Bizans Sanatı

Yrd.Doç.Dr. Gökçen Kurtuluş Öztaşkın Sayfa 1

BİZANS SANATINA GİRİŞ II (2014-2015 bahar dönemi vize öncesi ders notları)

Bizans sanatının başlangıcı kesin bir çizgi ile ayrılmaz bu yüzden ilk yüzyılların sanatına Erken Hıristiyan Sanatı da

denir. Hıristiyan Sanatı için başlangıç tarihi 200 yılı civarları olarak kabul edilir. Bu tarihten öncesine ait Hıristiyanlığa dair bir

eser henüz bulunmamıştır. 200 yılı ile İmparator Justinianus ‘un tahta çıkışı (527) Erken Hıristiyan Sanatı’nın sınırlarını belirler.

Bu tarihler aynı zamanda Geç Antik Çağ olarak da adlandırılır.

Erken Dönemler için yukarıdaki önermelerin yanı sıra tüm Bizans Sanatı için kronoloji yapılmak istendiğinde başlangıç

tarihi İstanbul’un başkent ilan edilmesi olarak belirlenebilir. Buna göre Bizans Sanatı kronolojisi şu şekildedir.

Erken Bizans Dönemi: 330-726

(İkonoklazma: 726-843)

Orta Bizans Dönem: 843-1204

(Latin İstilası: 1204-1261)

Geç Bizans Dönem: 1261-1453

Oldukça geniş topraklarda hüküm süren Roma imparatorluğunun idaresi için İmp. Diocletianus (284-305) tarafından

Tetrarkhia / Tetrarşi (Dörtler Saltanatı) sistemi uygulanmıştır. Bu yönetim sisteminde ülke esas olarak ikiye ayrılmıştır. Doğu’da

ve batıda hüküm süren iki Augustus bulunur ve bunların bir alt kademesinde iki Ceasear görev yapar. Augustus’ların yerine

ceasear’lar geçer ve yeni ceasear’lar atanır.

Doğu’nun Augustus’u Diocletianus (merkez İzmit-Nikomedia)

Doğu’nun Caesar’ı Galerius (merkez Selanik ve Sirmium)

Batı’nın Augustus’u Maximianus (merkez Roma ve Milano)

Batı’nın Caesar’ı Constantius Chlorus (merkez Trier ve York)

Doğu’nun Augustus’u Galerius daha sonra: Licinius

Doğu’nun Caesar’ı Maximinus Daia

Batı’nın Augustus’u Constantius Chlorus daha sonra: Constantinus

Batı’nın Caesar’ı Severus daha sonra: Maxentius

Constantinus (Büyük Konstantin) 312 yılında Milvian Köprüsü savaşında Maxentius’u yenerek batının tek hâkimi olur.

324 yılında Krysopolis (Üsküdar) de Licinius’u da mağlup ederek tek başına imparator olur. Hıristiyanlığın diğer dinlerle aynı

statüde olmasını sağlamasının yanı sıra 324-337 yılları arasındaki hükümdarlığında özellikle Roma ve kutsal topraklarda çok

sayıda kilise yaptırmıştır. Hıristiyan entelektüelleri ve piskoposlar arasındaki anlaşmazlıklara son vermek için konsil toplamıştır.

Döneminde Hıristiyanlar devlet kademelerinde yükselmiş ve piskoposlar yerel yönetimlerde güç sahibi olmaya başlamıştır.

Tetrarkhia yönetimi Tetrarklar heykel grubu Constantinus 324-337

Hıristiyanlık ve Bizans için önemli tarihler:

30 yılı dolayları. İsa’nın Kudüs’te çarmıha gerilmesi

46-48 Paulus’un ilk misyon gezisi. (50-52 arasında ikinci, 53-57 arasında üçüncü misyon gezilerine çıkar.

49-50 Kudüs Havariler Konsili’nde Paulus’un önerisiyle sadece Yahudilerin değil, paganlarında Hıristiyan

olabilecekleri kararının alınması.

64 Nero döneminde Roma yangınından sonra Hıristiyan kovuşturması

200 Roma diakon’u Callixtus’un Roma’da katakompların yapımına başlaması.

302 Diocletianus döneminde Hıristiyan kovuşturması

313 Milano sözleşmesi: Licinius ve Constantinus imzalarıyla yayınlanan ferman ile Hıristiyanlık imparatorluk

içerisinde serbest bir din (religio licita) haline gelir.

320 Mısır’da Pakhomios tarafından ilk manastır kurulur.

325 İznik Konsili


330 İstanbul’un yeni başkent olarak kutsanması.

381 I. İstanbul Konsili.

391 Hıristiyanlığın devletin resmi dini ilan edilmesi ve pagan kültlerin yasaklanması

395 İmparatorluğun Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılması

431 Efes Konsili

498 ve 512 Sikke reformu (İmp. Anastasios 491-518)

553 II. İstanbul Konsili

636 Yarmuk Savaşı – ardından Suriye ve kuzey Afrika Arap hakimiyetine geçmesi.

680 III. İstanbul Konsili

726 İkona kırıcılık fermanının yayınlanması. İkonakırıcılık (İkonoklazm) sözcüğü, Yunancadaki eikon (ikona ya da

imge) ve klao (kırmak ya da yıkmak) sözcüklerinden gelir ve sözcük anlamıyla imgelerin kasıtlı olarak yok edilmesini

anlatır. Kutsal kitaptaki olayları ve kişileri resimle anlatan geleneksel anlayışın yasaklanarak, yerine sembollerin ve

özellikle haçın izin verilerek tek tasvir tarzı olması fikrinin ön plana çıkmasıdır.

787 II. İznik Konsili

843 İkona kırıcılık fermanının yürürlükten kaldırılması.

869 IV. İstanbul Konsili

1041 Malazgirt Savaşı – ardından Anadolu Türkler’in akınlarına açılmıştır.

1054 Roma ve İstanbul kiliselerinin kesin olarak ayrılması.

1096 I. Haçlı Seferi

1098 - 1099 Kudüs Krallığı ve Haçlı kontluklarının kuruluşu

1146 - 1148 II. Haçlı Seferi

1174 Miryakefalon Savaşı – yenilginin ardından Bizans’ın Türkler karşısındaki tüm direnişi kırılmıştır.

1189 - 1192 III. Haçlı Seferi

1202 IV. Haçlı Seferi

1204 - 1261 İstanbul’da Latin İstilası – Bizans hanedan üyeleri Trabzon, Epirus ve İznik’te prenslikler şeklinde varlıklarını

sürdürmüştür.

1453 İstanbul’un Fatih Sultan Mehmet tarafından fethi.

İmp. İustinianos (527-565) döneminde Bizans İmparatorluğu 1204-1261 arasında Bizans Prenslikleri

HIRİSTİYAN iKONOGRAFİSİ

Tevrat Sahneleri İncil Sahneleri

* Vaftizci Yahya’nın Hayatı * İsa’nın Hayatı

* Meryem’in Hayatı İsa’nın Çektikleri

ve Melekler, İncil yazarları , Aziz ve Azizeler, Piskoposlar

Bizans Sanatı Hıristiyan bir kimlik taşır. Erken Hristiyan sanatı örneklerinde konular artık Hristiyan bir kimlik taşısa da

tasvir biçimlerinin bazılarının kökenleri pagan kültürden gelir. Pagan tasvirler Erken Hıristiyanlık döneminde yeni ikonografiye

uygun olarak dönüştürülmüştür.

Helios Sol İnvictus – Hermes Kriophoros – Orpheus : İsa

İsis : Meryem Kybele : Thekla Nike’ler : Melek Medusa : Christogram


İsa;Roma Marcellinionus Katakombu, 3. yy Orpheus ;Antakya Müzesi4. yy

İyi Çoban _ Pastor Bonus: Yunan mitolojisinde Orpheus Apollon’un hediye ettiği lir ile güzel ezgiler çalan bir çoban olarak

karşımıza çıkar. İsa’da “Ben iyi çobanım, iyi çoban koyunları uğruna canını verir.” demiştir. (Yuhanna 10:11) Erken Hristiyan

sanatı örneklerinde İsa ‘nın tıpkı Orpheus gibi tasvir edildiği örnekler görülür.

İsa; Pastor Bonus Hermes ; Kriophoros Helios “Sol invictus” İsa “Sol invictus” Vatikan Müz. 4.yy klasik dönem vazosu Jülius Mausoleum’u;Roma 3.yy

Sol invictus : erken doğan güneş

Sarıgüzel Lahti 4. yy Christogram taşıyan melekler İstanbul Ark. Müz. Roma Dönemi Lahti 3.yy Medusa başı taşıyan Nike’ler

Demeter ve Platus Horus ve İsis Meryem ve Çocuk isa

Pantokrator : Evrenin hakimi.

Monogram : Başharflerden oluşan kısaltma .

Chiristogram : İsa’nın monogramının özel adı.

İkona : Kutsallığı olduğuna inanılan tasvir. Orthodoks (Bizans) Hıristiyanlığında ikonaların tanrısal lütfa sahip olduğu

düşünülür. İkonaya gösterilen saygı tanrıya yöneliktir.

Treditio Legis : İsa’nın Petrus ve Paulus’a din yasalarını vermesi


Iesous Christos Theou Huios, Soter.

Iησοῦς Χριστός, Θεοῦ Υιός, Σωτήρ

İsa Mesih, Tanrının Oğlu, Kurtarıcı

IXΘYΣ

İsa İkonası

Mısır Sina Dağı Chirstogram Pantokrator İsa

Azize Katherina Manastırı

Alfa ve Omega harfleri Grek alfebesinin ilk ve son harfleridir. İsa’nın başlangıç ve

son olmasını simgeler.

Hristiyan Kovuşturmaları Roma imparatorluğunda görülen başlıca inançlar:

Nero MS 64 Hristiyanlık Mister inançlar

Trajan Decius MS 249-251 Musevilik Mitraizm

Diocletianus MS 302 Roma Pagan inançları İsis kültü

Felsefi inançlar Kybele kültü

Platinusçuluk

Neo-Platonism

Havariler

Simon Petrus: Roma Yuhanna: Efes

Andreas: Anadolu, Karadeniz, Rusya Büyük Yakup: İspanya

Phillippus: Yunanistan, Frigya, Suriye Bartalemaus: Ermenistan

Şüpheci Thomas: Urfa Matta: İsrail

Küçük Yakup: Mısır Yahuda Taday: Suriye, Mezopotamya

Zeolat Petrus: Orta Doğu, Afrika Yahuda İskoriot

Tarsus’lu Aziz Paulus (MS. 5 – 67 ) 46-48 yılları birinci misyon gezisi, 50-52 yıllarında ikinci ve 53-57 yıllarında üçüncü

misyon gezisini yapmıştır. 49-50 yıllarında, Kudüs “Havariler Konsili”nde Paulus’un yaptığı gibi, sadece Yahudilerin değil

“paganlarında” Hıristiyan olabilecekleri kararı alınmıştır.

Yeni Ahit : Havarilerden Yuhanna ve Matta, ayrıca Paulus’un yoldaşı Lukas ve Petrus’un yoldaşı Markos’un incilleri; Elçilerin

İşleri, Paulus ve Petrus’un mektupları ve Vahiy bölümlerinden oluşur.

Kanonik İnciller Apokrif İnciller (Gnostik)

Kilisenin kabul ettiği dört incil Sapkın kabül edilen inciller

Barnabas, Thomas, Peter, Philip, Meryem...

LİTURJİK TAŞ ESERLER

Terminolijide Anıtsal Plastik olarak değerlendirilen heykel, büst ve kabartmaların yanı sıra; üzerinde çeşitli tekniklerde

yapılmış oymalar bulunan, yapıyı statik, estetik ve işlevsel açılardan tamamlayan taş öğeler Mimari Plastik başlığı altında

değerlendirilir. Mimari Taş Eserler olarak da adlandırılan bu yapı öğeleri için kullandığımız mimari plastik adlandırmasındaki

“plastik” kelimesi dilimize Almanca’dan geçmiştir. Kelimenin kökeni olan Yunanca “Plastikos” “şekillendirmeye uygun”

anlamındadır. Bugün bu kelime “estetik nedenlerle şekillendirilmiş” anlamında kullanmaktadır.

Mimari Plastik öğeler iç mimaride mozaik ve fresklerin yanı sıra dekorasyonu tamamlayan ve ona daha çok estetik anlam

kazandıran taş eserlerdir. Tüm diğer maddi kültür varlıklarında olduğu gibi, mimari plastik uygulamalarında da coğrafi bölgenin

sağladığı koşullara, ekonomik duruma, dönemin beğenisine ve yapı ustasının gerçekleştirdiği bireysel çözümlere göre

değişiklikler gözlenir.

Bu açıdan değerlendirildiğinde, mimari plastik öğeler, dönemlere göre değişen ve çeşitlilik gösteren üslup özellikleri ile

tanımlama, sınıflandırma ve tarihlendirmede önemli bilimsel veriler sunar. Böylece bu taş eserler bir dönemin yapılarının,

çevresiyle ve tarihsel içeriğiyle bir bütün olarak değerlendirilmesini sağlar.


Yunanca Leitourgia kökenli litürji sözcüğü “ayin – ibadet” anlamındadır. Litürjik sözcüğünün Türkçe karşılığı ise

“dinsel ayinle ilgili, dinsel ayine ait” şeklinde açıklanabilir. Dinsel işlevli yapılarda “dinsel eşyalar ya da kuruluşlar” olarak ifade

edilebilecek taşıyıcı (statik) işlevi olmayan taş elemanlar, yapının içinden alındığında mimariyi bozmayan, adeta birer mobilya

niteliğindedir. Bu eserler Bizans Sanatı araştırmalarında “Litürjik Taş Eserler” adı altında incelenir.

Ökaristi’nin kelime anlamı şükran demektir. Hıristiyan litürjisinin ana ayinidir. Temeli İsa’nın havarileri ile yediği “Son

Akşam Yemeği” olan ökaristi, İsa’nın bedeni ve kanını simgeleyen ekmek ve şarabın kutsandığı ayindir. Törende ekmek ve

şarabın dağıtılması İsa’nın ölümünü ve tekrar dirilişini sembolize eder.

Ökaristi Ayininin Bölümleri

1. Prothesis (Hazırlık) Ekmek ve şarabın hazırlanması. İsa ve azizler adına dualar edilerek ekmek kesilir, şaraba su katılır,

tütsülenerek kutsanır ve üzeri örtü ile örtülür.

2. Enarxis (Dua ve ilahiler) Koro tarafından İncil bölümleri, dua, ilahi ve peygamber sözleri okunur.

3. Küçük Giriş (İsa’nın söz olarak temsil edilmesi) İncil nartheks’teki altardan bemadaki altara taşınır.

4. Büyük Giriş (İsa’nın kurban edilmesi) Ekmek ve şarap prothesis’ten altar’a taşınır. İncil okunur, vaaz verilir.

LİTURJİK TAŞ ESERLER

1. Templon’a parçalar

Templon arşitravları,

Templon stylobatları,

Templon sütunları,

Templon sütun başlıkları,

Templon sütun kaideleri,

Templon levha payeleri (Balüster),

Templon levha payesi başlıkları,

Templon monolit sütunları (SütunPaye),

Templon levhaları,

Templon levha altı,

Templon levha üstü.

2. Ambon’a ait parçalar

Ambon merdivenleri,

Ambon merdiven korkulukları,

Ambon balkon levhaları,

Ambon platformları,

Ambon stylobatları.

3. Solea’ya ait parçalar

Solea stylobatları

Solea levhaları

4. Kiborion’a ait parçalar

Kiborion kubbesi

Kiborion kemerleri

Kiborion sütunları

5. Altar’a ait parçalar

Altar tablaları (altar üst levhası)

Altar kaideleri,

Altar kaide levhaları.

6. Kathedra’ya ait parçalar

Kathedra gövdeleri,

Kathedra yan korkulukları,

7.Vaftiz Tekneleri

TEMPLON

Kilise’de bema ile naos’u ayıran parapetli bölüme templon adı verilir. (Alm. Schrank; İng. Chancel )

İlk templon örneği bugünkü Lübnan sınırları içersinde kalan Tyros’da (Sur) 314 yılında yapılan kilisede karşımıza çıkmaktadır.

Kelime olarak 7.yy.’da Rahip Phillipos’un Vita’sı içinde rastlanmaktadır.

Alçak Tip (ARŞİTRAVSIZ) ve Yüksek Tip (ARŞİTRAVLI) olmak üzere iki grup altında incelenir. Arşitravsız

templonlar Basit Tip ve Girişi Kemerli olmak üzere; arşitravlı templonlar Tek Yönden Arşitravlı ve Üç Yönden Arşitravlı olmak

üzere iki alt tipe ayrılır. Templon kuruluşlarında levha olmaksızın Perdeli Templon örnekleri de bulunur. Templonları levha

ayırıcı öğelerine göre Sütunlu ve Payeli diye iki tipe ayrılır. Bema sınırını oluşturan genel planlarına göre П planlı yada Düz

olarak tanımlanırlar.

Bemayı naostan ayıran templon yerine Orta Bizans Dönemi sonlarında ikonostasis kullanılmaya başlanmıştır.


Templon Arşitravları sütunları bağlayıcı bir unsur olarak karşımıza çıkar. Naosa bakan ön yüzleri ve alt yüzlerinde

sütunlar arasında kalan bölümleri süslemelidir. Ön yüzleri izleyicilere dönük olarak pahlıdır ve bu sebeple kesitleri trapez

şekillidir. Erken Dönem arşitravlarında Roma dönemi geleneğini yansıtan astragal profilli örneklerin yanı sıra palmet-akanthus

yapraklı, christogram ve haç bezemeli örneklerde yer alır. Orta Bizans Döneminde, tüm diğer taş eserlerde olduğu gibi, geometrik

kompoziyonların ağır bastığı örnekler karşımıza çıkar. Sütunlu-Kemerli arkad imitasyonları ve antrolak daireleri içerisinde eş

kollu çiçekler, haçlar, çarkıfelek motifleri en çok tercih edilen kompozisyonlardır. Arkad imitasyonlarında kemerler arsında

palmet-akanthus bezemeleri tercih edilmiştir. Bunların yanı sıra daha geniş olan templon alt yüzlerinde eş kollu dörtgenler,

kesişen daireler görülür. Ön yüzlerde bitkisel motiflerle beraber işlenmiş hayvan figürleri de bulunur. Orta Dönemin sonlarına

doğru ve Geç Dönem arşitravlarında figürlü kompozisyonlar ağırlıklıdır. Antrolak daireleri içerisindeki figürlerde azizler ve

havarilerin tasvir edildiği örnekler mevcuttur. Bu düzenlemede en çok tercih edilen sahne Deesis’tir.



KİBORİON

Altarı dört köşede sütunlarla sınırlayan, aralarında kemerler ve üstte piramidal-konik çatı yada kubbe örtülü liturjik eser.

Altarın önemini vurgulamak için örtüsüyle birlikte templondan daha yüksek bir kuruluş görünümündedir. (Alm. Ziborium; İng.

Ciborium) Altar üzerinde İsa’nın mezarını simgeler. Genellikle spiral yivli sütunlar üzerinde korinth başlıklar yer alır. Süslemeler

genellikle kemerler ve kemer köşeliklerinde yer alır.

ALTAR

Ökaristi ayininde kullanılan haç, khalis, paten gibi litürjik eşyaları koymak için kullanılan masalardır. Erken dönemde

mensa denilen taşınabilir ahşap örnekleri bilinse de genellikle taştan yapılmışlardır. Alt kısmı levhalarla kapatılmış örnekler «kutu

biçimli» olarak tanımlanır.

Altar tablarınında en çok tercih edilen form kare ve dikdörtgen biçimli örneklerdir. Bunların yanı sıra dairesel örnekler ve

sigma biçimli altar tablaları da görülmektedir. Sigma biçimli örnekler arasında kenarları kemer biçimli yapılan bir grup Akdeniz

kıyı kentlerinde 4-7 yüzyıllar arasında yaygın olarak kullanılmıştır. Dairesel altarlardan İst. Ark. Müzelerinde sergilenen Laodikya

kentine ait bir örnek, üzerinde tevrat ve incil konulu sahnelerin (Hz. Yunus – Adem ve Havva – Lazarus’un Dirilişi gibi) kabartma

olarak betimlendiği kaliteli işçiliği ile dikkat çekicidir.


AMBON

Vaaz için kullanılan ambonlar merdiven kuruluşlarına göre tek yada çift basamaklı ambonlar olmak üzere iki tip altında

gruplandırılır. Süslemeler çoğunlukla merdiven yan korkuluklarında yer alır. Burada yer alan bezeme programına göre ambonlar;

“Tek Bölümlü”, “Yatay Eksende İki Bölümlü” ve “Diagonal Eksenli İki Bölümlü” olmak üzere üç tipe ayrılmaktadır. Ambon yan

korkuluklarındaki bezemeler iç içe kademeli silmeler şeklinde sade olabileceği gibi, bitkisel motifler ve tevrat-incil konulu figürlü

kompozisyonlarda yer almaktadır.

Küçük Batı Asya Tipi denilen bir grup ortak özellikleriyle ambonlar arasında özel bir yere sahiptir. Bu ambon

merdivenlerinde dikkat çeken ilk ortak özellik tek parça mermer bloktan oyularak yapılmış ve üçer basamaklı olmalarıdır.

Merdiven bloklarında arka yüzlerde ve iki yan yüzde yuvarlak kemerli nişler bulunmaktadır. Bu nişlerin etrafında ve tüm

kenarlarda yumurta motifli yada profilli silme şeklinde bir bordür yer alır. Asma bitkisi, filizler, üzüm salkımları gibi bitkisel

bezemelerin arasında kuşlar, tavus kuşları, dağ keçisi, geyik gibi hayvanlar üzüm yerken görülür. Bezemeler kabartma ve kazıma

olarak yapılmıştır.

Aşağıdaki makaleleri lütfen okuyunuz

Engin Akyürek; Bizans Uygarlığı Üzerine Genel Bir Değerlendirme

Sema Doğan; Bizans Mimarlığında Liturjik İşlevli Taş Yapıtlarda Terminoloji Sorunu

Meryem Acara; Bizans Ortodoks KilisesindeLiturji ve Liturjik Eserler

Ayrıca, Tevrat ve İncil konulu sahnelerin ikonografileri için Bedrettin Cömert’in Mitoloji ve İkonografi kitabından, Erken

Hıristiyan Sanatı hakkında genel bilgiler için Guntram Koch “Erken Hıristiyan sanatı” kitabından, Bizans tarihi için Timothy

Gregory’nin Bizans Tarihi kitabından faydalanabilirsiniz.

... BAŞARILAR ...

Bizans Sanatı

Documents