Արցախյան պատերազմ

Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմը (ՂԱՊ) ԼեռնայինՂարաբաղի դեմ Ադրբեջանի Հանրապետության ագրեսիայի հետևանքովծագած զինված հակամարտությունն է 1988–1994-ին: Կոչվում էնաև Արցախյան ազատագրական պատերազմ 1988–1994 կամ ղարաբաղա-

ադրբեջանական զինված հակամարտություն: 1988-ից մինչև 1991-ի ապրիլի 30-

ը կրել է հիմնականում տեղային բնույթ և դրսևորվել համապարփակշրջափակման, պետական ու անհատական ունեցվածքի ավարառության, բերքիև ցանքատարածությունների փչացման կամ բերքահավաքին խոչընդոտելու, հայկական բնակավայրերի, մերձակա օժանդակ տնտեսությունների ուարտադրական ձեռնարկությունների վրա ավազակային հարձակումների ևհակաօրինական այլ գործողությունների տեսքով:

Արցախյան պատերազմը Արցախի հայ ժողովրդի պայքարնընդդեմ ադրբեջանականագրեսիայիֈ Հակամարտությաներկրորդ կողմն է Ադրբեջանը, որը ձգտում էր նվաճելԱրցախըֈ 1987-ից` Չարդախլույի բռնագաղթով Ադրբեջանումսկսվեց հայերի ցեղասպանություն, ինչից հետոհակամարտությունը աստիճանաբար վերաճեց պատերազմիԱդրբեջանի և հայկական ինքնապաշտպանական ուժերի միջևֈ

Արցախյան գոյամարտը 20-րդ դարասկզբում

Արցախյան գոյամարտը սկիզբ է առել 1918-1920 թվականներինֈ Այս շրջանումԼեռնային Ղարաբաղը դե յուրե մաս չի կազմել որևէ պետության, այդ թվում՝Ադրբեջանիֈ Օսմանյան Թուրքիայի ճնշման տակ ստորագրված Բաթումիպայմանագրով, նոր կազմավորվողՀայաստանի ԴեմոկրատականՀանրապետության սահմաններից դուրս էին մնացել բազմաթիվ հայաբնակտարածքներ, այդ թվում և Արցախը։

Դրանից օգտվեցին նորաստեղծ Ադրբեջան կոչված պետությանղեկավարները` Գարդմանքն, Արցախը, Զանգեզուրը ևՆախիջևանը հայտարարելով իրենց պետության մաս, սակայն տեղի հայբնակչությունը վճռական դիմադրություն ցույց տվեց օկուպանտներին:

Իր ինքնորոշման իրավունքը իրագործելու համար, Լեռնային Ղարաբաղիժողովուրդը ընտրեց ժողովրդական ներկայացուցչություն(պառլամենտ)՝ Արցախահայության Համագումարը, որը 1918-1920 թթներկայացնում էր Արցախի գերագույն լիազոր օրգանըֈԱդրբեջանականկառավարությունը փորձեց Լեռնային Ղարաբաղը անեքսիայի ենթարկելՕսմանյան Թուրքերի օգնությամբֈ

Արցախյան գոյամարտը 20-րդ դարի վերջում

1988 թվականից Ադրբեջանը սանձազերծեց Հայ-Ադրբեջանականպատերազմ: Լավ զինված ադրբեջանական բանակը, ջոկատներիցսկսեցին լայնածավալ հարձակումները Հայ-ադրբեջանական սահմանիամբողջ երկայնքով: Պատերազմի հորձանուտում հայերը միացիալուժերով ստեղծեցին հայոց ազգային բանակ, որը կազմում էր մոտ 20-25

հազար: Ադրբեջանի բանակը 75-80 հազար:

Սակայն հայերը կարողացան հետշպրտել թշնամու գրոհը ևազատագրել Արցախը:

Ադրբեջանական բանակինշանառված հարվածներին զոհ ենգնում հազարավոր հայ խաղաղբնակիչներ: Հայկական կողմըկորցրեց Արծվաշենը, Մարդակերտի, Մարտունիի, Շահումյանի շրջանների մի մասը: Հայկական ուժերիվճռական գործողություններինթշնամին չկարողանալով դիմադրելև վախենալով ավելի ծանրկորուստներ կրելու մտքիցզինադադար է խնդրում, որըկնքվում է 1994 թվականի Մայիսի12-ին:

Արդյունքում հայերը ունենում են 5 հազար զոհ(ինչպես նաև` հազարավոր զոհեր խաղաղբնակչության շրջանում), իսկ Ադրբեջանցիները` 40

հազար զոհ: Արցախյան գոյամարտում հայ ազգըցույց տվեց իր միասնականության ուժը,

կարողացավ կասեցնել թշնամու ագրեսիան ևազատագրել հայկական տարածքների մի մասը:

Ղարաբաղյան շարժման առաջին իսկ օրերից (1988-իփետրվար) Ադրբեջանում սկսվել է սանձարձակհակահայկական քարոզչական պատերազմ: «Հայերինբնաջնջել, հողն արյամբ նվաճել» և այլ մոլեռանդ կոչերովհագեցած ադրբեջանական պետական քարոզչությունը գրգռելէ ամբոխին, ինչի հետևանքով Ադրբեջանում սկսվել են հայերինկատմամբ բացահայտ բռնարարքներ ու ջարդեր:

Հակառակորդը դիմել է տնտեսական շրջափակմանամենատարբեր ձևերի՝ արտաքին աշխարհից,

մանավանդՀայաստանից ԼՂԻՄ-ի մեկուսացմանը,

ժողովրդատնտեսական բեռների, սննդամթերքի, վառելանյութերիև առաջին անհրաժեշտության այլ իրերի ներկրման կամտեղափոխման արգելակմանը ևս:

Դադարեցվել է երկաթուղային շարժակազմերի և բեռնատարավտոմեքենաների մուտքը ԼՂԻՄ, արգելափակվել են մարզի ներքինհաղորդակցության ավտոճանապարհները: Սկսվելեն Սումգայիթի, Գանձակի, Բաքվի հայ բնակչության ջարդերն ուտեղահանությունները (տես Սումգայիթի ջարդեր, Բաքվիջարդեր,Կիրովաբադի ինքնապաշտպանություն), որոնք պատերազմականգործողությունների յուրօրինակ դրսևորում էին՝ ուղղված Արցախի ուարցախցիների դեմ, քանի որ այդ քաղաքների հայերի մեծ մասըարցախյան ծագում ուներ կամ ծնվել էր հենց Արցախում:

Ադրբեջանական ագրեսիայի առաջին թիրախներ են դարձել Հյուսիսային Արցախիբնակավայրերը: Դեռևս 1987-ի վերջերին Ադրբեջանական ԽՍՀ ՆԳՆստորաբաժանումները բռնություններ են իրագործել մարշալներ ՀովհաննեսԲաղրամյանի ու Համազասպ Բաբաջանյանի ծննդավայր Չարդախլու գյուղում և այնհայաթափել: Դա և 1990-ի հունվարի 12–14-ին Ազատի, Գետաշենի ու Մանաշիդիվրա հարձակումները դարձել են Հյուսիսային Արցախի հայության բացահայտ բռնիտեղահանության սկիզբը, ինչն ավարտին է հասցվել հակամարտության հերթականփուլի ընթացքում:

Ագրեսիայի այդ նախապատրաստությունները, այդ թվում՝ 1988-ի փետրվարից մինչև1991-ի ապրիլն ընկած ժամանակամիջոցում ադրբեջանցիների ավազակախմբերի,

Ադրբեջանական ԽՍՀ ՆԳՆ ՄՀՆՋ-ի և ԽՍՀՄ ներքին զորքերի ստորաբաժանումներիհամատեղ պատժիչ գործողությունները, անձնագրային ռեժիմի պահպանման քողիտակ իրականացված ձերբակալությունները, բռնությունները և սպանությունները,

արցախահայությանն ի վերջո կանգնեցրել են զինված ինքնապաշտպանությանդիմելու անհրաժեշտության առջև: Մանավանդ, 1991-ի ապրիլի 30-ին Կենտրոնիձեռնարկված «Օղակ» ռազմական գործողությունը, որի ընթացքում հայաթափվելեն Հյուսիսային Արցախի Գետաշեն ու Մարտունաշեն բնակավայրերը, Հադրութիշրջանի ծայրամասային գյուղերը և Շուշիի շրջանի Բերդաձորի ենթաշրջանը,

փաստորեն հաստատել է հիմնահարցը պատերազմի միջոցով լուծելու Ադրբեջանիորդեգրած քաղաքական գծի անշրջելիությունը:

ՂԱՊ-ը կարելի է բաժանել 5 հիմնական փուլերի.

Առաջին փուլ՝1988-ի փետրվարի 22–1990-ի հունվարի19-ը.սկսվել էԱսկերան-Ստեփանակերտ ռազմավարական ուղղությամբաղդամցիադրբեջանցիների բազմահազարանոց ամբոխի զինվածհարձակմամբ, ավարտվել Հյուսիսային Արցախի (Ազատ, Գետաշեն ևՄանաշիդ), Մարտունիի շրջանի (նաև շրջակա հայկական բնակավայրերի)

վրա հարձակումների կասեցմամբ և Բաքվի հայ բնակչության ջարդի ու բռնիտեղահանության գործողություններով:

Երկրորդ փուլ՝ 1991-ի ապրիլի 30 –

1992-ի մայիսի 18-ը. սկսվելէ «Օղակ»ռազմական գործողությամբ, ավարտվել Լաչին քաղաքիկրակակետերի ճնշմամբև Հայաստանի հետ ցամաքային կապիվերականգնմամբ:

Երրորդ փուլ՝ 1992-ի հունիսի 12 – 1993-

ի հունվարի 20-ը. սկսվելէ ԼՂՀ Ասկերանի, Շահումյանի, Մարտակերտի, Մարտունիի և Հադրութի շրջաններիուղղություններով հակառակորդիխոշորածավալ հարձակումներով և ավարտվելմարտական գործողությունների հիմնականթատերաբեմ Մարտակերտի ռազմաճակատումհակառակորդի հարձակման կասեցմամբ, ինչպես նաև հակամարտության գոտումուժերի ընդհանուր հավասարակշռությանստեղծմամբ:

Չորրորդ փուլ՝ 1993-ի փետրվարի 5 –

նոյեմբերի 1-ը. սկսվել է Մարտակերտիռազմաճակատում ԼՂՀ ԻՊՈւ-ի լայնածավալհակահարձակմամբ և ավարտվել Հորադիզում,

Կուբաթլուում, Ջաբրայիլում, Ֆիզուլիումև Զանգելանում կենտրոնացվածհակառակորդի ռազմական խմբավորումներիջախջախման ռազմական գործողությամբ:

Հինգերորդ փուլ՝ 1993-

ի դեկտեմբերի 15 – 1994-ի մայիսի 17-ը.

սկսվել է ԼՂՀ սահմանագծի ողջերկայնքով հակառակորդի լայնածավալհարձակմամբ և եզրափակվելղարաբաղա-ադրբեջանականհակամարտության գոտում զինադադարիհաստատումով:

Այսքանից հետո ծավալվելէ նաև օղակգործողությունը, շուշիիազատագրումը, ԼեռնայինՂարաբաղի ամբողջականազատագրումը և Աղդամիազատագրումը:

Զինադադարի հաստատում

Ակնհայտ էր, որ ստեղծված իրավիճակումադրբեջանական կողմն այլևս չէր կարող իր թվական ուռազմատեխնիկական գերակշռությամբռազմաճակատում բեկում մտցնել: Հետևաբար,

հասունացել էր զինադադարի հաստատման պահը,

ինչն էլ ճիշտ ժամանակին գնահատեց Ռուսաստանը:

Վերջինս, խնդիր ունենալով չեզոքացնել մի շարքերկրների շահագրգիռ միջամտության ու իր«ազդեցության գոտի» ներթափանցման փորձերը,

առանց նախապայմանների ու քաղաքական հարցերիարծարծման վճռական քայլեր ձեռնարկեց հրադադարհաստատելու ուղղությամբ: Դրանով Ռուսաստաննառաջին հերթին հետամտում էր իր միջազգայինվարկանիշի ու Անդրկովկասում ազդեցությանվերականգնման քաղաքական խնդրին:

Դեռևս մայիսի 5-ին ԲիշքեկումՌուսաստանի,

Ղրղզստանի և ԱՊՀ միջխորհըրդարանական խորհըրդաժողովիմիջնորդությամբ Ադրբեջանի, ԼՂՀև Հայաստանի խորհրդարաններիղեկավարները ստորագրել ենարձանագրություն, ըստ որիհամաձայնություն է ձեռք բերվելկրակի դադարեցման վերաբերյալ: Բիշքեկյան արձանագրությանըԱդրբեջանը միացել է ավելի ուշ՝մայիսի 8-ին: Ռուսաստանիմիջնորդությամբ կրակիդադարեցման վերաբերյալհամաձայնագիրը ՀՀ, ԼՂՀ և ԱՀպաշտպանությանգերատեսչությունները ստորագրելեն մայիսի 11-ին: Համաձայնագիրնուժի մեջ է մտել մայիսի 12-ին:

Ադրբեջանի կողմից բիշքեկյան համաձայնության խափանումից հետո գործինմիջամտել է ՌԴ պաշտպանության նախարար Պ. Գրաչովը, նպատակ ունենալովդադարեցնել զինված հակամարտությունը՝ մնացած հարցերի լուծումը թողնելովքաղաքագետներին: 1994-ի մայիսի 16-ին Մոսկվայում հանդիպելով ՀՀպաշտպանության նախարար Ս. Սարգսյանի, ՀՀ պետնախարար Վ. Սարգսյանի, ԼՂՀՊԲ հրամանատար Ս. Բաբայանի և Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար Մ.

Մամեդովի հետ՝ նա առաջարկել է մայիսի 17-ի 00 ժամից դադարեցնել կրակը: Այնմեծ դժվարությամբ ընդունել է նաև Ադրբեջանը և մեկ ամիս անց տվել իրհամաձայնությունը:

Պարտադրված հրադադարը պահպանվում է ցայսօր (2012): Մոսկվայումհաստատված զինադադարի համաձայնագրով դադարեցվել ենպատերազմական գործողությունները, և սկսվել է ԼՂՀ հակամարտությանխաղաղ կարգավորման բանակցությունների փուլը, որը շարունակվում էմինչև օրս (2012): ՂԱՊ-ը տեղի է ունեցել համայն հայության՝ Հայաստանի ևսփյուռքի ռազմական կարողությունների՝ մարդկային ուժի, նյութական,

տեխնիկական և այլ միջոցների լայնածավալ օգտագործումով, ինչպես նաևբարեկամ երկրների, միջազգային առաջադեմ հասարակայնությանբարոյական ու հոգեբանական մշտական աջակցությամբ: ՂԱՊ-ի հաղթականավարտից հետո Ադրբեջանի իշխանությունները ստիպված որոշ ժամանակհրաժարվեցին հակամարտության հիմնախնդիրը ռազմական ճանապարհովլուծելու քաղաքական գծից: ԼՂՀ տարածքի շուրջ ստեղծվել է բավարարխորության անվտանգության գոտի, ինչը թույլ է տալիս ԼՂՀազգաբնակչության անվտանգությունն ապահովելուց բացի, երկրում ծավալելնաև բնականոն կենսական ու սոցիալ-տնտեսական գործունեություն:

Այսպիսով պատերազմի պատճառը Ադրբեջանիիշխանությունների վարած քաղաքականություննէր, նաև ինչպես նյութիս սկզում նշեցիԱդրբեջանում սկսվել էին հայերիցեղասպանությունը, ինչն էլ պատճառհանդիսացավ պատերազմի սկսվելուն: Նշեմ նաև,

որ հրամանատարներն էին հայկական կողմից՝Սամվել Բաբայանը, Լեոնիդ Ազգալդյանը, ՄոնթեՄելքոնյանը, Հմայակ Հարոյանը, ՎազգենՍարգսյանը, Արկադի Տեր-Թադևոսյանը ևԱնատոլի Զինևիչը, ադրբեջանական կողմից՝Իսգանդար Համիդովը, Սուրետ Հուսեյնովը,

Ռահիմ Գազին և Շամիլ Բասաևը: Մեր կողմըունենալով ընդհամենը 20.000 զորքըպարտության մատնեց 76.000 զորքին:

Այդ հաղթանակը մենք ձեռք բերեցինքբազմաթիվ զոհեր տալով: Արդյունքումստացվեց Հայկական զորքերի ռազմականհաղթանակֈ Կնքեցինք զինանադադարիպայմանագիր:Պայմանագիրըստորագրվել է 1994-ին Հայաստանի,

Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղիկողմիցֈ Պատերազմից հետո եղանտարածքային փոփոխություններ, դրանքեն՝Արցախը դարձել է դե ֆակտո անկախհանրապետությունֈԲանակցային գործընթացըՀայաստանի և Ադրբեջանի միջևԱրցախի ապագայի վերաբերյալշարունակվում էֈ

Քեչեչյան ԱլիսաԱվագ դպրոց-վարժարան 12-1 դաս.

Օգտագործված գրականության ցանկ՝

17.02.2013

Mskh.am