Dizinli
ÖSYM Sınavlarında Sıkça KarşılaşılanKelimeler Klavuzu
Renkli – Resimli – Tablolu
Güncel
Örnek Soru Çözümlü
ONLİNE“eğitimde yayındenizi online”
ÖĞRETMEN ÜYELİĞİ SEÇİMİ İLE SİSTEME ÜYELİK FORMUNU DOLDURUNUZ.
SİSTEME GİRİŞ YAPARAK DİJİTAL İÇERİKLERİNİZİ İSTEDİĞİNİZ YEREİNDİREBİLİRSİNİZ.
İNTERNETE BAĞLI OLSUN VEYA OLMASIN DİLEDİĞİNİZ PLATFORMLARDA İÇERİKLERİMİZKULLANABİLİRSİNİZ.
İSTEDİĞİNİZSORULARLA KENDİ TESTİNİZİOLUŞTURABİLİRSİNİZ.
www.ydakillitahta.com
ÜCRETSİZ ÖĞRETMEN ÜYELİĞİ
KOLAY ERİŞİLEBİLİR DİJİTAL İÇERİK
ÖRNEK KİTAP TALEBİ
TYT
MÜFREDATA UYGUN SORU HAVUZU
TÜRKÇE
ÖN SÖZ
Sevgili Öğrenciler,
Yayın Denizi olarak benzersiz bir çalışma ile yine karşınızdayız. TYT ve AYT’ye, eşit ağırlık ve sözel alandan hazırlanan öğrencilerin tartışılmaz biçimde en çok zor-landıkları testlerin başında olan Türkçe sorularını çözmelerinde kendilerine yardımcı olacak harika bir eseri sunmuş olmanın mutluluğunu yaşıyoruz.
Kitabımızda 9, 10, 11 ve 12. sınıflara ait bütün konuları ağırlıklarına göre ay-rıntılı bir biçimde bulacaksınız. Piyasada bu alanda yazılmış ve neredeyse tümü birbirinin kopyası çalışmaların aksine kitabımız uzun bir süreçte ve tümüyle özgün bir yöntemle hazırlanmıştır.
Kitabımız bu yönüyle yalnız TYT, AYT öğrencilerinin değil, okul başarısını yük-seltmek isteyen 9, 10, 11 ve 12. sınıf öğrencilerinin de işine yarayacaktır. Ayrıca kitabımızın değerli meslektaşlarımızın da başucu kitabı olacağına içtenlikle inanı-yoruz.
TEK Türkçe (Türkçe Kılavuzu) hepinizin bildiğini sandığımız Yayın Denizi’nin üç değerli yazarı tarafından kaleme alındı.
Tamamı renkli, sözlüklü hazırlanmış kitabımızın piyasadaki büyük bir boşluğu dolduracağına inanıyoruz. Kitabımızın bir özelliği de sonunda bulacağınız dizindir. Bu dizin sayesinde her konunun en küçük alt başlığına ulaşabileceksiniz.
TEK Türkçe (Türkçe Kılavuzu) adıyla piyasaya çıkmış eserimizin tekliği yalnız isminden kaynaklanmamaktadır. Bu isim aynı zamanda eserin, içeriğinin ve biçimi-nin de tek olduğuna işaret etmektedir.
Kitabımızın sizlere yararlı olması bütün yorgunluğumuzu alacaktır. Bu anlamda siz sevgili öğrencilerimize gireceğiniz sınavlarda üstün başarılar dileriz.
Kitabımızın hazırlık aşamasında emeklerini esirgemeyen Emine HABİBOĞLU ve Ayça AKTAŞ DEMİRCAN’a teşekkürü borç biliriz.
Hasan KURT – Sadullah KARAYANIK – Özhan YALÇINKAYA
İÇİNDEKİLER
SÖZCÜKTE ANLAM (KELİME ANLAMI)Sözcükte Anlam (Kelime Anlamı) .....................................................................11Gerçek Anlam (Temel Anlam) ..........................................................................11Yan anlam ........................................................................................................12Mecaz Anlam ....................................................................................................12Sözcükler Arası Anlam İlişkileri ........................................................................20Söz Öbekleri .....................................................................................................31Deyimler ...........................................................................................................32Atasözleri ..........................................................................................................33Özdeyiş .............................................................................................................35Söz Öbeği / Altı Çizili Söz .................................................................................35
CÜMLEDE ANLAM Cümlede Anlam ................................................................................................37Anlam İlişkilerine Göre Cümleler ......................................................................38Anlamlarına Göre Cümleler ..............................................................................51Yansıttığı Duygu ve Düşünceye Göre Cümleler ...............................................54Anlatım Özelliğine Göre Cümleler ....................................................................65Cümlede Yargı Bildirme Yöntemleri .................................................................72
ANLATIM BİÇİMLERİ, DÜŞÜNCEYİ GELİŞTİRME YOLLARI VE ANLATIMIN TEMEL ÖZELLİKLERİAnlatım Biçimleri ...............................................................................................75Düşünceyi Geliştirme Yolları ............................................................................79Anlatımın Temel Özellikleri ...............................................................................82
PARAGRAFTA ANLAMParagrafta Anlam ..............................................................................................91Paragrafın Yapısı................................................................................. .............93Paragrafın Anlamı .............................................................................................104
İÇİNDEKİLER
SES BİLGİSİ
Ses Bilgisi............................................................................................ .............115
Ünlüler ..............................................................................................................116
Ünsüzler ...........................................................................................................119
Ses Olayları ......................................................................................................119
YAZIM KURALLARI
Yazım Kuralları.................................................................................... .............135
NOKTALAMA İŞARETLERİ
Noktalama İşaretleri............................................................................. .............167
SÖZCÜKTE YAPI
Sözcükte Yapı...................................................................................... ............185
Basit Yapılı Sözcükler.......................................................................... .............185
Türemiş Sözcükler............................................................................... .............187
Ekler………………………………………………………………………… .............187
Birleşik Sözcükler………………………………………………………… ..............207
SÖZCÜK TÜRLERİ
İSİM (AD)
Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler..................................................... .............214
Varlıkların Sayılarına Göre İsimler………………………………………. .............215
Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler....................................................... ............216
İsmin Hâlleri (Adın Durumları)…………………………………………… ............. 216
İsimlerde Küçültme………………………………………………………... ............219
Yapısına Göre İsimler…………………………………………………….. .............219
İsim Tamlamaları (Ad Tamlamaları)…………………………………….. .............220
İÇİNDEKİLER
SIFAT (ÖN AD)Sıfat (Ön Ad)………………………………………………………………. .............225Sıfatların Çeşitleri…………………………………………………………. .............225Sıfatlarda Pekiştirme / Kuvvetlendirme…………………………………. .............228Sıfatlarda Küçültme……………………………………………………….. .............229Sıfatın Adlaşması (Adlaşmış Sıfat)……………………………………… .............230Sıfatların Yapısı…………………………………………………………… .............231Sıfat Tamlaması…………………………………………………………… .............232
ZAMİR (ADIL)Zamir (Adıl)………………………………………………………………… .............235Zamir Çeşitleri……………………………………………………………... .............236Yapısı Bakımından Zamirler……………………………………………... .............242
ZARF (BELİRTEÇ)Zarf (Belirteç)………………………………………………………………. ............245Zarf Çeşitleri……………………………………………………………….. .............247Yapısına Göre Zarflar…………………………………………………….. .............253
EDAT - BAĞLAÇ - ÜNLEMEdat (İlgeç) .......................................................................................................255Bağlaç ...............................................................................................................264Ünlem ...............................................................................................................266
FİİL (EYLEM)Fiil (Eylem) ........................................................................................................269Taşıdıkları Anlama Göre Fiiller............................................................ .............269Fiilde Kişi…………………………………………………………………… .............271Fiilde Kip.............................................................................................. .............272Fiilde Yapı (Yapısına Göre Fiiller)……………………………………….. ............277Ek Fiil (Ek Eylem)…………………………………………………………. .............279Fiilde Çatı…………………………………………………………………... ............282Öznesine (Özne -Yüklem İlişkisine ) Göre Fiiller………………………. .............282Nesnesine (Nesne -Yüklem İlişkisine ) Göre Fiiller……………………. .............285
İÇİNDEKİLER
FİİLİMSİ (EYLEMSİ)
Fiilimsi (Eylemsi)…………………………………………………………... ............287
Fiilimsi Çeşitleri (İsim-fiil, Sıfat-fiil, Zarf-fiil)……………………………... ............289
KELİME GRUPLARI
Kelime Grupları……………………………………………………………. .............297
CÜMLENİN ÖGELERİ
Cümlenin Temel Ögeleri (Yüklem, Özne) .........................................................301
Cümlenin Yardımcı Ögeleri
(Nesne, Dolaylı Tümleç, Zarf Tümleci, Edat Tümleci) ......................................306
CÜMLE TÜRLERİ
Yüklemine Göre Cümleler ................................................................................319
Öge Dizilişine Göre Cümleler ...........................................................................321
Yapısına Göre Cümleler ...................................................................................322
Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler ....................................................................328
ANLATIM BOZUKLUĞU
Anlatımın Oluşumu ...........................................................................................337
Anlamla İlgili Anlatım Bozuklukları ....................................................................338
Dil Bilgisinden Kaynaklanan Anlatım Bozuklukları ...........................................352
KAYNAKÇA……………………………………………………………….. .............367
TÜRKÇE SORULARINDA SIKÇA KARŞILAŞILAN
KELİMELER SÖZLÜĞÜ…………………………………………………. ..............369
DİZİN (İNDEKS)…………………………………………………………… .............377
37
CÜMLEDE ANLAM
Cümle (Tümce): Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir durumu ya da eylemi anlatan sözcük veya sözcük topluluğudur. Bir sözcüğün ya da sözcük topluluğunun cümle olarak adlandırılabilmesi onun yargı bildirmesine bağlıdır.
Yargı: Cümlede birbirini anlamca bütünleyen ögelerin, özellikle yüklem aracı-lığıyla bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteği, bir durumu, bir oluş ve kılışı karar olarak bildirmesidir. Bu anlamda yüklem, cümlenin anlamını tamamlayıcı, yargıyı sonuçlandırıcı en önemli ögedir.
Cümledeki yargı, eylem ya da ek eylem aracılığıyla ifade edilir.
a) Eylem (fiil) Aracılığıyla
Yüklemi çekimli bir fiilin oluşturduğu cümlelerdeki yargılardır.
ÖRNEK
➤ Karşı tepelere doğru rengi iyice koyulaşan gölün üzerinde göksel bir gösteri sunan kırlangıçları hayranlıkla izledik.
“İzledik” eylemi görülen geçmiş zamanda ve birinci çoğul kişi ile çe-kimlenmiştir. Bu cümlede sıralanan bütün sözcükler “izledik” eylemi ile bir yargıya bağlanmıştır.
50
ÖRNEK
(I) Ağabeylerin kardeşleri üzerindeki örnekliklerinin ne denli önemli olduğu herkes tarafından bilinen bir gerçektir. (II) Çocukların ve gençle-rin, hayatı keşfetmede kendilerinden önce aynı yoldan geçmiş büyüklerini taklit etmesinden; neyi, nasıl yapacaklarına karar vermede en yakın örne-ğe başvurmasından daha doğal ne olabilir ki?
Yukarıdaki cümlelerden I.sinde verilen durumun nedenlerine, II. cüm-lede değinilmiştir. Söz konusu örnekliğin insan psikolojisi ile ilgili doğal bir duruma dayandığı ile ilgili açıklamaya yer verilmiştir.
ÖSS (2000)
(I) Günü gününe pek uymaz bu kentin. (II) Bir bakarsın, yaz ortasında buz kesmişsin; bir bakarsın, kasım ortasında ceket fazla gelmiş. (III) Geçen eylül ayının son günü kente yağmur yağarken kentin sırtını dayadığı dağa kar yağıyordu. (IV) Ertesi gün ise mayıs sonu güneşine benzeyen pırıl pırıl bir hava… (V) Neredeyse tüm ekim ayı, böyle geçti. (VI) Oysa daha güneyimizdeki bir başka kente çoktan kış gelmişti.
Yukarıdaki parçada numaralanmış cümlelerden hangisi kendinden ön-ceki cümlenin açıklaması durumundadır?
A) II. B) III. C) IV. D) V. E) VI.
Çözüm
Tipik bir açıklama cümlesi sorusu olan yukarıdaki örnekte yazar I. cüm-lede “Günü gününe pek uymaz bu kentin.” dedikten sonra amaçladığı anlamı somutlaştırmak için II. cümlede “Bir bakarsın, yaz ortasında buz kesmiş-sin; bir bakarsın, kasım ortasında ceket fazla gelmiş.” diyerek “kentin günü gününe uymamasından” neyi kastettiğini açıklamış oluyor.
Cevap A’dır.
77
AÇIKLAYICI ANLATIM / AÇIKLAMADoğrudan bilgi aktarmaya yönelik anlatım türüdür. Amacı, bir konuda bil-
gi vermek, dinleyenleri veya okuyanları o konuda aydınlatmaktır. Açıklayıcı anlatımda tanımlamalardan, açıklayıcı betimlemelerden, tanık göstermelerden, sınıflandırmalardan, örneklendirmelerden, karşıtlıklardan ve benzerliklerden, sa-yısal verilerden vb. yararlanılır.
Aydınlatma ve bilgi verme amacı taşıyan açıklayıcı anlatımlarda karşıdakinin düşüncesini değiştirme, onu “ikna etme” amacı yoktur. Açıklayıcı anlatımda ya-zar, okuyucunun kültürel durumunu dikkate alır, okuyucunun seviyesine uygun bir üslup kullanır. Açıklayıcı anlatımda “nasıl” ve “niçin” sorularına yanıt verilir. Bu anlatımda konuları sorulara bağlama yöntemi dikkat çeker. Sorular yardımıyla, o-kuyucunun konuya ilgisi ortaya çıkar.
ÖRNEK
Cömertlik elindeki parayı, malı ve mülkü esirgemeyip gerekli yerlere ve kimselere vermekten zevk duymak ve eli açık olmaktır. Cömert kişi, başkalarına verdiği para ve malın değeri üzerinde çıkar düşüncesinden u-zaktır. Onun amacı, dağıttığı servetin karşısındakilere verdiği mutluluğu izlemektir. Adalet de haklı olana hakkını vermek olduğuna göre cömertlik-le temelde birleşir. Cömert olmayan kişinin adaletli olması olanak dışıdır. Çünkü parayı ve malı, yararlanmamak ya da başkalarına yararlandırmamak için elinde tutan kişi, haklı olmasa da bir şey dağıtmak zorunda kaldığından daima çıkarını düşünür. Onun için de adaletten ayrılmak zorunda kalır.
83
YOĞUNLUKBir sözün, duygu ve düşünce bakımından zenginliğidir. Buna “derinlik” de de-
nilebilir. Derin, yoruma açık, sıradan olmayan, sığ olmayan, yüzeysel olmayan anlatım.
UYARI
ANLATIMLA İLGİLİ DİĞER TERİMLER
EVRENSELLİK: Sanatçının, düşünceleriyle tüm insanlığa seslenmeyi başara-bilmesidir. Dünyadaki bütün insanları ilgilendiren konuların ele alınması, işlenmesi demektir.
ULUSALLIK: Sadece bir ülkeyi, bir ulusu ilgilendiren konuların işlenmesidir.
KALICILIK: Bir yazarın yalnızca yaşadığı devirde değil, gelecekte de adın-dan söz ettirmesidir.
BÜTÜNLÜK: Bir yazıdaki bölümlerin aynı konu etrafında gelişmesi, konu-dan sapılmamasıdır.
YERLİLİK: Anlatımın yerli kültürle yapılması, yabancı etkilerden uzak bulunmasıdır.
BİREYSELLİK: Siyasi ve toplumsal konular yerine bireyi konu alan anlatım-dır.
TOPLUMSALLIK: Toplumu ilgilendiren konuların ele alınmasıdır.
İLGİ ÇEKİCİLİK Anlatımın geniş insan topluluklarının ilgisini çeken nitelikler taşımasıdır.
118
2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük – Yuvarlaklık Uyumu)
Bir kelimede düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra düz geniş veya dar yuvarlak ünlü bulunur.
Önceki Hece Sonraki Hece Örnek
a, ı a, ı ısırmak, kayıkçı
e, i e, i nitelik, bilek
o, u a, u yumurta, uçak
ö, ü e, ü kürek, kömürlük
UYARI
1. Ekler,kelimeninsonhecesindekiünlüyeuyar.
Örneğin, “uçak” sözcüğünün son hecesindeki ünlü (a) düz olduğu için, bu sözcüğe ancak düz ünlüsü olan ekler gelebilir:
uçak-ta, uçak-lar, uçak-çı-lık, uçak-ta-ki...
2. Türkçeolduğuhâlde,küçükünlüuyumunauymayanbazısözcüklervardır:
avuç, avutmak, kavun, karpuz, kavurmak, savurmak, tavuk, yağmur, çamur, kavuşmak, kabuk, kavuk...
3. Küçükünlüuyumu,alıntıvebirleşiksözcüklerdearanmaz:
alkol, daktilo, radyo, müzik, kabul, horoz, Keçiören, Kadıköy, Akçako-ca...
Ancak bazı alıntı sözcükler küçük ünlü uyumuna uydurulmuştur:
müdür (müdir), mümkün (mümkin), müşkül (müşkil)...
Bazı Anadolu ağızlarında “horoz, doktor, motor” gibi kelimeler küçük ünlü uyumuna uydurularak “horuz, doktur, motur” şeklinde söylenmektedir.
4. Türkçesözcüklerde,ilkhecedensonrakihecelerde“o,ö”ünlüleribu-lunmaz.AşağıdakisözcüklerTürkçedeğildir:
horoz, radyo, bandrol, paso, daktilo, aktör...
136
B. Dizeler (mısra) büyük harfle başlar.
C. Nokta, soru, ünlem, iki nokta ve üç nokta işaretlerinden sonra gelen cümleler büyük harfle başlar.
UYARI
İkinoktadansonragelencümlelerbüyükharflebaşlarancakikinoktadansonracümleveözeladniteliğindeolmayanörneklerbüyükharflebaşlamaz.
Menfaatsandalyeyebenzer:Başındataşırsanseniküçültür,ayağınınal-tınaalırsanyükseltir.(CenapŞahabettin)
Türkçede-lıekiyletüretilmişbirçokkelimevardır:akıllı,tatlı,köylü…
D. Özel isimler büyük harfle başlar.
1. Kişi adları ve soyadları büyük harfle başlar: Ahmet Hamdi Tanpınar, Necip Fazıl Kısakürek…
2. Kişi adlarından önce ve sonra gelen unvanlar, saygı sözleri, rütbe adları ve lakaplar büyük harfle başlar: Zeynep Hanım, Ali Bey, Kaymakam Erol Bey…
3. Akrabalık adı olup lakap veya unvan olarak kullanılan kelimeler büyük harfle başlar: Baba Gündüz, Dayı Kemal, Hala Sultan, Nene Hatun, Gül Baba, Susuz Dede, Telli Baba…
UYARI
Akrabalıkbildirenkelimelerküçükharflebaşlar:
AyşeablamlaFatmateyzeminevinegittik.
4. Cümle içinde özel adın yerine kullanılan makam veya unvan sözleri büyük harfle başlar:
Avrupa’dan gelen heyeti Vali dün kabul etti.
5. Saygı bildiren sözlerden sonra gelen ve makam, mevki, unvan bildiren kelime-ler büyük harfle başlar:
Sayın Bakan, Sayın Başkan, Sayın Rektör…
6. Mektuplarda ve resmî yazışmalarda hitaplar büyük harfle başlar:
Sevgili Kardeşim, Aziz Dostum…
160
YAZIMI KARIŞTIRILAN KELİMELER
Sınavlarda yazımı karıştırılan kelimelerle ilgili de sorular sorulmaktadır. Aşa-ğıda yazımı karıştırılan kelimeler tablosu verilmiştir.
YAZIMI KARIŞTIRILAN KELİMELER “Lügate Mertlik Olmaz.”
Aabajur
absürt
abuk subuk
abur cubur
acaba
acayip
acemi
acente
acımtırak
açgözlü
açık hava
açıkgöz
adale
adamakıllı
adaptasyon
adaptör
adımbaşı
adli sicil
adli tabip
aerobik
aforoz
ağabey
ağırbaşlı
ahbap
ahenk
ahraz
ahtapot
aidat
ajans
akarsu
akaryakıt
akıbet
aklı kıt
aklı sıra
aklıselim
aksesuar
akşamüstü
akşamüzeri
aktris
aktüalite
aktüel
alelacele
alelade
alerji
alfabe
alıkoymak
alnım
alternatif
alt etmek
altmış
altüst etmek
altüst olmak
altyapı
alüminyum
amatör
amblem
ameliyat
amfi
ampul
anaerkil
anbean
anestezi
anneanne
ansiklopedi
antoloji
antrenman
antrenör
antrparantez
apar topar
apartman
aperitif
ara sıra
arabesk
ardı sıra
art arda
art niyet
arz etmek
asansör
asayiş
asfalt
asgari
aspiratör
asteğmen
astsubay
ataerkil
ataşe
atölye
aut
averaj
ayak bağı
aybeay
ay ışığı
ayak izi
ayaküstü
ayırt etmek
aysberg
az buçuk
Bbabaanne
babayiğit
badem
bagaj
bağırsak
bağrı yanık
bahçıvan
bakla
balta
bandrol
banknot
barbekü
barışsever
barkod
baş aşağı
baş başa
başüstüne
başa baş
başıboş
başıbozuk
başöğretmen
başvurmak
başvuru
başyazar
bazen
bedava
bedbaht
beddua
belli başlı
betonarme
beyefendi
beynelmilel
190
b. İsimden Fiil Yapan Ekler
EKLER ÖRNEKLER
-la, -le
taş-la-, baş-la-, göz-le-, of-la-, üf-le-, karşı-la-, pat-la-,
temiz-le-, giz-le-, düz-le-, yok-la- , sız(ı)-la-, kok(u)-la-,
bes(i)-le-, yumurt(a)-la-…
-ar, -ermor-ar-, boz-ar- ak-ar-, yaş-ar-, ev-er, sarar- (sarı-ar-),
kara-r-, yeşer- (yeşil-er-), kızar- (kızıl-ar-)...
-et göz-et-, yön-et-…
-da, -de, -ta, -te fısıl-da-, horul-da-, gürül-de-...
-kır, -kir, -kur, -kür hay-kır-, hıç-kır-, fış-kır-, püs-kür-…
-l, -al, -elyön-el-, dar-al-, az-al- kısa-l-, ince-l-, kör-el-, düz-el-,
çok-al- (çoğal-)
-a, -ekan-a-, tür-e-, yaş-a-, boş-a-, oy(u)n-a-, dil-e-, ben(i)z-e-,
el-e-, tün-e-, uz-a-, kap-a-, harç - a - (harca-)
-(i)k geç-ik- (gecik-), bir-ik-, göz-ük-, aç-ık- (acık-)...
-lan kuşku-lan-, yaş-lan- , us-lan-…
-laş, -leş söz-leş-, veda-laş-, haber-leş-…
-msa, -mse az-ı-msa-, ben-i-mse-...
-sa, -se su-sa-, garip-se-, önem-se-...
-r deli-r-…
194
UYARI
Fiilimsi ekleri de fiillerden ad soylu sözcükler türeten yapım ekleridir:
İsim-fiil (ad-eylem) ekleri: -ma-(y)ış-mak
Sıfat-fiil (ortaç) ekleri: -an-ası-mez-ar-dik-ecek-miş
Zarf-fiil (bağ fiil / ulaç) ekleri: -ken-(y)alı-asiye-e-madan-ince-ip-arak-(-la)-dıkça, -(ı)r … -mez, -casına, -maksızın, -dığında…
ÇEKİM EKLERİ
Fiil, ad kök veya gövdelerine gelerek bağlı oldukları kelime gruplarına göre
kelimeler arasında durum (hâl), iyelik, çokluk, zaman, kişi ilişkisi kuran eklerdir. Ek-
lendiği sözcüğün anlamını ve türünü değiştirmeyen, anlamını zenginleştiren, cümle
içindeki görevini belirleyen eklerdir. Çekim ekleri de “isim çekim ekleri” ve “fiil çekim
ekleri” olmak üzere ikiye ayrılır.
İSİM ÇEKİM EKLERİ
Çoğul Eki
İsimlere getirilen çoğul eki “-lar / -ler”dir.
ÖRNEK
İnsan-lar, çocuk-lar, ağaç-lar, soru-lar…
İyelik Ekleri
İsimlere gelerek onların kime, neye ait olduğunu gösteren eklerdir. Varlıkların, nesnelerin sahiplerini gösteren eklerdir.
232
b. Kurallı Birleşik Sıfatlar
Anlamca kaynaşmış birleşik sıfatların dışında kurallı birleşik sıfat adı verilen bir birleşik sıfat çeşidi daha vardır. Kurallı birleşik sıfatların en yaygın oluşum şekilleri şunlardır:
“Sıfat tamlaması + «-lı»yapım eki” ile
düşük dozlu (ilaç), iyi niyetli (insan), kısa boylu (asker), büyük kapılı (bina), kırık camlı (ev)...
“Sıfat tamlaması + «-lık» yapım eki” ile
yüz metrelik (koşu), iki kişilik (bilet), yarım kiloluk (paketler)...
“Sıfat tamlaması + «-sız» yapım eki” ile
beş parasız (adam)...
“İsim + iyelik eki + sıfat” şeklinde
Bu oluşum şeklinde sıfat tamlamasındaki isim ile sıfat yer değiştirir ve isme bir iyelik eki getirilir:
odaları geniş (ev) , bünyesi zayıf (çocuk), hedefi küçük (insanlar), gözü kara (adam)...
“Takısız isim tamlaması + “-li” yapım eki” ile
çelik kaplamalı (saat), altın kalpli (dedem), mermer sütunlu (bina)...
“Belirtisiz isim tamlaması + “-li” yapım eki” ile
Bu oluşum şeklinde isim tamlamasındaki iyelik eki düşer: iğne oyalı (yemeni) [iğne oya(sı)+lı], güneş gözlüklü (genç) [güneş gözlüğ(ü)+lü]…
262
■ Zaman, süre anlamı katar:
ÖRNEK
Ödevini yarına kadar bitirmelisin.
■ Sınırlama anlamı katar:
ÖRNEK
Çocukla site çıkışına kadar yürüdük.
■ «Dek, değin» edatının anlamını karşılar:
ÖRNEK
Ankara’dan İzmir’e kadar hiç durmadan gitmiş.
■ Ölçüsünde, derecesinde anlamı katar:
ÖRNEK
Adam, bu konuda gücünün yettiği kadar mücadele etti.
ÜZERE
■ Amaç anlamı (amaç-sonuç ilgisi) katar:
ÖRNEK
Tatile gitmek üzere valizimi hazırladım.
■ Şart (koşul) anlamı katar:
ÖRNEK
Sen bu kitabı yarın getirmek üzere alabilirsin.
317
LYS (2013)
(I) Küçücük bir bahçem olsaydı duvar dibine pembeli, mavili ortancalar dikerdim. (II) Çünkü ortancalar gölgede büyümek ister. (III) Bir de sak-sılar alırdım; küpe, sardunya, yılbaşı çiçekleri, kaktüsler yetiştirmek için. (IV) Sulak yerleri seven Japon şemsiyelerini de kuyunun veya fıskiyeli mermer havuzun yanına dikerdim. (V) İnsanda, evinin bahçesinde cennet oluşturma düşüncesi bazen bir tutku hâline geliyor.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangilerinde nesne, sıfat tamlaması durumundadır?
A) I. ve II. B) I. ve IV. C) II. ve V. D) III. ve IV. E) IV. ve V.
Çözüm:
I. cümle: “mavi ortancalar” sıfat tamlaması, nesne
II. cümle: “gölgede büyümek” isim-fiil grubu, nesne
III. cümle: “saksılar” çokluk eki almış isim, nesne
IV. cümle: “Sulak yerleri seven Japon şemsiyelerini” sıfat tamlaması, nesne
V. cümle: Bu cümlenin yüklemi geçişsiz bir fiil olduğu için nesne alamaz.
Cevap B’dir.
370
AAbes: Gereksiz, lüzumsuz, gerçeğe uy-gun olmayan, yakışıksız. Absürt: Saçma, yersiz olan, mantığa ay-kırı düşen. Adamakıllı: İyiden iyiye, iyice, tam anla-mıyla, enikonu.Adaptasyon: Uyum sağlama, uyarlama.Ağdalı: Anlaşılması güç, dolambaçlı söz-ler bulunan anlatım. Ajitasyon: Heyecan ve coşkuya bağlı ola-rak tutarsız davranışlara yönelme ya da heyecan ve coşku vererek doğru, tutarlı davranmayı ve düşünmeyi engelleme, kışkırtma, coşturma, isyana yöneltme vb. Akıcı: Kolay anlaşılan, okunabilen, oku-yana veya dinleyene keyif veren. Albeni: Çekicilik, alım, cazibe. Alegori: Sembolik anlatım, simgelerle an-latma, temsilî anlatım. Alelade: Basit, bayağı, sıradan, banal... Alenen: Açıktan açığa, gizlenmeyen, açıkça. Ana dil: Kendisinden başka diller veya lehçeler türemiş olan dil.Ana dili: Çocuğun ailesinden ve içinde yaşadığı topluluktan edindiği dil.Analiz: Çözümleme, tahlil, ayrıştırma. Anekdot: Kısa öykü. Anı niteliği olan özlü anlatı. Etkili, esprili, düşündürücü öykü. Anonim: Yazanı, söyleyeni bilinmeyen. Antoloji: Seçme parçalardan ya da eser-lerden oluşan kitap, seçki. Arı dil: Saf, temiz, sade dil. Asgari: Minimum, en az, en düşük. Asparagas: Yalan haber, uydurma ve şi-şirme haber. Aşikâr: Açık, besbelli olan. Aşina: Bilinen, tanıdık olan. Ayraç: Parantez. Ayrıcalık: İmtiyaz, üstün tutulma. Ayrım: Ayırma, fark, nüans.
Ayrıntı: Detay, teferruat. Azami: Maksimum, en büyük, en fazla. Azımsamak: Umulandan az olduğu yar-gısına varmak.
BBağdaşıklık: Dil unsurlarının anlam bakı-mından uyum içinde olması. Bağdaşmak: Uyum göstermek, uyumlu olmak. Bağdaştırma: İki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek yeni bir anlama bürünmesi.Bağlam: Dil birimini çevreleyen, ondan önce veya sonra gelen ve dil birimini bir-çok yönden etkileyen birim ya da birimler bütünü, ortam. Bağlaşıklık: Dil unsurlarının dil bilgisi ku-rallarına uygun biçimde sıralanması.Bağnaz: Mutaassıp, başka düşünceyi ka-bullenmeyen, tutucu. Bakış açısı: Bir olayda, konuyu, düşünce-yi belirli bir yandan inceleme, görüş açısı. Banal: Adi, basit, bayağı, sıradan, alela-de. Basmakalıp: Kalıplaşmış olan, tekdüze. Bellek: Yaşananları, öğrenilen konuları, bunların geçmişle ilişkisini bilinçli olarak zihinde saklama gücü, dağarcık, akıl, ha-fıza, zihin.Betimleme: Tasarlama, bir şeyi sözle veya yazıyla anlatma, göz önünde canlan-dırma, tasvir.Beylik söz: Klişe söz, kullanılagelen, ka-lıplaşmış, bilinen söz. Bibliyografya: Bir konuya ait olan kay-nakça. Biçem: Üslup, tarz, anlatım şekli. Biçim: 1. Sanat ve edebiyat eserlerinde dış görünüş, form. 2. Şiirlerin kuruluş ve uyak düzenlerine göre olan dış görünüşü, şekil.
TÜRKÇE SORULARINDA SIKÇA KARŞILAŞILAN KELİMELER SÖZLÜĞÜ
377
AAçıklama Cümleleri, 49
Açıklayıcı Anlatım / Açıklama, 77
Açıklık, 82
Ad Aktarması, 13
Akıcılık, 82
Alay Cümlesi, 61
Alfabe, 115
Alıntı Kelimelerin Yazılışı, 159
Amaç Cümlesi, 43
Anlam Belirsizliğinden Kaynaklanan Anlatım Bozuklukları, 351
Anlam İlişkilerine Göre Cümleler, 38
Anlam, 11
Anlamca Çelişen Kelimeleri Bir Arada Kullanmaktan Kaynaklanan Anlatım Bozuklukları, 348
Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller, 279
Anlamca Kaynaşmış Birleşik Sıfatlar, 231
Anlamla İlgili Anlatım Bozuklukları, 338
Anlamlarına Göre Cümleler, 51
Anlatım Bozukluğu, 337
Anlatım Özelliğine Göre Cümleler, 65
Anlatım Biçimleri, 75
Anlatımın Oluşumu, 337
Anlatımın Temel Özellikleri, 82
Ara Söz ve Ara Cümle, 314
Asıl Sayı Sıfatları, 226
Asıl Ünlemler, 267
Aşamalı Durum Bildiren Cümle, 57
Aşırılık Zarfı, 251
Atasözleri, 33
Ay ve Gün Adlarının Yazılışı, 141
Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler, 155
Ayrılma (Çıkma) Hâli, 218
Azımsama Cümlesi, 61
B
Bağdaşıklık İlkesine Uymamaktan Kay-naklanan Anlatım Bozuklukları, 338
Bağdaşıklık, 337
Bağımlı Sıralı Cümle, 326
Bağımsız Sıralı Cümle, 327
Bağlaç, 264
Bağlaçların Özellikleri, 264
Bağlama Grubu, 298
Bağlaşıklık, 338
Bağlaşıklıktan (Dil Bilgisi ya da Ögeler-den) Kaynaklanan Anlatım Bozuklukları, 353
Bağlı Cümle, 327
Basit Cümle, 322
Basit İsimler, 219
Basit Sıfatlar, 231
Basit Sözcükler, 185
Basit ve Birleşik Zamanlı Fiiller, 276
Basit Yapılı Fiiller, 277
Basit Yapılı Zamirler, 242
Basit Zarflar, 253
Bazı Önemli Edatlar, 256
Beğenme (Takdir) Cümlesi, 64
Belgisiz Sıfatlar, 227
Belgisiz Zamirler, 239
Belirtili İsim Tamlaması, 221
Belirtili Nesne, 306
Belirtisiz İsim Tamlaması, 220
Belirtisiz Nesne, 306
Belirtme (Yükleme) Hâli, 216
Belirtme Sıfatları, 226
Benzetme, 81
Betimleyici Anlatım / Betimleme, 76
Biçimce de Anlamca da Olumsuz Cümle, 52
DİZİN (İNDEKS)