UNIVERISTETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI’’filologjiku.uni-gjk.org/upload/dokumentet/64032-Punim Diplome... · 1 universiteti i gjakovËs “fehmi agani” fakulteti i filologjisË

UNIVERISTETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI’’

FAKULTETI I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

PUNIM DIPLOME

GJUHA DHE ASPEKTI I SAJ SHOQËROR

Mentori: Kandidati:

Prof. Ass. Dr. Muharrem GASHI Lendrit HOXHA

Gjakovë, 2018

1

UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

PUNIM DIPLOME

GJUHA DHE ASPEKTI I SAJ SHOQËROR

Komisioni:

Kryetar_____________________

Anëtar______________________

Anëtar______________________

Mentori: Kandidati:

Prof. Ass. Dr. Muharrem GASHI Lendrit HOXHA

Gjakovë, 2018

2

Pasqyra e lëndës

Pasqyra e lëndës................................................................................................................................. 2

Falënderim......................................................................................................................................... 3

Abstrakt............................................................................................................................................. 4

Hyrje.................................................................................................................................................. 5

KREU I PREJARDHJA E GJUHËS

Kur ka lindur gjuha?.......................................................................................................................... 6

Gjuha si veçori e species njerëzore.................................................................................................... 7

KREU II GJUHA SI DUKURI SHOQËRORE

Gjuha si dukuri shoqërore.................................................................................................................. 8

Ndryshimi i gjuhës në boshtin social................................................................................................. 9

Ndryshimi i gjuhës në boshtin kohor................................................................................................. 10

Ndryshimi i gjuhës në boshtin hapësinor........................................................................................... 11

Gjuha dhe ligjërimi............................................................................................................................ 13

Gjuha dhe shkrimi.............................................................................................................................. 14

KREU III GJUHA, KOMBI DHE SHTETI

Gjuha kombëtare................................................................................................................................ 16

Gjuha zyrtare..................................................................................................................................... 17

Gjuha standarde................................................................................................................................. 18

Politika gjuhësore.............................................................................................................................. 20

Gjuha dhe kultura.............................................................................................................................. 21

Komunikimi si pjesë e shoqërisë....................................................................................................... 22

KREU IV TA RUAJMË GJUHËN

Të flasim shqip.................................................................................................................................. 24

Përfundim.......................................................................................................................................... 26

Literatura........................................................................................................................................... 27

3

Falënderim

Rrugët e gjata në jetë kanë nevojë për ndihmën e të tjerëve. Plot tri vite mund dhe sakrificë,

kurorëzohen këtu, më përfundimin e suksesshëm të studimeve universitare. Falënderimi më i madh i

takon Zotit që më dha jetën dhe shëndetin. I detyrohem familjes për mbështetjen dhe kurajon e

vazhdueshme për gjatë gjithë kësaj periudhe. Kam parë me sy drejt së ardhmes ngase kam qëndruar

mbi supet e tyre, prandaj jam sa i lumtur po aq edhe mirënjohës. Meritat ju takojnë edhe profesorëve,

me punën e tyre u ndërtuam gjatë këtyre viteve, së bashku shkëmbyem përvojat dhe dijen tonë, si

rrjedhojë domosdo ishim te ndikushëm tek njëri tjetri. Gjithashtu, dëshiroj të shpreh mirënjohje të

veçantë për Prof.Dr. Muharrem Gashin për këshillat dhe mbështetjen gjatë përgaditjes së këtij punimi.

Miqve që i dhanë jetë dhe ngjyrë kësaj periudhe ju jam falënderues, sfidat e njëri tjetrit na përkasin të

gjithëve, sukseset i gëzojmë së bashku dhe si trofe ngrisim miqësinë e përhershme.

Faleminderit!

Abstrakt

4

Duke pasur parasysh vlerën e gjuhës si faktorë themelor në jetën njerëzore, studimi i saj është i

pashmangshëm dhe i rëndësisë së veçantë . Njerëzit flasin dhe shkruajnë, komunikojnë me gjuhë dhe

shkruajnë atë. Si mjet i shoqërizimit, gjuha në vazhdimësi është në lëvizje, në këtë mënyrë, gjuha

ndryshon pandërprerë për t’iu përshtatur kërkesave të shoqërisë. Qëllimi i punimit është të qëndroj në

hap me kohën, duke i paraqitur zhvillimet thelbësore të saj. Identifikimi i hallkave kryesore të rendit

teorik e praktik paraqesin shfaqje konkrete të vet jetës sonë mendore, gjegjësisht kalimi i saj nga një

brez në tjetrin brez ndikon fuqishëm në zhvillimin e shoqërisë njerëzore. Me anë të metodës së

krahasimit ky mekanizëm shoqëror është paraqitur në epoka të ndryshme kohore në emancipimin e

jetës shoqërore. Por në rrugë e sipër janë pasqyruar edhe dallime në mes të epokave që i referohen

zhvillimit të saj.

5

Hyrje

Tema e cila është trajtuar në këtë punim, tregon lidhjen e gjuhës me shoqërinë, duke trajtuar të

dyja këto që në fillimet e para, dhe duke e përcjell hap pas hapi zhvillimin dhe përhapjen e tyre.

Pavarësisht që gjuha pranohet përgjithësisht si dhuratë, nga shumica e përdoruesve të saj, në këtë

punim do të trajtohen mendime dhe përfundime të ndryshme nga dijetar dhe njerëz të çmuar të gjuhës,

të shkencës dhe historisë. Mirëpo, nuk do të thotë se janë përfshirë të gjithë ata që kanë sjellë ndihmesa

në zhvillimin e këtyre fushave të shoqërisë.

Gjuha dhe shoqëria duke qenë pjesë të pandashme me njëra tjetrën, krijojnë dy nga boshtet

kryesore të komplet sistemit të njerëzimit dhe arsyetojnë ekzistencën e tij. Kështu koncepti gjuhë si

dhuratë e veçantë e shoqërisë, është në takim të drejtpërdrejtë me kultura dhe lidhje të ndryshme të saj,

që besojë do të trajtohen në mënyrë të kënaqshme në këtë punim.

Punimi i titulluar si “Gjuha dhe aspekti saj shoqëror “ , është e kuptueshme që trajton gjuhën si

pjesë të shoqërisë, dhe anasjelltas, duke paraqitur kështu ndërlidhjen dhe pikat kyçe të këtyre dyjave

si faktor me rëndësi.

Punimi është i ndërtuar gjithsejtë nga IV kapituj, kapitulli I ( i parë ), trajton lindjen dhe

zhvillimin e gjuhës duke specifikuar hapat e saj të parë, dhe vlerësuar si veçori të species njerëzore.

Në kapitullin II (e dytë), gjuha si faktorë në lëvizje na shfaqet e ndryshueshme, duke e vlerësuar

si dukuri shoqërore, është pikërisht shoqëria që me lëvizjet e saj në hapësirë dhe kohë e bënë atë të

ndryshojë. Gjithashtu, paraqet elementet: gjuhë, shkrim dhe ligjërim si trekëndëshin bazë lidhjeve

ndër njerëzore.

Kapitulli III ( i tretë ), tregon rëndësinë e gjuhës dhe trajton atë si pjesë të pandashme të kombit

dhe shtetit, duke e trajtuar edhe komunikimin si pjesë elementare dhe kulturën si nevojë.

Edhe pse tema ka të bëjë me gjuhën si dukuri, dhe trajton atë në mënyrë të përgjithësuar, në

kapitullin e IV (e katërt), kam guxuar ta bëjë një hap të vogël, duke trajtuar një çështje më shumë

rëndësi për gjuhën tonë. Duke qenë i vetëdijshëm për punën, sakrificën dhe dijen e derdhur nga shumë

figura të çmuara të çështjes kombëtare për zhvillimin e gjuhës, kam shfaqur atë si pikë elementare të

kombit, dhe trajtuar shpërfilljen e saj si problem të madh.

6

KREU I

PREJARDHJA E GJUHËS

Kur ka lindur gjuha?

Për prejardhjen e gjuhës flitet, mendohet e studiohet gjerë e gjatë, dhe si rrjedhojë mund të hasim

në teori e mendime të ndryshme, mirëpo ne kryesisht do të mbështetemi në librin e R.Memushaj,”

Hyrje në gjuhësi “, ku edhe shtjellohet tema e lindjes dhe zhvillimit të gjuhës.

Prejardhjen e gjuhës e lidhin përgjithësisht me njeriun homo sapiens, i cili ka jetuar rreth 250

mijë vjet më parë. Ky ruante ende tiparet fizike të paraardhësit të tij, si fytyrë të madhe, dhëmbë të

mëdhenj dhe kafkë të shtypur, me pak ose fare pa ballë, por trurin e kishte më të zhvilluar , gati sa të

njeriut modern1. Mendohet se truri i homo sapiens-it ishte i zhvilluar në shkallë të atillë që të

mundësonte përdorimin e gjuhës tingullore.

Ekziston një mendim i përgjithshëm, i cili lindjen e gjuhës njerëzore e konstaton diku 100.000-

40.000 vjet më herët. Në disa raste nuk mungojnë as mendimet se fenomeni gjuhë si njëri nder

konceptet themelore të jetës, pikënisjen ose ardhjen e ka nga zoti, mirëpo grupi tjetër që nuk e pranon

këtë teori, mendon se gjuha fillimet e saja i ka nga tingujt e veglave të punës, nga gjestet, nga

pasthirrmat apo edhe nga interpretimi i njëjtë i tingujve në natyrë.

Mirëpo,sipas R.Memushaj edhe sot mbetet e paqartë se në çfarë mënyrë lindi gjuha, dhe cili

ishte sistemi i mëhershëm apo baza e një komunikimi për ta zhvilluar gjuhën, edhe sot mbetet

definicion i papërfunduar pasi nuk mund të themi se ekziston një gjendje fillestare apo një pikënisje e

secilës gjuhë që mund ta studiojmë. Por, është e ditur se të gjitha gjuhët duke përfshirë edhe ato të

fiseve me jetës primitive ose ekzistencë të egër kanë një strukturë të zhvilluar të njëjtë me gjuhët e

shoqërive moderne. Historia e lindjes dhe zhvillimit të gjuhës na duhet jo vetëm të çlirohemi nga disa

mendime të gabuara të përhapura për gjuhën, si çdo shkencë tjetër edhe gjuhësia ndërtohet mbi të

shkuarën dhe këtë e bën jo vetëm dukë vënë në dyshim dhe duke hedhur poshtë doktrinat tradicionale,

por edhe duke i zhvilluar më tej dhe duke i informuar rishtas.

Por, me gjithë periudhat e heshtjes, interesi për prejardhjen e gjuhës nuk është shuar. Veçse

zgjidhja e këtij problemi nuk mund të jetë objekt vetëm i gjuhësisë, pasi është mjaft i ndërlikuar dhe

nuk mund të arrihet nga një shkencë e vetme. Duke qenë i lidhur në mënyrë të pazgjidhshme me vetë

prejardhjen e njeriut dhe të shoqërisë njerëzore, ky problem kërkon bashkëveprimin e një vargu

shkencash, si gjuhësia, filozofia, psikologjia, logjika, antropologjia, etnologjia etj2.

1Shih: Rami Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, 2004 fq.325 2Shih: Rami Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, 2004 fq.326

7

Gjuha si veçori e species njerëzore

Ekzistojnë mendime të ndryshme në lidhje më atë se nga çfarë sistemi ka evoluar gjuha. Gjuha

si proces që gjithmonë qëndron në lëvizje, na obligon ti studiojmë fillimet e saj duke e shikuar edhe

në rrugët e zhvillimit. Gjuha njerëzore ka prejardhjen nga një sistem primitiv pothuajse të njëjtë me

kafshët.

Gjuha ka kaluar nëpër dy faza zhvillimi , në një fazë të ulët, nëpër të cilën për shprehjen e

emocioneve janë përdorur klithmat, ndërsa në fazën e lartë për të shprehur mendimet është përdorur

gjuha si e nyjëtuar3. Mund të themi se gjuha e njeriut ka karakter abstrakt ndërsa gjuha e kafshëve e

cila ju përgjigjet ngacmimeve fizike të brendshme ose qoftë ato të jashtme, ka karakter konkret. Për

sqarimin e dallimeve midis ‘’gjuhës’’ së kafshëve dhe gjuhës njerëzore, një ndihmesë të rëndësishme

kanë edhe psikologjia dhe fiziologjia, të cilat kanë treguar se ekzistojnë dy forma të ndryshme të

pasqyrimit të botës nga truri i qenieve të gjalla: Qeniet shtazore më të ulëta se njeriu mbështeten në

njohjen shqisore, ato orientohen vetëm me anë të ndijimeve dhe perceptimeve. Njeriu dallon cilësisht

prej kafshëve, pasi është qenie me ndërgjegje, d.m.th për të është karakteristike shkalla më e lartë e

pasqyrimit të botës, njohja psikike4. Gjuha njerëzore dhe sistemi i komunikimit të kafshëve janë dy

sisteme që rrjedhin si pasojë e dallimeve që paraqiten në pasqyrimin e realitetit ndërmjet faktorit njeri

dhe botës shtazore.

Njeriu si specie me logjik të shëndoshë dhe koncept të avancuar nuk e pasqyron botën nëpërmjet

perceptimeve dhe ndijimeve si bashkësia e qenieve tjera të gjalla, por ka aftësi mendore të paraqes

mendimet, ndjenjat dhe nevojat e tij, qoftë ato gjuhësore apo jetësore me anë të mendimit kritik,

ndjenjave dhe arsyeve.

Gjuha njerëzore i përgjigjet shkallës abstrakte dhe më lartë të njohjes dhe kjo e bën atë një dukuri

karakteristike vetëm për qeniet njerëzore, pa shoqe në botën shtazore. Prandaj përpjekjet për ta

shpjeguar zhvillimin e saj nga sisteme më të ulëta komunikimi karakteristike për kafshët, nuk janë

bindëse5.

Koncepti gjuhë ka lindur si nevojë e njeriut për jetën, dhe sot gjuha është pa dyshim njëra ndër

veçorit kryesore të species njerëzore, e cila qëndron hap për hap me njeriun duke i përmbushur nevojat

dhe kërkesat e tij që nga fillimet e para. Megjithatë vështrimi i përgjithshëm pasues mbi historinë e

gjuhës është menduar si hyrje në shkencën e sotme, ne do përpiqemi, aq sa mundemi, që zhvillimet e

mëtejshme të gjuhës të vendosen në lidhje të ngushtë me kushtet shoqërore dhe me idetë filozofike të

kohës.

3 Shih: R. Memushaj, Hyrje në Gjuhësi, Dituria, Tiranë, 2004 fq. 326 4Shih: R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, 2004 fq.326 5Shih: R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, 2004 fq.327

8

KREU II

GJUHA SI DUKURI SHOQËRORE

Gjuha si dukuri shoqërore

Dija njerëzore sot është e degëzuar në fusha të ndryshme studimi, të cilat, në varësi të objektit

të vet të studimit dhe të këndvështrimit të tij, ndahen në shkenca të natyrës dhe shoqërore. Një nga

shkencat shoqërore është edhe gjuhësia, që zë ndër to një vend të veçantë. Ajo që e bën gjuhësinë një

disiplinë më vete, është se ajo ka si objekt studimi gjuhën, një dukuri të pandarë nga veprimtaria e

përditshme e njeriut6.

Rëndësia e studimit të gjuhës sa vjen e shtohet, për një varg arsyesh të rendit teorik dhe

praktik. Si rrjedhojë e kësaj rëndësie, gjuha është studiuar dhe vazhdon të studiohet sepse është

shfaqja më konkrete dhe më e kapshme e jetës sonë mendore, si rrjedhim, përbën një hallkë të

pazëvendësueshme për të kuptuar më mirë vetë shoqërinë njerëzore.

Gjuha është sistem i veçantë tingujsh, fjalësh, trajtash e rregullash për formimin e fjalëve e

për lidhjen e tyre në fjali, i cili u shërben njerëzve për tu shprehur dhe për të mbrojtur mendimet

dhe për t’u marrë vesh njëri me tjetrin. Si sistem, pa të cilin nuk mund të komunikonin njerëzit apo

shoqëritë e caktuara, është urë lidhëse ndërmjet individit dhe shoqërisë, me fjalë të tjera është mjet

shoqërizimi. Sidoqoftë, pjesa më e madhe e kulturës transmetohet përmes fjalës dhe shpeshherë

thuhet që ka qenë zhvillimi i mundësisë së të folurit nga ana e qenieve njerëzore, që është

zëvendësimi si faktorë mbizotërues në zhvillimin tonë të ‘‘evulucionit biologjik’’, që operon me

gjenet me ‘’evulucionin kulturor’’, që operon me mendjet. Por, nuk mund të këmbëngulim mbi

faktin që gjuha është i vetmi përbërës qendror i procesit të shoqërizimit. Gjithashtu, gjuha si mjet

që shërben për formimin e kategorive të mendimit e të ndërgjegjes së njerëzve, nga njëra anë është

kusht i domosdoshëm për krijimin dhe zhvillimin e kulturës, por edhe nga ana tjetër, prodhim i një

kulture kombëtare e mjet i pazëvendësueshëm për zhvillimin e ecjen përpara të çdo kombi.

Duke pasur parasysh që gjuha si dukuri shoqërore ka një hov të madh zhvillimi, është e

kuptueshme bashkëveprimi me shkenca të shumta. Gjuha si dukuri shoqërore jo vetëm u ka dhënë

shumë shkencave, por edhe ka marrë shumë prej tyre. Ajo lidhet si me shkencat shoqërore, edhe

me shkencat e natyrës. Lidhjet e saj me disiplinat e tjera janë të shumëllojshme dhe kjo shpjegohet

me atë që gjuha është një dukuri e ndërlikuar.

Ndikimi i gjuhës në shoqëri dhe i shoqërisë në gjuhë janë të dyanshme. Te dyja i japin dhe

i marrin njëra tjetrës, duke bashkëvepruar dhe plotësuar njëra tjetrën, aq sa ekzistenca e gjuhës pa

shoqërinë nuk mund të mendohet, ashtu si nuk mund të mendohet zhvillimi i qenies njerëzore pa

konceptin gjuhë.

6Shih: R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, 2004 fq.13

9

Ndryshimi i gjuhës në boshtin social

Përderisa gjuha shërben si mjet themelor i përvojës njerëzore, që transmetohet nga një brez tek

tjetri dhe nga një bashkësi tek tjetra, ndikon fuqishëm në zhvillimin dhe në përparimin e shoqërisë

njerëzore. Në këtë mënyrë, gjuha ndryshon pandërprerë për t’u përshtatur me kërkesat e shoqërisë.

Ndryshimi i gjuhës ndodh në tri boshte: në boshtin social (diastratik), në boshtin hapësinor (diatopik)

dhe në boshtin kohor ( diakronik)7

Me studimin e ndryshimeve të gjuhës në boshtin social merret sociolinguistika. E cila e studion

gjuhën jo si sistem abstrakt, por si mjet kryesor i komunikimit konkret që përdoret nga një bashkësi

shoqërore; d.m.th. ajo është disiplina që studion ndërlidhjet midis të folurit dhe shoqërisë 8 .

Mbi bazën e disa studimeve të dialektologëve, vërehen disa faktorë shoqëror që ndikojnë në

ndryshimin e gjuhës, siç janë: gjinia (seksi) dhe ndarja në grupe sipas moshës. Pra gjinia, d.m.th

meshkujt nga njëra anë dhe femrat nga ana tjetër, si dhe ndarjen në grupe sipas moshës: foshnja dhe

fëmijët, adoleshentë dhe të rinj, të rritur dhe të moshuar.

Edhe pse, Sociolinguistika nuk është përcaktuar në mënyrë përfundimtare si disiplinë me vete,

studiuesit kanë vërejtur ndryshime gjuhësore në boshtin social-linguistik. Që në kohë të hershme

është vërejtur dhe diskutuar për një diferencë gjuhësore midis të varfërve dhe të pasurve apo thënë

më saktësisht midis klasave të larta elitare dhe klasave të ulëta. Ndryshimet e tilla ndikohen nga

mënyra e jetesës, sepse shkollimi dhe edukimi shpesh është i kushtëzuar nga kushtet materiale.

Pjesëtaret e klasave të ulëta, shpesh mund ti hasim me një përmbajtje të dobët gjuhësore, situatë kjo

që lidhet me mungesën e shkollimit që ndikohet kryesisht nga kushtet e dobëta financiare.

Disa prej karakteristikave që mund të individualizojnë klasat janë edhe: edukata, arsimi dhe

profesioni, përfshirja në pushtetin politik dhe në shtresat shoqërore elitare. Faktorë tjetër që vërehet

në ndryshimin social të gjuhës pa dyshim dalin edhe besimet fetare dhe vendet ku kryhet ligjërimi.

Kur diskutojmë për ndarje të tillë të gjuhës sipas vendit dhe rrethanave, na vije lehtë në mendje teoria

e hulumtimit në sociolinguistikë e J.Fishman, Kush flet? Çfarë varianti, të së cilës gjuhë, kur, për

çfarë dhe në ç’bashkësi folëse, teori kjo e cila na bën të mendojmë gjuhën e ndarë në variante.

Q.Murati termin varietet e shpjegon si dallime të dallueshme në mënyrën e përdorimit të

gjuhës në shoqëri. Sipas tij, dallohet një varietet i ulët i papërpunuar, që i takon një krahinë të caktuar

dhe i cili gjen zbatim në situata jo formale p.sh në bisedat me miqtë dhe të afërmit, dhe një varietet i

lartë, që shtrihet në tërë territorin e një bashkësie gjuhësore dhe përdoret në situata formale p.sh në

institucionet publike, në televizion, në letërsi, në bisedat publike etj.

7Shih: Rami Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, 2004 fq.307 8 Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e gjuhës shqipe, Morava, Tiranë, 2009 f.18

10

Situatat e trysnisë shoqërore ndikojnë mbi strukturat gjuhësore. Por, individi do të dallohet

sadopak dhe do të shfaqë ngjyresa krahinore gjatë tërë përpjekjes për të folur në standard si, sepse e

folmja tradicionale vendore, nuk zhduket pa lënë gjurmë.

Në të folmen e Dushkajës me rrethinë ashtu sikurse në mbarë dialektin e gegërishtes, dallimet

në sistemin e zanorëve janë më numër me të madh se në sistemin e bashkëtingëlloreve. Më poshtë,

me anë të shembujve do ti paraqesim disa dëshmi se ndikimi i të folmes tradicionale është i

pashmangshëm, kryesisht të evidentuara në rrethin e Dushkajës. Ngjyresa krahinore na paraqitën

në fjalët: ant, bani, anderr, kini, ves, msu, musafir, shka, dishka, çitu, nifar për trajtat e

standardizuara anët, bëri, ëndërr, keni, pyet, mësuar,mysafir, çfarë, diçka, këtu, njëfar.

Ndryshimi i gjuhës në boshtin kohor

Gjuhët në vazhdimësi ndryshojnë, krahas ndryshimit edhe zhvillohen. Për shqiptarin, mjafton

të lexohet “Meshari” i Buzukut, për t’u bindur se gjuhët ndryshojnë në rrjedhë të kohës. Megjithatë,

askush nuk ka përshtypjen se gjuha që flet ndërron për të gjallët e tij ose në brezat e ndryshëm të

pranishëm nuk shprehen në mënyrë njëformëshe.

Si çdo dukuri tjetër me karakter historik ,edhe gjuha ka të tashmen dhe të kaluarën e saj. Si

rrjedhim gjuhëtari mund ta shohë gjuhën e një bashkësie në një epokë të dhënë dhe si diçka të

përfunduar, pa lidhje ne të shkuarën e saj, edhe si një ndër etapat që ka kaluar kjo gjuhë në zhvillimin

e vet. Kjo lejon që çdo fakt gjuhësor të vendoset në dy boshte të ndryshme: në boshtin horizontal, që

do ta quajmë boshti i sinkronisë (gr.vj. ‘’bashkë’’ + “kohë”, dmth. bashkëkohësi ) dhe në boshtin

vertikal, a të diakronisë ( gr. vj.dia “përmes” + kronos “kohë”) 9 .

Nga përpunimi i këtyre dy këndvështrimeve, gjuha e çdo epoke mund të mendohet si një

shtresë, si një prerje e veçantë, kurse gjuha e të gjitha epokave si një tersi shtresash a prerjesh të tilla,

të vendosura njëra mbi tjetrën. Secila nga këto dy ndarje të gjuhës paraqet një gjendje të caktuar që

janë në dallim më njëra tjetrën. Kur studiojmë një gjendje të veçantë të gjuhës për të zbuluar

ndërtimin dhe mënyrën si funksionojnë elementet përbërëse të saj, kemi të bëjmë më studimin

sinkronik10. Kur një gjendjen të veçantë të gjuhës e shohim në lidhje me gjendjet paraardhëse, me

qëllim që të shohim ndryshimet që ka pësuar sistemi, ashtu si gjeologu me shtresat e tokës në bregun

e thellë të përroit, kemi të bëjmë me studimin diakronik (kohor) të gjuhës11.

Pra dallimi mes studimit diakronik dhe sinkronik qëndron se, studimi diakronik sheh një lidhje

9 Shih: R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria,Tiranë fq.54 10Shih: R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria,Tiranë fq.55 11Shih: R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë fq. 55

11

të veçantë të gjuhës dhe më lidhjet paraardhëse dhe pasardhëse, kurse studimi sinkronik sheh një

gjendje të veçantë të gjuhës, pa u ndikuar nga e kaluara ose e ardhmja.

R.Memushaj, që lexuesi të kuptojë me mirë dallimin midis përshkrimit sinkronik dhe

përshkrimit diakronik, ka marrë disa shembuj konkretë. Sipas tij në shqiptimin e fonemave /r/ dhe

/rr/të shqipes vërehen luhatje. Në të folmet e qytetarëve të Jugut si dhe në Durrës, Tiranë, Pejë,

Gjakovë, Dibër etj., këto dy fonema janë përzier në mënyrë të tillë që /rr/ realizohet si /r/ dhe e

kundërta, p.sh. rrush, burë për burrë dhe anasjelltas, rradhë për radhë ,rreshje për reshje etj. Kjo

përputhje e shqiptimit të /r/ me /rr/ mund të bëhet objekt i një pohimi sinkronik : kundërvënia , /r/ -

/rr/ nuk është e përgjithshme në shqipen e sotme; ose i një pohimi diakronik: kundërvënia, /r/-/rr/ po

shkon drejt zhdukjes në gjuhën shqipe. Ndërsa pohimi i parë nxirret nga studimi i të folmeve në

gjendjen e sotme të gjuhës shqipe me gjendje të mëparshme të saj kur ky dallim kishte karakter të

përgjithshëm.

Në të vërtetë, nuk ka pandryshueshmëri absolute, ndryshimeve u nënshtrohen të gjitha pjesët

e gjuhës. Çdo periudhë i përgjigjet një zhvillim pak a shumë i konsiderueshëm. Për nga shpejtësia

dhe për nga intensiteti ai mund të jetë i ndryshueshëm edhe pa e pas mohuar parimin; lumi i gjuhës

rrjedh pa shkëputje; a është rrjedha e tij e qetë apo e vrullshme, kjo është çështje dytësore12 .

Por, të paktën në gjendjen e tanishme të njohurive dhe kërkimeve tona në një fushë aq të gjerë

si ajo e historisë së gjuhësisë, qëllimet tona duhet të jenë më modeste. Historia e një shkence është e

rëndësishme, sepse ndihmon për ta kundruar të tashmen në perspektiv. Gjuhëtarët sot nuk janë të

vetëm përballë arritjeve, diskutimeve dhe problemeve të tyre. Ata janë trashëgimtarët e mrekullisë

që “ veçoria, bukuria dhe domethënia e gjuhës njerëzore “ që prej më tepër se dy mijëvjeçarësh

vazhdon të ngjallë në mendjet e hapura dhe kërkuese13. Gjuha nuk ka filluar sot dhe nuk do të

përfundojë nesër, ndryshimi i gjuhës në boshtin kohor dëshmon studimin e saj që nga fillimet e para

e deri më sot në historinë bashkëkohore të gjuhës.

Ndryshimi i gjuhës në boshtin hapësinor

Gjuha ndryshon pandërprerë, për t’u përshtatur interesave dhe kërkesave të shoqërisë.

Ndryshimi i gjuhës, ndodh në tri boshte: në boshtin social, në boshtin kohor dhe në boshtin

hapësinor. Mëqenëse për ndryshimin e gjuhës në boshtin social dhe kohor kemi folur më herët në

vazhdim do të diskutojmë për ndryshimet e gjuhës në boshtin hapësinor.

Ajo që habit më së shumti në studimin e gjuhëve është ndryshueshmëria e tyre, dallimet që

dalin në shesh sapo të kalojmë nga një vend në tjetrin apo madje nga një krahinë në tjetrën. Nëse

12Shih: Ferdinand de Sosyr, Kurs i gjuhësisë së përgjithshme, Dituria, Tiranë fq.189 13Shih: Robert H. Robins, Historia e Gjuhësisë, Dituria, Tiranë, fq.24

12

dallimet në kohë nuk hetohen lehtë, dallimet në hapësirë të bien në sy menjëherë; ihetojnë edhe

njerëzit e egër në sajë të kontakteve të fiseve të tyre me fise që flasin tjetër gjuhë14. Kështu

ndryshueshmëria gjeografike ishte konstatimi i parë që u bë në gjuhësi; ajo përcaktoi formën e parme

të hulumtimit shkencor në çështje gjuhe.

Me ndryshimin e gjuhës në boshtin hapësinor merret dialektologjia, ndryshimet apo variantet e

kodit janë të lidhura me shpërndarjen gjeografike të folësve. Për këto ndryshime gjeografike, sipas

numrit ose madhësisë së grupit të folësve në dialektologji përdoren termat: dialekt, nëndialekt, e

folme, grupet e të folmeve dhe idiolekte.

Dialekt si degëzimi më i madh gjuhësor, pastaj: nëndialekt, si një shkallë e mëtejmë e

degëzimit; e folme, si njësia më e vogël që përfaqëson gjuhën apo dialektin e një pike të dhënë ( të

një bashkësie shoqërore relativisht të vogël). Ndërmjet tyre si njësi më të vogla janë grupet e të

folmeve, dhe idiolekti që paraqet njësi të vogla, si e folmja e një katundi apo një qyteze, që rezulton

të jenë të përbëra nga shumë varietete më të imëta apo “gjuhë“ të individëve 15 .

Ashtu si në çdo gjuhë, edhe gjuha shqipe e ndikuar prej ndryshimeve që ka pësuar kohë pas

kohe në krahina të ndryshme, ka arritur sot të ketë një degëzim me dy dialekte, secili dialekt me dy

nëndialekte dhe me grupe të folmesh të shkallëve të ndryshme. Në vazhdim do ta paraqesim ndarjen e

gjuhës shqipe në dialekte,nëndialekte dhe grupe të ndryshme të folmesh, si rezultat i ndryshimit të

folmeve të gjuhës në boshtin hapësinor.

Të folmet e gjuhës shqipe grupohen në dy dialekte, të cilat ndahen të lumi Shkumbin. Në të

djathtë të lumit shtrihet dialekti verior ose gegërishtja, kurse në të majtë të tij shtrihet dialekti jugor

ose toskërishtja. Të dhënat e sotme të dialektologjisë shqiptare të çojnë doemos të ndarja e secilit

dialekt në dy nëndialekte: gegërishtja veriore dhe gegërishtja jugore në dialektin gegë dhe toskërishtja

veriore dhe toskërishtja jugore në dialektin toskë. Në dialektin verior grupet e të folmeve që bëjnë

pjesë janë gegërishtja veriperëndimore, gegërishtja verilindore, gegërishtja qendrore dhe gegërishtja e

Shqipërisë së Mesme. Brenda dialektit toskë grupe të mëdha të folmesh dallohen vetëm në

nëndialektin jugor, si labërishtja dhe çamërishtja. Ndryshimin e gjuhës në boshtin hapësinor do ta

paraqesim me disa shembuj në tabele, ku do të ceken dallimet mes gegërishtes dhe toskërishtes si

dialekte që shtrihen në krahina të ndryshme të sipërfaqes ku flitet gjuha standarde shqipe.

Standard Toskërisht Gegërisht

Emër Emër Emën

Zog Zok Zok

Baltë Llum Lloq

Gjel Këndez Knus

Syri Syri Syni

Vend Vend Ven

Mbret Mbret mret

14Shih: Ferdinand de Sosyr, Kurs i gjuhësisë së përgjithshme, Dituria, Tiranë fq.247 15Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e shqipes, Morava, Tiranë, fq.226

13

Duke u mbështetur në tabelën e mësipërme, mund të vërejmë dallime të theksuara të fjalëve të

shqipes që përdoren nga Toskërishtja dhe Gegërishtja, që dëshmojnë ndryshimin e gjuhës në boshtin

hapësinor. Folësit e të njëjtës gjuhë, varësisht nga vendi dhe origjina shfaqin dallime në përdorimin e

fjalëve. Duke qenë të ndikuar nga e folmja tradicionale ata shfaqin ngjyresat krahinore dhe

identifikojnë prejardhjen e tyre krahinore.

Gjuha dhe ligjërimi

Të folurit është tipar aq i zakonshëm i jetës së përditshme, sa që rrallë ndalemi ta përcaktojmë.

Edhe pse njeriut kjo i duket gjë e natyrshme si ecja dhe vetëm diç më pak e natyrshme se frymëmarrja.

Megjithatë, mjafton vetëm një të menduar momental për t’u bindur se kjo natyrshmëri e të folurit nuk

është gjë tjetër pos një pamje iluzore16.

Gjuhësia e përgjithshme ka për objekt studimin e të folurit, i cili përfshin në tërësi gjuhën si

sistem dhe ligjërimin si aktualitet. Marrëdhëniet midis gjuhës dhe ligjërimit janë shumë të ndërlikuara

dhe ndonjëherë të diskutueshme. Tani për tani, mund të na mjaftojë pohimi se të gjithë anëtarët e një

bashkësie gjuhësore ( të gjithë ata të cilët zotërojnë një gjuhë të caktuar, p.sh. gjermanishte) krijojnë

shprehje – nëse ata e flasin drejt këtë gjuhë-, të cilat pavarësisht nga variacionet e tyre individuale,

mund të përshkruhen me ndihmën e një sistemi të caktuar rregullash dhe marrëdhëniesh. Ato kanë

pothuaj të njëjtat cilësi strukturore. Shprehjet i përkasin “ ligjërimit” (parole), që gjuhëtari e sheh si

një provë konkrete për formimin e strukturës së përbashkët bazë; pra, të gjuhës (langue).17

Në përgjithësi, për termat e gjuhësisë lehtë mund të orientohemi në studimet e F.Sossyr, duke

ditur maturin dhe profesionalizmin e tij, po thuajse të gjitha studimet dhe analizat na dërgojnë në

përfundime të sakta, e disa prej tyre janë edhe ato për gjuhën dhe ligjërimin, ai shton se të folurit (le

langage) si aftësi, është tipar e veti e përbashkët e njerëzve për të komunikuar. Dhe brenda kësaj tërësie

ai dalloi gjuhën si përbërës shoqëror i të folurit dhe ligjërimin ( la parole) si akt individual dhe i

vullnetshëm.

Gjuha është kod dhe tërësi e organizuar konceptesh, për dallim nga ligjërimi, që është përdorim

dhe vënie në praktik të këtij sistemi (kodi) nga ana e folësve. Gjuha është pasive, qëndron si inventar

të dhënash të depozituara në kujtesën e folësve, kurse ligjërimi është dinamik. Gjuha si dukuri

16Shih: Eduard Sapir, Gjuha – Hyrje në studimin e ligjërimit, Rilindja, Prishtinë, fq 15 17Shih: John Lyons, Hyrje në Gjuhësinë Teorike, Dituria, Tiranë, fq.63

14

shoqërore është formë, që kapet vetëm në sinkroni, ndërsa ligjërimi si akt individual është substancë

që kapet vetëm në diakroni.

Në qoftë se gjuhën do ta mendonim si një magazinë ku ruhen mjete dhe rregulla të përdorimit

të tyre, atëherë sa herë që prej kësaj magazine marrim nga këto mjete e rregulla për ndërtimin e

mesazheve që duam të kumtojmë, kemi të bëjmë më ligjërimin (të folurit), që mund të përkufizohet si

procesi i komunikimit më anë të gjuhës18. Sipas R.Memushaj, ndër individët e veçantë që mund të lënë

gjurmë të dukshme më zhvillimin e gjuhës, janë në radhë të parë lëvruesit e gjuhës, dhe se fjalët e

krijuara prej tyre në fillim janë fakte të ligjërimit. Po kur masa e folësve i përvetëson, ato kthehen nga

fakte të ligjërimit në fakte të gjuhës, d.m.th. Hyjnë në gjuhë. Sipas tij, kështu ka ndodhur me shumë

fjalë të krijuara nga Kristoforidhi, Naimi, Samiu etj., të cilët janë pjesë e leksikut të shqipes.

Baza e epërsisë së gjuhës së folur ndaj gjuhës së shkruar qëndron, para së gjithash, në faktin që

ligjërimi është më i vjetër dhe më i përhapur së shkrimi. Nganjëherë mendohet se nuk mund të “

provohet “ se mosha e ligjërimit është më e madhe se ajo e shkrimit. Por kjo ka vlerë, vetëm në qoftë

se termi “provë-dëshmi” përdorët me kuptimin e tij konkret dhe më të ngushtë nga sa përdoret ai, në

përgjithësi në lidhje me faktet historike. Ne nuk njohim asnjë sistem shkronjor, historia e të cilit të

fillojë më parë se gjashtë ose shtatë mijë vjet. Nga ana tjetër, ende nuk është njohur ndonjë grup i madh

njerëzish, që nuk flet. Veç kësaj, qindra gjuhë asnjëherë nuk u formuan në lidhje me ndonjë sistem

shkrimor; ato u ruajtën me shkrim vetëm prej misionarëve ose gjuhëtarëve në kohën tonë19.

Gjuha dhe shkrimi

Çdo zhvillim i një sistemi shkrimor për të regjistruar gjuhën e folur dhe të kuptuar është një

arritje domethënëse, e cila zakonisht kërkon punën e disa brezave për kryerjen e analizës gjuhësore të

nevojshme për të përmbushur kërkesat praktike. Ndryshe nga shoqëritë primitive, të cilat si mjet

komunikimi kanë vetëm gjuhën e folur, shoqëritë e qytetëruara kanë shkrimin, si mjet tjetër në

dispozicion për shkëmbimin e mesazheve verbale.

Fillimet e shkrimit i gjejmë që në vizatimet e njeriut primitiv nëpër shpella dhe shkëmbinj. Po

për këto vizatime, të gjetura gjithandej jo vetëm në Evropë, por edhe në vendet e fiseve afrikane, të

indianëve të Amerikës, të Oqeanisë etj,. nuk mund të thuhet në janë forma artistike të shprehjes, apo

mjet për komunikimin e mesazheve. Për shkrim mund të flitet që nga momenti kur u vendos një kujdes

i caktuar midis fjalëve të gjuhës dhe pikturave në eshtra, guacka apo pllaka argjili etj20.Forma më

primitive e shkrimit ka qenë shkrimi piktografik, me piktura apo ikona, të cilat nuk ka asnjë lidhje me

18Shih: R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë fq.40 19Shih: John Lyons, Hyrje në Gjuhësinë Teorike, Dituria, Tiranë, fq 51 20Shih: R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, fq37

15

përbërjen tingullore të fjalës. Në këtë lloj shkrimi, çdo fjale i përgjigjet një piktogram, d.m.th. një

pikturë e objektit. Gjurmë të këtij shkrimi ruhen në hebraishten, ku, p.sh., shkronja A (alef) është

imitim i kohës së kaut, B (xhimel) imitim i kalit etj. Piktogramet sot përdoren në shenjat rrugore, në

mjediset publike etj. dhe kanë karakter ndërkombëtar, duke ndihmuar orientimin edhe pa e njohur

gjuhën e një vendi21.

Shkrimi si sistem që e zëvendëson në mënyrë të plotë gjuhën, dhe si faktorë i rëndësishëm në

zhvillimin e shoqërisë njerëzore, mundëson dërgimin e mesazheve në hapësira të largëta dhe bën

ruajtjen e tyre. Shkrimi është petk i jashtëm i fjalës ku përmbajtja dhe forma janë të veshura në fjalën

e shkruar. Përdorimi i shkrimit është mjeti më i rëndësishëm për ruajtjen e fjalës nën të cilën fshihet e

vërteta apo gënjeshtra. E folmja (ligjërimi, këshillimi, qortimi, këndimi, bisedimi i gjallë etj.) me kohë

del nga mendja dhe harrohet, por shkrimi ruan me kujdes për të mos u zhdukur thesari i fjalës së

fshehur.

Gjuha është dukuri shoqërore e cila lindë si nevojë e domosdoshme për komunikim. Shkenca

mbi gjuhën (linguistika) dëshmon se gjuha është përcjellës i pashmangshëm i qenies njerëzore e cila

lindi që nga krijimi i njerëzve të parë. Prandaj, pa gjuhën dhe shkrimin nuk do të dinim asgjë për të

kaluarën e as të sotmen. Shkrimet e para ishin tejet primitive. Historia përfshin periudhën nga shpikja

e shkrimit e deri në ditët e sotme. Shkrimi është shpikur gjatë historisë së lashtë në disa vende

pavarësisht nga njëri tjetri, dhe për këtë në historinë e shkrimit përmendet Kina, Mesopotamia , Egjipti

etj. U përdorën ideogramet ku një simbol (shenjë) shprehte një fjalë. Sistemi i lashtë indian “ Devangari

“ ka qenë më i përhapuri, sepse ka përdorur për çdo rrokje një simbol. Historia botërore e shkrimit

dëshmon se shkrimin më të vjetër në botë e kanë shpikur sumerët në Babiloni.

Sipas R. Memushaj, në krahasim me shkrimin, gjuha e folur është parësore në të gjitha

këndvështrimet. Historikisht, fillimet e gjuhës përkojnë me fillimet e shoqërisë njerëzore ,dhe se,

sistemet me të vjetra të shkrimit nuk shkojnë më shumë se 6 mijë vjet më parë. Ai edhe më tutje shton

se: shkrimi varet nga gjuha e folur, dhe jo gjuha nga shkrimi.

Gjuhë dhe shkrim janë dy sisteme të ndryshme shenjash; arsyeja e vetme e ekzistencës së të

dytit është paraqitja e të parit; objekti gjuhësor nuk përkufizohet përmes kombinimit të fjalës së

shkruar dhe të fjalës së folur; kjo e fundit më vete është objekti i saj22. Pra, pa gjuhë ne nuk do të

kishim shkrim, ashtu si nuk do të kishim as ligjërim, sepse të këto dyja paraqesin vënien në praktikë

të një kodi ose një sistemi të organizuar teorish e konceptesh që ndërlidhen me njëra tjetrën..

21Shih: Rami Memushaj, Hyrje në Gjuhësi, Dituria, Tiranë, fq 37 22Shih: Ferdinand de Sosyr, Kursi i Gjuhësisë së Përgjithshme, Dituria, Tiranë, fq 56

16

KREU III

GJUHA, KOMBI DHE SHTETI

Gjuha kombëtare

Filozofët, kritikët dhe shumë mendimtarë të tjerë ndonëse me pika mospërputhjeje ndërmjet tyre,

kanë të përbashkët interesimin e madh për gjuhën dhe rolin e saj në gjirin e kulturës në përgjithësi. Si

pjesë e veçantë e studimit na del edhe gjuha kombëtare e cila është konkretizuar me disa pika. Kur

bashkësia që flet një gjuhë është një komb, atëherë kemi të bëjmë me gjuhë kombëta 23 .

Gjuha dhe shoqëria janë padyshim, kategori që kanë një lidhje të pashkëputshme reciproke. Kjo

lidhje më së miri vërehet për faktin se të nxënit e gjuhës nuk mund të ndodhë jashtë kontekstit shoqëror,

ndërkaq ndërveprimi shoqëror nuk mund të ndodh pa gjuhën dhe të folurit. Natyrisht, edhe gjuha, edhe

shoqëria i kanë të ndërtuara strukturat përbërëse, të cilat janë të ndërlidhura në bazë të parametrave e

tipareve të caktuara të cilat funksionojnë si kategori të veçanta. Grupet shoqërore përmes ndërveprimit

shoqëror janë afruar midis tyre, duke krijuar bashkësi shoqërore më të mëdha në formë të fiseve e të

klaneve. Ky grupim është bërë në bazë të karakteristikave e tipareve të përbashkëta shoqërore, siç janë

gjuha, përvoja kulturore, elementet e traditës e besimit, si dhe elementet psikologjike të vetëdijes së

përkatësisë ndaj grupit, të cilat njerëzit i kanë fituar që nga lindja.

Duke ditur kombi paraqet një popullsi njerëzore të emërtuar, që ndanë një territor historik,

kulturë publike të masave, ekonomi të përbashkët dhe të drejta e detyrime ligjore të përbashkëta për

të gjithë anëtarët, gjuha është edhe një pikë tjetër shumë e rëndësishme që e bashkon këtë bashkësi

gjuhësore me tipare të njëjta, dhe si rrjedhojë midis kombit dhe gjuhës ka një lidhje të ngushtë dhe të

pazgjidhshme. Pra, kur bashkësia që flet një gjuhë është një komb, atëherë kemi të bëjmë me gjuhë

kombëtare. Kështu, shqipja është gjuha kombëtare e shqiptarëve, greqishtja gjuhë kombëtare e grekëve

etj. Gjuha e një kombi është themelore në jetën dhe zhvillimin e tij, aq më tepër që ajo është pjesë e

pandarë dhe e gjithanshme e hapave përparimtar që një Komb bën përpara. Kjo, sepse gjuha është një

organizim i gjallë, që ec nëpër kohë dhe si e tillë, i përgjigjet emancipimit të shoqërisë, kulturës, arteve,

letërsisë, publicistikës si dhe tërësisë së problematikës bashkëshoqëruese të tyre.

<< Çdo komb që respekton vetveten ,- thekson E. Haugeni, një gjuhëtar norvegjez, - duhet të ketë një

gjuhë. Jo thjeshtë një mjek komunikimin një “ gjuhë anase” ose një “dialekt”, po një gjuhë plotësisht

të zhvilluar. Çdo gjë tjetër që nuk e plotëson këtë kusht, e paraqet atë komb si të pazhvilluar >>.

23 Shih: Rami Memushaj, Hyrje në Gjuhësi, Dituria, Tiranë, fq 320

17

R. Memushaj në librin e tij, “Hyrje në Gjuhësi” paraqet disa rrugë të ndryshme, që përmbushin

nevojën për të pasur një gjuhë kombëtare, si në vijim:

1) Lartësimi i gjuhës së përbashkët të folur duke e bërë atë gjuhë të letërsisë dhe të shkencës. Për

këtë qellim, gjuha spastrohet nga fjalët dhe ndërtimet sintaksore të huaja dhe pasurohet duke marrë

fjalë nga dialektet ose duke krijuar fjalë të reja me burimin e vetë gjuhës. Në këtë gjuhë shkruhen

vepra letrare, botohet folklori dhe nxitet shkollimi masiv i popullsisë.

2) Një rrugë tjetër është ringjallja (restaurimi) i gjuhës së zhdukur. Kur, pas Luftës së II Botërore,

hebrenjtë u vendosën në Palestinë , lindi nevoja të kishin një gjuhë kombëtare, për të kapërcyer

pengesat e komunikimit, pasi vinin nga vende të ndryshme. Për këtë qëllim , ata iu drejtuan

hebraishtes së vjetër , e cila si gjuhë e folur kishte shuar prej kohësh, por përdorej si gjuhë e kishës

hebraike.

3) Ngritja e një gjuhe në shkallën e gjuhës kombëtare në rastet kur në një vend fliten shumë gjuhë

me variante të ndryshme, është një rrugë që është ndjekur në shumë vende.

4) Mbajtja si gjuhë kombëtare e gjuhës së pushtuesve vërehet në shumë vende të Afrikës që kanë

qenë koloni të Anglisë, Francës etj. Meqë në këto vende asnjë prej dialekteve anase nuk gëzon

prestigjin e duhur, si gjuhë kombëtare përdoren ende anglishtja ( Ganë, Kenia, Ugandë, Zimbabve,

Zambia etj ). dhe frëngjishtja ( Gabon, Guine, Senegal, Zaire etj.). Kjo ka qenë edhe një zgjidhje

e qëlluar për shmangien e konflikteve të përgjakshme për çështjen e gjuhës midis popullsive me

përkatësi të ndryshme fisnore.

Kombi dhe gjuha janë të ndërlidhura në mënyrë të pazgjidhshme. Çdo komb që respekton

veten duhet të ketë një gjuhë. Jo vetëm një mjet komunikimi, një gjuhë të përditshme ose një

dialekt por një gjuhë tërësisht të zhvilluar. Çdo gjë më pak tregon se ai komb është i pazhvilluar24.

Gjuha zyrtare

Në një bashkësi gjuhësore, gjuha si sistem i nevojshëm mund të kryejë funksione të ndryshme.

Funksioni nacionist është njëri prej këtyre faktorëve, që ka të bëjë me përdorimin e gjuhës për nevojat

e shtetit. Gjuha zyrtare është gjuha formale që përdoret në një shtet të caktuar, dhe si e tillë flitet nga

të gjithë funksionarët e shtetit.

Gjuha zyrtare përbën gjuhën e njohur me ligj në komunikimin dhe drejtimin shtetëror 25 .

Gjuha zyrtare, shërben për përmbushjen e nevojave nacioniste, dhe bëhet e detyrueshme për

administratën dhe shkollën, prej momentit kur njihet zyrtarisht nga autoritet shtetërore. Në të shumtën

24Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e Shqipes, Morava, Tiranë fq. 143 25Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e shqipes, Morava, Tiranë fq.110

18

e rasteve, gjuha kombëtare është edhe gjuhë zyrtare e një vendi, ndërsa kjo e fundit mund të mos jetë

gjuhë kombëtare. Nacionizmi e vlerëson gjuhën më fort nga pikëpamja e nevojave praktike të

qeverisjes dhe të edukimit: për të zgjedhja më e mirë është gjuha që i përmbush më mirë dhe me kosto

sa më të ulët këto nevoja. Pra, nevojat nacioniste mund t’i përmbushë një gjuhë e vendit apo e huaj,

madje edhe një dialekt. Shqipja sot është gjuha zyrtare e shqiptarëve në Republikën e Shqipërisë, në

Kosovë dhe se fundi edhe në Maqedoni26. Rastet kur një shtet të ketë gjuhë zyrtare një gjuhë të huaj,

nuk janë të rralla, të tilla raste paraqiten në vendet e Amerikës Qendrore dhe Jugore me popullsi

amerindiane dhe me prejardhje hisponike, që kanë si gjuhë zyrtare disa spanjishten dhe disa

portugalishten. Mirëpo, ka edhe raste kur një shtet mund të ketë më shumë se një gjuhë zyrtare. Sipas

R. Memushaj, situata të tilla janë normale për shtetet shumë etnike dhe shumëgjuhëshe. Të tilla raste

na paraqiten në Kanada, që ka dy gjuhë zyrtare, anglishten dhe frangjishten; në Zvicër përdoren si

gjuhë zyrtare gjermanishtja, italishtja dhe frëngjishtja; në Belgjikë holandishtja dhe frëngjishtja

shërbejnë si gjuhë zyrtare paralele, kurse, gjermanishtja si gjuhë zyrtare rajonale, d.m.th vetëm në

rajonet e banuara nga gjermanë.

Një gjuhë e plotë ka stilet e saj zyrtare dhe jozyrtare, thekset krahinore, zhargonet e profesionit

dhe klasave, të cilët nuk e cenojnë unitetin e gjuhës përderisa ata të jenë të ndryshëm në funksion dhe

tregojnë një shkallë të arsyeshme solidariteti me njëra-tjetrën27. Duke ditur që gjuha zyrtare përdoret

konkretisht nga zyrtarë të shtetit dhe institucione që përfaqësojnë popullin, përdoruesit e tjerë që nuk

që nuk i përkasin kësaj klase janë të ndikuar kryesisht nga ngjyresat krahinore, dhe dallohen gjatë tërë

përpjekjes për të folur në standard, sepse e folmja tradicionale nuk zhduket pa shtrirë ndikimin e saj.

Gjuha standarde

Gjuha si element kryesor dallues i kombit, nuk është vetëm një mjet i historisë së një kombësie,

por edhe pjesë e vetë historisë së tij. Si thelb i kombësisë, gjuha kryen funksione seperatiste, duke i

dalluar ata që flasin një gjuhë prej atyre që flasin një gjuhë tjetër, dhe bashkuese, duke shërbyer si

mjeti më i rëndësishëm për arritjen e unitetit kombëtar28.

“ Gjuha standarde ose gjuha e standardizuara ka vlerë shoqërore, është një simbol dallues,

simbol tregues i sjelljes së mirë intelektuale dhe i arsimit të lartë... <<thoshte Sharl Bali, dhe shtone:

<<operacionet e gjuhës, sikundër ka shkruar edhe Sharl Bali, janë të tilla që nënkuptojnë edhe një

inteligjencë kolektive dhe ky konsensus është e qartë e një bashkësie gjuhësore.>> 29

Sipas, Shezai Rrokajt zgjerimi i një shoqërie bën të domosdoshme nevojën e disa normave për

26Shih: Rami Memushaj, Hyrje në Gjuhësi, Dituria, Tiranë, fq.321 27Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e shqipes, Morava, Tiranë fq.402 28Shih: Rami Memushaj, Hyrje në Gjuhësi, Dituria, Tiranë, fq 322 29Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e shqipes, Morava, Tiranë fq.143.

19

rregullimin e veprimtarisë së saj të gjithanshme. Një ndër këto norma është edheajo gjuhësore. Sipas

tij, gjuhët standarde lindin kur shoqëria ndien nevojën e një komunikimi sa më te gjerë , të cilin nuk

arrijnë ta përmbushin varietetet dialektore.

Pra, na del se, gjuha standarde është rezultat i një pajtimit gjithë shoqëror, me të cilën anëtarët

e një bashkësie pranojnë të komunikojnë, në bazë të rregullave dhe normave të njëjta gjuhësore. Që

shërben si gjuhë e shkencës, e letërsisë dhe e arsimit të lartë, por edhe si shenjë e identitetit kombëtar

të popullsisë që flet atë gjuhë. Kjo normë gjuhësore, lind si nevojë e një komunikimi të përbashkët

midis pjesëve të ndryshme të vendit. Mirëpo, si rrjedhojë e kësaj, është e rëndësishme të theksohet se

ekzistenca e një standardi gjuhësor nuk do të thotë që i zhduk të gjitha varietetet e tjera gjuhësore,

madje edhe gjuhëve të tjera brenda bashkësisë së njëjt. Është normale të kenë përhapje me të ngadaltë

dhe përdorim me të vogël por nuk do të thotë që nuk ka vend për to dhe se nuk ekzistojnë fare.

Prandaj nacionalizmi përpiqet në mënyrë të vetëdijshme të krijojë një gjuhë standarde, e cila të

përdoret atje ku më parë janë përdorur vetëm variante rajonale dhe sociale. Gjuha standarde mund të

përkufizohet si variant i kodifikuar i një gjuhë që u shërben nevojave të shumta dhe të ndërlikuara

komunikative të një bashkësie gjuhësore e cila ka krijuar shtetin e vet kombëtar. Veçori themelore e

gjuhës standarde është karakteri i saj normativ, d.m.th. prania e trajtave normative, të cilat janë të

detyrueshme për t’u përdorur nga gjithë folësit e asaj gjuhe30.

Duke ditur se, gjuha standarde apo varietetet normative lindin në situata të një shoqërie që ndien

domosdoshmërinë e një komunikimi shumë të gjerë, pa pengesa krahinore, të njëjtë e të përbashkët

tejembanë kufijve të hapësirës që zotërohet nga klasa në fuqi, sipas Gjovalin Shkurtaj, nuk ka dhe s’ka

pse të ketë varietet “ të mirë “ dhe varietet “ më pak të mirë “ apo ( aq më pak ) varietet “ të keq “,

prandaj mund të themi se, teorikisht, secili nga dialektet e një populli mund të zgjidhet si bazë për

varietetin normativ, si bazë për gjuhën e njësuar, të përbashkët ose standarde.

Gjuha standarde ( ose shkurt: standardi) paraqet varietetin e gjuhës në të cilin të gjithë anëtarët

e një bashkësie gjuhësore pranojnë të njihen me anën e saj. E tillë është frëngjishtja për francezët në

Francë e jashtë saj, italishtja për të gjithë italianët në Republikën Italiane, e tillë gjermanishtja për

gjermanët. Dhe pa dyshim, e tillë është edhe gjuha letrare shqipe apo shqipja standarde për shqiptarët:

ajo përdoret sot pa asnjë mëdyshje në të gjithë praktikën shkrimore e botuese, si dhe në komunikim

formal ( zyrtar) të të gjitha mjediseve shqiptare Republikën e Shqipërisë e jashtë saj.

Termi “gjuhë letrare“ nuk duhet të merret në kuptimin e ngushtë, por në kuptim të përgjithshëm.

Gjuha letrare nuk është letrare sepse është gjuhë e letërsisë, gjuhë e librave, gjuhë e fjalës së shkruar;

ajo është gjuhë letrare ose standarde për shkak se ka sintaksën e vet, konstruksionet e veta, strukturën

e vet, fizionominë e vet. Gjuha letrare shqipe i ka të gjitha këto të lidhura me arkitekturë të fortë, e po

kështu duhet të kemi edhe një fjalor standard me arkitekturë të fortë, natyrisht të hapur dhe për

zhvillime të reja31.

Qemal Murati, duke e vlerësuar si përdoruesin më të mirë të shqipes Ismail Kadaren, i referohet

disa përfundimeve të tij në lidhje me gjuhën shqipe, ku nder të tjera ai shton: Gjuha shqipe është një

30Shih: Rami Memushaj, Dituria , Tiranë, fq 322 31Shih: Qemal Murati, Standardi gjuhësor dhe kultura e shprehjes, Prishtinë, 2004 fq.27

20

nga gjuhët më të njësuara në Evropë. Nuk ka asgjë të veçantë gjuha shqipe që ta dallojë nga italishtja,

anglishtja apo gjuhët e tjera të mëdha të botës, sa i përket kësaj gjëje. Gjuha shqipe nuk mund të

zhvillohej në kundërshtim më një parim të përbotshëm. Dhe parimi i përbotshëm është i tillë që na

tregon që gjuhët nuk krijohen nga bashkimi ose shkrirja e dialekteve, por krijohen nga zgjedhja e një

të folure dhe disa here mund të qëllojë minioritare, nga zgjedhja e gjuhës së një qyteti, një kryeqyteti,

të një fshati ka qëlluar, madje edhe të një njeriu ka qëlluar, pak a shumë siç thuhet për italishten, që

rolin kryesor e luajti një shkrimtar- Dante Aligeri. Pra, në përgjithësi gjuhën si koncept, e në veçanti

gjuhën standarde, nuk mund ta shohim vetëm si një mjet komunikimi, por si një institucion me peshë

në jetën e shoqërisë.

Politika gjuhësore

Në çdo epokë të historisë njerëzore ka lidhje të ngushtë midis gjuhës së shkrimit dhe politikës

gjuhësore të shoqërisë. Gjuha, si tipar themelor i çdo bashkësie etnike dhe si pasqyrimi më besnik i

jetës së saj, është mjet i rëndësishëm i traditës shoqërore, që lidh jo vetëm brezat e një epoke, por edhe

zinxhirin e pandërprerë të brezave32.

Politika gjuhësore bëhet zakonisht nëpërmjet institucioneve publike. Çdo shtet ndjek një politikë

të caktuar gjuhësore, të shprehur herë qartazi dhe herë tërthorazi. Politikë kjo që në të shumtën e rasteve

bëhet institucionale, në formën e saj më të hapur ajo shprehet nëpërmjet dispozitave kushtetuese, me

ligje dhe dispozita të caktuara.

Gjuha si mjet që shërben për formimin e kategorive të mendimit e të ndërgjegjes së njerëzve,

nga njëra anë, është kusht i domosdoshëm për krijimin e zhvillimin e kulturës, por edhe, nga ana tjetër,

prodhim i kësaj kulture kombëtare e mjet i nevojshëm për zhvillimin e ecjen përpara të çdo kombi33.

Sipas, Shezai Rrokajt, zbatimi i një politike gjuhësore ku nganjëherë gjuha është vazhdim i ndonjë

shqetësimi tjetër, është tipar i shteteve moderne. Në përgjithësi, në vendet në zhvillim rastet e

ndërhyrjes shtetërore janë të udhëhequra nga mendimi autoritar dhe jo gjithmonë të gërshetuara me

konceptin demokratik. Dhe në përgjithësi, sot, politika gjuhësore synon të jetë gjithmonë e më shumë

e hapur; ajo synon të mbështetet serioze lidhur me gjuhën dhe problemet shoqërore që lindin në një

shoqëri të zhvilluar. Sipas tij, kur është e studiuar dhe e debatuar, ndërhyrja gjuhësore quhet shpesh

edhe “ planifikim gjuhësor “. Kështu politika gjuhësore duhet të tregohet mjaft e kujdesshme, me

qëllim që të gërshetohet mirë gjendja reale e gjuhëve në prani, studimet shkencore serioze dhe politika

shtetërore, e cila me kujdes të veçantë dhe zell të shtuar duhet të marrë parasysh këto fakte.

Vetë gjuha, si dukuri shoqërore e llojit të veçantë, nuk ka karakter klasor, kurse politika gjuhësore

lidhet drejtpërdrejt me politikën kulturore dhe me synimet e përbashkëta të forcave që drejtojnë

32Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e shqipes, Morava, Tiranë, fq. 152 33Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e shqipes, Morava, Tiranë, fq. 152

21

bashkësinë shoqërore në momentet më të rëndësishme të formimit të kombeve e të gjuhës34. Politika

gjuhësore, në të shumtën e rasteve vjen si rezultat i dispozitave që klasa mbizotëruese përcakton, duke

ju përshtatur interesit të përgjithshëm shoqërorë.

Planifikimi gjuhësore, buron nga qëndrimet e ndryshme të forcave shoqërore ndaj gjuhës.

Përpjekjet për ta njohur e drejtuar ecurinë e gjuhës, janë të pandalshme, prandaj mbahet qëndrim i

vetëdijshëm, aktiv dhe punohet për rregullimin dhe organizimin e saj në nivele dhe hallka të ndryshme.

Sa më shkencore e objektive të jenë bazat e parimet ku mbështetet politika gjuhësore e një kombi a e

një shteti, aq më e drejtë e frytdhënëse është ajo, aq më mirë u përgjigjet nevojave të vërteta gjuhësore

të shoqërisë dhe vetë ngritjes cilësore të gjuhës standarde.

Gjuha dhe kultura

Njeriu karakterizohet nga një varg sjelljesh që e dallojnë atë cilësisht prej botës së kafshëve.

Disa nga këto sjellje janë të trashëguara gjenetikisht, si p.sh aftësia e të ecurit, e frymëmarrjes, e

riprodhimit etj., kurse disa të tjera i mëson prej shoqërisë në gji të së cilës jeton. Këto sjellje dhe njohuri

të përvetësuara nga njeriu si anëtar i një grupi shoqëror të caktuar përbëjnë kulturën e tij 35

“ pra me kulturë duhet kuptuar tërësia e dijeve dhe e shprehjeve praktike, e besimeve, e normave

morale dhe juridike, e vlerave materiale dhe shpirtërore të një shoqërie” 36 .

Kultura vlerësohet si pikëpamje e rëndësishme shoqërore, të cilën e mbizotërojnë të gjithë

njerëzit. Ajo përfshin dijen, besimin, artin, moralin, ligjet, traditat dhe çdo aftësi apo shprehi tjetër që

njerëzit e kanë fituar duke qenë pjesë e shoqërisë. Secila shoqëri ka një numër të madh rregullash,

dijesh që anëtarët e saj huazojnë pak nga pak, për ta huazuar përvojën që të jenë të duhur brenda grupit

shoqëror ku jetojnë. Por, të gjitha këto virtyte që njeriun e bëjnë të veçantë, dhe në njëfarë mënyre e

përcaktojnë kulturën dhe mënyrën e jetesës së tij, e bëjnë atë të njëjtë me një grup shoqëror dhe të

ndryshëm me një tjetër, por gjithmonë do të ketë diçka të veçantë nga cili do, kur do dhe ku do.

Kultura gjithmonë ka qenë edhe do të jetë burim formash të shumëllojta dhe të ndryshme të

fuqisë së njeriut. Ajo është mjet i pazëvendësueshëm i afirmimit dhe i emancipimit të njeriut si njeri,i

jetës së tij më të begatshme dhe harmonike, i participimit aktiv të njeriut në jetën vetëqeverisëse,

shoqërore-ekonomike, politike dhe ndërnacionale37. Mirëpo, secila bashkësi shoqërore ka kulturën e

vet, që e bënë të dallueshme nga grupet tjera shoqërore, me gjithë gjërat e përbashkëta që mund ti kenë,

dallimet vërehen lehtë në momentin që kalohet nga një bashkësi në tjetrën. Dallime këto, që në të

shumtën e rasteve janë pengesë për integrimin e individëve në një grup tjetër shoqëror.

34 Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e shqipes, Morava, Tiranë, fq. 153 35Shih: Rami Memushaj, Hyrje në Gjuhësi , Dituria, Tiranë, fq. 333 36Shih: Rami Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, fq. 333 37Shih: Isamil Bajra, Kultura dhe shoqëria, Rilindja, Prishtinë fq.167

22

Kultura lidhet ngushtë me gjuhën, e cila është pjesë përbërëse e saj. Kultura mbështetet në një

shkallë të madhe në gjuhën , pasi ajo shërben si mjet për krijimin, pasurimin, ruajtjen dhe përcjelljen

e trashëgimit kulturor nga një brez të tjetri. Pa gjuhën, nuk mund të ruhej dhe të transmetohej përvoja

e fituar në përpunimin e veglave , në gjuetinë e kafshëve të egra, në përdorimin e zjarrit, në njohjen e

mjedisit rrethues etj38. Në një mënyrë, gjuha paraqet elementin kryesor të kapërcimit të kulturës nga

një gjeneratë tek tjetra, kështu gjuha gjatë gjithë kohës bën ndërlidhjen e shoqërisë me kulturën duke

e trashëguar nga paraardhësit tek pasardhësit. Pra, faktori njeri, gjuhë dhe kulturë, janë gjithmonë të

lidhur ndërmjet veti me anë të pikave që i bashkojnë këto tri elemente dhe tregojnë rezultat.

Marrëdhëniet midis gjuhës dhe kulturës janë lidhje ndërvarësie, nevojat kulturore ndikojnë në

zhvillimin dhe pasurimin e gjuhës, por edhe gjuha ndikon në zhvillimin kulturor të shoqërisë. Duke u

nisur nga roli i madh i gjuhës në jetën e shoqërisë njerëzore, njeriu jeton i rrethuar jo vetëm nga

biosfera, por edhe nga psikosfera. Me këtë term shprehet fakti që ai nuk mund të mendohet pa gjuhën

dhe jashtë ndikimit të saj.

Nga krijues i gjuhës njeriu bie në prangat e saj, dhe duke shërbyer si ndërmjetëse midis njeriut,

dhe botës së jashtme, gjuha përcakton mënyrën se si ky e percepton botën, d.m.th. botëkuptimin e tij.

Jo të gjitha bashkësitë gjuhësore kanë botëkuptime të njëjta, duke dalluar nga mënyra e jetesës, vendi

dhe koha, bashkësitë gjuhësore të ndryshme kanë botëkuptime të ndryshme. Mirëpo, secila bashkësi

gjuhësore apo shoqërore, kanë gjuhën dhe kulturën si elemente jetësore, që përbëjnë dy terma të

ndryshëm, por që kanë lidhje ndërvarësie më njëra tjetrën, dhe takohen e veprojnë në secilin grup

shoqëror.

Komunikimi si pjesë e shoqërisë

Komunikimi paraqet ecurinë që lejon gjallesat të shkëmbejnë informacion nëpërmjet disa

mënyrave dhe niveleve. Komunikimi kërkon që të gjitha palët të kuptojnë një gjuhë të përbashkët që

mund të shkëmbehet. Gjithashtu, paraqet procesin e kalimit të informatave nga burimi përmes rrugëve

të mesme deri të pranuesi, si dhe kalimin e reagimit të pranuesit përmes rrugëve të mesme deri të

burimi. Komunikimi si i tillë në procesin e vet përfshin dy ose më shumë persona. Mjeti që përdoret

për komunikim mes grupeve shoqërore është gjuha,ajo paraqet thelbin e komunikimit. Lidhja e

shoqërisë është mundshme me anë të komunikimit nëpërmjet elementit gjuhë.

Natyra shoqërore e gjuhës duket jo vetëm në atë që ajo mësohet nga individi në gjirin e shoqërisë,

por edhe në atë që gjuha ka lindur pikërisht si një nevojë e njeriut për të komunikuar me anëtarët e

bashkësisë së vet. Prandaj, duke ditur se gjuha ka lindur në shoqëri dhe është produkt i saj, mund të

themi se gjuha ka karakter shoqëror. Dhe si e tillë, ajo u shërben nevojave për komunikim të grupeve

shoqërore dhe në përputhje me këto përvoja, ndryshon vazhdimisht, duke ndjekur hap pas hapi

38Shih: Rami Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, fq. 333

23

zhvillimin e shoqërisë. Pra, gjuha dhe shoqëria janë të lidhura ngushtë më njëra tjetrën, ndërsa

komunikimi paraqet urën lidhëse mes tyre. Raportin mes strategjisë së komunikimit shoqëror dhe të

vepruarit shoqëror mund ta ilustrojnë studimet sociolinguistike, që kanë për detyrë të zbulojnë normat

e komunikimit shoqëror dhe t’i ballafaqojë ato me rregullat e sistemit shoqëror.

Çfarë do të thotë komunikativ, komunikim? Edhe këto përcaktime janë më të vjetra nga se mund

të mendohet: Mbiemri ‘ comunicatif’ është përdorur në frëngjishten qysh në vitin 1282 dhe ka rrjedhur

nga lat. ‘communicativus’ – “ i përshtatshëm për deklaratat, ligjërimet”. Një botim i vitit 1370 tregon

se, qysh në atë kohë, komunikimi përcaktohej si mjet i parapëlqyer për krijimin e marrëdhënieve

shoqërore. Komunikimi nga ky këndvështrim është në radhë të parë ligjërim. Përmes ligjërimit diçka

kalon nga A tek B, qoftë edhe në formën e një pyetjeje përshëndetëse 39 .

Komunikimi nuk mund të jetë ligjërim i njëanshëm, sepse kjo do të nënkuptonte një monolog.

Të folurit me synime është akt kolektiv që parakupton bashkëveprimin e dy ose më shumë individëve.

Gjatë këtij procesi merr pjesë së paku një folës A dhe një dëgjues ose një dërgues e një marrës a

destinatar.

Komunikimi është shkëmbim informacionesh ( përshëndetje, shpjegime, falënderime, ftesa,

mesazhe urimi etj.), dhe përbëhet nga 6 elemente bazë, të cilët janë: dhënësi, referati, marrësi, kodi,

mesazhi dhe kanali. Që të realizohet një komunikim i suksesshëm duhet t’iu përmbahemi kritereve.

Shprehjet duhet të jenë të qarta, të rrjedhshme dhe pa dy kuptime. Për ligjërimin e drejtë gjatë

komunikimit, nuk mund të jemi as shumë të shkurtë, as shumë të gjatë, por aq sa është e nevojshme të

përcillet mesazhi duke ju përmbajtur gjithmonë temës së bisedimit. Elemente këto që zhvillohen

përmes gjuhës ndërmjet shoqërisë, dhe si të tilla formojnë trekëndëshin e rëndësishëm, që paraqesin

lidhjen e fortë dhe të ngushtë mes gjuhës, shoqërisë dhe komunikimit si faktorë me rëndësi.

39Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë e shqipes, Morava, Tiranë, fq, 99

24

KREU IV

TA RUAJMË GJUHËN

Të flasim shqip

Duke ditur se, deri tani diskutuam rreth gjuhës dhe aspektit të saj shoqëror në një rreth më të

gjerë, si përfundim do të ndalemi në veçanti të flasim për gjuhën shqipe. Duke qenë të vetëdijshëm që

pa gjuhë të përparuar nuk ka as kulturë të përparuar, kujdesi ynë, ndaj gjuhës, duhet të jetë gjithmonë

i pranishëm dhe angazhimi ynë për një gjuhë të pastër nuk guxon të mungojë për asnjë moment.

Shpirtin e gjuhës duhet ta ruajmë nga çdo bastardim i mundshëm, duke folur, jetuar e vepruar shqip.

E kanë gjermanët një shprehje që thonë : “ Deutsch- varum nicht?” ( Gjermanisht – pse jo?),

me të cilën shprehin dashurinë për gjuhën e tyre kombëtare. Këtë shprehje e gjejmë të preveligjuar ta

huazojmë edhe për shqipen tonë, të flasim dhe të shkruajmë edhe ne me një shqipe të bukur, në bazë

të atij parimit gjerman: Shqip - pse jo?40

Zhvillimit të gjuhës i duhet edhe ndërgjegjja kombëtare. Edhe gjuhës shqipe, që të bëhet gjuhë

shqipe, i duhen fjalë shqipe, gramatikë shqipe e sintaksë shqipe, dhe jo vetëm fjalë e norma nga gjuhë

të huaja. Sot, pothuajse nuk ka asnjë shtet në botë që të mos i kushtojë vëmendjen e duhur gjuhës së

vet, zhvillimit e përparimit të saj, me mënyra e forma të institucionalizuara. Prandaj nuk ka asnjë arsye

që këtë rrugë të mos e ndjekë edhe shteti ynë, shqiptar, edhe shoqëria jonë shqiptare, brenda dhe jashtë

Shqipërisë. Ka shumë arsye që shteti dhe kombi ynë gjuhën shqipe duhet ta vënë në plan të parë, si

kryeinstitucion kombëtar, sepse gjuha është thesar i kulturës sonë dhe mjet i fortë për mbrojtjen e

etnisë shqiptare.

Shqipfolësit mund të bëjnë shumë për gjuhën dhe zhvillimin e saj duke u përqendruar në fjalorë

dhe duke përdorur sa më shumë fjalë vendi dhe sa më pak fjalë të huaja, në këtë mënyrë është e

mundshme të flitet një gjuhë e kthjellët dhe krejtësisht e pastër. Gjithashtu, zbatimi me përpikëri i

normës fonetike dhe normës gramatikore të shqipes standarde është i domosdoshëm. Por, edhe

përdorimi i fjalive të thjeshta dhe mënjanimi deri në një masë i frazave të gjata, maratonike është i

nevojshëm, sepse qartësia e gjuhës shpesh qëndron në thjeshtësinë e saj.

Me një sy shumë kritik, reflekton Q.Murati ndaj shtypit shqiptar në përgjithësi, ai duke qenë i

kujdesshëm në kultivimin e normës sonë gjuhësore, shton se, shtypi ynë i sotëm: gazetat, revistat,

radioja, e televizioni, si ato shtetërore si ato private, nuk çajnë kokën aspak të gatuajnë një gjuhë të

mirë shqipe, e me këtë të gatuajnë edhe mendjen e shqiptarëve. Sipas tij, prodhimi sotëm gjuhësor

vuan nga një lëngatë e nga një plogështi shprehjeve të çuditshme.

Prandaj, duke qenë se gjuha jonë është atdheu ynë i vetëm i përbashkët, që nuk i njeh dhe nuk

duhet t’i njohë kufijtë politikë e shtetërorë, me të cilët ballafaqohet mjerisht populli ynë i ndarë, në

40Shih: Qemal Murati, Standardi gjuhësor dhe kultura e shprehjes, Prishtinë, fq.327

25

mënyrë të prerë gjuha letrare shqipe, duhet të vihet nën mbrojtjen e të gjithë shqipfolësve dhe

atdhedashësve, që të kemi një të pastër dhe mirë të ndërtuar.

Që të flasim e të shkruajmë një gjuhë të pastër e të pasur, me gramatikë të drejtë e me sintaksë të

goditur, duhet në radhë të parë të punojmë e të përkujdesen për këtë specialistët e gjuhës, gjuhëtarët,

pastaj shkrimtarët, publicistët, mësuesit etj., të cilët gjuhën e kanë si mjet pune. Shtypi ynë, masmediat

e shkruara dhe ato elektronike, duhet të hapin rubrika të veçanta për gjuhën, si ato që i kemi pasur

dikur për probleme të gjuhësisë, ta zëmë p.sh. si : Pikla gramatikore, Bisedime gjuhësore. Për

zhvillimin e gjuhës letrare, Tryeza e gjuhës, Bashkëpunim për fjalorin, Gjuha në praktikë, Gjuha dhe

shkolla, Kultura gjuhësore, Fjala shqipe në vend të fjalës së huaj, Shqip – Pse jo, etj. Këto rubrika

duhet të rikthehen dhe të standardizohen në të gjitha botimet tona të përditshme dhe të përkohshme,

në radio e në televizion, në çoftë se synojmë ta ruajmë identitetin tonë kombëtar, sepse, siç thoshte

Fihte: Kombi është gjuha41.

Prandaj, gjuha shqipe si gjuhë e ëmbël e më vlerë, duhet të ruhet e të trashëgohet, siç thoshte

shqipbërësi Naim Frashëri “ Shqip të flisni përherë, thjesht e të papërzier “.

41Shih: Qemal Murati, Standardi gjuhësor dhe kultura e shprehjes, Prishtinë fq.330

26

Përfundim

Duke parë në thellësi boshtin e këtij punimi, mund të vijmë në përfundim se gjuha është prodhim

shoqëror dhe përbën pikën kryesore që lidh individin me shoqërinë, lexuesi do të jetë në gjendje të

pajiset me njohuri të përgjithshme për gjuhën si dukuri shoqërore dhe shoqërinë si pjesë kryesore të

gjuhës. Gjithashtu, do të ketë mundësi që të njihet me prejardhjen e gjuhës, hapat e parë të saj dhe

zhvillimin deri në ditët e sotme.

Po ashtu, kuptuam lidhjet e bashkësisë gjuhësore me bashkësinë shoqërore, tiparet kryesore të

tyre si dhe ndikimin tek njëra tjetra, si faktorë me peshë të veçantë, që krijojnë bazën e gjuhës njerëzore.

Konstatuam, që gjuha është ku do dhe kur do. Si pjesë e pandashme e faktorit njeri, dëshmuam

se ajo bën hapat e saj në çdo moment, dhe si e tillë, ndryshon në vazhdimësi, e ndikuar nga elementi

kohë, në hapësirë, nga grupet shoqërore për shoqërinë.

Duke e konsideruar si urë lidhëse ndërmjet gjuhës dhe shoqërisë, shpjeguam komunikimin dhe

vërtetuam rëndësinë e tij. Lexuesit e këtij punimi duhet të jenë në gjendje ta kuptojnë gjuhën si tërësi

e organizuar konceptesh dhe ligjërimin si përdorues të këtyre koncepteve. Paraqitem shkrimin si mjet

që e plotëson në çdo kohë dhe në mënyrë të plotë gjuhën, gjithashtu treguam edhe fillimet e tij.

Si pjesë më të zhvilluar, konsideruam bashkësitë shoqërore të transformuara në kombe, dhe e

përkufizuam si njësi shoqërore, me elemente të përbashkëta, që janë ndërlidhur në mënyrë të

pazgjidhshme me gjuhën. Si vlerë shoqërore e shfaqëm gjuhën standarde dhe e vlerësuam si simbol të

sjelljes së mirë intelektuale që ngrihet mbi bazat e një pajtimi të plotë shoqëror.

Si përfundim, e vlerësuam rëndësinë e gjuhës sonë, duke qenë kritik ndaj tendencave për ta

çoroditur atë, dhe e konsideruam me interes kujdesin dhe zhvillimin e saj, duke provokuar ndjenjat

atdhedashëse me pyetjen “ Shqip – Pse jo? “.

27

Literatura

I. Memushaj, Rami,Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë,2004.

II. Shkurtaj, Gjovalin , Sociolinguistikë e shqipes, Morava, Tiranë, 2009.

III. Saussure, Ferdinand, Hyrje në gjuhësinë e përgjithshme, Dituria, Tiranë.

IV. Lyons, John , Hyrje në Gjuhësinë Teorik, Dituria, Tiranë, 2001.

X. Sapir, Eduard, Gjuha – Hyrje në studimin e ligjërimit, Rilindja, Prishtinë, 1980.

XI. Robins, Robert, Historia e gjuhësisë, Dituria, Tiranë, 2007.

XII. Gjinari, Jorgji, Shkurtaj Gjovalin , Dialektologjia, Tiranë, 2003.

XIII. Rrokaj, Shezai,Hyrje në gjuhësinë e përgjithshme, Arbëria, Tiranë, 2012.

IX. Martine, Andre , Elemente të gjuhësisë së përgjithshme, Rilindja, Prishtinë, 1993.

X. Murati, QemalStandardi gjuhësor dhe kultura e shprehjes, Prishtinë, 2004.

XI. Bajra, Ismajl, Kultura dhe shoqëria, Rilindja, Prishtinë, 1976.