YENÝ ZELANDA - TDV İslam Ansiklopedisi

437

ket savaþlarý adý verilen kanlý çatýþmalarmeydana geldi. XIX. yüzyýldan itibaren Ye-ni Zelanda’da Ýngiliz nüfuzu arttý ve misyo-nerlerin faaliyetleri sonucunda Hýristiyan-lýk Maoriler arasýnda yayýldý. Ülke, 1840’-ta Maoriler’le yapýlan bir antlaþmanýn ar-dýndan 1841’de resmen Ýngiliz kolonisi ol-du. Adalarda 1860 ve 1870 yýllarýnda sa-yýlarý sürekli artan Ýngilizler’le yerliler ara-sýnda toprak yüzünden birçok çatýþma çýk-tý. Maori savaþlarý denilen bu çatýþmalar-da yerliler topraklarýnýn büyük kýsmýný kay-bettiler. 1854’te Yeni Zelanda’da ilk defamillet meclisi açýldý ve ülke iç iþlerinde ba-ðýmsýz olarak yönetilmeye baþlandý. YeniZelanda 1893’te kadýnlara oy verme hak-kýný tanýyan ilk ülkedir. Avustralya Fede-rasyonu’na katýlmayý reddeden Yeni Ze-landa 26 Eylül 1907’de Ýngiliz Milletler Ce-miyeti içerisinde özerk bir dominyon hali-ne geldi. 1947’de tam otonom bir statü ka-zandý. 1951’de ANZUS paktý, 1954’te Gü-neydoðu Asya Antlaþma Teþkilâtý, 1971’-de Avustralya, Ýngiltere, Malezya, Yeni Ze-landa ve Singapur’un kurduðu savunmapaktý üyesi oldu. 1986’da ülkede Ýngiltere’-nin yasamaya müdahalesini saðlayan sonyetkileri de ortadan kaldýrýldý. Büyük Bri-tanya ile I. ve II. Dünya savaþlarýna katý-lan Yeni Zelanda’nýn Türk tarihi açýsýndanönemi, 25 Nisan 1915’te Gelibolu yarýma-dasýna asker çýkaran Ýngiliz birlikleri ara-

sýnda Yeni Zelanda ve Avustralya kuvvet-lerinden oluþan ANZAC birliðinin (Austra-lian and New Zealand Army Corps) yeralmasýdýr. Bu çýkarmada ANZAK birlikleriönemli kayýplar verdi. Savaþýn her yýl dö-nümünde Yeni Zelandalýlar, Çanakkale’yegelerek ANZAK gününde atalarýný anar-lar.

III. ÜLKEDE ÝSLÂMÝYET

Yeni Zelanda’da müslümanlarla alâkalýilk kayýtlar 1874 yýlýna aittir. Bunlar, muh-temelen ülkenin güneyinde Dunstan’da al-týn yataklarýnda çalýþmak üzere gelen Çin-li müslümanlardý. Ancak günümüzde ülke-deki müslüman topluluðunun ilk nüvesi-ni 1907’de Auckland’ýn güney kasabalarý-na yerleþen Gucerât kökenli Hintliler oluþ-turmaktadýr. Ayný tarihlerde Güney Asya’-dan, özellikle Fiji’den gelen çok sayýda göç-men de Yeni Zelanda’ya yerleþmiþtir. Za-manla göçmenlerin sayýsýnýn artmasý üze-rine Yeni Zelanda hükümeti 1920’de uy-gulamaya koyduðu bir göçmen yasasýylaAsyalý göçmenlerin ülkeye giriþini engel-ledi. Bu sebeple Yeni Zelanda’daki müs-lümanlarýn sayýsý 1950’lere kadar oldukçasýnýrlý kaldý. 1950’li yýllarda ikinci nesil Gü-ney Asyalý göçmenlerin eþlerini ve çocuk-larýný da Yeni Zelanda’ya getirmeleriyle bir-likte müslüman nüfus yeniden artmayabaþladý. II. Dünya Savaþý’nýn ardýndan hü-kümetin sýnýrlý da olsa baþka ülkelerdengöçmenlere kapýlarýný açmasý üzerine Tür-kiye’den ve Balkanlar’dan giden müslü-manlar özellikle Auckland bölgesine yer-leþtiler. 1950’lerde yapýlan nüfus sayýmla-rýna göre ülkede 200 civarýnda müslümanmevcuttu. 1960’larda Yeni Zelanda hükü-metlerinin liberal göç politikalarý sonucun-da Güney Asyalý müslümanlarýn ülkeye gi-riþi kolaylaþtý. 1980’lerde gerek Fiji gibi ya-kýn ülkelerdeki siyasî istikrarsýzlýk gerek-se hükümetlerin göç politikalarýný deðiþ-tirmesi neticesinde müslümanlarýn sayýsýhýzla arttý ve 1986’da 2500’ü aþtý. 1993’teSomali’den 2000’den daha fazla bir göç-men grubu ülkeye giriþ yaparak birkaç þe-hirde önemli topluluklar meydana getir-di. Bu dönemde Yeni Zelanda yerlilerin-den olan Kiwiler’den küçük bir grup daMüslümanlýðý kabul etti. Bugün ülkedekimüslümanlarýn % 23’ü Yeni Zelanda’dadoðmuþtur. Ülke genel nüfusuna göremüslümanlar daha genç bir nüfusa sa-hiptir. XX. yüzyýlýn baþlarýnda Yeni Zelan-da’ya gelen Gucerât kökenli müslümanla-rýn hemen hepsi küçük dükkân sahibi es-naftýr. Birçok müslümanýn da küçük çaplýiþyeri vardýr. Günümüzde Araplar, Malay-lar, Endonezyalýlar, Ýranlýlar, Somali’den ve

adalara yapýlan yolculuklar da önemli birgelir kaynaðýný oluþturmaktadýr. 1980’de 1milyon dolayýnda olan turist sayýsý 1995’-te 2,3 milyona çýkmýþ, 2000 yýlýnda 3,1milyon olmuþ, 2010 yýlýnda ise 4,6 milyonkiþiye ulaþmýþtýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

B. Ballantine, “Marine Reserves in New Zea-land: The Development of the Concept and thePrinciples”, Proceedings of an International Work-shop on Marine Conservation for the New Mil-lenium, Cheju Island / Korea 1999, s. 3-38; Naz-miye Özgüç, Avustralya, Yeni Zelanda-PasifikAdalarý, Ýstanbul 1999; S. A. Marston v.dðr.,World Regions in Global Context, New Jersey2001, s. 542, 545, 546, 548, 553; New ZealandChart Cataloque (NZ 202), New Zealand 2010;New Zealand: Society and Culture CompleteReport, Petamula 2010; Situation and Outlookfor New Zealand Agriculture and Forestry Wel-lington 2011; (Ministry of Agriculture and Fo-restry); Statistics New Zealand: New Zealandin Profile 2011, Wellington 2011; C. Gibson, “Ur-banization in New Zealand: A ComparativeAnalysis”, Demography, X/1, Washington 1973,s. 71-84; I. A. E. Atkinson – E. K. Cameron, “Hu-man Influence on the Terrestrial Biota and Bio-tic Communities of New Zealand”, Trends in Eco-logy and Evolution, VIII, Amsterdam 1993, s. 447-451; C. H. Daugherty v.dðr., “Mega-island or Mic-ro-continent? New Zealand and its Fauna”, a.e.,s. 437-442; B. Fitzharris v.dðr., “Research onGlaciers and Snow in New Zealand”, Progress inPhysical Geography, XXIII/4, London 1999, s.469-500; D. P. Gordon, “The Pacific Ocean andGlobal OBIS: A New Zealand Perspective”, Oce-anography, XIII/3, Rockville 2000, s. 41-47; N.Mortimer, “New Zealand’s Geological Foundati-ons”, Gondwana Research, VII/1, Beijing 2004,s. 261-272; M. Jay, “Recent Changes to Conser-vation of New Zealand’s Native Biodiversity”,New Zealand Geographer, LXI/2, Christchurch2005, s. 131-138; a.mlf., “The Political Economyof a Productivist Agriculture: New Zealand Da-iry Discourses”, Food Policy, XXXII/2, Guidford2007, s. 266-279; G. Kelly, “History and Poten-tial of Renewable Energy development in NewZealand”, Renewable and Sustainable EnergyReviews, XV/5 (2011), s. 2501-2509.

ÿMeral Avcý

II. TARÝH

Yeni Zelanda adalarýna ilk yerleþenlerXIII. yüzyýlda Büyük Okyanus’un doðusun-daki adalardan gelen Maoriler’dir. 1642’-de Yeni Zelanda’ya ulaþan ilk Avrupalý olanHollandalý denizci Abel J. Tasman, Arjan-tin kýyýlarý sandýðý adalarý Staten Landt di-ye isimlendirdi. Hollandalý haritacýlar tara-fýndan Nova Zeelandia olarak adlandýrýlanadalara, 1769’da bölgeyi dolaþýp harita-sýný çýkaran Ýngiliz denizcisi James CookNew Zealand ismini verdi. Daha sonra Av-rupalý denizciler tarafýndan pek çok defaziyaret edilen Yeni Zelanda’da 1801-1840yýllarýnda Maori kabileleri arasýnda Mus-

YENÝ ZELANDA

I. Dünya Savaþý’nda Çanakkale’de ölen Anzak askerlerinin ha-

týrasýna dikilen anýt

438

YENÝ ZELANDA

þa ettirerek 2003’te ibadete açtý. Yeni Ze-landa Müslüman Birliði’nin yaptýrdýðý ca-mi ise ayný yýlýn sonlarýnda hizmete gir-di. Mescid-i Ömer ismiyle bilinen MountRoskill Ýslâm Merkezi 1989’dan beri faali-yetini sürdürmektedir. Ayrýca bazý küçükÝslâm merkezleri de vardýr. Bunlarýn ara-sýnda 1990’larda kurulan al-Ýkra Ýslâm Vak-fý, el-Fârûký Merkezi, 2003’te açýlan DoðuAuckland Ýslâm Merkezi (Mescid-i Ebû Be-kir es-Sýddîk), 2001’de kurulan Manukauþehrindeki Takvâ Vakfý ve 2003’te açýlanKelston’daki Ebû Hüreyre Ýslâm Merkeziyer almaktadýr. Güney adasýnda 1970’ler-den beri faaliyet gösteren bazý müslümankuruluþlar daha sonra Auckland’daki YeniZelanda Müslüman Birliði teþkilâtý ile bir-leþti. Güney adasýnda Dunedin ve Christ-church þehirlerinde de Ýslâm cemaat bir-likleri vardýr. 1971’de kurulan CanterburyÝslâm Birliði (Muslim Association of Canter-bury [MAC]) 1985 yýlýnda þehirde bir camiinþa ettirdi. Müslümanlarýn uluslar ara-sý ölçekte ilk teþkilât çalýþmalarý, 1966’daWellington’da kurulan Yeni Zelanda Ulus-lararasý Ýslâm Birliði ile (The Internati-onal Muslim Association of New Zealand[IMAN]) baþladý. Porirua Ýslâm Merkezibu teþkilâtýn þubesiydi. Palmerston Nor-tan Müslüman Topluluðu’nun ortaya çýký-þý 1970’lere kadar uzanýr; bu teþkilât daYeni Zelanda Uluslararasý Ýslâm Birliði’nekatýldý.

Ülkedeki müslümanlar 1988’den itiba-ren yýlda üç veya dört sayý çýkan Al-Mu-jaddid adlý bir haber bülteni yayýmlamak-tadýr. Birçok konferans düzenleyen ve ki-tap daðýtýmý yapan Yeni Zelanda ÝslâmîKuruluþlar Federasyonu (FIANZ), DünyaMüslüman Birliði, Dünya Müslüman Genç-lik Teþkilâtý, Ýslâm Kalkýnma Bankasý ve Ýs-lâm Konferansý Teþkilâtý gibi uluslar arasýteþkilâtlarla yakýn iliþki içerisindedir. YeniZelanda’da bulunan müslüman dernekle-rinin çoðunluðu Sünnî aðýrlýklýdýr. 1993’-

te Ýran’ýn da desteðiyle Þiî Ehl-i Beyt Vak-fý kuruldu. Bu vakýf Auckland’da bir camive dört merkezle faaliyet göstermektedir.Müslümanlarýn kültürel açýdan farklý de-ðerlere sahip bir toplumla uyum saðlama-da ciddi problemleri vardýr. Bunun yanýndaülkedeki ýrkçý ve dinî ayrýlýkçý illegal grup-larýn baskýsý ve saldýrýlarý da müslümanlarýzor durumda býrakmaktadýr. 1998’de birkundaklama sonucunda Hamilton’daki ca-mi, açýlýþýndan sadece altý ay sonra yakýla-rak tahrip edildi. Amerika Birleþik Devlet-leri’ndeki 11 Eylül 2001 terör saldýrýsý ve Av-rupa’da bazý bombalamalarýn ardýndanYeni Zelanda’da ayrýlýkçý gruplarýn müslü-manlar üzerindeki baský ve saldýrýlarý da-ha da artmýþtýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :W. Swainson, New Zealand and its Coloniza-

tion, London 1859; R. Mcnab, Historical Recordsof New Zealand, Wellington 1908; H. D. Bam-ford – J. Hight, The Constitutional History andLaw of New Zealand, Christchurch 1914; T. Broo-king, The History of New Zealand, Westport 2004;Abdullah Drury, Islam in New Zealand: The FirstMosque, Christchurch 2007; W. Shepard, “Mus-lims in New Zealand”, JIMMA, IV/1-2 (1982), s.60-81; a.mlf., “New Zealand’s Muslims and the-ir Organization”, New Zealand Journal of AssianStudies, VIII/2, Dunedin 2006, s. 8-44; a.mlf. – E.Kolig, “Introduction: Muslims in New Zealand”,a.e., s. 1-7; E. Kolig, “An Accord of Cautious Dis-tance: Muslims in New Zealand, Ethnic Relati-ons and Image Management”, a.e., s. 24-50; I.Clarke, “Essentialising Islam: Multiculturalism

Balkan ülkelerinden gelenler olmak üze-re kýrka yakýn etnik gruptan müslümanýnvarlýðý söz konusudur. Son otuz yýlda ar-týþ gösteren müslüman nüfus 30.000’i aþ-mýþtýr.

Yeni Zelanda’da kendi kültürel ve sos-yal örgütlerini kuran müslümanlar 1999yýlýndan itibaren birkaç milletvekiliyle par-lamentoda temsil edilmektedir. Ülkedekimüslümanlarýn kurduðu ilk dernek 1950’-de Auckland þehrinde açýlan Yeni ZelandaMüslüman Birliði’dir (New Zealand Mus-lim Association [NZMA]). Gucerât köken-li müslümanlarýn teþkil ettiði bu derneðedaha sonra Türkiye ve Balkanlar’dan ge-len müslümanlar da üye oldular. Sünnîmüslümanlarýn 1970’ten itibaren kurdu-ðu yedi dernek Yeni Zelanda Ýslâmî Kuru-luþlar Federasyonu (Federation of the Isla-mic Associations of New Zealand [FIANZ]) ça-týsý altýnda toplanmýþtýr. Bunun yanýndaöðrenci dernekleri, vakýflar ve iki okul fa-aliyetlerini sürdürmektedir. 1970’lerin or-talarýndan itibaren diðer müslüman grup-lar da Auckland’da teþkilâtlarýný oluþturdu-lar. Bunlardan ilki Fiji kökenli müslüman-lara ait Anjuman Himayat al-Islam’dýr. Ar-navut bir iþ adamý tarafýndan kurulan Dün-ya Müslüman Kongresi Yeni Zelanda Kon-seyi (The New Zealand Council of the WorldMuslim Congress), buradaki müslüman top-luluðu uluslar arasý kamuoyuna tanýtmayýve kendilerine karþý uluslar arasý ilgiyi çek-meyi hedeflemiþtir. Ayrýca yerli müslü-manlar arasýnda faaliyet gösteren tasav-vufî bir grup vardýr. 1976’da Anjuman Hi-mayat al-Islam teþkilâtý Yeni Zelanda Müs-lüman Birliði’ne katýldý. Ardýndan Yeni Ze-landa Müslüman Birliði bir mescid yapýmýiçin çalýþmalar baþlattý.

1989’da Yeni Zelanda Müslüman Birli-ði’nden ayrýlan bir grup Güney AucklandMüslüman Birliði (The South Auckland Mus-lim Association [SAMA]) adýyla bir teþkilâtkurdu. Teþkilât bölgede büyük bir cami in-

Auckland’da Mescid-i Ömer ve Auckland Camii

Christchurch’ta

Mescidü’n-nûr –

Yeni Zelanda

439

III. Mehmed’in vefatý üzerine (1012/1603)Safiye Sultan’ýn Eski Saray’a gönderilme-siyle inþaat yarým kalmýþtýr. 1070’te (1660)meydana gelen büyük Ýstanbul yangýnýsonrasýnda Hatice Turhan Vâlide Sultanharabeye dönen alanlarý gezmiþ, ardýndanyarým kalan caminin inþa edilerek tamam-lanmasýna karar verilmiþtir. 1071’de (1661)Mimarbaþý Meremetçi Mustafa Aða’nýnsorumluluðunda yarým kalan cami duvar-larýndan bir sýra taþ sökülerek inþaata ye-niden baþlanmýþ, nihayet tamamlanarak20 Rebîülâhir 1076 (30 Ekim 1665) tarihin-de kýlýnan cuma namazý ile ibadete açýl-mýþtýr. Caminin vakfiyesiyle cümle kapýsýve çeþmenin üzerinde yer alan kitâbeler-de 1074 (1663-64) tarihi bulunmaktadýr.

Caminin dýþ avlusunu oluþturan sur du-varý, XIX. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda GalataKöprüsü yapýldýktan sonra artan trafik se-bebiyle etrafýnda zamanla çoðalan dük-kânlarla birlikte yýktýrýlmýþ, avlu da camiile çarþýnýn arasýndan yol geçirilerek orta-dan kaldýrýlmýþtýr. Daha sonra türbenin ya-nýndaki avlu kapýsýyla birlikte sýbyan mek-tebi de yýktýrýlmýþ (1904), böylece külliye-nin bütünlüðü bozulmuþtur. 1912-1913 yýl-larýnda caminin tamir edildiði bilinmekte-

dir. Son yýllarda tekrar tamir gören cami-de kalem iþleri yenilenmiþtir.

Cami. Klasik Osmanlý mimarisinin re-vaklý avlulu þemasýný devam ettiren camimerkezî plana sahiptir. 35,50 × 40,90 m.ölçüsünde dikine düzenlenen dikdörtgenplanlý harim ortada dört kollu ayaklar üze-rinde sivri kemerlere oturan ve pandan-tiflerle geçiþi saðlanan 16,20 m. çapýndabir kubbe ile örtülüdür. Bu ana kubbedört yönde yarým kubbelerle yanlara doð-ru geniþletilmiþtir. Kuzey yönü hariç diðeryönlerde yarým kubbeler yanlardaki ikiþerçeyrek kubbe ile (eksedra) kademelendi-rilmiþtir. Kuzey yönündeki yarým kubbe iseüç eksedra ile kuzeye doðru bir kademedaha geniþletilmiþ, böylece mekânýn diki-ne düzenlenmesi saðlanmýþtýr. Ana kubbe-yi taþýyan büyük pâyelerden mihrap önün-dekiler iki yönde yine sivri kemerlerle du-var pâyelerine, kuzeydeki pâyeler ise yan-larda duvar pâyelerine, kuzeyde serbestpâyelere sivri kemerlerle baðlanmýþtýr. Kö-þelerde oluþan kare birimlerin üzerleri pan-dantiflerle geçiþi saðlanan küçük kubbe-lerle örtülmüþ, böylece üst örtü de dört-gen þemaya tamamlanmýþtýr. Dört büyükpâye dýþtan sekizgen gövdeli aðýrlýk kule-leri þeklinde kubbe eteðine kadar yüksel-tilmiþtir. Caminin yapý malzemesi kesmeküfeki taþý, mermer ve tuðladýr. Cami ileavlunun beden duvarlarýnda ve minareler-de kesme küfeki taþý, yan galerilerdekicephelerde, avlunun revak cephelerinde,kapý ve alt sýra pencere açýklýklarýnda mer-mer, örtü sisteminde ise tuðla kullanýlmýþ-týr. Cami mekânýna biri kuzeyde revaklý av-luya açýlan, ikisi yanlarda bulunan üç ka-pýdan geçilerek ulaþýlmakta, ayrýca mih-rap yönünde yanlarda birer küçük kapý da-ha bulunmaktadýr. Yapýda aydýnlanmayýsaðlayan pencereler altý sýra halinde dü-zenlenmiþtir. Mihrap duvarýnda altta teksýra, diðer cephelerde alttan ilk iki sýra pen-

and Islamic Politics in New Zealand”, a.e., s. 69-96; Aisha Wood Boulanouar, “The Notion of Mo-desty in Muslim Women’s Clothing: An IslamicPoint of View”, a.e., s. 134-156; A. F. Buehler,“Modes of Sufi Transmission to New Zealand”,a.e., s. 97-109; Burhan Sayýlýr, “Çanakkale Sa-vaþlarý’nda Yer Alan Ýtilâf Askerlerinin Dini-Et-nik Yapýsý ve Sahip Olduklarý Türk Ýmajý”, AÜOsmanlý Tarihi Araþtýrma ve Uygulama Merke-zi Dergisi: OTAM, sy. 18, Ankara 2005, s. 319-331.

ÿRýza Kurtuluþ

– —YENÝCAMÝ KÜLLÝYESÝ

Ýstanbul’daXVI. yüzyýlýn sonlarýnda

inþasýna baþlananve XVII. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda

tamamlanan külliye.˜ ™

Eminönü’nde liman ve ticaret bölgeleri-nin önünde yer almakta ve cami, hünkârkasrý, arasta (Mýsýr Çarþýsý), türbe, dârül-kurrâ, sebil, çeþme ile sýbyan mektebin-den oluþmaktadýr. Daha sonra külliyeye kü-tüphane, muvakkithane ve bir türbe ileçeþmeler ilâve edilmiþtir. Külliyenin ilk in-þasý esnasýnda medrese, imaret ve ribât-lardan bahsedilirse de bunlar yapýlmamýþ,sýbyan mektebi ile cami avlu duvarý ise gü-nümüze ulaþmamýþtýr. 3 Ramazan 1006(9 Nisan 1598) tarihinde inþasýna MimarDâvud Aða tarafýndan baþlanýlmýþ olankülliyenin bânisi III. Mehmed’in annesi Sa-fiye Sultan’dýr. Külliyenin ilk yapýsý olan ca-mide uçlarý kurþun kuþaklarla baðlanankazýklar çakýlarak zemin saðlamlaþtýrýlmýþve taþ bloklarla temel atýlmýþtýr. Cami in-þasý için Rodos’tan taþ getirten Dâvud Aðayapýyý yerden 75 cm. (1 zirâ) kadar yük-seltmiþken kendisi Safer 1007’de (Eylül1598) vefat edince yerine su yolu nâzýrý Mi-mar Dalgýç Ahmed Aða tayin edilmiþtir.Dalgýç Ahmed Aða yapýyý birinci sýra pen-cere üstüne kadar yükseltmiþ, bu sýrada

YENÝCAMÝ KÜLLÝYESÝ

Yenicami’nin

harim

kýsmýndan

bir görünüþ

Yenicami –

Eminönü /

Ýstanbul