คานา หนังสือคู่มือปฏิบัติธรรม ทางสายเอกเล่มนี้เหมาะสมแก่ผู้ปฏิบัติธรรมอย่างยิ่งซึ่งได้นามา จากพระพุทธวจนะโดยตรงทั้งนี้ก็ได้แนะวิธีอ่านบาลีเป็นภาษาไทย เพื่อให้ผู้ที่อ่านบาลีไม่ได้ จักได้ รู้วิธีอ่าน และได้อธิบายความหมายของพระพุทธพจน์ ชี้แนะวิธีปฏิบัติเมื่อติดขัดอารมณ์ของการ ปฏิบัติ อันจะทาให้หลงแนวทาง ฉะนั้น การปฏิบัติธรรมจึงจาเป็นต้องอาศัยหลักสูตรจากพระพุทธพจน์ เพื่อมิให้หลง แนวทาง ให้สมกับพระบาลีว่า เอกายโน อย ภิกฺขเว มคฺโค แปลว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลายทางนี้แล เป็นหนทางสายเอก เป็นทางเส้นเดียว การปฏิบัติธรรมนี้ต้องเจริญให้ถูกทางจึงจะถูกต้องตามพุทธ วจนะ ถึงแม้ว่าพระธรรมจะมีมากมายแต่ก็เป็นเพียงธรรมสมมุติจัดเป็นธรรมนอกการที่จะเห็น ธรรมในได้ต้องเจริญในมหาสติปัฏฐาน ๔ ทางสายเอกนี้ จึงเป็นหนทางเดียวเท่านั้น ที่จะเข้าไปเห็นปรมัตถธรรม อันเป็นทางที่จะทา ให้สิ้นแห่งทุกข์ได้โดยสิ้นเชิง ทางนี้คือมหาสติปัฏฐาน ๔ พระอาจารย์ธมฺมธโร ภิกฺขุ ประธานศูนย์วิปัสสนา และเป็นผู้อานวยการสอน พระอาจารย์ใหญ่ฝ่ายวิปัสสนาธุระ
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
ค าน า หนงสอคมอปฏบตธรรม ทางสายเอกเลมนเหมาะสมแกผปฏบตธรรมอยางยงซงไดน ามาจากพระพทธวจนะโดยตรงทงนกไดแนะวธอานบาลเปนภาษาไทย เพอใหผทอานบาลไมได จกไดรวธอาน และไดอธบายความหมายของพระพทธพจน ชแนะวธปฏบตเมอตดขดอารมณของการปฏบต อนจะท าใหหลงแนวทาง ฉะนน การปฏบตธรรมจงจ าเปนตองอาศยหลกสตรจากพระพทธพจน เพอมใหหลงแนวทาง ใหสมกบพระบาลวา เอกายโน อย ภกขเว มคโค แปลวา ดกอนภกษทงหลายทางนแล เปนหนทางสายเอก เปนทางเสนเดยว การปฏบตธรรมนตองเจรญใหถกทางจงจะถกตองตามพทธวจนะ ถงแมวาพระธรรมจะมมากมายแตกเปนเพยงธรรมสมมตจดเปนธรรมนอกการทจะเหนธรรมในไดตองเจรญในมหาสตปฏฐาน ๔
ทางสายเอกน จงเปนหนทางเดยวเทานน ทจะเขาไปเหนปรมตถธรรม อนเปนทางทจะท าใหสนแหงทกขไดโดยสนเชง ทางนคอมหาสตปฏฐาน ๔
พระอาจารยธมมธโร ภกข ประธานศนยวปสสนา และเปนผอ านวยการสอน
พระอาจารยใหญฝายวปสสนาธระ
ค าปรารภ
ทางสายเอกกบพระอนนตชน ทางสายเอก ฉบบนไดแกไขและเพมเตมขนจากเลมเดม ซงไดเพมเตมขอปฏบตใหครบทง ๔ ฐาน โดยมพระบาลและพระสตรจากพระไตรปฎกทเปนพทธพจนเปนหลกฐาน และไดเพมภาคปฏบตอรยาบถ ๔ พเศษ พรอมทงมรปภาพประกอบในการปฏบตดวย ทางสายเอกน เปนคมอส าหรบปฏบตธรรมโดยเฉพาะ ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแกภกษทงหลาย ณ นคมกมมาสธมมะแควนกร ปจจบนคอ กรงนวเดลฮเมองหลวงของประเทศอนเดยซงในสมยนนไดมผเจรญทางสายเอกนเปนอยางมาก ทางสายเอก คอ มหาสตปฏฐาน ๔ เปนคมอปฏบตททรงแสดงไวอยางถถวนตงแตหลกสมาธ และหลกปญญา คอ สมถะกมมฏฐาน และวปสสนากมมฏฐาน ในพระสตรมหาสตปฏฐาน ๔ น พระผมพระภาคเจาทรงปรารภเปนครงแรก เมอแรกตรสรจงน าหลกสตรนเปนหลกฐานซงแสดงไวใน มหาสตปฏฐาน ๔ เปนทางสายเอก มาใน สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค พระไตรปฎกเลมท ๑๙ หนา ๑๔๘ และหนา ๒๐๓วา ดกอนภกษทงหลาย สมยหนง เมอแรกตรสร พระผมพระภาคทรงประทบอย ณ อชปาลนโครธ(ใตตนไทร) แทบรมฝงแมน าเนรญชรา ครงนน พระผมพระภาคทรงหลกเรนอยในทลบ ไดเกดความปรวตกขนในพระหฤทยอยางนวา ทางนเปนไปอนเอก เพอความบรสทธของสตวทงหลาย เพอกาวลวงจากความโศกและความร าไร เพอความดบสนแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญาณธรรม (ธรรมทควรรยง) เพอกระท าพระนพพานใหแจง ทางนคอ สตปฏฐาน ๔ (ธรรมเปนทตงแหงสตสอยาง) สตปฏฐาน ๔ อยางคออะไรบาง ภกษในพระธรรมวนยนยอมพจารณาเหนกายในกายอย ฯลฯ ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ฯลฯ ยอมพจารณาเหนจตในจตอย ฯลฯ และยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยรยงกเลสใหรอน มสมปชญญะ ความรสกตว มสต ความระลกอย จงจะก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกใหสนไปได ทางนแล เปนทางสายเอก คอ สตปฏฐาน ๔ ฯลฯ ครงนนทาวสหมบดพรหมทราบความปรวตกในพระหฤทยของพระผมพระภาคเจาแลวดวยใจ (วาระจต) จงหายตวจากพรหมโลก มาปรากฏเบองพระพกตรของพระผมพระภาคเจา เหมอนบรษผมก าลงท าการเหยยดแขนทค หรอคแขนทเหยยดออก ฉะนน ทาวสหมบดพรหมกระท าผาเฉวยงบาขางหนง ประนมอญชลไปทางพระผมพระภาคเจาแลวไดกราบทลวา
ขาแตพระผมพระภาค ขอนเปนอยางนน ขาแตพระสคตขอนเปนอยางนนขาแตพระองคผเจรญ ทางนเปนไปอนเอก เพอความบรสทธของสตวทงหลาย เพอกาวลวงความโศกและความร าไร เพอความดบสนแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญาณธรรมเพอกระท านพพานใหแจง ทางเอกน คอ สตปฏฐาน ๔ ฯลฯ ทาวสหมบดพรหม ไดกราบทลอยางนแลว ครนแลวกไดกราบทลนคมคาถา (กลาวเปนธรรมภาษต) ตอไปอกวา พระผมพระภาค ผทรงเหนความสนชาต (นพพาน) และทสดแหงชาต ทรงอนเคราะหดวยประโยชนเกอกล ทรงทราบทางเปนทไปอนเอกน ในกาลกอน (อดต) ชนทงหลายขามโอฆะ (หวงแหงกเลส) ไดแลวดวยทางน ในอนาคตชนทงหลายกจกขามดวยทางน และในบดน (ปจจบน) กขามอยดวยทางนฯ เมอพระผมพระภาค ทรงรบค าอาราธนาจากทาวสหมบดพรหมใหออกโปรดเวไนยสตวแลว ทรงด ารถงอาจารยทง ๒ ทาน ทเคยสอนสมาบตให แตทานทง ๒ ไดท ากาละ (ตายไปแลว) จงทรงเสดจจะไปโปรดปญจวคคย ซงอย ณ ปาอสปตนมฤคทายวน ในระหวางทางทรงพบกบ อาชวก นกบวชนอกศาสนา มนามวา อาชวกอปกะขณะทอาชวกอปกะไดพบพระผมพระภาค เหนพระกายผวพรรณผองใสยงนก นาเลอมใส จงถามวา ทานเปนใคร ใครเปนครเปนอาจารยของทาน พระองคทรงตรสวาเรานามวา อนนตชน เปนผไดชยชนะทกสงทกอยางแลว จงเปนใหญไดเตมท เราไมมใครเปนครเปนอาจารย เราไดตรสรชอบดวยตนเอง เมออาชวกอปกะไดฟงดงนนกไมเชอ เพราะไมเคยเหนใครอางตน วาตรสรไดดวยตนเองจงเดนหลกหนไป
หลงจากนนพระผมพระภาคทรงเสดจไปโปรดปญจวคคย ณ ปาอสปตนมฤคทายวน เมองพาราณส ทรงประกาศธรรมจกรกปปวตตนสตร เปนปฐมเทศนา ดวยเหตนพระผมพระภาคจงพระนามวา พระอนนตชนสมมาสมพทธเจา เปนครงแรก ดงนนพระอนนตชนสมมาสมพทธเจา จงเปนพระนามตงแตครงไดประกาศธรรมทางสายเอกกบทาวสหมบดพรหม เปนตนมาจนบดน การเจรญสตปฏฐาน ๔ นอกจากเปนทางแหงการปฏบตธรรมแลว ยงเปนการชวยจรรโลงพระสทธรรมใหด ารงอยสนกาลนาน ดงในพระสตรบทหนงวา พราหมณทานหนงไดกราบทล พระบรมศาสดาวา ขาแตพระองคผเจรญ เพราะอะไรเปนเหต เพราะอะไรเปนปจจย ท าใหพระสทธรรมตงอยไดไมนาน และท าใหพระสทธรรมตงอยไดนาน ในเมอพระองคนพพานไปแลว ทรงตรสวา ดกอนพราหมณ เพราะบคคล (ในพทธบรษท ๔) ไมไดเจรญใหมาก ไมไดกระท าใหมาก ซงสตปฏฐานทง ๔ พระสทธรรมจงตงอยไดไมนาน ในเมอตถาคต (พระพทธองค) ปรนพพานไปแลว
ดกอนพราหมณ เพราะบคคลไดเจรญใหมาก ไดกระท าใหมากซงสตปฏฐานทง ๔ พระสทธรรมจงตงอยไดนาน ในเมอตถาคตปรนพพานไปแลวฯ หลกสตรทางสายเอกน เปนทพงของการปฏบตธรรม และทงเปนประโยชนตอการศกษาอยางยง เมอไดเจรญตามรอยพระพทธยคลบาทแลว ยอมเปนหนทางแหงการพนทกขได ตามสมควรแกปญญาและความเพยร ขออนโมทนาในกศลจตเจตนา ตอทานผไดปฏบตธรรมแลวจงเจรญดวยอรยธรรม คอ ศลขนธ สมาธขนธ ปญญาขนธ วมตตขนธ และวมตตญาณทสสนะขนธ
พระอาจารยธมมธโร ภกข
ประธานศนยวปสสนา และเปนผอ านวยการสอน
พระอาจารยใหญฝายวปสสนาธระ
วธอานบาลเปนไทย หลกการอานบาล มดงน
๑. อกษรทไมมสระ เชน ภคว อานวา ภะ-คะ-วะ อกษรใดไมมสระ ไมสะกด ใหออกเสยงเปนสระ อะ
๒. อกษรทมจดอยใตค าใด เปนเครองหมายตวสะกด เชน อชฌตตา อานวา อช-ฌต-ตา หรอ พหทธา อานวา พะ-ฮท-ธา
๓. อกษรทมจด อยบน เปนเครองหมายของการสะกดดวย ง เชน สงฆ อานวา สง-ฆง, ส อานวา สง, ตสม อานวา ตส-สมง อกษร ง มใช ๒ อยางคอ ง กบจดอยบน ถาใช ง เปนตวสะกดตองมจดลางเชน สง ถาใชจดบนไมตองใชจดลาง และไมตองมอกษร ง เชน ฆ อานวา ฆง, ส อานวา สง
๔. อกษร ห บาลอานเปน ฮ เชน วหรต อาน ว-ฮะ-ระ-ต
ทางสายเอก เอวมเม สต เอก สมย ภควา กรส วหรต
พระอานนทเถระ ไดสดบมาแลวอยางน สมยหนงพระผมพระภาคเจาทรงประทบอย ณ หมบานชาวเมองกร(แควนกรรฐ)
กมมาสธมม นาม กรน นคโม นคม(ต าบล) ของชาวกรรฐมชอวา กมมาสธมมะ แควนกร ปจจบนเปนเมองหลวงของประเทศอนเดย ชอวา กรงนวเดลฮ มศลาจารกบนยอดเขา ซงทางรฐบาลของอนเดยไดสงวนทไว และแสดงถงความส าคญของเขาแหงนวาสถานทแหงน เปนสถานททพระพทธองคทรงแสดงธรรม มหาสตปฏฐานสตร ซงพระสตรนไดแสดงไวในพระไตรปฎกเลมท 10 ทฆนกาย มหาวรรค ในกาลครงนน พระผมพระภาคตรสพระพทธพจนทางสายเอกไววา
เอกายโน อย ภกขเว มคโค ดกอนภกษทงหลาย ทางน เปนหนทางสายเอก เปนทไปอนเอก เปนทไปของบคคลผเดยว
สตตาน วสทธยา ทางแหงความหมดจดวเศษของสตวทงหลาย
โสกปรเทวาน สมตกกมาย ทางแหงการกาวลวงไปจากความโศกและความร าไร
ทกขโทมนสสาน อฎฐงคมาย ทางแหงการดบทกขและโทมนส
ญายสส อธคมาย ทางแหงการบรรลธรรมอนยง ธรรมทถกตอง ธรรมควรรยง ธรรมทควรเหนจรง คอ อรยสจจ 4
นพพานสส สจฉกรยาย ทางแหงการกระท าพระนพพานใหแจง
ยทท จตตาโร สตปฏฐานา ทางนคอ สตปฏฐาน ธรรมเปนทตงแหงสต 4 อยาง
กตเม จตตาโร กธรรมสอยางคออะไรบาง ?
อธ ภกขเว ภกข กาเย กายานปสส วหรต
ดกอนภกษทงหลาย ภกษในพระธรรมวนยน(ในพระพทธศาสนา)ยอมเปนผเพงพจารณาเหนกายในกายเนองๆอย
อาตาป มความเพยร เผากเลสใหเรารอน
สมปชาโน มความรสกตวทวพรอมทก ๆ ขณะ
สตมา มสต ตงความระลกอยในฐาน
วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส พงน าอภชฌาและโทมนส (ความยนด พอใจ และความยนราย ไมยนด ไมพอใจ) ในโลกเสยใหพนาศ
เวทนาส เวทนานปสส วหรต
ยอมเปนผเพงพจารณาเหนเวทนาในเวทนาเนอง ๆ อย
อาตาป มความเพยร เผากเลสใหเรารอน
สมปชาโน มความรสกตวทวพรอมทก ๆ ขณะ
สตมา มสต ตงความระลกอยในฐาน
วนยย โลเก อภชฌาโทมนสส พงน าอภชฌาและโทมนสในโลกเสยใหพนาศ(ก าจดใหหมดไป)
จตเต จตตานปสส วหรต
ยอมเปนผเพงพจารณาเหนอยซงจตในจตเนอง ๆ
อาตาป มความเพยร เผากเลสใหเรารอน
สมปชาโน มความรสกตวทวพรอมทก ๆ ขณะ
สตมา มสต ตงความระลกอยในฐาน
วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส พงน าอภชฌาและโทมนสในโลกเสยใหพนาศ(ก าจดใหหมดไป)
ธมเมส ธมมานปสส วหรต
ยอมเปนผเพงพจารณาเหนอยซงธรรมในธรรมเนอง ๆ อย
อาตาป มความเพยร เผาใหกเลสเรารอน
สมปชาโน มความรสกตวทวพรอมทก ๆ ขณะ
สตมา มความระลกตงอยในฐาน
วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส พงน าอภชฌาและโทมนสในโลกเสยใหพนาศ(ก าจดใหหมดไป)
ล าน าหลกสตร หลกมหาสตปฏฐานสตรน เปนแนวทางการเจรญวปสสนาโดยตรง ซงเปนหนทางสายเดยว ทบคคลจะเจรญใหถงแดนอนเกษมจากกองทกข คอ พระนพพาน
1. พจารณาเหนกายในกายอย
2. พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย
3. พจารณาเหนจตในจตอย
4. พจารณาเหนธรรมในธรรมอย
สต เปนทรองรบธรรมทง 4 ฐานน เปนเครองเจรญวปสสนา
วปสสนา คอ การพจารณาใหเหนแจงตามความเปนจรงใน 4 อยางนแตใน มหาสตปฏฐาน โดยค าวา อนปสส คอ การตามเพงพจารณาใหเหนแจงอยในททง 4 อยาง
องคธรรมเปนเครองเจรญประกอบในการเจรญอย 3 อยาง
ก.อาตาป ความเพยรเผากเลส หรอท าใหกเลสเรารอนซงไดแกการท าลายอปาทานขนธ หรอกเลสอาสวะและสงโยชนใหหมดไปโดยสนเชง
วรยะ กบ อาตาป มความหมายตางกน คอ
วรยะ มความหมายเนนไปในดานทว ๆ ไป ซงไดแกการท าเรอย ๆ ท าบอย ๆ หรอใหช านาญ ท าใหเคย หรอท าใหส าเรจ
อาตาป มความหมายเนนไปในดานการปฏบตธรรมโดยเฉพาะ ซงความหมายแคบกวา เพราะเนนหนกไปในดานการปฏบตธรรมอยางเดยว ไดแก การเพยรเผา มาจากบาลทวา ตะโป คอความรอน มค าวา อาตาป ซงแปลวา การเพยรเผาหรอเพยรใหรอนดจการสไฟใหเกด จะตองท าใหมการรอนกอนลกเปนไฟ เพราะฉะนนความเพยรเผาน จงมความหมายในการเจรญวปสสนา โดยการใหเขาไปก าหนดดทกข ตามหลกอรยสจจ 4 คอก าหนดรทกข ท าความดบทกข ใหเกดขน การเจรญวปสสนานเมอจะกลาวโดยตรงแลวกคอใหทกขเกดขนแลว จงดบทกขได เหมอนการจะฆาปลา ตองเหนตวปลาจงจะฆาตวปลาได กเลสของคนเรากเชนกน ตองรจกกเลส จงจะฆากเลสได
ข.สมปชญญะ ความรสกตวทวพรอม
สมปชาโน หรอสมปชาน นซงหมายถงองคแหงญาณ เปนกจเบองตน มหนาทตามเพงพนจ หรอ ตามก าหนดใหเกดความรอบรทว ทนตออารมณของจต เทยบกบกจของญาณ คอใชในขณะท าอยเปนกจปจจบน หรอกจเบองตน คอรอบรขณะท า ญาณกบปญญา ท ากจไมเหมอนกนพงทราบจากบาล ปฐมเทศนาธมมจกกบปปวตตนสตรวา จกข อทปาท จกษคอดวงตาไดเกดขนแลว
ญาณ อทปาท ญาณไดเกดขนแลว
ปญญา อทปาท ปญญาไดเกดขนแลว
วชชา อทปาท วชชาไดเกดขนแลว
อาโลโก อทปาท แสงสวางไดเกดขนแลว ดงน
ธรรม 5 อยางน ซงไดแก สมมาทฏฐ ความเหนชอบ คอเหนแจงในอรยสจ 4 คอ เหนทกข เหนความเกดขนของทกข เหนความดบไปของทกข เหนทางเพอการดบทกข ทกข ซงไดแก อปาทานขนธ 5 เปนตวทกข แตในมหาสตปฏฐานทแสดงทเกดแหงทกขไว 4 ฐาน เรยกวา สตปฏฐาน 4 คอ การพจารณาเหน กายในกาย
การพจารณาเหน เวทนาในเวทนา
การพจารณาเหน จตในจต
การพจารณาเหน ธรรมในธรรม
การพจารณาเหนเปนองคของสมมาทฏฐ เมอกลาวโดยยอแลว อาตาป คอ สมมาวายามะ สมปชาโน คอ สมมาทฏฐ สตมา คอ สมมาสต
ค.สตมา มสต คอ การระลกอยในปจจบน ซงหมายถงการเขาไปตงความระลกอยในฐานทง 4 คอ ฐานกายในกาย ฐานเวทนาในเวทนา ฐานจตในจต ฐานธรรมในธรรม การเจรญสตจงตองอาศยฐานเหมอนชางตเหลกกตองอาศยเหลกรองลางเปนฐาน จงจะตรปเหลก ใหเปนลกษณะตาง ๆ ไดฉนนน สตปฏฐานจงเปนฐานรองรบเพอจะดดจตของเราใหตงอย และสตนเปนเครองกนของอารมณไมใหจตเขาไปเสพหรอยดถอในอารมณ มรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทเรยกวา เหตเกดแหงอปาทาน อาตาป กเปรยบเหมอนการเผาเหลกใหรอน เพอจะท าการทบเหลกหรอตเหลก หรอดดเหลกใหไปตามความปรารถนา ธรรม 3 อยางนจงเปนเครองเจรญในมหาสตปฎฐาน
กจเบองตนของการเจรญ
อธ ภกขเว ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน
อรญญคโต วา ไปแลวสปากด รกขมลคโต วา ไปแลวสโคนไมกด
สญญาคารโต วา ไปแลวสเรอนวางกด
นสทต ปลลงก อาภชตวา พงนงคบลลงก(ขดสมาธ)
อช กาย ปณธาย ตงกายใหตรง
ปรมข สต อปฏฐเปตวา มสตตงอยในเฉพาะปจจบน
การเจรญน เปนการแสดงใหเหนความส าคญในทวเวก สงดจากหมคณะ ซงอาจจะเปนการขดตอการใหเจรญในอรยาบถ 4 แตความจรงมไดขดกนเลย เพราะเปนกจเบองตน ในการฝกจตตอเมอเจรญใหมากแลว กสามารถน ามาเจรญไดทกอรยาบถ ดวยเหตผลนทานจงแยกเปนบพพะไวตางกน แยกวธเจรญไวตางกนแตเมอจะกลาวรวมกนเจรญแลวกใหพจารณาในหลกวปสสนาเหมอนกนโดยเรมจากบาลวา อต อช ฌตต วา ดงนยอมพจารณาเหนภายใน
พหทธา วา ยอมพจารณาเหนเปนภายนอก
อชฌตตพหทธา วา ยอมพจารณาเหนทงภายในทงภายนอก
สมทยธมมานปสส วา ยอมพจารณาเหนความเกดขนของธรรม
วยธมมานปสส วา ยอมพจารณาเหนความเสอมไปของธรรม
สมทยวยธมมานปสส วา ยอมพจารณาเหนทงความเกดและความเสอมไปของธรรม
ปนสส สต ปจจปฏฐตาโหต พงมสตเขาไปตงอยเฉพาะหนา
ยาวเทว วามอยเพยรไรนนเทยว
ญาณมตตาย สกแตวาอาศยเปนเครองร
ปตสสตมตตาย สกแตวาอาศยเปนเครองระลก
อนสสโต จ วหรต ยอมไมเขาไปตดอยดวย
น จ กญจ โลเก อปาทยต ยอมไมเขาไปยดถออยในสงใด ๆ ในโลกดวย
เอวมป ภกขเว ภกข อยางนแล ภกษทงหลายชอวาเปนภกษผเจรญในสตปฏฐาน
บาลแสดงจากหลกสตรเปนเครองชใหเหนในลกษณะวธเจรญซงจะไดขยายความหมาย ในบพพะตาง ๆ ตอไป
การเจรญฐานทหนง ฐานกายน แยกการเจรญบพพะไว 6 บพพะ คอ 1. อานาปานบพพะ การก าหนดลมหายใจเขา – ออก 2. อรยาปถบพพะ การก าหนดในอรยาบถทง 4 3. สมปชญญะบพพะ การก าหนดความรสกตวทวพรอม
4. ปฏกลบพพะ การก าหนดโดยปฏกลอาการ 31 สวน
5. ธาตบพพะ การก าหนดในธาตทง 4 6. นวสวถกาบพพะ การก าหนดในอสภะปาชา 9 ประเภท
หมายเหต ขอ 6 ในนวสวถกาบพพะ อรรถกถาจารยแยกออกเปน 9 บพพะ รวมเปน 14 บพพะ
การก าหนดฐานกายในกาย ค าวา กายในกายน ในพระบาลแยกเปนสอง คอ อชฌตตะ เปนไปภายใน พหทธา เปนไปภายนอก การเหนกบการรภายในกายในกายตางกนคอ เมอรกลงมอปฏบตแลวกจะเขาใจ จากญาณปญญา การเหนดวยปญญานแหละเรยกวาเหนกายในกายน จฬเวทลลสตร แหงมชฌมกาย หมายถง อปาทานขนธทง 5 โดยใชค าวา สกกายะ คอในกายของตนหมายถง รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ขนธ 5 อยางทเปนอปาทาน เพราะการยดถอโดยไมรความจรง จงถกตณหา ความอยากตางๆ จงเปนเหตใหอปาทานเกดขน ดงนน การพจารณาเหน กายในกาย คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนพระไตรลกษณ ความไมเทยง ความเปนทกข ความเปนอนตตาหาตวตนไมได จงจะละกายตนซงเปนอปาทานได การละอปาทานนแหละ พระองคกลาววา ละสกกายทฏฐความเหนทยดในกายของตน
ค าวาท าลายสกกายทฏฐ คอ การเหนความเกด ดบของขนธ 5 เรยกชอไดหลายอยาง เชน กายใน เวทนาใน จตใน ธรรมใน หรอปรมตถธรรม กเรยก อรรถธรรมหรอสภาวธรรมกเรยก แตในทนทานเรยกวา สกกายะ เพราะการเหนการเกดดบของขนธ 5 นเอง จงจะสามารถท าลายความยดมนในกายตน ถาไมเหนความจรงของขนธแลว กยงท าลายอปาทานขนธไมได ไมชอปฏบตวปสสนา เพราะวปสสนาตองอาศยญาณหยงรใหอปาทานนนดบ จงชอวา วปสสนาในการเจรญสตปฏฐาน 4 การรกาย ไดแกรจากเรยน หรอดวยการจ า จากสญญา ซงไมใชญาณหรอปญญาเปนเครองเหน มองเหนสภาพของรางกาย มผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ซงเรยกวา อสภะความไมงามของมหาภตรป เรยกวาธาต 4 ม ดน น า ไฟ ลม ผสมกนอย นกปฏบตตองเขาใจค าวา ขนธ 5 กบธาต 4
หรอค าวารปในขนธ กบค าวารปในธาตตางกน รปในขนธเปนรปของนามธรรม แตถารปในธาตเปนรปของกาย รปขนธตองเหนดวยญาณปญญา ถารปธาตตองเหนดวยตาธรรมดาหรอตาเนออกนยหนงเรยกวา อายตนะ เพราะเปนของภายนอก ดงนนการปฏบตตองเขาใจค าวา กายในกบกายนอก กายในนซงบางทานเขาใจวา เหนซากตวเองบาง มองรปตวเองบาง มองเหนรปตวเองออกมายนอยขางหนาบาง หรอเหนซโครง หรอตบไต ไสปอดทอยขางใน เปนกายในบาง ดงนชอวา ยงไมเหนกายใน เปนเพยงกายนอกอนเกดจากจตส านกสรางขนเทานน การเหนโครงกระดกตวเองในเวลานงสมาธกตาม หรอเหนตบไตไสนอยไสใหญ เปนตน กไมชอวา เหนกายในเปนการเหนกายนอกเทานน
บพพะท 1. อานาปานบพพะ บพพะท 1. คอการก าหนดดลม เรยกวา อานาปานบพพะ การเจรญอานาปานสตนเปน สวนยอยของสตปฏฐาน 4 ซงจ าแนกอารมณสมถกมมฏฐาน เพอใหจตสงบเปนสมาธ โดยมากมกเปนอารมณทตดงาย เมอจะพจารณาใหเหนความจรงตองถอนสญญาความจ าหมายในลมนน มาก าหนดเหนกายในกาย ลมนเปนเพยงธาต 1 ในธาต 4 การเจรญอานาปานสตของสตปฏฐาน ตองยกจตออกจากลม เพอเขาสสภาวธรรมหรอ อรรถธรรม จงจะเหนพระไตรลกษณ หรอใหมาก าหนดท ฆานะวญญาณ คอ สภาวธรรมทมารบรทางจมก กลาวคอ เหนวญญาณทางจมก เปนพระไตรลกษณไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา
บพพะท 2. อรยาบถบพพะ ภาคปฏบตในอรยาบถ 4
คจฉนโต วา คจฉามต ปชานาต
เมอเดนอย กรชดวา เราเดน การเดนน ทางศนยวปสสนาถอมต คอดจากปฏปทาในการเสดจจงกรมของพระบรมศาสดาการเดนตองยกเทาขน สนเทาและปลายเทาตองขนพรอมกน คอ อยาใหสนหรอปลายเทาขนกอน และเวลาลงกใหลงสนและปลายเทาลงพรอมกน
ในลกษณะการเดน ขณะยกเทาขนใหพนจากพนเลกนอยแลวเสอกไปขางหนาพอประมาณ แลวลงใหพรอมกน ในขณะยกพนจากพนมความเกดดบวบหนง เวลาเสอกไป ก าหนดทปลายเทาทง 5 นวจะมลกษณะเชนเดยวกนกบการยก เวลาลงก าหนดทเทากระทบพน กดบวบหนงเชนกน
การดอารมณในการเดน ขณะยกกด เสอกกด หรอลงกด เมอเกดดบทเทา ซงเปนสวนของกายวญญาณ และทมโนสมผสกเกดดบจากนน จงสงเปนกระแสวญญาณ มาเปนมโนวญญาณ
ลกษณะของวญญาณ เมอเวลาเราเดนอยขางซาย ความรสกของสภาวะกขนมาขางซาย การเดนจบสภาวะ ถาเดนเรวจบไดเวลายก เดนอยางกลางเวลายกขนเสอก อยางขาไดทงยกเสอกและกระทบกบพน การดวญญาณดบกดได 3 ระยะเชนกน คอเมอสภาวะเกดทเทา เหนความดบทเทาทใจกเกดดบดวย เมอทใจเกดดบหรอวามโนสมผสเหนความเกดดบทมโนวญญาณกเหนความเกดดบเชนเดยวกน การเดนนใหเดนปรกต ไมตองมองคบรกรรมเพราะในมหาสตปฏฐาน 4 ไมมองคบรกรรม มแตองคพจารณา การพจารณาในตอนแรกเปนสมถะตอนหลงพจารณาเหนกายในกายเปนวปสสนา ฐโต วา ฐโตมหต ปชานาต
เมอยนกรชดวาเรายน การยนสมาธ ใหดสภาวะทเนอสมผสกบพน คอ ฝาเทาสมผสกบพน โดยมากจะเขาอยในฐานเวทนา แตอยางไรกตามการเจรญสตปฏฐานน แมอยในอรยาบถเดยวสามารถเจรญไดทง 4 ฐาน เพราะเปนสภาวะทเนองกน ในทนขอกลาวถงการยนสมาธ ตามทศนยวปสสนาไดใช การก าหนดดสภาวะในการยนนน เวลายนตองตงตวใหตรง อยากมคอ เพราะการกมคอนเปนการปดเสนทางของประสาท อกนยหนงท าใหเลอดลมเดนไมสะดวกเมอเวลาปฏบตเราจะก าหนดดสภาวธรรมไมตลอดสาย สวนมากเมอเวลาเรากมคอแลวนวรณ ถนมทธะ ความโงกงวงจะครอบง าได การทถกนวรณประเภทนครอบง าจะเสยเวลาในการปฏบต และจะไมเหนสภาวธรรม เพราะนวรณนท าใหหลงไปในอารมณแหงการเคลบเคลม หรอท าใหจตตกจากสภาวธรรม เรยกวาตกไปในอารมณแหงโมหะ การก าหนดดสภาวะในอรยาบถยน คอการตงสตนน เมอขณะยนอย ใหก าหนดดสภาวะทฝาเทาสมผสกบพน จะเหนความเกดดบของขนธ 5 โดยมากการยนสมาธ มกมทกขเวทนา ซงเปนเวทนาภายนอก ใหก าหนดใหเหนในทกขเวทนานนอกชนหนง จะเหนเพยงสภาวะของนามรป หรอขนธ 5 เกดดบอยตลอดเวลา การยนนนอยในฐานกายสมผสสชาเวทนา แตการสมผสทางกายนนกถงมโนสมผสดวย เพราะมโนสมผสเปนทรวมของทกทาง คอ อายตนะ 6 นนเอง การยน เราจะก าหนดดทมโนสมผสทเดยวกได หรอเมอขณะททกขเวทนาเกดขน เราจะยายฐานกได การยายฐานนหมายถงก าหนดดในฐานอน ไมใชยายอรยาบถ ทานนกปฏบตธรรมตองเขาใจดวยวาการยายฐานนนอยางไร คอยายจากฐานกายสมผสสชาเวทนามาดทมโนสมผสสชาเวทนา การดอารมณ หรอสภาวธรรมในการยน กจะเหนสภาวะเกดดบ 3 ฐาน คอ 1. เมอเหนความเกดดบทฝาเทา
2. เมอเกดดบทฝาเทาแลวทมโนสมผสทจะเกดดบพรอมกน
3. เมอเกดดบทมโนสมผสทมโนทวาร ซงเปนทางออกของมโนวญญาณ
การดบดวยสภาวะ คอใหหยงลงไปในทกขเวทนา เหนเพยงเกดดบ คอใหดตามธรรมชาต ไมใหบงคบจต จงจะเหนสภาวธรรมของเวทนาในเวทนา ขอใหดเวทนาในเวทนา ในบรรพตอไป
นสนโน วา นสนโนมหต ปชานาต เมอเรานงอยกรชดวา เรานงอย การนงสมาธ กดสภาวธรรมได 3 ฐาน การนงจะนงได 2 อยางคอ นงขดสมาธ 1 นงพบเพยบ 1 พงตงกายใหตรง ด ารงสตเฉพาะหนา การตงกายใหตรงเปนเรองส าคญ ถากายตรงการเดนของวญญาณจะสะดวก ท าใหก าหนดเหนงาย เหนไดชดแจง ถาเรานงอยในขณะไหน หรอทาไหนกได จะนงพบเพยบกได หรอนงขดสมาธ การก าหนดสภาวธรรม การนงสมาธน เมอกายตรงแลวใหก าหนดทเนอสมผสกบพนเชนเดยวกบการยน และจะมลกษณะเชนกน เพยงแตอยในอรยาบถไม เหมอนกน แตโดยสภาวธรรมกเปนลกษณะเหมอนกน
โดยเฉพาะศนยวปสสนา ใหใชคแขนเขา เหยยดแขนออกดงพระบาลวา สมมญชเตปสารเต สมปชานการ โหต. ยอมเปนผท าสมปชญญะในการคแขนเขา เหยยดแขนออก ในพระสตรบางแหง ใหใชค าวาอวยวะ เมอเรามาพจารณาความจรงในความวาอวยวะนนเวลาเรานงอยกบท เราจะเอาอะไรมาคเทากบแขนเทานน จงขอใชค าวา แขนตรงตวเพอจะไมขดกบการปฏบต การคแขนเขาเหยยดแขนออก นเปนอรยาบถสวนยอยมาประกอบในการเจรญ เมอเราจะก าหนด พงตงจตเปนกลาง ทางศนยฯ ใหใชวธยกมอขนลงเปนระยะ ในเวลายกขนลง ใหขยบนวเปนระยะ ๆ ใหก าหนดดในขณะขยบนว เมอขยบนวใหก าหนดดความสมผส ความรสกกเกดขนจะเหนความเกดดบของขนธ 5 มลกษณะเหมอนกนกบยน แตการนงนท างายกวาการยนหรอการเดน เพราะจบรปขนธละเอยดไดงาย ถาเดนหรอยนจบไดยากกวาการนงสมาธ ซงการนงนสามารถจบไดตงแตรปหยาบ จนถงรปละเอยดและรปประณต
ขอควรระวงในการก าหนดสภาวะ อยาปลอยใหจตตกอยในอารมณวางอนเกดจากสมาธ ตองก าหนดดทจตใหเหนความเกดดบ สงเหลานนกจะหายไป แตถาตกอยในอารมณของมจฉาสมาธจะมภาพนมตตาง ๆ เกดขนเปนรปผบาง รปพระพทธเจา หรอรปของตวเอง ไปเฝาพระพทธเจาบาง อนทจรงพระพทธเจาเปนรปกายนนไมมแลว เหลอแตกายแหงธรรม คอ ค าสอน
สยาโน วา สยาโนมหต ปชานาต หรอเมอนอนกรชดวาเรานอน อรยาบถนอนน เจรญสตได เพราะอรยาบถทง 4 นน ในชวตประจ าวนคนเราตองใชการนอนกเชนกนไดนอนกนวนสดทายดวยเหตนพระพทธเจาจงทรงแสดงการเจรญสตดงกลาวไว
วธการนอน ตามหลกทวไปนนเชน นอนหงาย นอนตะแคงซาย นอนตะแคงขวา และนอนคว าแตละทากมอาการไมเหมอนกน สวนหลกพระพทธศาสนาใหนอนตะแคงขวา เนองจากวาหวใจของเรานนอยในดานซาย หากวานอนตะแคงซายแลวจะท าใหการท างานของหวใจไมสะดวก การนอนตะแคงขวานนเรยกวา สหไสยาสน
การก าหนดในการนอน กใหก าหนดดกายวญญาณ ทเกดจากการสมผส คอใน โผฏฐพพะ หมายถงการกระทบกบพนทเรานอน กใหก าหนดด ใหเหนการเกดการดบของกายวญญาณในบรเวณทเนอเสยดสกบพนหรอถกกบพน จะเหนความเกดดบอยตลอดเวลาหรอจะมาก าหนดท ฐานจตในจต คอ ทมโนสมผส ดการผสสะของจต หรอ การเตนของหวใจจะเหนการเกดดบของวญญาณ เชนเดยวกบการนงสมาธ ยถา ยถา วา ปนสส กาโย ปณหโต โหต
ตถา ตถา นมปชานาต
อนงเมอเธอนนเปนผตงกายไวแลวอยางใดๆ กยอมรชดอาการอยางนน ๆ อต อชฌตต วา พงเปนผเพงพจารณาเหนเปนภายในบาง
พหทธา วา พงเปนผเพงพจารณาเหนเปนภายนอกบาง
อชฌตตพหทธา วา พงเปนผเพงพจารณาเหนทงภายในและภายนอก
สมทยธมมานปสส วา เหนความเกดขนของธรรม (คอขนธ 5) ในกายบาง
วยธมมานปสส วา เหนความเสอมไปของธรรม (คอขนธ 5) ในกายบาง
สมทยวยธมมานปสส วา กายสม วหรต ยอมพจารณาเหนทงความเกดทงความเสอมไปของธรรม(ขนธ 5)ในกายบาง อตถ กาโยต วา ปนสส สต ปจจปฏฐตา โหต พงเปนผมสตเขาไปตงอยเฉพาะหนาในกาย(อรยาบถ) นนมอย ยาวเทว วามอาการตงอยในกายนนเทยว
ญาฌมตตาย สกวาอาศยเปนเครองร
ปตสสตมตตาย สกวาอาศยเปนเครองระลก
อนสสโต จ วหรต ยอมไมเขาไปตดอยดวย
น จ กญจ โลเก อปาทยต ยอมไมเขาไปยดถออยในสงใดๆ ในโลก
เอวมป ภกขเว ภกข กาเย กายานปสส วหรต ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ชอวาการพจารณาเหนกายในกายอย จบอรยาบถบพพะ
บพพะท 3 สมปชญญะบพพะ การเจรญสมปชญญะ
อภกกนเต ปฏกกนเต สมปชานการ โหต
ยอมเปนผท าสมปชญญะ ในการกาวไปขางหนา และถอยกลบมาขางหลง การเดนนซงไดกลาวไวในอรยาบถบพพะแลว แมการก าหนดในการเดนจงกรมกลบไปกลบมากตองจบสมปชญญะใหทน การท าสมปชญญะในสมปชญญะบพพะนเปนทรวมฐาน เชน ฐานกายในกาย ใหมความเพยร มสมปชญญะมสต แมฐานเวทนากใหมความเพยร มสมปชญญะมสต แมฐานจตในจต กใหมความเพยรมสมปชญญะมสต ในมหาสตปฎฐานนทานใหมสมปชญญะกอนมสต หลกทวๆ ไปนนสตตองมากอนสมปชญญะ เชน ในธรรมวภาคเลม 1 หมวด 2 วาดวยธรรมมอปการมาก 2 อยาง คอสตความระลกได สมปชญญะความรสกตว พอจะเหนไดในมหาสตปฎฐานทานกลาว ไมเหมอนกน เพราะสมปชญญะทตองท าขน หมายถงท าใหเกดขน เพอใหตรงตามธรรมคณ 6 วา สนทฏฐโก บรรลแลวเหนเอง อกาลโก ไมเลอกกาลและเวลา คอตองใหมความรสกตวทวพรอม โดยหลกธรรมดาแลวทานใหมสตในการเดนไปขางหนาเพอก าหนดดสภาวธรรม ในการ เดนจงกรมหรอเดนปรกตใหก าหนดหรอท าความรสกใหเกดขนในขณะเดนนนเอง อาโลกเต วโลกเต สมปชานการ โหต
ยอมเปนผท าสมปชญญะ ในการแลไปขางหนาและเหลยวไปขางซายขางขวา การก าหนดในการเหลยว กใหมความรสกตว เพราะการเจรญสตปฏฐาน 4 ตองก าหนดในอรยาบถยอยและหยาบ ไมเลอกการเวลา เมอเหลยวซายจะมความรสกอยขางขวา เมอเหลยวขวาจะมความรสกอยขางซาย เวลากมมความรสกททายทอย สมมญชเต ปสารเต สมปชานการ โหต
ยอมเปนผท าสมปชญญะในการคอวยะเขา เหยยดอวยวะออก
สงฆาฏ ปตต จวร ธารเณ สมปชานการ โหต
ยอมเปนผท าสมปชญญะ ในการทรงผาสงฆาฏ บาตร และจวร
อสเต ปเต ขายเต สายเต สมปชานการ โหต
ยอมเปนผท าสมปชญญะในการ กน ดม เคยว และ ลมรส
อจจารปสสาวกมเม สมปชานการ โหต
ยอมเปนผท าสมปชญญะ ในการถายอจจาระ และปสสาวะ คเต ฐเต นสนเน สตเต ชาครเต ภาสเต ตณหภาเว สมปชานการ โหต
ยอมเปนผท าสมปชญญะในการเดน ยน นง หลบ ตน พด และความเปนผนงอย
ในบพพะนชไดชดวา การท าสมปชญญะ ไมเลอกกาลเวลาเพราะ สนตตคอการสบเนองของอารมณจงบงอนจจง ความไมเทยง อรยาบถ บงทกข คอความทกขทนไดยาก ฆนะ กอนของสญญา
ปดบงความเปนอนตตา การเจรญสตปฏฐาน 4 ทานจงวางหลกโดยแยบคาย เพอใหก าหนดเทาทนตออารมณ เพอใหมความรสกตวทวพรอมใน อรยาบถยอย หรออรยาบถหยาบ การก าหนดในอรยาบถยอม ท าลายความส าคญผดวา ทกขเปนสข คอใหเหนตามความเปนจรง อนจจง ทกขง อนตตา แมการก าหนดนตองพจารณาใหเหนถง 3 อยาง คอ อต อชฌตต วา กาเย กายานปสส วหรต
ดงน ภกษยอยมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง พหทธา วา กาเย กายานปสส วหรต
ยอมพจารณาเหนกายในกายเปนภายนอกบาง อชฌตตพหทธา วา กาเย กายานปสส วหรต
ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในทงภายนอกบาง
การพจารณาเหนภายใน คอ การก าหนดดในอปทานขนธทง 5 เปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา หาตวตนไมได การจะเหนไดตองมญาณ เขาไปพจารณาในภายในจงจะเหนไดวา มใชเหนไดจากการนกคดเอาวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ถาเรานกเอาคดเอา ไมใชวปสสนา นกปฏบตตองท าความเขาใจใหแยบคายจงจะเหนอรรถหรอปรมตถธรรมภายในได สวนการนกเอา คดเอาเปนการสรางสญญาใหเปนอปทานขน เมอเราเจรญวปสสนา ตองตดอารมณ ของสญญปาทานนนเสย จงจะเหน กายในกายเปนภายใน
การพจารณาเหนกายในกายเปนภายนอก คอการก าหนดรความจรงในของสมมต ซงเปนสมมตสจจะ ความจรงโดยสมมตการเหนในสงสมมตทเปนของจรงน จดเปนการเหนกายในกายเปนภายนอก ในมหาสตปฏฐานสตร ไดแสดงลกษณะอารมณของสมถะหลายหมวด เชน การพจารณาอาการของกาย 31 สวน ใหพจารณาในลกษณะปฏกลพงรงเกยจเปนสงไมสะอาด นารงเกยจ เปนสงไมยงยน มการแปรปรวนไปในทสด หรอพจารณาวารางกายนไมเทยง เปนทกข เปนของไมใชตวตน อยางนกยงจดเปนภายนอกอย การเหนกายวญญาณ สภาพทรบรทางกายไดจงเปนการเหนภายในกายทเปนภายใน
บพพะท 4 ปฏกลบพพะ ปฏกลบพพะ วาดวยการก าหนดรสงปฏกล
ปน จปร ภกขเว ภกข ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษยอมพจารณาวากายนแลเบองบนตงแตเทาขนไป เบองต าตงแตปลายผมลงมามหนงหมอยเปนทสดโดยรอบเตมดวยสงไมสะอาดมประการตางๆ วามอยในกายนคอ ผม, ขน, เลบ, ฟน, หนง, เนอ, เอน, กระดก, เยอในกระดก, มาม, หวใจ, ตบ, ผงผด, ไต, ปอด, ไสใหญ, ไสนอย, อาหารใหม, อาหารเกา(อาการธาตดน), น าด, น าเสลด, น าเหงอ, น ามนขน, น าตา, น ามนเหลว, น าลาย, น ามก, น าไขขอ, น ามตร(อาการธาตน า) ทงหมดเปน 31 สวนแตในกายคตาสตสตรไดรวมเปน 32 สวนเพม อกหนงคอเยอในสมองศรษะ ซงเปนอารมณสมถกมมฏฐาน ท าใหจตสงบจากกามฉนท หรอเรยกกวา กายคตาสต เปนคปรบกามฉนทะความยนด พอใจในของสวยงามจงใหพจารณาอาการ 32 สวน เปนสงไมมสาระไมมแกนสาร เปนของปฏกลนารงเกยจ การพจารณาอยางนยงจดเปนสมถกมมฏฐานเพราะเปนเพยงการพจารณาธาตเทานนแตทานทรงใหพจารณาตอ คอ ใหก าหนดเหนขนธ 5 ทอาศยอาการ 32 สวนนอย เรยกวากายภายใน การเหนกายภายในตองใหเหนขนธ 5 คอ วญญาณทางกาย เรยกวา กายวญญาณจงจดเปน การเหนดวยวปสสนา
บพพะท 5 ธาตบพพะ ธาตบพพะ คอ การพจารณาธาตทง 4 คอ
1. ปฐวธาต ธาตดน
2. อาโปธาต ธาตน า
3. เตโชธาต ธาตไฟ
4. วาโยธาต ธาตลม
การพจารณาลกษณะของธาตแตละอยางโดยอาการตางๆ เชน
ธาตดน มลกษณะแขงกระดาง
ธาตน า มลกษณะเหลว
ธาตไฟ มลกษณะอบอน
ธาตลม มลกษณะไหวไปไหวมา
การพจารณาธาตดนและธาตน าดงแสดงไวปฏกลบพพะแตการพจารณาธาตมงไปในทางดานการแยกสวนของธาตซงตางจากปฏกลบพพะโดยมงไปในลกษณะของอาการนอยใหญของรางกายในดานประโยชนกมงไปในทางเดยวกน ปฏกลบพพะ คอ การก าจดกามฉนทนวรณ หรอ มใหยนดในกายของตน ใหเหนเปนเพยงสกวาธาต 4 เทานน เพอการท าจตใหสงบจากการฟงซาน
เปนวธหนงท าใหจตสงบ เพอยกจตขนสวปสสนาญาณใหเหนขนธ 5 หรอวญญาณทอาศยธาต 4 ท างานอย หากวญญาณจากไปกายธาตกจะแตกสลายการเจรญวปสสนานนมงไปในการท าลายอปาทานของวญญาณใหดบไปจงแยกการเจรญเปนสองสวนการพจารณาธาตทง 4 เปนอารมณสมถกมมฏฐาน ตอเมอมาก าหนดเหนวญญาณอยภายในจงจดเปนวปสสนาดงบาลวา อต อชฌตต วา กาเย กายานปสส วหรต
ดงน ยอมพจารณาเหนกายในกายเปนภายในบาง
พหทธา วา กาเย กายานปสส วหรต
ยอมพจารณาเหนกายในกายเปนภายนอกอยบาง
อชฌตตพหทธา วา กาเย กายานปสส วหรต
ยอมพจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง
สมทยธมมานปสส วา เหนความเกดขนของธรรม (คอขนธ 5) ในกายบาง
วยธมมานปสส วา เหนความเสอมไปของธรรม (คอขนธ 5) ในกายบาง
สมทยวยธมมานปสส วา กายสม วหรต ยอมพจารณาเหนทงความเกดทงความเสอมไปของธรรม(ขนธ 5)ในกายบาง การพจารณาใหเหนในลกษณะพระไตรลกษณเทานนซงจะจดเปนวปสสนา จบธาตบพพะโดยยอ
บพพะท 6 นวสวถกาบพพะ นวสวถกาบพพะ คอ การก าหนดพจารณาปาชา 9
ในหลกมหาสตปฏฐาน 4 แยกอารมณของบพพะเปน 3 อยาง คอ
1. การพจารณาซากศพทตาย เปน อสภกมมฏฐาน
2. การพจารณาศพแลวนอมมาสตวเรา เปน กายคตาสต 3. การพจารณาเหนกายในกายเกดขนและเสอมไปเปน วปสสนา
ปาชาท 1 การพจารณาซากศพทอยในปาชา เอกาหมต วา ตายแลววนหนง
ทวหมต วา ตายแลวสองวน
ตหมต วา ตายแลวสามวน
อทธมาตก วนลก อนพองขนมสเขยวนาเกลยด
วปพพกชาต เปนซากศพทมน าเหลองไหลนาเกลยด
ดงกลาวมาเปน อสภะกมมฏฐาน
โส อมเมว กาย อปส หรต เธอกนอมเขามาสกายนนแลวา
อยมป โข กาโย กรางกายของเรานเลา
เอว ธมโม กมอยางนเปนธรรมดา
เอว ภาว คงเปนอยางน
เอว อนตโตต ไมลวงความเปนอยางนเปนไปได
นคออารมณของ กายคตาสต คอ ใหระลกถงตวของเรา
ปาชาท 2 การพจารณาซากศพทงไวในปาชา กาเกห วา ขชชนาน มฝงกาจกกนอยบาง
คชเฌห วา ขชชมาน มฝงแรงจกอยบาง
กลเลห วา ขชชมาน มฝงนกตระกรมจกกนอยบาง
สวาเณห วา ขชชมาน มหมสนขกดกนอยบาง
สงคาเลห วา ขชชมาน มหมสนขจงจอกกดกนอยบาง
ววเธห วา ปาณกชาเตห ขชชมาน หมสตวเลกๆ กดกนอยบาง
การพจารณากายคตาสต พงทราบโดยนยปาชาท 1
ปาชาท 3 การพจารณาซากศพในปาชา อฏฐสงลก เปนรางกระดก
สม สโลหต ยงมเนอและเลอด
นหารสมพนธ อนเสนเอนรดรงอย
การพจารณากายคตาสต พงทราบโดยนยปาชาท 1
ปาชาท 4 อฏฐสงขลก เปนรางกระดก
นมม สโลหต มกขต เปอนดวยเลอด แตปราศจากเนอแลว
นหารสมพนธ ยงมเสนเอนรดรงอย การพจารณากายคตาสต พงทราบโดยนยปาชาท 1
ปาชาท 5 อฏฐสงขลก เปนรางกระดก
อปคตม สโลหต ปราศจากเนอและเลอดแลว
นหารสมพนธ ยงมเสนเอนรดรงอย การพจารณากายคตาสต พงทราบโดยนยปาชาท 1
ปาชาท 6
ซากศพเปนทอนกระดกกระจายไปในทศทางตางๆ เชน กระดกมอทางหนง กระดกขาทางหนง กระดกสะเอวทางหนง กระดกสนหลงทางหนง กระดกซโครงทางหนง กระดกหนาอกทางหนง กระดกแขนทางหนง กระดกไหลทางหนง กระดกคอทางหนง กระดกคางทางหนง กระดกฟนทางหนง กระโหลกศรษะทางหนง
การพจารณากายคตาสต พงทราบโดยนยปาชาท 1
ปาชาท 7 ซากศพเปนทอนกระดก อฏฐกาน คอ เปนทอนกระดก
เสตาน สงขวณณปนภาน มสขาวประดจสแหงสงข การพจารณากายคตาสต พงทราบโดยนยปาชาท 1
ปาชาท 8 เปนทอนกระดก ปญชกตาน เปนกองเรยรายแลว
เตโรวสสกาน ตงอยเกนปหนงไปแลว การพจารณากายคตาสต พงทราบโดยนยปาชาท 1
ปาชาท 9 เปนทอนกระดก ปตน จณณกชาตาน ไดผละเอยด ผเปนผงแลว
โส อมเมว กาย อปส หรต กนอมมาสกายเรานนแลวา
แมรางกายของเรานกมอยางนเปนธรรมดา จะตองเปนอยางน ไมลวงพนจากการเปนอยางนไปได
การพจารณากายคตาสต พงทราบโดยนยปาชาท 1
ในหลกของปาชาทง 9 เปนการแสดงละเอยดซงแยกสอง คอ อสภกมมฏฐาน ไดแก ซากศพ ในปาชาทมสภาพตางๆ สวนการใหนอมมาสตวเรา รางกายของเรากเชนกน จดเปน กายคตาสต แตขนตอนการพจารณาเปนวปสสนา ไดแสดงไวในประโยคตอมาแทน คอ การพจารณาเหนกายในกาย เปนภายใน การพจารณากายในกายเปนภายนอก เปนตน ใหเหนการเกดขนและเสอมไปของขนธ 5 นเปนอารมณวปสสนา สวนสมถกมมฏฐานนน ไดแสดงไว คอ อสภกมมฏฐานและกายคตาสตทง 9 ปาชา ตอเมอลงทายกลงสวปสสนาญาณเหนขนธ 5 อาศยกายธาตอยภายใน ไดแสดงไวแลว แสดงถงการพจารณาในลกษณะใดกตามเชอวา เหนกายในกายเปนภายนอก ไมใชเหนภายใน
การเหนภายในกกลาวมาแลวขางตน สวนการพจารณาเหนทงภายในและภายนอก อนนเกยวกบผเจรญจนช านาญสามารถเหนไดทงสมมตและปรมตถแตถายงไมเหนปรมตถแลว โดยมากกไปตดเพยงสมมต คอ เหนความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา โดยการนกเอา คดเอา วาเปนอยางนน การเหนปรมตถตองเหนจากญาณ อนเกดจากการพจารณาเหนสภาวธรรม
สมทยธมมานปสส วา กายสม วหรต ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขน (ของสภาวธรรม) ในกายบาง วยธมมานปสส วา กายสม วหรต ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง คอ ค าวา เกดขนในกายหมายถงปรมตถ เหมอนพระอสสชแสดงธรรมแกพระสารบตร สาวกเบองขวา ในสมยเปนปรพาชกวา “สงใดสงหนงมความเกดขนเปนธรรมดา สงนนยอมมความเสอมไปเปนธรรมดา เพราะสงใดเกดแตเหต สงนนยอมดบไปเพราะเหต” ดงน การเหนการเกดขนกดทานหมายถงการเกดดบของขนธ 5 ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา แมการพจารณาเหนสภาวธรรมภายในกายนกเชนกน เพราะเมอผมปญญามาพจารณาเหนความจรงแลวยอมสามารถท าลายความยดถอในตนคอ ท าลายอปาทานขนธไดนนเอง จงเรยกวา ท าลายสกกายทฏฐ อตถ กาโยต วา ปนสส สต ปจจปฏฐตา โหต กหรอสตวากายมอยเขาไปตงอยเฉพาะหนา (คอ ฐานใดฐานหนง) แกเธอนน แมเหนความเกดขนและความเสอมไปกเพยงสตไปตงไวเฉพาะหนาในฐานใดฐานหนง หรออยในอรยาบถใดอรยาบถหนงก าหนดดตามความเปนจรงของสภาวธรรม ขนธ 5 ทมความเกดขนและดบไป
ยาวเทว ญาณมตตาย แตเพยงสกวาเปนทร
การเจรญวปสสนาตองมญาณเปนเครองรและไมใชรโดยการนกเอาหรอท าความเขาใจเอาเองอยางนกไมได ตองก าหนดหรอหยงรเพราะในมหาสตปฏฐานทานกลาวไวใหเหนเดนชดวา ญาณสกวาเปนเครองก าหนดรเทานน เพราะญาณมหนาทเหนอยางเดยวและกท าลายอปาทานในตวดวย การเหนเสมอนแสงไฟ ญาณกเชนกนเมอมหนาทรแลว เหนแลวกมหนาทท าลายอปาทาน แตเราจะบงคบญาณนนไมได เมอญาณแกกลาขนจะท างานในตวโดยอตโนมตถาเมอจตหลดพน หรอยงไมหลดพนญาณกจกรในตวเอง ในพระธรรมคณกลาวไววา สนทฏฐโก การบรรลแลวเหนเองดงน การทจะเปน อกาลโก ไมเลอกกาลและเวลา ในทนหมายถง ผบรรลแลวเหนเอง ตราบใดเรายงไมบรรลตราบนนกจ าเปนตองใชกาลและเวลา กาลและเวลานนอยางไร หมายถงเมอบรรลแลวจงจะตงอยในธรรมไมตองเลอกกาลและเวลาเมอมธรรมสามารถก าจดอภชฌาและโทมนสไดมสตอนไพบลย ไมมการเผลอสตแลว ไมเหมอนปถชน ปถชนนนเปนธรรมทก าเรบได จงจ าเปนตองอาศยกาลและเวลาเจรญสตปฏฐานใหเปนมหาสตมใชวาการปฏบตจะท าตรงไหนกไดอนนกถกแตตองมอารมณภายในอย เชน ในสมยพทธกาล เมอรบกมมฏฐานแลว กเขาสทสงดเพอเจรญสมณธรรมกมมฏฐานใหถงทสดแหงทกข แมการเจรญนนตองท าตลอดกาลและเวลา เพราะอภชฌาและโทมนสกเกดตลอดเวลาเชนกน ดงนนในพระธรรมคณจงยกเอา สนทฏฐโก คอ บรรลแลวเหนเองมากอน อกาลโก ไมประกอบดวยกาลและเวลาทหลง แตอยางไรกตาม เปนเพยงธรรมเพอใหความเหนกบผสนใจ
ในธรรมเทานนสงส าคญกคอ การลงมอปฏบตใหเหนแจง เหนจรง ในธรรมทงหลายทงภายในและภายนอก แลวจะหมดความสงสยในตวผปฏบตเอง ปตสสต มตตาย แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก ธรรมทแทจรงดงกลาวมาแลวนน แมจะเปนภายในกด ภายนอกกด การเจรญสต เพยงแตเขาระลกอยตามฐาน จะบงคบสตไมได เพราะอารมณวปสสนาเปนปรมตถเปนอารมณทละเอยดยากทจะรกษา จะใชสมาธบงคบไมได ถาถกบงคบสภาวะกจะหายไปทนท เรยก ฆนะ คอ กอนของสญญา มาปดบงความเปนอนตตา การเจรญสตปฏฐานตองตดสญญาทกชนด จงจะเหนปรมตถธรรมภายในได ถายงมการใชสญญาโดยการนกคดแลว สภาวะภายในจะไมเหนเลย แมมสตเปนเพยงสกวามาอาศยระลกอยตามฐานใดฐานหนงของมหาสตปฎฐานทง ๔ อนสสโต จ วหรต ยอมไมตดอยดวย แมการเหนสภาวธรรมหรอปรมตถธรรม กไมไปตดอยอรรถธรรมทเกดขนนนตองมญาณ มสตตามรตามระลกเทานน จะไปยดใหตดอยในอารมณตลอดไปวา สพเพ ธมมา อนตตา ธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตา หรอหาตวตนหรอยดมนเปนตวตนมได ยอมเปนไปดวยเหตและปจจยมความเกดขนเสอมสลายไป
น จ กญจ โลเก อปาทยต ยอมไมยดถออะไรๆ ในโลกดวยคอไมใหยดถออะไรๆ ทงภายในและภายนอกทงของสมมต และของปรมตถใหเหนโดยสภาวธรรม ทมเกดขน หรอตงอยและดบไปในสภาวธรรมนนโดยความเปนอนตตา ทเราจะเขาไปบงคบไมไดเพราะดวยไมอยในอ านาจหรอ ความปรารถนาดงแสดงในอนตตลกขณสตรวา ถาปญจขนธ(ขนธ ๕) จกเปนอตตาแลวไซร ปญจขนธไมพงเปนไปเพออาพาธ(แตกสลาย) และจะพงไดในปญจขนธตามปรารถนา ถาปญจขนธของเรากจงเปนอยางนเถดอยาไดเปนอยางนนเลยเหตใดปญจขนธเปนอนตตา เหตนนปญจขนธจงเปนไปเพอการแตกสลายน หรอจะเปนไปตามความปรารถนาเพราะโดยสภาวธรรม เราจะยดถอกไมได กสงใดไมเทยงเปนทกขมความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรอทเราจะยดถอวา นนของเรา นนเปนของเรา นนตวของเรา เพราะปรมตถธรรมทจะยดถอมาเปนเจาของไมได ยอมมการเกดขนชวขณะจตหนงกดบไป จะยดถอใหตงอยตลอดไปกไมได การเหนสภาวธรรมเปนสภาวะทสญ คอ วางหรอหายไป ดงแสดงในพทธภาษตพยากรณ ปญหาโมฆราชมาณพในปรายนวรรค สตตนบาต วา “โมฆราช” เธอจงมสตทกเมอ จงเลงเหนโลกโดยความเปนของสญ (คอ เหนกายในกายหรอของขนธ ๕ เพราะในทนทานหมายถงปญจขนธ คอ ขนธ ๕) ถอนอตตานทฏฐ คอ ความเหนวาเปนอตตาตวตนเสยเชนน เธอพงเปนผขาม มจจราชเสยได มจจราชยอมไมแลเหนชนผเลงเหนโลกอยอยางน
ในปญหาของโมฆราชน แสดงใหเหนเดนชดวา การเจรญสตพจารณาความจรง แลวยอมถอนความยดถอเปนตวตนเสยได ค าพจารณาโลกเปนของสญ คอพจารณาเหนขนธ ๕ โดยสภาพ หาตวตนไมได เพราะมสภาวะเกดขน ตงอย และเสอมไป จะเขาไปยดถอเปนตวตนมได ฉะนนในมหาสตปฏฐาน กลาวไววา น จ กญจ โลเก อปาทยต คอยอมไมยดถออะไรๆ ในโลกดวย พระบรมศาสดาจงทรงสอนใหถอนความส าคญผดออกจากตนเสย พญามจจราชจกแลไมเหน
ค าวา สญ หรอ วาง ในการปฏบต คอ วางโดยมสภาวธรรมอยหรอวางโดยการเหนพระไตรลกษณอยเนองๆ
การวางดวยสมาธอยางหนง วางดวยปญญาอยางหนง วางดวยสมาธ คอ วางไมมฐาน ไมมสภาวธรรม หรอไมเหนสภาวธรรมของขนธเกดดบ เปนเพยงแตวางจากอารมณเทานน แตยงมสญญาเขาไปจ าวาวางอย โดยมากมกส าคญผด เขาใจผดวาเปนผลอนพงปรารถนาของการปฏบต เรองนอนตรายกบนกปฏบตมาก เพราะขาดสภาวธรรมมารบรองในความวางนน จงหลงแนวทางในการเดนทางตอไป คอวางไมเหนขนธ ๕ เกดและดบ แตเปนการวางดวยอ านาจ สมาธทบงคบจตใหแนวแนจนไมรเรองอะไรเลย หรอเรยกวา วางแบบไมมญาณหยงร การวางดวยปญญา หรอวางเกดจากเจรญวปสสนานน ตองมสภาวะรบรอง คอ เหนปญจขนธ หรอ เหนเปนของวาง พงรอยางนในกาลใด ผพจารณาก าหนดเปนสงขาร คอ ขนธ ๕ กระจายเปนสวนยอยๆ จากฆนะ คอ กอน ในกาลนนยอมเหนวาถอนเสยไดซงฆนะสญญา ความจ าหมายวาเปนกอนเปนกอง อนไดแกความถอเอาโดยนมตคอ อารมณ วาเขาวาผนนวาผน ยถา ยถา นชฌายต โยนโส อปปรกขต
รตตก ตจฉก โหต โย น ปสสต โยนโส
แปลวา เขาเพงพจารณาเหน (อรรถธรรม คอ ขนธ) โดยแยบคายดวยประการใดๆ ยอมปรากฏเปนของวางเปนของเปลาแกผเหนโดยแยบคายนน ฉะนนการเจรญวปสสนาตองมปญญาพจารณาเหนสภาวธรรมทเกดขนและดบไปนแหละ เรยกวาเหนความวาง ไมใชวา นงสมาธวางมองอะไรกไมเหน โดยความเขาใจผด การพจารณาเหนเวทนาในเวทนา พจารณาเหนจตในจต พจารณาเหนธรรมในธรรม เรยกวาเหนในโลก คอ ขนธ ๕ ถาเราไมเขาใจขนธ ๕ แลวเราจะจดเปนความวางอยางวปสสนาไมได ความวางของสมถะนนเปนการวางโดยมสญญาอยในความวาง โดยยดวาวางอย เชน ผเจรญอากาสกสณ พจารณาความวางของอากาศ อยางนเรยกวายดอยในความวาง จดเปนสญญปาทาน คอ การยดถอมนในสญญา แตวปสสนาดการเกดดบของขนธ โดยการก าหนดดการเกดดบไปนนเปน อารมณวาวาง คอ เหนสภาวะเกดดบนนเอง เปนสภาพวาง แตถาเราไมเหนสภาวธรรม เราจะถอนอตตานทฏฐ คอ ความส าคญเหนวาเปนตนออกไปไมได แตถงอยางไรกตามนกปฏบตตองเขาใจการเจรญวปสสนาอยางแทจรงอยาไดถอเอานมต หรออารมณอนอนจะท าใหหลงแนวทาง หลกใหญในการเจรญสตปฏฐานเพอใหเขาใจสวนใด คอ พจารณาเหนกายในกาย เปนภายใน คอ เหนขนธ ๕ เปนภายใน พจารณาเหนกายในกายเปนภายนอก คอ พจารณาเหนของ
สมมต มธาต ๔ และสงสมมตทกชนดจดเปนภายนอก หรอเหนทงภายในและเหนทงภายนอก เหนความเกดขนในกายบาง เหนความเสอมไปในกายบาง หรอทงความเกดขนทงความเสอมไปในกายบาง เอาสตไปตงไวเฉพาะหนา คอ เฉพาะฐานใด ขณะใดตรงไหนเรยกเฉพาะหนา(ไมใชเอาสตมาตงไวทตรงหนา) ใหมญาณเพยงสกวาเปนทร มสต เพยงสกวาเปนทอาศยระลกยอมไมตดอยดวย และไมยดถออะไรๆ ในโลก คอขนธ ๕ นนดวย การตงอยอยางนเรยกวา พจารณาเหนกายในกาย
เอวมป โข ภกขเว ภกข กาเย กายานปสส วหรต ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนองๆ อยอยางน
จบการพจารณาในฐานกายในกาย
ธรรมะทายบท ในมหาสตปฏฐาน ทเปนสายเอกกเพราะการเจรญทกฐานตองเหนความเกดขนทงภายในและภายนอก เหนความเสอมไปภายในและภายนอกเปนพระไตรลกษณ คอ เปนลกษณะอยางเดยวกนหมดทกฐาน ในสตปฏฐาน ทานแยกสวนไวใหโดยละเอยด ใหมทงภายในและภายนอก มทงสวนสมมต และมทงสวนปรมตถทเปนสวนอรรถหรอสภาวธรรม ดงนในมหาสตปฏฐานจงจ าเปนตองท าใหแยบคายเกดขน จงแยกสวนปรมตถกบสวนสมมต ออกจากกนไดเมอยงแยกไมออกกจะไมเขาใจวาภายในอยางไรภายนอกอยางไรหรอโดยมากมกเขาใจวาภายนอกเปนภายใน กเลยในเรองของภายในไมมใครกลาวเลยเพราะความไมเขาใจนนเองแมการเจรญอรยมรรคมองค๘ กเหนกนวา เปนทาง๘ สายบางอยางนเปนตน จงท าใหพทธพจนถกเปลยนไป หรอสทธรรมปฏรปเกดขน ยอมท าใหสทธรรมทแทจรงเสอมไป ดงนนพระศาสดาจงตรสไววา บคคลใดไมไดเจรญ ไมไดมากระท าใหมากซงสตปฏฐาน๔ แลว พระสทธรรมจกตงอยไดไมนาน ในเมอตถาคตปรนพพานแลว เมอผเจรญในมหาสตปฏฐาน๔ แลว พระสทธรรมจกตงอยไดนาน ในเมอตถาคตปรนพพานไปแลว (สงยตตนกายแหงพราหมสตรเลม ๑๙) ปจจบนนมกเขาใจผดในการปฏบตวา ปฏบตอยางไรกถงเหมอนกนหมด อยางนเปนตน แตในพทธพจนของมหาสตปฏฐานกลาวรวมธรรมทงหลายทงหมดมาไวในมหาสตปฏฐาน๔ เชน สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ และมรรคมองค ๘ ในธรรมจกรกปปวตตนสตร กรวมอยในมหาสตปฏฐาน เราจะทราบกนไดอยางไรพงดจากพระสตรตางๆ ทตรสไวมากมาย โดยเฉพาะหนงสอเลมนเปนเพยงชวธปฏบต และอารมณของการปฏบตธรรมไวครบทง ๔ ฐาน คอ ฐานกายในกาย ฐานเวทนาในเวทนา ฐานจตในจต และฐานธรรมในธรรม ซงจะกลาวตอไป แตอยางไรกตามในสภาวธรรมทง ๔ ฐาน มเหมอนกน เพยงจะก าหนดดในฐานไหนกถงกน แตขอส าคญตองท าฐานกายในกายใหไดกอน แลวจงเขาฐานเวทนาในเวทนา ฐานจตในจต ฐานธรรมในธรรม เมอเจรญฐานใดฐานหนง กถงกนทงหมด เพยงก าหนดดในฐาน โดยฐานหรอทอยเทานน
ฐานเวทนาในเวทนา เวทนาส เวทนานปสส วหรต พงเปนผเพงพจารณาใหเหนเวทนาในเวทนาเนองๆ อย
อาตาป มความเพยรเผากเลสใหเรารอน
สมปชาโน มความรสกตวทวพรอมทกๆ ขณะ
สตมา มสต ตงความระลกอยทกเมอ
วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส พงก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยใหพนาศ
ทตงฐานเวทนาในเวทนา 2 อยาง คอ
อชฌตตา เวทนาทเกดในภายใน
พหทธา เวทนาทเกดในภายนอก
ปจจยของเวทนา คอ การ ผสสะ หรอ การสมผสกนจากอายตนะทง 6 คอ การผสสะทางตา, ผสสะทางห, ผสสะทางจมก, ผสสะทางลน, ผสสะทางกาย และ ผสสะทางใจ
อารมณของเวทนาภายนอกม 9 คอ สข เวทน เวทนาฝายสข
ทกข เวทน เวทนาฝายทกข
อทกขมสข เวทน เวทนาไมทกขและไมสข (เปนกลาง)
สามส วา สข เวทน เวทนาฝายสขทประกอบดวยอามส (กามคณ)
นรามส วา สข เวทน เวทนาฝายสขทไมประกอบดวยอามส
สามส วา ทกข เวทน เวทนาฝายทกขทประกอบดวยอามส (กามคณ)
นรามส วา ทกข เวทน เวทนาฝายทกขทไมประกอบดวยอามส
สามส วา อทกขมสข เวทน เวทนาทไมใชทกขทไมใชสขประกอบดวยอามส
นรามส วา อทกขมสข เวทน เวทนาทไมใชทกขทไมใชสขไมประกอบดวยอามส
ในเวทนาทง 9 น ตามหลกสตปฏฐานจดเปนเวทนาภายนอกเพราะเปนเวทนาทประกอบดวยอปาทานในอารมณ 6 คอ
รปารมณ อารมณของรปทเหนดวยตา
สททารมณ อารมณของเสยงทรดวยห
คนธารมณ อารมณของกลนทรดวยจมก
รสารมณ อารมณของรสทรดวยลน
โผฏฐพพารมณ อารมณของการกระทบทรดวยกาย
ธมมารมณ อารมณของธรรมทเกดกบใจ
เวทนาทง 6 แตแบงเปนสวนได 2 คอ
ตา ห จมก ลน กาย ทง 5 อยาง เปนสวนภายนอก
มโน คอ ใจ อกหนงเปนสวนภายใน รวมเปน 6
เวทนาม 2 ประเภท คอ 1. เวทนาภายนอก ไดแก อารมณของเวทนาทง 9 เปนเวทนาทจรมา หรอ เวทนาท
ประกอบดวยอปาทาน
2. เวทนาภายใน ไดแก เวทนาขนธ เปนเวทนาทไมมอปาทาน
ภาคปฏบตฐานเวทนาในเวทนา ในฐานเวทนานไดแยกเปนสวนภายนอกได 9 อยาง ม สข ทกข อเบกขา มอามส(อารมณ 6) และไมมอามสไมมอารมณ 6 เมอจะสรปแลวในเวทนาน ใหก าหนดหยงร 2 ประการ คอ ใหเหนทงภานในและภายนอก วธการก าหนดนนกทรงแสดงเปนลกษณะ การเจรญเทานน แตตองสงเคราะหเขาไปเปนภาคปฏบต เวทนานเปนทรวมของธรรม ดงในบาลวา สพเพ ธมมา เวทนา สโมสรณา ธรรมทงหลายรวมลงในเวทนา เวทนายอลงเปน 2 คอ เวทนาทางกายอยางหนง เวทนาทางใจอยางหนง การเจรญวปสสนาจงใหการก าหนดหยงรใหอปาทานของเวทนาใหดบ การเกดขนของเวทนามผสสะเปนปจจย
ผลของเวทนาแตละอยางดงนคอ
สขเวทนา เปนเหตใหเกดกามฉนท(ความพอใจในกาม) และเกดกามราคะ (ความก าหนดเกดยนด หรออยากไดในสงทตองการ) เชน รป เสยง กลน รส การผสสะดวยกาย อกอยางหนงเปนเหตใหเกดกามตณหา ค าวา กาม แปลวา สงใคร
กามคณ 5 ม รปทเหนดวยตา เปนตน สวนใหญเรามกมองไปในแงไมด คอ เขาใจค าวา กาม คอ ความก าหนดทางเพศ แตหลกพระพทธศาสนาน มใชหมายถงอยางนอยางเดยว แตหมายถง การยนดในสงนน เชน เราเหนวตถทดเกดการอยากได หรอไดฟงเสยงเพลงดๆ หรอเสยงผอนพดใหเราชนใจ ท าใหเราอยากฟงอยอยางนนโดยยดถอวาสงนนเปนของเรา ซงไดแกกามคณ 5 คอ รป เสยง กลน รส การกระทบทางกาย ทนารก นายนด นาใคร นาปรารถนา อยากใหเปนของเรา อยางนเรยกวา สขเวทนาเปนเหตใหเกดกามฉนท หรอ กามราคะ หรอ กามตณหา ดวยเหตนจงใหก าหนดมใหมความยนดเกดขนกบจตเรา โดยเหนแลวกมใหน ามาปรงแตงในจต
ทกขเวทนา เปนเหตใหเกด โทมนส คอ ความไมสบายใจโดยเฉพาะค าวา ทกข ซงใครๆ กกลวความทกขกนทงนน แตค าวาทกขน ไมไดหมายถง การเจบ ปวด อยางทเราคดเทานน ซงหมายถงสงทไมตองใจเรา เชน เมอเราเหนสงทไมดเกดการไมชอบใจ หรอฟงเสยงทไมด เกดความไมสบายใจ ตลอดจนถงการลมรส หรอ การสดกลนทไมด เชนน กเรยกวาทกขเวทนา การทเราไมสบายใจ(โทมนส) จงเปนเหตใหเกด ปฏฆะ คอ เคองในใจ หรอจตไมไดตามประสงค ปฏฆะกเปนเหตใหเกดพยาบาท คอ คดอยากท ารายเขา พยาบาทจงเปนผลให โทสะ คอ ความโกรธ โดยแสดงออกมาทางกายบาง ทางวาจาบาง หรอ ทางใจบาง ซงแสดงไว ฐานจตในจต
อเบกขา ไดแกการเปนกลางๆ คอ ไมทกขไมสข อเบกขา เปนอารมณของการเจรญฌาน หรอสมาบต ซงเปนเหตใหเกดโมหะ คอ ความหลง โมหะนนจงเปนผลใหเกดอวชชา คอ ความไมรจกทกขไมรจกสข เปนผหลงตวเอง ซงเปนสงโยชนละเอยดหรอประณต ฉะนนการเจรญจงก าหนดเหตแหงทกข และเหตอเบกขา จะเกดโดยประการใด กก าหนดใหดบไป เพอมใหจตปรงแตงไปในอารมณของเวทนาทง 9 อยาง ดงกลาวไวขางตนนน สข . ทกข . อทกขมสข . เวทน เวทยามต ปชานาต จงเปนผท าความรชดวา เราเสวยสขเวทนา ทกขเวทนากด หรอทกขสขเวทนา อามส วา นรามส วา หรอมอามสสขกด ไมเจอดวยอามส(กามคณ) กรชดวาเรามอาการยนดในสข หรอทกข แลวแตอาการจะเกดขนอยางใด กใหก าหนดรตามความจรง โดยเขาไปก าหนดรใหเปนลกษณะของพระไตรลกษณ จงจะละอปาทานในเวทนานนๆ ไดเวทนาทงหมดนนเปนเวทนาทประกอบดวยอปาทาน จะตองท าใหดบในเวทนานนๆ นโรธ คอ ความดบอปาทาน การเจรญวปสสนา เปนการดบดวยญาณหรอปญญา ไมใชการดบดวยการสะกดจตหรอบงคบจต เพราะการเจรญวปสสนานน ไมใชการสะกดจต หรอ บงคบจต ใหดงแนวแน หรอทเรยกวาอปปนาสมาธ ซงมใชอารมณของวปสสนา เพราะการสะกดจตใหดงแนวแน หรอ จตวางเปลาไมมความรสกใดๆ ทงสน อยางน เรยกวา ตดอยในอารมณของ อเบกขาเวทนาเปนเหตใหเกด โมหะ คอ ความหลง ซงไมเหนพระไตรลกษณของอปาทานขนธ 5 ดงนน จงทรงแสดงบาล การเจรญฐานเวทนาในเวทนา ใหก าหนดทงภายในทงภายนอก ดงบาลวา
อต อชฌตต วา เวทนาส เวทนานปสส วหรต ดงนภกษ ยอมพจารณาใหเหนเวทนาในเวทนาอย ณ ภายในบาง พหทธา วา เวทนาส เวทนานปสส วหรต ยอมพจารณาใหเหนเวทนาในเวทนาอย ณ ภายนอกบาง อชฌตตพหทธา วา เวทนาส เวทนานปสส วหรต ยอมพจารณาใหเหนเวทนาในเวทนาอย ทงภายในทงภายนอกบาง หมายถง การก าหนดเพอ
ท าลายอปาทานทงภายในและภายนอกไมใหจตเขาไปยนดเวทนาทง 2 อยาง ถามฉะนนจะแยกเวทนาไมไดวา สวนนอกเปนอยางไร และสวนในเปนอยางไร เพราะฉะนนจงทรงแยกวธการ
ก าหนดพจารณาไวเปน 3 สวนดงพระบาล ซงไดกลาวแลวขางตนและจากนน กแสดงวธก าหนดลกษณะความเกดและดบไป
สมทยธมมานปสส วา เวทนาส วหรต ยอมพจารณาเหนความเกดขนของธรรมอยในเวทนาบาง วยธมมานปสส วา เวทนาส วหรต ยอมพจารณาเหนความเสอมไปของธรรมอยในเวทนาบาง สมทยวยธมมานปสส วา เวทนาส วหรต ยอมพจารณาเหนความเกดขนและความเสอมไปของธรรมอยในเวทนาบาง ในพระบาล
มหาสตปฏฐาน 4 ฐานเวทนาในเวทนาน ไดแสดงลกษณะไววาเวทนานมทงความเกดขน และความเสอมไป ซงเปนกฎของพระไตรลกษณ คอ อนจจง มความเปลยนแปลงอยเสมอ ทกขง ไมอยในสภาพเดม อนตตา ไมเปนตวของมนเพราะเวทนานน เปนกฎธรรมชาต การทถกอปาทานครอบง า จงไดยดถอวาเวทนาเปนของเรา แมแตเวทนากเปนกฎพระไตรลกษณ มลกษณะเกดแลวดบไปเปนธรรมดา
อตถ เวทนาต วา ปนสส สต ปจจปฏฐตา โหต กหรอสตวาเวทนามอย เขาไปตงเฉพาะหนาแกเธอนน
ยาวเทว ญาณมตตาย แตเพยงสกวาเปนทร (ญาณมอย) ปตสสตมตตาย แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก (สตมอย) เมอเราพจารณาเหนการเกดขน
และเสอมไปแลวนน กใหเอาสตเขาไปตงอยในเวทนานน มญาณเขาไปก าหนดรอย มสตระลกอยในเวทนานนวามอาการตงอยอยางไร กใหก าหนดตามความเปนจรงอยางนน
อนสสโต จ วหรต ยอมไมเขาตดอย (ในเวทนา) น จ กญจ โลเก อปาทยต ไมควรยดถอในสงใดๆ ในโลก คอ ไมตดอยในเวทนา ทงภายใน
และภายนอก จงจะก าจดอภชฌาและโทมนสหรออปาทาน ในเวทนานนได เอว โข ภกขเว ภกข เวทนาส เวทนานปสส วหรต ดกอนภกษทงหลายอยางนแลชอวา
ภกษเปนผพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอยดงนฯ
จบ การก าหนดเวทนาในเวทนา
ฐานจตในจต
การก าหนดพจารณาเหนจตในจต แยกอารมณของจต หรอ เจตสก ไดแก จตตสงขาร ซงมาปรงแตงจตใหเปนไปในลกษณะตางๆ โดยเฉพาะในฐานจตน จงไดแยกจตเปน 16 อยาง ดงน คอ กถญจ ภกขเว ภกข จตเต จตตานปสส วหรต ดกอนภกษทงหลาย กอยางไรภกษชอวา พจารณาเหนจตในจตเนองๆอย อธ ภกขเว ภกข ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน 1.สราค วา จตต อนงจตมราคะ (ความก าหนด, ความยนด) 2.วตราค วา จตต หรอจตไมมราคะ 3.สโทส วา จตต หรอจตมโทสะ (ความโกรธไมพอใจ) 4.วตโทส วา จตต หรอจตไมมโทสะ 5.สโมห วา จตต หรอจตมโมหะ (ความหลง, ไมร) 6.วตโมห วา จตต หรอจตไมมโมหะ 7.สงขตต วา จตต หรอจตหดห (จตประสบดวยอารมณ) 8.วกขตต วา จตต หรอจตฟงซาน (จตไมประสบดวยอารมณ) 9.มหคคต วา จตต หรอจตเปนมหรคต (จตรวมตงตวเปนใหญในองคฌาน) 10.อมหคคต วา จตต หรอจตไมเปนมหรคต
11.สอตตร วา จตต หรอจตเปนสอตตระ (จตมจตยงกวา) 12.อนตตร วา จตต หรอจตไมเปนสอตตระ (จตไมมจตอนยงกวา) 13.สมาหต วา จตต หรอจตตงมน (จตมสมาธเกดขน) 14.อสมาหต วา จตต หรอจตไมตงมน (จตไมมสมาธเกดขน) 15.วมตต วา จตต หรอจตหลดพน (หลดพนจากนวรณ 5) 16.อวมตต วา จตต หรอจตยงไมหลดพน (จตยงไมหลดพนจากนวรณ 5)
จตตนต ปชานาต ยอมท าความรชดในจตนน ดงพระบาลซงไดระบ ชอของจต ทมอารมณมาประกอบในลกษณะตางๆม 16 อยางทกลาวมาลวนเปนจตทประกอบดวยอปาทาน ซงเปนจตนอกทไมไดน าพระบาลมาเพราะเหนเปนการมากไป ล าบากแกการอาน จงขอยกตวอยางดงน คอ สราค วา จตต สราค จตตนต ปชานาต เมอจตประกอบดวยราคะ กก าหนดรชดวา จตนประกอบดวยราคะ ดงน สวนจตอยางอนกเปลยนชออนตามแตอารมณของจตซงแสดงไวทงหมด 16 อยาง ความประสงคของการเจรญวปสสนาหลกมหาสตปฏฐาน 4 นน เพอใหก าหนดรจตทงภายในทงภายนอก เพอท าลายการประกอบของจต มใหจตประกอบการปรงแตงเปนจตตสงขาร หรอเจตสก
ดวยเหตนนจงทรงวางหลกการเจรญฐานจตในจตไว "การเกดขนของจต เพราะการเกดขนของนาม
รป การตงอยของจต เพราะการตงอยของนามรป การดบไปของจต เพราะการดบไปของนามรป" รวมความแลว การจะก าหนดจตในจตนนตองก าหนดนามรป คอขนธ 5 ซงมายดเอาอารมณของจตไป ปรงแตงใหเปนไปในอารมณตางๆ เชน ปรงแตงเปนราคะบาง โทสะ โมหะบาง ฐานจตในจต ตองมาก าหนดทอายตนะของใจ (มนายตนะ) ทเกดของมโนสมผสและเปนทรวมของธรรมทงหลาย
องคธรรมเปนเครองเจรญ 3 อยาง คอ อาตาป มความเพยรเผากเลสในจตใหเรารอน
สมปชาโน มสมปชญญะความรรอบในอารมณของจต
สตมา มสต การเขาไปตงความระลกในใจ (มนายตนะ)
ทตงของจตม 2 อยาง อชฌตต การพจารณาเหนจตในจต อยในภายใน
พหทธา การพจารณาเหนจตในจต อยในภายนอก ก าหนดในฐานจตดวยอาการ 3 สวน
1.อชฌตต วา การเหนเปนภายใน
2.พหทธา วา การเหนเปนภายนอก
3.อชฌตตพหทธา วา การเหนทงภายในทงภายนอก
การก าหนดฐานจตในจต 3 ประการ 1.สมทยธมมานปสส วา การเหนธรรมทเกดขนในจต
2.วยธมมานปสส วา การเหนธรรมทเสอมไปในจต
3.สมทยวยธมมานปสส วา การเหนธรรมทเกดขนและเสอมไปในจต
อายตนะของจตในพระอภธรรมแบงไวเปน 7 คอ 1.จกข อายตนะของตา 2.โสตะ อายตนะของห 3.ฆนะ อายตนะของจมก
4.ชวหา อายตนะของลน
5.กายะ อายตนะของทวไปในรางกาย 6.มโน อายตนะของหวใจ 7.มโนวญญาณ อายตนะของมโนวญญาณ
ฐานจตในจตน ทแบงเปนจตในบาง เปนจตนอกบาง คอ
จตใน ไดแกจตทเกดขนในภวงคจตซงอยในภายในของมโนสมผส การจะเหนจตในไดตองเขาใจเรองมนายตนะ คอ อายตนะของใจ ซงเปนตวสมทย คอ ทเกดขนของจตนอก หรอธรรมารมณ การทธรรมารมณจะเกดตองผานมนายตนะ หรอ มโนสมผส (ใจ) เพราะการสมผสจงเปนปจจยใหธรรมารมณเกดขน ตวจตในไดแก วญญาณ คอ สภาพทรบรอยภายในจต ภายในมโนสมผส หรอ ภายในหวใจ
จตนอก ไดแกจตทเกดขนในภวงคจตภายนอก หรอภายนอกของหวใจ หวใจของคนเรานนทางการแพทย ไดแบงไว 4 หอง หรอ 4 ครอง การแยกเปน 4 หองนนไดอยางไร? ขอใหทานผสนใจลองท าการพจารณาใหดวา จตในจตน มความหมายอยางไร? การจะแยกนนตองเขาใจเรองมโนสมผส หรอมนายตนะ คอ อายตนะของใจ อายตนะของใจนนม 2 ขาง คอ ซายขางหนง ขวาขางหนง ซงปรกตนน หวใจของเรานน อยขางซาย แตการท างานของจตแบงเปนสองขาง แตละขาง กแยกเปนภายในสวนหนงภายนอกสวนหนง รวมเปน 4 ครอง หรอ 4 หอง เหตทจตของเราจงแบงเปนสองขาง นนเพราะวา การท างานจตนนเปนเสมอนไฟฟา คอ บวก กบ ลบ จตของเราเปนเหมอนกนคอ สมทยธมมา ความเกดขน (ฝายบวก) วยธมมา ความดบไป (ฝายลบ) ลกษณะของจตนเกดแลวดบแลวกเกดขนมาใหมซงผลดอยอยางน การหมนเวยนน เรยกวา วฏฏะจกรของจต มการเกดขนและสลายตว แลวกกอตวขนมาใหม เกดขนของจตนน อยทอารมณ จะมาในลกษณะไหน เชน จตมราคะบาง โทสะบาง โมหะบาง ธรรมารมณเหลานเปนอารมณของจต ซงเรยกวา จตนอก
ภวงคจต คออะไร?
ภวงคจต คอ ภพของจต หรอทพกของจต หรอทจตอาศยอย การอาศยอยของจตนน เรยกวาภวงค ภวงคจตภายนอก ไดแก อายตนะ 6 อยาง คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ทง 6 อยางน เปนทเกดของจตนอก เปนทรบการผสสะ หรอสมผสกน
ภวงคจตภายใน ไดอาศยอายตนะ 2 อยาง คอ ธมมายตนะ 1 มโนวญญาณธาต 1 ธมมายตนะ อายตนะของธรรมารมณ(อยทสมอง) เปนทเกบของสญญาขนธ หรอทเกบเรองตางๆ ทงอดต อนาคต และปจจบนธรรมารมณนจะสงมาผสสะกบอายตนะของใจอกครงหนง เมอธรรมารมณมาผสสะกบใจจงเกดเปนมโนสมผส
มโนวญญาณธาต ธาตทรบรอารมณตางๆ ไดแก มโนวญญาณ คอ การรบรทางใจ ซงเปนผลจากมโนสมผส มโนวญญาณธาตจะเกดขนนนตอเมอมโนสมผสเกดขนแลว การเจรญวปสสนานนใหก าหนดรอารมณของจตใหดบไปทมโนสมผส เทานน แตตองตรวจดขบวนของจตใหตลอดสาย พยายามประคองจตมใหการปรงแตงจตมาประกอบ "ขอควรระวง" คอพยายามอยาใหจตดง นง เฉย หรอ จตวาง (จตเปนสญญตา) การทปลอยจตวางไปนน เปนเวทนาละเอยด ไดแกอเบกขาเวทนา โดยมากการเจรญสมาธ มกเขาใจวา การวางนนเปนอารมณของวปสสนา แตทแทจรงแลวเปนอารมณของโมหะ คอ ความหลง จงเกดความส าคญผด โดยเขาใจไปวา ความวาง หรอสญเปนอารมณของวปสสนา ดงนนขอใหผเจรญสมาธธรรมจงไดท าความเขาใจใหม เฉพาะการเจรญวปสสนานนตองเหนพระไตรลกษณอยเนองๆ เหนพระไตรลกษณอยทกขณะของจต จะไมเหนวาการวางของจตอยทไหน เพราะการทเราไมเหนพระไตรลกษณนนจงเปนการหลงทางปฏบตโดยทไปตดในอารมณของอเบกขาเวทนา หมายถงจตดงนงเฉย นกปฏบตวปสสนา ตองเขาไปท าลายอเบกขาเวทนา โดยก าหนดพระไตรลกษณของเวทนาใหดบไป เรยกวาท า นโรธสจจใหแจง
การก าหนดรฐานจตในจต การเจรญวปสสนาตองก าหนดเหนจตภายในและจตภายนอกดวย จตภายนอก คอนามธรรมทเกดกบใจ (มนายตนะ) หรอ อารมณทง 6 มรปภาพ เสยง กลน รส โผฏฐพพะ (การถกตองทางกาย) และธรรมทเกดกบใจ จตภายใน คอ นามธรรมทเกดภายในใจ(ธมมายตนะ) หมายถงขนธ 5 คอ รปธรรม เวทนาธรรม สญญาธรรม สงขารธรรม และวญญาณธรรม มนายตนะ คอทตง อายตนะของใจ ซงเปนทรบการสมผสของอารมณภายใน หรอทเรยกวาธรรมารมณ จต มาจากศพทวา จ + ต หมายความวาเปนทสงสม สองเสพ ซงเปนชอของสงขารขนธ และเปนชอของ เจตสกบาง จตตสงขารบาง จตนอก มหนาทรบอารมณจากทางตา ห จมก ลน กายและใจ เมออารมณมาผสสะกบอายตนะของใจแลว จะมวญญาณออกมารบรอารมณของใจอกทหนงเรยกวา มโนวญญาณ วญญาณ แปลวา การเคลอนไปรบร หมายถงมารบรในอายตนะทง 6 ม ตา เปนตน เรยกวา จกขวญญาณฯ
วญญาณ เปนชอของ ขนธ 5 คอวญญาณขนธ จต เปนชอของสงขาร หรอเจตสก
ใจ เปนชอของอายตนะ คอ มนายตนะ เพราะฉะนนค าวา วญญาณ จต ใจ ทง 3 อยางจงไมเหมอนกน มโน คอใจ เปนทตงของชวตนทรย หรอทเรยกกนวาชพจร โดยมหนาทผลกใหหวใจท างาน หรอหวใจเตนเปนปรกต และตลอดถงการเตนตามรางกาย ชวตนทรยหรอชพจร มหนาทท าใหรางกายขยายตว ขบดนโลหตตางๆ ใหท างานตามหนาท พงสงเกตจากคนตายหวใจหยดท างาน เพราะชพจรของหวใจหยดท างาน และธาตทง 4
มธาตดนเชน เนอ หนง เปนตน ธาตน า เชน น าเลอดในรางกาย เปนตน ธาตไฟ เชน ความอบอนในรางกายเปนตน ธาตลม เชน ลมทหายใจเขาออก เปนตน คนทตายนนสงไมตายคอ วญญาณ เมอคนตายวญญาณกจะจากรางไปเกดใหม ซงบางคนทสามารถระลกชาตของตวเองได กเปนเครองชใหเหนวา คนเราตายแลวจะตองเกดอก แตบางคนไมเชอกม กเปนเรองของความเหนแตละบคคล
เรยกวา สกกายะทฎฐ การถอในความเหนของตว
วธก าหนดเหนจตในจต
การเจรญวปสสนาน ใชขณกสมาธ เปนสมาธชวขณะทใจเตนตองยกจตขนสพระไตรลกษณ จงจะเหนจตและในจต การดจตตองดทมโนสมผสซงเปนอายตนะทรวม ถาเปรยบกเหมอน ประตเขา ทานจงเรยกวา มโนทวาร บาง ทเปนมโนวญญาณ เพราะจตนอกมาผสสะทมโนสมผสนนมอย 2 ขาง สวนจตมดวงเดยวซงจะเกดการผสสะเปนสองขางโดยปรกตหวใจของเรานนอยแถบซาย แตทวาสองแถบเพราะจตแบงซกของกายเปนซาย-ขวา ซงจะผลดกนเกดดบเมอเกดแถบซาย แถบขวากดบ เมอเกดแถบขวาแถบซายดบ คอผลดกนเกดดบเหมอนลกตมนาฬกา แกวงไปแกวงมาเรยกวาสมผส ซงกระทบอยภายใน ถาจตหยดแกวง ชพจรกดบ เหมอนนาฬกาถาลกตมไมแกวง เครองกจะหยดท างาน และเขมกจะไมเดนในรางกายของคนเรากเชนเดยวกน เมอหวใจหยดเตน คนเรากตองตายเพราะฉะนนการมาเจรญวปสสนา ตองเจรญเมอตอนยงมชวตอยและสขภาพอนามยยงดอย กจ าเปนอยางยงทเราจะหาธรรมะเปนทพงทางใจ โดยการมาเจรญมหาสตปฏฐานทง 4
ขอปฏบตถงความดบแหงราคะ ค าวา ราคะ หมายถงความก าหนดยนด หรอการพอใจในอารมณทง 6 คอ รปภาพทมองเหนดวยตา เกดยนดในรปนนเรยกวา ราคะ หรอการไดยนเสยงเชนเสยงเพลงเปนตน กเกดการยนดในเสยง เรยกวา ราคะ คอความก าหนด หรอการก าหนดในกลนทดๆ ในรสทดๆ หรอผสสะกนทางกายกเรยกวา ราคะ คอความก าหนดหรอยนดในสงทพอใจอกอยางหนงคอความก าหนดทางเพศ
ซงปจจบนนคนเราตกเปนทาสของความก าหนด จงตองมการคมก าเนด โดยเฉพาะในทางพระพทธศาสนานนใหมการคมความก าหนด โดยการมาก าจดทเหต นบเปนการปฏบตทดมากทสด
ความก าหนดเกดขนไดอยางไร ความก าหนดทเกดไดมากคอ ทางตา กบทางห วธปฏบตนนพระพทธองคทรงแสดงไวกบพระอานนทเถระวา อยาด อยามอง เสยเลยเปนการด ถาจะด ถาจะมอง กอยากลาววาจาดวย ถาจะกลาววาจาดวย ตองมสตสงวร ระวงในค าพดนกเปนค าสอนทยกมาประกอบกบขอปฏบตอก
ประการหนง การเกดขนของราคะ เมอตาเหนสงทพอใจ จตยอมปรงแตงใหมการ นก คด ใฝฝนอยากจะได ในสงทตนตองการการเจรญวปสสนา จะตองก าหนดทตา เพอท าลายการปรงแตงทางตาใหได โดยการก าหนดจกขวญญาณใหเหนความเกดดบของอารมณ มใหจตน าไปปรงเรยกวา ท าลายอปาทานทางตา เพราะตาเหนรปจงเปนจกขสมผส คอเงาภาพเขามาทเลนส แลวกเกดความรสกทตา จากนนจกขวญญาณกเกดขน การก าหนดตองก าหนดขณะสมผส ถาก าหนดทตาไมทน วญญาณทางตากจะสงมาท มโนสมผส คอทหวใจของเรากใหเราก าหนดทมโนสมผส เพอมใหจตน าไปปรงแตงอก เมอมโนสมผสเกดขน จงเกดเปนมโนวญญาณ คอวญญาณทางใจ การปรงแตงทางใจนน เรยกวา จตตสงขาร หรอ เจตสก อาการเกดขนของราคะ ในจตของเรานน ขณะนนเมอผเจรญธรรมอย กสามารถหยงรทนการเกดของอารมณทมาประกอบกบใจ ซงท าใหเกดจตก าหนดในอารมณราคะได และนกปฏบตตองก าหนดหยงรทมโนสมผสทงสองขาง (ซาย-ขวา) คอทมนายตนะหรอมโนธาต ในอายตนะของใจนนมทงภายใน มทงภายนอก รวมทงซาย-ขวา เปน 4 หองดวยกน แตเราตองก าหนดระหวางกลางของมโนสมผส กอนทจะเกดการปรงแตง ราคะนมกจะประกอบอารมณจากทางตา แลวมาประกอบทใจอกครงหนง เมออารมณมาประกอบแลวจะเหนทมโนสมผสผดปรกตทนท ธรรมชาตของจตจะเตนตามปรกต เพราะจตประกอบอารมณอนจงเกดอาการผดปรกต การประกอบนนอยทอารมณของแตละอยางไมเหมอนกนเมอจตประกอบราคะ จะเหนการรวมตวของอปาทานขนธ 5 ทมโนสมผส ใชญาณหยงรชดวาจตนประกอบราคะหรอยง จะเหนการเตนของมโนสมผสทง 2 ขาง(ซาย-ขวา) แลวจะเหนจตวงลงไปปรงแตงทอวยวะเพศ เมอวงไปบวกกนแลว ขนธทง 5 จะสรางอารมณขนทนท คอสรางรปหยาบ รปเลว (โอฬารก วา หน วา) ลงไปในอวยวะเพศจนเตม จงท าใหเกดการแขงตวขน การรวมตวของมนนนในบาลวา สนตเก คอการอยใกล หรอการรวมตว ตอจากนนกจะปรงแตงออกมาทางกายเรยกวา กายสงขาร เมอจตทประกอบดวยอปาทานรวมเปนจดเดยวกนแลว ยงท าใหอวยวะเพศมการแขงตวยงขน ตอเมอเตมทแลวกจะสงผลยอนกลบมาทวไปในรางกายของเรา เหมอนการทดน าขน หลงจากรปหยาบ รปเลวรวมตวเปนรปละเอยดและรปประณตแลว กจะแผซานไปทวไปในรางกายจากนนกจะผลกโลหตแดง กลนเปนโลหตขาว จงท าใหเกดความใครทางเพศออกมา นเปนการแสดงลกษณะการเกดความก าหนดทางเพศตอเพศ
วธดบอารมณราคะ วธดบอารมณนพระพทธองคทรงแสดงวธแกไว 2 ทาง คอ 1.การเจรญสมถกมมฏฐาน คอท าใจใหสงบ
2.การเจรญวปสสนากมมฏฐาน คอการเจรญมหาสตปฏฐาน 4
การเจรญสมถะ ไดแกการพจารณา กายคตาสต1 และอสภะกมมฏฐาน 1 กายคตาสต คอการพจารณากายของตวเองเปนของนาเกลยด ดงไดแสดงไวในปฏกลบพพะ สวนอสภกมมฏฐานนนคอการพจารณาซากศพทตายไปแลวโดยลกษณะเปนของเนาเปอย ไมนายนด ดงไดแสดงไว ในนวสวถกาปพพะ หมวดการพจารณา 9 ปาชา ในฐานกายในกาย การเจรญวปสสนา ไดแก การเจรญสต เพอเขาไปท าลาย ฆนะ คอกลมกอนของอปาทานขนธ ใหแตกสลายไป การเขาไปท าลายนน
เราตองรจกทตงของอปาทานขนธ ซงฐานจตในจต แบงทตงไว 2 อยาง คอ
อชฌตต วา เปนภายใน
พหทธา วา เปนภายนอก ภายในไดแก ในจตภายใน
ภายนอกไดแก ในจตภายนอก
การเจรญวปสสนาใหก าหนดเปน 3 สวน คอ ภายใน1 ภายนอก1 และทงภายในทงภายนอก1 วธดบราคะ ทตงของจต คอ มนายตนะ อายตนะของใจ (ทหวใจ) ซงเรามกเรยกกนงายๆ วาทางใจ แตใจของเราทานแยกเปน 2 คอ ภายใน กบภายนอก การดบอารมณ ไดแก การเจรญ สมปชาโน คอสมปชญญะ หนาทของสมปชญญะในพระสตร ทฆนกาย ปาฏกวรรค 11/206.....ไดกลาวไว 3 อยางคอ 1.การเขาไปดบเวทนา 2.การเขาไปดบวตก 3.การเขาไปดบสญญา การดบดวยวปสสนา คอการเขาดบอารมณปรงแตง เพราะเวทนาเปนปจจยใหเกดตณหา การดบวตก คอการดบอารมณในการตรกไดแกการตรกไปในทางความใคร เปนตน การดบสญญา คอการดบความจ าในอารมณ สญญา คอการเสพอารมณปรงแตงเกบไว การปฏบตเราตองก าหนดใหตดตอ แลวอารมณของอปาทานกจะสลายตวแตอยาประมาท เมอเราเหนวามนเรมสลายตวกใหก าหนดจนกวาอารมณของอปาทานจะดบไปโดยสนเชง
วธดบอารมณ โดยมากเรามกเจรญดวยการยายอารมณ เชน การนกอารมณอนๆบางแทนท เรยกวาดบทผล วปสสนาคอ การดบเหตท าลายเหต ถาจะถามวาเหตอยทไหน? เหตนนไดแก การผสสะ เพราะการทเราจะเขาไปตดเวทนากด ตณหากด อปาทานกด ภพกด กตองตดทเหต คอ ผสสะ ธรรมทงหลายทมเหตเปนแกน คอ การผสสะ ถาเราไดตดทอนเรยกวาไปตดทผล ไมใชตดทเหต การผสสะภายใน คอ "มโนสมผสสชาเวทนา" ซงตงอยในฐานจตในจต พงดภาพประกอบการเจรญดวย(อยในหนงสอขออภยทผมไมสามารถน ามาลงในทนได) อารมณของราคะนรปขนธหยาบจะเกดขนท าปฏกรยากอน ตอจากเวทนา สญญา สงขารวญญาณกรวมตวกนท างานทนท การ
ท างานของมนนไวมากเพยงชวลดนวมอเดยว การรวมตวของมน จนนบจ านวนไมไดกตาม ใหเราเอาสมปชาโนหยงลงไปทมโนสมผส เพราะสมผชาโนนจะเขาไปท าลายฐานทตงของขนธ 5 หามหยงลงไปทอวยวะเพศของเราเพราะเปนการดบทผล ไมมประโยชนเหมอนตงทหาง จะมอนตราย พระพทธศาสานาไมไดสอนใหท าลายผล เมอเรารวาดทมโนสมผสไมชด กใหก าหนดอรยาบถ
ก าหนดฐานกายในกายแลวนอมสฐานจตในจต ซงโดยมากมกจะไดพรอมกน เมอก าหนดฐานกายในกายกจะถงฐานจตในจตดวย แตทกลาวใหก าหนดฐานกายในกายนน เพราะเปนอารมณหยาบก าหนดเหนงาย ซงทางศนยวปสสนา วดไทรงามธรรมธรารามมกใชใหก าหนดในอรยาบถยอย คอการคแขนเขา เหยยดแขนออก เนองจากแขนของเราสรางกายกรรมมากกวาทางอน และใชงานมากกวาอยางอน เมอเราก าหนดไดแลว จงนอมเขามาก าหนดทจตอกครงหนง ตอจากนนจะเหนการผสสะของจตอยางชดเจน เมอสมปชาโน รวมตวกนแลวกจะเกดเปนองคมรรค เขาไปตดอารมณตางๆ ทกๆ ขณะจต ทลอดออกจากภวงคมาเปนมโนสมผส อารมณกจะขาดไปและดบไปในระหวางนน
ปบจปฏฐตา โหต คอการเขาไปตงสตเฉพาะหนา หมายถงการเขาไปก าหนดปจจบนทนทกๆขณะ เมอก าหนดในปจจบนไดแลว อดตและอนาคตกจะดบไปดวย สมาธของวปสสนา คอการก าหนดเปนขณะๆ เพราะจตของเรากเปนขณะเชนกน เรยกวาเหนความเกดดบทกๆ ขณะ วปสสนาสมาธเหนพระไตรลกษณคอเหนความเกดดบของอปาทานขนธ
การก าหนดรจตเปนโทสะ โสท ส วา จตต สโทส จตตนต ปชานาต เมอจตมโทสะ ยอมก าหนดรชดวา จตประกอบโทสะ การเกดของโทสะ กเกดขนจากอายตนะเชนเดยวกบราคะ วธดบอารมณของโทสะม 2 อยาง คอ 1.การเจรญสมถกมมฏฐาน
2.การเจรญวปสสนากมมฏฐาน
การเจรญสมถกมมฏฐาน ไดแก การท าใจใหสงบ โดยการเจรญพรหมวหาร 4 หรอเจรญอปปมญญา 4 ม เมตตา กรณา มทตา อเบกขา คอการแผเมตตาจต หรอท าจตใหมเมตตา กไดผลเชนกนแตเปนเพยงการสะกดไว ซงเปนอารมณทบงคบจต การเจรญวปสสนา คอก าหนดทเกดของโทสะใหดบไป ลกษณะของโทสะเปนอารมณ หยาบและแรง เมอขณะโทสะเกดขน ใหก าหนดท มโนสมผส
ซงเปนฐานจตในจต กอนทโทสะจะเกดขน จะเกดเปน ปฏฆะ คออารมณทรอนอยในจต มอาการอนๆ หรอ กรนๆ อยในจต จากนนกจะสงผลแรงขน เมอมอารมณอนท าใหผดใจ เราเหนการเตนของหวใจ(มโนสมผส) เกดอาการรอนขนๆ ในเมอจตปรงแตงไปในทางโทสะแลว จตของเราจะผดปรกตทนท ในจตจะเตนแรงขนๆ อปาทานขนธจะประกอบอารมณชนดหยาบเกดขน เมอ
โทสะเกดขน กก าหนดหยงลงไปทมโนสมผส เพอใหอปาทานขนธแตกสลายไป หากก าหนดไมทนทจต กจะสงผลออกมาทางกายบางวาจาบาง เราตองหยงลงใหขาดตอน กอนทอารมณจะประกอบกบจตเพอปรงแตงใหเปนโทสะ เมอเราก าหนดใหโทสะดบไดแลว การปรงแตงจะหยดทนท โดยทเราไมตองเจรญเมตตา แตเราเจรญเมตตาไวดวยกจะดมาก นบเปนการไมประมาท การเจรญวปสสนาคอการหยงรใหโทสะดบไปทจตในจต เมอทจตดบไดแลว กจะไมปรงแตงออกมาทางกาย และทางวาจา ซงเปนเหตเกดของสมปชาโน คอความรสก เราตองท าจนช านาญจงจะสามารถก าหนดหยงรเทาทนตออารมณของโทสะได
การก าหนดหยงรอารมณของโมหะ โมหะ คอ ความหลง ไดแกหลงในสภาวธรรมทตนปฏบตอย โมหะเปนอารมณทละเอยด อกนยหนงเรยกวา อวชชา แตอวชชาแยกไปจากอารมณของโมหะ อวชชาเปนอารมณทละเอยดกวาโมหะ เพราะโมหะเปนสงโยชนเบองต า ซงพระสกทาคาม ไดท าใหเบาบางลงเทานน สวนอวชชานน เปนสงโยชนเบองสง ซงพระอรหนตเทานนทจะละได แมแตพระอรยบคคลชนต าตงแตพระโสดาบน พระสกทาคาม และพระอนาคาม กยงไมสามารถทจะละอวชชาได
อารมณของโมหะ มลกษณะละเอยด เฉอยชา ซมเซอ ใจลอย เมอจะก าหนดอารมณของโมหะ จะดทมโนสมผสทเดยวไมได จะตองมาก าหนดในอรยาบถภายนอกกอน โดยการมาก าหนดรทกขในอายตนะตางๆ แลวจะเหนทกขโดยลกษณะเกดขน ตงอย และดบไป จะตองก าหนดทกข จงจะละโมหะนนได
ก าหนดทกขเพอละโมหะ คอใหมาก าหนดในอรยาบถ เพราะเปนอารมณหยาบก าหนดเหนไดชดกวา ถามาก าหนดทจต หรอมโนสมผสจะเหนไดยาก การเจรญวปสสนาตางจากการเจรญฌาน
ส าหรบการเจรญฌานนน โดยการสรางอารมณอนแทนท เมอส าเรจฌานแลวมกจะตดในอารมณทตนได การทหลงใหลในอารมณแหงฌาน หรอเพลดเพลนในนมตตางๆ จงท าใหมการลมตว และส าคญตนผดคดวาเปนผวเศษ เชนในสมยพทธกาล มอรเวลกสสปะ ชฏล 3 พนองกส าคญตนวาไดส าเรจเปนพระอรหนตแลว แตพระพทธองคทรงตรสวายงเปนผหลงอยในลทธและสมาบตของตน
คอยงเปนผมโมหะอย พระองคจงทรงแสดงเรองความรอน (อาทตตปรยายสตร) โดยใหก าหนดในอายตนะทง 6 ใหเหนวาเปนความรอน การเจรญสมาธนอกพระพทธศานาจงจดเปนมจฉาสมาธ
การเจรญเพอแกโมหะ คอใหก าหนดอรยาบถ 4 และก าหนดอายตนะโดยการมาเจรญฐานกายในกาย และฐานเวทนากอน เมอเจรญฐานทง 2 นไดแลวจงคอยมาเจรญฐานจตในจตอกทหนง ดงนนในมหาสตปฏฐานสตรจงจดเปนฐานท 3 คอใหมาก าหนดอปาทานขนธอยางหยาบกอน แลว
คอยมาก าหนดอปาทานขนธอยางละเอยด ก าหนดนนใหเรมจากฐานกายในกาย หากไมเจรญเชนนกจะตดอารมณของโมหะไดยาก เมออารมณโมหะเกดขนจะไมเหนจตในจตหรอจะไมเหนมโนสมผส ดงนนการจะหยงรจตทประกอบดวยโมหะกด หรอจตปราศจากโมหะกด กตองก าหนดหยงรดวยประการฉะน
การก าหนดจตหดหและจตฟงซาน
การเจรญวปสสนาจะมอารมณเกดขนเสมอ เมอเกดกบจตกใหก าหนดดทจต คอ มโนสมผส
การเกดของจตทหดหหรอฟงซานกจะขาดหายไป ขณะเมอจตมอาการหดห จตของเรามอาการเคลบเคลมในอารมณเชนมความงวงเหงาหาวอยากจะนอน ท าใหเกดการทอแทในใจไมอยากจะปฏบตธรรม เมอจะแกตองท าใหจตตน ท าใหจตราเรง ท าใหจตเบกบานแจมใส พงดแสงสวางภายนอก เมอจตตนแลวกใหก าหนดในอรยาบถ 4 จนสามารถก าหนดสมปชญญะใหทวพรอมในกายไดแลว จงก าหนดดจตในจตอกครงหนง การก าหนดจตฟงซาน การฟงซานแหงจตเปนอนตรายกบนกปฏบตมาก การฟงซานเกดจากการไมสงบแหงจตในภายในจต ท าใหจตฟงซาน จงมความร าคาญใจ จจ จกจก นงไมเปนสข การก าหนดจตฟงซาน ซงไดแสดงไวหลายแหงดวยกน โดยการเจรญอานาปานสต คอการก าหนดดลมหายใจเขา-ออก เพอใหจตตสงขารและกายสงขาร (สงขาร คอการปรงแตงทางจตและกาย) เมอเราเจรญอานาปานสต ก าหนดดลมหายใจจนจตตสงขารและกายสงขารสงบระงบแลว กใหมาก าหนดในอรยาบถ โดยการท าความรสกหรอท าสมปชญญะในสวนของการเคลอนไหวทางกาย เชน การคแขน การเหยยดแขน หรอการกมคอ หรอการเหลยวไปเหลยวมา เพอใหความรสกหรอสมปชญญะเกดขนใหชดเจน เมอเราก าหนดฐานกายไดแลว จงคอยมาก าหนดทมโนสมผสขณะเมอจตฟงซานนน จะเหนการผสสะของจตไมปรกต จตผสสะสงบาง ต าบาง แรงบาง เบาบาง ไมสม าเสมอ ผทเคยดจตในจตชดมากอนแลว กหยงลงไปในระหวางมโนสมผสทงสองขาง (ซาย-ขวา) ความรสกหรอสมปชญญะจะเขาไปตดอารมณของจตฟงซานทนท
การก าหนดจตเปนมหรคต
จตเปนมหรคต คอจตทนอมไปในทางฌานหรอสมาบตจะเกดขนในขณะปฏบตโดยเปนสมาธมากเกนไป จตจ าพวกนจะเกดขน การเจรญวปสสนานนจตมอปสรรค ซงอาจจะหลงไปในอารมณจ าพวกนได จงจ าเปนตองเขาใจและตองระวงใหมาก อาจจะถกอารมณ เชนนชกน าไปในทางทผด ใหเปนมจฉาสมาธ วปสสนาคอการก าหนดปจจบน เปนสมาธ อกาลโก หรอเปน
ขณกสมาธ เปนสมาธชวขณะๆ เพราะจตนนถาถกบงคบกจะเปนสมาธแบบอตตา ในสมมาสมาธฐาณ 5 ไดแสดงไวมใหบงคบจต ถาจตถกบงคบกจะเกดเปนอปจารสมาธ คอสมาธเรมเขาสอปปนา อปปนาสมาธเปนสมาธทดงแนวแน โดยมอเบกขาเวทนาเปนเครองประกอบใหตดอย เมอผเจรญ
เขาถงอปปนาสมาธ กสามารถนอมไปในอารมณตางๆ เชน การเหนภาพนมต เปนพระพทธเจาบาง พระสาวกบาง หรอเหนผสาง เทวดา นรก สวรรค เปนตน อยางนเรยกวาเดนผดทางแลว เพราะจตตกจากฐาน โดยทไมไดมาก าหนดหยงรจตใจท มโนสมผส
การเจรญสมาธแบบสมถะหรอสมาธของฌานสมาบต
คอการยดถอในนมตเปนอารมณ จะเหนเปนเพยงนมต ซงจะเกดจากการสรางมโนภาพ คอในระหวางทนมตเกดขนนนกก าหนดใหนมตนนดบไป เมอนมตดบ แสงสวางกจะปรากฏขนแทน แลวก าหนดใหแสงสวางดบไป ความวางกจะเกดขน ในระหวางนนจตจะรตวตนวา ความวางเกดขนแลว เมอจตวางอยจะปรารถนาในองคฌานกพจารณานอมจตไปในทางฌาน ความวางทงภายในทงภายนอกนจดเปนจตทเปน มหรคต คอจตเปนใหญในองคฌาน การเขาถงจตประเภทนจดเปนจตทประกอบดวยภพ หรอภวตณหา ซงนกปฏบตวปสสนามกเขาใจผดวาความวางเชนนเปนอารมณของวปสสนา ท าใหผปฏบตหลงทางเสยสวนมาก จงมการส าคญผด การเหนในลกษณะเชนนเปนความวางทประกอบดวยอปาทาน คอการยดมนในอารมณของภวตณหา เมอจะก าหนดวปสสนาจะตองถอยจตออกใหจตดงแนวแนโดยการก าหนดหยงรอปาทานอยางหยาบ หรอก าหนดทกขของอรยสจ 4 ในอรยาบถทง 4 แลวจงคอยก าหนดดในจตท มโนสมผสสชาเวทนา จงจะถอนอปาทานออกจากจตในจตนนได การเจรญวปสสนาหลกมหาสตปฏฐาน 4 ตองก าหนดหยงรทจตในจตคอทมโนสมผส เหนความเกดดบของขนธ 5 คอ รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ซงเปนนามธรรมอยภายในจต
อต อชฌตต วา จตเต จตตานปสส วหรต ดงนฯ เธอยอมพจารณาเหนจตในจต ทอย ณ ภายในบาง พหทธา วา จตเต จตตานปสส วหรต ยอมพจารณาเหนจตในจต ณ ภายนอกบาง อชฌตตพหทธา วา จตเต จตตานปสส วหรต เธอยอมพจารณาเหนจตในจต ทงภายในและทงภายนอกนนบาง การพจารณา คอการเขาไปก าหนดหยงรทมโนสมผส เมอสงขารปรงแตงจต โดยเกดการสมผสในอายตนะภายในและภายนอก วญญาณ 6 จงเกดขน ดงนนจงใหก าหนดในขณะสมผสทใจหรอมโนสมผส เพราะใจเปนทรวมของอารมณทกๆ ทาง คอ ตา ห จมก ลน กาย ทง 5 อยางนจะตองรวมลงทใจทงหมด ดวยเหตนจงก าหนดท จต คอมโนสมผสฯ
สมทยธมมานปสส วา จตตสม วหรต เธอยอมพจารณาเหนธรรม (ขนธ 5) ทเกดขนในจตนนบาง วยธมมานปสสฯ เหนความเสอมไปในจตนนบาง สมทยวยธมมา นปสส วา จตตสม วหรต และเธอยอมพจารณาเหนธรรม (ขนธ 5) ทงทเกดขนและความเสอมไปในจตนนบาง (คอเหนระหวางการเกดขนและความเสอมไปพรอมๆกน) คอการก าหนดใหเหนความเกดดบของอปาทานขนธ เพอมใหจตเขาไปยดถอในอารมณตาง ๆ มราคะบาง โทสะบาง โมหะบาง อตถ จตตนต วา ปนสส สต ปจจปฏฐตา โหต กหรอสตวา "จต" นนมอย เขาไปตงอยเฉพาะหนาแก
เธอนน คอ ใหมสตตงเฉพาะทเราจะก าหนด ในจดใดจดหนง มใหไปก าหนดในหลายท จะท าใหเรามสตไมมฐาน ดงนนมหาสตปฏฐาน 4 จงใหเจรญสตไปตามฐานนนทเราก าหนดอย โดยใหมสมปชญญะก ากบไปดวย มญาณหยงรทกขณะของจต ในขณะทจตท างานอยนน
ยาวเทว ญาณมตตาย แตเพยงสกวาเปนทร ปตสสตมตตาย แตเพยงสกวาเปนทระลก
อนสสโต จ วหรต เธอยอมไมตดอยดวย น จ กญจ โลเก อปาทยต ยอมไมเขาถอมนดวยอปาทานในสงใดๆ ในโลกนดวยฯ การเจรญวปสสนา ยอมไมเขาไปถอมนไมยดมนในสงใดๆ ทเปนธรรมภายในกด ทเปนธรรมภายนอกกด เพราะสงทงหลายไมควรยดมนและธรรมทงหลายเปนของไมใชตวตนดงบาลวา "สพเพ ธมมา นาล อภนเวสาย" ธรรมทงหลายไมควรยดมนวาเปนของเรา เปนตวเรา เพราะธรรมนนยอมเปนไปตามเหต เปนไปตามปจจย คอเกดขนแลวกแปรปรวนไป เปนธรรมดา สพเพ ธมมา อนตตา ธรรมทงหลายทงปวงไมใชของเรา เปนเพยงแตสภาพสงหนง ซงเกดขนแลวกแตกสลายไปในทสด ไมควรยดถอวาเปนของเรา ดงน เอว โข ภกขเว ภกข จตเต จตตานปสส วหรต ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล เรยกวา ภกษเปนผพจารณาเหนจตในจตเนองๆ อย ดงนฯ
จบการพจารณาเหนจตในจต
ฐานธรรมในธรรม การพจารณาเหนธรรมในธรรม แยกเปนบพพะไว 5 หมวดใหญ ๆ
1. นวรณปพพ การก าหนดรในนวรณ 5 2. ขนธปพพ การก าหนดพจารณาในขนธ 5 3. อายตนปพพ การก าหนดรในอายตนะ 12 4. สมโพชฌงคปพพ การก าหนดรในสมโพชฌงค 7 5. อรยสจจปพพ การก าหนดรในอรยสจจ 4
องคธรรมเปนเครองเจรญ 3 อยาง 1.อาตาป มความเพยรเผากเลสใหเรารอน
2. สมปชาโน มสมปชญญะ ความรอบรในสภาวธรรม
3. สตมา มสต การตงความระลกอยตามฐาน
ทตงของการเจรญ 2 อยาง
1 อชฌตตาธมมา การเหนธรรมในภายใน
2 พหทธาธมมา การเหนธรรมในภายนอก
ทตงของสตฐานธรรมในธรรมโดยอาการสวน 3 1. อชฌตต วา ธมเมส การเหนธรรมในธรรม ณ ภายใน
2. พหทธา วา ธมเมส การเหนธรรมในธรรม ณ ภายนอก 3. อชฌตตพหทธา วา ฯ การเหนธรรมในธรรม ทงภายในทงภายนอก
การก าหนดลกษณะของธรรม 3 สวน
1. สมทยธมมานปสส วาฯ พจารณาเหนธรรมทเกดขนอย 2. วยธมมานปสส วาฯ พจารณาเหนธรรมทเสอมไปอย 3. สมทยวยธมมานปสสฯ พจารณาเหนธรรมทงเกดขน และเสอมไป
การเจรญมหาสตปฏฐาน 4 ทรงแสดงวธการก าหนดในแตละอารมณ ซงจะก าหนดหยงรนนโดยลกษณะแตกตางกน เมอรวมลงแลวจะตองเปนทางเสนเดยวกน คอการเหนธรรมในธรรมเปนภายใน และภายนอกเปนลกษณะ 3 หรอ ทเรยกวา พระไตรลกษณ
อนจจง เหนลกษณะไมคงท เกดขนแลวกเปลยนไป
ทกขง เหนลกษณะเปนทกข คอทนอยสภาพเดมไมได ซงจะตองเปลยนแปลงอยตลอดเวลา อนตตา เหนลกษณะเปนของไมใชตวเรา ไมใชของเรา
ฐานธรรมในธรรม
บพพะท 1 นวรณปพพ ขอก าหนดดวยนวรณ 5
กถญจ ภกขเว ภกข ธมเมส ธมมานปสส วหรต ดกอนภกษทงหลาย กอยางไรเลา ภกษชอวาพจารณาเหนธรรมในธรรมอย อธ ภกขเว ภกข ธมเมส ธมมานปสส วหรต ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม
ปญจส นวรเณส คอ นวรณ 5 อยาง (ธรรมทกนจตไมใหบรรลธรรม)
นวรณ 5 อยาง คอ กามฉนท ความพอใจในสงอนใหใคร (อารมณรป เปนตน)
พยาปาท ความพยาบาทหรอความคดปองรายผอน
ถนมทธ ความทอแทใจ ความงวงงน ความไมไยด
อทธจจกกกจจ ความฟงซาน ความร าคาญใจ ความไมสงบใจ
วจกจฉ ความลงเล ความสงสย ความไมปกใจลงนวรณทง 5 นจดเปนธรรม ทเปนฝายอกศลธรรม ซงเกดความนก ความคดในธมมายตนะ หรออกนยหนงจดเปนอารมณของจตทเกดกบใจ นวรณ 5 เปนอารมณของธรรมซงเกดในธมมายตนะ (อายตนะของการนกคด) อารมณของนวรณจดเปนธรรมนอก ซงเปนฝายอกศลธรรม
ทตงของนวรณ 2 อยาง มนายตยะ อายตนะของใจ
ธมมายตนะ อายตนะของธรรม (การนกคด)
การก าหนดนวรณ 5 การเจรญวปสสนาตองรจกทตงของธรรมทง 2 น โดยหลกสากลทวไปนน นวรณทง 5 จะมทางเขาอย 5 ทาง คอ ตา...ห..จมก..ลน...และทวไปในกาย เมอจะเจรญตองก าหนดหยงรจากภายนอกเหลานกอน เพราะอารมณนนจะเกดจากอายตนะทง 5 กอน แลวจงสงไปสมผสกบมนายตนะ (อายตนะของใจ) จงเกดเปนมโนสมผส เมออารมณกระทบทมโนสมผสจงเกดเปนธรรมารมณ (อารมณของธรรม) ตอจากนนจงเกบภพ (ภวงค) ในธมมายตนะ (อายตนะของธรรม) เมอนวรณจะเกดขน ยอมเกดขนทธมมายตนะแลวสงมาสมผสทใจอก เมอสมผสใจแลวกสงไปเกบทธมมายตนะอกหมนเวยนอยอยางน คอ จากอดต อนาคต ปจจบน แลวกหมนมาเปนอดต อนาคต ปจจบนอก เรยกวาวฏฏะ ความหมนเวยนของอปาทานขนธ
อาหารของนวรณ 5 ดกอนภกษทงหลาย สตวทงหลายอยไดดวยอาหาร ไมมอาหารยอมอยไมได แมฉนใด นวรณ 5 กด ารงอยไดดวยอาหาร เมอไมมอาหารกอยไมไดฯ
อาหารของนวรณ 5 เปนไฉน ?
กามฉนทะ ความพอใจในสงทใคร มสภนมตเปนเหตใหเกด สภนมต คอ วตถอนจงใจใหหลง มรปทด เสยงทไพเราะ กลนทหอม รสทอรอย การสมผสกายทนมนวล สภนมตนเปนเหตใหเกดกามฉนทนวรณ คอ ความพอใจในสงทใครชวนใหก าหนดฯ พยาปาทะ ความผกใจเจบ ม ปฏฆะนมต ความขนเคองทางใจ เปนเหตใหเกดพยาปาทะหรอพยาบาท พยาปาทะเปนเหตใหเกดโทสะฯ ถนมทธะ ความทอแทใจ มความไมยนดในการปรารภความเพยรความเกยจคราน ความบดขเกยจ ความเมาอาหาร ความทมใจหดห หอเหยว เปนเหตใหเกด ถนะมทธะ ความทอแทใจ ความงวงงนฯ อทธจจกกกจจะ ม ความไมสงบแหงใจในภายใน ความไมสบายใจ ความวนวายใจ ความสบสน ความฟงซาน ความร าคาญใจ เหนเหตใหเกด อทธจจกกกจจะ ความฟงซานฯ
วจกจฉา ความลงเล สงสย มความไมพจารณาในธรรมโดยแยบคาย จงท าใหเกดความสงสย ไมแนใจ ไมมนใจในธรรมทเจรญอย เพราะการไมพจารณาในธรรมโดยแยบคาย จงเปนเหตใหเกดความลงเลใจ ความสงสยในธรรม คอ วจกจฉานวรณ
การเจรญวปสสนาใหก าหนด “สมปชานาต หรอ สมปชาโน ” คอ ความรอบรในความรสกตวทวพรอม โดยการก าหนดทมโนสมผสฯ เพราะนวรณจะเกดขนตองอาศยการสมผสหรอผสสะทางใจเมอนวรณจะเกดขนอยางไรกตาม กตองเกดกบใจทงหมด ดงนน เมอจะก าหนดหยงรใหนวรณดบไป ตองก าหนดทใจเรยกวา มโนสมผสฯ ตญจ ปชานาต ยอมก าหนดรชดในจต วาละไดแลวหรอยง เมอนวรณจะเกดขนอกอยางไร จะละดวยวธไหนยอมรชดดวยประการนน
การจะละนวรณ 5 ตองก าหนดหยงรทมโนสมผสสชาเวทนาเพอมใหนวรณมาประกอบกบจต เมอหยงลงไปในระหวางมโนสมผส กจะเหนความเกดดบของนวรณทจตในจต และธรรมในธรรมนวรณเปนธรรมารมณ ทเกดขนเพราะเหตทง 5 อยางทกลาวมาตองก าหนดลงไประหวาง มโนสมผสสชาเวทนา กจะเหนความดบของนวรณ นวรณจะเขาไปปรงแตงจตไมได เรยกวา ท านโรธสจจ คอ ความดบใหเกดขนในฐานธรรมในธรรม การพจารณากใหก าหนดพจารณาเหนธรรมในธรรมเปนภายในบาง เหนธรรมในธรรมเปนภายนอนบาง หรอเหนทงภายในทงนอก พจารณาสภาวธรรมใหเหนพระไตรลกษณ ซงมความเกดและความเสอมไปในธรรมนน มสตตงระลกอย
ในฐานเฉพาะหนา วามญาณเขาไปก าหนดรตามความเปนจรงมสตตงอยตามฐานคอ ทมโนสมผสเหนความเกดและความดบทกขณะของจต เมอเราเหนอย จตของเรากจะไมไปตดอยในนวรณเหลานนได ถาเราปลอยจต หรอไมก าหนดมโนสมผสจะไมเหนความดบของนวรณ หรอ ถาเจรญอปปนาสมาธ จนสามารถบงคบจตใหแนวแน สงบจากนวรณ เปนตน การทเราท าใหนวรณสงบ นน การบงคบจตจดเปนอารมณสมถะ แตวปสสนานน หามมใหบงคบจต หรอสกดจต ใหเหนสภาวธรรมตามธรรมชาต คอความเกดและความดบเทานน ถาจตดงลงไป ตองยกจตมาสมโนสมผสใหเหนการเกดดบทมโนสมผสทก ๆ ขณะ เรยกวาการพจารณาธรรมในธรรมเนอง ๆ อย
จบการก าหนดนวรณ 5 โดยยอ
ฐานธรรมในธรรม
บพพะท 2 การก าหนดพจารณาเหนขนธ 5 ดกอนภกษทงหลายกอยางไร? ชอวาพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อปาทานขนธทง 5 อธ ภกขเว ภกข ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนยอมพจารณาเหนดงนวา อต รป อยางน คอ รปขนธ อต รปสส สมทโย อยางน ความเกดขนของรปขนธ อต รปสส อตถงคโม อยางน ความดบไปของรปขนธ อต เวทนา ฯลฯ อยางน เวทนาขนธ อต สญญา ฯลฯ อยางน สญญาขนธ อต สงขารา ฯลฯ อยางน สงขารขนธ อต วญญาณ ฯลฯ อยางน วญญาณขนธ
การพจารณาเหนขนธ 5 คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ใหเหนลกษณะ 2 คอ สมทโย ความเกดขน อตถงคโม ความดบไป รวมความแลวทรงใหก าหนดพจารณาลกษณะความเกดกบความดบ คอ ใหก าหนดรการเกดขนของขนธ แตละอยางนนเกดอยางไร? ลกษณะไหน? และการจะดบนนจะอยางไร? ลกษณะอยางไร?
ลกษณะขนธ 5 โดยกาล 3 คอ อดต อนาคต และปจจบน
โดยทตง 2 คอ อชฌตต ภายใน พหทธา ภายนอก
โดยอารมณ 4 คอ โอฬารกะ อารมณหยาบ
สขมง อารมณละเอยด
หนง อารมณเลว
ปณต อารมณประณต
โดยทอย 2 คอ ทเร อยไกล
สนตเก อยใกล
ลกษณะโดยกาล ไดแก ลกษณะเกดขนในเบองตน ตงอยทามกลาง และเสอมไปในทสด โดยความเปนของไมเทยง ทนอยไมได ไมเปนตวเปนตน การเจรญวปสสนานน คอ ก าหนดลกษณะโดยการ 3. คอ อดต อนาคต ปจจบน ซงจะเกดดบเพยงชวขณะเดยว ในกาล 3 ทงนจะมอาการตดตอกนเปนสายจนเราไมสามารถแยกออกไดวา สวนไหนเปน อดต เปนอนาคต เปนปจจบน แตการเจรญวปสสนา ใหก าหนดปจจบน คอ ระหวางกาลทง 2 คอ อดตกบอนาคต ดงปรากฏ ในภทเทกรตตสตร
ลกษณะโดยทตง ไดแก อายตนะภายใน 1 อายตนะภายนอก 1 แตในมหาสตปฏฐาน 4 แสดงแยกเปนฐาน คอ
กายใน = ขนธ 5 ตงอยภายใน (อชฌตตา)
กายนอก = ขนธตงอยภายนอก (พหทธา)
เวทนาใน = ขนธตงอยภายใน (อชฌตตา)
เวทนานอก = ขนธตงอยภายนอก(พหทธา)
จตใน = ขนธ ตงอยภายใน (อชฌตตา)
จตนอก = ขนธตงอยภายนอก (พหทธา)
ธรรมใน = ขนธตงอยภายใน (อชฌตตา)
ธรรมนอก = ขนธตงอยภายนอก (พหทธา) การเกดในอายตนะภายใน 6 แบง เปน 2 คอ สวนนอกกบสวนใน
สวนนอก ไดแก ตา ห จมก ลน กาย สวนใน ไดแก มโน(ใจ) หรอ มนายตนะ อายตนะของใจ
การเกดในอายตนะภายนอก 6 แบงเปน 2 คอ สวนนอกกบสวนใน
สวนนอก ไดแก รป (สงเหนดวยตา) เสยง กลน รส โผฏฐพพะ (การถกตว) สวนใน ไดแก ธรรมารมณ หรอ ธมมายตนะ
รปขนธ คอ มหาภต 4 เปนรปภายนอก
1. ปฐวธาต ธาตดน รปหยาบ
2. อาโปธาต ธาตน า รปเลว 3. เตโชธาต ธาตไฟ รปละเอยด 4. อาโยธาต ธาตลม รปประณต
อปาทายรป๑ 4 รปทอาศยอยในมหาภตรป 4 เปนรปภายใน
1.ปสาทรป รปทเปนคลนรบอารมณ หรอ เสนประสาท
2.โคจรรป รปทโคจรไปปรงแตง เทยวไปทวกาย 3. หทยรป รปทเกดของวญญาณ หวใจ 4. ชวตนทรย รปทพลกการเตนของหวใจ และรางกาย(ชพจร)
เวทนาขนธ เวทนาภายนอก ม 9 สข ทกข อทกขมสข (อเบกขา) สขมอามส ทกขมอามส อทกขมสขอามส
สขไมมอามส ทกขไมมอามส อทกขมสขไมอามส
เวทนาภายใน ม 6 คอ เวทนาอายตนะภายใน 6 ภายใน สวนนอก 5 - จกขสมผสสชาเวทนา เวทนาทาตา
- โสตสมผสสชาเวทนา เวทนาทางห
- ฆานะสมผสสชาเวทนา เวทนาทางจมก
- ชวหาสมผสสชาเวทนา เวทนาทางลน
- กายสมผสสชาวทนา เวทนาทางกาย
ภายใน สวนใน 1 - มโนสมผสสชาเวทนา เวทนาทางใจ
สญญาขนธ ม 6 (คอ การบนทกเหตการณในอารมณทง 6)
1. รปสญญา บนทกในรป (ภาพทมองเหน)
2. สททสญญา บนทกในเสยง
3. คนธสญญา บนทกในกลน
4. รสสญญา บนทกในรส
5. โผฏฐพพสญญา บนทกในขณะถกตว
6. ธมมสญญา บนทกในธรรม(การนกคด)
สงขารขนธ คอ เจตนา 6 อยาง(คอ การสรางอารมณนกคด)
1. รปสญเจตนา การปรงแตงในรป (สงทมองเหน)
2. สททสญเจตนา การปรงแตงในเสยง
3. คนธสญเจตนา การปรงแตงในกลน
4. รสสญเจตนา การปรงแตงในรส
5. โผฏฐพพสญเจตนา การปรงแตงในการถกทางกาย
6. ธมมสญเจตนา การปรงแตงในธรรม การนกคด
วญญาณขนธ คอ วญญาณในอายตนะ 6 (การรบรอารมณในอายตนะ 6)
วญญาณภายนอก 5
- จกขวญญาณ วญญาณทางตา
- โสตวญญาณ วญญาณทางห
- ฆานวญญาณ วญญาณทางจมก
- ชวหาวญญาณ วญญาณทางลน
- กายวญญาณ วญญาณทางกาย
วญญาณภายใน 1 - มโนวญญาณ วญญาณทางใจ
หมายเหต สงขารธาต กบ สงขารขนธ ตางกนอยางไร?
สงขารธาต ไดแก การประกอบของธาตทง 4 เปนกาย เรยกวากายสงขาร คอสงขารรางกาย สงขารขนธ ไดแก การเจตนา หรอสภาพทปรงแตงจตใหมการนกคด เรยกวา “จตตสงขาร”
สงขาร 3 คอ กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร เปนสงขารขนธ หมายถงสภาพทออกปรงแตงทางกาย ทางวาจา ทางจต เรยกวา เจตสก สงขาร 5 คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ หมายถง ขนธ 5 น มการสบตอกนซงแตกจากกนไมได การท างานของขนธทง 5 น เรยกวา สงขารคอ ขนธ 5
อปาทานขนธ 5 ดกอนภกษทงหลาย อปาทานขนธ 5 เปนไฉน ?
ดกอนภกษทงหลาย รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ อยางใด อยางหนง เปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายใน หรอ ภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต อยในทไกลหรอท
ใกล เปนไปกบดวยอาสวะ เปนปจจยแกอปาทาน นเรยกกวา อปาทานขนธ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณฯ สงยตตนกาย ขนธวาวรรค เลม 17 หนา 47
สตตฏฐานสตร ดกอนภกษทงหลาย กรปขนธเปนไฉน?
มหาภตรป 4 (ธาต 4) และอปาทานรป (รปทอาศยอยในมหาภตรป 4) นเรยกวา รป ความเกดขนแหงรป ยอมมเพราะความเกดขนแหงอาหาร ความดบแหงรป ยอมมเพราะความดบแหงอาหาร อรยมรรคมองค 8 คอ สมมาทฏฐ เปนตน
นแลเปนปฏปทาอนใหถงความดบแหงรป ความสขโสมนสอาศยรปนเกดขนนเปนคณแหงรป รปไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดานเปนโทษแหงรป การก าจดฉนทราคะ การละฉนทราคะ ในรปเสยไดนเปนอบายเครองสลดออก แหงรป
ดกอนภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณ เหลาใดเหลาหนง รยง ซงรป เหตเกดแหงรป ความดบแหงรปอยางนๆ แลวปฏบตเพอความเบอหนาย เพอคลายความก าหนด เพอความดบแหงรป สมณะหรอพราหมณเหลานนปฏบตดแลว สมณะหรอพราหมณเหลาใดปฏบตดแลว สมณะหรอพราหมณเหลานน ชอวายอมหยงลงในธรรมวนยน สวนสมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนงรยงซงรป เหตเกดแหงรป ความดบแหงรป ปฏปทาอนใหถงความดบแหงรป คณแหงรป โทษแหงรป และอบายเครองสลดออกแหงรปอยางนๆ แลวหลดพนไป เพราะความเบอหนาย ความคลายก าหนด ความดบ เพราะไมถอมนแหงรป สมณะหรอพราหมณเหลานน ชอวาหลดพนดแลว สมณะหรอพราหมณเหลานนเปนอนเสรจกจ(ส าเรจอรหนต) สมณะหรอพราหมณเหลาใดเสรจกจ สมณะหรอพราหมณเหลานน ยอมไมมวฏฏะ เพอความปรากฏอก
ดกอนภกษทงหลาย กเวทนาขนธเปนไฉน?
เวทนา 6 หมวดน คอ เวทนาเกดเพราะจกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส และมโนสมผส นเรยกวา เวทนา ฯลฯ ความเกดขนแหงเวทนา ยอมมเพราะความเกดขนแหง ผสสะ ความดบแหงเวทนา ยอมมเพราะความดบแหงผสสะ อรยมรรคมองค 8 คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ นแลเปนปฏปทาใหถงความดบแหงเวทนา ฯลฯ สมณะพราหมณเหลานน ยอมไมมวฏฏะ เพอปรากฏอกฯ
ดกอนภกษทงหลาย กสญญาขนธ เปนไฉน?
สญญา 6 หมวดน คอ สญญาในรป(สงมองเหน) สญญาในเสยง สญญาในกลน สญญาในรส สญญาในโผฏฐพพะ(การถกตว) สญญาในธรรมารมณ(การนกคด) นเรยกวาสญญา ความเกดขนแหงสญญา ยอมมเพราะความเกดขนแหงผสสะ ความดบแหงสญญายอมมเพราะความดบแหง
ผสสะ อรยมรรคมองค 8 ฯลฯ นแลเปนปฏปทาอนใหถงความดบแหงสญญาฯลฯ สมณะหรอพราหมณเหลานนยอมไมมวฏฏะเพอความปรากฏอก
ดกอนภกษทงหลาย กสงขารขนธ เปนไฉน?
เจตนา 6 หมวดน คอ รปสญเจตนา สททสญเจตนา คนธสญเจตนา รสสญเจตนา โผฏฐพพะสญเจตนา ธมมสญเจตนา นเรยกวา สงขาร ความเกดขนแหงสงขาร ยอมมเพราะความเกดขนแหงผสสะ ความดบแหงสงขารยอมมเพราะความดบแหงผสสะ อรยมรรคมองค8 ฯลฯ นแลเปนปฏปทาใหถงความดบแหงสงขาร ฯลฯ สมณะหรอพราหมณเหลานน ยอมไมมวฏฏะเพอความปรากฏอกฯ
ดกอนภกษทงหลาย กวญญาณขนธเปนไฉน?
วญญาณ 6 หมวดน คอ จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ นเรยกวา วญญาณ ความเกดแหงวญญาณยอมมเพราะความเกดขนแหงนามรป ความดบแหงวญญาณยอมมเพราะความดบแหงนามรป อรยมรรคมองค 8 นแลเปนปฏปทาใหถงความดบแหงวญญาณฯ เพราะไมถอมนแหงวญญาณ สมณะหรอพราหมณเหลานนชอวาหลดพนดแลว สมณะหรอพราหมณเหลานนเปนอนเสรจกจ สมณะหรอพราหมณเหลานนยอมไมมวฎฎะเพอปรากฏอกฯ
ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผเพงพนจโดยวธ 3 ประการเปนอยางไร ? ภกษในธรรมวนยน ยอมเพงพนจโดยความเปนธาตประการหนง โดยความเปนอายตนะประการหนง โดยความเปนปฏจจสมปบาทประการหนง ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ภกษฉลาดในฐาน 7 ประการ ผเพงพนจโดยวธ 3 ประการ เราเรยกวายอดบรษ ผเสรจกจอยจบพรหมจรรย(พระอรหนต) ในพระธรรมวนยนฯ มาใน สงยตตนกาย ขนธวารวรรค 17/61-63
ความหมายจากพทธพจนบทน ก. ไมมวฏฏะ คอ ไมเวยนเกด แก เจบ ตายอก วฏฏะ ม 3 คอ กเลสวฏฏะ การหมนเวยนของกเลส
กมมวฎฎะ การหมนเวยนของกรรม
วปากวฏฏะ การหมนเวยนของวบาก
ข. ภกษผฉลาดในฐานะ 7 ประการ คอ 1. รยงซง รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ
2. รเหตเกดแหง รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ
3. รการดบแหง รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ 4. รขอปฏบตเพอใหถงธรรมเปนไปเพอความดบแหง รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ 5. รคณแหง รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ 6. รโทษแหง รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ 7. รอบายเครองสลดออกแหง รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ
ค. ผเพงพจารณาขนธทง 5 โดยวธ 3 อยาง 1. เพงพจารณาขนธ 5 เหลาน โดยลกษณะเปนธาต (สภาพของธาตธรรม) 2. เพงพจารณาขนธ 5 เหลาน โดยความเปนอายตนะ (ทเกดขนของขนธ) 3. เพงพจารณาขนธ 5 เหลาน โดยความเปนปฏจจสมปบาท คอ การสบเนองตอ ๆ
ขอจบธรรมประกอบความรไวเพยงเทาน
ตองการทราบรายละเอยดในเรองขนธ 5 โปรดส ารวจดในพระไตรปฎก ฉบบหลวงแปลภาษาไทย เลมท 17 สงยตตนกายขนธวารวรรค ตลอดทงเลม ตามทน ามานเปนสวนหนงเทานน หรอจะดในอนตตลกขณะสตร กแสดงไว เชนกน จงขอน าภาคปฏบตตามหลกมหาสตปฏฐาน 4 ตอไป
การก าหนดละอปาทานขนธ อต อชฌตต วา ธมเมส ธมมานปสส วหรต ดงนฯ ภกษ ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม ณ ภายในอยบาง พหทธา วา ธมเมสฯ ยอมเหนธรรมในธรรม ณ ภายนอกอยบาง อชฌตตพหทธา วา ธมเมส ธมมานปสส วหรต ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม ทงภายในทงภายนอกอยบาง การพจารณาเหน คอ การเขาไปก าหนดหยงรเพอละอปาทานโดยการเหนลกษณะของขนธ
5 มการเกดขน ตงอย และดบไปในภายในและในภายนอก คอ การก าหนดเหนลกษณะทมาปรากฎในอายตนะทง 6 ตองก าหนดการสมผสของอายตนะ เพราะขนธ 5 จะปรากฏขนไดตองอาศยอายตนะ เมอก าหนดหยงรจะเหนสภาวธรรมเกดขนและเสอมไป ทกๆ ขณะจต เกด...ดบ...เกด...ดบๆๆๆ กตองก าหนดทอายตนะขนธ 5 ทเปนปจจยของกนและกนนนเมอถกก าหนดหยงรแลวเปนการเขาไปตดสนตต (สนตต = การสบตอกน) ใหขาดลง คอกระแสของขนธ 5 ทสงปจจยสบเนองตอกนจะขาดตอนลง อยางนเรยกวาการละอปาทานขนธไปชวขณะ เมอเราสามารถท าญาณ มสต
ใหตดตอกนจนมสตสมบรณไมมการขาดตอนแลว กจะสามารถละไดโดยสนเชง เชน พระอรหนต ทานมสตสมบรณสามารถตดกระแสของอปาทานไดทนทกๆ ขณะไมมการขาดตอน แมจะตนหรอจะหลบกตาม ส าหรบผปฏบตธรรมซงมสตตามกระแสของอปาทานขนธยงไมทนจงจ าเปนตองเจรญหรอตามก าหนดใหทน เรยกวาเจรญอยเนอง ๆ
เมอเราท าลายอปาทานขนธกเปนการท าลายรากเหงาของสงโยชน คอเครองรอยรดจตใจใหตดอยในวฏฏะ
ดงนนจงใหก าหนดหยงรทงภายในทงภายนอก เพราะขนธมทง อดต อนาคต และปจจบน หมนเวยนโดยกาลทง 3 ตามกฎของพระไตรลกษณ การเจรญวปสสนากเพอเขาไปตดกระแสของอปาทานขนธ 5 เพอท าลายอปาทานขนธใหดบไปโดยสนเชง เรยกวาท าพระนพพานใหแจง (นพพานสส สจฉกรยาย) สมทยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต วยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต สมทยวยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต ยอมพจารณาเหนสภาวธรรม ทเกดขนในธรรมนนบาง ยอมพจารณาเหนสภาวธรรม ทเสอมไปในธรรมนนบาง และยอมพจารณาเหนสภาวธรรม ทงทเกดขนและทงทเสอมไปในธรรมนน อตถ ธมมาต วา ปนสส สต ปจจปฏฐตา โหต กหรอวา ธรรมนมอย พงเขาไปตงสตอยเฉพาะหนาแกเธอนน ยาวเทว ญาณมตตาย แตเพยงสกวาเปนทร ปตสสตมตตาย แตเพยงสกวาเปนทระลก อนสสโต จ วหรต ยอมไมเขาไปตดอยในธรรมนน น จ กญจ โลเก อปาทยต ยอมไมเขาไปถอมนในสงใดๆ ในโลกดวย เมอพจารณาเหนสภาพของธรรมทปรากฏ คอ รปธรรม เวทนาธรรม สญญาธรรม สงขารธรรม วญญาณธรรม โดยลกษณะเกดขนและเสอมไป ใหมสตเขาไปอยตามฐานทขนธ 5 จะปรากฏเกดขนในทนนๆ (วธก าหนดโปรดดในภาคปฏบตอรยาบถและในอายตนะ 6) ไมวาจะก าหนดทไหนตองมฐานรองรบ การเจรญวปสสนาจะขาดจากฐานไมได การทเขาไปละอปาทานขนธ จะตองไปละตามฐานการเจรญสตจงแยกเปนฐานไวถง 4 ฐาน คอ 1 ฐานกายในการ 2 ฐานเวทนาในเวทนา 3 ฐานจตในจต 4 ฐานธรรมในธรรม การก าหนดในฐานทง 4 นกเปนอารมณตอเนองถงกน คอเจรญในฐานไหนกจะเหนสภาวธรรมเชนเดยวกน แตใหมสตตงอยตามฐานจงเรยกวา การเจรญมหาสตปฏฐาน 4 เอวมป โข ภกขเว ภกข ธมเมส ธมมานปสส วหรต ปญจส อปาทานกขนเธสฯ
ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล เรยกวาภกษพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อปาทานขนธทง 5ฯ
ขนธปพพ จบขอก าหนดดวยขนธ
ฐานธรรมในธรรม บพพะท 3
อายตนปพพ การก าหนดในอายตนะ ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเนองๆ อย ณ อายตนะภายใน อายตนะภายนอก 6 คอ จกขญจ ปชานาต ก าหนดรชดทตา รเป จ ปชานาต ก าหนดรชดทรป (สงทมองเหน) โสตญจ ปชานาต ก าหนดรชดทห สทเท จ ปชานาต ก าหนดรชดทเสยง ฆานญจ ปชานาต ก าหนดรชดทจมก คนเธ จ ปชานาต ก าหนดรชดทกลน ชวหญจ ปชานาต ก าหนดรชดทลน รเส จ ปชานาต ก าหนดรชดทรส กายญจ ปชานาต ก าหนดรชดทกายทวไป โผฏฐพเพ จ ปชานาต ก าหนดรชดทสงมากระทบกาย มนญจ ปชานาต ก าหนดรชดทใจ (มโนสมผส) ธมเม จ ปชานาต ก าหนดรชดทธรรม (สมอง)
ภาคปฏบตในอายนตะ 1. จกข คอ ตา เมอตาเหนรป เกดการสมผสกนขนเมอสมผสกนแลวเวทนากเกดขน เมอเวทนาเกดขน สญญากเกดขน เมอสญญาเกดขน สงขารกเกดขน เมอสงขารเกดขน วญญาณจงเกดขน เมอวญญาณทางตาเกดขนแลว กจงน าอารมณในสงทมองเหนเขาไปในอายตนะของใจ แลวจงเกดเปนมโนสมผสสชาเวทนาเมอมโนสมผสเกดขนแลว จงเกดเปนมโนวญญาณ หลงจากทวญญาณออกมาเสพเอาอารมณของรปไป กจะเขาไปเกบใน ภวงค คอ ภพของจต เมออารมณเขาในภวงคของจตแลวกจะสงไปทสมองคอธมมายตนะ อายตนะของธรรม(สมอง) ไปเกบเปนธรรมารมณ เรยกวาสญญาในอดต
การเจรญวปสสนาฯ ตองก าหนดทการสมผสของรปทมากระทบกบเลนสของตา โดยการเขาไปหยงรใหวญญาณทางตานนดบไป หากก าหนดทตายงไมดบ หรอก าหนดทตาไมทน ใหมาก าหนดทมโนสมผส(ระหวางทรวงอกสองขาง) โดยการหยงลงในระหวางมโนสมผสทง 2 ขาง ใหอารมณดบไป กอนทมโนวญญาณจะเกดขนเมอก าหนดใหดบแลว จตกจะปรงแตงในรปไมได เรยกวา ละอปาทานขนธ เมอละอปาทานขนธไดแลวกเปนการละสงโยชนดวยฯ การเกดขนของอารมณ เมออารมณสงจากตาแลว กมาสมผสทใจ คอ มโนสมผส เมอการผสสะของมโนสมผสแลว กจะสงออกไปทางดานหลง แลวกขนไปทสมองคอ ธมมายตนะ อายตนะของธรรมจงเกดเปนธรรมารมณคออารมณของการนกคดทสมอง การเจรญวปสสนา ตองก าหนดทมโนสมผส ญาณจะเขาไปฟอกจตทมโนสมผสแลวกผานไปดานหลง และขนไปฟอกจตทธรรมารมณในอายตนะของธรรม(สมอง) กอนทญาณจะเขาไปในสมองภายในนนจะเขาไปฟอกทสมองเลกกอน ซงอยดานหลงบรเวณทายทอย ครงแรกทหยงรดวยญาณนนจะเขาไปตดทสมองเลกกอน ซงจะมอาการมนงงและตงบรเวณทายทอยอยชวขณะ เมอสามารถผานสมองเลกไปไดแลวกจะเขาไปตดทสมองใหญอกครงหนง จนกวาญาณจะเขาไปฟอกจตทสมองใหญหมดแลว ญาณกจะขบอารมณออกจากสมองใหญ มาออกทมโนทวารคอทางออกของมโนวญญาณ บรเวณหวควทงสองขาง
ถาอารมณทยงไมไดฟอกดวยญาณ กจะสงไปเกบทสมอง เปนธรรมารมณในอดต หรอสญญาในอดต หรออกนยหนงเรยกกวาภวงคคอภพของจต ซงเปนทพกจต และเปนทเกบอดตไวทกอยาง เมอจตปรงแตงในธรรมารมณแลว กจะสงลงมาทมโนสมผส เกดเปนอารมณใหมท มนายตนะ คออายตนะของใจ ตอจากนนกจะสงไปเกบทสมองเปนธรรมารมณอก โดยการหมนเวยนอยอยางนเรยกวา วฏฏะ(คอการหมนเวยนของอปาทานขนธ) ถาอารมณหมกดองมากแลวกจะเกดเปนอาสวะ เมออาสวะ คอการหมกดองมากขนไปอกกจะกลายเปนสงโยชนอกครงหนง ฉะนนการท าลายอปาทานจงเปนการท าลายสงโยชน ดงพทธพจนบทหนงวา สงโยชนเปนไฉน ? ทรงตรสวา สงโยชนคออปาทานขนธทง 5 สงโยชนยอมตงอยทอปาทานขนธทง 5ฯ
2. โสตะ คอ ห เมอหไดยนเสยง หรอเสยงมากระทบกบห จงเกดเปนโสตวญญาณ วญญาณคอ การรบรในอารมณของเสยง แลวสงมาทมโนสมผส(มนายตนะ) โดยเกดการกระทบอยภายในใจ การเจรญวปสสนา ตองก าหนดทห ใหวญญาณทางหดบ ถาก าหนดทหไมทนกใหมาก าหนดทจตคอ มโนสมผส เพราะวามโนสมผสเปนทรวมของอารมณ เปนศนยรวมการเกดอารมณตางๆ ในอายตนะทง 6 ซงจะตองเขามากระทบกบใจ เกดเปนมโนสมผสเมอมาก าหนดทมโนสมผสไดแลวอารมณของเสยงกจะดบ แลวจากนนญาณกจะไปฟอกอารมณของจตทธมมายตนะ(สมอง) อยางเดยวกนกบตา ถาอารมณยงไมไดฟอกดวยญาณหรอยงไมไดก าหนดหยงรใหอารมณของเสยงดบไปนน วญญาณกจะรบสงไปเกดทธมมายตนะ โดยการสงไปดานหลง ผานทายทอย(สมองเลก) เขาไปในสมองใหญ ไปเกบเปนธรรมารมณ แลวกลงมาสมผสทใจอกหมนเวยนอยอยางนจนเปนอา
สวะคอการหมกดองในอารมณ การเจรญวปสสนาจะตองก าหนดหยงรทมโนสมผส จงจะสามารถท าลายการหมนเวยนของเสยงทงอดต อนาคตและปจจบนได
3. ฆานะ คอ จมก จมกมหนาทรบกลน เมอกลนมากระทบทจมก วญญาณกมารบเอาอารมณของกลนไปเสวยแลวสงไปผสสะทมโนสมผส นกปฏบตตองก าหนดทจมก เมอไมทนกมาก าหนดทมโนสมผส อารมณของกลนกจะดบไปครงหนงๆ ขณะหนงๆ จากนนกจะสงออกไปทางดานหลงของมโนสมผสแลวกไปทศรษะ หากอารมณยงไมไดหยงรกจะสงมาเกบทธมมายตนะ คอ ทเกบของธรรมารมณ หรอ ทเกบของสญญา สวนอารมณใดทถกหยงรกจะสงออกทมโนทวารซงเปนอยางเดยวกนกบเครองยนตตองมทอไอเสย
4. ชวหา คอ ลน ลนมหนาทรบอารมณของรส เมอรสมาสมผสกบลน กมวญญาณมา น าเอาอารมณสงไปสมผสทใจ คอ มโนสมผส นกปฏบตตองก าหนดดอารมณของรสใหดบ ในระหวางลนสมผสกน เมอไมทนกมาก าหนดทมโนสมผส อารมณของรสกจะดบไป ขณะหนงเชนกน แลวจะสงไปดานหลง ขนเบองบนของศรษะ หากอารมณของรสยงไมดบ กสงไปเกบเปนสญญาขนธ ทเกบของธรรมารมณ สวนอารมณใดทถกก าหนดหยงรแลว กจะสงออกทมโนทวาร คอทางออกของมโนวญญาณ
5. กาย คอ รางกายตลอดทวตว มหนาทรบการกระทบทก ๆ สวนของรางกายนบจากศรษะลงไปจนกระทงเทา เปนทรบอารมณของการสมผส สถานททรบอารมณมอยมากมาย นบแตวาตรงไหนมเนอมหนงทนนกเปนอายตนะของกาย
การเจรญวปสสนา ตองเจรญในอรยาบถทง 4 และอรยาบถยอยหยาบตางๆ เชน ศนยวปสสนากมมฎฐานแหงวดไทรงามนกใหฝกจบกายวญญาณ คอฝกจากขางนอกไปหาขางในหมายถงจบกายวญญาณเขาไปหามโนวญญาณ ภาษาชาวบานเรยกวาจบกายไปหาจตนนเอง
ก าหนดจบกายสมผส ในขณะเมอเรานงอยกดใหเคลอนมอออกมาคในสวนของแขนเขาออกหรอยกขนยกลงเปนจงหวะ ๆ หรอเปนระยะ ๆ จะเหนกายในสวนของอวยะเกดการสมผสกนขน อารมณของการสมผสน กระแสวญญาณกจะออกมารบไปผสสะทใจ(มนายตนะ) คอมโนสมผสอกครงหนงหรอเวลาเราเดนอยในระหวางฝาเทาทงสองมการสมผสกบพน วญญาณกจะออกมารบอารมณไปใหนกปฏบตก าหนดกายสมผส ในขณะยกเทาพนจากพน แลวเสอกไปขางหนาหรอเอาเทาลงเหยยบพน (โปรดดในภาคปฏบตอรยาบถ)
เมอก าหนดทเทาไดอารมณกจะดบตรงนน เรยกวา อกาลโก คอ ไมเลอกกาลเวลา หากก าหนดไมทนกจะสงไปสมผสทใจ คอ มโนสมผสอกครงหนง ดงนนนกปฏบตตองฝกก าหนดจบกายวญญาณในการยน การเดน การนง การนอน หรอคเหยยดเคลอนไหวของอวยวะทกสวน เรยกวาฝกสตปฏฐาน คอฝกสตไปตามฐานนนเอง เมอก าหนดทกายสมผสอยจะเหนกายวญญาณดบ
ดวยและจะเหนการดบของมโนวญญาณพรอมกนดวย หลงจากการผสสะของมโนสมผสกสงไปขางหลง แลวสงตอขนไปขางบนศรษะจนผานมโนทวารทางออกของมโนวญญาณ
หากอารมณไมไดก าหนด หรอไมไดถกญาณหยงรกสงไปเกบเปนธรรมารมณตอไป เรยกวาทเกบภพเกบสญญาหรอเกบอดต
6. ใจ คอ มโน หรอ มนายตนะ ใจนเปนอายตนะสวนหนง เรยกวา มนายตนะ ใจเปนจดศนยรวมของอารมณทกๆ อายตนะ ม ตา ห จมก ลน กาย ดงนน พระพทธองคทรงตรสสภาษตบทหนงวา “มโน ปพพงคมา ธมมา มโน เสฏฐา มโนมยา ” ธรรม(ธรรมารมณ) ทงหลายมใจเปนหวหนา มใจเปนใหญแลว ส าเรจไดดวยใจ ทกอยางรวมแลวกลงทใจ
การเจรญวปสสนา ตองรจกมโนสมผสกบธรรมารมณ และเราตองก าหนดทมโนสมผสเทานน จะไปก าหนดทอนไมได เพราะธรรมารมณมทง อดต อนาคต กจกดบไปเอง พระพทธองคจงสอนไวไมใหค านงถงอดตทลวงไปแลว และไมใหคดถงอนาคตอนยงมาไมถง เปนตน การปฏบตจ าเปนตองก าหนดอารมณของธรรมหรอธรรมารมณ ใหดบในปจจบนทมโนสมผส จะเหนการขาดของอารมณไปขณะหนงๆ ตองท าใหไดตลอดเวลา คอ มใหเผลอไดเปนการด สวนทเผลอกปลอยไปเอาเฉพาะปจจบนธรรม เมอมโนวญญาณถกก าหนด ใหอปาทานดบแลวกสงไปขางหลงแลวสงขนไปขางบนศรษะตอไป หากอารมณถกเผาหรอถกก าหนดแลวกจะสงออกทมโนทวาร คอ ทางออกของมโนวญญาณ สวนการเผลอนน หมายถงก าหนดไมทนกสงขนไปเหมอนกน แตไมออกทางมโนทวาร อารมณของมนกจะสงไปเกบทธมมายตนะ คอ ทเกบของธรรมารมณเปนสญญาอปาทาน และธรรมารมณนกสงมาสมผสกบมโนสมผสอก หมนเวยนอยอยางน เรยกวา วฏฏะ ความหมนเวยนของอารมณ เมอการเกบของธรรมารมณมากกจะเกดเปน อาสวะ คอ การหมกดองของกเลส
เพราะฉะนน การยกจตขนสพระไตรลกษณตองมายกจตทมโนสมผสเหนความเกดดบของอารมณทง 6 ชอวาละอปาทานขนธ 5
ขอปฏบตในเหตปจจยของอายตนะ 6+6 อนง สงโยชน ยอมเกดขนเพราะอาศยทง 2 อยาง นนอนใด(ตากบรป หกบเสยง ลนกบรส
เปนตน) ตญจ ปชานาต ยอมก าหนดรชดในประการนนดวย อนง ความทสงโยชน อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใดยอมก าหนดรชดดวย
ประการนน อนง ความละ(ปหานะ) สงโยชนทเกดขนแลวเสยได ดวยประการใด ยอมก าหนดรชดดวย
ประการนน
อนง ความทสงโยชน อนตนละ(ปหานะ) เสยแลว ยอมไมเกดขนดวยประการใด ยอมรชด ประการนนดวยฯ
อต อชฌตต วา ธมเมส ธมมานปสส วหรต ยอมพจารณาเหนอยซงธรรมในธรรม ณ ภายในบาง พหทธา วา ธมเมส ธมมานปสส วหรต ยอมพจารณาเหนอยซงธรรมในธรรม ณ ภายนอกบาง อชฌตตพหทธา วา ธมเมส ธมมานปสส วหรต ยอมพจารณาเหนอยซงธรรมในธรรม ทงภายในทงภายนอกบาง สมทยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต ยอมพจารณาเหนธรรมอย คอ(ขนธ5) ความเกดขนในธรรมบาง วยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต ยอมพจารณาเหนธรรมอย คอ(ขนธ5) ความเสอมไปในธรรมนนบาง สมทยวยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต ยอมพจารณาเหนธรรมอย คอ(ขนธ 5) ทงเกดขนและความเสอมไปในธรรมนนบาง กหรอ
สตวาธรรมนนมอยเขาไปตงอยเฉพาะหนาแกเธอนน
ญาณ รวามอยเพยงไร คอสกวาเปนทร
สต ระลกวา มอยเพยงไร คอสกวาเปนทระลกอย อนสสโต จ วหรต ยอมไมตดอยในธรรมนนดวย น จ กญจ โลเก อปาทยต ยอมไมเขาไปถอเอาในสงใดๆ ในโลกนนดวย เอวมป โข ภกขเว ภกข ธมเมส ธมมานปสส วหรต ฉส อชฌตตกพาหเรส อายตเนส. ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ชอวาภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมเนองๆ อย ณ อายตนะ
ภายในและภายนอกอยางละ 6 อายตนปพพ จบขอก าหนดดวยอายตนะ
ฐานธรรมในธรรม บพพะท 4
การก าหนดในสมโพชฌงค 7 การก าหนดสมโพชฌงค คอองคแหงการตรสรธรรม หรอธรรมทเกดขนเพอการบรรล
ธรรม ทรงแสดงไว 7 อยางคอ 1. สตสมโพชฌงค สต คอ การระลกในสตปฏฐาน 4 2. ธมมวจยสมโพชฌงค ธมมวจยะ คอ การเลอกเฟนธรรม 3. วรยสมโพชฌงค วรยะ คอ ความเพยรในทสสถาน 4. ปตสมโพฌงค ปต คอ ความอมใจในธรรมทปรากฏขน 5. ปสสทธสมโพชฌงค ปสสทธ คอ ความสงบกายสงบจตหรอปราศจากการปรง
แตงภายในจต 6. สมาธสมโพชฌงค สมาธ คอ การตงจตมนอยในอารมณเดยว 7. อเปกขาสมโพชฌงค อเบกขา คอ การวางใจเปนกลางไมตดอยในสงใดทงสน ในสมโพชฌงคทง 7 เปนเครองเจรญเพอการบรรลธรรมแตในมหาสตปฏฐาน 4
จดเปนธรรมารมณทเกดกบใจโดยแสดงวธก าหนดพจารณาไววา เมอสมโพชฌงคมอยในจตกพจารณาเหนอยวามอยภายในจตแลว เมอยงไมเกดขนจะเกดขนอยางไรอกกรชดดวยอาการนนดวย เมอเจรญ(ปฏบต) ใหเกดแลวอยางไร ? ยอมรชดดวยอาการนนดวยการพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ สมโพชฌงคทง 7 แตตอนทายใหก าหนดดธรรมในธรรมทเกดขนแลวดบไปทงภายในและภายนอก ดงบาล วา
อต อชฌตต วา ธมเมส ธมมานปสส วหรต ดงน ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมทอยภายในบาง พหทธา วา ฯลฯ ยอมพจารณาเหนอยในภายนอกบาง อชฌตตพหทธา วา ฯ และ ยอมพจารณาเหนทอยทงภายในทงภายนอกบาง คอ
พจารณาดการเกดขนของสมโพชฌงค ซงเปนธรรมารมณทมาประกอบกบจตของเรา ใหก าหนดดทมโนสมผส เพอหยงรใหธรรมเหลานนดบไปไมใหไปปรงแตงตามธรรมทมาประกอบกบใจนนได
สมทยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต ยอมพจารณาเหนความเกดขนของธรรมนน อยในธรรมนนบาง
วยธมมานปสส วา ฯ พจารณาเหนความเสอมไปของธรรมในธรรมนน สมทยวยธมมานปสส วา ฯ ยอมพจารณาเหนทงความเกดขนทงความดบหรอความ
เสอมไปในธรรมนน คอ เหนเกดขน และความเสอมไปของธรรมารมณทเกดกบใจ กลาวคอ สมโพชฌงคน จดเปนธรรมารมณ ซงเกดกบใจ
วธการเจรญ อตถ ธมมาต วา ปนสส สต ปจจปฏฐตา โหต กหรอวาธรรมนมอยเขาไปตงสตอยในธรรมนนเฉพาะหนา ญาณ สกวาเปนเครองร สต สกวาเปนทตงความระลกอย ยอมไมตดอยในธรรมนนดวย และไมใหเขาไปยดถอใน อปาท หรอสงใดๆในโลกทงหมด การพจารณาอยอยางนเปนการเจรญในสมโพชฌงค
เอวมป โข ภกขเว ภกข ธมเมส ธมมานปสส วหรต สตตส สมโพชฌงเคส ดกอนภกษทงหลาย ภกษพงพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ ในสมโพชฌงคทง 7 อยาง
นแลฯ จบการพจารณาในสมโพชฌงค 7 ยอ
ฐานธรรมในธรรม บพพะท 5
การก าหนดพจารณาในอรยสจจ 4 อรยสจจ 4 คอ
อท ทกขนต ยถาภต ปชานาต ยอมก าหนดรชดตามความเปนจรงวา นคอทกข สภาพทนอยไดยาก
อท ทกขสมทโยต ยถาภต ปชานาต ยอมก าหนดรชดตามความเปนจรงวา นคอ สมทย ความเกดขนของทกข
อย ทกขนโรโธต ยถาภต ปชานาต ยอมก าหนดรชดตามความเปนจรงวา นคอนโรธะ ความดบทกข
อย ทกขนโรธคามน ปฏปทาต ยถาภต ปชานาต ยอมก าหนดรชดตามความเปนจรงวา นคอขอปฏบตเพอใหถงความดบทกข
อรยสจจขอท 1 ทกขอรยสจจ คอ
ชาตป แมความเกด กเปนทกข ชราป แมความแก กเปนทกข มรณมป แมความตาย กเปนทกข โสก ความโศก กเปนทกข ปรเทว ความร าไรร าพน กเปนทกข
ทกข ความไมสบายกาย กเปนทกข โทมนสส ความไมสบายใจ กเปนทกข อปายาสา ความคบแคนใจ(นอยใจ) กเปนทกข อปปเยห สมปโยโค ความผดหวงในความรก กเปนทกข ปเยห วปปโยโค ความพลดพรากจากความรก กเปนทกข ยมปจฉ น ลภต ตมป ความไมสมปรารถนา ไมสมประสงค กเปนทกข สงขตเตน ปญจปาทานกขนธา ทกขา โดยยอการเขาไปยดถอในขนธทง 5 คอ รป
เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนทกข
ชาตเปนทกข คออะไร 1. ชาต ความเกดขนของรปกายและนามกาย 2. สญชาต ความเกดขนพรอมกนทงรปกายและนามกาย 3. โอกกนต ความหยงลงเกด คอ กรยาลงสการเกดในอายตนะทง 6 4. นพพตต ความบงเกด คอ รปธรรมและนามธรรมปรากฏเกดขนแลว 5. อภนพพตต ความบงเกดเฉพาะ คอ การเกดของนามธรรมเฉพาะ 6. ขนธาน ปาตภาโว ความเกดขนของขนธทง 5 7. อายตนาน ปฏลาโภ ความเกดขนแลวในอายตนะครบ
ชาต ความเกดน ทรงแสดงไว 7 ลกษณะ เมอกลาวโดยยอแลว คอ การเกดของขนธ 5 หรอการเกดขนของรปธรรมและนามธรรม
การเกดของรปธรรม คอ การปรากฏ แหงกายเปนมนษยเปนเทวดา เปนมาร เปนพรหม เปนสตวเดรจฉานตางๆ ตามแตสภาพอยางหยาบ อยางละเอยด เลว หรอประณต เชน กายของมนษยประกอบดวยธาตทง 4 เปนกายหยาบ โอฬารกะ คอ รปหยาบ หรอกายพรหม เปนกายประณต ปณตะ คอ รปประณต ในการเกดขนทจดเปนทกข เพราะเปนสงทอยคงทไมได ดงบาลทใชในการบงสกลเปนนนวา อะจรง วะตะยง กาโย แปลวา รางกายนเปนของไมยงยน โดยเหตนจดเปนทกข ค าวา ทกขในลกษณะของพระไตรลกษณ คอ สภาพทนอยไดยาก หรอ ทนอยไมได ซงหมายถงทกๆ อยาง ยอมทนอยในสภาพเดมไมได จะตองมการช ารดไปสวนทกขเวทนานนจงมความหมายตางกน การก าหนดรลกษณะชาตความเกดน จงแบงเปน 2 คอ ทกขของรปธรรม 1 ทกขของนามธรรม 1
รปธรรมไดแก ธาตทง 4 มธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม รวมกนเปนอวยวะนอยใหญ ซงไดแสดงไวในฐานกายในกาย ตอนพจารณาในอาการกาย 31 สวน และพจารณาธาตทง 4 สงเหลานทจดเปนทกขมใชหมายถง การเจบปวยเพราะมเวทนาเทานน แตทรงหมายถงการทนอย
ไมได หรอ ทรงอยในลกษณะเดมไมไดจงจดเปนทกข ซงในพระสตรตางมกใชค าวา เพราะสงเหลานนไมเทยงจงเปนทกข ทเปนทกขเพราะสงเหลานนแปรปรวนไป
เกดโดยนามธรรม ไดแก การเกดของขนธ 5 หรอทเรยกวาวญญาณ การเกดของนามธรรมน เพราะขนธ 5 นน กเปนปจจยซงกนและกน ชาต คอ ความเกดของนามธรรมทจดเปนทกขดวยเพราะการเขาไปยดอยในรางกาย หรอยดอยในรปธรรม ดงนน การก าหนดหยงร ชาต คอ ความเกดขนนน ไมใชวา คนตายแลวเกดมาใหม เปนชาต
การเกดใหม ของคนนน เรยกวา อปบต หรอ อบต ไมใชชาต คอ ความเกดในอรยสจจ 4 ซงท าใหความเขาใจกนตางๆ กน จงเกดเปนทฏฐ และมานะ มความเหนโดยการถอตนวา ดบาง ชวบาง ถกบาง ผดบาง ฉะนน การก าหนดรทกข คอ ชาต ความเกดไดแก การเกดของขนธ 5 ทมาปรากฏในอายตนะทง 6 คอ เกดทตา เกดทห เกดทจมก เกดทลน เกดทกาย และเกดทใจ
มรณะ คอ ความตาย ทรงแสดงลกษณะไว 10 อยาง 1. จต การจากไป การเคลอนไป คอ การไปหาทเกดใหม ในอายตนะทง 6 2. จวนตา การเคลอนไป คอ การยายไป ตามอายตนะทง 6 3. เภโท การแตกกระจายของธาตและขนธ 4. อนตรธาน การอนตรธานหรอหายไป คอการสลายตวของธาตและขนธ 5. มจจ มฤตยหรอการไมอยในอ านาจ 6. มรณ ความตาย หรอ การสนสดลงของธาต 7. กาลกรยา การท ากาละ 8. ขนธาน เภโท ความแตกแหงขนธ 9. กเฬวรสส นกเขโป ความทงซากศพไว 10. ชวตนทรยสส อปจเฉโท ความขาดไปแหงชวตนทรย (การหยดเตนของชพจร) เมอยอแลว คอ การตายของรปธรรมและการตายของนามธรรม ความหมายค าวา ตาย
ไมใช คนทตายไมไดหายใจอยางนน แตคนทยงมชวตอยกเรยกวาตายเหมอนกน ซงการตายนนจงลกษณะถง 10 อยาง การตายของรปธรรม คอ การตายของธาต 4 ไดแก ธาตทง 4 นนหยดท างานอยางหนงและการเปลยนแปลงของรางกายอยางหนง
การตายเพราะการเปลยนแปลง คอ การแปรสภาพกอนดบไป สภาพใหมเกดขนมาแทนกนจนถง การเตบใหญ ธาตเกาดบไปธาตใหมกเกดขนมาแทน จากเดกเปนผใหญ การดบไปของธาตทกๆขณะของจต กจดเปนการตายของรปธรรม
มรณะ คอ ความตายน กเชนเดยวกบชาต ซงเปนปจจยใหเกดขน คอ เมอชาตเกดขนแลว มรณะกตามมา
ชาต การเกดของขนธ 5
มรณะ การตายของขนธ 5 ทงความเกดและความตาย เปนการแสดงลกษณะของพระไตรลกษณ คอ ลกษณะ 3
อยาง อนจจง ไมคงท ตองเปลยนแปลง ทกขง ทนอยไมได ตงอยสภาพเดมไมได อนตตา ไมใชตวเรา บงคบใหหยดไมได ซงเปลยนแปลงตลอดเวลา
ธรรม 2 ประเภท คอ ชาต 1 มรณะ 1 เปนลกษณะของขนธ 5 ซงไมมใครบงคบไมใหเกดไมได ไมใหเปลยนแปลงไมได บงคบใหอยสภาพเดมไมได บงคบใหเปนไปตามใจเราไมได
การเกดของขนธ 5 จงจดเปนทกข เพราะเปนของไมใชตวเรา ไมใชของเรา หรอ ไมใช อตตา
การตายของขนธ 5 จงจดเปนทกข เพราะเราบงคบบญชาไมไดยอมเปนไปตามเหตและปจจย เมอเกดขนแลวกยอมแตกสลาย
การก าหนดหยงร คอ การเขาก าหนดดการเกดขนของขนธ 5 ในอายตนะทง 6 มตา เปนตน ซงเกดขนมาทกๆ ขณะของจต ทกๆ ชวโมง ทกนาท ทกวนาท ทกเสยววนาท
กตเม จ ภกขเว สงขตเตน ปญจปาทานกขนธา ทกขา ดกอนภกษทงหลาย กอยางไรเลา โดยยออปาทานขนธทง 5 เปนทกข
เสยยถท ไดแกอปาทานขนธทง 5 เหลาน คอ รปปาทานกขนโธ อปาทานขนธคอรปธรรม เวทนปาทานกขนโธ อปาทานขนธคอเวทนาธรรม สญญปาทานกขนโธ อปาทานขนธคอสญญาธรรม สงขารปาทานกขนโธ อปาทานขนธคอสงขารธรรม วญญาณปาทานกขนโธ อปาทานขนธคอวญญาณธรรม
อเม วจจนต ภกขเว สงขตเตน ปญจปาทานกขนธา ทกขา ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ชอวา โดยยอคอ อปาทานขนธทง 5 เปนทกข
อท วจจต ภกขเว ทกข อรยสจจ ดกอนภกษทงหลาย อนนทกลาววา อรยสจจคอ ทกข
อรยสจจขอท 2 ทกขสมทย คอ ความเกดขนของทกข
สมทย คอ ความเกดขนแหงทกข เพราะตณหา 3 คอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา
ความเกดขนแหงตณหา คอความเกดขนแหงทกข กอะไรเลา เปนเหตใหเกดตณหา ยาย ตณหา ตณหานอนใด โปโนพภวกา มความเกดอกเปนปกต นนทราคสหคตา ประกอบดวยความก าหนด ดวยอ านาจแหงความเพลดเพลน ตตร ตตราภนนทน มกเพลนยงขนในอารมณนนๆ เสยยถท ตณหาเหลานคอ กามตณหา ความอยากในกามคณ ภวตณหา ความอยากมอยากเปนอยากอย วภวตณหา ความไมอยากมไมอยากเปน ดกอนภกษทงหลาย กแลตณหานนแนแล เมอจะเกดขนยอมเกดขนทไหน เมอจะตงอย
ยอมตงอยทไหน ย โลเก ปยรป สาตรป ทใด เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทนน ตณหานน เมอจะตงอย กยอมตงอยในทนน ตณหาจะเกดขนเพราะอาศยปยรป รปทนารก สาตรป รปทนาพอใจ คอ 1. ตณหาจะเกดขนเพราะอาศยอายตนะภายใน 6 คอ ตา หจมก ลน กาย และใจ 2. ตณหาจะเกดขนเพราะอาศยอายตนะภายนอก 6 คอ รป เสยง กลน รส การถกตว
และการนกคด 3. ตณหาจะเกดขนเพราะทางวญญาณ 6 คอ วญญาณทางตา วญญาณทางห วญญาณทาง
จมก วญญาณทางลน วญญาณทางกาย วญญาณทางใจ 4. ตณหาจะเกดขนเพราะสมผส 6 คอ สมผสทางตา สมผสทางห สมผสทางจมก
สมผสทางลน สมผสทางกาย สมผสทางใจ 5. ตณหาจะเกดขนเพราะเวทนา 6 คอ เวทนาทางตา เวทนาทางห เวทนาทางจมก
เวทนาทางลน เวทนาทางกาย เวทนาทางใจ 6. ตณหาจะเกดขนเพราะสญญา 6 คอ สญญาในรป สญญาในเสยง สญญาในกลน
สญญาในรส สญญาในการถกตว สญญาในการนกคด 7. ตณหาจะเกดขนเพราะเจตนา(สงขาร) 6 คอ เจตนาในรป เจตนาในเสยง เจตนาใน
กลน เจตนาในรส เจตนาในการถกตว เจตนาในการนกคด
8. ตณหาจะเกดขนเพราะความอยาก(ตณหา) 6 อยาง คอ อยากในรป อยากในเสยง อยากในกลน อยากในรส อยากในการถกตว อยากในการนกคด
9. ตณหาจะเกดขนเพราะความตรก(วตก) 6 อยาง คอ ตรกถงรป ตรกถงเสยง ตรกถงกลน ตรกถงรส ตรกถงการถกตว ตรกถงการนกคด
10. ตณหาเกดขนเพราะความตรอง(วจาร) 6 อยาง คอ วจารถงรป วจารถงเสยง วจารถงกลน วจารถงรส วจารถงการถกตว วจารถงการนกคด
อท วจจต ภกขเว ทกขสมทโย อรยสจจ ดกอนภกษทงหลายอนนทกลาววา อรยสจ คอ ทกขสมทโย ความเกดขนแหงทกขอรยสจ ความเกดขนแหงทกข ยอมมเพราะความเกดขนแหงตณหา ความเกดขนแหงตณหา ยอมมเพราะความเกดขนแหง ปยรป สาตรป ปยรป สาตรป ม 10 หมวดรวมเปน 60 อยาง
ตณหาจะเกดขนยอมเกดขนเพราะ ปยรป สาตรป 10 หมวด ตณหาจะตงอยยอมตงอยใน ปยรป สาตรป 10 หมวด ปยรป – สงอนเปนทรก , สาตรป – สงอนเปนทพอใจ
อรยสจจขอท 3
กตมญจ ภกขเว ทกขนโรโธ อรยสจจ ดกอนภกษทงหลาย อยางไรเลาชอวา ทกขนโรธอรยสจจ ความดบแหงทกขของอรยสจจ?
โย ตสสาเยว ตณหาย อเสสวราคนโรโธ จาโค ปฏนสสคโค มตต อนาลโย ความส ารอกและความดบโดยไมมสวนเหลอ ความสละออก ความสงคน ความปลอยวาง
ความไมอาลยในตณหานนนนแล อนใด ดกอนภกษทงหลาย กตณหานนนนแล เมอจะละเสย ยอมละเสยไดในทไหน ? เมอจะดบเสย ยอมดบเสยไดในทไหน ? กทใดเปนทรกใคร(ปยรป) เปนทพอใจ(สาตรป) ในโลก ตณหานน เมอจะละ กยอมละเสยไดในปยรป สาตรปนน ตณหานน เมอจะดบ กยอมดบเสยไดในปยรป สาตรปนน กญจ โลเก ปยรป สาตรป กอะไรเลาเปนปยรป สาตรป (รทนารก รปทนาพอใจ) ในโลก
ปยรป คอ รปทนารก สาตรป คอ รปทนาพอใจ 10 หมวด 60 อยาง หมวดท 1 อายตนะภายใน 6 ม ตา ห จมก ลน กาย ใจ หมวดท 2 อายตนะภายนอก 6 ม รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ หมวดท 3 วญญาณในอายตนะภายใน 6 (ความรบรอารมณ) หมวดท 4 สมผสในอายตนะภายใน 6 (ความกระทบ) หมวดท 5 เวทนาเพราะสมผสในอายตนะภายใน 6 หมวดท 6 สญญาในอายตนะภายนอก 6 (ความจ า)
หมวดท 7 สญเจตนาในอายตนะภายนอก 6 (ความคด) หมวดท 8 ตณหา ความยนดในอายตนะภายนอก 6 หมวดท 9 วตก ความตรกในอายตนะภายนอก 6 หมวดท 10 วจาร ความตรองในอายตนะภายนอก 6 เอตเถสา ตณหา ปหยยมานา ปหยยต เอตถ นรชฌมานา นรชฌต เมอจะละตณหานน ยอมละเสยไดทปยรป สาตรป เมอจะดบตณหานน ยอมดบเสยไดทปยรป สาตรป อท วจจต ภกขเว ทกขนโรโธ อรยสจจ ดกอนภกษทงหลาย อนนทกลาววา อรยสจคอทกขนโรธ ธรรมเปนทเขาไปดบทกขแหง
อรยสจจ
อรยสจจขอท 4 กตมญจ ภกขเว ทกขนโรธคามนปฏปทา อรยสจจ ดกอนภกษทงหลาย อรยสจจคอขอปฏบตเพอด าเนนถงธรรมเปนทดบแหงทกขเปน
อยางไร? อยเมว อรโย อฏฐงคโก มคโค คอ ทางด าเนนอนประเสรฐประกอบดวยองค 8 ประการ กองคเปนเครองด าเนนคอ
อะไรบาง? สมมาทฏฐ ความเหนชอบ
สมมาสงกปโป ความด ารชอบ
สมมาวาจา ความกลาววาจาชอบ
สมมากมมนโต ความประกอบในการงานชอบ
สมมาอาชโว ความประกอบอาชพชอบ
สมมาวายาโม ความพยายามชอบ
สมมาสต ความตงสตชอบ
สมมาสมาธ ความตงจตมนชอบ
องคมรรคขอท 1 สมมาทฎฐ ความเหนชอบ คอ ทกเข ญาณ ญาณรอบรในทกข
ทกข สมทเย ญาณ ญาณรอบรในความเกดขนแหงทกข
ทกขโรโธ ญาณ ญาณรอบรในความเขาไปดบทกข
ทกขนโรธคามนยา ปฏปทาย ญาณ รอบรในขอปฏบตใหถงธรรมทจะด าเนนถงการดบทกขได
องคมรรคขอท 2 สมมาสงกปปะ ความด ารชอบ
เนกขมมสงกปโป ด ารในการออกจากกามารมณ
อพยาปาทสงกปโป ด ารในการไมพยาบาทปองรายตนและผอน
อวหสาสงกปโป ด ารในการไมเบยดเบยนตนและผอน
องคมรรคขอท 3 สมมาวาจา กลาววาจาชอบ
มสาวาทา เวรมณ เวนจากการพดเทจ (พดโกหก พดหลอกลวง)
ปสณาย วาจาย เวรมณ เวนจากการพดสอเสยด (พดยยงใหทะเลาะกน)
ผรสาย วาจาย เวรมณ เวนจากการพดค าหยาบ (พดค าไมสภาพ)
สมผปปลาปา เวรมณ เวนจากการพดเพอเจอ (พดเหลวไหล)
องคมรรคขอท 4 สมมากมมนตะ ท าการงานทชอบ
เวนจากการฆาตนเอง และฆาผอน
เวนจากการลกขโมย หรอ ปลนจ เปนตน
เวนจากการประพฤตผดในความใคร (ผดสาม ภรรยาผอน)
องคมรรคขอท 5 สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ
อรยสาวก มการเลยงชวตดวยศลและสกขา
ละ การเลยงชวตในทางผด เชนลกของเขา หรอ เบยดเบยนเขาเลยงชวต เปนตน มการบณฑบาต เปนเครองเลยงชวต
องคมรรคขอท 6 สมมาวายามะ การพยายามชอบ
ฉนท ชเนต ยงความพอใจใหบงเกด
วายมต ยอมยงความพยายามใหเกดขน
วรย อารภต ยอมปรารภความเพยร
จตต ปคคณหาต ปทหต ยอมประคองตงจตไวใหมนคง
เพอยงอกศลธรรมอนเปนบาป ทยงไมเกดขน ไมใหเกดขนฯ
เพอละอกศลธรรมอนเปนบาป ทเกดขนแลวฯ
เพอยงกศลธรรมทยงไมเกดขน ใหเกดขนฯ
เพอตงอย ไมใหสนไป เพอความเจรญขน ไพบลยมเพมขน
เตมเปยมแหงกศลธรรมทเกดขนแลวฯ
อกศลธรรม และกศลธรรม คออะไร?
มพทธพจนบทหนง มาใหสงยตตนกาย มหาวารวรรค แสดงไววา
อกศลธรรม เปนไฉน อกศลธรรม คอ นวรณ 5 นวรณ 5 เปนอกศลธรรมอยางยง เมอจะกลาวถงอกศลธรรมใหถกตอง พงกลาวถงนวรณ 5 เพราะนวรณ 5 เปนอกศลอยางยงฯ
กศลธรรม เปนไฉน กศลธรรม คอ สตปฏฐาน 4 สตปฏฐาน 4 เปนกศลธรรมอยางยง เมอจะกลาวถงกศลธรรมใหถกตอง พงกลาวถงสตปฏฐาน 4 เพราะสตปฏฐาน 4 เปนกศลอนยง สมมาวายามะ กคอ สมมปปธาน 4
องคมรรคขอท 7 สมมาสต ความตงสตชอบ
การพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อย การพจารณาเหนเวทนาในเวทนาเนอง ๆ อย
การพจารณาเหนจตในจตเนอง ๆ อย
การพจารณาเหนธรรมในธรรมเนอง ๆ อย
มความเพยรเผา กเลสใหเรารอน
มสมปชญญะ ความรอบรในอปาทานขนธ
มสต ตงความระลกในฐานทง 4 พงก าจดอภชฌา และ โทมนส (ความยนด ความยนราย) ในโลก (กามคณ) เสยใหพนาศ
สมมาสต คอ การเจรญสตปฏฐาน 4
องคมรรคขอท 8 สมมาสมาธ ความตงจตมนชอบ คอ การเจรญสมมาสมาธญาณ
ไดแกเจรญในฌานของอรยมรรค 4 อยาง ฌาน แปลวา การเพง ฌานอรยมรรคขอท 1 ปฐมฌาน ฌานท 1 มจตสงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม (นวรณ 5) เขาถงปฐมฌาน (การเพงท 1) ประกอบดวยวตก และวจาร
มปต และสข อนเกดจากวเวก(ความสงบ)ฯ
ฌานอรยมรรคขอท 2 ทตยฌาน ฌานท 2 จตสงบระงบลงซง วตก และวจาร เขาถงทตยฌาน (การเพงท 2) มความผองใสภายในจต มธรรมเอกผดขน เพราะไมวตก ไมวจารในธรรม มแตปต และสข
ฌานอรยมรรคขอท 3 ตตยฌาน ฌานท 3 อนง จตนน มความก าหนดสนไปดวยปต ยอมเปนผอยดวย อเบกขา (เพกเฉยอย) มสตและสมปชญญะ
เมอมความสขเสวยอยในกาย พระอรยเจาทงหลายยอมกลาวสรรเสรญผนนวาเปนผมอเบกขา มสตอาศยอยเปนสขถงตตยฌาน (ความเพงท 3)
ฌานอรยมรรคขอท 4 จตตถฌาน ฌานท 4 เพราะละสขทงปวงเสยได เพราะละทกขทงปวงเสยได เพราะความดบแหงโสมนส (ความดใจ) และโทมนส (ความเสยใจ) เบองตนไดเขาถง จตตถฌาน (ความเพงท 4) ไมทกขไมสข มอเบกขา และสตเปนธรรมทบรสทธเสวยอย
อย วจจต ภกขเว สมมาสมาธ ดกอนภกษทงหลาย อนนทกลาววา สมมาสมาธ ความตงมนชอบฯ การเจรญสมมาสมาธน ซงเปนหนทางแหงการปฏบตหลกอรยมรรค หมายถง การเพง การเพงในสภาวธรรม คอ ขนธ 5 ค าวาอเบกขาในองคฌานน ไดแก อเบกขาสมโพชฌงค ค าวา สต ในองคฌานน ไดแก สตสมโพชฌงค
ซงในองคฌานขอท 4 ไดแสดงไววา อเบกขา และสตเปนธรรมทบรสทธ คอองคแหงการตรสรธรรม ในหลกของสมโพชฌงค คอ อเบกขาสมโพชฌงค อเบกขาเปนเครองใหถงความตรสรธรรม ซงไมใช อเบกขาเวทนา อเบกขาเวทนาเปนเวทนาทประกอบดวยอปาทานจดเปนเวทนาภายนอก
อเบกขาสมโพชฌงค เปนการวางเฉยในอปาทานขนธ 5 ไมยนด ไมยนรายในธรรมทงหลาย คอ การไมเขาไปยดถอเอาอารมณภายนอกเปนอารมณ ปลอยวางในธรรมทงภายในทงภายนอก
สมมาสมาธประกอบดวยญาณ 5 อยางคอ 1. ญาณบงเกดขนเฉพาะตนวา สมาธนมสขในปจจบน มสขเปนวบากตอไป
2. ญาณบงเกดขนเฉพาะตนวา สมาธนเปนของอรยะไมมอามสฯ 3. ญาณบงเกดขนเฉพาะตนวา สมาธนอนบรษผไมต าชาเสพแลวฯ 4. ญาณบงเกดขนเฉพาะตนวา สมาธนสงบ ประณต มปฏปสสทธ(ความสงบราบคาบ)
อนไดแลว ถงความเปนธรรมอนเอกผดขนและมใชขมข หรอ หามดวยจตเปนสสงขาร(คอไมใหบงคบจตดวยการสรางอารมณ หรอมใหบงคบจตดวยการปรงแตง)ฯ
5. ญาณบงเกดขนเฉพาะตนวา กเรานนมสต เขาสมาธน และมสตออกจากสมาธนฯ ธรรม 5 อยางนควรใหบงเกดขน ในทฆนกาย ปาฏกวรรค 11/298
ความหมายในสมมาสมาธญาณ 5 ญาณขอท 1 มสขในปจจบน และมสขเปนวบากตอไป หมายถง สขทไมประกอบดวย
อปาทาน เปนสขทสงบจากกามคณ เปนสขทปราศจากการปรงแตงในจต ญาณขอท 2 เปนของอรยะไมมอามส หมายถง เปนสมาธของพระอรยเจาเทานน เปน
สมาธโลกตตระ ไมใชสมาธของโลกยะ ไมมอามสคอ ไมมสมมตเจอปน เปนปรมตถธรรมลวนๆ ไมมอปาทาน ไมมกเลส ไมมตณหา ไมมอาสวะ
ญาณขอท 3 บรษผไมต าชา หมายถง พระอรยบคคล ตงแตพระโสดาบน ขนไปจนถงอรหนต ซงเปนพระทไมตกต าอกแลว ในสงฆคณ 9 แยกเปนคๆ ได 4 แยกเปนบคคล 8 คอ อรยมรรค 4 อรยผล 4 รวมเปน 8
บรษบคคล 4 ค คอ 1. พระโสดาบน เปน 2 คอ อรยมรรค 1 อรยผล 1 2. พระสกทาคาม เปน 2 คอ อรยมรรค 1 อรยผล 1 3. พระอนาคาม เปน 2 คอ อรยมรรค 1 อรยผล 1 4. พระอรหนต เปน 2 คอ อรยมรรค 1 อรยผล 1 อรยมรรค คอ พระอรยะผก าลงปฏบตอย อรยผล คอ พระอรยะทปฏบตไดแลว
ญาณขอท 4 สมาธนสงบ ประณต มปฏปสสทธ - สมาธสงบ คอ สงบจากอกศลธรรม
- มปฏปสสทธ คอ การสงบราบคาบ หมายถงสงบไมก าเรบขนมาอก มธรรมอนเอกผดขน คอ เปนสภาวธรรมชนดหนงซงเกดขนในขณะปฏบต เมอบคคลไดธรรมนแลว จะสามารถเหนพระไตรลกษณได มไดขมข หรอ หามดวยจตเปนสสงขาร คอ การเจรญสมาธน หามสะกดจตใหดง หรอแนวแน ไดแก การไมเขาไปยดถอในสมาธ เปนสมาธเหนสภาวธรรมเกดดบ มใชสมาธทประกอบดวยการปรงแตง หรอสรางอารมณของจต เชน มนมต เปนดวงแกวบาง หรอ พระพทธเจาบาง หรอเหนตวเองนงอยในจตของตวเองบาง เปนตน การมนมตเชนน เรยกวา สมาธประกอบดวย สสงขาร คอ การปรงแตง ดวยเหตนในสมมาสมาธญาณ จงหามบงคบจตหรอ ขมขจต
ญาณขอท 5 สมาธนมสตเวลาเขา หรอสตเวลาออก หมายถงเมอจะเขาสมาธกมสตสมบรณ เมออยในสมาธกมสตสมบรณ เมอออกจากสมาธกมสตสมบรณ หมายความวา เปนผมสตตงมนดแลวไมพลงเผลออกแลว คอ ไมมการขาดสตอกแลวฯ
สมาธภาวนา การเจรญสมมาสมาธ 4 อยาง 1. สมาธภาวนาทภกษอบรมแลว ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความอยเปนสข
ในทฏฐธรรมทมอยฯ 2. สมาธภาวนาทภกษอบรมแลว ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความไดเฉพาะ
ซงญาณทสสนะทมอยฯ 3. สมาธภาวนาทภกษอบรมแลว ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอมสต ม
สมปชญญะมอยฯ 4. สมาธภาวนาทภกษอบรมแลว ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนไปแหง
อาสวะทงหลายมอยฯ สมาธขอท 1 คอ การเจรญณานอรยมรรคมองค 8 อยในมรรคขอท 8 สมมาสมาธ(ม
อเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธ เปนทสด) ชอวามทฏฐธรรมเปนเครองอย สมาธขอท 2 คอ การท าจตใหมความสวางทงกลางวน กลางคน ไมมอะไรหมหอ อบรม
จตใหมแสงสวาง (ทงภายในภายนอก) ชอวามญาณทสสนะ สมาธขอท 3 คอ พจารณาเหนการเกดขน ตงอยและดบไปของเวทนา สญญา และวตก ชอ
วาเปนไปเพอมสต สมปชญญะฯ
สมาธขอท 4 คอ การพจารณาเหนความเกดขนและความดบไปแหงอปทานขนธ 5 คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ชอวา สมาธท าใหสนไปแหงอาสวะดงน
ทมาใน ทฆนกาย ปาฏกวรรค 11/205
ขอปฏบตใหถงธรรมเปนเครองดบทกข คอการเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค 8 ประการ ดงกลาวมาเปนเครองเจรญใหถงอรยสจจขอท 4 อรยมรรคมองค 8 ไมใชทางเดนของธรรม แตเปนขอปฏบตเพอด าเนนไปเพราะทางนน คอ สตปฏฐาน ดวยเหตนอรยสจจขอท 4 จงใชค าวา ทกขนโรธคามนปฏปทา แปลวา ขอปฏบต หรอปฏปทาในการด าเนนเพอเขาไปดบทกข อรยมรรคคอ องคแหงการปฏบต เพอด าเนนไปในทางสายเอก
ทางสายเอก คอ มหาสตปฏฐาน 4 อท วจจต ภกขเว ทกขนโรธคามน ปฏปทา อรยสจจ ดกอนภกษทงหลาย อนนทกลาววา อรยสจ คอ ทกขนโรธคามนปฏปทา (ขอปฏบตใหถง
ธรรมเปนเครองดบทกข คอ อรยมรรคมองค 8) อต อชฌตต วา ธมเมส ธมมานปสส วหรต พหทธา วา ธมเมส ธมมาปสส วหรต อชฌตตพหทธา วา ธมเมส ธมมานปสส วหรต ดงน ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม ณ ภายในบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม
ณ ภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม ทงภายในทงภายนอกบางฯ สมทยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต วยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต สมทยวยธมมานปสส วา ธมเมส วหรต ภกษยอมพจารณาเหนสภาวธรรม คอ ความเกดขนในธรรมบาง ยอมพจารณาเหน
สภาวธรรม คอ ความเสอมไปในธรรมบาง ยอมพจารณาเหนสภาวธรรม คอทงความเกดขนทงเสอมไปในธรรมนนอยบางฯ
สมทยธมมา วยธมมา คออะไร? พระผมพระภาคประทบอย ณ เชตะวนมหาวหาร เมองสาวตถ พระราธะ ผบวชเมออายวย
ชรา ไดไปกราบทลวา พระองคผเจรญ ค าวา วยธมมา ๆ .... สมทยธมมา ๆ.... คออะไร กอะไรเลา ชอวา วยธมมา
ๆ สมทยธมมา ๆ ดงน พระผมพระภาคทรงตรสวา ดกอนราธะ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ คอ วยธมมา วยธมมาเปนชอของ รป
เวทนา สญญา สงขาร วญญาณฯ
วยธมมา แปลวา ความเสอมไปแหงธรรม
ดกอนราธะ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ คอสมทยธมมา สมทยธมมาเปนชอของ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณฯ
สมทยธมมา แปลวา ความเกดขนแหงธรรม
สงยตตนกาย ขนธวารวรรค 17/201-2
อตถ ธมมาต วา ปนสส สต ปจจปฏฐตา โหต กหรอสตวาธรรมนนมอย เขาไปตง(สต) อยเฉพาะหนาแกเธอนน คอ มสตตงอยตามฐานในปจจบนธรรมนน ๆ ในขณะนน ๆ
ยาวเทว ญาณมตตาย รอบรอยวาเปนเพยงสกแตวาธรรม
ปตสสตมตตาย สตระลกอยวาเปนเพยงสกแตวาธรรม
อนสสโต จ วหรต ยอมไมตดอยในธรรมนนดวย
น จ กญจ โลเก อปาทยต ยอมไมยดถอสงใดๆ ในโลกแหงธรรมทงหลายนนดวย คอไมใหยดมนแมในธรรมทงหลายนน เพราะธรรมทงหลายไมควรยดมน ไมควรถอมน ไดแก การไมเขาไปยดถอ ในอปาทานขนธ 5
เอวมป โข ภกขเว ภกข ธมเมส ธมมานปสส วหรต
จตส อรยสจเจส
ดกอนภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมเนอง ๆ อย ชอวา เหน อรยสจจ 4 อยางนแล
อรยสจจปพพ จบขอก าหนดดวยอรยสจจ
จบฐานธรรมในธรรม
Related Documents
