CLASSICAWRATISLAVIENSIA

xvI

-\gssyt ,.\s I -'a.^źelfra;ilt i?' L)ł.vąą oO

wRoCŁAw 1993

wYDAwNICTwo UNIWERSYTETU wRoCŁAwSKIEGo

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSISNo 1465

Classica Wratislaviensia XVI Wrocław l993

IGNACY RYSZARD DANKA. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK

INDYJSKIE DZIEDZICTWOw SŁowNICTwIE CYGANÓW PoLSKICH

CZĘŚC I

Do wielkiej rodziny ludow indoeuropejskich należą zarówno potęZnenarody' jak i słabe, rozproszone szczepy. Rozdrobniony na |iczne narzeczajęzyk cyganski (Romani) wywodzi się z podrodziny indyjskiej i jako takiodznacza się bliższym pokrewieństwem z aryjskimi językami Indyj, dalszym

- z językami Europy, wśród tych _ z językami słowiańskimi i językiempolskim' Pięknie, nawet wzruszająco o tym pokrewieństwie językow in-doeuropejskich z tlwzględnieniem języka cygańskiego pisze Krystyna Pisar-kowa w popularnonaukowej książce pt' Wyliczanki polskie (ossolineum,Wrocław 1988, s' 51):

Mowy swej Cyganie nie zmyślili w celu ułatwienia sobie kradzieży [...) Ięzykoznawcyi badacze folkloru, którzy się zainteresowali tym orygina1nym narodem jeszcze w XIX wieku,odkryli w jego mowie bardzo wiele wyrazów i cech gramatycznych, ktore są charakterystycznę dlajęzyków Indii. Porównali te wyrazy i cechy z językiem sanskryckim, najstarszą i najbardziejwypielęgnowaną odmianą języka Hindusów, i stwierdzili, że Cyganie, sami o tym nie wiedząc,pochodzą w prostej linii od naszych wspólnych przodków: Indoeuropejczyków'

W jakiej mierze jeszcze dzisiaj wyczuwalne jest indyjskie i indoeuropejskiepochodzenie języka cygańskiego?

Różne szczepy cygańskie w różnej mierze zachowały pierwotny charakterindyjski Swoich narzeczy. Wydaje się, ze Cyganie od dawna zamieszkującyPolskę, a to przede wszystkim Zamieszkujący tęreny dawnej Kongresowkipolscy Cyganie nizinni (skrot: CA), sami nazywający się polska Roma,i zamieszkujący tereny dawnej Galicji Cyganie wyżynni (skrót: CW), nazywaniprzeznizinnych Bergitka Roma, stosunkowo dobrzę zachowdri czystość Swoichnarzęczy t to zarówno jeśli chodzi o Stronę typologiczną, jak i o stansłownictwa.

W niniejszej pracy zajmiemy się słownictwem dialektu polskich Cyganow-:zjnnvch (i porownawczo Cyganów wyżynnych), wskazując na wyrazy

t2

pokrewne językowi hindi, co pozwala unaocznic ich indyjskie pochodzenie.W mnogich przypadkach odwołamy się rownież do wspólnego źródła, zktóre-go wypływają te odpowiedniości' tj. do języka staroindyjskiego * sanskrytu.Kiedy zaś w cygańskim słownictwie natrafimy na wyraz kontynuujący pierwo-tny termin indoeuropejski, wskażemy na jego praformę i odpowiednik w ja-kimś znanym języku europejskim, jeśli to możliwe, także w polskim.

Słownictwo dialektu polskich Cyganow nizinnych (z odwołaniem sięw przypadku rozbiezności fonetycznych lub leksykalnych do stanu w dialekcieCyganów wyżynnych) podawaó będziemy w poszczególnych grupach tematy-cznych, aby pokazać, w jakich dziędzinach związki cygańskiego z indyjskimzachowane są najlepiej, w jakich zaś osłabły.

W sposobie ujęcia zagadnienia wzorujemy się na opracowaniu słownictwaZaproponowanym w pracy zbiorowej Języki indoeuropejskie (pod redakcjąL. Bednarczlka, t. l - 2, W arszawa 1986 - 1988). Egzemplifikację materiałowąograniczamy do nazw pojęć elementarnych, wychodząc z założenia, że wśródnich właśnie jest najwięcej wyrazów odziedziczonych bezpośrednio z epokistaroindyjskiej i w dalszej perspektywie z epoki indoeuropejskiej.

Układ materiału jest rzeczowy. Nazwy podstawowych pojęó łączy sięw grupy odpowiadające całym polom semantycznym. omawiamy kolejno:I. rzęczowniki, II. przymiotniki, III. liczebniki, IV. czasowniki. W najliczniejreprezentowanej grupie I wyróżniamy następujące zespoły nazw'. I. elementynatury, 2' rośliny' 3' zwierzęta (dzikie i hodowlaae), 4. człowiek i części jegociała, 5. rodzina i stosunki społeczne, 6. gospodarstwo domowe,7. wierzenia,8. czas.

(Ze względu na ogtaniczenia wydawnicze przygotowany materiał dzielimyna dwie części. W prezentowanej tu części pierwszej omówimy grupy seman-tyczne I' l - 3. Część drugą zamierzamy opublikowac przy najbliższej sposob_ności.)

I, RZECZOWNIKI

I, ELEMENTY NATURY

(a) CN CW dives, dyves m. 'dzień'. (: Cyg. pa]r. dts'ts'') < skt. divasó- m..niebo, dzien , por. hi. daus ,dzien,jutrzenka' (ale hi. divas<-skt.) < IE. *diwo-

'dzien': otm. tiv 'ts.', łac. biduum'okres dwudniowy';

(b) kham m' 'słońce' (: Cyg. pal. gdm 'słońce', ale gómi'księżyc.; azj'gharmi 'słońce',) <skt. gharma- m. 'upał, żar', adi.'gorący'' por. hi. ghamm' f .

'żar, blask słoneczny; pot'< IE *ghwormd- adi. 'gorący', też *ghwermós'. Łac.

formus, niem. warm, gr. thermós 'ts.';

(c) CN dut, dud, CW judut m. 'światło'<eurocyg. *udut<skt. uddyota-

13

m. 'światło', por. hi. ujala m.'świt'; mniej prawdopodobny wywod z ptapok-rewnych wyrazów sanskryckich: dyóta- m. albo dyuti f. jasność, światło,blask';

(d) rat f. 'noc'' CN raty, CW raći'nocą' (: pal. drat 'noc') < skt. ratrt- f .

'ts.', por. hi. rat, ratl f. 'noc';

(e) ćhon'księżyc, miesiąc'< prakr jonha-'światło księżyca, noc księżyco-wa' < skt. jyotsna- f. 'ts.', por. hi. junhaI f . (sthi. jonha f.) 'światło księżyca', alenepal. jun 'księżyc', maruthi jon 'ts.', Alternatywna etymologia, nawiązująca doskt. candró- adi. 'święcący'' m. 'księżyc' i hi. cdd' candd m. 'księżyc', nieprzekonywa ze wzg|ędów fonetycznych;

(f) niejasne jest pochodzenie terminll ćerheń 'gwiazda' (moze pożyczkaZ pers. ćerag 'lampa, światło', ćeragan(i) 'oświetlenie'). Także wyraz belvel'wieczór' nie ma przekonywającej etymologii;

(g) phuv f . ,ziemia, gleba'< skr. bhumi- f. .ts''' por' hi. bhil, bhó, bhu7

f. < IE. *bhumi- f.'ziemia';

(h) posi f. 'piasek'< skt. pdńsu- m. 'kutz, piasek', pdńsuka- m. 'kurz',por. hi pós f .'kur4 brud' <IE' *pemńu-ko-'piasek': pol. piasek, awest. pąSnu-;

Szczegóły derywacji wytazl cygańskiego pozostają wciąż niejasne;

(1) ćik.błoto' brud' < skt. cikka-.kleista substancja, lep', por' hi. cIk, ctkarf. 'błoto, muł' szlam; pole po powodzi';

Q) mel'kurz, brud'< skt. móla- n''brud' błoto, wydzieliny', por. hi. mal'brud' kał';

(k) bar 'kamień' (: cyg. azj. vat, atm. yar, pa|. wdt, }łil 'ts.')<Skt.va1a-(ka-) m. n. 'kulka, okrągły kamyk, moneta', por. hi. ba1 m. 'kamięńsłużący jako odważnik';

(|) *deś '*obozowisko, miejsce, kraj. prowincja' termin zachowanyw apelatywie deśengro'wójt' (:cyg. pal. des'miejsce, obozowisko', arm. les,ziemia, świat, byt') skt. dćśó- m. .punkt, okręg, obszar, część, prowincja' kraj''por. hi. des m.'kraj';

(m) CN rig, ryg f. 'strona' < *Ahigga-'* strona, kierunek', por. hi. Qhig m.'strona, dzielnica' (Turner: 5586);

(n) pani f' m. 'woda' (: cyg. arm. pani, pal. póni, pers. pounó'ts.') < skt.panlya- n. 'woda', por. hi. panl m.;

(o) briśynd, bryśynd'deszcz'(:cyg. pa|. warsinda 'chmura, deszcz, okreszimowy', azj. .varstindi, arm. varsinda 'deszcz') < prakr. varisanta- < skt.var;ant-, por' hi. barsat 'deszcz'; por. też CIr{ briśyndeł 'dżdży, pada deszcz';

I4

(p| jas f. 'ogień; ognisko' (:cyg. pal. ag'ogień, zapałki', agi'piek-ło')<pali' prakr. aggi- m.<skt. agni- m.'ogień'' por. hi dg, agt f.'tS.'<IE.*4gnis 'ogień'; łac. lgnis, pol' ogień;

(r) thuv m.'dym'(:cYg. pal. dtf 'tytoń') <skt. dhuma'm.'dym, opar'mgła', por. hi. dhfia, dhuw6 m. 'dym' <IE. *dhumó- m. 'dym' łac. fumus m.

'dym, para, wyziew, opar', pol. dym;

(s) bałvał 'wiatr' jest reduplikowaną kontynuacją skt. vdta' m. 'wiatr'' por.

hi. badm,.ts'' (ale vat m..- skt. <IE'' *we(n)to- ,wiatr.;łac. ventus, nięm. Wind;

(t) CN ńijał, CW linaj 'lato' <eurocyg. xnilaj<prakr. pidaha- 'letniapora.< skr' nidaghó- m' ,żar, upał; letnia pora' (dawnę złożenię składające sięz prefiksu ni- oraz IE *dhoghwo- 'dzień, ciepła pora'' por. niem. Tag);

(u) CN vent, CW ievent 'zima' < skr. hemanta"ts.', (por. hi' hemant) <IE.*gheimon- 'zima, okres zimowY', Br. kheimÓn, pol. zima;

(w) i'v .śnieg. (: cyg. azj. hiv. .ts.') < hima- .zimno, lód; śnieg" por. hi.

him <IE. *{himo-, termin utworzony od rdzenia *gheim- 'zimno; zimr (zob.wyżej, 1u);

(v) CN boliben 'niebo' (wobec CW ńebos <_ pol.) jest nowotworęmeurocygańskim od czasownika *bol-'zanlrzać', chrzcić'. Pierwotne znaczenie.chrzest' zachowane w innych narzeczach Cyganów europejskich. por' wal.

bolaviben.chrzest' (Sampson. DGW: s.v.); zob. też Wolf: 322 (oraz 324).

2. RoŚLlNY

(a) kaśt m. .drzewo, drewno. (: cyg. pal. kńśt 'drewno opałowe') < skt.

kaslhó- n. 'drewno', por. hi. kafu m. 'drewno' drzewo', f. kalhl 'drewno,futerał, siodło'; dokładny odpowiednik formalny jest zaświadczony w glosie

epirockiej kóston, ksylon (tj. drewno);

(b) CN rukh m.'drzewo, krzew, gałąź'<pali, prakr. rukkha' m. 'drze-wo'< skt' ruksa- m.'drzewo', por. hi. rukhm. 'ts.'(Turner: I0757). Nie da sięjednak wykluczyć, że źródtem wymienionych form jest skt. vrksa- m. 'drzewo',por. oset. btiltis ,drzewo.; oba alternatywne w1r,vody są możliwe, zob' 3b:'

(c) CN patrtn, patryń f. 'liśó', p|. patra (? : cyg' arm. pantri 'ptak,kura.) <skt. pattrika- f . .liść', tęż pattra- n. .liść, pióro, skrzydło', por. hi. pat

m. .liść, cienka blaszka metalowa', pdtd, pattd m. 'liśó', patt, pattl f. 'listek';

(d) ćar .trawa' < prakr. cari f . .trawa', por. Phałura ćarts.' (Turner:

4162):

(e) khas m. 'siano' (:cyg. arm' khas'trawa, siano, warzywa" pal' gas.trawa' zioła" azj. gha.trawa') <skt. ghasó- m. .pasza, trawa" por. hi. ghas,

ghfrs f. 'trawa, siano';

15

(| phus m. 'słoma' (: cyg. atm. phus, pal. bis'ts.') < pali, prakr. bhusa'm.'plewy', por. hi. bhus, bhusa m. 'Słoma' strąki, plewy';

(g) drab m.'ziele', draba'lekarstwo' < skt. dravya' n.'substancja, lekarst-wo';

(h) CN phabuj, CW phabaj f. jabłko' pochodzi Zapewnę z formydardyjskiej *bhabba- 'ts.'(Turner:9387),por. Phalurababai f. jabłko', DamelibAbA, bAbAi'ts.', itd.;

3' zw|ERzĘ'rA

(a) CN rić, ryć'niedźwiedź', f. rycni (:azj.rić, ale też hirć przezkontaminację Z nowopęrs' xlrs 'niedżvłiedź') < prakr. riccha- m. 'ts.'< skt.

ikpa- m., ik;a- f', por. hi. rtch m. 'niedźwiędź', rIchin, rtchn| f . 'niędźwiedzi-ca'< IE. *itgho- m., por. łac. ursus, gr' órktos;

(b) ruv m. 'wilk' <skt. vika- m. 'wilk' <IE. *wikwo- m. 'ts.', por. pol.wilk, ang. wolf. Alternatywna etymologia wprowadza eurocyg. ruv z praformyindyjskiej *ruka- (Turner: L0754) i w dalszej perspektywie z IE. *lńkwo- m.

'wilk' (tj. z postaci wariantowej w stosunku do *w[kwo-)' por. gr. lllkos, łac.lupus; zob. też 2b.

(c) dźukeł m. 'pies', dźukli f. 'suka' <skt. jukuąa- oraz jakula- m' 'pies'.Niniejsza etymologia stoi pod znakiem zapytania ze względll na rozbieżnościfonetyczne (wyraz eurocygański należałoby wprowadzać raczej z prototypu*jukata-); z drugiej Strony, nagłos eurocygański sprzeciwia się nawiązaniu docyg. pal. kńkeri 'szczenię', azj. kukyry 'pies' ( < skt' kurkuró- m. 'pies', kurkur|-f. 'suka', por. kukar m., kńkr| f ., zob. Turner: 3329 i dodatkowo 2824, s'v.*karkutaka- 'pies');

(d) CN śuśoj, śuśuj, CW śośoj'zając' <skt. śaśa- m', śaśaka'm"zając'(pierwotnie *śasa-ka- z asymilacją ś-s <ś-ś) <IE. *Easo- m' 'tS'' por. niem.Hase, ang. hare, stprus. sasins 'zając' (Pokorny: 533);

(e) bakro m. 'baran', bakri f.'owca' (:cyg. pal. bdkra 'baran', bókri f.

'owca'' pers. bókóró 'owca; koza') < skt. bórkara- m. 'koziołek, jagnię' alboraczej <skt. varkaraka- m.'kozioł', por. hi. bakra m. 'kozioł', bakrt f . 'koza';

(0 CN bliko 'świnia' (z niejasną synkopą -a-?), ba|ićho, balitśo 'wieprz',CW bali, balichi'świnia', bało, balićho 'wieprz'(:? cyg. pal. baldi'dziecko;wieprz') < skt. bala- 'dziecko, młodę zwierzęta' (Turner: 9216). Względyfonetyczne negują przedkładany niekiedy wywód z skt. varaha- m. 'wieprz,świnia, prosię'. Niewykluczone, że CN bliko ma odrębną genezę aniżeli balićho.

(g) guruv m. 'wół, byk', demin . guruvoto'cielak', guruvńi f. 'krowa' < paligorupa- m. 'byk', kolekt. 'bydło', prakr. gÓruva- n. 'bydło'' goru- m. 'wół',

I6

por. hi. goril, goruam. f. 'krowa, wół'' Wyraz staroindyjski*gó-rupa'T]aczy

dosłowni'e 'mający ksztaŁr,postać (rupa-) krowy (so-)"Członpierwszy złożenia

daje się w1.wieśó ,W. isil'aus.bydłó, krowa, wół', por. łac' bos, gr. att. boils;

ang. cow;

(h) graj m. 'koń', graśni f''Vlacz' jest terminem niejasnego pochodzenia

(może pożyczka , or^| g'o't 'zwierzę pociągowe' juczne')' Pierwotny termin

*khuroyo (<skt. tr^ń,łio- m. .końi uleg|na skutek etymologii ludowej

(eurocyg- *-o1o m., *-ofi f' jest końcowką deminutywną) przemianie Seman-

;;;r""ilkoń'--'źrebięl'stąd 'y*.od"ą się też derywaty Isteczne

CN' khuro

.źrebię" CW khuro.ogi.J. ojmięnna. eĘmologia wywodzi eurocyg. khuro,

khurory z skt. gholako| ^' 'kon', ghotika- f ' 'kobyła" por' lni' ghor' ghord m''

inoirr'r. (Turn!r: '4516),

co napotyka trudności natury fonetycznej (fonem

cerebralny daje w jińttu"t' tałtańskich /, tymczasem w nazwie khuro

zaświadczone jest r' nie zaś 7)'

(1) sap m. 'wąŻ', sapńi f ' 'żmija' (: pal' sćtp' sdpi) < skt' sarpa- m' 'wąŻ"

sarpinT- f.' por. h1.''i; m. .ts.'<IE.'*ierp-, Pof.łac. serpens,'entis'wąż';

Q) macho m' 'ryba' (: cyg' arm' manćhav' azj' maća)< pali macchQ- m''

macchl-f. 'ryba' .rli. -a"ya-'m' obok matsyaka- m' 'ryba" por' hi' mach m"

machl f. 'ts.';

(k) ćirikło m. 'ptak'<prakr' ciQig-a-.m' 'ptak" por' hi' citl' cŁyd f' 'ts'''

citd m..wrobel, tr"r".r, '475I.2). Mniej przekonuje wywod z skt. ciri- f .

'papuga'.

(1)kirmom..robak'jestzapewnepożyczkąZpefs.kirm,ts.',chociażniemożnawykluczyć oerywacji z sit. kłmi-, dia|. krimi- m. 'robak, insekt' owad';

'węS? (:cyg. arrn' jiv, pal' jai\<prakr_ jua- f' <skt'

hi. ju f. 't .', jAa m. 'wielka wesz" iui f' 'weszka';

(n)tikhf..gnida'<pali,prakr.tik!-h.af..weszka''rzadziej.gnida'<skt.ttksń- i''gnida, mała weSZ'' por' hi' ltkh f ' 'gnida';

(p) puśum m. 'pchła' <*purśuma-' por' Dumaki pursum m' 'tS'' Termin

eurocygański r.orrtvnurrj" i.,do""'opejską nazwę 'pchły'' która pod wpływem

tabu ulegała * porr","iótnych językaóh -znacznym

nteraz odkształceniom' por'

gr. ps!,lla f., skt. pli;r-'m'," łic' palex (z uprzedniego *puslek-s)' słow'_blur, _ stop|. płcha-pol' pchła;

(r)CNCWmatlif..mucha'jestzapewnetabuicznymodkształcęniembądź

(m) dźuv, dźuJ't'yńka- t. 'wesz'' por.

I7

eurocyg. *maćhli(n) f. 'ts.' (zob. Wolf: 1910)' bądź *makhli f. (: cyg. pal.mdkfli mótli'mlcha domowa', mdkfla'mucha piaskowa', zob. Turner: 9696).obie tę formy są derywatamt z sufiksalnym -l- odpowiednio od eurocyg.*maćhi(n) f. 'mucha' i *makhi f. 'ts.'. Pierwsza z tych form (obecna u polskichCyganów wyżynnych) pochodzi z prakr. macchi-, macchid- f. 'mucha', por' hi.mdchT 'ts.'' Druga _ zaświadczona przez cyg. gr' maki, węg. makh, wal. makhlf. - kontynuuje prakr. makkhia- f. .mucha', por. hi. mdkhT, makkht f. .ts.'.ostateczną podstawą dla obu postaci prakryckich (a zarazem hinduskichi cygańskich) jest wyraz skt. móksikd- f. .mucha, pszczoła'.

PIŚMIENNIcTwo

Pokorny : J. Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wórterbuch,Francke Verlag, Bern _Miinchen 1959.

Sampson. DGW : J. Sampson, The Dialect of the Gypsies of Wales, ClarendonPress, Oxford1968.

Turndr : R. L. Turner, A Comparative Dictionary of Indo-Aryan Languages, Oxford UniversityPress, London 1966.

Wolf : S. A. Wolf, Grofies Wdrterbuch der Zigeunersprache, Bibliographisches Institut AG,Mannheim 1960.

THE INDIAN HERITAGE OF THE POLISH ROMANY VOCABULARY(PART 1)

Summary

In this paper, the Polish Romany vocabulary is compared with that of Old Indian (Sanskrit)and Modern Indic (Hindi). The following semantic classes are taken into account: l. elęments ofnature, 2. plants, 3. animals.

2 - Classica Wratislaviensia XVI