Geet Ramayana Sanskrit

Post on 19-Jan-2016

125 Views

Category:

Documents

17 Downloads

Preview:

Click to see full reader

DESCRIPTION

Geet Ramayana Sanskrit

Transcript

गीत–रामायण कवी – ग.दि.माडगळकर

सगीत – सधीर फडक

॥शरीगीतरामायणसय समवततः ससकतानवािः॥

मराठीभाषायाः कदवशरषठः शरी. ग. दि. माडगळकरमहोियः

दवरदितसय शरीगीतरामायणसय

समवततः ससकतानवािः|

अनवािकता ा परा. सीताराम. भा. िातार

अनवािकत ाः मनोगतम ।

बाल–काणड १–१३ अयोधया–काणड १४–२७ अरणय–काणड २८–३४ दकदिनधा–काणड ३५–३७ सनदर–काणड ३८–४१ यदध–काणड ४२–५१ उततर–काणड ५२–५६ गायक– #१;६–८;१७–१९;२५;२७;२९;४१–४२;५५–५६ माधरी करमरकर दमदलि करमरकर सधा िातार

बाल–काणड १–१३

अथ ससकत गीत- रामायणम ०१ शरयत शरीरामण सवयम परभणा शरीरामिनदरण आरबधसय अशवमधसय अवलोकनाथ जनाना सागरः इव अयोधयाया समपरापतः आसीत | तिान मदनवष धारयनतौ दवौ कमारौ यजञमणडप परदवषटौ | तौ आसता महषः वालमीकः दिषयौ - लवकिौ | शरीरामिनदरम उदिशय तौ पराथ ायताम `आवा रामिदरत गातम इचछावः |' तयोः पराथ ाना शरीरामिनदरण अनजञाता | तथादप रामकथा गायनतौ तौ कमारौ आतमनः एव पतरौ इदत सवय रामिनदरः न जानादत सम |

१ भप दनविकः : शरयत शरीरामण सवयम किलवरामायणगीतम || उभौ कमारावकवयसकौ सजीवपरदतम रामसयतौ | सतौ गायतो जनकसिदरतम जयोदतषा तजोनीराजनम ||१ राजसरपौ तापसवषौ गनधवौ नन तपोवनसथौ | वालमीदकमनोजाता भावाः मानष वाऽऽिधत रपम ||२ ननवतौ परदतभाऽऽमरवनसथौ वसनतदवभव गायतः दपकौ | बालरवणाऽऽलपतौ दवरतम गायतो मधमास मञजलम ||३ उनमीलदत समदमवौषठयगलम सवरो गनधवत दबभदत ा भवनम | लोलिञचल कणडलयगलम सङगतौ कलवीणाझङकतम ||४

सपतसराणा सवलोकसथाः नवापगा नन नवरसपणा ाः | यजञमणडप ननववतीणा ाः सङगम शरोतणा गाहनम ||५ परषाथा ाणा ितणा फलम ततर पशयतः सवजीवनपटम | परतयकषािदप िदितरदबमबम ईकषण नपतबा ाषपाकलम ||६ सामविवत बालगायनम करमण सगोऽनसरदत सग ाम | सभादसथतसतरीमदनसदिवानाम नयनज वहदत कपोल जलम ||७ तिा राघवोदवहायासनम दढमपजगह दनज ििवम | सयोगोऽय जनकसतानाम कोऽदप त जानीत न परम ||८

०२ किलवौ – दमशर िसकार सरयतीर दसथतम अयोधया मनरदित नगरम || दविालताया परसयादसथतम पराकाराणा रदिरसकलम समानतरपथा दवतत जालम परयादनत पदथका रथगजतरगासतन मदणडता भिम ||१ सिन सिन रतनतोरणम सथान सथान रमयमपवनम ततर वत ात नतयगायनम मिङगवीणादनतयवािनम , अलकानगरीसमम ||२ दसतरयः सिीला नरा धादम ाकाः सताः सवाथा दनजकलिीपाः जना नािया न वा नादसतकाः गह पर वा कवादप वाऽनतर नाऽतपति ाि ानम ||३ इकषवाकणा कीदत ाभषणो नपो ििरथो धमापालको वासवः पर नभदस ििाङको रवी रणऽसौ करत बकवान दनजपरसरकषणम ||४

तसय भपतदसतसरो भाया ाः सविजाताः समखय आया ाः पदतसवायामखणडदनरताः बहशरतासता रपतजसा िोभनत दनभ ारम ||५ दतसणा सतरीणा परीदतसङगम दतरलोकसौखय सिन तनत नयन तवक गहसथाशरम परणयाकाि नोियमयत तनयादितयदिरम ||६ िलयमकल कौसलयायाः उिासीनता ि सदमतरायाः ईशवरसवा ककययायाः वयथा िारणा सका सतत पीडयत ििरथम ||७ राजसख नन जनतासौखयम असङखयमनसामकदिनतनम सखनामना वसना वा दकम ? ऋतौ वसनतऽतीतऽदप कथ कलपतरोन ा ि समम ?||८

०३ दकमव िलतीि मानसम ? ` दमशर काफी

ऋतौ वसनतऽतीतऽदप कथम कलपतरोन ा ि समम ?' परजाः परजाः सवाः इव पालयतः ििरथसय गह तावत अपतयाभावः इदत कोऽय िवददव ालासः | सवषा अयोधयावादसना मनदस एषः एव परशनः पनः पनः समदततषठदत सम | दक पनः ििरथसय भाया ाणा कथा ?कौसलया तदयदप बाहयतः दनदव ाकारा अदशयत, तथादप तसयाः मनसः का अवसथा ?सा आतमगत विदत - -

कौसलया : दकमव िलतीि मानसम ? वीकषय म लदतकाया समनसम || मदलनमनतर पव न किा असया न म जात सपतनया अदय दक न सह लदतकादशरयम ?१ हिय, दकमव साहसमिभम ? रोित न त हदरणीिावम वथा दक बाषपाकलमीकषणम ?२ दवलोकय गोवतसगत भावम अनभवस दक मनदस मतसरम ? आनतर कपयदत मौन कथम ?३ भोजयत पदकषणी िावकम दशयदमि त भवदत दःसहम दकमतत दग ातमापदततम ?४

दकमथ ामषा हयातमवञचना ? अपतय दवना सतरी न ि पणा ा अवत जीदवतसार परम ||५ दिलाऽदप सत दिलपमनपमम हीनतरा दक दिलाया अहम मनो म नन दिनताकलम ||६ वदधतर दक नासमत गगनम ? ततर जायत तारसहसरम ! दनषफल नन म जीवनम ||७

०४ कतोऽदस दखनना, सहर मगध, िस

दकमव िलतीि मानस वीकषय म लदतकाया समनसम ?'

एव यिा कौसलया दिदनतता आसीत तिा ििरथः अनतःपर परदवशय अबरवीत - - राजा ििरथः - - कतोऽदस दखनना, सहर मगध, िदयत नयनजलम िदव, ह कौसलय, ननम ||

वसनतागम तरौ तरौ नन दषट नवपललवम आिाकसम मनदस मिीय तथव जात नवम वाणी शरवण कादििगञजनमम सदख दनःिबदम ||१ तनषव तरगाधवरदमदत वाणी साऽह तिा मा दपरय `दवहदरषयनत मगधा विाितवारसत गह' दिनतनमति बोधयत मा ममवदमदत जञातम ||२ ततः समनतर दनमनतरय सदिव िाजञादपतवानहम `वदसषठ- काशयप- जाबालयािीनतरानय सतवरम ' गरवसत मामािकषयनत दकदमषटमािरणम ||३ समागतभयो गरभयो मया कदथत म मानसम मयव तषा कत समकष मनसो म मनथनम तिन दिगधा नवनीतसमा कोऽपयवित वािम ||४ `

मनोरथासत सफला भावया' , आह मनोिवतम `अदय महत मोिय तरग, यात स व सतवरम ' `गरविन म परमाण' मवि यकतवा करयगलम ||५ आनयामयह ििािङगादषयशङग सवयम समापनीय तन सहषटया करतदरतयदप योदजतम मनतराणीि पननत नगर सधमिदिगनधम ||६ सरयतीर मख परकमो िदमो िान मकतकरम कम ािरम परयतनमत िानमनततिावभथम िासयदत िवो हतािनोऽसावननतमदभलदषतम ||७

०५ दकषदतपत, सवीकर कषीरदमिम भीमपलास िासयदत िवो हतािनोऽसावननतमदभलदषतम ' इदत अपकषया ििरथन यजञीयः अशवः दवसषटः |

सवतसरकसय पिात सः परदतदनवततः | राजञो ििरथसय पराथ ानामनसतय ऋषयशङगमदनना यजञः समारबधः | ततर अकसमात कोऽदप रकतवणाः महापरषः परादभ ातः | घनगमभीरण अदप सौमयसवरण सः राजानम अवित -

यजञपरषः – दकषदतपत, सवीकर कषीरदमिम उपदसथदत म तवाधवरऽदसमन मनय बहमानम || गतः समादपत मखसतऽधना तदपतमागताः सवािवताः अतीव तषटसतवदय ह राजन , शरीदवषणन ानम ||१ आगतोऽसमयह तिीयाजञया परसािमन िभ गहीतवा िानसयासयतसमािानात , नापरमपमानम ||२ गहाण सवकर सवण ापातरम पयो दवतर िवीष िानतरम कामधनदगधािसतीि, कषीर बलितरम ||३

सवनत ता यिा पायसम उिर भदवता विबीजनम जदनषयत तासामिरभयो, वीरितिफलम ||४ परसदवषयनत मानवरपान दतसरो िवयो दवषणोरिान धनयसतवमहो लभस राजन , ईशवरजनकतवम ||५ इम कताथ तविीयनयन कताथोऽपयह ििानन त िदह नरपत, आजञामधना गमनाय सवपिम ||६

०६ रामोऽजदन भागयविात दमशर माड `जदनषयत तासामिरभयो वीरितिफलम ' इदत यजञपरषसय भदवषयविन सतयम अभवत | तन परिततसय पायससय सवनन ििरथसय दतसरः अदप भाया ाः गभ ाम आिधत, यथाकला ि पतरितषटय परासवत | कौसलयायाः शरीरामः, सदमतरायाः लकषमणितरघनौ, ककययाः ि भरतः इदत ितवारः पतराः अजायनत | ििरथसय ईदित पदरपण ाम | परासाि सखसय सीमा एव नावदिषटा | नागदरकाणाम आनिोऽदप पज ानयपदरपषटाः नदयः इव सकलसीमाम उललङघय वध ामानः आसीत | रामाियः बालकाः हसतजानिलनावसथा परापताः | तथादप अयोधयादसथताः वदनताः शरीरामजनमनः आननदगीतम एव अदयादप गायदनत सम -

अयोधयावादसनयः दसतरयः – िदधपकष ितरमास ततर नवम दिनम गदनधतोऽदप पवन एष ऊषण इदत कथम ? रदवरिलो माधयाहन दिरदस कथमयम ? रामोऽजदन भागयविात , पशय सदख सखम || कौसलयोनमीलयत याविदकषणी पतरििानन सवय दवदसमता जनी कणठरोधननाजदन बाषपमोिनम ||१ उदित नवसौखयपवा राजमदनदर सषणवरथ दवनिनतयो धनवोऽङगण दनददभजो मततरवोऽपय ातामबरम ||२ आसपता आतपन शरानतकडमलाः दकदमदत दकदमदत पचछनतो भय जागताः पवनसतानचचरवणाह सदसमतम ||३ पौरजन सखवाता ा सा गता यिा गहभयो राजपथ कऽदप धादवताः आरबध ललनादभगीतगायनम ||४

पषपाञजदलमप ायत कोऽदप भषणम हासयरव परदवलपत िबदभाषणम वादयाना तालोऽवध ात त सतवरम ||५ वीणाधवदनरवलपतो नपरसवन सनतपताः शङगगलासतिदप ततर त समभरानता आमरतरौ कोदकला भिम ||६ वीकषनत दितरदमि दिगगजाि त सञचरदनत नववणा ा गगनमणडल मौदकतकन िणन न वयापतममबरम ||७ नतयगायन मगना सवाथा परी तालसवरवणष ि गाहत मही िषसदहतमीषििलिवदनमणडलम ||८

०७ दमशर दपल `रामोऽजदन भागयविात पशय सदख सखम ' एतदसमन आननदगायन एव अयोधयानगरी दनमगना आसीत | शरीरामः परासाि दिनमनदिन वध ात सम | तसय असपषटिबदोचचारण सवषा परमोिकर भवदत सम | िवी कौसलया भदगनीसमाः सपतनयः अवित –

कौसलया – शयामरामिनदरो मऽय मिङक करोदत िानम अषटगनधगनधोपत दवराजत नील कमलम ||१ शयामरामिनदरो मऽय करण मऽशनादत गरासम परतीकषत िकवनददमि सवनाय िष कवलम ||२ शयामरामिनदरो मऽय रतनतलपमदधितऽयम दवलीयत िनदरो गगन वीकषय लजजया ननवतम ||३ शयामरामिनदरो मऽय बनधदभः स रमत साकम िभरहीरकाणा मधय दयोतत सनील रतनम ||४

शयामरामिनदरो मऽय तसय ितिनजदतरतयम भागयरपशलोकसयतत ममाखणडिरणितिम ||६ शयामरामिनदरो मऽय भाषत दकमपयसपषटम तन सविनति वय िबदमचचरामोऽसपषटम ||७ शयामरामिनदरो मऽय गह करोतीि सखदलतम सखलदिरा कव ानतीम वदिकाः शरतीना पठनम ||८ शयामरामिनदरो मऽय काङकषत नभःसथ िनदरम करीडता दनिायाममना परजागदत ा सकल भवनम ||९ शयामरामिनदरो मऽय यवाऽदिरादभदवता ननम तिा वरणिवः करणा परवदष ाषयतीह यथषटम ||१०

०८ `शयामरामिनदरोऽयम ' पदरया धनाशरी दिनष गचछतस िनः िनः वध ामानः शरीरामः बालवयः परापतः | तन धनविन सह धमागरनथाः अदप पदठताः | तन सह तसय भरातरः अदप सकलदवदयादनपणाः अजायनत | करमण त राजसभामदप सदनधात आरभनत | एकिा ििरथः सपतरः राजसभायाम आदसथतः आसीत | तिा अकसमात महदष ाः दवशवादमतरः ततर समायातः | राजा ििरथः तसय सवागत वयाजहार अविचच, ह मदनशरषठ, अदप अदसत दकदित यि भवता कत अह कत िकनोदम ?' नपविनन आशवादसतः दवशवादमतरः पराह -

दवशवादमतरः : जयषठ त ह नपत िदह म सतम एक एष कत ामल यजञरकषणम || मायावी करत मा, ितयगणोऽदमतपीडाम मखमनकिो दवधाय, न त समापनम ||१ िापमह िददम कथ, िीदकषतः कषमी दनतयम तत तयजादम मखभङग, सवाथा सथलम ||२ यजञ पनरारबध, पीडयदनत पनरदप त कणडिीपनऽदभयादनत यजञमणडपम ||३

असरासत वदयामदप मासिोदणत दकषपदनत नतयदनत ि मनतरपठणभञजन सखम ||४ बालवीररामसतान परखरतया िणडयताम बालोऽदप स तसय सततवमनपम परम ||५ िङका त भवदत कथम ? नपिरण यािऽहम िबद त पालयतः समभरमः कथम ?६

पराणादधकमदभविन रघवि धमोऽयम पशय सवाथा दसदधो राघवः सवयम ||७ कौसलय दक िोिदस ? वीरजनी दक दबभदत ? रणरत सत धनय दक न कलयगम ?८ मारीिोऽसौ सबाह- रगरबाहितयिमः तयकषयदत सवय िसतर वीकषय राघवम ||९ शरीराम, तव परसीि, िापबाणमदप गहाण अनवत स इचछदत ित , तविनजः सखम ||१०

०९ `जयषठ त ह नपत िदह म सतम ' िकरा इदत दवशवादमतरमहषः पराथ ानाम अवधीरदयत न ििाक राजा ििरथः | दनषङगपषठौ िापहसतौ रामलकषमणौ दवशवादमतरण सह परयाणाय दसदधौ | कतावयपदरपालनसय गरीयसतवम अवधाय ा मातःशरी कौसलया पतरवातसलय दनगहय पतराभया `दवजदयनौ भवतम ' इदत आदिषः ििौ | महाराजः ििरथः तयोः मसतकयोः अवघराण िकार | ततः रामलकषमणौ परथमपराकरमाथ महदष ाणा दवशवादमतरण सह राजपरासािात परदसथतौ | यातराया भगवान दवशवादमतरः ताभया दवदवधाः कथाः अकथयत , दवदवधाः िसतराथ ादवदयाः अदिकषयत ि | एव त तरयः अदप यावत मलि- करष- ििसय पदरसर परापताः तावत सहसा अिदनपातसय इव िारणः िबदः तः शरतः | कािन महाकरालििाना राकषसी तषा माग ाम अवरधय दसथता आसीत | तिा परकषबधः महदष ाः दवशवादमतरः शरीरामम आजञापयत -

दवशवादमतरः – यङकषव र काम ाक, मञच र सायकम नािय तरादटका राम, िीघरम ! दषटमायादवनी िादपता यदकषणी वत ान, ििान कदतसतयम ||१ वीकषय तपत तथाऽऽरकतनतरदवयम वीरधो जजवलिागधमदप काननम अतलबलगदवाता साकदतः कररता जनयत खल घणा करररपम ||२ पशय िषटरारिान शण ि हास तथा मतमहाहदसतनाऽऽपदरता नन गहा मतयछाया यथाऽऽकरमदत सा नसतथा कष ा िापसय जया दछदि तनदराम ||३

दतषठसीतथ कतो ?मञच सदयः िरम मतयरसयासतवमतिदप जानामयहम जनदहत सतरीवधो मष ाणीयः समतो बोधय तवामह धमातततवम ||४ ितयकनया परा गरदसतमचछि धराम अवधदिनदरि तामासर मनथराम दवषणना धदम ाणा िकरमाता हता लबधका भवदत दसहसय भकषयम ||५ धादवता डादकनी परकदपता दनभ ारम परदहण नरक ि ता सदय एततकषणम सरगणोऽपकषत दवकरम राम त िौय ािनदरोऽयता पौदण ामातवम ||६

१० `नािय तरादटका राम िीघरम |‘ दबभास इदत आििम अनसतय शरीरामः तादटकायाः वध कतवान | तिा िवगनधवा ाः गगनात पषपवदषट िकरः | रामलकषमणाभया सह दवशवादमतरः दसदधाशरम नाम आतमनः तपोवन परापनोत यजञ ि आरभत | यजञ तदसमन दवघन कवा ाण मारीि शरीरामः मानवासतर दवसजय महासागर परदिकषप, आगनयासतरण सबाहम अदप जघान | एव दवशवादमतरमनः यजञः यथादवदध पण ाता गतः | तिानीमव दमदथलादधपदतना जनकन अदप महायजञः आयोदजतः आसीत | तदसमन यजञ उपसथातकामाः आशरमसथाः सव अदप ऋषयः रामलकषमणौ आतमना सह दमदथलानगर गनत दवजञापयामासः -

कदिि आशरमवासी – एदह राम सतवरम गरहीत दमदथलाया ििानम || दमदथलाया अदप दरषटवयतरः राजदष ारसौ जनकनपालः यन कदलपत नगरऽपव, यजञोपकरमणम ||१ ततर सनाभ नाम काम ाकम यजञमणडप परदतषठादपतम तरयमबकिवो यचच गहीतवा, जघान दतरपरासरम ||२ दनधाय भवन तदचछविापम पजयत तजजनकोऽनदिनम दविालधनषा तन समान, जगदत न िापानतरम ||३ िििितो नपा आगताः वीकषय धनषय दसतदमता जाताः दषटवा तसयोदधरण तषा, बलवतसपररणम ||४

िवा ितया नराः दकननराः उदधत ामिो न लव िकताः िापसय त तत परमदढतव, नवानदमत लवम ||५ तदनषयत को दवकषय विम कदरषयत ति धनरादधजयम ? असौ न जातो मोकत परभवत , तसमादयो वा िरम ||६ उभौ धदनवनौ जनमना यवाम धनरीकषथा दनजनयनाभयाम पशय राघव, सवय सवबनधोरौतसकय कीदिम ||७ परदसथताि मनयः सोतसाहम सगचछथामतः साध ाम यदि परवासो भवि यवाभया, भागयतरोसततफलम ||८

११ `एदह राम सतवर, गरहीत दमदथलाया िि ानम |' दमशर माड दबहागडा? एतम आगरहम उपदकषत न ििाक शरीरामः | मदनजनः साध सः सलकषमणः दमदथला गनत परदसथतः | माग महदष ाः दवशवादमतरः ताभया दवदवधाः कथाः अशरावयत | एवमधवानमाकरमनतः त कमदप जीण दवदवकतम आशरम परापताः | `दकमथ ाम अयम आशरमः दवदवकतः ?' इदत रामण पषट सदत दवशवादमतरः तसम अहलयावततानत दनवदय सविरणसपिण अदहलयायाः उदधार कत ाम आजञापयामास | दिलावत पदततायाः अहलयायाः िहात शरीरामसय िरणसपिणपरकािदकरणाः इव सफदरताः मधरसवराः ि शरताः |

अहलया – राम, त िरणसपिाािहम अदय व िापदवमकताऽभवम || तवया दनदम ात करणादिलपम पनरदप परापत मया वपदरिम बनधदवमकतािमबनतीम शवासासत पियगम ||१ पनन ायनयोलाबधा ददषटः पशयादम तवा, तवदय सदषटमदप कपोलयोम िीतोषणानामशरणा दसञचनम ||२ शरवणितना पनरदप जाता उदकतरमलया मनसाऽवगता `जागदह वतस' कनदिदत विन करणामयम ||३

पलदकतमति भगनिरीरम जान पियोसतव ससपिाम कङकमरजसा पियोसत म भाल नन रदञजतम ||४ मौन जात पनरदप विनम पदततपावनो राम, नन तवम तवव कपया िादय सदञचत सधया हालाहलम ||५ पदततपावनो रघराजसतवम करवादण त त कथ पजनम अदप ातमतत पि तविीय सव नवजीवनम ||६

१२ `अदय व िापदवमकताऽभवम ‘ दमशर माड

एतः विनः अहलया कतजञताभावम अििायत | अथ गौतमाशरम कदितकाल दवशरमय सव मनयः रामलकषमणाभया सह माग ासथाः अभवन | दमदथलानगरीम आगताः त सव राजदष ाणा जनकन यथादवदध सतकताः | रामलकषमणौ ििरथननदनौ इदत शरतवा जनकः भि मदितः | `एतौ राजकमारौ तव दविाल दिविाप दरषटमतसकौ' इतयदप दवशवादमतरः जनकमहाराजाय अकथयत |

अनयदयः समसतजनसमकष दमदथलादधपदतः जनकः तत महािाप मललः राजसभाम आनाययत | रामलकषमणौ ति रदरिाप परणतवनतौ | पिाि सवष नपानतरष धनरदधरण असमथ ाता गतष, राजषौ जनक ि दिनताकल जात, शरीरामः धनरदधरणाय जनकमहाराजसय अनजञा पराथ ायत | `अवशयम ' इदत तन अनजञात शरीरामः ति धनः लीलया उदधतवान , तदसमन ि परतयञचाम आरोपदयत यावत सः परायतत, तावत अिदनपातसय इव महासवन कतवा तत धनः ददवधा दभननम | तत अदभत िदषटत दषटवा जनकः दनतरा दवदसमतः, तसमािदप अदधक हदष ातः | अदिरािव सः रामण सह वीय ािलकायाः सीतायाः दववाहसय परसताव दवशवादमतरसय परतः असथापयत | दवशवादमतरण अदप सः परसतावः सवीकतः | यथाकाल शरीरामः सीतया सह दववाहन बदधः | सीतायाः भदगनीना - उदम ाला - माणडवी - शरतकीतीना - दववाहाः अनकरमण शरीरामसय बनधदभः - लकषमण - भरत - ितरघनः - सह सपननाः | सः नन महान अवणानीयः समारोहः सजातः | परथमपराकरमाथ परासािात दनषकरानतौ रामलकषमणौ सववधभया सह अयोधया परदतदनवततौ | तषा गमनसय पिािदप सदिर दमदथलाया बदनदनः सीतासवयवराखयान गायदनत सम -

भाटिारणाः – आकािनाऽऽबदधा नन धरणीजननीयम शणत सवयवराखयान सीतासवयवराखयानम || शरीरामणोदधत लीलया रौदर दिविापम दमदथलादधपतम ानोवादित तन सपदरपण ाम कनयाभागय दसथत शयामल तसयागर मत ाम ||१ मगधा सीताऽऽरादननरीकषत राम िापधरम समानीय लोिनयोया ावत सव दनजसततवम कपोलयगल दवकसदत लजजापरसनमारकतम ||२ उननमयय पकषमणी वीकषत यावत सा मगधा तदडतसतदनतवत भीषणनािसतिा शरतः सहसा शरीरामण ददवधा भदञजत रौदर दिविापम ||३

दतदमरानधासत सव भपा मढा इव जाताः सफट हसनती मनदस लदजजता भदमसता सीता सदिनतनयन जनकसय गत ततकषणमाननदम ||४ जगाि जनको दवशवादमतर त सनमसकारम ििरथपतराय म िाप ाय ददहतरमदयाहम तपतसीतया दनमीदलत दनजनयन साननदम ||५ जनकाजञामनसतय जानकी हयिदतषठनमनदम गदतिञचला िञचलमदधक मालय हसतगतम गौरौ िरणौ तिा तिीयौ परापतौ सौखयपिम ||६

आरकतोषःपरभा वयापनत यथा नभो नीलम तथा वयापनत रामिरीर नपररवतालम सभामणडप जात मायाबरहमणोि दमलनम ||७ माला नतरामसय जानकी नयवियत कणठ तिाऽभयननदन सरा उभौ तौ करतालग ागन घोषोऽसौ मङगलवादयाना परापतसतचछरवणम ||८ राम ईशवरािो धराया ददहता सा सीता गनधवरदप ससवरण सा जयगाथा गीता आकािनाऽऽबदधा धरणीजननीय िवम ||९

१३ सवयवरसय पिात दमशर काफी कलासशङग इव धवलोततङग राजपरासाि शरीरामः गहसथाशरमसखम अशनत सम | शरीरामः ससवरपः, महादवकरानतः, धीरोिाततः, तथा ि जञानवानदप दवनमरः आसीत | अतः सः परजास दनतरा दपरयः जातः | एति दवलोकय वदधः ििरथः `शरीराम राजयादभषक कतवा दवशरादनतसख लभय' इदत मनदस कतवान | सः सवसकलप गरभयः, सदिवभयः तथा ि सवभाया ाभयः कथयामास | सवऽदप त सकलपम एन साननद अनवमोिनत | परजाजनाः अदप हष ादनभ ाराः सजाताः | तिा राजा ििरथः उदघोषयामास - `ितरमास पषयनकषतर शरीरामः दसहासनम आरोकषयदत' इदत | तिा उदम ालाियः भदगनयः सीतायाः मदनदर गतवा समोिदवनोि तामिः -

उदम ाला, माणडवी, शरतकीदत ाि – िसाम तोष नाम सदख त, िसाम तोष कथम सीतानाथो भषदयता शवोऽयोधयादसहासनम || राम दसहासनादधदषठत उपसीिदस वामाङग सीत मनाग गदव ात, मनाग लदजजत राजभषण भषयत त रप नन िोभनम ||१ गरवो, मनयः समतय दनकटम सपतनिीना सकषयदनत जलम उभयवियोसति धनयतवम दनददभनािसतिा शरोषयत घनगमभीरोऽदनिम ||२

जन मानयता भत ासमाना राजञीपिव परापनोदष यिा अपतराऽदप तव भवदस समाता परजाजनाना मातपि त सवीकरणीय परम ||३ तववादङकता भदवता धरणी कनया भदवता मातसवादमनी कन सदवता समपिीदिी भदवता फलिलकसममदणडता भमाता सनततम ||४ पदततोदधारकरामण समम पदततपावन ह सीत तवम भङकषव धराया सवगीयसखम वयापनोत ि त यिःपरभा सा धवला भवनतरयम ||५

तवमव िवी, सदवका वयम तविीयिरण लीनाः सततम यथचछमधना िहयाििम तविीयिरण मदतरसमाक भवत नता सनततम ||६ न ि पदरहासदसतवयमवचछा सिवसय त भवत न ककषा तविकपया भवत सरकषा भवत किा न ि दषटयाऽसमाक भागय त बादधतम ||७ शण सदख पदरदितपिरवमतम छाययाऽदप तनसौषठवमकतम ििानाय त रामागमनम अतः सलजज दपरयसदख नन कदचचत त वीकषणम ?८

अयोधया–काणड १४–२७

१४ `सीतानाथो भषदयता शवोऽयोधयादसहासनम ' दबहाग एनया वात ाया परासािन सह नगरमदप परहषटम | परजाजनाः आननदोतसव दनमगनाः | कौसलया इव सदमतरा, तथा ककयी अदप मिादनवत जात | तथादप मनथरा नाम कादित कबजा िासी ककययायः मनः कलदषत कव ाती पराह, यतः राजा ििरथः भरत मातलगह दर गत सदत राम राजयादभषक करत, ततः तसय मनदस दकमदप कतव दवदयत | वसततः भरतः राजय परदतषठापदयतवयः, शरीरामि अपसारदयतवयः |' परथम ककयी ताम अहसत अदननदचच | तथादप िनः िनः मनथराकदलपत दवष तसयाः बदधौ आरढम | मनथरायाः मदनतरतन तसयाः मनदस असया समतपनना | सा सकरोध ििरथम उपालभमाना वयाहरत ,

ककयी मा लङघय विन परभो म, मा लङघय विनम दवतर नाथ म भरत राजय, राम वनवासम || नापकष तव ियासानतवनम आिौ पालय सविततिबदम मातलगहात परतयानय म भरतदमह तवदरतम ||१ सतरागादिव भरषटमदतसतवम करष कसमात वि दवकषपम िोभतऽथ दक विनदवघातो रघवीरसयवम ?२

िमबरण त जात घोरम िणडक वन रणदमनदराथ ाम कन परयकतसतिा रथ त हसताकषसतवदरतम ?३ सङगर तिा लबधवा दवजयम अदप समरदस वा तवया दकमकतम ? दपरय परितत वरदवय त, कथय दकमदभलदषतम ?४ वदनतोदितिातयणाहम अरकषमदयादप ि तदविनम अदय त याि वरदवयमह दषटवोदितसमयम ||५

यचछ वराभयामधना महयम दसहासनमति भरताथ ाम िति ािाबद दवजन वास रामाय ि तण ाम ||६ पकषपादत तव परमविम अदसमन न सह तवदधक वोनम उिारविसा वरौ परिततावथ दक दनःशवदसतम ?७ परासािादननिासय रामम उललङघय वा रघकलधमाम लभसवाथ वा यिः पालयननातमोदितविनम ||८

मचछा ाऽसतया बाषपमलीकम समपदि सकतो रामो ननम तिाराधन कवलमक परबल त वयसनम ||९ सीित गगन, िलत धरा वा वार वार कतोऽभयथ ाना ? वरपदरपदत दवना न िरम दनःशवदसदम शवासम ||१०

१५ `मा लङघय विन परभो म' दमशर भरव जोदगया ? इदत कठोरः िबदः ककयी वार वार ििरथसय मसतक वजरपरहारान इव अकरोत | परमा करणावसथा परापतः सः ता पराथ ायत, तसयाः ियाम अयाित, तसयाः परतः साषटाङग- परदणपातम अकरोत , तथादप तसयाः दरागरहः लवमदप न कषीणः | दककत ावयमढः सः तषण दसथतः | तिान मदनदरदवारमागत समनतर ककयी आजञापयामास, `रामिनदरम इह आनय |' अदभषकम अपकषमाण शरीराम गहीतवा समनतरः ककयीमदनदर परापतः | ततर मलानविनम , अधोमखम , मकीभत ि राजान वीकषय रामः िदकतदिदनततः जातः | कटाकषण एव सः ककय ततकारण पषटवान | सा सव वततानत तसम नयवियत अविचच, सः सवमखन तवाम आखयात न धषणोदत | तथादप अयोधयायाः राजय भरतन लबधवय, तवया ि िति ाि वषा ादण वन वसतवयम इदत स इचछदत |' राजा ििरथः त सवय दकमदप वकत न ििाक | तिा तसय मौनम एव तसय समदतः इदत दवमशय रामः अदवलमबनवनगमनाय दसदधः | वततानतमत जननय दनविदयत सः कौसलयाः मदनदर परापतः |

धवलवष पदरधाय कौसलया अगनय आहदतम अप ायनती िदधासन उपदवषटा आसीत | शरीरामम आगत दवलोकय परमदिता सा तसम आसनम अििात | तथादप रामः न कवल आसन न जगराह, परतयत `दपतराजञाम अनसतय अह वनवासाय परदसथतः' इदत सः तसय अकथयत | कौसलया हतबदधा इव जाता |ककययाः दरागरहः, ििरथसय वरपरिानम , रामसय ि कत ावयपालनदनगरहः एतत दकमदप बोदध सा न ििाक | शरीराम दढम आदलङगय सा आतासवरण आह -

कौसलया – उललङघयम जननीिह िहलया सदहतम राम, मा यादह वन घोरम || वरतरगदणतः सत जातसतवम सखमििाः दक दःखायवम ? कणठगता म पराणासतनरपयाकरनददत करणम ||१ मढसपतनी ककयी सा अबला सा ननवहदमव माता आिकषयदत दक वनगमनाथ दनजपतर भरतम ?२ तपयत काम तिदकषयगलम भनकत भरतो सखन राजयम परदहणोदत तवा कतो वदरणी वथव कानतारम ?३

अधना कथय यिदनवा ाचयम असौ दपरयतरा तसय मिदधकम कसमायदप नादयावदध कदथत मकदमि दःखम ||४ तिीयनयनानलपरिीपतम कथदििायम ाया यादपतम आदसथतमासीत िासन त त तसयानत िमनम ||५ उपदििादम त कथ तवधमाम ? तोषयसव त जनकमवशयम लभसव तावततसयानमदत नत मा दवदपनम ||६

कथ दिय सत, तवया दवनाऽहम ? कथ सह तव राघव दवरहम ? जमिदगनसमसतातसत दक मम नादििदत वधम ?७ करण तव म परयचछ मरणम वणीषव राजय वा वनवासम अिहा तिा तविनगादमनी दविदरषयामयदनिम ||८

१६ `राम मा यादह वन घोरम ' दमशर बहार

इदत कौसलयया वार वार दवदवध दवजञपतोऽदप शरीरामः सवदनियात न दवरराम | परतयत सः ताम एव दवजञापयामास, अमब, मम वनवासगमनसय आघातन महाराजः ििरथः आिौ एव दनतरा िोकमगनः | एव दसथत तवादप मया सह अरणयगमनम उदित न मनय |' एषा रामसय पराथ ाना कौसलयायाः कत अनललङघनीया अभवत | तथादप दकमदप अनकतवव एतत सव परकषमाणः लकषमणः ति असहमानः सकरोधमाह -

लकषमणः – रामािपरः करत कोऽतर िासनम ? खडगकरः परकषऽह तननन सवयम || परभरदप ह राम कथ मोहजालपदततसतवम ? कथय त पापमह पादपना सफटम ||१ नव वर, न ि विन, ककयीचछदत राजयम दवषयानधो मनत ता भपदतः परम ||२ सतघात वािनतौ कीदिौ न तौ दपतरौ विनमसौ ितत त लङघत कथम ?||३

दवषयसखासकतोऽय लङघयत दनजविनम सवाथा त पालयत सतरीदरागरहम ||४ ककयीिततवरौ कथमतावदय समतौ ? अदयावदध नष तथा वाऽऽबरवीत कथम ?५ मततमतङगजवतत िवदमहादभकरमत दविधऽह तसय राम, रजजबनधनम ||६ सवीकरषव राजपि, करत कोऽपयथ दवघनम परषयादम यमसिन त ि ततकषणम ||७

आगचछत तरलोकय तज ायादम ततसवाम पशयादम ि वदधदपता दक करोतययम ||८ ितितिः िरिसतव राघव पालय भवनम दसदधसत रकषणाय पषठतोऽसमयहम ||९ आयानत िणडयत भराता न ि िाससत तव मातः िपथनादभशणोमयहम ||१०

१७ `रामािपरः करत कोऽतर िासनम ?' मधवती इदत सवा ान तज ायनत लकषमण शरीरामः कथ कथमदप सानतवयामास | तिननतर सः सीतायाः मदनदर पराप | तसय सव वततानत दनवदय सः वनगमनाय तसयाः अनजञाम ययाि | तचछरतवा दवहसय सीता उवाि – सीता – आमनतरयस कतो मा वथा ? यतर स रामसततर दह सीता ||

यादस दवभो, तव यनाऽदप पथा परयादम परतसतनव पथा वनवासािदप नाह भीता समीप दह तव भागयदवधाता ||१ मम सादननधय तवदय सदत नाथ परासािािदप तोषो दवदपन दसहसनता दिलाऽपयषयत यिाऽदधदषठता नन सा भवता ||२ पिवो, िनजा अिया दवदपन भय न तभयो मनसीषनम पिािगर िापधरौ म यावि यातः िरदध धतवा ||३

यतपिलाभ कतवा हिय लीनाऽऽसमह धरणीजठर ततपिदवरहः कथ काय ात ? दििदस कतसतव दिवयदमि मा ?४ कसय कत सिन दनवसयम ? दवरहागनौ दक मधा जवलयम ? छतर भरत दक पशययम ? दकमह कया िासय ि वथा ?||५ अदप ककयया परापतादसतरवराः ? अदप तव दितत वसदत मनथरा ? सनतापयस कतो मा वथा ? तयजयत तवया दकमहमनाथा ?६

वनवासो मम भवदत ललाट अवगतमतनमया ििव मनजजीवन सखदःखमय वयथा सखयत परीदतसङगता ||७ बनधनमतत ितजनमीयम दवचछिय तव दछनददम नाहम आगचछादम तवया सह वनम दक न ि जाया भत ारदभनना ?८ पदतदहि छाया पदतरवतसम पदतपिपजनमखणडमदनिम आयासतरीणादमि जीवनम दवघन करष ततर दक वथा ?९ मौन भजस कतसतवमधना ? कदतवारमह नमादम दिरसा ? अह जलपती कवदििपरादधा कषनतवया दक नाह भवता ?१०

१८ `यतर स रामसततर दह सीता' तोडी एत सीतायाः दनधा ार दनिमय रामिनदरः तसयाः तन सह वनगमनपराथ ाना दवहनत न ििाक | सः अवित , सीत, एष त सकलपः उभययोः कलयोः भषणपरिः | सवा ादण त दकलादन, अलङकारादण दवपरभयः परयचछ, वनपरयाणाथ ि उदयता भव |' अननतर रामलकषमणौ सीता ि वनवासाथ परदसथताः | तरयोऽदप त राजवष पदरतयजय वलकलादन पदरिधः . सकलान गरजनान , नगरजनान , सदिवान , सवकान , मातरौ, ितरघन सहिः ि आमनतरय त रथ आरोहन | समनतरण रथः परिोदितः | रथ परिदलत त परजाजनाना परकषोभः िबदरपण परकटः अभवत | समनतरम आहय त त रथ सथापदयत पराथ ायनत -

अयोधयापरजाजनाः : परषाः : रामोऽनसरदत कत ावयपथम दतषठ समनतरक, सथापय ि रथम || दतषठत सीता, दतषठ रघपत यावि भाल पिरजोऽपयात भवदत दकमतत तका ातीतम ||१ अतराऽऽगनता रामिासनम अदयादप ि तननयन सवपनम मनोरथोऽसौ भगनोऽकाणडम ||२

शयाम गगन रघनाथोऽयम उषःपरभा सीतािवीयम अदप नकषयत िति ािाबदम ?३ लपत छतर िति ािाबदम अतर तदमसरा तावतकालम अदतजीवदत दक मदचछातनगरम ?४

दसतरयः : ककयी सा कतर दवनषटा ? दग ादतमता पशयत दषटा नानथोऽय तिीयिदरतम ||५ दवतरत भरत राजयपि सा दकनत जयशरी राघवमनगा परथममयोधया परादजतयम ||६ परषाः : उभौ मदचछातादवह त दपतरौ कव यादस राघव दवहाय िीनौ ? नयातमना सह नगरमथानम ||७ अशरपटनावत लोिन वि राघवो वा रथो वत ात ? कणठ रदध कदमपतविनम ||८

१९ `दतषठ समनतरक, सथापय ि रथम ' भरवी एषा नगरजनाना पराथ ाना शरीरामसय रथ रोदध नािकनोत | सलकषमणसीतः रामः वगन अयोधयायाः बदहः जगाम तदसमन दिन अयोधयायाम एकदसमन अदप गह न अदगनः परिीपतः, न वा िीपः परजवदलतः न वा अननम अपचयत | ििजला तदटनी इव सा नगरी िनया लकषयत सम | नगरात बदहः आगतः शरीरामः अयोधयोनमखो भतवा नगरिवता परणमाम, नगरसीमापय ानतम आयातान नगरजनान ि आमनतरयामास | पिात रथः पनः परतः परदसथतः |

करमण शरीरामः गङगातीर शङगवरपर पराप | दनषधादधपदतः गहः तषा सवागत वयाजहार | राम- लकषमणसीताः ता यादमन इडगिीवकषसय अधसतात दननयः | अनयदयः परातः गहः नौकामकाम असजजयत | शरीरामः समनतरम अयोधया परदत परषयाञचकार सवय ि सीतालकषमणाभया सह नौकाम आररोह | नौका िालयनतः नादवकाः गातम आरभनत -

दनषािराजो गह : नादवकाि ह नौक मा गमः परतीप गङग मा धारय परम | रामनाम गायनतो राम दनग ामयामोऽपरतीरम || जय गङग जय जहनसत, जयजय राम िािरथ दिवसयाघातदममम पदरहराम दवपलवमघम सवभागयमसमत परषयामह सवहसतन वयमदतदरम ||१

शरीदवषणोरवतारोऽयम करत भकत भवपारम तारयामह तारकमन ततसपिण तराम वयम ||२ यतर राघवः परवत ात िाकषणदिग सा परवध ात अतराऽयोधया भविहलया ततर वरतसात कलपवनम ||३ धमापरायणरामोऽयम . अङगीकरत वनवासम वयमदप तसयानयादयनः दक नािराम दनजकतावयम ?४

अदतदथरसत वा रामसतम नयाम नावा परतीरम सि वाऽसि वा राम ईकषता वय कम ाह दनजकाय ाम ||५ गङग मङगलयोगोऽयम . भगीरथनानीता तवम तसय विज नयदस दवधात िदकषणिि समरणीयम ||६ पता गङगा, पतदमिम रामपरभनामसमरणम परवासमन दतरिोषानतक वय समरामदिरकालम ||७

२० `रामनाम गायनतो राम दनग ामयामऽपरतीरम ' दमशर खमाज एव गायनतः नादवकाः शरीराम गङगापारम अनयन | ततः पर रामलकषमणसीताः दिनसमय माग ाम आकरमनत दनिाः ि कसयदित वकषसय अधः पण ािययायाम अनयन | अथ एकदसमन दिन सायकाल त भरदवाजमनः आशरम परापताः | भरदवाजः तभयः दितरकटः पवातः दनवासाथ योगयः' इदत कथदयतवा तनमाग ामदप आदििि | मदनवय ाम आपचछय रामाियः दितरकट परदत परदतदषठर | माग नानादवधान अपदरदितान लताकसमवकषान पचछयनतयाः सीतायाः कतहल शरीरामः अिमयत | लकषमणः कसमसतबकान भरातजायायः अयचछत | एव वनानतरादण आकरमय त दितरकट परापनवन | ततर कदञचत समतल रमणीय परिि वीकषय तम अङगलया ििायन शरीरामः लकषमण पराह -

शरीरामः – रचयतामतर लकषमण उटजम इह मनदादकनयासतटदनकटम || दितरकटोऽय नन तपोवनम वसतीह ि साधकमदनवनदम अवलोकय सदख, जानदक सवाम आतावी शरीम ानो हरतीयम ||१ फललपािा दबलवा दवनताः भललाताः फलभारण नताः परायो नत मनजसपषटाः न ि लतादलङगन कव न दिदथलम ||२

समवणा ाना गणना गहना गनधासतषा नामातीताः सवय वध ात नीरविोभा शरयत तदयिा कलदवरतम ||३ कवदित दपकाना मधरकजनम मयरो रव करत परषम वहन कलाप रतनदनधानम दमदशरतौ वटतरौ सवर एवम ||४ मधनः कोिो दवटप दवटप ततो दबनदिो मध सयनदत वनसजीवकममतम कलि रकषदनत मदकषका अनवरतम ||५

लकषमण, िकषो भव, सजजसतवम सततव दनदमष दषटमदषटम दसदधमसत त सिवायधम वनदमि शवापिरपसषटम ||६ लदतका कदलका इह सीताथ ाम भकषयमावयोसतथा िराथ ाम वनऽतरोभय सममपलबधम नन महत िभऽतरागमनम ||७ आनय घनकाषठादन तवदरतम रियावोटजमतर सरपम सतणवावोपदर पणा ादन तणम आदलखावामबर वरदितरम ||८

२१ `रचयतामतर लकषमण उटजम |' जोगकस इदत आििम अनसतय सौदमदतरः िाखापललवान समानयत | तः दितरकट रामाशरमः दसदधः | कमदप कषणमग भषटवा शरीरामः नतनसय दनवाससथानसय समनतरका वासतिादनत दविध | ततः त पण ाकदट परादविन | अथ अयोधया परदतदनवततः समनतरः रामण दवना िनय राजपरासािम अधोमखः परादवित | तम आगत जञातवा ििरथः साशरनयनः कमपमानः िबदः अपचछत , `कथय र समनतर, गमनसमय दकमवित म रामः ?' इदत |

समनतरः – अवनद यावत शरीरामम सोऽबरवीिनत मामवम || समनत, गचछाऽयोधया तवदरतम तातभयो नो दनवदय किलम परणम मतकत पि तिीयम वनदयौ िरणौ शरीताताना, नन तीथ ािानम ||१ अनतभ ावन मातरावभ सयाता दनतरा िोकदवहवल सानतवय धीरव ािनरत दनवदय ताभया सखमसमाक, िमय तिीयििम ||२

कथय जननय ह समत तवम `सदखनी सीता किली िाहम पजय दनतयम हतािन तवम मदनवरघोदषतसामनः शरवण, कर मातः सततम ||३ दवसमर मातसतव जयषठतवम सपतनया कर दपरयमािरणम . पदतपजाया भव मगना तवम नादसत तविनयत दवशरामाथ, तसय तथा सथानम ||४ राजधमामदप समर जनदन तवम वयो न राजञो वा गणरपम परकटय भरत दनतयमािरम ' पराथ ाय समत दवनयनता मदविननिम ||५

वि गतवा तव कमारभरतम `भव यवराजः सवीकर िणडम कर परजाया िहमखणडम दनःसपहमनसा सवकमा कव ानननभव सखमदनिम ||६ दिरदस दपतसत परसािछतरम पालय विन तसय यथाथ ाम नय साथ ाकता तदवाध ाकयम परिासय सनय यिो दिगनत, परापय रघविम ||७ ह धीमन , त दक कथनीयम सकल जानननिारधीसतवम अवकषय मातम ाम सतदवरहम तसय भावय वत ानन त, रामो भरतोऽयम ' ||८ एव वितसतसय सविनम अभविीन सबाषपनयनम अदयापीकष करण दशय गङगातीर सीतारामौ दसथतौ ससौदमतरम ||९

२२ `सोऽबरवीिनत मामवम ' दमशर जोदगया एव समनतरात शरीरामसय सनदि शरतवा महाराजसय ििरथसय अवसथा परमकरणा जाता | नयनाभयाम अदवदचछननः अशरपातः अवहत | शवासोचछवाससय गदतः अवध ात | िोकादतियन कणठः अदप दनरदधः | आतमदन एव सनतपतः इव सः हसतौ उदतकषपय दकमदप परलदपतम आरभत | परासािसथाः सव जनाः, दतसरः अदप िवयः ि ततर समायाताः | ससभरमम उदतथतः राजा सवसनतलन दवहाय पनरदप सवसथान नयपतत | सभरमावसथायाम एव सः आतमगतम इव सावि वकतम आरभ -

राजा ििरथः – ििदिि दतदमरमय जातम परभवदत दवकला तनन ा िात पराणसयाधारम || नन समयात शरावणोऽधना स िबदवधो िारणमगया यिा हतोऽसौ बराहमणो मया तिनधजनकसय वददम दःख ननवदयाननतम ||१ अनधसय ि वागसौ कदमपता यमदताना िङखो भतवा कण मम गज ातीवाधना सतसय दवरहात स इव दमरयऽह तषात ावनननम ||२

दवना िीतल रामसपिाम अतपतमति िगधजीवनम न ििान वा न समभाषणम मयव तराता दपरयः सतो मऽपवादहतो दवदपनम ||३ न मतयसमय रामििानम दकमायषा ?ननवातमवञचनम तयजदत न जीवोऽदयादप बनधनम अदप म सदञचतमपावदरषयदत मोकषसय दवारम ||४ राघवसय म कणडलादङकतो नयनननदिः शरीमखिनदरो उियमषयत दतदमर दकमसौ मदय पापातमदन सकषयदत दक वा रदशममय तदहनम ||५

अघदटतमधना भदवषयदत कथम सवगासख खल मया दवहीनम शण दव ातत ककदय तवम परहासयदस तव भागयन सम कषणन सौभागयम ||६ सीतारामौ परपशयदनत य भवदनत िवासत नरलोक अतोऽदधक दक सवगीयसख ? रामागमन भयोऽदप किा, िव !तव जञातम ||७ शरी राम - शरी - राम - राम

कषमसव मामधना कौसलय कषमसव सतवतसल सदमतर कषमसव सदत, िवत, उदम ाल कषमसव जनत गचछनत मा सखदःखातीतम ||८ कषमसव जनक ह रघननदन पदततोदधारक मघशयामल सीत, लकषमण, ह रामानज, गङगोिकवत भवत मख म वो जयजयकारम ||९

२३ `ििदिि दतदमरमय जातम |' अडाणा एव दवलपन एव ििरथः पञचतव गतः | सकल नगर िोकमय जातम | वदसषठाियः आतमान सयमय, भरत नदनदगरामात आनादयत दतान परषयामासः | तथादप भरताय ििरथदनधनसय वाता ा हततः न कदथता | भरतसत बहधा शरीरामसय राजयादभषकपरयोजनन एव अह तवरया आहतः |' इदत दिनतयन सतवरम अयोधया परापतः | सा नपहीना नगरी तसम करणगमभीरा िोकातोिासा अभासत | यिा सः ककयीम

उपागचछत , तिा सा तसम सकल वततानत नयवियत , राजञः औधवािदहक ससकार समापय राजपि गरहीत ि तम आजञापयत | तथादप ककययाः तत सवाथ ापर विन शरतवा भरतः आतमनः करोध दनयनतम न अिकनोत | सः ककय उपालभमानः पराह -

भरतः – माता न वदरणी तवम || अशवपतसतव भवदस न ददहता न वाऽदस म माता कतो जायत परवध ात वा सता कल कतया ? पदतवरताका सवय नाियत किादप भता ारम ?१ तर सिाख दनपातयहस कथ ततः सफलम ? सतोषयनतीि भि िारणा आतमनादितततवम सवीकव िासन तविथ भवत यिो ददवगणम !२

वन परादहणोम ािीयबनध सवग म दपतरम रामाय ि वलकल िितयाः करिाहो न कथम ? मा दतषठह कषणमदप दषट, िीघरमपदह वनम ||३ आधारो न ि कतो दशयत भरतोऽनाथोऽयम दनपदतरक तव दविर गहीतवा दवधवापदरधानम छायाऽदप ि त सपित न सिन दक वा दसहासनम ||४ ििानन त भवदत तिाता ा खडगसय ि धारा कथ दवधासय तवदय परहार तव त राममाता मातरावभ गणदयषयत मामव कपतरम ||५ कथ न िमय िबदनाह कौसलयािोकम सदमतरा त सा िव गणयत दवशवदमि िनयम कदरव विनरह सानतवयऽयोधयानगरजनम ?६

रामाभाव वनािपीि सिन िनयतरम राम परतयानयादम गह दवदितय परदतदवदपनम न कोऽदप कया ादननियसय म कमदप परदतरोधम ||७ एदह समनतरक, आििय नितरङग सनयम रामानवषणपरा लकषिो यनत दिसतवदरतम विदविसतऽनयानत मनयसतथाऽदभषकाथ ाम ||८ यतराऽदप सयात रामसतसम िय तनमकटम इतःपर म तिव साधय तिकमवषटम कालरादतरवत दविरह तव करनदनती परषम ||९

२४ `माता न वदरणी तवम ' किार इदत कठोरः िबदः ककय दनभ ारतसा भरतः अयोधयायाः रामििानाथ ाम दनषकरानतः | सः शरीरामवत तापसवष पदरिधौ | तन सह ितरङगबल, नगरजनाः, कौसलया सदमतरा ि परदसथताः | यन पथा रामसीतालकषमणाः गताः तनव पथा जनसागरः अयम परदसथतः | भरदवाजाशरम `रामः सपरदत दितरकटपवात अवदतषठत' , इदत दवजञाय भरतः त पव ात परदत गनत परिकरम | ततर दितरकटपवात पण ाकटीपदरसर रामाियः दवहरदनत सम | सहसा उततरसया दिदि धदलसतमभाः गगन उदतथताः | तथा ि दवदवधसवराणा कललोलः शरतः | तिा सिासावधानः वीरबाहः लकषमणः शरीराम ससभरम पराह . |

लकषमणः – परषयसव जानकीमाशरयाय गहवरम राम रकष िकषतामदयमसव काम ाकम || मघनािवत धवदनः शरयत वनानतर भकषयभागमपजहन शवापिः पलायत कदमपताङगिावक समभरमण वाशयत धदलका नभोगता, दकमदप सनयमाज ात दिहनमदप न दशयता िामयसव पावकम ||१ उततरण सदसथतो गणः स कन हतना दशयमव तनमया तालवकषमचछता दनज ान कतो वन कोऽदभयादत व वथा तालतरतलऽसत जया धनदष दनपणमातता दशय एव दरपवरो वाञछतीह यो रणम ||२

सदनका वरजदनत धावदनत हदसतनो हयाः सविदिननवाहका रथदसथता महारथाः कोऽयमष उदतथतो दशयत रथ यवा तवदमव िाघ ाबाहकः शयामलोऽपयय तथा दक रणाय मगयत बनधरव बानधवम ?३ भीरभरत ईहत दक न बनधनो वधम ? समीपमतवय पनदशछनददम तसय मसतकम जनमिाऽसय वीकषता दछननसतकलवरम दनकटमव शरयत वादजवदित दरतम अवसरोऽयमागतो योकतमसतरपाटवम ||४

एकलः दसथतोऽहमायातवसीदमत बलम लोकपालको नवो दनब ालो जनोऽपययम न कषमत सङगरऽनाथमदप दह बालकम कषदतरयसय धमाज कमा दरपदनषिनम योऽदप दशयतऽगरतसत नयादम रौरवम ||५ मनयरष वध ात सयतोऽदप सनततम जनम राघवसय दक सोढमापिापिम पापमकतमकिा भवत मदिनीतलम भरतखणडमशनता रामराजयसमपिम धमारकषणकषण दज ायो हररहम ||६

२५ `राम रकष िकषतामदयमसव काम ाकम ' यमन–कलयाण इदत शरीराम दवजञापयन लकषमणः यिा करोधन भरतम अभयधावत , तिा शरीरामः तम असानतवयत | भरतः रामाशरम परादवित , रामसय िरणौ ि दढम अगहणात | रामः अदप त दढम आदशलषय तसय किल पपरचछ | भरतः साशरनयनः दपतदनधनवाता रामिनदराय आििस | सकलमदप आशरमपि िोकचछायाया दनमगनम | शरीरामण यथािकय दपतशरादध दनवा ादहतम | भरतसत वार वार शरीरामम अवित , ह राम, मम मातः मढतया दपति जायाधीनतया एषः वनवासः तव भोकतवयः अभवत |' तिा शरीरामः त सानतवयन आह -

शरीरामः – िवजादन दःखानीदत न िोषो नराणाम पराधीनमदसमन भवन जीवन जनानाम || वत ात न ककयया वा दपतवा ाऽतर िोषो दववासन राजयतयागः कमाणा दवपाको दवलदसत दह खलवतनम पव ासदञचतानाम ||१ अनत उननतः पतनऽदसमदननयत एव लोक सगरहोऽदप सकलो बनधो नशयतीह िानत दवयोगाय दमलन दनयमो िवोऽय धरायाम ||२

जनमनव सहज मरण दवनदवदमिमभदयम दशयत, भासत, यदवा, नशवर ि दवशवम वयथा एव तव िोकोऽय सवपनगतफलानाम ||३ सवगादत परयातसतातो बनधरदप दववासम यदयपीिमभवतसहसा तनन तका हीनम कदणठतसत दवदषा तको मरणकलपनायाम ||४ जरामरणवयादधभयो वा दवमकतः किा को दःखमकतमपभङकत वा जीवन किा को वध ात त यतततसकल कषीयत कषमायाम ||५ काषठमकमिधावपर यथा समयाताम वलया दवभकत ित न भयो दमलताम कषदणक एव बनधो, बनधो !तथा मानवानाम ||६

अल बाषपपातनाऽल माज ायसव नतर दििावावयोरतयनत माग ायोदव ादभनन रक एव वनयोऽह तव नपसतवयोधयायाम ||७ मा यतसव दवदनवत ादयत मा वथा हठन अनषठाय दपतरािि कताथौ भवव धारयसव नपवषमल वाससा मनीनाम ||८ िति ािाबदानामषामतय नावसानम अयोधया दनवत नाह परदतजञा दतरवारम सामपरत तवमकः सवामी समपिो रघणाम ||९ एत मा पनः कोऽपयततकानन सदरम परजागदत ा भवता िहो मनदस म परसकतम नयोतकष ासीमा िरमामयोधयापरदतषठाम ||१०

२६ `पराधीनमदसमन भवन जीवन जनानाम ' पदरया धनाशरी इदत यदयदप शरीरामः पनः पनः भरतम उपादिित , तथादप भरतसय नतरयोः अशरपातः अनवरत परवततः | सः भयः भयः शरीराम सागरह दवदनवत ादयत परायतत | भरतन सह समागताः मदनजनाः अदप शरीराम तथव पराथ ायनत | तथादप शरीरामः तषाम अभयथ ाना नमरतया परतयादिित | सः पनरदप उकतवान , ह भरत, दपतराजञया एव मिथ वनवासः आदिषटः, तविथ ि राजयिासनम आदिषटम | अतः अयोधया गतवा राजयम एव तवया िादसतवयम | तिव धमय यकत ि भवत अहमदप दपतिासनमनसतय िति ाि वषा ादण वन उदषतवा अयोधया परदतदनवदत ाषय' इदत | एतन रामसय आििन दनरािः भरतः रामसय पादक सपषटवा करणादरासवरण अवित -

भरतः – तातहीनो मातहीनोऽनाशरयो भरतोऽधना िदह बनधो, पादक त शरयता म यािना || कत ामडडान न मिको गरड इव दक िकयत ? दक गजोहय भारमथवा तरगपषठ नयसयत ? िासन वा राघवाणा दक कषमो भरतसतथा ?१ विरीतया यो दह जयायान सयािसौ दसहासन दक कनीयान िासन बत िोभत जयायान वन ? िरणयोिा ासाय महय राजयिान दक वथा ?२

ततपि तयजता गहीतो योदगनो वषो मया ककयीवत दक न जनय लोकरोषादगन तथा ? िीयत कसमादिि म िासन परष तवया ?३ सथापदयषय पादकऽह राघवाणामासन त दह िवयौ राजयकतरयौ कोसलाना िासन िरणदिहन पजदयतवा धनयता लभया मया ||४ नादसत रामिरणदिहन सतादमम नपमदनदर कतरदिदननवसामयह व नगरतो दर सथल सदनधकाल रदविलाका सा मिथ िीदपका ||५

याविागमन तविीय दरतो रकषादम राजयम तवामह सतत परतीकष गणयमानो वतसरम राजयमदधदतषठादम तोय कमलिलदमव सवाथा ||६ विनमनसारण िरणावषयतः काल न त तदहि वहनौ तचछकायसततकषण म होषयत एष िपथो मदततकय िरणयोः दिरसा धता ||७

अरणय–काणड २८–३४

२७ `िदह बनधो, पादक त, पय ाता म यािना' दमशर काफी इदत भरतसय पराथ ानाम अवधीरदयत शरीरामः न ििाक | शरीरामसय िरणधदलपदरपलत सवण ामदणडत पादक गजपषठ ससथापय भरतः त ससमारोहम अयोधयाम आनीतवान | त पादक एव दसहासन सथापदयतवा भरतः राजयिासन कत ाम आरभ | शरीरामः त दितरकट पदरतयजय परवसन िदकषणदिि परतसथ | माग रामलकषमणौ दवराध नाम राकषस जघनतः, िरभङगाशरम ि गतवा सवग ागादमनः तसय ििान िकरतः | ततर किन मनयः शरीराम वयजञापयन , आशरमवादसनः जनाः राकषसः भि पीदडताः | भवनतौ कषदतरयौ राजपतरौ सथः | अतः भवदभया धादम ाकाना जनाना पदरतराण कत ावयम ' इदत |

तिा रामः सदवनय तथादप सदनधा ारम अवित , तपदसवजनान पीडयता रकषसा दनिा ालनम अहम अवशय करोदम | भवनतः दनःिङकाः भवनत' इदत | एव मदनजनान परदतशरतय शरीरामः माग ाकरमण पनरारभ | ततपिात त तरयोऽदप पञचािरसरोवर नादमन परिि ििवषा ादण साननद नयवसन | ततः सतीकषणसय ऋषः आििात त अगसतयाशरम परदत परादतषठनत | सतीकषणः ि अगसतयः ि रामलकषमणाभया दिवयायधादन िितः | ििवषा ाणा पिात त तरयः अदप गोिावया ाः तीर पञचवट नाम परिि परापः | तदसमन दवलोभनीय परिि तषा पण ाकदटः दनतराम अिोभत | अथकिा असयाः पण ाकटः अङगण तष तरयष अदप वाता ालाप दनमगनष सतस कादित अदभता ललना ततर आगचछत | अदभसारकव नानादवभरमादण ििायनती, शरीराम कामकः कटाकषः अवलोकयनती सा सिाररवण तम आह -

िप ाणखा – कोऽदस र यवराजः कथय म सवीकरषव मा तनरदप ाता मम शयामल, भवत || तव सवरप राजलकषणम शरवणऽदप ि रदराकषभषणम यदयदस योगी कथमदभतसतवा पदरवारो रमत ?१ कन हतना िरदस वन तवम ? दवनोिन वा हसदस दकमथ ाम अतराऽसमाक िासनमदमत दक न ि जञात त ?२

िप ाणखाऽह रावणभदगनी ननवहमतदवनसवाम नानारपाणयािायाऽह वनाि वन दवहर ||३ अह तव कत जाता तरणी षोडिवषा ा मधरभादषणी ििानन त मनदस परबदधो मिनो हङकरत ||४ अधरसय त पाटलरागम रहदस दनपात परकामयऽहम अपयवतीणो मतो मिनसतवमनङगसमरण ||५

अह न जान नप ििरथम कामय पर तिीयतनजम पराणिो म भव ह राघव, गहसखमशनवह ||६ किा करपा भायय त तव न ि सदिी, तयज ता दर तव दनकटऽह नाियादम ता नन कषणमातर ||७ मम सादननधय वसननदवरतम पालय तत , त भायकतवम आशलषचछा दढा जायत तनौ ि मनदस ि म ||८

२८ `कोऽदस र यवराजः कथय म' दमशर दहडोल इदत पचछनत आतमानम अदभसरनत ता शरीरामः दवनोिन पराह, अह तावत एकपतनीवरत पालयादम | अतः नाह तवा सवीकत िकनयाम | दकनत मम अनजोऽय नादयादप दववादहतः | तन सह दववाह करषव' इदत | तिा सा मनदमदतः लकषमण गता | लकषमणः अदप ता हसननवित , आय, रामसय िासोऽसमयहम | मम भाया ा नाम िाससय िासी | तिपकषया तव रामसयव कनीयसी भाया ा भव | अथ वा तव कत सः परथमपतन तयजिदप' इदत |

लकषमणसय पदरहासम अवगनतम अकषमा सा पनरदप राम परतयवत ात, अबरवीत ि, ह राम, भवान सिव ममव भवत एतिथ ामहम एना तव भाया तव समकषमव भकषययादम |' इदत उकतवा सा सीताम परदत अभयधावत | तिा त शरीरामसय आजञया लकषमणः तसयाः कणानास दिचछि | तिा िारण करनदनती, भीषणम आकरोिनती सा सवभरातरौ खरदषणौ परदत आगतय ताभया दनजावसथाम अििायत | तौ उभौ अदप रामम अदभिदरवतः | तथापयको रामः खर- दषण- दतरदिर- सदहत िति ािसहसरदमत राकषससनय दनजघान | ति दषटवा सा िप ाणखा पलायय सवबनध लङकादधपदत रावण जगाम | रावणसय परतः दसथतवा तम अदधदकषपनती सा पराह -

िप ाणखा – दवरदपता िपण ाखा तदिि िािरथिदषटतम िदह र तसम ततपरदतफलम || दकदमव िासन करष रावण, दकवा जनपालनम राघवण त दजत लीलया, सकल िणडकवनम सततानध, तव तिदप समरदस न दनजकतावय कथम ?१ ददवििलोिनः िप ाणखाया ििा दशयतादमयम दवकरमण रामसय कदमपत सकल दिगमणडलम अदप नोिनत गपतिरासत दनवियनतीदिम ?२

जनसथलऽभनमहाननथ ाः खरदषणकनदनम सहसरिो राकषसा दवदनहताः दक तत तव भषणम जनसथलसथो यदतः स लभत सरवत पदरपजनम ||३ पजयतरो नन तवततो जातो मनजसतव िासन दनषीिह सामातयः सवसथो बदधहसत आसन परखर तजसतसय धकषयदत शवसत दसहासनम ||४ सििानिराघाताः सोढासतवयोरसा र वथा दजताि िवा, बलनोदधता नगासतथा र वथा अजयसनाधयकषः दकमसौ धमाघनसतव सवयम ?५ तवमव दकमसौ दजतवाऽऽनीत यन गह पषपकम ? यन ि तदवत तकषकनपतः कलतरमपयपयतम ? तवमव दकमसौ यसय दवदयत कालािदप न ि भयम ?६

तवमव दकमसौ दजतवाऽऽनीत यन गह पषपकम ? यन ि तदवत तकषकनपतः कलतरमपयपयतम ? तवमव दकमसौ यसय दवदयत कालािदप न ि भयम ?६ शरणषव पनरदप रामाखयान मया यिदभधीयत बाणमोकषण कर तिीय िपला दवदयोतत मती रधयत दवलोकयामनः िसतरासतर पाटवम ||७ रपणासौ शयामसनदरो मनमथ इव भतल साऽदप जानकी तिीयजाया रतया अदतदरचयत तवानरपा दनतदमबनी सा मनय दनःसियम ||८

अपहतयनामानयादन ता तविथ ादमदत हतना जनसथलऽह बदधया तषा वनय कदटर गता शरवणनादसक दछतवा ताभया दवडदमबता खलवहम ||९ गचछ गचछ र गचछ सतवर जदह ति बनधदवयम आनयह ता परसहय सीता या मामहसत सफटम मादमव तव िासनमपयतौ दवडमबयत िवम ||१०

२९ `िदह र तसम ततपरदतफलम ' दमशर काफी इदत पनः पनः परिोदितः रावणः राम यदध परादजतय सीतामपहत दसदधः | अदसमन उपकरम तन मारीिसय साहाययम परादथ ातम | तथादप मारीिः रामसय पराकरमण सपदरदितः आसीत | सः रावण परतयकषयदधात परावत ायत | ततः कपटन शरीराम वञचदयत रावणन कादित यदकतः वयरदि | सः मारीि सवण ामगरप धारदयतवा पञचवट गनतम आदिित , सवय ि तसय पिाि दनभतम आगचछत | मारीिन धत तत दवलोभनीय मगरप दवलोकय सीता भि मोदहता | पणािालादसथत शरीरामम आगतय सा तमाह -

सीता – समिय िधानाऽपशय सहसकमगम आनीय िदह म नाथ दपरय त तवदरतम || एतसय शङगयो रतनादन दवराजनत नवमोहनसमसमसवण ामतसयाङग ततसवणन म लबध ित नयन ततपचछमचचलचछकरिापदमव भातम ||१ आगतय गतोऽसौ दवारदमि बहवारम सौवणापिाङका असयवत ननम एतन दवषाण रमभासतमभ घषटम पशयत भरातरौ, मग सवण कानतम ||२

यातयसौ सवग भजदत गरीवा मनदम परकषण दवलसत मदिरो भावो ननम तनमग नाथ म मनोऽदनवार सकतम आलोकय मोदहता तणानतर त हदरणम ||३ कदत कथ गणाना गणनामसय न कव बनधन तिीय दकमिकय त मनय दक न भगन तवया दिवधनष न मिथ गमयता सतवर मया बधयत तणम ||४ कोषष सदञचत यियोधयाया धनम ति वन दवदिनत तव िरण दनदितम आनय परभो इह, कदटर ति वभवम रदकषता सोिरसताविष त सिनम ||५

गहयत सजीवो यदि कथमदप सारङगो मदणमय तिङग भदवता जयोदतःपञजो िासयत परकाि वन परिोष िीपो गहणाम सङगतौ परदतगमन त नगरम ||६ दरकषयदत सतरीजनो नगर त सारङगम दरकषयतः ककयीभरतौ नः सासयम गोपदयषय दनदध तावतकालमह तम दतषठदस दतविान कतो धनध ार एवम ?७ परदकषपय सायक वयरतसदस यदि दनपण तम िवरोऽदिषयत िमोतकतय तिीयम तनमगादजन तव भासयदस हदरवनननम पशय त सदर दगदरतटमारोहनतम ||८

३० `आनीय िदह म नाथ मग त तवदरतम ' ??? इदत सीतायाः अभयथ ाना परदयत शरीरामः धनबा ाण गहीतवा त मगम अनवगचछत | मगः वगन अधावत तथादप कमपयनतरम तम अनसतय शरीरामः बाणनकन त दववयाध | ततरादप पराणान दवमञचननदप मारीिः ह लकषमण, धाव, धाव, ' इदत उचचः रामसदिन वािा आकरोित | तत शरतवा आशरमसथा सीता भयन कदमपता बभव | `नन शरीरामः कदसमननदप सकट गरसतः' इदत िङकया सा लकषमण रामसमीप परादहणोत | एतमव समय परतीकषमाणः रावणः सीताम आशरम एकादकन दषटवा ताम अदभयात परारभत | अदिरािव तन सवपरयोजन दववतम | तिनसार तया सह अदभमष ाणाय अदप सः परायतत | तिा महापदतवरता सा कठोरवयाकलन सवरण तम अदधदकषपनती तम अतजायत -

सीता – माऽदतथ, दतषठ वथा दवार िपला मता ा नीलघनऽह मा िह हसतौ त || दनपीय कामासव यथचछम मा ििाय म मततिदषटतम नखसयादप म सपिोऽदप न त िकयो नन सवपन ||१ नाहमकला रामयिोजा आकदततस मा पदरतो दिवया उतकषपसयदत तवा यिदप न दशया सिरीर नरक ||२

सवरण फरोहासदस दकमथ ाम दकमीकषस मामवमदनदमषम रामािनयत नव दरकषयत दकमदप दह मम नयन ||३ सीतया यदि परणयमीहस कालकटतः कषममीहस दकमथ ादमचछदस वथा गरहीत सोमरवी सवकर ||४ दवलोकयकला वन दनज ान बलन मामपहत ामीहस मढ, नयदस दक परिीपतजवाला धतवा दनजवसन ?५

मतवा सवनयनयगल िाणम खडग करष तन सदनदितम तनानधतव तथाऽऽतमनािम , अनध, न जानीष ||६ कवासौ रामः कव ि कषदरसतवम कव िाण ावोऽसौ कव पलवलसतवम हलाहलसतव सधारसोऽसौ रामो मतो म ||७ कव वनतयः कव वा वायसो नन म भता ा सवय वासवो अदप दक मतया ा इनदराण वा मनसाऽदभलषनत ?८

अबलाय यदि परिशय ा सवबलम आनयसीि परतः सवकरम रामिरासतवदय वजराघात सपदि दवधासयनत ||९ पाप, दकमव सरदस परसतवम अवलोकय दनजिरणसखलनम िरणसथाऽसौ सावधानता भवदत न तव िीष ||१० धाव, धाव, ह नाथ तवदरतम कदरकरिदलत कमलकोरकम तरादस ततः शणषव करण करनदनमतनम ||११

३१ `माऽदतथ, दतषठ वथा िार' दमशर जोदगया इदत सीतायाः तज ानम अदवगणयय रावणः ताम उजजगराह | तसयाः सनतापम , आकरोि ि उपकषय सः ता रथ सथापदयतवा सवग लङका गनत परिकरम | वनानत मायादवन मगरप मारीि दनहतय आशरम परतयागचछन शरीरामः माग आतमान परदत एव आयानत लकषमण अपशयत | त दषटवा सीता आशरम एकादकनी अदसत इदत समतवा शरीरामसय हिय नन कदमपतम | `जानकीम एकादकन दवहाय कथ तवम अतर उपदसथतः ?कदचचनन तव तसय मायादवनः राकषससय मनषयवािा वदञचतः ?अर, अदप सः मम िरवषा ावम अदतजीदवत िकनयात ?' इदत रामण पषट सदत दवनीतः लकषमणः अधोमखः पराह, एतत सव मया िवय दनवदितम | तथादप सा कठोरः विनः मा दनरभरतसायत | अनत तसयाः आििात मम आशरमात दनग ामनम अदनवाय ाम अभवत |'

त सानतवयननदप गहायन शरीरामः अवित , नन मढ, सनतपतायाः नाया ाः कषदणक कषोभविन तवया परमाथन गहीतम ?कनादप कारणन ता तयकतवा तव अतरागमन सवाथा अनदितम | असत | िीघरम आशरम गचछावः | मम वामनयन सफरदत | अिभसय आिङकया सवा ाङग म कमपत | अदप जानकयाः किल भवत ?' इदत | यावि उभौ अदप तौ आशरम परापतौ, तावत पण ाकटी जानक दवना िनया इव अदशयत | शरीरामः इतसततः परधावन सीत, सीत, ' इदत ताम आहवात परिकरम . .

शरीरामः – वनऽवदिषट िनयमाशरमम कव भवत सीता रामजीदवतम ? किमब िीघर कथयदकषतवा अदप दवलोकयत निीतट सा ? कमणडलकरा कतकदटकलिा हदरमधया सा वरजती मनदम ||१ िोकनािकािोक, कथय म भदमसता सा कवादप दशयत सपतरदवटप दकदमदत कमपस ? अदप पशयदस दक सवपनमभदरम ? ||२

कवाऽऽसत िनदन, सा गौराङगी ? कनदलत वि, कव न सा सिती ? आमरतरो, कव न सा दवनयवती ? वपधव दक दवनव पवनम ?३ घातघटी दक पनः परापयत सीत, सीत, दपरय भसत मिीयवाणी दक न शरयत ? एदह दिलाया दनषिाव सखम ||४ पशय, अनज, तललोिनयगलम नन दपरयाया इव दनषपापम तिीयमदलो मगिावोऽयम असय नयनयोरदप दक बाषपम ?५

मकः पवनो मका दवहगाः अदप कनादप दपरया हादरता ? दक वा सा रकषसा भदकषता ? दनया ातयता ितजदनवरम ?६ पनि जयत िवमकिा कषत परहारा आपदि दवपिा दनषफलव म िौय ासमपिा परदतगचछ तव बनधो, सवपरम ||७ दक भोकतवय ननववदिषटम ? समापतमति मिलपिदरतम िोकसमदरः पदरपणोऽयम ततो वाहयता राघवोऽपययम ||८

३२ `कव भवत सीता जनकनदनदनी ?' भरवी इदत दवलपन शरीरामः लताः, नदयः, वकषाः, वनयाः मगाः, एतभयः सवभयः सीतामनतरण अपचछत | न कोऽदप तसय परशनसय उततर िातम परबभव | लकषमणः शरीराम सानतवदयत परायतत | तथादप आशरमसय पदरसर िरनतः मगाः वार वार िदकषणदिदि मख कतवा अदतषठन | तन सीता िदकषणदििा गता सयात इदत दिनतदयतवा उभौ अदप रामलकषमणौ सीतानवषणाथ िदकषणदििा परािलन | माग शरीरामः सतत जानकीम आहवयन इतसततः ताम अदनवषयत | तसय नयनाभया अशरपरवाहः सनततम अवहत | माग दषटादन सवा ादण ितनाितनादन परादणजातादन तन सीतामनतरण पषटादन | कमदप अनतर गतवा कादनिन पषपादण पदततादन दषटादन | शरीरामण तादन अदभजञातादन, यतः तन एव सवहसतन तादन सीतायाः किदनिय गदितादन आसन | तादन दवलोकय गििसवरण शरीरामः लकषमणमाह -

शरीरामः – समियसतिलकाियम , अनज र तिीयपियगदमिम || कदििासरी पिावलीयम , दछनदतत माग पियोरपरम परवात धवसत पदमिलम ||१ कनदििसरणह पीदडता, लकषमण, दनयत दपरया मिीया दजता दक सवाङगबलनयम ?२

कसय नदनवि धनदरह दछननम , मदणदभरजजवल रतनः खदितम कसय वा कन रण जातम ?३ वदय ादित कसय न कविम धदलसकल तनमदणरतनम कन दक रकषो वा रदधम ?४ धदलधसर नन छतरदमिम दवभगनिणड भमौ पदततम पादततः सतः कनायम ?५

मतः सारदथः पदततौ भमौ, दछननरशमयसतथव पाणौ भरव रदधरणासय मखम ||६ पशय दवभगन रथाविषम भगन िाकष तथा ि िकरम दवकीण पदरतः िरितकम ||७ मतो रासभो भदव शयायत, िनयया दिा गगनमीकषत वाहन कसयदङननम ?८ मदतमािीया भि कदणठता, कन कतर वा सीता नीता ? तिथ जात दक दवनदवम ?९

दजता, हता वा मता, भदकषता, कथ मिीया कव भवत सीता ? जञायत दकमदप न ति गढम ||१० यतः कतो वा, यन कन वा, परदतपरिया मम म कानता मसतक छातरबल सफदरतम ||११ सवगीयो वाऽसतवमानषोऽयम , िगधदमम जागदत ा पौरषम कमपय धनषा तरलोकयम ||१२

३३ `समियसतिलकाियम , अनज र तिीयपियगदमिम ' मारदबहाग इदत सीतायाः समरणन उततदजतः शरीरामः यावत परतो गचछदत तावि रदधरदिगधः कदित पदकषशरषठः भमौ पदततः तन अवलोदकतः | अनन गिरपधादरणा राकषसन एव सीता भदकषता सयाि इदत दवदिनतय शरीरामः त हनत बाण सजयम अकरोत , तिा सफन रदधर वमन स पदकषराजः जटायः तमवाि -

जटायः – वि राघव मरणासनन दक पनन ायदस पञचतवम | रावण दनरनधननपतम , सोऽहरजजानक ननम || दवरदहता तवया सा सीता दियमाणा यावि दषटा िवरणादप न ि सदहता उतपतय राम सावि रदधवानह रथमाग ाम ||१ दनि ायः कामकः सोऽयम जानक नयदत दक गहम अवगत मया ततसवाम ततकरौ मया सनदषटौ पकषणादभहत िीष ाम ||२

जानकीरकषणायाहम अकरव घोरसगरामम अदभनि समकट कविम बाण वा तण सपरषट तसम नायचछमवसरम ||३ सनदषटमसय सवा ाङगम पकषण वजरवततननम दनभ ाय मया परदतयदधम पादततोऽधसतल सतोऽलभत स खरलतताघतम ||४ सारदयतवा सत दरम अदभनि सयनदनसयाकषम अकरव िकरयोभ ाङगम गिाभोऽपतदननषपराणः परतसयानयसय सदनकटम ||५

भतल छतरमवसननम सङगर भीषण जातम परायत दह यावचछकयम आकरमििननधरोषठ रावणो गहीतवा खडगम ||६ छदितौ यिा मम पकषौ अगदतकोऽपतमह भमौ कदमपता भि बालाऽसौ सा यिा तन हयपगढा परकषबधोऽभवमतयनतम ||७ जीदवत िकषरवदिषटम तिदप त रावणमपशयम आकािपथा गचछनतम समराजञी तव दियमाणा, करनददत सम यानती करणम ||८

३४ `रावणोऽहरत जानक ननम ' िदधसारग इदत भताथ दनवदय पदकषराजः जटायः पञचतव गतः | शरीरामः तसय िह दवदधपव ाकम अदगनससकारम अकरोत | पिाि रामलकषमणौ परतः परदसथतौ | अननतर माग कबनधनामा कदिि भीषणो राकषसः तयोः माग दनरदधवान | िीष ारदहतः सः राकषसः वसततः िादपतः िनपतरः आसीत | यिा सः रामलकषमणौ अभयजानात , तिा सः आह, यिा शरीरामः सलकषमणः वनमतत आगतय तव हसतौ छरतसत तिा तव सवग परापसयदस इदत इनदरण अह परदतशरतः | अतः ह राम, कपया मा हतवा िहत भवान ' इदत |

यिा सः तथा िगधः तिा तजदसवरपण परादभ ाय सः शरीराम पराह, `भवान सगरीवण सह सखय दविधात | सः सीतायाः अनवषण भवतः सहायः भदवषयदत' इदत उकतवा सः शरीरामाय माग ामदप अििायत | तन िदिातन मागण गचछनतौ तौ पमपासरोवरसय पदिम तट िबया ाशरम दषटवनतौ | ततर तपदसवनी िबरी शरीरामसय आदतथय कतवा महता उतसाहन तमवोित -

िबरी – रघपत, िबरी धनयाऽहम तवतपि परापत ननवाशरमम || दितरकट त िरण लगन मनयो मोकष परापता नक कषण तरतल कर दवशराम, कषमसव म िापलम ||१ पियोरनयोः पजनाय त अकषणोरदिताः सदरतो नन म परकषालय दनजपि िापनय परवासजदनत शरमम ||२

गरसवायामायघ ाषटम तचच िनदन दवलपनाथ ाम समरोमाञचः पशय पलदकत िि तरदवगरहम ||३ परजजवालयातमजञानिीपकम करोमयिान तथाऽऽतमकथनम परधाय ा रप नीलमननत परतो मऽवदसथतम ||४ नवदयाथ दक नन ियम ? परसाि इदत दक मयाऽदप गराहयम ? अदय िकोराङगणऽवतीणा ा कषदधता राका सवयम ||५

कनद मल िव, दनषवयम बिदरफलाना समधरदनियम दवनताः कलपदरमाय िदयव ानयलताः दकमपरम ?६ कषतादन िव, न तादन खगानाम मयाऽऽसवादितो रसः फलानाम सवादफल त परतो दनदहत, रप न ि भरामकम ||७ दकमीकषस लकषमण, सािङकम ? नोदचछषटदमि फल मदनतरतम आशरयत म मख शरतीना माधय सनततम ||८

दकदिनध–काणड ३५–३७

३५ `रघपत, िबरी धनयाऽहम ' वनदावनी सारग इदत साननद गायनती एव िबरी अननत दवलीना | ततपिाि रामलकषमणौ ऋषयमक नाम पवात परापतः | ततर सवराजयाि भरषटः सगरीवः हनमानादिदभः सदिवः सह परचछननः वसदत सम | तसय अगरजन वादलना त दकदिनधायाः बदहः दनिासय तसय भाया ा रमा बलाि आदचछनना आसीत | रामलकषमणौ दराि दषटवा `एतौ धनध ारौ वादलना मम नािाथ ामव परदषतौ' इदत मतवा सगरीवः भयात मलयपवातम आदशरतय हनमनत तयोः दवषय अदधकजञानसपािनाथ परषयामास | परथमििान एव सदिवोततमसय हनमतः मनदस रामलकषमणयोः दवषय िहभावः समतपननः | तन सगरीवण सह तयोः सौहाि कलपयामास | परसपराभया सभाषणन सगरीवसय मनदस अदप रामम अनतरण दमतरभावः समजायत | तिा हनमता अदगन परिीपतः | तम अदगन साकषीकतय सगरीवः शरीरामम अवित -

सगरीवः – साकषीभवदनत गगन, धरणी तथाऽदय िहनम सगरीव एकदमतर रामसय जायतऽयम || राम, तविीय इव म िवऽदप दवपरवासम जानादस सवामति, हनमनमखादिनतम समदःख एव करत दःखाकलसय साहयम ||१ बनधः सवय दरपम दक वण ायादम िवम ! वाली सिीलजाया मऽपाहरत ि राजयम त परषयसव वाल ह राम, रौरव तम ||२

राहोदरवादसम गरहण दनसतजसय ादबमबम परापत हतसवराजय सबलः पनभ ावयम िौय मयव दक म सवमखन त दनवदयम ?३ सनय यिा लभऽह भयः पलवङगमानाम तदरावणसय भदवता लकष तिा दरपणाम लदङघषयत तिदबध दनभरतसतऽददरदग ाम ||४ तनमादग ाता दपरया त, िङकसव मा नपनदर दनषठा पलवङगमाना परतयकषमव पशय भदवता गणः स दसदधोऽप ादयत दनजसवमदखलम ||५

दसदध ससखयमधना हसत ििादम हसतम भतवयमदय कसमाि भयकादरणः दकमथ ाम ? अधना कषमनदर दसदधो भव वादलनो वधाथ ाम ||६ दवदिनोदम दवशवमदखल विन सख ममिम िवमानयादम सीतामनत ि त समीपम करतऽथ कोऽदप दवघन, त परषयादम सवग ाम ||७ सदिवौ न म भवनतौ नल, अञजनय शरणतम सगरीव एकसदिवो नपदति राघवोऽयम आजञाऽधना तिीया यवयोम ाम परमाणम ||८

३६ `सगरीव एकदमतर रामसय जायतऽयम ' किार एव यिा सगरीवण रामण सह सखय घोदषत, तिा रामः अदप तसम साहायय परतयशणोत | तिनसार सगरीवण वाली दवनदवयदधाथ ाम आहतः | तयोः िारण यदधम अजायत | ततर सगरीव हतपराय जात रामः वकषसय पषठतः दनदितन बाणन वादल दववयाध | तन वाली भदम पदततः | यिा `कनादप अपराधन दवनव रामण अह वयापादितः' इदत वाली अजानात , तिा सः रामम अपचछत , परोकषसथ मा हतवा को नाम परषाथ ाः पराकरमः वा भवता परिदिातः ? तिा परभः रामिनदरः उवाि -

शरीरामः – एतत खल म धमा ािरणम , वादलवधो न ि खलनािोऽयम || अदखलधरय भरतिादसता नयायनीतयोरसौ सवतता तसयवाह तावि भराता यथव राजा तथा परजयम ||१ दिषयो, िासोऽथ वाऽनजोऽयम धमणासौ तनयो ननम भरातजा ायामपाहरसतवम दनधायानतर पापदमदङगतम ||२

िप ापरदतमा सदवगरहा तवम योगयः खल त वधिणडोऽयम दवषयानधानामनतोऽपयवम मगयादवदधना शवापिमरणम ||३ ितत विन सगरीवाथ ाम `िासय पराणासतवतपराणाथ ाम ' हतोऽनजाथ मयाऽगरजसतवम परिततविन मया पादलतम ||४

करीडदनत वन नपा मगयया दनघनदनत पिन परचछननतया अदप सा करीडा दक िोषमया ? कदपः पिभयोऽहियतरसतवम ||५ अनतयघटी त भवत मोकषिा पालयादम तऽङगि सवाथा राजयदमि त, तव दकदिनधा समपयात सगरीवाययम ||६

३७ `वादलवधो न ि खलनािोऽयम ' मलतानी इदत विनः शरीरामः वादलनः परतीदत कारयामास | वादलनािसय पिात सगरीवः दकदिनधायाः राजय पनः अवाप | रमासगरीवयोः मधर दमलनम अजायत | तथादप राजदवलासष दनमगनः सगरीवः रामकाय वयसमरत | तिा सकरदधः लकषमणः तसम सवकतावयम असमारयत | अदिरािव सगरीवः सवा ान वानरगणान आहय तान सवा ान सीतानवषणाथ सवा ाः दििः परषयाञचकार | महावीरसय हनमतः नततव वानरिलमक िदकषणदििम अगचछत | कथदित शरीरामः अमनयत यत `हनमान एव सीताम अनवषट परभवत ' इदत | अतः सीता परतयायदयत सः तसम आतमनः अङगलीयक परािात |

मासावदध दवदितय अदप सीतायाः दवषय काऽदप उपलदबधः न अवगता | तन दनदव ाणणाः, हतािाः कदपशरषठाः कदसमननदप पवातदिखर उपदवषटाः आसन | तिा सपादतः नाम गिराजः तान परदत आगतय अवित , अह जटायोः बनधः, महाराजसय ििरथसय ि वयसयः | िकषषमती नाम दवदया मम अवगता | तया अतरसमािव अह जानक ि रावण ि दरषट िकनोदम | सापरत सा लङकानादमन सवण ादवीप रावणसय अनतःपर बदनदनी भवदत | भवददभः कषीरोिसय पार गनत कदिि उपायः दिदनततवयः' इदत | तिा अङगिाियः कदपवया ाः समदरोललङघनदवषय सदिर दवमि िकरः | अनत जामबवान सदनियमाह -

जामबवान – तीय ात दसनधयन महान स एको वीरः शरीहनमान || दढ गहीतवा पदभयामरगम उडडाणनाकरमय समदरम गरडसतरसाऽऽकरमत गगनम गरडािदप बलवान ||१ अञजनीसतः सबलाढयोऽयम कषतरजपतरः पवनसयायम कत ामल दिगगजसिण ाम बलिाली धीमान ||२

वीरो जातो रवयियऽयम नभसयिपतत दतरितयोजनम मतवा पकवफल रदवदबमबम धत ामयाि भासवान ||३ बालनाक वीरण धत तरलोकय सदत तिा कदमपत असय दििोदव ापरदतकाराथ पदवदमनदरो धतवान ||४ वजराघातननदरसय तिा कषदतरणमातरा दिबक जाता जातामष ासतनासय दपता सतबधोऽभत गदतमान ||५

सतबध पवन दवशवमिषटम तिाऽऽशवासयन िवा पवनम मारतयऽसम िततवाऽदभवरम परािसि भगवान ||६ छरतसदत नन समर िसतरम दवषणवरणचछामरणोऽयम अदतिदयताऽसौ परभया सय ाम दिरतरमायषमान ||७ ह हनमन , कर मनसा सग ाम कदपजनवनन ि सामानयसतवम उतथापय वामवचचरणम कर दवजयोतपतनम ||८

सनदर–काणड ३८–४१

३८ `तीय ात दसनधयन महान , स एको वीरः शरीहनमान ' दतलग इदत जामबवतः सवसामथ ासय वणान शरतवा हनमतः िरीरऽदप सफरण जातम | यावत सव कपयः पशयदनत तावत सः अदतदविालम आकार धतवान | कपयः अदप तसय सतदतपरादण गीतादन अगायन | तिन पवनपतरः हनमान महनदरपवातसय दिखरमारहय आकािमागण उडडाणम अकरोत | कालन सः दतरकटािल परापनोत | अमरपरीवत दशयमाना लङका तन दरतः दनरीदकषता | सवातः राकषसाः िकषतया ता नगर रकषदनत सम | ततर परविोऽदप सलभः नासीत | हनमान सकषमिहन ता नगर परदववि | दनिासमय तन सीताथ सव परम अवदकषतम | रावणसय अनतःपरमदप तन दनपण दनरीदकषतम | तथादप सीता सदिी नारी तन न कतरादप आसादिता | दनरािः सः अिोकवन परापतः | दनतानतरमणीय ति वन दवलोकयन सः कदसमननदप दििपावकष उपादवित | ततः सहसा सहसरराकषसीदभः पदरवदषटता मदलनवसना काऽदप सतरी तसय ददषटपथमायाता | तन पव किादप सीता न दषटा आसीत | तथादप तथाभतया तया सीतया एव भावयम इदत दिनतयन सः सवगतमव अदिनतयत -

हनमान – इयमसौ शरीरामसवादमनी || िनदरदवरदहणी यथा रोदहणी वयाघरीदषवव वयामगधा हदरणी शयनकोटर वयसता िकनी दहमसथल सहता वादहनी ||१ मदलना कषामा तिदप सरखा धमपदरवता जवलनिलाका दिदिर मलाना िमपकिाखा धतवरतय महायोदगनी ||२

रिननाकषणोदादषटदवकलता कपोलयोरादरा ा ि ििता उदननदरय दिनताकरानता भत ादिनतन रता दवरदहणी ||३ पदङकलव भासत पदमजा दनयतदमय सयात सती भदमजा परमिारणा ििा िवजा दवमादनतय वन मादननी ||४ सवणा ाऽदप सा शयामलमदलना अधोमखीय ििाङकविना गरहणावसर वा दिगललना दसथता हतािा दःखभादगनी ||५

सदनदगधाथा ा नन समदतदरयम अनयायनादज ाता शरीदरयम कादििमता ा दितरकदतदरयम कीदत ादव ादजता वन वादसनी ||६ रामवदण ाता परदतमा, मदरा बाहभषण परवालमदरा असियमसौ सव सभदरा इय जानकी जनकनदनदनी ||७ वलयमीदि कणाभषणम ऋषयपवात दषट पदततम राघवण खल तिदभजञातम सधाघटीय यिोिादयनी ||८

३९ `इयमसौ शरीरामसवादमनी' िकरा इदत परतीदत गतः अदप हनमान सहसा तसयाः परतः गनत न अधषणोत | यतः यथा तन सीता पव दवलोदकता नासीत तथा तया अदप सः न दषटपव ाः | अतः अकसमात दषट त सा रावणसयव सहकादरण मनयत इतयव सभवनीयम आसीत | अथ दक करणीयम इदत दविारगरसत हनमदत सदत अकसमाि रावणः एव ससवकः ततर आगतय सीता विमानत परायतत | तिा सनतपता सदप ाणीव फतकवानती रावण तज ायनती सीता वयाजहार -

सीता – पलसतयपतर राकषसि मा करषव विनम जानत सरासरा रामकीदत ारसमयहम || पराङगना पदतवरता वनदनासपिऽसमयहम मञच िीघरमव मा पणयमापनदह सवयम वीरता तवादसत ित कर सतीतवरकषणम ||१ नपदतपापमीकषत वाऽनय दतदतकषत राषटरमीदि दकषतौ नामतोऽवदिषयत आतमनः करण दक िहदस वाऽऽतमनः परम ?२

यतर ततर राघवो माऽदभतः स दशयत वामपादणरसय म ससतर दिरसतल दिनतनऽदप पजय सिव त धनध ारम ||३ कसयदिनन योगयता राघवतरसय म परषयसव मादमतिादय राघवादनतक तरायत दह राघवो िरणमागत जनम ||४ नय कताथ ाजीवन दवधाय तन दमतरताम अप ायसव जानक राघवाय दनमालाम मतयरनयथा गह तवागतः सदनदितम ||५

इनदरवजरमदप भवत कवदिदननहननऽकषमम परकदपत त राघव, तव न जीवदस कषणम रामबाणवष ाण परलवि भयङकरम ||६ एष तऽगरतो यिा सङगरऽवदतषठत तिा सविमव तवा नङकषयदत िव रण अधम, काममढ र दिनतयसव तत कषणम ||७ कङकपकषसयतो रामनामदिदहनतो उरदस दरकषयत मया तव त रामसायको भारमकतमकिा भवत मदिनीतलम ||८

४० `पलसतयपतर राकषसनदर, मा करषव विनम ' भीमपलास इदत सीतायाः उिगरविः शरतवा रावणोऽदप कषणमातर भयभीतः | िप ाणखायाः, मारीिात ि तन रामसय िणडकारणय आदवितः पराकरमः शरतः आसीत | अतः सीताय मासकसय अवदध परिाय सः अिोकवनात दनषकरानतः | अनन परसङगन `इय सतरी सीता एव अदसत' इदत हनमान अजानात | तसयाः पदरतः उपदवषटाः राकषसदसतरयः परायण दनदरायाः वि गताः इदत दनरपय दििपावकषदसथतन हनमता मधरसवरण रामिदरतगायन समारबधम | तन िदकतिदकता सीता यावत गायनसय सवरसय दििा उपदर पशयदत तावत हनमता तसयाः समीपम आगतय शरीरामण परिततम अङगलीयक तसयाः हसतयोः दनदकषपतम | ता मददरका दवलोकय जानकी हष ासय परा काषठा गता | `अनन कदपना रामदतन एव भावयम ' इदत दवजञाय सा त परषट परारभत |

सीता – मददरका तिीया ननमदभजञातयम ह दत कथय म, सवादमगत वततानतम || धारयन काम ाक तथाऽकषय तणीरम दवरहण राघवो भजत दक पदरतापम ? नयनयोसतल दक शयामलदिनतावलयम ?१ दक कमा दषयननासत दनदव ाणणोऽसौ ? दःखन वयसमरत दनजधम दक वाऽसौ ? पालयतयसौ नन कदचचननपकत ावयम ?२ वत ात दनिल तसयादयादप न धय ाम ? दक पनसतसय वा िौय ासय दह दवसमरणम ? साहयाय वत ात कदचचत सदनमतरबलम ?३

कदचचदिचछदनत तददवजय भपाः सव ? वदञचतः परभवा ा लोकदपरयताया म ? दवसमत दकमथ वा परभणा यतनमहतवम ?४ दक मम सवादमनौ ममव वा दवसमरणम ? िवन यिा म परसिन पदरसिनम दकमथ वा समदतम पीडयत मम नाथम ?५ दक सवय रघपदतमोिदयता मा ननम ? परषदयषयत दक भरतितरङगबलम ? अवगत तसय दक सकलमयोधयावततम ?६

अदप मदतसतिीया मदलना वा दवपिायाम ? कदचचनन दब ाला ततपरीदतः सीतायाम ? मोियनमदथल किा रघवरो ननम ?७ ता सवण ाघदटका कदचचिह पशययम ? अदप रामसायको दभदयाि रावणहियम ? वतत किा नन परभपियोदरह यगलम ?८ याविाकणाय दरािदप ततकिलम जीवादम कथदिि यतर भवादम यथाऽहम दरकषयादम किा नन जनमदन भयो नाथम ?९

४१ `ह दत कथय म रामगत वततानतम ' मालकस इदत सीतायाः आििानसार हनमान तसय `शरीरामः भवत मोिदयतम अदिरािव आगदमषयदत' इदत दनवदय ता समाशवासयत | शरीरामसय परतययाथ सीतया अदप मदणरकः हनमत परिततः | वसततः हनमान सवयमव ता राम परतयानत समथ ाः आसीत | तथादप परपरषसकनधम उपदवशय परयाणम अनदितम | रामण एव अह मोकतवया' इदत सीता सदनब ानधमाह | हनमानदप तसयाः दनब ानधम उदितम अमनयत | ताम आमनतरय सः अिोकवनात परदसथतः | तथादप लङकायाः दनग ामनात पव ाम एतषा राकषसाना बलाबल तावत अनमयम ' इदत मनदस कतवा तन अिोकवन परधवसतम , जमबमाली हतः, रावणपतरः अकषः ि दनषदितः | लङकायाः कलिवता अदप तन उदचछनना | तिा रावणसय पतरण इनदरदजता सः बरहमासतरण दनबधय राजसभाम आनीतः | रावणः तसय मतयिणडम आजञापयत | तथादप रावणानजन दबभीषणन दतवधः राजनीदतसमतः नादसत' इदत परदतपादितम | अनत रावणसय आििन राकषसः तसय पचछ िीवरः आचछादय परिीपतम | राकषसदसतरयः वततम एत सीताय नयवियन | तिा सा अदगन पराथ ायत, `भवततः हनमान पीडा न अनभवत' इदत | हनमासत परिीपतन लाङगलन सह राजसभायाः उडडीय लङकायाः परासाि- मदनदर- गोपरादिसथलादन भसमसात कत परारभत |

किलवौ – लीलयोडडीयाकािपथम हनमता िगधा लङकयम || नगाभरदमव कदपवदर दशयत तदडदिव पचछ तिनिीपयत नगरऽनलवषा ाव करत परवातो गज ातयदतमातरम १ दिखरािकािनयि गहम कनदकवत कदपवीरोतपतनम दविदत गवाकष िणड पचछम सनदहन भरमदत पर सवरम ||२

जवलदत मदनदर जवलदत गोपरम िीपतदवार रणदत िारणम करनददत दवलपदत तिावरोधम परकाि सफट वसतजातम ||३ जवलदत शरणी कषण गहाणाम दनपतदत रकषा परासािानाम दितव िीपता महापराणाम कव ातऽसय ाः पदरिोकम ||४ किन िगधः सपतििायाम कोऽदप परिीपतो धावदत रथयाम भयन दलपता वागनयषाम दवनषट परलय सौहाि ाम ||५

धावदत माता दवहाय वतसम लोकः समरदत न नाम न बनधम यिवोननत भवदत सपाटम आपतत सहसा कालोऽयम ||६ िसतरा दवदवधा िगधा बहधा िौय ािीलता सिहिगधा जवालादभन ावजवाला दमदलताः सघनता धरदत भसमरपम ||७ पवनो िहनो िहनः पवनो नादसत दनवासो नादप िाशरयो रकषाभतो रकषागारो ताणडव वडवागनम ात ाम ||८

सनदर–काणड

यदध–काणड ४२–५१

४२ `हनमता िगधा लङकयम |' दमशर धन ? कतसना लङका परिीपय परिानतमनसा हनमता सवपचछ सागरजलन िादमतम | ततः स गगनपथा शरीराम परतयागचछत , सीतया ितत भासवर मदण शरीरामाय अयचछत ि | त मदणम अदभजञायपरकषण हषटः रामः हनमनत गाढम आदलदलङग | सीतायाः परवदतत जञातवा शरीरामः दविालन वानर- सनयन सह िदकषणदिदि समदरतीर परापतः | `समदरः त कथ तरणीयः ?' इदत परशनः समपदसथतः | दिनतरय यावत शरीरामण सागरिवता परादथ ाता | अनत यिा तन सागरमदिशय िसतरम उदयत तिा रामबाणभयात सागरः सवय साकारः रामसय परतः आदवब ाभव, त ि सदवनय पराह, भवतः सनाया नलः नाम अदभयनता वत ात | सः दवशवकमाणः पतरः. तन सत बनधय | त सतम अह सविरीर साननद धारदयषयादम' इदत | सागरसय सिनामनसतय रामः नलम आजञापयत | नलसय आदधपतय सतबनधन मगनाः वानराः गातम आरभनत - वानरगणः -

सत रियधव सागर ||ध || दविाय ा िलान दविालकायान आिाय महागजपरसतरान दकषपत सागर जवन ितान दनबधय सत कष ात लङकामतदवलादनतक ||१ दकषपयत वकषान , दकषपयत िलान वहत पषठ वादरदधरतान एतततीर कष ात वसधाम वहत सत वडवादगनरसौ िषसमो मसतक ||२ राम भदकत िधतो हिय पषठ जलधरावज ायत सतकायाकतो लोकसय कत शरीरघराजो वानरसतथा दनजपषठनोहयत ||३

नल इव नता यिा परापयत कराः कोदटिो यिा यतनत यिो दनदित काया ारमभ अहो लीलया पाषाणा अदप तरदनत जलधादवम ||४ जल परभपि परदवषटमातर निी निी तीथ दह जायत दसददधरधीरा परारमभाथ लाटा भतवा दिला लाटया दसनधजल सजजत ||५ गजा गज ा ह कदपपङगवगण राम, रघपत, पदततोततारण जय लङकार, सीताजीवन यदधसयािावदभहनयनता सफतः पटहा रण ||६

नाय सतः शरमयजञोऽयम परयोजन रघपतरिाततम मदहमा तचछभनामनिायम अवरधय गदत कमा सादघक दिदिदरि दशयत ||७ भभःकतय काय ाता घोषणा दवजयी रामो, दवदजता लङका सीता मकता, दकमतर िङका सतरपकः परकािपञजः परदविदत दतदमर घन ||८

४३ `सत रियधव सागर' दमशर जोदगया इदत उचचः गायनतः गज ानतः वानरवीराः सागर तरयोदविदत योजनपयानत सतम अबधनन | सतना अनन शरीरामसय अपार सनयलङकाया परदवषटम | शरीरामसय सनायाः बलाबल दवजञात रावणन सवदताः दवसषटाः | तः दतः रावणाय तददवषय यथाथ वतत परिततम | रावणः सवयमदप शवतपरासािसय सौधात सनयसय दनरीकषणम अकरोत | रामसनायाः परमखवीराणा दविषान अदप सः जञातवान | सः सवसदिवान यदधाय सजजीभदवतम आदििि | तसय अनजः दबभीषणः त पव ामव रामसय पकष परदवषटः आसीत |

अतरानतर मायादवना रावणन सीता विमानत कपटपरयोगः कतः | सः दवदयदजजहवन नामना राकषसन कदतरम राममसतक कादरतवान | तनमसतक सीतायाः परतः दनदकषपय, दवकट दवहसय सः तामवाि, `ह सीत, यिथ तव मम परणय दवजहादस, तसयव तव दपरयरामसय इि मसतकम | रामसय सपतावसथाया मम सनापदतः परहसतः ति अदचछनत | सवा ाऽदप वानरसना अधना भयगरसता वत ात | पशयि तसय धनः दिरः ि' इदत | रामसय दिरसा सदि तत दिरः दवलोकय सीता िोकसय परा काषठाम अवाप | करणकरण दवलपनती सा अबरवीत -

सीता – दकमाकणाय ?दकमालोकय ?दरवसथा कयम ? रघपत, विदस न दकमदप कथम ? जायापव कथमापदतत पतयम ारणदमिम ? िवमव म चयतदमव खडग दिरदस कतः पदततम ? पणयदवहीना माता िवी कौसलयाऽदप कथम ?१ जयोदतदव ादषा सकल गदणत दमथया भवदत कथम दभा ादगनयाः सवासव म सहसा दक लपतम ? मढतया म धदलदनपदततः परषोततम एवम !२

कमललोिन शरवण ि तथा िवमदभजानऽहम रिननादप ि िीनायासत दनदरानतो न कथम ? गदतहीना दक जाता सदषटदिििो गताः िनयम ?३ हमिापमदभजान कवासौ महाबाहरासत ? अदप ता मदत शयामलवणा कतर किा परकष ? िि जात रिनाननयन परिीपतमङगाङगम ||४ कथ दवसमत सख पदरणय ितत दनजविनम जायायासत समदत दवना परदतषठस सवग ाम ! अदप शरयत भाया ायासत वयथात ामाहवानम ||५

रघकलिखर तवया समताः दपतरसत सवग अधा ाङगी त दतवहावदिषटा परहसत माग िोभतऽथ वा रीदतरीदिी रघकलजसय कथम ?६ कतो मिथ दसनधमपार तीतवा ाऽऽयातसतवम ? दक नन जाता कलधवदसनी जठरानमातरहम ? जनककताना ितयजञानामतत दक न फलम ?७ ह लङकादधप, आयधन म यनाहन नाथम कर परहार दिरदस मिीय तन तव तण ाम अनत तावत सीता राघवमनगचछत दकषपरम ||८

४४ `रघपत, विदस न दकमदप कथम ?' सपण ा मालकस इदत शरीरामसय दनजीवण दिरसा सविनती जानकी ततरव मोह गता | पिात सरमा नाम राकषसी तसय सतयम अकथयत , `रामः न कवल जीदवतः, परतयत तसय सनयन सवा ाऽदप लङका पदरवदषटता' इदत | तिा लोिनयोः पराणान समानीय सा शरीराम परतीकषमाणा दसथता | एकिा लकषमणसगरीवादिपरवीरः सह रामः सवलपवातागर दसथतवा लङका दनरीकषत सम, दबभीषणः अदप तसम लङकायाः वदिषटयादन दनवियदत सम | तिन सगरीवः तथव परदतदनरीकषण कव ानत रावण दषटवा आवगन उडडीय रावणम अभयधावत | तयोः तमल दवनदवयदध जातम | यिा रावणः मायाबल परििादयत परारभत, तिा सगरीवः तसय हसतात आतमान दवमोचय राम परदत आगचछत | तसय िरीर सथान सथान वरणाः सञजाताः | शरीरामः परथम तसम गाढमादलङगन ितवा पिात त सौमयसवरण पराह . |

शरीरामः – सगरीव, सख, साहसमवम भपतसत त नव समदितम || दनतानतकदणठना दमतर, घटीयम अदतमायावी पौलसतयोऽयम सहसाऽदभमख तसय गतसतवम दकमभवितननवावगतम ||१ अपषटवव मा दबभीषण वा अनकतवा नल ममानज वा कसमायदप कलपनामितवा दसदधः सहसोतपतनाय तवम ||२

िदकतरपारा तव मऽवगता भदकतरसीमा मदय त ि यथा तिदप न यकतमधना सवाथा यचचाकदलपतमति घदटतम ||३ दवनदवनचछदस रावणहननम वथा तिि बलसघटनम यथपसतथा कदपगणन दकम ऋकषावियो नन वयथोऽयम !४ ितर मिन, त दक कथनीयम ? नपा जानत रण न रागम सनीदतरािौ, ततः पौरषम अदविारणाऽपतिो दनयतम !५

रावणन सह यदि त दवनदव एकपलऽदप कषीण जात सहददवयोगापिा राघव सनयमदप सयात तव पदरदखननम ||६ को लाभः सयाि दवनदवािसमात ? दपतोऽदरः सयािीषददवजयात ययतसवो ितया उनमािात दवदनवतताः सयः कपयो ननम ||७

सयाचच रावणसतिा दवजता सीतायाः सयात कतो मकतता ? वथव िपथो वथा परदतजञा कन हत सयाि राकषससनयम ?८ गचछ सतवर, समानय बलम रणजञ दवरिय सयोगयवयहम नाियाम रावण ससनयम माऽपवययता दनजसामथयाम ||९

४५ `सगरीव, सख, साहसमव, भपतसत त नव समदितम ' सारग इदत िबदः रणनीदतदनपणः शरीरामः सगरीवम उपादिित | उदितसमय दषटवा रामः सवसनयाय आकरमणसय आजञा ििौ | कललोलमालादभः अदतकरामन सागरः इव सा सना उचचः गज ानती लङका परदत अदभददराव | तिा समदतथतन महानािन दग ा- परासाि- मदनदर- वनः सदहता समसता लङकानगरी आकला इव जाता | तिान परवतत िसतरसपात राजधमाम अनसमरन रामः अङगिमाह -

शरीरामः – गचछाङगि रावणाय कथय सतवरम भयसतव कर दवमिामकिादनतमम || तीतवोिदधमदभयातसतऽनतकः परम रणयोग कदपयथ सवाथा रतम िरणमदह राघवसय सनतयजन मिम ||१ ितराननलबधवराि दवसमरन बलम ह पादपन , पीडयस सकलभतलम सरसपािािरसो बाधसऽदनिम ||२

अपनत तव िप दतषठदत सवयम रामोऽय िौय ारदवसततपरभा बलम धकषयदत तव विमदखलराजयसमपिम ||३ शण िङख, शण धरणीकमपदनःसवनम तव हतोन ाशयदत बत रकषसा कलम मञच तष ामधनाऽदप दह तव घणासपिम ||४ अनतऽदप त मञच मढमागरह सवकम परतयप ाय राघवाय जनकददहतरम िरणमदह तसय वज ायसव िापिम ||५

समरभदव समर समय दतषठ सदसथरम नषयनत रामिरासतवादमतो दिवम तऽवदिषटमकदमि मोकषसाधनम ||६ समर वा ििाय त िदकतमासरीम यदबलन हतवानदस रामसहिरीम योजय कदलिन गिा मरणा िरम ||७ नामादप न दिषट सयात तव महीतल समपरापता रामकपा बनधना त त लङकिो भदवताऽय नाऽपरो िवम ||८

४६ `गचछाङगि, रावणाय कथय सतवर, भयसतव कर दवमिामकिादनतमम ' भरवी इदत सनदिः िबदिः अङगिन रावणाय कदथतः | तथादप त कठोर सनदि शरतवा रावणसय करोधः अतीव सवदधः | सः सवसदिवान आजञापयत , एन दषट मका टम आमरण ताडयत' इदत | तिा ितिः राकषसाः अङगि ताडदयत परारभनत | तथादप महाबलाढयः स अङगिः तान सवा ान सगहय रावणसय परासािसय दिखरम उिपतत | तिा त सवऽदप राकषसाः भमौ अवसननाः | अङगिसय अङगभारण सः परासािः अदप वजरपातन दहमािलः इव उपहतः | तसय दिखर दविीण ाम अभवत | तिा करोधादवषटः रावणः सवसनय रामसनय अदभपदततम आदििि | तिानतन समि लवकिौ वण ायतः -

किलवौ – दभनदतत गगन तमल रदणत िङखदनदभयम समारबधमनपम सङगर रामरावणीयम || सिङखराकषससना दषटा नीलघनदषवव बलाकमाला िताननदरव गज ादत िपला िरधारावषा ावो जातो रणाङगण ननम ||१ सहषनत विनतऽशवाः तः सह ित निदनत नागाः रवमयव सा नन भीषणता तदरवदमदलत पलवगरकषसा िरणपातरदणतम ||२

िनतरधरान पीडयमानाः हरीन राकषसासताडयमानाः नभदस वानरा उडडयमानाः अगनगिसतरपरहारि त ताडयदनत ितरम ||३ जयत राघवो, जयतवङगिो गजान परहरतयसौ कदपगणो िीयत ि सहयत परहारो सागरयोदरव दवनदवमपव सपरदत सरबधम ||४ आघातन दह िसतरासतराणाम जगतो मदकतहाय ासराणाम रदधर ियन रणवीराणाम मिा राकषसा रण कव ात रावणजयघोषम ||५

तरगः पदततो, गजोऽवसननो नभसो दजहमः िरवषा ावो दभदि, दछदि, वा जहीदत िबदो रण शरयत सवाभादषत सहाराथ ापरम ||६ रण हताना परफदललतादन मासकिामावतविनादन तानयदप समर पिाहतादन वहदनत तरसा रण परवाहाः िोदणतसय सवरम ||७ िवोपदर िव दनपततयपरम कसय परादणनो नादभजञातम िौय मरणाि भीमोगरतरम अवयवखणडा दिदि दिदि कीणा ा योजनपय ानतम ||८

िकर, िरण, करो लाङगलम िणडा, गरीवा, दिरो वा पिम यदयत पदतत खणडखदणडतम परलयावसर िव कदमपत धरणीगगनाङगम ||९ कसय दवनदव कन जायत कालमखाि वा कोऽवदिषयत कसय कबनध कतर वित रणसमि जानीत न ि कोऽदप कमपयनयम ||१०

४७ `समारबधमनपम सङगर रामरावणीयम ' दहडोल इदत लवकिाभया वदण ात रणसगराम शरीरामण रावणसय सारदथः हतः, रथः भदञजतः, मकटः सचछतरम उतकषदपतः, िरवषा ावण ि रावणः दनतरा सनतरादसतः | हतवीय, हतबदध रावण वीकषय शरीरामः उिारमनसा तम अवित , भोः पौलसतय, अतीव िानतः अदस | शवः पनरागचछ |' इदत | एव नयककतः रावणः सवमदनदर परतयागतय आतमनः बनध कमभकण परबोधदयत सवकान आजञापयामास | कमभकणाः अषट मासान सवदपदत सम | त परबोधदयत राकषसाः तसय कणायोः दनददभ- पणव- आनकादि- वादयाना कललोल कतवनतः | तसय महदत िरीर मातङगाः िादलताः | तिा परबदध कमभकण रावणः सवा दि ािा नयवियत , तसय साहायय ि पराथ ायत | तिा परहसदननव कमभकणाः तमवाि -

कमभकणाः – कालऽह, ह बनधो, बोदधतसतवया अदय दवपदि शरीलङका सवाथा दसथता || दनजघातः पापकत दनरय एव दम ातय अदनवाया ा नीदतदरय दनयदतदनदिता ||१ दितत त गवामयम आयसत दवषदलपतम दहतबोधो बानधव त िादपरयः सिा ||२

यचच दबभीषणकथनम अदपरयमदप दहतविनम तिवमतय बनधसत हादपतसतवया ||३ मनदोिया ा विनम दहतमदप त भातयदहतम तदभाविरणतल मदिितसतवया ||४ सथलकाल पदरदनरीकषय नयायानयमासमीकषय आरबध न ि किादप कमा र तवया ||५ मनदस गत दनणीतम न दवमिो न दह मननम न ि परीदकषता दनपण मदनतरणसतवया ||६

यतत दपरय तिनमतम यनन दपरय दनध ातम आतमनाि एव तन सादधतसतवया ||७ बोधाय न समयोऽयम बनधो, तयज सवाभयम आतमनो न कत ावय दवसमत मया ||८ सौभरातर भाषयत, तसय फल पशय रण दरपरदधरणादय धरा िदयत मया ||९

िवनदर हदनम सखम को जनत रामोऽयम अणावानलौ गदरत िकयत मया ||१० मदविन गणय जयम आरभसव मधपानम दिरदस सवाभारसत धादरतो मया ||११

४८ `अदय दवपदि शरीलङका सव ाथा दसथता' दमशर आसावरी इदत कमभकणासय अवलोकन साथ ामव आसीत | तन अतलः पराकरमः रण परिदिातः | सः वानराणा सहसरादण भकषयामास, सगरीवदमव योदधार ि मचछायामास | तथादप शरीरामण तसय करिरणाः दछननाः, तसय पवातदमव दविाल मसतकम अनतदरकष उदतकषपतम | ततपिात मघनािाियः दवकरानताः रावणपतराः अदप रण दनषदिताः |

अनत सङकरदधः रावणः शरीराम दनहनत कतदनियः तसय परतः परदतदषठतः | रावणः रथसथः, रामसत पिादतः | अतः रावणन रामसय समतव परापदयत सरनदरः सवरथ सारदथना सह रामाथ परदषतवान | उभौ अदप रामरावणौ नानाितरपरहरणाना वषा ाव परसपरयोः कतवनतौ | तन सागराः कषबधाः, सय ाः दनसतजः, वायः सतबधः, पदथवी ि अदसथरा अभवत | नन िरािरा सदषटः तयोः यदध दवलोकदयत गदतिनया इव जाता | अनत शरीरामण सपा ाकदतना दनदितन बाणनकन रावणसय मसतक दछननम | तथादप अहो आियाम !दछननसय मसतकसय सथान अपर मसतकमपजातम | तिदप मसतक रामण दछननम | पनि नव मसतकमपजातम | एव ित मसतकादन रामण उदतकषपतादन, तिदप रावणसय अनतः दरापासतः अलकषयत | तिा दिनताकरानतः राघवः सवसारदथ मातदलमवित -

शरीरामः – दनषफला बाणा अदय कथम ? दक न समापत मम पणय वा तनमम बाहबलम ? िरवषा ाव महािारण तरविदरम पनव ाध ात जीवदत ितर रामसयाय रामागरऽदप कथम ?१ िमतकदतदरय नावगमयत दछनन िीषऽपर जायत रावणाङगमथ भवतीि वा िीष ाखदनन ानम ?२

ितमदप दिरसामव दछननम नभदस दवधत पदभया मदथतम पनरारढो रथ रावणो नव पनि बलम ||३ इनदरसारथ, वीर, मातल, दक न रहसय कथयतनम अपमानानम दवदयावजञाऽसहयतरा ननम !४ हतो दषणो, दवराधो मया मारीिो वा खरो लीलया तऽमी बाणा दनहतो वाली, यदन ादमष तण ाम ||५

भयन यसमात दसनधरपासतो भयािराहोऽयमसौ तणो दवजदयिराणामदयाभावसतदसमननव कथम ?६ पशय रावण रदधरदिननम दसहविन तिदप निनतम अदभमानोऽय मतो जातोऽवधयो मऽदप कथम ?७ सदिनता दह सयिविवताः तपयनत कथ तपो मदनवराः ? अदप मनयऽह िरसनधान सकल म दवफलम ?८

४९ `दनषफला बाणा अदय कथम ?' मारदबहाग इदत दवषािविनादन शरीरामसय इव महावीरसय मखात शरतवा इनदरसारदथः मातली दकदञचि दवहसय पराह, `परभो, दकमवम अजञवि बरवीदष ?यः रावणानतसमयः िवः दनदितः सः अधना परापतः | अतः तसय वधाथ दपतामहासतर परयङकषव' इदत | मातलः िबदः एतः शरीरामसय समरणदमव जातम | अगदसतमदनवयः परिततः ििीपयमानः िरः तन धनदष परयजय परतयञचाम आकणाम आकषय रावणसय दििा दवसषटः | मदत ामान कालः इव दध ारः अमोघः स िरः रावणसय हिय दववयाध | ततकषणमव तसय हसतात िापबाणौ अदप गदलतौ | मिानधः, मायावी, लङकादधपदतः राकषसराजः स रावणः पराणभयः दवयकतः धरणीम अवसननः | तसय सनय ितधा दवकीण दिदि दिदि पलादयतम | रामसय ऋकषवानरसदनकाः रामसय जयम उिीरयामासः | िवाः रामसय उपदर पषपवदषटमकवान | गनधवा ािरसः महता कणठन गात परारभनत -

गनधवा ािरसः – ह सराः, राघवलीलयम रावणो यातो यमसिनम || परसननविना दििः सवाथा कमपदवमकता धरणी जाता रदवपरभा सा पनरदविदलता आगता मङगलवलयम ||१ `साध, साध' इदत मदनजनविनम वादयवािन दकननररबधम हषोललदसत सकल भवनम सराणा दरपग ातो दनधनम ||२

रण परिदलत दवजयनत ानम कपयो जदयनो भपदतसदहतम एत दविधदत रामपजनम ििानाः समनपतरहारम ||३ उचचग ाज ात जयजयकारम असयत कलपतरोः समहारम दकषपयत मदणभषणसमभारम दवजयत तरलोकय सतयम ||४ शयामराघवो धमापरोऽयम सवय शरीहदरिकरधरोऽयम दवशवदवधाता दवशवासरयम मानव धरदत रामरपम ||५

अयमतपदततदसथदतलयकता ा पङकजनाभदसतरभवनगोपता िरणय एकः खलसहता ा आशरयो बरहमाणडसयायम ||६ दनधाय हिय वतसलािनम रकषदत सतत साधसजजनम पालयत सतत सतपकषम कवलो वदतत स आतमानम ||७ कमला सीता, शरीदवषणरयम सवाजञोऽदप स अजञ इवायम लोकदहताथ करत यदधम ििायतयतलरामिदरतम ||८

५० `रावणो यातो यमसिनम ' यमनी दबलावल शरीरामः दबभीषण रावणसय औधवािदहक ससकार दवधातमादिित | स आह, मरणानतादन वरादण | असमाक काय ामदप समापतम | अतः भवान अगरजसय अनतयससकार दविधत | यथा स तव समबनधी, तथा ममादप' इदत | रावणसय दनधनन तसय अनतःपर कोलाहलः जातः | शरीरामः आतमनः रणककाि रप तयकतवा अदभरामरप धतवान | सः हनमनतमवित , `ह वीर, भवान जानक गतवा तसय दवजयवाता ाम असमाक किल ि दनविय' इदत | हनमतः रावणवधादिवतत दनिमय सीता हषा ादतियात दनःिबदा जाता | सा कवलमाह, `भकतवतसलसय भत ाः ििानम इचछादम' इदत |

हनमतः तसयाः अवसथायाः वण ान शरतवा परभोः अदप नयन बाषपाकल जात | सः दबभीषणमादिित , `भवान जानक मम समीप तवदरतम आनयत' इदत | सीता रामसमख अवदसथता | उभौ अदप परसपरम अदनदमषनतराभयाम अपशयतः | अननतर राजा रामिनदरः जानक मदवाणया अबरवीत -

शरीरामः – बहयतनसतव पनवीदकषता कानत लीनत, िारत, सीत || भीषण समापत यदधम िदणडतोऽपराधोऽिषम करोधोऽदप ि यातो दवलयम तनमयाऽऽिदरत यिभददित नपतः ||१ सङगर कत दरपहननम परदतकत दरपोरपकतयम उननत पनम िीष ाम तव सौभागयात कपयो जदयनो यदध ||२

सवाथा रदकषत विनम मदयिो लािनानमकतम वीदकषता दपरया परतयकषम मम िौयणाऽनमयमह िव म ||३ तव कत सागरसतीणाः वानरः कताथो जातः सगरीवो दवजय परापतः सरललनासता गायदनत िभ भदर ||४ तवदननदमततमति वततम न त पनसतविथ दवदहतम लािन मया म मषटम रघविोऽय गतसनमान लभत ||५

दगवयथा य दह पीडयत िीपोतसवमष न तनत अपघातािङका दितत कथमदय कानत, तवदय दवशवास कव ||६ कपदटको रावणः कामी सोऽवसत तवया सह पापी नयनोतथा कदटला भकटी न ि ससपषट वकतमतो िदकतम ||७ सादधत मया कत ावयम ििदििो यादह सवचछनदम मा पराथ ाय मम वाऽऽििम सदख, समबनधो नषटोऽदयासौ सीत ||८

५१ `सदख, समबनधो नषटोऽदयासौ सीत' िदध कलयाण इदत रामसय वजरकठोरः िबदपरहारः जानकी कामपयवसथा गता | तसयाः लोिनाभया दनरनतरः अशरपरवाहः इव समजायत | सा रामिरणौ सपषटवा, ताभया िपतवा पनः पनः सविदधता परतयजानात | तथादप कतावयकठोरः रामिनदरः तषणीमव अदतषठत | अनत िवतातलया सा जानकी लकषमणम अबरवीत , ह लकषमण, अधना मिथ दिता रिय | िहतयागात उपायानतर न दवदयत' इदत |

दिता दसदधा | शरीराम परिदकषणीकतय अदगनजवाला इव सा सीता अदगनमव परदववि | `हा, हा' इदत करणोिाराः सकलसनयात शरताः | दकनत कषणानतरण ता दिता दविाय ा सीता गहीतवा सवयम अदगनिवः आदवब ाभव, शरीराम ि उवाि, ह राम, सीता उतपदततपदरपता | दकमसयाः पावनानतरः | ता सवीकरषव इदत अह तवाम आजञापय' इदत | शरीरामसय नयनाभया बाषपौघः इव परावहत | सः त हवयवाहनदवजञापयामास -

शरीरामः – लोकसाकषयतः सिदधा सती जानकीयम सवादमनी सिा म साकषात धदरतरीसतयम || दक न जञातमतसया म परमिदधिीलम ? दक तथादप जनयदत लोकादधपो लोकरोषम ? लोकनायकाना िदकतलोकमानयतयम ||१ जानकीमयोधयानगरीमीदिीमनषयम दवषयलबधदमदत मा लोका अमसयनत ननम परजािहभावमवशय तिानीमहासयम ||२

परजा रञजयदत यः ससख स राजा मतो म राजधमा उपदिित मा तततवमीदि म परजा ईशवरीय रप कोदटिो मिथ ाम ||३ पराणिानमदप कत ावय परजायाः सखाथ ाम मनदस वत ात म शरदधा दढा सवाियम मोिन दह सीताऽऽशलषाितो म सिकयम ||४ परवतत त सीतारिन सयमावसानम कथ िियऽह नतर ?दसथत सवासनयम सतदमभतो मया बाषपौघः पकषमणोदन ागढम ||५

एक एव सीताहिय नरो राम आसत जानकीतरा वा नारी राममनदस नासत अदगनिव, तवचचरणाभया िप भय एवम ||६ दवषयलमपटो दःिीलो यिदप रावणोऽसौ अनललङघयसीमाबदधो दवकटसागरोऽसौ न दह सपषटमसयाशछायागत तन गातरम ||७ अदगनिव, दिरसावनदयसतवािि आसत राघवोऽदप सीतादिवयािदय धनय आसत पनलोकजनन लभत हययोधयापरजयम ||८

उततर–काणड ५२–५६

५२ `सवादमनी सिा म साकषात धदरतरीसतयम ' भरवी इतयकतवा शरीरामः जानक सवीिकार | सवा ादप सना परमदिता | अननतर शरीरामः दबभीषणम आदििि, `ह दबभीषण, मिथ तयकतजीदवतभयः एतभयः वीरभयः रतनभषणादन परिाय सनतोषयत भवान | पिाि भवान सवय सवराजयम उपभङकताम ' इदत | तिान रामः भरतििानाय समतसकः आसीत | दबभीषणन पषपकदवमानम आनादयतम | शरीरामः सीतालकषमणाभया सह अयोधया परदसथतः | गगनोतपदतत तषा दवमान सव सदनकाः रामसय जयजयकारम उिघोषयन | माग दवदवधान भपरििान सीताय ििायन रामः अलपदवशरामाथ भरदवाजसय ऋषः आशरम पराप | तदसमननव दिन तषा वनवाससय िति ाि वषा ादण समापतादन | भरतसत नगरात बदहः तापसः इव उदषतवा अयोधयायाः िासन करोदत सम |

शरीरामः हनमनत परदहतय भरताय सवागमनसय वाता परािात | भरतसय सनतोषसय सीमा एव नासीत | ितरघनन सकला नगरी पताकातोरणः अलङकादरता | महाहा ादण दवभषणादन वसनादन ि पदरधाय सव नगरजनाः शरीरामसीतालकषमणाना ििानाथ, सवागताथ ि दसदधाः समजायनत | िनः िनः पषपकदवमान धरणीम अवततार | रामािीना ििानमातर एव तषा जयजयकारिबदः धरण ि गगन ि वयापनोत | भरतः परःसतय शरीरामसय िरणौ जगराह, तसय सपदजत पादक पनः तसय िरणयोः नयवियत ि | आननदाशरदभः दिननाभया लोिनाभया शरीराम पशयन असौ त सवराजय परदतगरहीत दवजञापयामास | शरीरामः भरत दढम आदशलषयत | अननतर सीतारामलकषमणाः दतसरः अदप जननीः अवनदनत | एतषा सवषा दमलनमहोतसवः सवषाम एव हषा ाय अजायत | सवा ाः परजाः समतय एव शरीरामसय जयजयकार कत ाम आरभनत -

अयोधयावादसनो जनाः – दतरवारजयकार राघव, दतरवारजयकारम पषपकयानादिहावतीण सवग ासख मत ाम || तवाऽऽिसत दिर जीवनम सरयसदरतः पणय सदललम पलदकतपवनः पलदकतभवनम अहलयव िोदधता सामपरत नगरीय ननम ||१ भगनो दवरहो यथा दपनाकम महोऽनदषठतः सवयवरसमम मङगलोतसक तवयोधयापरम अप ायत त साशरलोिनम परीदतपषपहारम ||२

पावनाचच तव ददषटसपिा ात उतसवोऽयमारबधो हषा ात िति ािाबदा दवगताः समरणात सवीकरषव दसहासनमतत तव परभो, दसदधम ||३ दिरदस जल त सपतनिीनाम अदभषकानत यात तीथ ाताम अनिासनतसत धमा ाजञाम पठनत मनयो वदिकमनतरान पनरदप त साथ ाम ||४ दपतवा ादित यात पत ाताम रामिासन पर वत ाताम तत कौसलया सवय वीकषताम िवया सह तव सपतरपौतर भङकषव सवादधकारम | ५

यि यि रदित सवपन परजया अनभत ति परतयकषतया राजा रामो राजञी सीता ितविवत राघवबनधनि ादत लोकोऽयम ||६ रामिासन सदत वसधायाम अङकः कवलदमनदकलायाम सतरीनयन कजजलरखायाम कतौ पदरणमियोधयापर विनसथ सतयम ||७ वष ात काल मघो दवपलम ससयिादलनी धराऽनवरतम िरत ससव जनः सवधमाम िादनतः िादनतम ादनदभरभीषटा िधतामाकारम ||८

५३ `राघवसय जयजयकारम ' दमशर पहाडी उदघोषयनतः एव परजाजनाः त राजमदनदरम अनयन | एकदसमन समहत सीतारामौ राजय अदभदषकतौ | एव रामराजयसय िभारमभः जातः | राजयादभषकाथ ाम आगताः सव जनाः शरीरामण यथोदितः पादरतोदषकः सतकताः | अननतर शरीरामण सगरीवाङगिाियः सव वानरवीराः महाहः अलङकारवसतरः समादनताः | सगरीव तावत रामः आतमनः पञचम बनधमव अमनयत | त सव वानरवीराः ददवतरादण मासादन यावत अयोधयायाम अवसन | तिननतर शरीरामः सगरीव दकदिनधा परदतगनतम अनवजानात | तथा ि दबभीषणाय अगदणतादन भषणादन परिाय तमदप लङकागमनाय अनजजञ | समारोहऽदसमन वत ामान हनमान ससभरमम एतय शरीरामसय िरणौ गहीतवा भावदिगधन सवरण त वयजञापयत -

शरीहनमान – यचछत वरमक परभम पियोरनयोभ ादकतरदविला िदधा भवत सिा म|| दविलत न किा िरणाभया त िञचलमतनमनो रघपत, यावि रामकथा भदव तावि, आयभ ावत दवभो म ||१ विन दनतय राघविदरतम असत शरवण रामकीत ानम ह रघननदन, रामादितरशछनदो नासत दवभो म ||२

वीरोततम, त पावनिदरतम गायनतविरसो दह मिथ ाम दवतरत िवसतचछरवणाथ ाममरतव दिरिास ||३ कतवा राघविदरतदनपानम सथान सथान मघ इवाहम ितधारादभवाषयमह रामकथादमह लोक ||४ रामकथाया गान मननम तदरामसयामत ाििानम सवामी रप सव ििायताम यतर यिा काङकष ||५

यावि भवन यावि विनम तावि रामायण नतनम सपतससवर रामकथायाः सवािो ियो म ||६ अगदणतविनानयगदणतभाषाः एतभयो म नाऽनयाऽपकषा शरीरघननदनिदरतगरतव तरदभधय म ||७ सकषमतममह धतवा िहम कवीय दतरभवनसञचारम तथादप लाभो रामकथाया भवत सथान सथान ||८

५४ `यचछत वरमक परभम' दमशर पहाडी इदत शरीहनमतः पराथ ाना शरीरामण अनजञाता | रामकथया सह हनमान अदप अजरामरः अजायत | तथादप शरीरामलीलािदरतम अदयादप न समापतम | शरीराम दसहासनादधदषठत सव ातर आननदः एव दवराजत सम | नन पदथवीतल मत ाः सवग ाः अवतीण ाः आसीत | शरीरामिनदरसय सहवास िवतासमानयाः सीतायाः अदप दिनादन सखन सह एव उियदनत सम, सखन सह एव असत यादनत सम | एकिा जानकीरामौ अिोकवन उपदवषटौ आसताम | तिा तसयाः पाणडरचछाया िहकादनत मनदमनथरा िहलदतका ि दवलोकय शरीरामः मनददसमत कतवा ता पपरचछ, सीत, अदप तव दकमदप वािदस ?' इदत | भत ाः परशनसय अदभपराय दवजञाय सादप भता ार सलजज सदसमत पराह -

सीता – दमशर दपल रिनयोव ात ात सलजजमािा साथ ाम ह नाथ, िोहि पदरपरय म सकलम || कामय कानन यात सदवहाराथ ाम कामय िकदनवि गातमह सवचछनदम गञजदत शरवणयोविी मधरालापम ||१ कामय ललदयत मगिाव दनषपापम मदतपरय तिमल नयनयग सदविालम पदरिमबय त तण भोजयादम साननदम ||२

वलकल भवत म जलन सव दिननम गग ारी कदटतल कर ि दसञचनपातरम असत म मसतक तथा घटानतरभारम ||३ कामय दनखात कनदफलादन समलम तततवि लीलया दनपणतया वयपनतम सवादित समीह तिमतवत सरसाननम ||४ दवशरम समीह सहकारतल सायम मञजरी तिीया दनपतत भाल सवरम दरतः कदरषयदत वनराजो दनघोषम ||५

काम ाक गहीतवा बदधवा पषठ तणम इचछादम वनानत पय ादटत मगयाथ ाम दविसती िरय शवापिमीदकषतमातरम ||६ कामय परभात दसथतवा वदिसमीपम होतदभदव ािगधः साधदयत विानतम हतभजसतजसा भवत विनमारकतम ||७ ह नाथ, हसदस दक मढादमव मामवम परय परभो, म तावदिि दनब ानधम यजयत परभो, दकम अकालपदरहासोऽयम ?||८

५५ `ह नाथ, िोहि पदरपरय म तवदरतम ' दमशर जोदगया इदत जानकी सविोहि रामिनदराय नयवियत | सः अदप तव इदितम अदिरण एव परदयषयादम' इदत ता परतयजानात | तयोः एतसय सखसवािसय परदयः एव भदरः नाम गपतिरः रामिनदराय राजयवत दनवियन आह, `ह राजन , सतबनधन रावणवध ि अदधकतय परजाजनाः तभय धनयवािान परयचछदनत, तथादप - `

तथादप दकम ?यत सतय तत दनःिङक वि' इदत आजञपतः स आह, एकम एव तवािरण परजाजनभयः न रोित | रावणसय गह कदतपयमासान दसथता जानकी तवया पतनी इदत कथ सवीकता इदत त न अवगचछदनत | कीदिः नाम आननदः तादिया तया सह परणयलीलया भवान लभत ` इदत त पचछदनत' इदत | रामिनदरसय मसतक वजरसय परहारः जातः इव | तथादप सवपराणः िपतवा सः लकषमणम आजञापयामास, `ह लकषमण, जानक वालमीदकमनः आशरमसय समीप दवसजाय |' इदत | न वा लकषमणः, न वा रामिनदरसय कोऽदप अनयः भराता रामाजञायाः उललङघन कत परबभव | रामसय आििानसार लकषमणः जानक रथन वन दननाय | `मम िोहिाः एव रामण पय ानत' इतयव सीता अमनयत | यिा त लकषमणः तसय सतयम अकथयत तिा सीता पनः एकवार दःखसागर दनमगना | गििसवरण सा लकषमणमाह -

सीता – वि यादम लकषमण, कव न दकमहम ? पदतिरणौ कवकष भयोऽहम ? भवदत कठोरा करणा दह यिा अरण गरसत तदमसरा यिा जयत वरण पावको यिा वनततो दह चयवत िाशवदतकम ||१ पीदडतौ मया दपतरौ वयथ ाम नाह कनया न वा कलतरम काि गणयदत कनक हीनम तपदस दवरकता दसददधदरयम ||२

असतयमगनव ािन जातम नादसतकमीिो गणयदत भकतम तयकतवा यदयदप पदतवरताऽहम पितल कमपत भदमतलम ||३ उदितकामाः पराणा िहम तिाङगादन दक वहदनत भारम ? आहवयत मा गङगासदललम दिरयत कतर तचचरमपलम ?४ समापतमायः सीतोपरता अदय पनरह माता जाता रघकलिीपककत जीदवता फलधरत िीय ात कसमदमिम ||५

मरभमौ वा दवजन दवदपन विाङकरदमिमह वध ाय सख वत ाता रामो नगर जानकी जनभयो धवसतयम ||६ गचछ पर परदत सौदमतर तवम दवधयदत िरवत मा म विनम रामो नपदतन ा पदतमऽयम सखलदत विनती रसनयम ||७ मम मातणादमतो वनदनम इतोऽदभवनद शरीरघनाथम ििादम तभय िािीव ािनम न कषम भादषत तवदधकतरम ||८

५६ `वि यादम लकषमण कव न दकमहम ' भरवी असय सीतायाः परशनसय समाधान लकषमणः कत न ििाक | गभ ावत जानक ततरव दवहाय लकषमणः दविीणन अनतःकरणन सह अयोधया परतयवत ात | कतावयकठोरः शरीरामः कत ावयदमदत राजयम अिात | सीता त सौभागयविात वालमीदकमदनना आसादिता | सः तसयाः सवकनयायाः इव पालन कतवान | यथासमय सीता पतरयगम परासत | भतदपिािािीना परभावात तौ रदकषत वालमीदकः तयोः िहयोः पदरतम अदभमदनतरतौ किलवौ पय ावत ायत | तथा ि किलवौ इतयव तयोः अदभधान िकार | वालमीदकमनः दनपणऽवकषण तौ बालकौ ववधात | िनः िनः दििवयः अतीतय तौ दवाििवषीयौ कमारौ सञजातौ |

ततर अयोधयाया शरीरामण सवाशरषठः राजसयः नाम यजञः समारबधः | यजञसमारोह त वीदकषत सहसरिः नपाः, मनयः परजाजनाि अयोधयाया समपदसथताः | मदनशरषठः वालमीदकः अदप किलवाभया नाम सवदिषयाभया सह ततर आययौ | दतरकालिदिाना वालमीदकना किलवौ आजञादपतौ -

वालमीदकः – रघवरनगरी बालौ यातम रामाखयान गायतमवम || मदनजनपदजतसिन सिन महाजनाना भवन भवन माग माग राजपततन यवयोगीत दवहरत सवरम ||१ दवधाय नवफलमलाहारम सवर िातमनो रसन दपपतम समानयथा सवरण सवरम पालयत लयतालदवधानम ||२

लभथ यिा लोकमानयताम लभत शरीरघनाथो वाता ाम शरोतमतसकोऽसावतमकथाम परषदयषयत वा दनमनतरणम ||३ सगा ानकरममवधारयतम भावरसमय भवत गायनम गायनतौ भागिः परदतदिनम समापयथादमिमाखयानम ||४ मा कथयथा नामगरामम आतमानौ म दिषयौ बरतम सवर दवधतत दसमत समधरम यिवोदित तिव वितम ||५

शणत भपो यिा सवयदमिम भवत सयत मदरादभनयम नि कावय सधादनदधरयम आिदरषयत रघनाथसतम ||६ मा सवीकरत धन काञचनम न वा िदकषणा न ि वा िानम दक मनध ानन परयोजनम सकलमीदित रघवराप ाणम ||७ || || शरीरामिनदराप ाणमसत || ५६

top related