ภกษในธรรมวนยน ยอมรชดตามเปนจรงวา ๑. นทกข


76 / 97

๒. นทกขสมทย ๓. นทกขนโรธ ๔. นทกขนโรธคามนปฏปทา ฯ

๑. ทกขอรยสจ

ดกรภกษทงหลาย ก ทกขอรยสจเปนไฉน ๑. แมชาตกเปนทกข ๒. แมชรากเปนทกข ๓. แมมรณะกเปนทกข ๔. แม โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส กเปนทกข ๕. แมความประจวบกบสงไมเปนทรกกเปนทกข ๖. แมความพลดพรากจากสงทรกกเปนทกข ๗. ปรารถนาสงใดไมไดแมอนนนกเปนทกข โดยยอ อปาทานขนธทง ๕ เปนทกข ฯ [๒๙๕] ดกรภกษทงหลาย ๑. ก ชาตเปนไฉน - ความเกด - ความบงเกด - ความหยงลงเกด - เกดจ าเพาะ - ความปรากฏแหงขนธ - ความไดอายตนะครบในหมสตวนนๆ ของเหลาสตวนนๆ อนนเรยกวา ชาต ฯ ๒. ก ชราเปนไฉน - ความแก - ภาวะของความแก - ฟนหลด ผมหงอก หนง เปนเกลยว - ความเสอมแหงอาย - ความแกหงอมแหงอนทรยในหมสตวนนๆ ของเหลาสตวนนๆ อนนเรยกวา ชรา ฯ ๓. ก มรณะเปนไฉน - ความเคลอน


77 / 97

- ภาวะของความเคลอน - ความแตกท าลาย - ความหายไป - มฤตย - ความตาย - ความท ากาละ - ความท าลายแหงขนธ - ความทอดทงซากศพไว - ความขาดแหงชวตนทรยจากหมสตวนนๆ ของเหลาสตวนนๆ อนนเรยกวา มรณะ ฯ ๔. ก โสกะเปนไฉน - ความแหงใจ - กรยาทแหงใจ - ภาวะแหงบคคลผแหงใจ - ความผาก ณ ภายใน - ความแหงผาก ณ ภายใน ของบคคลผประกอบดวยความพบตอยางใดอยางหนง - ผถกธรรม คอ ทกขอยางใดอยางหนงกระทบแลว - อนนเรยกวา โสกะ ฯ ก ปรเทวะเปนไฉน - ความคร าครวญ - ความร าไรร าพน - กรยาทคร าครวญ - กรยาทร าไรร าพน - ภาวะของบคคลผคร าครวญ - ภาวะของบคคลผร าไรร าพน ของบคคลผประกอบดวยความพบตอยางใดอยางหนง - ผถกธรรมคอทกขอยางใดอยางหนงกระทบแลว อนนเรยกวา ปรเทวะ ฯ ก ทกขเปนไฉน - ความล าบากทางกาย - ความไมส าราญทางกาย - ความเสวยอารมณอนไมดทเปนทกข เกดแตกายสมผส อนนเรยกวา ทกข ฯ


78 / 97

ก โทมนสเปนไฉน - ความทกขทางจต - ความไมส าราญทางจต - ความเสวยอารมณอนไมดทเปนทกข เกดแตมโนสมผส อนนเรยกวา โทมนส ฯ ก อปายาสเปนไฉน - ความแคน - ความคบแคน - ภาวะของบคคลผแคน - ภาวะของบคคลผคบแคน ของบคคลผประกอบดวยความพบตอยางใดอยางหนง - ผถกธรรม คอ ทกขอยางใดอยางหนงกระทบแลว อนนเรยกวา อปายาส ฯ ก ความประจวบกบสงไมเปนทรกกเปนทกข เปนไฉน - ความประสบ - ความพรงพรอม - ความรวม - ความระคน ดวยรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ - อนไมนาปรารถนา - ไมนาใคร - ไมนาพอใจ หรอ ดวยบคคลผ - ปรารถนาสงทไมเปนประโยชน - ปรารถนาสงทไมเกอกล - ปรารถนาความไมผาสก - ปรารถนาความไมเกษมจากโยคะ ซงมแกผนน อนนเรยกวา ความประจวบกบสงไมเปนทรกกเปนทกข ฯ ก ความพลดพรากจากสงทรกกเปนทกข เปนไฉน - ความไมประสบ - ความไมพรงพรอม - ความไมรวม - ความไมระคน


79 / 97

ดวยรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ - อนนาปรารถนา - นาใคร - นาพอใจ หรอ ดวยบคคลผ - ปรารถนาประโยชน - ปรารถนาสงทเกอกล - ปรารถนาความผาสก - ปรารถนาความเกษมจากโยคะ คอ มารดา บดา พชาย นองชาย พหญง นองหญง มตร อมาตย หรอญาตสาโลหต ซงมแกผนน อนนเรยกวา ความพลดพรากจากสงทรกกเปนทกข ฯ ก ปรารถนาสงใดไมไดแมอนนนกเปนทกข เปนไฉน - ความปรารถนายอมบงเกดแกสตวผมความเกดเปนธรรมดาอยางนวา

โอหนอ ขอเราไมพงมความเกดเปนธรรมดา ขอความเกดอยามมาถงเราเลย ขอนนสตวไมพงไดสมความปรารถนา แมขอนกชอวา ปรารถนาสงใดไมไดแมอนนนกเปนทกข

- ความปรารถนายอมบงเกดแกสตวผมความแกเปนธรรมดาอยางนวา โอหนอ ขอเราไมพงมความแกเปนธรรมดา ขอความแกอยามมาถงเราเลย ขอนนสตวไมพงไดสมความปรารถนา แมขอนกชอวา ปรารถนาสงใดไมไดแมอนนนกเปนทกข

- ความปรารถนายอมบงเกดแกสตวผมความเจบเปนธรรมดาอยางนวา โอหนอ ขอเราไมพงมความเจบเปนธรรมดา ขอความเจบอยามมาถงเราเลย ขอนนสตวไมพงไดสมความปรารถนา แมขอนกชอวา ปรารถนาสงใดไมไดแมอนนนกเปนทกข

- ความปรารถนายอมบงเกดแกสตวผมความตายเปนธรรมดาอยางนวา โอหนอ ขอเราไมพงมความตายเปนธรรมดา ขอความตายอยามมาถงเราเลย ขอนนสตวไมพงไดสมความปรารถนา แมขอนกชอวา ปรารถนาสงใดไมไดแมอนนนกเปนทกข

- ความปรารถนายอมบงเกดแกสตวผมโสกปรเทวทกขโทมนสอปายาสเปนธรรมดาอยางนวา โอหนอ ขอเราไมพงม โสกปรเทวทกขโทมนสอปายาส เปนธรรมดา ขอ โสกปรเทวทกขโทมนสอปายาส อยามมาถงเราเลย


80 / 97

ขอนนสตวไมพงไดสมความปรารถนา แมขอนกชอวา ปรารถนาสงใดไมได แมอนนนกเปนทกข ฯ

ก โดยยอ อปาทานขนธ ๕ เปนทกข เปนไฉน อปาทานขนธ คอ - รป - เวทนา - สญญา - สงขาร - วญญาณ เหลานเรยกวา โดยยอ อปาทานขนธทง ๕ เปนทกข ฯ ดกรภกษทงหลาย อนนเรยกวา ทกขอรยสจ ฯ

๒. ทกขสมทย อรยสจ [๒๙๖] ดกรภกษทงหลาย ก ทกขสมทยอรยสจเปนไฉน ตณหานใด - อนมความเกดอก - ประกอบดวยความก าหนดดวยอ านาจความเพลดเพลน - เพลดเพลนยงนกในอารมณนนๆ คอ ๑. กามตณหา ๒. ภวตณหา ๓. วภวตณหา ฯ [๒๙๗] ดกรภกษทงหลาย กตณหานนน เมอจะเกด ยอมเกดในทไหน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทไหน ทใดเปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหานน เมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน อะไรเปนทรกทเจรญใจในโลก ฯ ๑. ตา ห จมก ลน กาย ใจ เปนทรกทเจรญใจในโลก

ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดทน เมอจะตงอย ยอมตงอย ณ ทน ฯ ๒. รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ เปนทรกทเจรญใจในโลก

ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน ฯ ๓. จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ

เปนทรกทเจรญในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดขนในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน ฯ


81 / 97

๔. จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผส เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน ฯ

๕. จกขสมผสสชาเวทนา โสตสมผสสชาเวทนา ฆานสมผสสชาเวทนา ชวหาสมผสสชาเวทนา กายสมผสสชาเวทนา มโนสมผสสชาเวทนา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอย ในทน ฯ

๖. รปสญญา สททสญญา คนธสญญา รสสญญา โผฏฐพพสญญา ธมมสญญา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน ฯ

๗. รปสญเจตนา สททสญเจตนา คนธสญเจตนา รสสญเจตนา โผฏฐพพสญเจตนา ธมมสญเจตนา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน ฯ

๘. รปตณหา สททตณหา คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพตณหา ธมมตณหา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน ฯ

๙. รปวตก สททวตก คนธวตก รสวตก โผฏฐพพวตก ธมมวตก เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน ฯ

๑๐. รปวจาร สททวจาร คนธวจาร รสวจาร โผฏฐพพวจาร ธมมวจาร เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน ฯ

ดกรภกษทงหลาย อนนเรยกวา ทกขสมทยอรยสจ ฯ

๓. ทกขนโรธอรยสจ [๒๙๘] ดกรภกษทงหลาย ก ทกขนโรธอรยสจเปนไฉน ๑. ความส ารอกและความดบโดยไมเหลอ ๒. ความสละ ๓. ความสงคน ๔. ความปลอยวาง ๕. ความไมมอาลย ในตณหานน กตณหานน เมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทไหน เมอจะดบ ยอมดบในทไหน ทใดเปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน อะไรเปนทรกทเจรญใจในโลก ฯ ๑. ตา ห จมก ลน กาย ใจ เปนทรกทเจรญใจในโลก

ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ๒. รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ เปนทรกทเจรญใจในโลก

ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ


82 / 97

๓. จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ

๔. จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผส เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ

๕. จกขสมผสสชาเวทนา โสตสมผสสชาเวทนา ฆานสมผสสชาเวทนา ชวหาสมผสสชาเวทนา กายสมผสสชาเวทนา มโนสมผสสชาเวทนา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ

๖. รปสญญา สททสญญา คนธสญญา รสสญญา โผฏฐพพสญญา ธมมสญญา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ

๗. รปสญเจตนา สททสญเจตนา คนธสญเจตนา รสสญเจตนา โผฏฐพพสญเจตนา ธมมสญเจตนา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ

๘. รปตณหา สททตณหา คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพตณหา ธมมตณหา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ

๙. รปวตก สททวตก คนธวตก รสวตก โผฏฐพพวตก ธมมวตก เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ

๑๐. รปวจาร สททวจาร คนธวจาร รสวจาร โผฏฐพพวจาร ธมมวจาร เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอบคคลจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ

ดกรภกษทงหลาย อนนเรยกวา ทกขนโรธอรยสจ ฯ

๔. ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ [๒๙๙] ดกรภกษทงหลาย ก ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจเปนไฉน นคอมรรคมองค ๘ อนประเสรฐ คอ

๑. สมมาทฏฐ ๒. สมมาสงกปปะ ๓. สมมาวาจา ๔. สมมากมมนตะ ๕. สมมาอาชวะ ๖. สมมาวายามะ ๗. สมมาสต ๘. สมมาสมาธ

๑. ก สมมาทฏฐ เปนไฉน


83 / 97

- ความรในทกข - ความรในทกขสมทย - ความรในทกขนโรธ - ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา

อนนเรยกวา สมมาทฏฐ ฯ ๒. สมมาสงกปปะ เปนไฉน

- ความด ารในการออกจากกาม - ความด ารในความไมพยาบาท - ความด ารในอนไมเบยดเบยน

อนนเรยกวา สมมาสงกปปะ ฯ ๓. สมมาวาจา เปนไฉน

- การงดเวนจากการพดเทจ - งดเวนจากการพดสอเสยด - งดเวนจากการพดค าหยาบ - งดเวนจากการพดเพอเจอ

อนนเรยกวา สมมาวาจา ฯ ๔. สมมากมมนตะ เปนไฉน

- การงดเวนจากการฆาสตว - งดเวนจากการถอ เอาสงของทเขามไดให - งดเวนจากการประพฤตผดในกาม

อนนเรยกวา สมมากมมนตะ ฯ ๕. สมมาอาชวะ เปนไฉน อรยสาวกในธรรมวนยน

- ละการเลยงชพทผดเสย - ส าเรจการเลยงชพดวยการเลยงชพทชอบ

อนนเรยกวา สมมาอาชวะ ฯ ๖. สมมาวายามะ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน - เกดฉนทะพยายาม - ปรารภความเพยร - ประคองจตไว - ตงจตไว

๑. เพอมใหอกศลธรรมอนลามกทยงไมเกดบงเกดขน


84 / 97

๒. เพอละอกศลธรรมอนลามกทบงเกดขนแลว ๓. เพอใหกศลธรรมทยงไมเกดบงเกดขน ๔. เพอความตงอยไมเลอนหาย เจรญยง ไพบลย มขน เตมเปยม แหงกศลธรรมทบงเกดขนแลว

อนนเรยกวา สมมาวายามะ ฯ ๗. สมมาสต เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน

๑. พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได

๒. พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได

๓. พจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได

๔. พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได

อนนเรยกวา สมมาสต ฯ ๘. สมมาสมาธ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน

๑. สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตก มวจาร มปต และสข เกดแตวเวกอย ๒. เธอบรรลทตยฌาน มความผองใสแหงจตในภายใน เปนธรรมเอกผดขน เพราะวตก วจาร สงบ

ไป ไมมวตก ไมมวจาร มปตและสข อนเกดแตสมาธอย ๓. เธอมอเบกขา มสต มสมปชญญะ เสวยสขดวยกาย เพราะปตสนไป บรรลตตยฌานทพระอรย

ทงหลายสรรเสรญวา ผไดฌานน เปนผมอเบกขา มสต อยเปนสข ๔. เธอบรรลจตตถฌาน ไมมทกขไมมสข เพราะละสขละทกข และดบโสมนส โทมนสกอนๆ ได ม

อเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย อนนเรยกวา สมมาสมาธ ฯ ดกรภกษทงหลาย อนนเรยกวา ทกขนโรธคามมปฏปทาอรยสจ ฯ ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอม - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง - พจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในทงภายนอกบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดขนในธรรมบาง - พจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในธรรมบาง


85 / 97

- พจารณาเหนธรรม คอ ทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง ยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา ธรรมมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวา พจารณาเหนธรรมในธรรมอย ฯ

จบสจจบรรพ จบธมมานปสสนา

อรรถกถา สจจบรรพ พระผมพระภาคเจา ครนทรงจ าแนกธมมานปสสนาโดยโพชฌงค ๗ ประการ อยางนแลว บดน เพอจะทรง

จ าแนกสจจะ ๔ ประการ จงตรสวา ปน จปร ยงมอกขอหนง ดงนเปนตน.

อรยสจ ๔ ในค าเหลานน ค าวา รชดตามเปนจรงวา นทกขเปนตน ความวา - รชดตามสภาพทเปนจรง ซงธรรมทเปนไปในภม ๓ เวนตณหาวา นทกข - รชดตามสภาพทเปนจรง ซงตณหาทมอยกอน อนท าทกขนนนนแล ใหเกด ใหปรากฏขน นทกข

สมทย - รชดตามสภาพทเปนจรงซงความดบ คอ หยดทกขและทกขสมทยทงสอง วา นทกขนโรธ - รชดตามสภาพทเปนจรงซงอรยมรรคอนเปนเหตก าหนดรทกข เปนเหตละสมทย เปนเหตท าให

แจงนโรธวา นทกขนโรธคามนปฏปทา. กถาวาดวยสจจะทเหลอเวนกถาวาดวยบท ภาชนะ แจกบทแหงทกขมชาตเปนตน ทานกลาวไวพสดารใน

คมภรวสทธมรรคแลวเทยว.

อธบายบทภาชนะ ชาต

สวนในบทภาชนะ พงทราบวนจฉยดงตอไปน ค าวา กตมา จ ภกขเว ชาต ดกอนภกษทงหลาย ชาตเปนอยางไร ความวา ดกอนภกษทงหลาย กชาตอนใด ท

เรากลาวอยางนวา แมชาตกเปนทกข ชาตอนนนเปนอยางไร. พงทราบอรรถในปจฉาทงปวง อยางน. ค าวา ของสตวเหลานน ๆ อนใดน เปนค าก าหนดรวมสตวไวทงหมดโดยไมมก าหนดวา ของเหลาสตวชอน.

แมค าวาในหมสตวนน ๆ น เปนค าก าหนดรวมหมสตวไวทงหมด.


86 / 97

ความเกดชอวา ชาต. ค าวาชาตน เปนชอของขนธทเกดจ าเพาะทแรก พรอมดวยความเปลยนแปลง. ค าวาสญชาตน เปนไวพจน (แทน) ของชาตนนเอง แตประกอบดวยอปสรรค. ความเกดนนแล ชอวา โอกกนต กาวลง ดวยอรรถวา กาวลงโดยอาการทเขาไปโดยล าดบ ชอวา อภนพพตต เกดจ าเพาะ ดวยอรรถวาเกดเฉพาะ กลาวคอ เกด

ทง ๔ อยางน ชอวากลาวโดยสมมต. สวนบาล ขนธาน ปาตภาโว ความปรากฏแหงขนธทงหลายน กลาวโดยปรมตถ. ความปรากฏแหงขนธทงหลายนนแล ทแยกเปนขนธหนง ขนธส และขนธหา ในบรรดาหมสตวทมขนธหนงเปนตนนนเอง ไมใชความปรากฏแหงบคคล. แตเมอความปรากฏแหงขนธนนมอย. กสมมตเรยกกนวา บคคลปรากฏดงน

ค าวา อายตนาน ปฏลาโภ ความไดอายตนะทงหลาย ความวา อายตนะทงหลายปรากฏอยนนแล เปนอนชอวาไดมา นนชอวาความไดมาทกลาวไดวาความปรากฏแหงอายตนะเหลานน.

ชรา ศพทวา ชรา เปนศพทแสดงถงสภาพความเปนเอง. ศพทวา ชรณตา แสดงถงภาวะ คออาการ. ศพทวา ขณฑจจ เปนตน คอแสดงถงภาวะเปลยนแปลง จรงอย - เวลาเปนหนมสาวฟนกเรยบขาว. ครนหงอมเขา ฟนเหลานนกเปลยนสไปโดยล าดบ หลดตกไปในทนน

ๆ. อนงฟนหก หมายถงฟนทหลดรวง และทยงอย ชอวา ขณฑตา. ภาวะแหงฟนทหกเรยกวา ขณฑจจ ความทฟนหก.

- ผมและขน คร าคราไปโดยล าดบ ชอวาผมหงอก. ผมหงอกเกดพรอมแลวแกบคคลนน เหตนน บคคลนน ชอวา มผมหงอก. ภาวะแหงบคคลผมผมหงอก ชอวา ปาลจจ ความทผมหงอก.

- เกลยวทหนงของบคคลนน มอย เพราะมเนอและเลอดแหงไปดวยถกลม คอ ชราประหาร เหตนนบคคลนนชอวามหนงเปนเกลยว (เหยว). ภาวะแหงบคคลผมหนงเปนเกลยวนนชอวา วลตตจตา ความทหนงเหยว.

ดวยถอยค ามประมาณเพยงเทานเปนอนพระผมพระภาคเจาทรงแสดงชรา ทเปดเผย อนปรากฏชด โดยแสดงความเปลยนแปลง ในฟน ผม ขน หนง. ทางไปของลม หรอไฟ จะปรากฏไดกเพราะลมพดถกหญา หรอตนไม เปนตน หกระเนระนาด หรอไฟไหม แตทางไปของลม และไฟนนกหาปรากฏไมฉนใด ทางไปแหงชรากฉนนนเหมอนกนจะปรากฏไดกโดยภาวะมฟนหก เปนตน แหงอาการ ๓๒ มฟน เปนตน แมบคคลลมตาด กจบไมได ความคร าคราแหงอาการมฟนหกเปนตน หาใชตวชราไม เพราะชราจะพงรทางจกษมได. แตเพราะเมอถงชรา อายเสอมไป ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสโดยผลใกลเคยงวา ความเสอมไปแหงอาย เรยกวา ชรา.

อนง เพราะเวลาเปนหนมสาว อนทรยทงหลายมจกษ เปนตน แจมใสด สามารถรบอารมณของคน แมทละเอยดไดใหสะดวกทเดยว เมอถงชรา กแกงอม ขนมว ไมผองใส ไมสามารถรบอารมณของตน แมทหยาบได ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสโดยผลใกลเคยงวา ความแกงอมแหงอนทรยทงหลายเรยกวา ชรา ดงนบาง.


87 / 97

มรณะ

ในมรณนทเทส มวนจฉยดงตอไปน ศพทวา ย หมายถง มรณะ เปนศพทแสดง นปสกลงค (ไมใชเพศชาย เพศหญง ทางไวยากรณ). ในค าวา ย

นน พงประกอบความดงนวา มรณะ ทานเรยกวา จต เรยกวา จวนตา. ในศพทเหลานน - ศพทวา จต แสดงถงสภาพทเปนเอง. - ศพทวา จวนตา แสดงถงภาวะ คอ อาการ. เมอบคคลถงมรณะแลว ขนธทงหลายยอมแตก และหายไป แลไมเหน เพราะฉะนน มรณะนน จงเรยกวา

ความแตก ความหายไป ความมอดมวย. บทวา มจจมรณะ คอ มจจมรณะ มใช ขณกมรณะ (ตายชวขณะ). การท ากาละ คอ ตาย ชอวา กาลกรยา.

แมทงหมดน กลาวโดยสมมตทงนน. สวนบาลวา ขนธาน เภโท น เปนการกลาวโดยปรมตถ. ความแตกแหงขนธทงหลาย ทแยกเปนขนธหนง ขนธ

ส และขนธหา ในบรรดาหมสตวทมขนธหนงเปนตนนนเอง มใชความแตกแหงบคคล. แตเมอความประชมพรอมแหงขนธมอย กสมมตเรยกวา บคคลตาย. การทอดทงอตตภาพ ชอวาการทอดทงซากศพ. จรงอย เมอบคคลถงความตาย อตตภาพกตกเปนเหมอนทอนไม ไรประโยชนฉะนน เพราะฉะนน มรณะนนทานจงเรยกวา การทอดทงซากศพ. สวนความขาดแหงชวตนทรย เมอวาโดยปรมตถโดยอาการทงปวงกคอมรณะ. มรณะนนนนแหละ เรยกวา สมมตมรณะ. ชาวโลกถอเอาความขาดแหงชวตนทรยเทานน จงพดวา ตสสะ ตาย ผสสะ ตาย ดงน.

โสกะ

บทวา พยสเนน ดวยความวบต ความวา ดวยความวบตอยางใดอยางหนง บรรดาความวบตทงหลาย มความวบตจากญาตเปนตน.

บทวา ทกขธมเมน อนทกขธรรม ความวา อนเหตแหงทกข มการฆา และจองจ าเปนตน. บทวา ผฎ สส ถกตองแลว ไดแกทวมทบ ครอบง าแลว. ค าวา โสกะ ไดแกความโศก อนมความแหงใจเปนลกษณะ ยอมเกดแกบคคล ในเมอถกความวบต มความ

วบตจากญาตเปนตน หรอเหตแหงทกข มการฆา การจองจ าเปนตน อยางใดอยางหนง ครอบง าแลว. ความเปนผเศราโศก ไดแก ความเศราโศก. กความเศราโศกนนเกดขนท าภายในใหแหงใหแหงผาก เพราะฉะนน จงเรยกวา ความเศราใจ ความแหงใจภายใน ดงน.

ปรเทวะ คนทงหลาย ยดถออยางนวา ลกหญงของเรา ลกชายของเรา ดงน ยอมคร าครวญร าพน ดวยความยดถอนน

เหตนน ความยดถอนน จงชอวา เปนเหตคร าครวญ. คนทงหลาย ร าพนยกยอคณนน ๆ ดวยเหตนน เพราะฉะนน เหตนน จงชอวา เปนเหตร าพน.


88 / 97

ศพททงสอง (อาเทวนา ปรเทวนา) นอกจากอาเทวะ ปรเทวะ นน เปนศพทแสดงภาวะแหงความคร าครวญ ร าพนนนนนแหละ.

ทกขโทมนส ความทกข อนมกายประสาท เปนทตง (ทเกด) เพราะอรรถวาทนไดยาก ชอวาทกขทางกาย. ค าวา ไมชนใจ คอไมหวานใจ. ค าวา ทกขทเกดแตกายสมผส คอทกขทเกดจากสมผสทางกาย. ค าวา เวทนาทไมนาชนใจ คอ เวทนา ทไมนาชอบใจ. โทมนสสมปยตกบจต ชอวา เจตสก ไดแกโทมนสทางใจ. ค าทเหลอมนยดงกลาวมาแลวในทกขนนแล.

อปายาส

บทวา อายาโส ไดแก ความล าบากทางใจ อนถงอาการ คอความทอแทหอเหยว. ความคบใจโดยภาวะมก าลงแรง ชอวา ความคบแคนใจ. ศพททงสอง (อายาสตตก อปายาสตต ) นอกจาก อายาสะ และอปายาสะ นน เปนธรรมเนองอยในตน สอง

ภาวะ ชภาวะ.

การไมสมความปรารถนาเปนทกข บทวา ชาตธมมาน มความเกดเปนธรรมดา คอ มความเกดเปนสภาวะ. สองบทวา อจฉา อปปชชต ความปรารถนายอมเกด คอ ตณหายอมเกด. ค าวา อโห วต ไดแกความปรารถนา. บทวา น โข ปเนต อจฉาย ขอนน ไมพงไดดวยความปรารถนาแล ความวา ขอนน คอความไมตองมาเกด เวน

มรรคภาวนาเสย บคคลไมพงบรรลไดดวยปรารถนา. ค าวา อท ป แมน คอแมอนน. ปอกษร ในค าวา อทมป หมายถงบททเหลอขางหนา. บทวา ยมปจฉ ปรารถนาสงใด ความวา บคคลปรารถนาสงทไมพงไดยอมไมได เพราะธรรมใด ความ

ปรารถนาในสงทไมพงได นน กเปนทกข. ทก ๆ บทกนยนเหมอนกน. ในขนธนทเทสมวนจฉยดงน. รปนนดวย อปาทานขนธดวย เพราะเหตนน จงชอวา รปปาทานขนธ. ทก ๆ ขนธกพงทราบอยางน.

สมทยอรยสจ ค าวา ยาย ตณหา ตดเปน ยา อย ตณหา แปลวา ตณหานใด. ค าวา โปโนพภวกา มวเคราะหวา การท าภพใหม ชอวา ภพใหม ภพใหมนนเปนปกตแหงตณหานน เหตนน

ตณหานน จงชอวา โปโนพภวกา มความเกดอกเปนปกต.


89 / 97

ค าวา นนทราคสหคตา ไดแก ตณหาทเกดรวมดวยความก าหนด ดวยอ านาจความเพลดเพลน. ทานอธบายวา โดยอรรถตณหานน กเปนอนเดยวกนกบนนทราคะนนเอง.

ในค าเหลานน ค าวา ตตรตตราภนนทน เพลดเพลนในอารมณนน ๆ ความวา อตตภาพ เกดจ าเพาะในทใด ๆ ตณหากเพลดเพลนในทนน ๆ. อกนยหนง ตณหามกเพลดเพลนในอารมณทงหลาย มรปเปนตน ชอวาในทนน ๆ. อธบายวา เพลดเพลนในรปเพลดเพลนในเสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ.

ศพทวา เสยยถท เปนศพทนบาต. ศพทวา เสยยถท นนมความวา ถามค าถามวา ตณหานนเปนไฉน. ความอยากในกาม ชอวา กามตณหา. ค าวากามตณหานน เปนชอของความก าหนดเกยวดวยกามคณ ๕. ความอยากในภพ ชอวา ภวตณหา. ค าวา ภวตณหานเปนชอของความก าหนดในรปภพและอรปภพ อนเกด

พรอมดวยสสสตทฏฐ ทเกดโดยความปรารถนาภพ และความยนดในฌาน. ความอยากในวภพ ชอวา วภวตณหา. ค าวา วภวตณหาน เปนชอของความก าหนดทเกดพรอมดวยอจเฉท

ทฏฐ. บดน พระผมพระภาคเจาเพอจะทรงแสดงวตถทตง ทเกด แหงตณหานนโดยพสดาร จงตรสวา สา โข ปเนสา กตณหานนนแล ดงนเปนตน.

บรรดาค าเหลานน ค าวา อปปชชต แปลวา เกด. ค าวา นวสต ไดแก ตงอยโดยความเปนไปบอย ๆ. ค าวา ย โลเก ปยรป สาตรป ความวา เปนสภาวะทรกและสภาวะทชอบใจในโลก. ในค าวา จกข โลเก เปนตน มอธบายดงน จรงอย สตวทงหลาย ถอมนในจกษเปนตนในโลกโดยความเปนของ

ๆ เรา ตงมนอยในสมบต ยอมส าคญจกษ (ตา) ของตน อนมประสาททง ๕ แจมใส เหมอนหนาตางแกวมณ อนเผยขนแลวในวมานทองดวยท านองถอเอานมต ในกระจกเปนตน ยอมส าคญโสต (ห) เหมอนหลอดเงน และเหมอนดายรอยสงวาลย ยอมส าคญ ฆานะ (จมก) ทไดโวหารเรยกวา ตงคนาสา (จมกโดง) เหมอนขวหรดาลทเขาปนตงไว ยอมส าคญ ชวหา (ลน) อนออนสะอาดคอยรบรสอรอย เหมอนพนผากมพลแดง ยอมส าคญกายเสมอนตนสาละหนม และเสมอนเสาระเนยดทอง ยอมส าคญ มนะ (ใจ) อนโอฬาร (ของตน) ไมเหมอนกบใจของคนอน ๆ ยอมส าคญรป ประหนงวามผวพรรณดงดอกกณณการทองเปนตน ยอมส าคญเสยง ประหนงเสยงนกการะเวก และดเหวา ทนาคลงไคล และเสยงกงวานของปแกวทเปาแผว ๆ ยอมส าคญอารมณมคนธารมณ (หอม) เปนตน อนมสมฏฐาน ๔ ทตนไดแลววาอารมณเหนปานน ของคนอนใครเลา จะม.

เมอสตวเหลานนส าคญอยอยางน จกษ เปนตน เหลานน กยอมเปนทรก เปนทชนใจ. เมอเปนเชนนน ตณหาของสตวเหลานน ทยงไมเกด กยอมเกดในจกษเปนตนนน และตณหาทเกดแลว กยอม

ตงอยโดยความเปนไปบอย ๆ. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา จกษเปนทรก เปนทชนใจ ในโลก ตณหานน เมอจะเกด กเกดท

จกษนน ดงนเปนตน. ค าวา ตตถ อปปชชมานา อปปชชต ความวาตณหานนเมอเกดในกาลใด กยอมเกดทจกษนในกาลนน. ทก ๆ บทกนยน.


90 / 97

ทกขนโรธอรยสจ บททงปวงมบทวา อเสสวราคนโรโธ ความดบดวยส ารอกโดยไมเหลอเปนตน ทงหมดเปนไวพจนของพระ

นพพานนนเอง. จรงอย ตณหามาถงพระนพพานยอมคลาย ดบไมเหลอ เพราะฉะนน พระนพพานนน จงตรสเรยกวา ความดบ ดวยคลายไมเหลอ แหงตณหานนนนแล.

อนง ตณหามาถงพระนพพาน ยอมละ สละคน ปลอย ไมตด เพราะฉะนน พระนพพานจงตรสเรยกวา เปนทละ สละ ปลอย ไมตด. แทจรง พระนพพานกมอยางเดยวเทานน. แตชอของพระนพพานนนมมาก โดยเปนปฏปกษตอชอของสงขตธรรม ทงหมด. คออยางไร

คอธรรม เปนทคายไมเหลอ เปนทดบไมเหลอ เปนทละ เปนทสละ เปนทพน เปนทไมตด เปนทสนราคะ เปนทสนโทสะ เปนทสนโมหะ เปนทสนตณหา เปนทไมเกด เปนทหยด ไมมนมต ไมมทตง ไมมทอาศย ไมมปฏสนธ ไมเปน ไป ไมไป ไมเกด ไมแก ไมเจบไมตาย ไมโศก ไมคร าครวญ ไมคบแคน ไมเศราหมอง ดงนเปนตน.

บดนพระผมพระภาคเจา เพอจะทรงแสดงความไมมแหงตณหาทงปวง ทมรรคตดไดแลว ถงความหยด (ไมเปนไป) เพราะมาถงพระนพพาน ในวตถทพระองคทรงแสดงวา ตณหาเกดนนแหละ จงตรสวา สา โข ปเนสา กตณหา นนนดงน เปนตน.

พงทราบวนจฉยในค านน ดงตอไปน เหมอนอยางวา บรษพบเถาน าเตาขม ทเกดในนาแลว จบตงแตยอด คนหาโคนพบแลว ตดออกเสย เถานนกเหยวแหงโดยล าดบ ถงความไมปรากฏ ทนน เขากเรยกกนวา เถาน าเตาขมในนานน ดบแลว ละแลว ตณหาในจกษเปนตน เปรยบเหมอนเถาน าเตาขมในนา ตณหานน ตดรากไดดวยอรหตมรรค ถงความหยด (งอก) เพราะมาถงพระนพพาน อนง ตณหาอนถงความหยดอยางนนแลว ยอมไมปรากฏในวตถเหลานน เหมอนเถาน าเตาขมไมปรากฏในนาฉะนน.

อนง เปรยบเหมอนพวกมนษยน าโจรมาจากดง พงฆาเสยทประตดานทศใต แหงพระนคร แตนน คนทงหลายจะพงพดกนวาพวกโจรในดง ตายแลว หรอถกฆาตายแลว ดงน ฉนใดกฉนนนเหมอนกน ตณหาในจกษเปนตน เปรยบเหมอนโจรในดง ตณหานนชอวา ดบไปในพระนพพานนนเอง เพราะมาถงพระนพพานแลวจงดบไปเหมอนโจรถกฆาทประตทศใตฉะนน อนง ตณหาอนดบแลวอยางนน ยอมไมปรากฏในวตถเหลานน เหมอนโจรไมปรากฏในดงฉะนน. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงความดบแหงตณหานน ในจกษเปนตนนนจงตรสวา จกษเปนทรก เปนทชนใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละกละไดทจกษนน เมอจะดบ กดบทจกษนนดงนเปนตน

ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ

ค าวา อยเมว เปนค าก าหนดแนชดเพอปฏเสธมรรคอน. ค าวา อรโย ความวา มรรคชอวาอรยะ เพราะไกลจากกเลสทงหลาย อนมรรคนน ๆ พงฆา และเพราะท าความ

เปนพระอรยะ. ทรงแสดงกมมฏฐานวาดวยสจจะ ๔ ดวยค าวา รในทกข เปนตน. ในสจจะ ๔ นน ๒ สจจะตน (ทกข สมทย) เปนวฏฏสจจะ ๒ สจจะหลง (นโรธ มรรค) เปนววฏฏสจจะ. ในวฏฏสจจะ และววฏฏสจจะเหลานน ความตงมนแหงกมมฏฐานของภกษ ยอมมในวฏฏสจจะ ไมมในววฏฏ

สจจะ.


91 / 97

กพระโยคาวจรก าหนดสจจะ ๒ เบองตน ในส านกอาจารยโดยยอ อยางนวา ปญจขนธเปนทกข ตณหาเปนสมทย และพสดารโดยนยเปนตนวา ปญจขนธเปนไฉน คอรปขนธดงนแลว ทบทวน (ทองบน) ชอวาท ากรรมในสจจะ ๒ เหลานน.

สวนในสจจะ ๒ นอกน พระโยคาวจร ยอมท ากรรม ดวยการฟงอยางเดยว อยางนวา นโรธสจ นาปรารถนา นาใคร นาพอใจ มรรคสจ นาปรารถนา นาใคร นาพอใจ.

พระโยคาวจรนน เมอท าอยอยางน ยอมแทงตลอดสจจะทง ๔ ดวยปฏเวธญาณอนเดยว ยอมตรสรดวยอภสมยญาณอนเดยว คอ แทงตลอดทกขสจจะ ดวย ปฏเวธ คอ ปรญญากจ แทงตลอดสมทย

ดวย ปหานกจ แทงตลอดนโรธสจจะ ดวย สจฉกรยากจ แทงตลอดมรรคสจจะ ดวย ภาวนากจ. ยอมตรสรทกขสจจะ ดวยอภสมยญาณ คอ ปรญญากจ ตรสรสมทยสจจะ ดวยปหานกจ ตรสรนโรธสจจะ

ดวยสจฉกรยากจ ตรสรมรรคสจจะ ดวยภาวนากจ. ในเบองตน พระโยคาวจรนน มปฏเวธญาณในสจจะ ๒ เบองตน ดวยการก าหนด การสอบถาม การฟง การ

ทรงจ า และการพจารณา สวนในสจจะ ๒ เบองปลาย พระโยคาวจรมปฏเวธญาณ ดวยอ านาจการฟงอยางเดยว ในภายหลง จงมปฏเวธญาณในสจจะ ๓ โดยกจ มปฏเวธญาณในนโรธสจโดยอารมณ. สวนปจจเวกขณ

ญาณมแกพระโยคาวจรผบรรลสจจะแลว. และพระโยคาวจรน เปนผเรมบ าเพญเพยร เพราะฉะนนจงไมตรสปจจเวกขณญาณนนไวในทน.

อนง เมอภกษนก าหนดรในเบองตน ความค านง รวบรวมใจ ใสใจ และพจารณาวา เราก าหนดรทกข เราละสมทย เราท าใหแจงนโรธ เราเจรญมรรค ดงน ยงไมม จะมไดตงแตการก าหนดไป.

สวนในเวลาภายหลง ทกขกเปนอนชอวาก าหนดรแลว สมทยกเปนอนละเสยแลว นโรธกเปนอนท าใหแจงแลว มรรคกเปนอนท าใหเกดแลว.

ในสจจะเหลานน สจจะ ๒ เบองตน ชอวา ลกซง เพราะเหนไดยาก สจจะ ๒ เบองหลง ชอวาเหนไดยาก เพราะลกซง. ความจรง ทกขสจปรากฏตงแตเกดมาถงกบกลาวกนวา ทกขหนอ ในเวลาทถกตอและหนามต าเปนตน. แมสมทยสจกปรากฏตงแตเกดมา ดวยอ านาจอยากเคยว อยากกนเปนตน. แตแมทงสองสจจะนนกชอวาลกซง โดยลกษณะ และการแทงตลอด. สจจะ ๒ นนชอวาลกซง เพราะเหนไดยากดวยประการฉะน. สวนความพยายามเพอเหนสจจะ ๒ นอกน กเปนเหมอนเหยยดมอจบภวคคพรหม เหยยดเทาไปตองอเวจนรก และเปนเหมอนเอาปลายขนทราย กบปลายขนทรายทแยกออก ๗ สวนใหจดตดกน. สจจะ ๒ เบองปลายเหลานน ชอวาเหนไดยาก เพราะลกซงดวยประการฉะน. พระผมพระภาคเจาตรสวา น ความรในทกขดงน เปนตน ทรงหมายถงความเกดญาณอนเปนสวนเบองตน ในสจจะ ๔ ทชอวาลกซงเพราะเหนไดยาก และทชอวาเหนไดยาก เพราะลกซง ดวยอ านาจการก าหนด เปนตน ดวยประการฉะน. สวนในขณะแทงตลอด ญาณ (ปฏเวธญาณ) นนกมหนงเทานน.

สมมาสงกปปะ ความด ารมความด ารออกจากกามเปนตน ตางกนในเบองตน เพราะสญญาในอนงดเวนจากกามพยาบาท

และวหงสาตางกน. แตในขณะแหงมรรคความด ารฝายกศลอนเดยวเทานน เกดขนใหองคมรรคบรบรณ โดยใหส าเรจ


92 / 97

ความไมเกดแหงความด ารฝายอกศล ทเกดแลวในฐาน ๓ เหลาน เพราะตดทางแหงความด ารฝายอกศลนนไดขาด นชอวา สมมาสงกปปะ.

สมมาวาจา แมกศลธรรมมเจตนางดเวนจากมสาวาทเปนตน กตางกนในเบองตน เพราะสญญาในการงดเวนจาก

มสาวาทเปนตนตางกน. แตในขณะแหงมรรค เจตนางดเวนฝายกศลอนเดยวเทานน เกดขนใหองคมรรคบรบรณ โดยใหส าเรจความไมเกดแหงเจตนาเครองทศลฝายอกศลทเกดแลวในฐานะ ๔ เหลาน เพราะตดทางแหงเจตนาเครองทศลฝายอกศลนนไดขาด นชอวา สมมาวาจา.

สมมากมมนตะ แมกศลธรรม มเจตนางดเวนจากปาณาตบาตเปนตน กตางกนในเบองตน เพราะสญญาในการงดเวนจาก

ปาณาตบาตเปนตนตางกน. แตในขณะแหงมรรค เจตนางดเวนฝายกศล อนเดยวเทานน เกดขนใหองคแหงมรรคบรบรณ โดยใหส าเรจความไมเกด แหงเจตนาเครองทศลฝายอกศลทเกดแลวในฐานะ ๓ เหลาน เพราะตดทางไดขาด นชอวา สมมากมมนตะ.

สมมาอาชวะ ค าวา มจฉาอาชวะ ไดแกกายทจรตและวจทจรต ทเปนไปเพอตองการของเคยวของกนเปนตน. ค าวา ละ คอ

เวน. ค าวา ดวยสมมาอาชวะ คอดวยอาชพทพระพทธเจาทรงสรรเสรญ. ค าวา ส าเรจชวต คอด าเนนการเลยงชพ. ทชอวาสมมาอาชวะ ตางกนในเบองตน เพราะสญญาในการงดเวนจากทจรตมมสาวาทเปนตน ตางกน. แตในขณะแหงมรรคเจตนางดเวนฝายกศลอนเดยวเทานน เกดขนใหองคแหงมรรคบรบรณโดยใหส าเรจความไมเกดแหงเจตนาเครองทศล อนเปนมจฉาอาชวะ ทเกดแลวในฐานะเจด (กายทจรต ๓ วจทจรต ๔) เหลานแหละ เพราะตดทางไดขาด นชอวา สมมาอาชวะ.

สมมาวายามะ ค าวา ทยงไมเกด คอทยงไมเกดแกตนในภพหนง หรอในอารมณ. เหนปานนน. แตพระโยคาวจรเหนบาปอกศลธรรม ทก าลงเกดแกคนอน ยอมยงฉนทะใหเกด ปรารภความเพยร ประคองตง

จตไว เพอไมใหเกดบาปอกศลทยงไมเกด ดวยคดอยางนวา โอหนอ บาปอกศลธรรม เหนปานนน ไมพงเกดแกเราดงน. ค าวา ฉนท ชเนต ยอมยงฉนทะใหเกด คอ ใหเกดความพอใจในความเพยรทใหส าเรจขอปฏบตอนไมใหเกด

บาปอกศลเหลานน. ค าวา วายมต พยายาม คอ ท าความพยายาม. ค าวา วรย อารภต ปรารภความเพยร คอ ด าเนนความเพยร. ค าวา จตต ปคคณหาต ประคองจต คอ ท าการ

ประคองจตดวยความเพยร. ค าวา ปทหต ตงไว คอด าเนนการตงความเพยรวา จะเหลอแตหนง เอน กระดก กตามทเถด ดงน. ค าวา อปปนนาน ทเกดแลว คอทเคยเกดแลวแกตน โดยการก าเรบขน. ยอมใหเกดฉนทะ เพอละบาปอกศล

เหลานนวา บดนเราจกไมใหบาปอกศลเชนนนเกดขนละ. ค าวา อนปปนนาน กสลาน กศลทยงไมเกด คอ กศลธรรมมปฐมฌานเปนตน ทตนยงไมได. ค าวา อปปนนาน ทเกดแลว คอกศลธรรมเหลานนนนแหละทตนไดแลว.


93 / 97

ค าวา ฐตยา เพอตงมน คอ เพอตงอยโดยการเกดตอเนองกนบอย ๆ. ค าวา อสมโมสาย เพอไมขาดสาย คอเพอไมใหสญเสย. ค าวา ภยโยภาวาย เพอมยง ๆ คอ เพอเจรญยงขนไป. ค าวา เวปลลาย คอเพอความไพบล. ค าวา ภาวนาย ปารปรยา คอเพอความมบรบรณ. แมสมมาวายามนกตางกนในเบองตน เพราะจตทคดไมใหเกดอกศลทยงไมเกดเปนตนตางกน. แตในขณะ

แหงมรรค วรยะฝายกศลอนเดยวเทานน เกดขนใหองคแหงมรรคบรบรณ โดยใหส าเรจกจ ในฐานะ ๔ เหลานเหมอนกน นชอวา สมมาวายามะ.

สมมาสต แมสมมาสต กตางกนในเบองตน เพราะจตทก าหนดอารมณมกายเปนตนตางกน แตในขณะแหงมรรค สต

อยางเดยวเทานนเกดขนใหองคแหงมรรคบรบรณ โดยใหส าเรจกจในฐานะ ๔ นชอวา สมมาสต. สมมาสมาธ

ฌานทงหลาย ตางกน ทงในเบองตน ทงในขณะแหงมรรค. ในเบองตนตางกนโดยสมาบต. ในขณะแหงมรรค ตางกนโดยมรรค. จรงอยมรรคท ๑ แหงมรรคขณะหนง ม

ปฐมฌานเปนบาท แมมรรคท ๒ เปนตน มปฐมฌานเปนบาทบาง มฌานอยางใดอยางหนง ในทตยฌานเปนตน เปนบาทบาง. มรรคท ๑ แหงมรรคขณะแมอนหนงมฌานอยางใดอยางหนงแหงทตยฌานเปนตนเปนบาท แมมรรคท ๒ เปนตน กมฌานอยางใดอยางหนงแหงทตยฌานเปนตน เปนบาทบาง มปฐมฌานเปนบาทบาง. มรรคทง ๔ วาโดยฌานเหมอนกนกม ตางกนกม เหมอนกนบางแหงกม ดวยประการฉะน. นเปนความแผกกนแหงมรรคนน โดยก าหนดโดยฌานทเปนบาท.

พงทราบอธบายโดยก าหนดดวยฌานเปนบาทกอน มรรคทเกดแกพระโยคาวจรผไดปฐมฌาน ออกจากปฐมฌาน เจรญวปสสนาอย ชอวามปฐมฌานเปนบาท. ก

องคแหงมรรค และโพชฌงค ยอมบรบรณในปฐมฌานนโดยแท. มรรคทเกดแกพระโยคาวจรผไดทตยฌาน ออกจากทตยฌานแลวเจรญวปสสนาอยชอวามทตยฌานเปน

บาท. สวนองคมรรคในทตยฌานนม ๗ ประการ. มรรคทเกดแกพระโยคาวจรผออกจากตตยฌานแลวเจรญวปสสนาอย ชอวามตตยฌานเปนบาท. สวนองค

มรรคในตตยฌานนม ๗ แตโพชฌงคม ๖ ประการ. ส าหรบพระโยคาวจรผออกจากจตตถฌาน จนถงเนวสญญานาสญญายตนะ กนยนเหมอนกน. ฌานหมวด ๔ และหมวด ๕ ยอมเกดในอรป และฌานนนทานกลาววา เปนโลกตตระ ไมใชโลกยะ. ถามวา ในฌานมปฐมฌานเปนตนนเปนอยางไร. ตอบวา ในฌานมปฐมฌานเปนตนแมน พระโยคาวจรนน ออกจากฌานใดแลว ไดโสดาปตตมรรค เจรญอรป

สมาบตแลวเกดในอรปภพ มรรคทง ๓ มฌานนนเปนบาทเกดขนแกพระโยคาวจรนน ในอรปภพนน. ทานก าหนดมรรคทมฌานเปนบาทอยางเดยว ดวยประการฉะน.

แตพระเถระบางเหลากลาววา ก าหนดขนธเปนอารมณแหงวปสสนา.


94 / 97

บางเหลากวาก าหนดอธยาศยบคคล. บางเหลากวา ก าหนดวปสสนาอนเปนวฏฐานคามน. วนจฉยวาทะของพระเถระเหลานน พงทราบตามนยททานกลาวไวในอธการวาดวยวฏฐานคามนวปสสนา

คมภรวสทธมรรค. ค าวา อย วจจต ภกขเว สมมาสมาธ ดกอนภกษทงหลาย นเรยกวาสมมาสมาธ ความวาธรรมน เบองตนเปน

โลกยะ เบองหลง เรยกวาโลกตตระ สมมาสมาธ. ค าวา อต อชญตต วา หรอภายในเปนตน ความวา พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย เพราะก าหนดสจจะ

๔ ของตน ของคนอน หรอ เพราะก าหนดสจจะ ๔ ของตนตามกาล ของคนอนตามกาลอยางนอย. สวนความเกดและความเสอมในสจจบรรพน พงทราบโดยความเกดและความหมดไปแหงสจจะ ๔ ตามเปน

จรง. ค าอนนอกจากน มนยดงกลาวมาแลว.

สตก าหนดสจจะ ๔ เปนอรยสจ แตในสจจบรรพน ตางกนอยางเดยว คอ พงประกอบความอยางนวา สตก าหนดสจจะ ๔ เปนอารมณ เปน

ทกขสจ เปนตน แลวพงทราบวา เปนทางปฏบตน าออกจากทกขของภกษผก าหนดสจจะเปนอารมณ. ค าทเหลอกเหมอนกนแล.

จบอรรถกถา สจจบรรพ

สรปความ ดวยล าดบค ามประมาณเพยงเทาน กมมฏฐาน ๒๑ คอ - อานาปานบรรพ ๑ - จตอรยาบถบรรพ ๑ - จตสมปชญญบรรพ ๑ - ทวตดงสาการ ๑ - จตธาตววฏฐานะ ๑ - สวถกา ๙ - เวทนานปสสนา ๑ - จตตานปสสนา ๑ - นวรณปรคคหะ ๑ - ขนธปรคคหะ ๑ - อายตนปรคคหะ ๑


95 / 97

- โพชฌงคปรคคหะ ๑ - สจจปรคคหะ ๑. บรรดากมมฏฐาน ๒๑ นน กมมฏฐาน ๑๑ คอ อานาปาน ๑ ทวตดงสาการ ๑ สวถกา ๙ เปนอปปนา

กมมฏฐาน. แตพระมหาสวเถระ ผรจนาคมภรทฆนกาย กลาววา พระผมพระภาคเจาตรส สวถกา ๙ โดยอาทนวานปสสนา. เพราะฉะนน ตามมตของทาน อานาปานะ และ ทวตสาดงการ ๒ เทานนเปนอปปนากมมฏฐาน. ทเหลอเปน อปจารกมมฏฐาน

ถามวา ความตงมนเกดในกมมฏฐานนนทงหมดหรอไมเกด ตอบวา ไมใชไมเกด ความตงมนไมเกดในอรยาบถ สมปชญญะ นวรณ และโพชฌงค เกดในกมมฏฐานท

เหลอ. สวนพระมหาสวเถระ กลาววา ความตงมนยอมเกดในกมมฏฐานแมเหลานน (ทงหมด) เพราะพระโยคาวจรน

ยอมก าหนดอยางนวา อรยาบถ ๔ มแกเราหรอไมหนอ สมปชญญะ ๔ มแกเราหรอไมหนอ นวรณ ๕ มแกเราหรอไม หนอ โพชฌงค ๗ มแกเราหรอไมหนอดงน เพราะฉะนน ความตงมนยอมเกดในกมมฏฐานทงหมด.

จบอรรถกถา ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

อานสงสแหงการเจรญสตปฏฐาน [๓๐๐] ดกรภกษทงหลาย กผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐานทง ๔ น อยางน ตลอด ๗ ป เขาพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยาง

หนง คอ พระอรหตผลในปจจบน ๑ หรอ เมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม ๑. ๗ ป ยกไว ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐาน ๔ น อยางน ตลอด ๖ ป ... ฯ ๕ ป ... ฯ ๔ ป ... ฯ ๓ ป ... ฯ ๒ ป ... ฯ ๑ ป... ฯ เขาพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน ๑ หรอ เมอยงมอปาท

เหลออย เปนพระอนาคาม ๑ ๑ ปยกไว ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น อยางน ตลอด ๗ เดอน เขาพงหวงผล ๒ ประการ

อยางใดอยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน ๑ หรอ เมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม ๑ ๗ เดอนยกไว ผใดผหนงเจรญสตปฏฐานทง ๔ น อยางน ตลอด ๖ เดอน ... ฯ ๕ เดอน ... ฯ ๔ เดอน ... ฯ ๓ เดอน ... ฯ ๒ เดอน ... ฯ


96 / 97

๑ เดอน ... ฯ กงเดอน เขาพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน ๑ หรอ เมอยงมอปาท

เหลออย เปนพระอนาคาม ๑ กงเดอนยกไว ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น อยางน ตลอด ๗ วน เขาพงหวงผล ๒ ประการ

อยางใดอยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน ๑ หรอ เมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม ๑ ดกรภกษทงหลาย หนทางนเปนทไปอนเอก - เพอความบรสทธของเหลาสตว - เพอลวงความโศกและปรเทวะ - เพอความดบสญแหงทกขโทมนส - เพอบรรลธรรมทถกตอง - เพอท าใหแจงซงพระนพพาน หนทางน คอ สตปฏฐาน ๔ ประการ ฉะนแล ค าทเรากลาวดงพรรณนามาฉะน เราอาศยเอกายนมรรคกลาวแลว” พระผมพระภาคตรสพระพทธพจนนแลว ภกษเหลานน ยนด ชนชมภาษต ของพระผมพระภาคแลว ฉะน

แล ฯ จบมหาสตปฏฐานสตร ท ๙

อรรถกถา อานสงส ค าวา โย ห โกจ ภกขเว ความวา ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง ไมวา ภกษหรอภกษณ อบาสก หรอ

อบาสกา. ค าวา เอว ภาเวยย ความวา พงเจรญตามล าดบภาวนาทกลาวมาแลวตงแตตน. ค าวา ปาฏกงข ความวา พงหวงได พงปรารถนาได เปนแนแท. ค าวา อ า หมายถงพระอรหต. ค าวา สต วา อปาทเสเส ความวา เมออปาทเสสวบากขนธทกเลสมตณหาเปนตนเขาไปยดไวเหลออย ยงไม

สนไป. ค าวา อนาคามตา แปลวา ความเปนพระอนาคาม. พระผมพระภาคเจาครนทรงแสดง ความทค าสงสอนเปนธรรมน าผปฏบตออกจากทกขโดย ๗ ป อยางนแลว เมอจะทรงแสดงเวลา (ปฏบต) ทนอยไปกวานนอก จงตรสวา ตฎ นต ภกขเว ดกอนภกษทงหลาย ๗ ป จง

ยกไวดงนเปนตน. กค านนแมทงหมดตรสโดยเวไนยบคคลปานกลาง. แตทตรสวาบคคลรบค าสงสอนเวลาเชา บรรลคณวเศษเวลาเยน รบค าสงสอนเวลาเยน บรรลคณ

วเศษเวลาเชา ดงน ทรงหมายถงบคคลผมปญญาเฉยบแหลม.


97 / 97

พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา ค าสงสอนของเราน าผปฏบตออกจากทกขอยางนแลว เมอจะทรงยงเทศนาททรงแสดง ดวยธรรมอนเปนยอด คอพระอรหตใหจบลงในฐานะ ๒๑ ประการ จงตรสวา

ดกอนภกษทงหลาย ทางนเปนทางด าเนนอนเอก เพอความหมดจดแหงสตวทงหลาย เพอกาวลวงโสกะ และปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท าใหแจงพระนพพาน นคอ สตปฏฐาน ๔ ดวยประการฉะน

ค าอนใดอนเรากลาวแลวอยางน ค านนเราอาศยทางอนเอกนกลาวแลว. ค าทเหลออรรถตนทงนนแล. ในเวลาจบเทศนา ภกษสามหมนรป ด ารงอยในพระอรหตแล.

จบอรรถกถามหาสตปฏฐานสตรท ๙ อรรถกถามหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก มมร เลม ๑๔

สมงคลวลาสน อรรถกถาทฆนกาย มหาวรรค หนา ๒๕๘ - ๓๖๗

doc มหาสติปัฏฐานสูตร รวมอรรถกถา มหาสติปัฏฐานสูตร... · มหาสติปัฏฐานสูตร

Documents