Transcript
Yrd.Doç.Dr. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın Sayfa 1
BİZANS SANATINA GİRİŞ II (2014-2015 bahar dönemi vize öncesi ders notları)
Bizans sanatının başlangıcı kesin bir çizgi ile ayrılmaz bu yüzden ilk yüzyılların sanatına Erken Hıristiyan Sanatı da
denir. Hıristiyan Sanatı için başlangıç tarihi 200 yılı civarları olarak kabul edilir. Bu tarihten öncesine ait Hıristiyanlığa dair bir
eser henüz bulunmamıştır. 200 yılı ile İmparator Justinianus ‘un tahta çıkışı (527) Erken Hıristiyan Sanatı’nın sınırlarını belirler.
Bu tarihler aynı zamanda Geç Antik Çağ olarak da adlandırılır.
Erken Dönemler için yukarıdaki önermelerin yanı sıra tüm Bizans Sanatı için kronoloji yapılmak istendiğinde başlangıç
tarihi İstanbul’un başkent ilan edilmesi olarak belirlenebilir. Buna göre Bizans Sanatı kronolojisi şu şekildedir.
Erken Bizans Dönemi: 330-726
(İkonoklazma: 726-843)
Orta Bizans Dönem: 843-1204
(Latin İstilası: 1204-1261)
Geç Bizans Dönem: 1261-1453
Oldukça geniş topraklarda hüküm süren Roma imparatorluğunun idaresi için İmp. Diocletianus (284-305) tarafından
Tetrarkhia / Tetrarşi (Dörtler Saltanatı) sistemi uygulanmıştır. Bu yönetim sisteminde ülke esas olarak ikiye ayrılmıştır. Doğu’da
ve batıda hüküm süren iki Augustus bulunur ve bunların bir alt kademesinde iki Ceasear görev yapar. Augustus’ların yerine
ceasear’lar geçer ve yeni ceasear’lar atanır.
Doğu’nun Augustus’u Diocletianus (merkez İzmit-Nikomedia)
Doğu’nun Caesar’ı Galerius (merkez Selanik ve Sirmium)
Batı’nın Augustus’u Maximianus (merkez Roma ve Milano)
Batı’nın Caesar’ı Constantius Chlorus (merkez Trier ve York)
Doğu’nun Augustus’u Galerius daha sonra: Licinius
Doğu’nun Caesar’ı Maximinus Daia
Batı’nın Augustus’u Constantius Chlorus daha sonra: Constantinus
Batı’nın Caesar’ı Severus daha sonra: Maxentius
Constantinus (Büyük Konstantin) 312 yılında Milvian Köprüsü savaşında Maxentius’u yenerek batının tek hâkimi olur.
324 yılında Krysopolis (Üsküdar) de Licinius’u da mağlup ederek tek başına imparator olur. Hıristiyanlığın diğer dinlerle aynı
statüde olmasını sağlamasının yanı sıra 324-337 yılları arasındaki hükümdarlığında özellikle Roma ve kutsal topraklarda çok
sayıda kilise yaptırmıştır. Hıristiyan entelektüelleri ve piskoposlar arasındaki anlaşmazlıklara son vermek için konsil toplamıştır.
Döneminde Hıristiyanlar devlet kademelerinde yükselmiş ve piskoposlar yerel yönetimlerde güç sahibi olmaya başlamıştır.
Tetrarkhia yönetimi Tetrarklar heykel grubu Constantinus 324-337
Hıristiyanlık ve Bizans için önemli tarihler:
30 yılı dolayları. İsa’nın Kudüs’te çarmıha gerilmesi
46-48 Paulus’un ilk misyon gezisi. (50-52 arasında ikinci, 53-57 arasında üçüncü misyon gezilerine çıkar.
49-50 Kudüs Havariler Konsili’nde Paulus’un önerisiyle sadece Yahudilerin değil, paganlarında Hıristiyan
olabilecekleri kararının alınması.
64 Nero döneminde Roma yangınından sonra Hıristiyan kovuşturması
200 Roma diakon’u Callixtus’un Roma’da katakompların yapımına başlaması.
302 Diocletianus döneminde Hıristiyan kovuşturması
313 Milano sözleşmesi: Licinius ve Constantinus imzalarıyla yayınlanan ferman ile Hıristiyanlık imparatorluk
içerisinde serbest bir din (religio licita) haline gelir.
320 Mısır’da Pakhomios tarafından ilk manastır kurulur.
325 İznik Konsili
Yrd.Doç.Dr. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın Sayfa 2
330 İstanbul’un yeni başkent olarak kutsanması.
381 I. İstanbul Konsili.
391 Hıristiyanlığın devletin resmi dini ilan edilmesi ve pagan kültlerin yasaklanması
395 İmparatorluğun Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılması
431 Efes Konsili
498 ve 512 Sikke reformu (İmp. Anastasios 491-518)
553 II. İstanbul Konsili
636 Yarmuk Savaşı – ardından Suriye ve kuzey Afrika Arap hakimiyetine geçmesi.
680 III. İstanbul Konsili
726 İkona kırıcılık fermanının yayınlanması. İkonakırıcılık (İkonoklazm) sözcüğü, Yunancadaki eikon (ikona ya da
imge) ve klao (kırmak ya da yıkmak) sözcüklerinden gelir ve sözcük anlamıyla imgelerin kasıtlı olarak yok edilmesini
anlatır. Kutsal kitaptaki olayları ve kişileri resimle anlatan geleneksel anlayışın yasaklanarak, yerine sembollerin ve
özellikle haçın izin verilerek tek tasvir tarzı olması fikrinin ön plana çıkmasıdır.
787 II. İznik Konsili
843 İkona kırıcılık fermanının yürürlükten kaldırılması.
869 IV. İstanbul Konsili
1041 Malazgirt Savaşı – ardından Anadolu Türkler’in akınlarına açılmıştır.
1054 Roma ve İstanbul kiliselerinin kesin olarak ayrılması.
1096 I. Haçlı Seferi
1098 - 1099 Kudüs Krallığı ve Haçlı kontluklarının kuruluşu
1146 - 1148 II. Haçlı Seferi
1174 Miryakefalon Savaşı – yenilginin ardından Bizans’ın Türkler karşısındaki tüm direnişi kırılmıştır.
1189 - 1192 III. Haçlı Seferi
1202 IV. Haçlı Seferi
1204 - 1261 İstanbul’da Latin İstilası – Bizans hanedan üyeleri Trabzon, Epirus ve İznik’te prenslikler şeklinde varlıklarını
sürdürmüştür.
1453 İstanbul’un Fatih Sultan Mehmet tarafından fethi.
İmp. İustinianos (527-565) döneminde Bizans İmparatorluğu 1204-1261 arasında Bizans Prenslikleri
HIRİSTİYAN iKONOGRAFİSİ
Tevrat Sahneleri İncil Sahneleri
* Vaftizci Yahya’nın Hayatı * İsa’nın Hayatı
* Meryem’in Hayatı İsa’nın Çektikleri
ve Melekler, İncil yazarları , Aziz ve Azizeler, Piskoposlar
Bizans Sanatı Hıristiyan bir kimlik taşır. Erken Hristiyan sanatı örneklerinde konular artık Hristiyan bir kimlik taşısa da
tasvir biçimlerinin bazılarının kökenleri pagan kültürden gelir. Pagan tasvirler Erken Hıristiyanlık döneminde yeni ikonografiye
uygun olarak dönüştürülmüştür.
Helios Sol İnvictus – Hermes Kriophoros – Orpheus : İsa
İsis : Meryem Kybele : Thekla Nike’ler : Melek Medusa : Christogram
Yrd.Doç.Dr. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın Sayfa 3
İsa;Roma Marcellinionus Katakombu, 3. yy Orpheus ;Antakya Müzesi4. yy
İyi Çoban _ Pastor Bonus: Yunan mitolojisinde Orpheus Apollon’un hediye ettiği lir ile güzel ezgiler çalan bir çoban olarak
karşımıza çıkar. İsa’da “Ben iyi çobanım, iyi çoban koyunları uğruna canını verir.” demiştir. (Yuhanna 10:11) Erken Hristiyan
sanatı örneklerinde İsa ‘nın tıpkı Orpheus gibi tasvir edildiği örnekler görülür.
İsa; Pastor Bonus Hermes ; Kriophoros Helios “Sol invictus” İsa “Sol invictus” Vatikan Müz. 4.yy klasik dönem vazosu Jülius Mausoleum’u;Roma 3.yy
Sol invictus : erken doğan güneş
Sarıgüzel Lahti 4. yy Christogram taşıyan melekler İstanbul Ark. Müz. Roma Dönemi Lahti 3.yy Medusa başı taşıyan Nike’ler
Demeter ve Platus Horus ve İsis Meryem ve Çocuk isa
Pantokrator : Evrenin hakimi.
Monogram : Başharflerden oluşan kısaltma .
Chiristogram : İsa’nın monogramının özel adı.
İkona : Kutsallığı olduğuna inanılan tasvir. Orthodoks (Bizans) Hıristiyanlığında ikonaların tanrısal lütfa sahip olduğu
düşünülür. İkonaya gösterilen saygı tanrıya yöneliktir.
Treditio Legis : İsa’nın Petrus ve Paulus’a din yasalarını vermesi
Yrd.Doç.Dr. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın Sayfa 4
Iesous Christos Theou Huios, Soter.
Iησοῦς Χριστός, Θεοῦ Υιός, Σωτήρ
İsa Mesih, Tanrının Oğlu, Kurtarıcı
IXΘYΣ
İsa İkonası
Mısır Sina Dağı Chirstogram Pantokrator İsa
Azize Katherina Manastırı
Alfa ve Omega harfleri Grek alfebesinin ilk ve son harfleridir. İsa’nın başlangıç ve
son olmasını simgeler.
Hristiyan Kovuşturmaları Roma imparatorluğunda görülen başlıca inançlar:
Nero MS 64 Hristiyanlık Mister inançlar
Trajan Decius MS 249-251 Musevilik Mitraizm
Diocletianus MS 302 Roma Pagan inançları İsis kültü
Felsefi inançlar Kybele kültü
Platinusçuluk
Neo-Platonism
Havariler
Simon Petrus: Roma Yuhanna: Efes
Andreas: Anadolu, Karadeniz, Rusya Büyük Yakup: İspanya
Phillippus: Yunanistan, Frigya, Suriye Bartalemaus: Ermenistan
Şüpheci Thomas: Urfa Matta: İsrail
Küçük Yakup: Mısır Yahuda Taday: Suriye, Mezopotamya
Zeolat Petrus: Orta Doğu, Afrika Yahuda İskoriot
Tarsus’lu Aziz Paulus (MS. 5 – 67 ) 46-48 yılları birinci misyon gezisi, 50-52 yıllarında ikinci ve 53-57 yıllarında üçüncü
misyon gezisini yapmıştır. 49-50 yıllarında, Kudüs “Havariler Konsili”nde Paulus’un yaptığı gibi, sadece Yahudilerin değil
“paganlarında” Hıristiyan olabilecekleri kararı alınmıştır.
Yeni Ahit : Havarilerden Yuhanna ve Matta, ayrıca Paulus’un yoldaşı Lukas ve Petrus’un yoldaşı Markos’un incilleri; Elçilerin
İşleri, Paulus ve Petrus’un mektupları ve Vahiy bölümlerinden oluşur.
Kanonik İnciller Apokrif İnciller (Gnostik)
Kilisenin kabul ettiği dört incil Sapkın kabül edilen inciller
Barnabas, Thomas, Peter, Philip, Meryem...
LİTURJİK TAŞ ESERLER
Terminolijide Anıtsal Plastik olarak değerlendirilen heykel, büst ve kabartmaların yanı sıra; üzerinde çeşitli tekniklerde
yapılmış oymalar bulunan, yapıyı statik, estetik ve işlevsel açılardan tamamlayan taş öğeler Mimari Plastik başlığı altında
değerlendirilir. Mimari Taş Eserler olarak da adlandırılan bu yapı öğeleri için kullandığımız mimari plastik adlandırmasındaki
“plastik” kelimesi dilimize Almanca’dan geçmiştir. Kelimenin kökeni olan Yunanca “Plastikos” “şekillendirmeye uygun”
anlamındadır. Bugün bu kelime “estetik nedenlerle şekillendirilmiş” anlamında kullanmaktadır.
Mimari Plastik öğeler iç mimaride mozaik ve fresklerin yanı sıra dekorasyonu tamamlayan ve ona daha çok estetik anlam
kazandıran taş eserlerdir. Tüm diğer maddi kültür varlıklarında olduğu gibi, mimari plastik uygulamalarında da coğrafi bölgenin
sağladığı koşullara, ekonomik duruma, dönemin beğenisine ve yapı ustasının gerçekleştirdiği bireysel çözümlere göre
değişiklikler gözlenir.
Bu açıdan değerlendirildiğinde, mimari plastik öğeler, dönemlere göre değişen ve çeşitlilik gösteren üslup özellikleri ile
tanımlama, sınıflandırma ve tarihlendirmede önemli bilimsel veriler sunar. Böylece bu taş eserler bir dönemin yapılarının,
çevresiyle ve tarihsel içeriğiyle bir bütün olarak değerlendirilmesini sağlar.
Yrd.Doç.Dr. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın Sayfa 5
Yunanca Leitourgia kökenli litürji sözcüğü “ayin – ibadet” anlamındadır. Litürjik sözcüğünün Türkçe karşılığı ise
“dinsel ayinle ilgili, dinsel ayine ait” şeklinde açıklanabilir. Dinsel işlevli yapılarda “dinsel eşyalar ya da kuruluşlar” olarak ifade
edilebilecek taşıyıcı (statik) işlevi olmayan taş elemanlar, yapının içinden alındığında mimariyi bozmayan, adeta birer mobilya
niteliğindedir. Bu eserler Bizans Sanatı araştırmalarında “Litürjik Taş Eserler” adı altında incelenir.
Ökaristi’nin kelime anlamı şükran demektir. Hıristiyan litürjisinin ana ayinidir. Temeli İsa’nın havarileri ile yediği “Son
Akşam Yemeği” olan ökaristi, İsa’nın bedeni ve kanını simgeleyen ekmek ve şarabın kutsandığı ayindir. Törende ekmek ve
şarabın dağıtılması İsa’nın ölümünü ve tekrar dirilişini sembolize eder.
Ökaristi Ayininin Bölümleri
1. Prothesis (Hazırlık) Ekmek ve şarabın hazırlanması. İsa ve azizler adına dualar edilerek ekmek kesilir, şaraba su katılır,
tütsülenerek kutsanır ve üzeri örtü ile örtülür.
2. Enarxis (Dua ve ilahiler) Koro tarafından İncil bölümleri, dua, ilahi ve peygamber sözleri okunur.
3. Küçük Giriş (İsa’nın söz olarak temsil edilmesi) İncil nartheks’teki altardan bemadaki altara taşınır.
4. Büyük Giriş (İsa’nın kurban edilmesi) Ekmek ve şarap prothesis’ten altar’a taşınır. İncil okunur, vaaz verilir.
LİTURJİK TAŞ ESERLER
1. Templon’a parçalar
Templon arşitravları,
Templon stylobatları,
Templon sütunları,
Templon sütun başlıkları,
Templon sütun kaideleri,
Templon levha payeleri (Balüster),
Templon levha payesi başlıkları,
Templon monolit sütunları (SütunPaye),
Templon levhaları,
Templon levha altı,
Templon levha üstü.
2. Ambon’a ait parçalar
Ambon merdivenleri,
Ambon merdiven korkulukları,
Ambon balkon levhaları,
Ambon platformları,
Ambon stylobatları.
3. Solea’ya ait parçalar
Solea stylobatları
Solea levhaları
4. Kiborion’a ait parçalar
Kiborion kubbesi
Kiborion kemerleri
Kiborion sütunları
5. Altar’a ait parçalar
Altar tablaları (altar üst levhası)
Altar kaideleri,
Altar kaide levhaları.
6. Kathedra’ya ait parçalar
Kathedra gövdeleri,
Kathedra yan korkulukları,
7.Vaftiz Tekneleri
TEMPLON
Kilise’de bema ile naos’u ayıran parapetli bölüme templon adı verilir. (Alm. Schrank; İng. Chancel )
İlk templon örneği bugünkü Lübnan sınırları içersinde kalan Tyros’da (Sur) 314 yılında yapılan kilisede karşımıza çıkmaktadır.
Kelime olarak 7.yy.’da Rahip Phillipos’un Vita’sı içinde rastlanmaktadır.
Alçak Tip (ARŞİTRAVSIZ) ve Yüksek Tip (ARŞİTRAVLI) olmak üzere iki grup altında incelenir. Arşitravsız
templonlar Basit Tip ve Girişi Kemerli olmak üzere; arşitravlı templonlar Tek Yönden Arşitravlı ve Üç Yönden Arşitravlı olmak
üzere iki alt tipe ayrılır. Templon kuruluşlarında levha olmaksızın Perdeli Templon örnekleri de bulunur. Templonları levha
ayırıcı öğelerine göre Sütunlu ve Payeli diye iki tipe ayrılır. Bema sınırını oluşturan genel planlarına göre П planlı yada Düz
olarak tanımlanırlar.
Bemayı naostan ayıran templon yerine Orta Bizans Dönemi sonlarında ikonostasis kullanılmaya başlanmıştır.
Yrd.Doç.Dr. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın Sayfa 6
Templon Arşitravları sütunları bağlayıcı bir unsur olarak karşımıza çıkar. Naosa bakan ön yüzleri ve alt yüzlerinde
sütunlar arasında kalan bölümleri süslemelidir. Ön yüzleri izleyicilere dönük olarak pahlıdır ve bu sebeple kesitleri trapez
şekillidir. Erken Dönem arşitravlarında Roma dönemi geleneğini yansıtan astragal profilli örneklerin yanı sıra palmet-akanthus
yapraklı, christogram ve haç bezemeli örneklerde yer alır. Orta Bizans Döneminde, tüm diğer taş eserlerde olduğu gibi, geometrik
kompoziyonların ağır bastığı örnekler karşımıza çıkar. Sütunlu-Kemerli arkad imitasyonları ve antrolak daireleri içerisinde eş
kollu çiçekler, haçlar, çarkıfelek motifleri en çok tercih edilen kompozisyonlardır. Arkad imitasyonlarında kemerler arsında
palmet-akanthus bezemeleri tercih edilmiştir. Bunların yanı sıra daha geniş olan templon alt yüzlerinde eş kollu dörtgenler,
kesişen daireler görülür. Ön yüzlerde bitkisel motiflerle beraber işlenmiş hayvan figürleri de bulunur. Orta Dönemin sonlarına
doğru ve Geç Dönem arşitravlarında figürlü kompozisyonlar ağırlıklıdır. Antrolak daireleri içerisindeki figürlerde azizler ve
havarilerin tasvir edildiği örnekler mevcuttur. Bu düzenlemede en çok tercih edilen sahne Deesis’tir.
Yrd.Doç.Dr. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın Sayfa 8
KİBORİON
Altarı dört köşede sütunlarla sınırlayan, aralarında kemerler ve üstte piramidal-konik çatı yada kubbe örtülü liturjik eser.
Altarın önemini vurgulamak için örtüsüyle birlikte templondan daha yüksek bir kuruluş görünümündedir. (Alm. Ziborium; İng.
Ciborium) Altar üzerinde İsa’nın mezarını simgeler. Genellikle spiral yivli sütunlar üzerinde korinth başlıklar yer alır. Süslemeler
genellikle kemerler ve kemer köşeliklerinde yer alır.
ALTAR
Ökaristi ayininde kullanılan haç, khalis, paten gibi litürjik eşyaları koymak için kullanılan masalardır. Erken dönemde
mensa denilen taşınabilir ahşap örnekleri bilinse de genellikle taştan yapılmışlardır. Alt kısmı levhalarla kapatılmış örnekler «kutu
biçimli» olarak tanımlanır.
Altar tablarınında en çok tercih edilen form kare ve dikdörtgen biçimli örneklerdir. Bunların yanı sıra dairesel örnekler ve
sigma biçimli altar tablaları da görülmektedir. Sigma biçimli örnekler arasında kenarları kemer biçimli yapılan bir grup Akdeniz
kıyı kentlerinde 4-7 yüzyıllar arasında yaygın olarak kullanılmıştır. Dairesel altarlardan İst. Ark. Müzelerinde sergilenen Laodikya
kentine ait bir örnek, üzerinde tevrat ve incil konulu sahnelerin (Hz. Yunus – Adem ve Havva – Lazarus’un Dirilişi gibi) kabartma
olarak betimlendiği kaliteli işçiliği ile dikkat çekicidir.
Yrd.Doç.Dr. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın Sayfa 9
AMBON
Vaaz için kullanılan ambonlar merdiven kuruluşlarına göre tek yada çift basamaklı ambonlar olmak üzere iki tip altında
gruplandırılır. Süslemeler çoğunlukla merdiven yan korkuluklarında yer alır. Burada yer alan bezeme programına göre ambonlar;
“Tek Bölümlü”, “Yatay Eksende İki Bölümlü” ve “Diagonal Eksenli İki Bölümlü” olmak üzere üç tipe ayrılmaktadır. Ambon yan
korkuluklarındaki bezemeler iç içe kademeli silmeler şeklinde sade olabileceği gibi, bitkisel motifler ve tevrat-incil konulu figürlü
kompozisyonlarda yer almaktadır.
Küçük Batı Asya Tipi denilen bir grup ortak özellikleriyle ambonlar arasında özel bir yere sahiptir. Bu ambon
merdivenlerinde dikkat çeken ilk ortak özellik tek parça mermer bloktan oyularak yapılmış ve üçer basamaklı olmalarıdır.
Merdiven bloklarında arka yüzlerde ve iki yan yüzde yuvarlak kemerli nişler bulunmaktadır. Bu nişlerin etrafında ve tüm
kenarlarda yumurta motifli yada profilli silme şeklinde bir bordür yer alır. Asma bitkisi, filizler, üzüm salkımları gibi bitkisel
bezemelerin arasında kuşlar, tavus kuşları, dağ keçisi, geyik gibi hayvanlar üzüm yerken görülür. Bezemeler kabartma ve kazıma
olarak yapılmıştır.
Aşağıdaki makaleleri lütfen okuyunuz
Engin Akyürek; Bizans Uygarlığı Üzerine Genel Bir Değerlendirme
Sema Doğan; Bizans Mimarlığında Liturjik İşlevli Taş Yapıtlarda Terminoloji Sorunu
Meryem Acara; Bizans Ortodoks KilisesindeLiturji ve Liturjik Eserler
Ayrıca, Tevrat ve İncil konulu sahnelerin ikonografileri için Bedrettin Cömert’in Mitoloji ve İkonografi kitabından, Erken
Hıristiyan Sanatı hakkında genel bilgiler için Guntram Koch “Erken Hıristiyan sanatı” kitabından, Bizans tarihi için Timothy
Gregory’nin Bizans Tarihi kitabından faydalanabilirsiniz.
... BAŞARILAR ...
top related