Thailand 4.00 กับความท้าทาย ภาคเกษตร · หัวข้อการเสวนา 1. ความส...

Thailand 4.00 กบความทาทายภาคเกษตร

นพนธ พวพงศกร สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย

การประชมวชาการดนและปยแหงชาตครงท 5 จดโดยกรมพฒนาทดน ณ

โรงแรมเซนทรา ศนยราชการและคอนเวนชนเซนเตอร วนองคารท 1 สงหาคม 2560

1

หวขอการเสวนา

1. ความส าเรจของภาคเกษตรไทยในอดต-ปจจบน

2. ความทาทายภาคเกษตรในอนาคต : การวเคราะหตามแนวทางหวงโซมลคาอาหาร (food value chain)

3. ความหมายของเกษตรสมยใหมกบเกษตร 4.0 และการใช precision agriculture ในภาคเกษตรไทย

4. แนวทางการใชเทคโนโลยขบเคลอนเกษตรไทยสเกษตรสมยใหม

2

ค าถาม

ท าไมเกษตรไทยเรมลาหลงเพอนบานในดานเทคโนโลย

เราจะสามารถขบเคลอนใหเกดการใชและพฒนาเทคโนโลยใหมๆ ไดอยางไร

3

4

1. ความส าเรจของภาคเกษตรไทยในอดต-ปจจบน

1. ความส าเรจของภาคเกษตรไทยในอดต-ปจจบน ใน65 ป (1951-2016) GDP เพม111 เทาตว ผลผลตเกษตร

(agricultural GDP) เพม 19.3 เทาตว..อาหารราคาต า

แตความเหลอมล าของรายไดตอหวภาคเกษตรกบนอกเกษตรเพมขน…..ไมพดวนน

5

0

0.2

0.4

0.6

0.8

0

5

10

15

1952

1960

1968

1976

1984

1992

2000

2008

ลานล

านบา

ท

ลานล

านบา

ท

GDP

Real GDP (2002) Real Agri GDP (2002) (แกนขวา)

0

20,000

40,000

60,000

80,000

100,000

120,000

140,000

160,000

1952

1959

1966

1973

1980

1987

1994

2001

2008

2015

บาท/

หว

Real GDP per capita

rGDP per capita rAgriGDP per capita

เจบปวยบอย….แตฟนตวเรว : resilient

วฏจกรเศรษฐกจ/เศรษฐกจการเกษตร วฏจกรราคาขาว

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

Rice, Thailand, 5%, $/mt, real 2010$

-20%-15%-10%-5%0%5%

10%15%20%25%30%35%

1952

1958

1964

1970

1976

1982

1988

1994

2000

2006

2012

Growth

Growth GDP Growth Agri GDP

ทมา: NESDB, The World Bank

พชหลกมความสามารถในการแขงขนสง แตเรมลดลง...อนดบสงออกสงขนจาก 19 เปนท 12-15 ใน 52 ป

สงออกเกษตรและอาหาร สงออกอาหาร

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

0

5

10

15

20

196119671973197919851991199720032009

พนลา

น US

D

Real Agri & food export value (2005)

Agricult.Products,Total Growth

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0

2

4

6

8

10

12

1961

1967

1973

1979

1985

1991

1997

2003

2009

พนลา

น US

D

Real food export value (2005)

Food and Animals Growth

ทมา: FAO

ดชนความสามารถในการแขงขน (1)

ขาว คาดชน RCA 2555 2556 2557 2558 กมพชา 18.42 27.96 24.51 23.98 ประเทศไทย 15.46 14.34 17.32 15.49 เวยดนาม 24.6 16.43 14.17 12.46 พมา 20.02 9.81 5.52 6.77 ลาว 3.36 2.64 2.15 5.54 สงคโปร 0.11 0.13 0.15 0.13 มาเลเซย 0 0.02 0.06 0.11 ฟลปปนส 0.02 0.07 0.04 0.01 บรไน 0 0 0 0 อนโดนเชย 0 0 0 0

ออยและน าตาล คาดชน RCA 2555 2556 2557 2558 ประเทศไทย 9.18 7.33 8.39 9.08 ลาว 5.51 5.03 4.08 5.32 กมพชา 0.04 4.03 2.86 1.71 มาเลเซย 0.4 0.43 0.42 0.38 ฟลปปนส 1.14 2.82 1.23 0.32 เวยดนาม 0.22 1.12 0.55 0.26 พมา 0.15 0.1 0.06 0.1 สงคโปร 0.21 0.19 0.08 0.09 อนโดนเชย 0 0 0.01 0.01 บรไน 0 0 0 0

ปาลมน ามน คาดชน RCA 2555 2556 2557 2558 อนโดนเชย 44.18 48.8 53.91 56.74 มาเลเซย 32.32 30.27 27.84 26.3 กมพชา 1.23 1.33 1.1 0.63 เวยดนาม 0.27 0.21 0.18 0.17 ประเทศไทย 0.64 1.07 0.48 0.13 ฟลปปนส 0.28 0.5 0.32 0.12 สงคโปร 0.14 0.13 0.12 0.09 พมา 0 0 0.02 0.04 บรไน 0 0 0 0 ลาว 0 0 0 0

ทเรยน คาดชน RCA 2555 2556 2557 2558 ประเทศไทย 46.73 48.29 49.32 40.33 เวยดนาม 0.26 0.21 0.39 3.34 มาเลเซย 2.4 2.31 1.26 1.82 ลาว 0 0 0 0.44 ฟลปปนส 0.01 0.04 0.08 0.03 สงคโปร 0.02 0.01 0.01 0.01 บรไน 0.36 0 0 0 กมพชา 0.34 0.18 0.04 0 อนโดนเชย 0 0 0 0 พมา 0 0 0 0

ทมา: TDRI, UN comtrade

ดชนความสามารถในการแขงขน (2)

ผก คาดชน RCA 2555 2556 2557 2558 พมา 31.75 23.12 13.46 21.71 ลาว 3.02 2.45 2.52 4.11 ประเทศไทย 1.9 1.99 2.23 2.13 เวยดนาม 1.93 1.15 1.87 0.88 กมพชา 0.44 0.56 0.97 0.65 มาเลเซย 0.22 0.24 0.21 0.24 อนโดนเชย 0.17 0.17 0.18 0.21 ฟลปปนส 0.18 0.13 0.11 0.07 สงคโปร 0.02 0.03 0.02 0.02 บรไน 0 0.04 0.09 0.01

กง คาดชน RCA 2555 2556 2557 2558 เวยดนาม 31.07 21.43 18.7 12.49 อนโดนเชย 11.4 9.21 9.84 9.25 พมา 23.02 13.47 6.18 7.62 ประเทศไทย 14.57 5.66 4.11 3.46 มาเลเซย 0 1.78 1.76 1.14 บรไน 0 0.17 0.19 0.22 สงคโปร 0.05 0.03 0.02 0.03 ฟลปปนส 0 0 0 0 กมพชา 0.09 0.05 0 0 ลาว 0 0 0 0

ไกสด คาดชน RCA 2555 2556 2557 2558 ประเทศไทย 1.04 1.23 2.15 2.71 ฟลปปนส 0.87 0.67 0.73 0.32 เวยดนาม 0 0.01 0.05 0.11 มาเลเซย 0.03 0.03 0.03 0.04 สงคโปร 0.03 0.05 0.03 0.04 บรไน 0 0.01 0 0 กมพชา 0.01 0 0 0 อนโดนเชย 0 0 0 0 ลาว 0 0 0 0 พมา 0 0 0 0

ไกปรงสก คาดชน RCA 2555 2556 2557 2558 ประเทศไทย 23.62 23.14 21.73 22.89 ฟลปปนส 0.5 0.14 0.29 0.2 มาเลเซย 0.08 0.07 0.08 0.1 สงคโปร 0.01 0.01 0.02 0.01 เวยดนาม 0.02 0.03 0.02 0.01 บรไน 0 0 0 0 กมพชา 0 0 0 0 อนโดนเชย 0 0 0 0 ลาว 0 0 0 0 พมา 0 0 0 0

ทมา: TDRI, UN comtrade

10

2. ความทาทายภาคเกษตรในอนาคต : การวเคราะหตามแนวทางหวงโซมลคาอาหาร

2. ความทาทายภาคเกษตรในอนาคต : การวเคราะหตามแนวทางหวงโซมลคาอาหาร

2.1 ความทาทายภายในประเทศ • เกษตรแกตว คนรนหนมสาวไมท าเกษตร

• ตนทนการผลตสงขน ความสามารถในการแขงขนลดลง

• อาหารในประเทศไทยไมปลอดภย

• ภาคเกษตรกอใหเกดมลพษทงในน า ในดน และการท าลายปา

• นโยบายอดหนน-คมครอง ท าใหเกษตรกร/ภาคเกษตรชะลอการปรบตวในการสรางขดความสามารถแขงขน

11

2.2 ความทาทายภายนอก • ราคาสนคาเกษตรผนผวนมาก • เทคโนโลยการเกษตรก าลงเปลยนโฉมหนารวดเรว ทง

เทคโนโลยชวภาพ ดจตอล AI Sensors Big Data แตภาคเกษตรไทยเรมตามไมทน

• ผซอตองการสนคาคณภาพ ปลอดภย สขภาพ • ตลาด (supermarket) มทงการกดกนทางการคา/มาตรฐาน

ความปลอดภย สงแวดลอม และสงคม เชน มาตรฐาน carbon/water footprint

• Climate change

12

2. ความทาทายภาคเกษตรในอนาคต : การวเคราะหตามแนวทางหวงโซมลคาอาหาร

พลงท าลายลาง 5 disruptive forces

5 disruptive forces ผลกระทบ Transformation

1. Rapid urbanization emerging courtiers • Middle class เพม

2. Aging society • จ านวนผสงอายเพม

• เกษตรกรแกตว

3. Technological change • Second green revolution

5. Globalization : trade, investment, politics, social/environmental concerns

• Demand for food : diet change • Meat & processed food • Safe & healthy • Better quality

• Supply of food • ขาดแคลนแรงงาน • ทดนเหลอเพอ • พนธใหม, พนธตานโรค • ทนแลง ทนน าทวม • Form management water

management ฯลฯ

• Market • Foreign supermarkets :

procurement • NTBs • IUU : animal welfare,

illegal, carbon–water foot print

New production process New products • Functional foods

• Large-scale farms • Effective cooperatives • New organizations for

small holders, e.g., new form of contract, entrepreneur farmer partner

• New private standards • Cross-border investment • Resource conservation • Re-defining government

role 13

4. Climate change

แรงกดดนจากภยคกคามดานความปลอดภย

14

ขณะทก าแพงภาษลดลง NTB กลบเพมมากขน

15

16

2.3 ประเดนทาทายส าคญในหวงโซมลคาอาหาร : ดานการผลตทตนน า • การผลตและสงออกสนคาหลายชนดลดลงมาก เชน (ก) กง เพราะโรค

EMS (ข) พนธขาวโพด เพราะขอจ ากดดานการวจยเทคโนโลยชวภาพ • ตนทนการผลตสงกวาเพอนบาน เพราะคาจางแรงงานแพง จดออนใน

การจดการฟารม เชน การจดการฟารมโคนม • แตการลดตนทน มปญหาทงดานอปสรรคการรวมกลม การน าเทคโนโลย

สมยใหมมาใชในหมเกษตรกรรายเลก • การเพมมลคาผลผลต (ก) การผลตอาหารปลอดภย/อาหารทมคณภาพ

ตองมมาตรฐานรบรอง และม global GAP แตเกษตรกรสวนใหญยงไมไดเขาสระบบ GAP และคาใบรบรองแพงมากถาไมรวมกลม (ข) การจดการฟารมทไมเหมาะสมท าใหคณภาพสนคาต า (ค) ไทยยงแกปญหาขาวหอมมะลไมหอมไมได (ง) นกวจยไทยไมสามารถปรบปรงขาวพนธใหมทมคณภาพตามความตองการของตลาด แตละประเทศ

17

2. ความทาทายภาคเกษตรในอนาคต : การวเคราะหตามแนวทางหวงโซมลคาอาหาร

2.4 ปญหา post harvesting • รถเกยวขาวยงกอใหเกดความสญเสยกวา 10-15%

• การเกบขาวสารยงตองใชการรมยา เทคโนโลยไมโครเวฟยงไมอาจน ามาใชในภาคอตสาหกรรมได เพราะเปนเพยงความเปนไปไดในระดบหองทดลอง...ยงไมเกด “นวตกรรม” แทจรง Proto-type หรอ pilot scale….ตองวจยรวมกนหลายฝาย

Commercial scale

18

2. ความทาทายภาคเกษตรในอนาคต : การวเคราะหตามแนวทางหวงโซมลคาอาหาร

2.5 ปญหาการแปรรป • แมจะมงานวจยดานแปรรปอาหารจ านวนมาก แตสวนใหญยงอยแคระดบหองทดลอง

เหมอนปญหา post harvesting เชน น านมขาว ฯลฯ • การแปรรปอาหารไทยยงอยในระยะเรมตน...ไปทไหนกมแตขาวแตน ขาวตง ไมมสนคา

ใหมๆ ฯลฯ • แตการแปรรปเปนงานทภาคเอกชนแกปญหาเองได • บทบาทรฐ คอ ผลตนกวจยทมความสามารถสงใหเพยงพอ

2.6 ปญหาดานการตลาด • สนคาเกษตรในประเทศไมปลอดภย รฐใหงบประมาณและเอาใจไสนอยกวาการสงออก • ผกสงออกไปยโรปสวนใหญ (80%) เขาตลาด low end เพราะ SMEs ไทยท าแค

มาตรฐานไทย ไมใช global GAP ของซปเปอรมารเกตเอกชน • การสงออกประสบปญหาการกดกนการคา มาตรฐานใหมๆ ของเอกชน • ถงเวลาทนโยบายตองหนมาเนนการเชอมโยงเกษตรกรรายเลกกบตลาดในประเทศ (ท

ใหญกวาตลาดโลก) โดยเนนเรองมาตรฐานความปลอดภย

19

2. ความทาทายภาคเกษตรในอนาคต : การวเคราะหตามแนวทางหวงโซมลคาอาหาร

2.7 อปสรรคดานนโยบาย • นโยบายการแทรกแซงตลาดสนคาเกษตรในทกระดบ เปน

อปสรรคใหญตอการพฒนาหวงโซมลคาอาหาร

• ตวอยางเชน การตงราคาประกนขาวโพดและ NTB เปนอปสรรคตอการขยายตวของอตสาหกรรมไก

• การหามวจยทดลองภาคสนามดาน GMO มผลตอการอตสาหกรรมพนธขาวโพด

• การอดหนนดานราคาและสนเชอท าใหเกษตรกรไมปรบตว

• การไมเกบคาน า ท าใหชาวนาไมมแรงจงใจเปลยนไปปลกพชอนๆ

20

2. ความทาทายภาคเกษตรในอนาคต : การวเคราะหตามแนวทางหวงโซมลคาอาหาร

2.8 แตไทยยงมโอกาสคอนขางด • มทดนเหลอเฟอ....มากกวาเพอนบาน

• โลจสตกสคอนขางด โดยเฉพาะถนน cold chain ฯลฯ

• ดอกเบยต า เงนเฟอต า คาเงนไปผนผวนมาก เพราะมนโยบายเศรษฐกจมหาภาคทด และสถาบนการเงนเขมแขง

2.9 เทคโนโลยจะเปนกญแจ 1 ใน 2 ดอกส าคญทจะชวยใหภาคเกษตร และเกษตรกรไทยรบมอกบความทาทายขางตนได

21

2. ความทาทายภาคเกษตรในอนาคต : การวเคราะหตามแนวทางหวงโซมลคาอาหาร

ความจ าเปนทตองสงสรมเกษตรกรไทยใหใชเทคโนโลย เทคโนโลยเปนปจจยหลกในการเพมผลตภาพ เพมความสามารถ

ในการแขงขน และ การกนดอยดของเกษตรกรอยางยงยน 1. เทคโนโลย (ชวภาพ) ชวยใหเราผลตอาหารสขภาพและอาหารคณภาพ (functional food) ทมมลคาสงได

• เทคโนโลยชวยเพมผลผลต (productivity) ผลตสนคาทเนาชา สนากน เกบเกยวงาย

2. เทคโนโลยชวยลดตนทนการผลต ลดตนทน ใชปย ยา น า นอยลง ลดตนทนการขนสง การเกบสตอค การแปรรป และการคา 3. เทคโนโลยชวยใหเราผลตสนคาทมมาตรฐานตามความตองการของตลาดโลก

• Carbon/water footprints, Animal welfare, Organic, IUU, etc. 4. เทคโนโลยชวยแกปญหาการเปลยนแปลงภมอากาศ

• พนธทนแลง ทนน าทวม ทนโรค 5. เทคโนโลยชวยการอนรกษทรพยากรการเกษตร

22

23

3. ความหมายของเกษตรสมยใหม และเกษตรแมนย า

Industry4.0 VS Thailand4.0 Farming4.0 vs Agriculture4.0

Modern agriculture

24

เปรยบเทยบ German Industry 4.0 VS Thailand 4.0

25

Industry 4.0 ยทธศาสตรไฮเทคของเยอรมน ตงแตป 2011

เปาหมาย: การตดสนใจทางอตสาหกรรมอยางชาญฉลาดโดยการกระจายอ านาจการตดสนใจดานการผลตดวยคอมพวเตอร (computerization of manufacturing)

Thailand 4.0 เปาหมาย: หลดพนกบดกประเทศรายไดปานกลาง

รฐบาลไทยกบแนวคด Thailand 4.0 : เรมจาก new S-curves

26

เศรษฐกจไทยโตต ากวาศกยภาพ เพราะขาดการลงทนในอตสาหกรรมใหญๆ และ ประชากรแกตว

จงเกดแนวคดเศรษฐกจทขบเคลอนดวยนวตกรรม โดยการพฒนาอตสาหกรรมใหม

โดยการผลกดน New S-Curves 5+5 industries (ผลการศกษาของ Mckinsey)

หวงวาเศรษฐกจจะโตเรว หลดกบดกประเทศรายไดปานกลาง

จาก New S-Curves ส Thailand 4.0

27

แตคนไมเขาใจ S-Curve และเมอมการแตงตงรมว.สวทย จงเปลยนslogan Thailand 4.0 จงเปนเครองมอ “การตลาดดานนโยบาย” ทมเปาหมายใหไทย

หลดพนกบกดประเทศรายไดปานกลาง Thailand 4.0 จงมไดมความหมายเดยวกบ Industry 4.0 แตเปน “วสยทศน

หลวมๆ” (loose vision) ทเลยนแบบวสยทศนแบบ แหลมคมคม ของชาตอนอนๆ

เยอรมนก าหนด Design Principles Industry 4.0 ทชดเจนเพอให “ทกอตสาหกรรม” ไปถง 4.0 : interoperability, information transparency, technical assistance, decentralized decisions

Farming4.0 in EU vs Thailand’s Agriculture4.0

28

29

แนวคด EU เรอง Farming4.0 หรอ digital farming เปนกระบวนการทตอเนองจาก precision agriculture ทเกด

ขนมากอนในชวง 1990-2000 โดยการน าเทคโนโลยมาชวยแกปญหาความทาทายตางๆ เพอใหสามารถผลตอาหารไดมากขน ใชปจจยการผลตและพลงงานนอยลง แตมความยงยน

เปนการมองกระบวนการผลตทงระบบ โดยเรมจากการใชอปกรณในการวดปรมาณปย พลงงาน น าทจ าเปนตองใช ในเวลาทพชตองการ มการใชเครองจกรอตโนมตชวยตดสนใจแทนเกษตรกรทอาจตดสนใจผพลาด มขอมลทผานการวเคราะหทเปนแนวทางชวยการตดสนใจของเกษตรกร

-CEMA President Richard Markwell

31

แนวโนมการใช precision farmingของ EU ในป 2030

แมวา 70-80% ของเครองมอเกษตรรนใหมจะมเทคโนโลย precision มผผลตกวา 4,500 ราย ผลตเครองมอใหมกวา 450 ชนด แตเกษตรกรในยโรปทหนมาใช precision farming มเพยง 35%

แนวคดไทยเรอง Agriculture4.0 (จากยทธศาสตร 20 ป) เกษตรกรมขอมลขาวสารและความรความสามารถทนสถานการณ

พงพาตนเองได และ สถาบนเกษตรกรเปนกลไกหลกขบเคลอนภาคเกษตร ดวยหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยงและศาสตรพระราชา

ตลาดน ากระบวนการผลต และสนคาเกษตรมคณภาพ มาตรฐานความปลอดภย ภาคการเกษตรเตบโตอยางยงยน ดวยงานวจย เทคโนโลย/นวตกรรม สามารถประยกตกบองคความรและภมปญญาทองถน

พนทเกษตรมการบรหารจดการอยางมประสทธภาพ และปรบเปลยนการผลตใหเหมาะสมกบศกยภาพพนท ดวยเทคโนโลย/นวตกรรม อาท Agri-Map และ Application เปนตน

32

แนวคดเกษตรสมยใหม modern farming ของสหรฐอเมรกา

33

เกษตรสมยใหม คอ อะไร What is Modern Agriculture ? • เกษตรสมยใหมเปนศพททใชอธบายวธการผลตสวนใหญของเกษตรกร

อเมรกน ในปจจบนกวา 90% ของเกษตรกรอเมรกนใชนวตกรรมการผลตและเทคนคใหมๆในการผลตอาหาร พชพลงงาน และไฟเบอร เพอเลยงพลเมองโลกทมจ านวนเพมขน ขณะเดยวกนวธการผลตแบบใหมนชวยลดผลกระทบตอสงแวดลอม • ศพท “เกษตรสมยใหมจงเปนการแสดงถงค ามนสญญาของ

เกษตรกรทจะใชนวตกรรม พรอมๆกบการเอาใจใสในการผลตอาหารใหเพยงพอทจะเลยงพลเมองโลก และสามารถตอบสนองความทาทายดานตางๆ ของสงคมโลกในขณะเดยวกน”

• เกษตรสมยใหมเปนการสรางนวตกรรม การวจยและความเจรญกาวหนาทางวทยาศาสตร เพอชวยใหเกษตรกรสามารถผลตอาหารทปลอดภยในราคาทผคนหาซอได และเกดความยงยน การวจยดานวทยาศาสตร และการลงทนในเกษตรสมยใหมตลอดเวลา 50 ปทผานมา ชวยใหเกษตรกรเพมผลผลตอาหารไดหนงเทาตว ขณะทไมสงผลกระทบดานสงแวดลอมตอทดน

• สงทท าใหการผลตอาหารมความรบผดชอบตอพลเมองโลก คอ เทคโนโลยใหมๆ ทชวยใหชาวไรชาวนาใชปจจยการผลตอยาง แมนย า และใชนอยลง ยงผลใหผลตภาพการผลตสงขน สามารถผลตอาหารทมคณคาทางโภชนาการ ในราคาทไมแพงเกนควร ส าหรบผทมความจ าเปนมากทสด

• Modern agriculture is a term used to describe the wide majority of production practices employed by America’s farmers. More than 90 percent of farmers today embrace using the most innovative practices and growing techniques to produce enough food, fuel and fiber for a growing world while at the same time minimizing their environmental footprint. The term “modern agriculture” depicts their commitment to innovation, stewardship and meeting the global food challenge all at once.

• Modern agriculture provides farmers with new innovations, research and scientific advancements to produce safe, sustainable and affordable food. Intensive scientific research and robust investment in modern agriculture during the past 50 years has helped farmers double food production while essentially freezing the footprint of total cultivated farmland. This allows for responsible food production: new technologies help farmers use precise applications and fewer inputs, leading to increased productivity and higher yields, and creating an affordable supply of nutritious food for those who need it most.

ทมา: CropLife. 34

เกษตรแบบแมนย า (precision agriculture) 3 ขนตอน

การเกบขอมล การสอสารและประมวลผลขอมล ระบบชวยการตดสนใจ

เทคโนโลยแมนย า ตองใชคกบ GIS และ ระบบอตโนมต

ขอมลแบบเรยวไทม รายแปลง (site-specific)

เทคโนโลยของเกษตรแมนย า

เทคโนโลยเกษตรแบบแมนย า ประกอบไปดวย: 1. เทคโนโลยเกบขอมล: sensors, drone, satellite 2. เทคโนโลยสอสาร และ บรหารขอมล: internet คลนวทย ดาวเทยม 3. เทคโนโลยประมวลผล และ วเคราะหขอมล: algorithm software โดยขอมลในระบบ จะเปนขอมลเรยวไทมทมความละเอยดสง เทคโนโลยขางตนตองใชคกบ ระบบสารสนเทศภมศาสตร (GIS)

เพอทจะระบขอมลและความเปลยนแปลงตางๆ ตามสถานท และเวลา ไดอยางแมนย า

เกษตรแบบแมนย า คออะไร (Precision Farming) Precision Agriculture is a farming management concept based on observing,

measuring and responding to inter and intra-field variability in crops. (McBratney et al, 2005)

เกษตรแบบแมนย า คอ แนวคดการบรหารจดการฟารม โดยการสงเกต การวดผล และการตอบสนองตอความเปลยนแปลงของพชตางๆ ทมาจากปจจยภายในและปจจยภายนอกฟารม

ปจจยภายในฟารม และขอมล bio-physical & socio-econ data: สภาพดน สภาพน า สภาพพช การจดการฟารม ฯลฯ

ปจจยและขอมลภายนอกฟารม: ภมอากาศ ตลาด ราคา ความตองการ หวงโซมลคา • สรปตองใช big data ในดานตางๆ

เปาหมายของเกษตรแบบแมนย า

เปาหมายของเกษตรแมนย าคอ การสรางระบบชวยการตดสนใจ (Decision Support System) ของแตละฟารมเพอเพมประสทธภาพการผลตใหสงทสด และลดตนทนกบทรพยากรทใช เชน • การใชsensors และ algorithm ตดสนใจจายน า/ ปย/ ยา

เฉพาะยามทพชตองการเทานน

ระบบชวยการตดสนใจ จะวเคราะหแนวทางแกไข/พฒนาทดทสด ตอการเปลยนแปลงตางๆทเกดขน สามารถน ามาใชเพอควบคมการท างานภายในฟารม และ พยากรณความเสยงได

ระบบชวยการตดสนใจ ท าอะไรไดบาง?

1. แสดงขอมล – เพอใหเกษตรกรไดรบรถงสถานการณทเปลยนแปลง เชน

บรเวณนขาดน า ขาดปย มศตรพช หรอ พชก าลงออกดอกออกผล

2. ใชขอมลเพอการแกไข – ใชขอมลตอยอดเพอควบคมโดยตรง เชน ระบบ

จายน าแบบอตโนมต ทจะงดจายน าเมอฝนตก การผลตปยสงตดทเหมาะสมตอดนและพชทปลก หรอการผลตตามความตองการของผบรโภค

3. คาดเดาอนาคต – ประมาณผลผลต ประมาณรายได ดแนวโนมราคา

แนวโนมสภาวะอากาศเพอน ามาปรบลดความเสยง โดยค านวนจากขอมลปจจบนและขอมลในอดตทเกบไว

ระบบชวยการตดสนใจ จะเสนอแนวทางทเกษตรกรควรท าให อยางไรกด การตดสนใจขนสดทายจะเปนหนาทของเกษตรกร

ขอมล (big data)เปนตวขบเคลอนเทคโนโลยในยค 4.0

การปฏวตขอมล (data revolution) ในภาคการเกษตร • ขอมลชวยเกษตรกรในการตดสนใจ เลอกผลตสนคาเกษตรทตรง

ความตองการ และตรงมาตรฐาน • ขอมลชวยภาครฐในการออกแบบนโยบายรฐ ทแกปญหาตรงจด • ขอมลชวยเอกชนในการวจยและพฒนาเทคโนโลยอยางม

ประสทธภาพ ตอบโจทย และ สามารถน ามาใชไดจรง • ขอมลชวยใหภาคการเกษตรเตรยมพรอม ตอการเปลยนแปลง

ภมอากาศ และเปนเครองมอเพอเรงการปรบตว

การเกบขอมลในภาคการเกษตร เรมจากการใชเทคโนโลยเกษตรแบบแมนย า (precision agriculture)

40

เทคโนโลยเกบขอมล

1. ใชแรงงานคน/เครองมอ ในการสมตวอยางและบนทกผลผานมอถอ เชน การชงน าหนกผลไม การตรวจตราสภาพพช ฯลฯ

2. ใชเครอขายเซนเซอรไรสายในการเกบขอมล เชน วดอณหภม การวดความชน วดลม วดขนาดกงกาน ฯลฯ

3. ใชการตรวจวดแบบพรอกซ (proxy detection) เชน การใชเซนเซอรทตดตามรถ และขบไปตามพนทๆตองการเกบขอมล

4. การตรวจวดจากทางอากาศ ดวยการใชภาพถายจากดาวเทยม หรอการใชโดรน

ตวอยางการใชเกษตรแบบแมนย า ในประเทศไทย

1. การบรหารจดการไรออยแปลงใหญ ของ มตรผล 2. ฟารมไกเบทาโกร 3. ฟารมกงเครอซพ 4. ฟารมตวอยางของดแทค รวมกบกรมสงเสรมการเกษตร 5. ชยณรงค ฟารม เมลอน และ มะเขอเทศเชอรร 6. ฟารมผกไฮโดรโพนก 7. กลมชาวนาทหนองสาหราย กาญจนบรใช drone และ

sensors ลดตนทนการผลต....มหาวทยาลยรงสตชวยเหลอดานวชาการ

ตวอยางเทคโนโลยเกษตรแบบแมนย า: ภาพถายโดรนและการท าแผนทแปลงใหขอมลการเตบโตของออย

มตรผล: เทคโนโลยจดรปทดนใหขอมลทสามารถน ามาปรบใชเพอเพมผลผลต

ฟารมตวอยาง มะเขอเทศเชอรร เมลอน และ ผกปลอดสารพษ รวมระหวาง ดแทค เนคเทค และ สวทช

ควบคมอณหภม ความชนในดน ความชนในอากาศ แสง และปจจยทเกยวของในการเพาะปลก

สามารถสงการผานมอถอ และวเคราะหขอมลผาน cloud intelligence

รวมกบกรมสงเสรมการเกษตรพฒนาความเขาใจการผลต แปรรป และตลาดออนไลน

DTAC

• ระบบราคาถก ผลตโดย ม. เทคโนโลยราชมงคล ลานนา เพอฟารมน ารอง

• ควบคมการใหน า ใหปย ตรวจวดอณหภม พรอมกลองวงจรปดเพอตรวจสภาพ

• สงการผานมอถอ หรอตงเวลาเปดปดลวงหนา

ฟารมกง – ใชระบบเปลยนปดน าหมนเวยนเพอเปลยนถายน าควบคมปรมาณความเคม และ แบคทเรย รวมไปถงการใหอาหารเสรม

ฟารมไก – ใชระบบเลยงแบบปด ควบคมอณหภม ความชน แสง และ การใหน าใหอาหารแบบอตโนมต

ฟารมผกในครวเรอน – ใหแสงผานหลอดไฟ LED โดยปรบสภาพแสงตามแตละพชทปลก

ฟารมผกไฮโดรโปนกส – ใชระบบการปลกแบบปด ควบคมปรมาณน า คณภาพน า คา pH และ สารอาหาร

กลมเกษตรกร

หนองสาหราย

50

กลมเกษตรกรท านาหนองสาหราย กาญจนบร

กอตงป 2517 แตเรมเขมแขงป 2541 เมอคณแรม เชยงกา เขามา ม.รงสตเขาชวยเหลอดานเกษตรแมนย า ยางเขาฤดผลตท 3 172 ครวเรอน 1,200 ไร เขตชลประทาน ปลกขาวหอมปทมโดยใชพนธ

ขยายของกรมวชาการ ปญหาผลผลตเสยหายจากศตรพช เพราะท านาไมพรอมกน ท าใหไดผล

ผลตตอไรต ากวา 850 กก./ ไร และตนทนสง เกษตรแมนย า: (1) GPS & drone วดพนทปลก (2)ถายภาพสกอนปลก

หลงด านา 1 เดอนดความสมบรณของใบ ดปญหาแมลง (3) มapp มอถอรบผลพยากรณอากาศ(ฝน ลม อณหภม)จากกรมอตฯ (4)มระบบตดตามการระบาดของแมลงในพนทใกลเคยง และลดการใสปยไนโตรเจนกอนแมลงจะระบาดในต าบล (5)ก าลงจะตดตง sensors วดความชนในดน

เดมผลผลต 878 กก./ไร ปแรกเพมเปน 1,003 กก. ปสอง1,118 กก.

51

สรปเทคโนโลยเกษตรแมนย าในไทย

1. บรษทเอกชนขนาดใหญเรมมการน าเทคโนโลยดานขอมลเขามาใชในฟารมแลว แตระบบยงไมไดเชองโยงขอมลแตละฟารมเขาดวยกน และยงไมไดเชอมตอกบระดบกลางน า-ปลายน า เชน โรงงานแปรรป คาปลก หรอ ผบรโภค

2. เกษตรกรรายยอย น าเทคโนโลยดงกลาวมาใช กบฟารมระบบปดทผลตพชมลคาสงเทานน เชน เมลอน มะเขอเทศ และ ผกปลอดสารพษ

3. การพฒนาเทคโนโลยส าหรบเกษตรกรมงเนนไปทการควบคมแบบอตโนมต automation แตยงขาดระบบชวยการตดสนใจทมคณภาพ และยงไมน าขอมลมาสรางมลคาเพม

ขอจ ากดของเกษตรกรรายเลกในการใชเทคโนฯเกษตรแมนย า 1. ตนทนของเทคโนโลยยงสงไป ส าหรบชาวนา และเกษตรกรรายเลกทปลกพช

หลก รายรบทเพมยงไมคมการลงทน ตนทนสงขอมลจากsensors ไปยงเกษตรกร “แพง” เพราะตองใชสถานเครอขาย

มอถอ/ ดาวเทยม....Dancing Crow ก าลงทดลองใชคลนวทย สถานตรวจอากาศยงไมพอ ตองใชโดรนราคาแพงรวมกบ sensors จงจะไดขอมลครบ Software (algorithm) แปลผลขอมลยงแพงมาก

2. เกษตรกรรายยอยขาดแรงจงใจ และ เงนทน 3. เกษตรกรขาดความเขาใจ วาเทคโนโลยเกษตรแมนย าสามารถท าอะไรไดบาง

...ตองรวมกลม ขาดความรพนฐานระดบฟารม วาพชแตละชนด sensitive ตออะไร เชน ดน น า ปย

แสง แมลง โรค ฯลฯ ขาดความรในการใชเครองมอแมนย าเพอควบคมปรมาณการใชน า ปย ยา

ขอจ ากดอนๆ

1. ประเทศไทยขาดแคลนบคคลากรทจะวเคราะหขอมล (data analytics)

2. คณภาพและความทนสมยของระบบชลประทาน 3. โครงสรางพนฐานโทรคมนาคม และ การขนสง 4. ขอมลทภาครฐมอย เกษตรกรทวไปเขาถงไดยาก เชน ขอมล

ภมอากาศ ขอมลกรมชลประทาน ขอมลทดน และ ขอมลปาไม เปนตน และไมสามารถน าขอมลมาปรบใชได

5. การบรหารจดการของภาครฐยงคงเปนรปแบบเกา มความลาชาแบบขาราชการ ขอมลและความรเขาไปไมถงเกษตรกร

55

4. แนวทางการขบเคลอนภาคเกษตรไทยดวยเทคโยโลย

4. แนวทางการขบเคลอนภาคเกษตรไทยดวยเทคโนโลย

4.1 การพฒนาเทคโนโลยภาคเกษตรแตกตางจากภาคอตสาหกรรม เพราะแมจะเกดเทคโนโลยใหม แตเกษตรกรรายเลกสวนใหญจะไมสนใจในระยะแรก • นคอ เหตผลส าคญทควรปฏวตเขยว (ขาวพนธมหศจรรย กข) เกดใน

ไทยลาขากวาประเทศอน เพราะคนไทยตองกนขาวอรอย กรมการขาว ตองเอาพนธ กข. และพนธพนเมอง มาปรบปรงเปนพนธใหม

• หลกการ คอ adoption ->adaptation -> innovation • ทง 3 กระบวนการตองยด “ตลาด” เปนหลก แตเสรมดวยนโยบายรฐ

หรอ “market complementing policy”

56

4.2 adoption : ท าอยางไรเกษตรกรรายเลกจะหนมาใชประโยชนจาก precision agriculture • ก) แรงจงใจของเกษตรกรส าคญทสด...แตไมใชแรงจงใจ

ชวคราวจากการอดหนนของรฐ ชาวนาหนองสาหรายตองการแกปญหาเพลย

เกษตรกรในระบบพนธสญญาเกษตรทใชเทคโนโลยใหมๆ เพราะรายไดสทธเพมขน

ท าไมเกษตรกรสวนใหญไมใชปยสงตด : เกษตรกรไมโง แมแตบรษทมตรผลกมปญหา

57

4. แนวทางการขบเคลอนภาคเกษตรไทยดวยเทคโนโลย

ตวอยางความพยายามสงเสรมปยสงตด

ทางแกแบบเดมๆ

ท าไมเกษตรกรยงไมใชปยสงตด...ตองหาหนทางใหม เกษตรกรสวนใหญขาดแรงจงใจในการใชปยสงตด

• ราคาปยไมไดแพง เกษตรกรทวไปกไมไดใสปยมาก เพราะพงฝนเปนหลก • การใชปยสงตดมตนทนแฝง-ใชแรงงานมาก

สมตวอยาง/สงตรวจ ตองใชแรงงาน-ใชเวลา ซอปยมาผสมเองตองใชแรงงาน สถานทเกบ ปยขายเปนกระสอบ ถาผสมพอดจะมปยเหลอ เกษตรกรมงานนอกฟารมทท ารายไดสงกวาเสยเวลาผสมปย

ท าไมธรกจขายปยยงไมเรมใหบรการปยสงตด • การผสมปยจากถงส าเรจใชแรงงานมาก รานกไมคม • กฏหมายปยมการควบคมฉลาก และภาชนะบรรจ ไมสามารถท าเปนไซโล

ขนาดเลก แลวผสมเสรจอตโนมตได

ข) แนวทางสนบสนนสงเสรมใหเกดการใช precision agriculture

64

App ของรฐ มมากมาย แตใชจรงยาก กระบวนการพฒนาแอปพลเคชนทเหมาะสมเปนการพฒนาระยะยาว

การพฒนาตองสนใจ • การสรางประสบการณทดกบผใช (User Experience)

• ไมซบซอน ไมรก (Design)

• ใชไดจรงสมบรณแบบ ไมเนนปรมาณ (Quality not Quantity)

• ประหยดใช mobile data เมอจ าเปน และใชอยางคมคา

• ตองดแล และพฒนาตอเนอง

ทางออก: ใหเอกชนเปนผพฒนา โดยรฐสนบสนนดวยแรงจงใจ (เชน จด hackatron) และ ใหขอมลฟร (open data)

ทางออกของเกษตรกรไทย : บรการขอมลผาน Cloud

เกษตรกรรายยอยของไทย มขนาดเลกเกนไปทจะน าเทคโนโลยมาใชดวยตนเอง

ทางออกคอ

ใหเอกชนเปนผใหบรการ ตดตงอปกรณเกบขอมล และระบบโทรคมนาคม ทฟารม

และ หารายไดจากบรการขอมลระยะยาวผานระบบ Cloud เพอใหค าแนะน าทจ าเปนแกเกษตรกรในเครอขาย

บรการของเอกชน อาจจะอยในรปของแอพทเขาถงงาย

M Farm อพเดทราคาสนคาเกษตรในหมประเทศแอฟรกา และ เชอมตอชาวนาทองถนกบพอคาคนกลางใหซอขายกนโดยตรง

บรการของเอกชน อาจจะอยในรปของแอพทเขาถงงาย

แอพตรวจสอบและค านวนสวนผสมของปยและยาฆาแมลงตามแตละชนดพช หรอ แมลงทเจอ

บรการของเอกชน อาจจะอยในรปของแอพทเขาถงงาย

แอพค านวนขนาดของหวพนน าทมประสทธภาพสงสด และ แอพควบคมการเปด/ปด ของอปกรณสงน าแบบไรสาย

บรการของเอกชน อาจจะอยในรปของแอพทเขาถงงาย

แอพเพอใชคกบเครองจกรการเกษตร เชน เครองด า เครองปลก เครองหยอดเมลด โดยค านวนชองวางระหวางตนทเหมาะสม รวมไปถงก าหนดแรงกดของเครองจกร ความเรวของเครองจกร และ สงขอมลแบบเรยวไทมผาน ipad

บรการของเอกชน อาจจะอยในรปของแอพทเขาถงงาย

แอพวเคราะหโรคของปศสตว

Kilimo Salama บรการขอมลสภาพอากาศในแอฟรกาแบบเรยวไทมผานมอถอโดยใชเครอขายของสถานตรวจจบสภาพอากาศ

แนวคดการขบเคลอน ยทธศาสตรการน าเทคโนโลยสมยใหมมาใช

เปาหมาย: กลมประชารฐสงเสรมและผลกดนใหกลมเกษตรกรรายยอยปรบตว น าเทคโนโลยสมยใหมเขามาใช และเรยนรทจะตดสนใจจากขอมล • ตองลดตนทนการใชเทคโนโลยของเกษตรกรรายยอยโดยการรวมกลม • สามารถประเมนไดวาเทคโนโลยใดทเหมาะกบพชแตละชนด ขนตอนใด

วธการ: ด าเนนการแบบคขนาน โดยภาครฐท านโยบายเพอสนบสนนภาคเอกชนรวมกบมหาวทยาลยในการวจยและสงเสรมใหเกษตรกรรายยอย ใชเทคโนโลยใหม รฐสนบสนนเงนทนวจย เปดเผยขอมล และสรางระบบฐานขอมล

รปแบบ: จดตงบรษทประชารฐสงเสรมเกษตรกร คลายบรษท Grow Asia

พลงขบเคลอนจากภาคเอกชน-ประชาสงคม ภาคเกษตรและเกษตรกรไทยไมสามารถรอการเปลยนแปลงจาก

รฐบาล/ขาราชการ ทมแนวความคดแบบรวมศนย(centralized mindset) ตามโลกไมทน ใชแนวทางการสงเสรมแบบเดม คอสตรส าเรจ-ใชราคา-ลดดอกเบยเงนก-แจกปจจยการผลต • รฐควรเปลยนบทบาทจากผใหการสงเสรม เปน ใหงบสนนสนนบรษท-

social enterprises, NGOs และมหาวทยาลยในการสงเสรมการใชเทคโนโลยใหม

บรษทเอกชนทงเลก-ใหญมแรงจงใจ (ก าไร) ทจะสงเสรมเกษตรกรใหเพมผลผลต-ลดตนทน มากกวารฐ

กลมประชารฐควรท าหนาทเปนตวกลาง ทเชอมความตองการของเกษตรกรเขากบนโยบายการพฒนาของภาครฐ ท าหนาทเรยกรองการสนบสนนจากภาครฐแบบมเปาหมาย สรางความโปรงใส และการสงเสรมเกษตรแบบมความรบผดชอบ (accountability)

บทบาทเอกชนรายใหญ-มหาวทยาลย

การสงเสรมการพฒนาเทคโนโลยดาน precision agriculture ส าหรบเกษตรกรรายเลก

74

• สรางบคลากรสมยใหม ผาน forum ระหวาง รฐ เอกชนรายใหญ และมหาวทยาลย เพอสรางหลกสตรผลตบคลากรทตลาดก าลงตองการ

• กลมประชารฐสราง Partnership มหาวทยาลย-เอกชน เพอใหเกดการแลกเปลยน-ถายทอดความรระหวาง2 ฝาย

• อาจารยรวมมอท าวจยกบภาคเอกชนเพอพฒนาเทคโนโลยทใชจรง แลวเผยแพรแลกเปลยนความรกบเกษตรกร และNGOs กลมตางๆ เพอสรางองคความรใหมๆ

บทบาทของของรฐในการสงเสรมการใชเทคโนโลยใหม 1. จางศกษาความเปนไปไดของการใช precision agriculture วาสามารถและ

เหมาะทจะใชกบพชชนดใด ในขนตอนใด อะไรคอแรงจงใจ และอปสรรคในการใช หลงจากนน ควรศกษาหาทางลดตนทนการน าเทคโนโลยมาใชในฟารมเลก

2. สนบสนน/สงเสรมบรษทเอกชนใหม ใหเขามาท าธรกจใหบรการเทคโนโลยใหม และให บรการขอมลทางการเกษตร เพอชวยเกษตรกรเพมชองทางขายสนคาเกษตรและซอปจจยเกษตรทมคณภาพ

รฐบาลอาจสนบสนนการลงทนโดยตรงผาน BOIs โดยตองแรกกบสทธในการเขาถงขอมลใน อนาคต (open data)

3. จดท าระบบอพเดทราคาสนคาเกษตร แบบเรยวไทม โดยแบงตามพนท

4. เปดขอมลทมอยแลวใหภาคเอกชนเขาถงได เพอใหเขามาท าธรกจเชน ขอมลภมอากาศ ขอมลกรมชลประทาน ขอมลทดน และ ขอมลปาไม เปนตน

5. ปรบปรงหนาทการท างานของ เกษตรต าบล และเกษตรอ าเภอ ใหมความรดานเทคโนโลยใหม เพมประสทธภาพในการกระจายขอมล และการชวยเหลอใหเรวขนจากขอมลดาวเทยมระดบหมบาน-ต าบล

6) รฐเปลยนบทบาทจากการสงเสรมมาเปนผใหทน/ตดตามประเมนผล • รฐใหทนสนบสนนใหมหาวทยาลยจบคชมชน/เกษตรแปลงใหญ เพอสาธต

ประโยชนจาก precision agriculture • สงเสรมใหมบรษทเอกชนรบรองGlobal Gap กบ standard

certification • ใบรบรองมาตรฐานใหสงออกสนคามลคาสงส supermarket ในยโรป มราคาแพง • ทางแกไข : การรวมกลม การสรางความรทกษะการ การสรางตลาดบรษทเอกชน

ผใหการรบรอง

7) สนบสนนเอกชนกอตง social enterprises และใหแขงขนเสนอโครงการสงเสรม เพอขอเงนรฐด าเนนการ

8) นโยบายเกษตรแปลงใหญจะชวยใหมการใชเทคโนโลยใหมๆไดงาย เพราะตนทนการใชต า

76

5. แนวทางการขบเคลอนภาคเกษตรไทยดวยเทคโนโลย

4.3 adaptation :

เปาหมาย : ท าใหเทคโนโลยถกลง โดยเฉพาะการสงสญญาณขอมล และโปรแกรมการตดสนใจของเกษตรกร และสามารถลดตนทนๆเพมผลผลตไดชดเจน

ใหทนมหาวทยาลยตดตาม (monitor) เทคโนโลยใหมๆ ในตางประเทศ

แลวศกษาความเปนไปไดทจะน าเทคโนโลยเหลานนมาใชในไทย ประกวด hackatron เปดเผยขอมลรฐใหเอกชนน าไปพฒนาเทคโนโลย คลายกรณ Google

Map ทใชขอมลดาวเทยมของ NASA สงเสรมการวจยรวมกนระหวางนกวจยกบผน ากลมเกษตรกร

77

4.4 ส Innovation เตมรปแบบ

คอขวดการตอยอดงานวจยเชงพาณชย: งานวจยไทยยงไมถงขน innovation • สนคาจ านวนมากประสบความส าเรจในหองทดลอง แตไมสามารถพฒนาใหเปน

สนคาเชงอตสาหกรรมได เพราะเมอไดผลงานหนงชน แลวตองหนไปวจยดานอนเพอผลต papersมากๆส าหรบต าแหนงวชาการ

• นกวจยมหาวทยาลยไมใหความส าคญกบการพฒนาเครองจกรตนแบบ (prototype or pilot plant) ซงจ าเปนตองมความรวมมอของนกวจยทเชยวชาญหลากหลายสาขาเพอแกปญหาจากการขยายขนาดของการผลต จงตองประสานงานขามหนวยงาน ขามสงกด แตมหาวทยาลยไทยขาดแคลนทมนกวจยทเชยวชาญในการพฒนาโรงงานตนแบบ

• ขนสดทายคอ ผประกอบการตองเสยงน า prototype มาผลตขายในระดบ commercial scale

นกวจยไมมกรรมสทธในผลงาน • ผลงานสวนใหญเปนกรรมสทธของหนวยงานรฐ

78

4.4 ส Innovation เตมรปแบบ • สนบสนนการพฒนา proto-type (การใชวสดกระบวนการ

และ verification tests) โดยรวมกลมนกวชาการขามสาขา ขามมหาวทยาลย รวมทงการท างานกบภาคเอกชน

• การใหทนวจยแบบ program เสรม การใหทนแบบโครงการ แตตองสรางกระบวนการประเมนผลทมประสทธผล

• สรางแรงจงใจใหนกวจยไดเปนเจาของผลงานวจย • สวนการท า innovation ระดบ commercial scale ใหเปน

บทบาทหลกของบรษทเอกชน โดยใชกระบวนการแรงจงใจดานภาษ และกฎหมายทรพยสนทางปญญา

• ทบทวนการหามวจยภาคสนามดาน GMO 79

5. แนวทางการขบเคลอนภาคเกษตรไทยดวยเทคโนโลย

80

ขอบคณครบ nipon@tdri.or.th

“Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world; indeed, it's the only thing that ever has.”

Margaret Mead 1901-1978