stopanski i regionalen ekonomski razvoj, semejni biznisi i zdru ...

3

EKONOMSKI INSTITUT -SKOPJE

ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ-SKOPJE

FONDACIJA "FRIDRIH-EBERT" KANCELARIJA

SKOPJE

ZBORNIK NA TRUDOVI

STOPANSKI I REGIONALEN

EKONOMSKI RAZVOJ, SEMEJNI BIZNISI I

ZDRU@UVAWE

SKOPJE 2003

4

5

Izdava~: Fondacija " Fridrih Ebert" - Kancelarija Skopje

Za izdava~ot: Peter Telen

Stru~na redakcija: D-r Blagoja Nanevski

Tehni~ka podgotovka, dizajn na korica: Todor Trajkovski

Lektura: Simona Gruevska-Maxoska Pe~ati: Ink-internacional - Skopje Tira`: 500 CIP: Katologizacija vo publikacijata Narodna i univerzitetska biblioteka" SV. Kliment Ohridski" Skopje

6

S O D R @ I N A

I NAUÊN SOBIR

MO@NOSTI ZA STOPANSKI RAZVOJ NA PRIMEROT NA EDNA OP[TINA -

OP[TINA STRUMICA

REFERATI D-r Antonija Josifovska MO@NOSTI I PERSPEKTIVI ZA RAZVOJ NA INDUSTRIJATA VO STRUMI^KIOT REGION ....................................... 14 M-r Nata{a Daniloska ZEMJODELSTVOTO VO STRUMI^KIOT REGION ................................. 25 D-r Vesna Stojanova SOSTOJBA I PERSPEKTIVI ZA RAZVOJOT NA SME VO OP[TINA STRUMICA................................................................. 39 Elka Dimitrieva Verica Janeska OSOBENOSTI NA NASELENIETO I RABOTNATA SILA VO STRUMI^KIOT REGION ..................................................................... 53 DISKUSII M-r Marija Ackovska MO@NOSTI I PERSPEKTIVI ZA RAZVOJ NA BAWSKIOT TURIZAM VO STRUMI^KIOT REGION........................... 70 Aleksandra Ivanovska OBRAZOVNATA STRUKTURA I AKTIVNOTO NASELENIE VO STRUMI^KIOT REGION .......................................... 74 Iskra Stan~eva PREDNOSTI NA STRUMI^KIOT REGION ZA ORGANIZIRAWE NA AGRO-BERZA ....................................................... 78

7

II NAUÊN SOBIR

SEMEJNI BIZNISI I MO@NOSTI ZA INVESTIRAWE I VRABOTUVAWE

REFERATI Prof. d-r Dejan Pendev BIZNISOT VO SEMEJNA SOPSTVENOST E [ANSA ZA INVESTIRAWE I VRABOTUVAWE................................... 84 Blagoja Nanevski MIKROFINANSIRAWETO - OSNOVA ZA RAZVOJNI STRATEGII NA SEMEJNITE BIZNISI I NA RABOTUVAWETO.................................. 99 D-r Vasil Popovski MENAXMENTOT VO SEMEJNIOT BIZNIS.......................................... 113 Kosta Jov~evski BIZNISI VO SEMEJNA SOPSTVENOST - IZBOR NA ZAKONSKATA STRUKTURA................................................... 124 DISKUSII D-r Boris Blaèvski MALITE BIZNISI-DVIGATELI NA VRABOTENOSTA I NA RAZVOJOT........................................................ 135 M-r Seadin Xaferi FINANSISKIOT POTENCIJAL VRZ OSNOVA NA [TEDEWETO VO ISELENI[TVOTO - VA@EN FAKTOR ZA INVESTIRAWE VO SEMEJNIOT BIZNIS............................................................................ 142 Darko Nedelkovski PRIMEROT NA "MO@NOSTI".............................................................. 148 D-r Ruìca Cacakovska SEMEEN BIZNIS- KONFESIONALNA RAMKOVNA ODREDNICA....................................................................... 157

8

D-r Mirjana Borota Popovska MENAXMENTOT NA ÔVE^KI RESURSI VO SEMEJNITE BIZNISI.....................................................................160

III NAUÊN SOBIR

ZDRU@UVAWETO KAKO FORMA ZA SAMOVRABOTUVAWE I ZA

NAMALUVAWE NA SIROMA[TIJATA

REFERATI D-r Jorde Jakimovski ZADRUGARSTVOTO KAKO POSEBNA FORMA NA STOPANISUVAWE I NA VRABOTUVAWE............................................164 Prof. d-r Blagoja Brajanovski PRAVNITE ASPEKTI NA ZDRU@UVAWETO SO POSEBEN OSVRT NA POVRZUVAWETO NA TRGOVSKITE DRU[TVA...................................................................173 D-r Marija Zarezankova-Potevska FORMI NA ORGANIZIRAWE I ZDRU@UVAWE NA MALOTO STOPANSTVO VO FUNKCIJA NA POGOLEMA VRABOTENOST..................................................................191 D-r Blagoja Nanevski FORMI I NAÎNI ZA ZDRU@UVAWE NA FINANSISKI SREDSTVA......................................................................204 Marta Nin~uk SVETSKI SOVET NA KREDITNI UNII [TEDNO - KREDITNI ZADRUGI - KREDITNI UNII (CELI I EFEKTI)....................................................217

9

DISKUSII D-r Boris Blaèvski MO@EN PRIDONES NA NEVLADINITE ORGANIZACII ZA ZGOLEMUVAWE NA SAMOVRABOTUVAWETO.................................... 222 M-r Klimentina Poposka INVESTICIONITE FONDOVI KAKO OBLIK NA ZDRU@UVAWE NA SREDSTVA......................................................... 226 M-r Seadin Xaferi DIREKTNITE STRANSKI VLO@UVAWA KAKO FORMA NA ZDRU@UVAWE......................................................... 231 Aleksandra Ivanovska DELOVNITE INKUBATORI - FORMA NA ORGANIZIRAWE NA MALOTO STOPANSTVO................................... 236 Iskra Stan~eva REGIONALNA KOMORA SKOPJE - ASOCIJACIJA ZA POTTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA MALITE I NA SREDNITE PRETPRIJATIJA............................................................... 240 Elizabeta Mi{eva, pomlad asistent ZDRU@ENIE NA MAKEDONSKITE PROIZVODITELI NA MESNI I NA MLE^NI PROIZVODI................................................... 243

IV NAUÊN SOBIR

PERSPEKTIVITE NA STOPANSKIOT RAZVOJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

REFERATI D-r Aleksandar Petroski RAZVOJOT NA MAKEDONSKOTO STOPANSTVO SO POSEBEN OSVRT NA INDUSTRIJATA ............................................. 252

10

D-r Jorde Jakimovski REGIONALNATA POLITIKA KAKO OSNOVA ZA STOPANSKI RAZVOJ...................................................... 266 M-r Neda Petroska - Angelovska OBRTNITE SREDSTVA KAKO FAKTOR NA RAZVOJOT NA STOPANSKITE SUBJEKTI......................................... 275 In`. Risto Andreev MO@NOSTI ZA RAZVOJ NA GRADE@NI[TVOTO I SOOBRA]AJOT VO REPUBLIKA MAKEDONIJA............................ 287 M-r Marija Ackovska PERSPEKTIVI ZA RAZVOJ NA TURIZMOT I UGOSTITELSTVOTO VO REPUBLIKA MAKEDONIJA....................... 304 DISKUSII

D-r Jorde Jakimovski PROBLEMI NA DOSEGA[NOT EKONOMSKI RAZVOJ..................... 318 D-r Dimitar Eftimoski POKRIVAWETO NA JAZOT ME\U POTENCIJALNIOT I REALNIOT BDP - PREDUSLOV ZA EKONOMSKI RAZVOJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA.................................................................. 321 D-r Boris Blaèvsi POTREBNA E NOVA SREDNORO^NA PROGRAMA ZA RAZVOJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA....................................... 324 REZIME I PREDLOZI OD SOBIROT................................................. 328

11

P R E D G O V O R

Predviduvaweto na razvojot na Republika Makedonija e mo{ne sloèno pra{awe i bara kompleksen priod. Toa e usloveno od brojni materijalni i nematerijalni faktori, institucionalni i sistemski re{enija itn. Isto taka, za edno vakvo predviduvawe neophodni se kom-pleksni istraùvawa, za {to e potreben podolg vremenski period i angaìrawe na pogolem nau~no-istraùva~ki potencijal.

So ogled deka vakvite pretpostavki te{ko moè da se obezbedat, Fondacijata Fridrih Ebert vo sorabotka so Ekonomskiot institut-Skopje i Zdru`nieto za odr`liv razvoj-Skopje, vo 2002 i 2003 godina organ-izira{e ~etiti nau~ni sobiri na koi se tretirani pove}e problematiki od oblasta na ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija. Soglasno pove}egodi{nata praktika, vovednite referati i diskusiite od ovie nau~ni sobiri se objavuvaat so cel da stanat dostapni na na{ata nau~no-struktura~na i po{iroka javnost. Vo ovoj zbornik se vmetnatni nau~no-stru~ni raspravi za stopanskiot i regionalniot razvoj, semejnite biznisi i zdruùvaweto koi pretstavuvaat samo nekoi aspekti od ekonomskiot razvoj na zemjata.

So objavuvaweto na zbornikov se dava skromen pridones vo zboga-tuvaweto na soznanijata za perspektivite na razvojot na Republika Makedonija. Od podnesenite referati i vodenata diskusija proizlegoa predlozi ~ija realizacija moè da pridonese za dinamizirawe na raz-vojot na makedonskoto stopanstvo.

Vo Zbornikot se prezentirani referatite i diskusiite od nau~nite sobiri:

- MO@NOSTI ZA STOPANSKI RAZVOJ NA PRIMEROT NA EDNA OP[TINA - OP[TINA STRUMICA, Skopje, 17 januari 2003 godina. Sobi-rot go organiziraa Ekonomskiot institut-Skopje i Fondacijata Fridrih Ebert Kancelarija Skopje;

- SEMEJNI BIZNISI I MO@NOSTI ZA INVESTIRAWE I VRA-BOTUVAWE, Skopje, 31 januari 2003 godina. Sobirot go organiziraa Eko-nomskiot institut-Skopje i Fondacijata Fridrih Ebert Kancelarija Skopje;

- ZDRU@UVAWETO KAKO FORMA ZA SAMOVRABOTUVAWE I ZA NAMALUVAWE NA SIROMA[TIJATA, Skopje, 4 mart 2002 godina. Sobi-rot go organiziraa Zdruènieto za odr`liv razvoj-Skopje, Zdruènieto

12

na zanaet~ii i na drugi samostojni stopanstvenici na Skopje i Fondaci-jata Fridrih Ebert Kancelarija Skopje;

- PERSPEKTIVITE NA STOPANSKIOT RAZVOJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA, Skopje, 11 juni 2002 godina. Sobirot go organiziraa Zdru-ènieto za odr`liv razvoj-Skopje i Fondacijata Fridrih Ebert Kan-celarija Skopje.

13

EKONOMSKI INSTITUT-SKOPJE

I NAUÊN SOBIR

MO@NOSTI ZA STOPANSKI RAZVOJ NA PRIMEROT NA EDNA OP[TINA -

OP[TINA STRUMICA

Stopanski i regionalen ekonomski razvoj, semejni biznisi i zdruùvawe

14

REFERATI: D-r Antonija Josifovska Ekonomski institut- Skopje MO@NOSTI I PERSPEKTIVI ZA RAZVOJ NA INDUSTRIJATA VO STRUMI^KIOT REGION

Noviot istoriski period vo koj navleze Republika Makedonija

po~nuvaj}i od 1991 godina vo praktikata se pokaà sloèn, makotrpen i nestabilen. Ovie kvalifikacii vaàt za site zemji vo tranzicija od sredna i isto~na Evropa, no porane{nite republiki na SFRJ se optova-reni so vojnoto prisustvo koe e osobeno izrazeno ovie meseci vo na{ata dràva taka {to gi vlo{uva site ekonomsko-socijalni pokazateli i eko-nomijata se stava na sporeden plan na dejstvuvawe. Najgolem gubitnik vo ekonomijata e industriskiot sektor kade, spored predviduvawata na Ministerstvoto za ekonomija, posledicite od {tetite se procenuvaat na 36 milioni dolari za prviot kvartal vo 2001 godina, a do krajot na ovaa godina }e iznesuvaat 256 milioni dolari. Vo ugostitelstvoto se pred-viduva {tetata da iznesuva 15 milioni dolari. Imeno, vo novonas-tanatite uslovi, poradi zgolemena rizi~nost na zemjata namaleni se mo`nostite za ostvaruvawe na o~ekuvanite investicioni vloùvawa. Ote`nata e delovnata sorabotka so stranski partneri, nekoi dogovori se otkaùvaat, se bara avansirano pla}awe i sl.

Inaku, industriskiot sektor vo Republika Makedonija vo ovie 10 godini trpi najseriozni udari. Pred sé, poradi sopstveni~koto prestruk-tuirawe, odnosno privatizacijata, tehnolo{koto zaostanuvawe na indus-trijata, gubeweto na porane{nite pazari od SFRJ i porane{niot SSSR i sl. Osnovnata filozofija na privatizacijata vo Republika Makedonija be{e deka privatizacijata e sredstvo, a ne cel samata za sebe. Osven

D-r Antonija Josifovska

15

zgolemuvawe na efikasnosta, koja se smeta{e za primarna cel na pri-vatizacioniot proces, drugite celi na privatizacijata se: zgolemuvawe na doverbata vo reformite i nivnata poddr{ka, privlekuvawe na stran-ski kapital, vospostavuvawe na postabilno tempo na stopanskite dvièwa, razvivawe na pazarot na kapital, odmrznuvawe na t.n. zam-rznati {tedni vlogovi, produktivno iskoristuvawe na slobodnite pari~ni sredstva za{tedeni nadvor od bankarskiot sistem itn. Site ovie celi se ispolnuvaat krajno zabaveno, pa duri go usporuvaat tempoto na razvoj vo industrijata i vo ekonomijata vo Makedonija i so samoto toa i vo strumi~kiot region. Samiot na~in na izveduvawe na privatizacijata nosi mo{ne seriozni problemi vo industrijata i zemjodelieto vo ovoj region. Drug seriozen problem, kako {to spomnavme pogore, e gubeweto na pazarite i nemo`nosta na pretprijatijata od ovoj region da najdat novi prostori. Ovoj proces na nao|awe na novi pazari e dolgoro~en i bara prestruktuirawe na samite pretprijatija, kupuvawe na nova tehnologija i sl.

1.Industriskiot sektor na Strumi~kiot region

Industriskiot sektor vo strumi~kiot region vo periodot na tran-

zicija vleze so: • stagnantni tendencii vo proizvodstvoto; • nepovolna proizvodstvena struktura; • nezavr{ena transformacija, odnosno privatizacija; • visoka tehnolo{ka deprecijacija; • nezadovolitelni izvozni rezultati; • podolgoro~en proces na dezinvestirawe; • prisutni zagubi vo raboteweto; • golema prevrabotenost, niska produktivnost; i • slaba profitabilnost.

Razvojot na industriskiot sektor vo prvata faza vo strumi~kiot

region treba da se potpira vrz racionalna alokacija i kombinirawe na raspolo`livite resursi i efektuirawe na postojnite neiskoristeni kapaciteti. 1. Najgolem potencijal za oìvuvawe na proizvodstvoto postoi vo

postojnite neiskoristeni kapaciteti. Stepenot na nivnoto koristewe denes vo industrijata vo Makedonija iznesuva okolu 30%, a isto tolku e i vo ovoj region.


16

2. Izvozot pretstavuva klu~en faktor za zgolemuvawe na proiz-vodstvoto i pro{iruvawe na pazarite za plasman na proizvodite i uslugite i za pocelosno zadovoluvawe na uvoznite potrebi. Treba da se napomene deka treba da se napravat napori lon sistemot, koj e zastapen vo tekstilnata industrija (Geras Cunev, Strumi~anka itn.) i industrijata za obuvki (Supera), da se unapredi vo nekoja povisoka forma na sorabotka i da se privle~e stransko vloùvawe.

3. Potencijali za zgolemuvawe na proizvodstvoto vo industriskiot sek-tor se sozdavaat so vertikalnoto povrzuvawe na postojnoto i novoto primarno proizvodstvo so dejnosti i granki od finalniot sektor. Ovdeka se misli za mo`nosti za proizvodstvo na pamuk.

4. So razvojot na industrijata na nemetali bi se sozdale uslovi za po-golema eksploatacija i prerabotka na nemetalnite surovini vo strumi~kiot region. Ova bi se ostvaruvalo so revitalizacija i mod-ernizacija na kapacitetite i so nivno pro{iruvawe za obezbeduvawe na povisok stepen na finalizacija na surovinite i ostvaruvawe na neto devizen priliv. Prerabotkata na nemetalni surovini moè da se ostvaruva so podobruvawe na asortimanot i kvalitetot i so vov-eduvawe na novi proizvodi po dizajn i standardi koi gi baraat doma{nite i stranskite pazari. Proizvodstvoto na grade`ni ma-terijali isto taka bi moralo da se usoglasuva so potrebite na sovre-menoto grade`ni{tvo za brza i kvalitetna gradba, pri {to bi se vodelo smetka za ekolo{kite elementi.

5. Vo industrijata za prerabotka na drva bi trebalo da se revital-iziraat postojnite kapaciteti vo DIOS so {to neophodno moè osetno da se podobrat kvalitetot i dizajnot na finalnite proizvodi i so toa da se podigne nivnata konkurentnost. So ova e povrzana pot-rebata za specijalizacija na proizvodstvoto i ponaglaseno vnimanie za marketingot, modeliraweto, ekonomskata propaganda i proda`ba.

6. Kompleksot na tekstilot, iako e nisko profitabilen, so ogled na ne-govata visoka trudointenzivnost i izvozna orientacija, spa|a vo re-dot na prioritetnite oblasti za revitalizacija i modernizacija na postojnite tehnologii {to se vo primena. Zatoa modernizacijata na postojnite kapaciteti ima prioriteno zna~ewe vo tekstilnata indus-trija, so ogled na golemata zastarenost na tehnologiite i opremata i potrebata za prilagoduvawe na proizvodstvoto spored barawata na pazarot.

7. So modernizacija na kapacitetite vo melni~ko-pekarskata industrija bi se pro{iril asortimanot i kvalitetot na proizvodite za zado-


17

voluvawe na potrebite na naselenieto, sledej}i gi trendovite na ishrana vo svetot i prifa}aj}i novi proizvodi koi bi moèle da se izvezuvaat.

8. So rekonstrukcija i modernizacija na kapacitetite za prerabotka na zelen~uk i ovo{je i voveduvaweto na novi tehnolo{ki postapki vo proizvodstvoto i asepti~en na~in na polnewe. Vrz ovie osnovi moè da se osvojuva proizvodstvoto so povisoki fazi na prerabotka i da se voveduvaat novi asortimani: na zamrznat i su{en zelen~uk i za~ini, ovo{ni koncentrati, ovo{ni mirisi i boi, ~aevi i sl.

9. Postoi surovinska osnova i mo`nosti za zdrava hrana. 10. So re{avawe na ste~ajnata postapka vo ZIK Strumica }e se

ovozmoì proizvodstvo na mleko i mle~ni prerabotki i }e se ovozmoì voveduvawe na novi asortimani so visok kvalitet i sood-vetna ambalaà za zadovoluvaweto na potrebite na naselenieto. Ist e slu~ajot i so klanicata.

11. So rekonstrukcija i modernizacija na kapacitetite za proizvod-stvo na pijalaci vo Grozd i za proizvodstvo na vino, osobeno kvaliteno vino koe treba da gi zadovoluva standardite za izvoz.

12. Modernizacija na prerabotuva~kite kapaciteti vo tutunskata industrija vo Strumica Tabak.

13. Razvoj na mali i na sredni pretprijatija koi }e bidat fleksi-bilni vo pogled na prestruktuiraweto i prilagoduvaweto kon us-lovite na pazarnata ekonomija, a isto taka tie treba da go olesnat procesot na privatizacija i prestruktuirawe na golemite indus-triski pretprijatija, pred sé, na ZIK Strumica. Malite i srednite pretprijatija }e igraat ogromna uloga vo zaìvuvaweto i prestruktui-raweto na industrijata vo ovoj region.

14. Zanaet~istvoto kako del od stopanstvoto isto taka treba da do-bie maksimalna poddr{ka vo svojot razvoj, posebno onie zanaet~iski dejnosti koi spored svojata struktura i specifi~nost moàt da bidat kompatibilni so stopanskite kapaciteti vo pogled na kooperativnite odnosi; i,

15. Svoe mesto vo stopanskiot ìvot vo regionot treba i mora da najdat i turizmot so ugostitelstvoto. Regionot ima idealni pri-rodni, klimatski i istoriski uslovi za razvoj na turizmot, a posebno na bawskiot so objektot vo selo Bansko, koj raspolaga so ~etiri postoe~ki kapaciteti. Pokraj bawskiot, a so toa i sportskiot turizam, regionot ima mo`nost za razvoj na manastirski turizam vo manastir-ite vo Vequsa i Vodo~a.


18

2.Stranski investicii

Za razvojot na industrijata vo ovoj region sigurno e mnogu zna~ajno privlekuvaweto na stranski direktni investicii. No, vrz prilivot na SDI vo zemjite vo razvoj vo koi e i Republika Makedonija vlijaat mnogu faktori: goleminata na pazarot, makroekonomskata politika, strukturnite promeni koi vodat kon globalizacija vo industri-jata, politi~kiot rizik itn. Za ovaa cel porane{noto Ministerstvo za razvoj izgotvi "Programa za pottiknuvawe na investiciite so poseben osvrt za privlekuvawe na SDI" vo 1999 godina. Vo nea se dadeni na-sokite {to treba da gi napravi makedonskata vlada za da privle~e stranski investicii. Me|utoa, prilivot na stranski investicii vo Re-publika Makedonija e pod o~ekuvawata na nivo na dràva i vkupnite vloùvawa se 420 milioni dolari.

Vo strumi~kiot region stranski investitori imame vo Strumica-tabak i Supera, a vo potraga po niv e i @ito - Strumica i Ogra`den. Stranskiot kapital e poèlen vo site industriski kapaciteti, no toj po-radi celata politi~ka situacija vo dràvata te{ko }e pokaè interes da vloùva kaj nas.

[to treba da se napravi za da se privle~at stranskite investi-tori vo strumi~kiot region:

• Treba silna investiciona promocija za ovoj region so poseben akcent na toa deka ovoj del od Makedonija ne e opfaten so vo-jnata;

• Deka se grani~i so Republika Bugarija i Grcija; • Dobro e povrzan so glavniot grad Skopje; • Relativno ima dobra infrastruktura; • Da se reklamira vo doma{niot i vo stranskiot pe~at; • Distribucija na promotivni materijali; • U~estvo na pretprijatijata na saemi i na trgovski izlo`bi; • Izgotvuvawe na raspored na poseta na potencijalnite investi-

tori so lokalni partneri; • Obezbeduvawe dozvoli i odobrenija od resornite vladini insti-

tucii; • Podgotvuvawe na proektni profili za pretprijatijata; • Izgotvuvawe na fizibiliti studii; • Investicioni misii; • Seminari itn.


19

Za ovie aktivnosti da se koordiniraat treba da se otvori slu`ba vo ramkite na podra~nata edinica na Ministerstvoto za ekonomija. Taa slu`ba }e gi koordinira site aktivnosti okolu investicionata promocija za na{ite, a u{te pove}e za stranskite investitori vo strumi~kiot re-gion, a voedno bi sorabotuvala so Oddelot za promocija na investiciite vo Ministerstvoto za ekonomija i bi bilo direktno povrzana preku e-mail po{ta.

Za privlekuvawe na investitori sigurno e poèlno i da se raz-misluva za otvorawe na slobodna ekonomska zona. Vo ovoj moment, za Makedonija, a posebno za ovoj region, od zna~ewe se t.n. slobodni indus-triski zoni. Toa se oblasti vo koi na organiziran na~in se instalirani (ili postojat uslovi za instalirawe) pogolem broj industriski ka-paciteti i postrojki so sredni dejnosti. Vo niv postoi soodvetna infra-struktura, a dràvata ovozmoùva posebni povolnosti i olesnuvawa od dano~nata sfera.

Vo fizibiliti studijata nara~ana od Ministerstvoto za urbani-zam i grade`ni{tvo, a izraboteno od Javnoto pretprijatie za prostorni i urbanisti~ki planovi, kako predlog za slobodni zoni se prepora~ani slednite: 'Ràni~ino, Bunarxik, Kamnik, Prdejci, Novo Lagovo-Prilep i Carinskiot terminal-Bitola. Bi trebalo da se napravi napor da se izgotvi fizibiliti studija za slobodna zona i vo strumi~kiot region i taa bi se dopolnuvala so onaa od Prdejci kade bi se razvivale indus-triski kapaciteti od prehranbenata industrija, proizvodstvoto na ma-terijali za pakuvawa itn.

3.Mo`nosti i pravci na idniot razvoj

Unapreduvaweto na stepenot na iskoristenost na postoe~kite in-

dustriski kapaciteti sigurno treba da se bara preku iznao|awe na novi pazari, {to, kako {to rekovme pogore, e dolgoro~en proces. Ova e povr-zano i so voveduvaweto na transfer na tehnologija i sovremenoto organ-izirawe na proizvodstvoto. Sigurno deka za ova se baraat sredstva so koi ne raspolagaat pretprijatijata koi se isto{teni od samiot proces na privatizacija, nestabilnata politi~ka situacija itn. taka {to razvojot i poddr{kata koja{to treba da im se dade na malite i na srednite pret-prijatija e presudna za razvojot i dinamiziraweto na industriskiot sek-tor vo strumi~kiot region.


20

Za unapreduvawe na industrijata sigurno mnogu e va`no i vovedu-vaweto na ISO standardite posebno vo tekstilnata, prehranbenata in-dustrija i industrijata za nemetali.

Najgolem impuls za razvoj na industrijata vo ovoj region }e dojde od razvojot na malite i na srednite pretprijatija. Pottikot {to }e se dade kako na nivo na dràva taka i vo samiot region }e bide presuden za dinamizirawe na industrijata.

Od tabelata 1 se gleda strukturata na op{testveniot proizvod vo Republika Makedonija i vo strumi~kiot region. Vo sozdavaweto na op{testveniot proizvod na nivo na dràva, ovoj region u~estvuva so pribli`no 3% vo 1995 godina. Industrijata i rudarstvoto vo 1995 godina u~estvuvale so 36% na nivo na Republika, a vo regionot so 25,6%. Zem-jodelieto i ribarstvoto vo 1995 godina vo Republika Makedonija u~estvuvale so 13,7%, a vo strumi~kiot region so 34,3 %. Trgovijata u~estvuvala vo op{testveniot proizvod so 23% na nivo na dràva, a vo regionot so 18,9%. Soobra}ajot i vrskite u~estvuvale so 7,8% vo strumi~kiot region, a vo Makedonija so 7,3%. Strukturata na op{testveniot proizvod vo regionot ja otslikuva komparativnata pred-nost na istiot, pa zatoa e i razbirlivo {to zemjodelieto i ribarstvoto u~estvuvale so 34,3 %, industrijata so 25,6%, trgovijata so 18,9, soo-bra}ajot so 7,8% itn.

Zagriùva~ki e toa {to u~estvoto na op{testveniot proizvod na regionot vo op{testveniot proizvod na Republika Makedonija se na-maluva (vidi tabela 2). Najvisoko u~estvo se ima vo 1992 godina so 3,73%, a najnisko vo 1995 godina so pribli`no 3%. Znaeme deka op{testveniot proizvod vo Makedonija se namaluva, {to zna~i go imame t.n. fenomen na zaostanuvawe vo zaostanuvawe. Izlez treba da se bara vo zavr{uvaweto na privatizacioniot proces vo zemjodelieto i negovo modernizirawe vo povisoki fazi, a vo industrijata vo dinamizirawe na industrijata na nemetali i na tekstilnata industrija. Od druga strana, kako {to kaàvme pogore, za razvojot na industrijata }e bide presuden razvojot na mali i fleksibilni pogoni kako vo ramkite na postoe~kite kapaciteti taka i so otvorawe na mo`nosti na novi pretprijatija koi }e bidat dinami~ni i fleksibilni i koi }e moàt da se prilagoduvaat na barawata na svetskiot i na doma{niot pazar.

Od analizata na strukturata na op{testveniot proizvod, kako i od prirodnite potencijali vo strumi~kiot region, moè da se zaklu~i deka prioritetite na razvojot na stopanstvoto i na malite biznisi treba da bidat vo slednite stopanski oblasti i dejnosti:


21

• Zemjodelieto e osnoven nositel na razvojot, pri {to pri-oritetite gi odrazuvaat komparativnite prednosti, osobeno vo razvojot i unapreduvaweto na prehranbenata i na tutunskata in-dustrija;

• Razvoj na proizvodstvoto na zdrava hrana; • Razvoj i modernizacija na industrijata na nemetali so povisoki

fazi na prerabotka; • Revitalizacija na tekstilnata industrija i na proizvodstvoto na

predmeti od koà; • Razvoj i unapreduvawe na drvnata industrija; • Razvoj na soobra}ajot ; • Razvoj na ugostitelstvoto i na tranzitniot i rekreativniot turi-

zam; i, • Razvoj na zanaet~istvoto.

Prilog: Najzna~ajnite industriski granki i pretprijatija vo strumi~kiot

region. Vo ovoj region poradi dobrite klimatski uslovi zemjodelieto e

prioritetno, no pokraj nego ili poradi nego se razvi proizvodstvoto na tutun. Strumi~kiot tutun e od orientalni sorti i negovata obrabotka i fermentacija se vr{i vo Strumica tabak, koja od pred nekolku godini e vo sopstvenost na gr~ki partner. Proizveduva 5.500 toni fermentiran tutun i vrabotuva 225 lica.

Prehranbenata industrija e mnogu zastapena vo ovoj region. Strumi~ko stopanstvo DOO Mo{a Pijade, koj e del od holdingot ZIK Strumica-Strumica, so broj na vraboteni 100. Raspolaga so proiz-vodstven kapacitet za prerabotka na zelen~uk i na ovo{je - 50.000 toni; klanica 100.000 jagniwa; mlekara 300.000 litri (ne raboti).

Pretprijatieto e vo ste~aj od 25.03.1998 godina. Ste~ajnata postapka e vremeno zaprena, no ovaa godina e prodolèna za 6 meseci.

DPT JOKA DOEL. Osnovna dejnost: proizvodstvo na kiselo mleko, jogurt i drugi mle~ni proizvodi. Vraboteni se 5. Godi{en kapacitet: kiselo mleko 175.000 litri i 140.000 litri jogurt.

@ito Strumica koj raspolaga so proizvodstvo na bra{no od site tipovi: 12.200 toni sto~no bra{no; 5.200 toni na leb, beli pe~iva i spe-cijalen leb 10.640 toni. Vraboteni 170.

POS Idnina raspolaga so kapacitet za proizvodstvo na slatki. Vraboteni se 65. Struktura na kapitalot e 100% op{testven. Se soo~uva so nedostig na obrtni sredstva, zastarena tehnologija i prevrabotenost.


22

So proizvodstvo na surovi masla i masti se zanimavaat: Inter-elas i Al Maks, koj e so turski kapital 51%.

Nositel na melni~ko-pekarskata industrija vo Strumica e AD @ito Strumica. Vkupno vraboteni 165 lica. Raspolaga so proizvodstvo na bra{no od site tipovi ( 12.200 toni), sto~no bra{no (5.200 toni), os-noven leb 2.063 toni, specijalen leb 295.000 par~iwa i ostanati proiz-vodi 282.000 par~iwa.

Vo izgradba e nov pekarski objekt so vkupna investicija od 2.800.000 germanski marki i se planira da se pu{ti vo rabota na 1.06. 2002 godina. So ova }e se zamenat postojnite dve pekarnici i }e se udvoi kapacitetot. Site potrebi na surovinite se podmiruvaat od doma{no proizvodstvo. Se bara strate{ki investitor so posredstvo na konsultan-ska firma. Pokraj @ito Strumica, vo regionot se otvoreni pove}e melni~ki i pekarski kapaciteti i so toa se zgolemuva konkurencijata i kvalitetot na proizvodite.

I pokraj toa {to ovoj region e zemjodelski, najzastapena granka vo strumi~kot region e tekstilnata industrija koja vrabotuva 2.168 lica i ostvaruva izvoz vo Amerika, Anglija, Germanija, Grcija, Italija, Hrvat-ska, Slovenija, Jugoslavija itn.

AD Geras Cunev Modna konfekcija. Ima 625 vraboteni. Osnovna dejnost e proizvodstvo na te{ka konfekcija. Raboti po princip na lon sistemot. Godi{en kapacitet: palta - 6.350, kostumi - 1.800, zdolni{ta - 2.100, kaputi - 100, pantaloni 5.55, eleci 100. Iskoristenost na proiz-vodniot kapacitet e 90%.

ADPS konfekcija i trikotaà Edinstvo. Vraboteni se 389 lica. Osnovna dejnost e proizvodstvo na te{ka konfekcija i raboti po princip na lon sistem. Godi{en kapacitet e 230.000 pantaloni, rabotna i za{titna obleka 5.000.000, ma{ki jakni i kostumi 30.000 i ènski zdolni{ta 15.000. Iskoristenost na kapacitetot e 75%. Ostvaren izvoz vo Grcija, Anglija, Germanija.

TDPPU HELMATEKS Skopje ima pogon za proizvodstvo na tek-stilni proizvodi vo Strumica, a kako osnovni proizvodi se: tkaenina èrsej, tkaenina frotir, ~ar{afi èrsej i ~ar{afi frotir. Vo pretpri-jatieto se angaìraat 100 vraboteni. Ima stranski kapital, i toa gr~ki 42,5% i germanski 15%. Ostvaren izvoz vo Grcija.

Pretprijatie za detska konfekcija PIRIN Novo Selo. Vraboteni 30. Osnovna dejnost: prizvodstvo na detska konfekcija i trikotaà.


23

Iskoristenost na kapacitetite 50%. Raboti po princip na lon sistemot za doma{ni pretprijatija.

Predilnica i konfekcija Strumi~anka Strumica. Broj na vrabo-teni 416. Proizvoden kapacitet 33.096 vretena. Izvezuva vo SRJ, Grcija, Italija, Slovenija i Hrvatska.

Predilnica Jugoteks ADMS JUGOTEKS Strumica. Broj na vrabo-teni 250. Osnovna dejnost: proizvodstvo na pamu~ni prediva i me{avina, a sporedna: proizvodstvo na ~ar{afi, malon predivo i dr. Iskoris-tenosta na proizvodniot kapacitet e 20%. Strukturata na kapitalot e slednata: 56,46%; 41,24% akcionerski kapital i 2-3% kapital vo sopstvenost na Fondot za PIO.

Dosta zastapena granka vo strumi~kiot region e drvnata indus-trija kade se javuvat mali proizvodni kapaciteti koi uspe{no gi plasiraat svoite proizvodi na doma{niot, a nekoi od niv i na stran-skiot pazar. Vo Strumica vode~ki proizvodstven kapacitet e DIJOS-holding pretprijatie, vo ~ij sostav se dru{tvata: DOO Masiv, DOO Fi-nala, DOO Tapetarija, DOO Ambalaà. Kapitalot e 100% op{testven, privatizacijata e vo tek.

ADMS Dijas; DOO Masiv Strumica ima 137 vraboteni. Osnovna dejnost: proizvodstvo na mebel.

ADMS DOO Ambalaà Strumica. Ima linija za proizvodstvo na drvena ambalaà, bi~ena bukova gra|a i kotlarnica. Komercijalna banka ima hipoteka nad celokupniot imot.

ADMS DIJOS DOO Finala Strumica. Broj na vraboteni: 66. Os-novna dejnost: proizvodstvo na finalni proizvodi od drvo.

ADMS DIJOS DOO TAPETARIJA. Broj na vraboteni 11. Osnovna dejnost: proizvodstvo na finalni proizvodi od drvo i kau~i i drugi legla so godi{en kapacitet 340 par~iwa.

DDPI Fagus produkt s. Novo Selo. Proizvodstvo na drvena am-balaà, broj na vraboteni 105. Struktura na kapitalot: 85% akcionerski i 15% PIOM.

Stranski kapital ima i vo fabrikata za obuvki SUPERA so 51% i vo Strumica Tabak, koj e edinstven kapacitet vo regionot za otkup na tu-tun i prerabotka na fermentiran tutun. So 250 vraboteni i 5.500 toni fermentiran tutun.

AD Grozd Strumica raspolaga so kapacitet za proizvodstvo na alkoholni pijalaci (4 mil. litri godi{no, samo 8% iskoristenost) i


24

bezalkoholni pijalaci( 6 milioni litri, 50% iskoristenost). Vraboteni 130.

Pretprijatieto ima problemi so prevrabotenost, a vo ponovo vreme i so nelojalna konkurencija koja gi falsifikuva nivnite proiz-vodi i zatoa pogonot za alkoholni pijalaci ne raboti podolgo vreme.

MAKS DOEL raspolaga so linija za proizvodstvo na smokvi, crven piper i dr.

Strumi~ko pole s. Vasilevo. Broj na vraboteni 276. Instaliran kapacitet za proizvodstvo na vino 1.100 vagoni.

IGM Elenica e pretprijatie za proizvodstvo na gradeèn materi-jal. Broj na vraboteni 170. Proizvodstven kapacitet: 30.000.000 enf godi{no edinici normalen format. Ostvaren izvoz vo SR Jugoslavija.

Sankeram Makedonija ADMS-Strumica. Broj na vraboteni 289. Osnovna dejnost proizvodstvo na sanitarna keramika.

Iako geolo{ki nedovolno istraèno, se smeta deka strumi~koto podra~je e bogato so rudi (zlato po te~enieto na Su{evska Reka, ra-diaoaktivni materijali i kvarc na Belasica), osobeno so nemetali od koi najmnogu se eksploatiraat felspadot i kalcium-karbonatot. Ka-pacitetite na edinstveniot rudnik vo op{tinata Ogra`den godi{no moàt da prerabotuvaat okolu 50.000 toni od ovie mo{ne barani i retki rudi. Se plasiraat na doma{en i na stranski pazar, i toa vo: SR Jugo-slavija, Hrvatska, Slovenija, Ungarija, Romanija i Grcija. Broj na vrabo-teni 185. Se ima investirano 1.200.000 germanki marki za zgolemuvawe na kapacitetot za mikronizacija na kalcium karbonatot.

M-r Nata{a Daniloska

25

M-r Nata{a Daniloska Ekonomski institut-Skopje

ZEMJODELSTVOTO VO STRUMI^KIOT REGION

1.Prirodni faktori koi go naso~uvaat razvojot na zemjodelstvoto vo strumi~kiot region Strumi~kiot region e eden od najzna~ajnite zemjodelski regioni vo Republika Makedonija. Za vakvata negova klasifikacija sekako prido-nesuva i mestopolo`bata na samiot region. Imeno, vkupno 963 km povr{ina na koi e rasprostranet strumi~kiot region, locirani se vo jugo-isto~niot del na Republika Makedonija i toa na 41o22' i 23o45' isto~na geografska dolìna {to na regionot mu dava karakteristiki na ju`no-mediteranski podreon.

Vakvata geografska postavenost se manifestira preku specifi~ni klimatski karakteristiki. Vo strumi~kiot region zastapeni se dve zonalni klimi-mediteranska i isto~no-kontinentalna, a rezultat od nivnoto interaktivno deluvawe e topla i semiaridna klima. Letoto e dolgo i vo periodot maj-oktomvri, koga zemjodelskoto proizvodstvo se realizira na otvoreno, srednodnevnata temperaturata e relativno vi-soka. Poto~no, preku 215 dena vo godinata se karakteriziraat so tempera-tura povisoka od 10oS (srednomese~nata temperatura vo periodot 1998-2000 godina se dviì od 13,4oS do 25,9oS) {to za zemjodelskite kulturi e sosema dovolno za da obrazuvaat fiziolo{ki zreli plodovi.

Od vkupno 365 dena vo godinata, 230 dena se son~evi, odnosno vo strumi~kiot region prose~no godi{no 2.377 ~asa gree sonce, {to po vre-metraewe i intenzitet e optimalno za fotosinteti~kata aktivnost na zemjodelskite kulturi.

Vrneìte vo regionot se so mediteranski reìm i prose~no godi{no pa|aat okolu 600 litri na m2, i toa najmnogu vo maj i vo septem-vri, dodeka vo ostanatiot del od vegetacionata sezona se vo deficit i so nepogoden raspored.


26

Vo strumi~kiot region glavno duvaat severozapaden veter (vo me-sec juli) i jugozapaden veter, dodeka severen i juèn veter duvaat mnogu poretko.

Od prirodnite vodni resursi, za strumi~kiot region najzna~aen e slivot na rekata Strumica ~ija povr{ina iznesuva 1.535 m2 i koj so ce-lokupnata mreà gi opfa}a povr{inite od Strumi~koto Pole. Ovoj sliv go ~inat rekite: Plavaja, Orahova~a, Radovi{ka Reka, Kriva Reka, Lakavica, Strumica, Turija, Vodo~a, Dervenska Reka, Izle{evska Reka, Markova Reka i A{a Dere. Ovie reki pretstavuvaat osnovni izvori za navodnuvawe na Strumi~kata Kotlina i za vodosnabduvawe na nasele-nieto i na industrijata. Glaven vodotek vo Strumi~kata Kotlina, sostavena od Strumi~koto i od Radovi{koto Pole, e rekata Strumica koja vo prose~ni godini prose~no godi{no raspolaga so 177.230.000 m2 povr{inska voda, a vo srednosu{ni godini so 106.340.000 m2 povr{inska voda.

Pokraj ovie povr{inski vodoteci, na povr{inatata na Strumica i na Strumi~koto Pole se polzuvaat i podzemni vodoteci ~ii resursi se procenuvaat na 850 h 106 m2 i se glavno nameneti za zadovoluvawe na potrebite od kvalitetna voda za vodosnabduvawe.

So ogled na goleminata i zastapenosta na zemjodelskoto proiz-vodstvo, istraùvawata i iskustvata pokaùvaat deka raspolo`livite vodni resursi ne se dovolni potpolno da gi zadovolat potrebite od voda za vodosnabduvawe i navodnuvawe na strumi~kiot region. Imeno, od ce-lokupno raspolo`livata voda vo strumi~kiot region, koli~estvata na voda koi se upotrebuvaat za navodnuvawe se za 3 pati pogolemi od koli~estvata koi se koristat za zadovoluvawe na site drugi potrebi. Ova go nametnuva zaklu~okot deka poradi geografskata postavenost i semi-aridnata klima, navodnuvaweto vo strumi~kiot region e mnogu potrebno i zna~ajno.

Spored reljefno-topografskite belezi, strumi~kiot region moè da se podeli na ridski, planinski i ramni~arski reljefni delovi i gen-eralno moè da se kaè deka leì na nadmorska viso~ina od 205 do 300 m. Najgolema povr{ina od blizu 52% otpa|a na padinski del, a 46% na ramni~arski del koj e so prose~na nadmorska visina od 280 m, kade {to se nao|a nad 75% od zemjodelskata obrabotliva povr{ina (prete`no nivi i oranici). Strumi~kiot region raspolaga so vkupno 32.319 ha zemjodelska povr{ina, od koja duri 87% e obrabotliva. Pedolo{kite ispituvawa koi se sprovedeni re~isi na celata povr{ina na Strumi~koto Pole velat


27

deka tuka se zastapeni pove}e poznati tipovi na po~vi od koi blizu 80% otpa|aat na pokvalitetnite po~vi kako {to se: aluvijalni, smolnici, ga-jwa~i i karbonatni po~vi. [to se odnesuva do bonitetnata vrednost, okolu 93% se klasificirani vo II i III klasa a ostanatite 7% vo IV i V klasa. Ovie plodni po~vi, koi se odlikuvaat so dobra vodopropustlivost, pogoden vozdu{en i toploten reìm i so visok kapacitet na apsorpcija, se osnoven faktor za razvoj na zemjodelskoto proizvodstvo. Tuka bi gi spomnale i ~ove~kite potencijali, odnosno ~ove~kiot faktor kako isklu~itelno zna~aen za razvoj na koja bilo stopanska aktiv-nost. Imeno, so ogled na toa {to strumi~kiot region e prvenstveno zem-jodelski, razbirlivo, vo strukturata na naselenieto dominira zemjodel-skoto naselenie i toa e zastapeno so 35,1%. Vo strumi~kiot region, na 100 ha zemjodelska povr{ina ima 99, a na 100 ha obrabotliva povr{ina 113 lica zemjodelsko naselenie. Poradi site ovie prorodni pogodnosti na strumi~kiot region sosema opravdano mu se pridava epitetot najzna~aen zemjodelski region vo Republikava. Vo regionot dominiraat oranicite i bav~ite na koi moàt uspe{no da se odgleduvaat nivski i gradinarski kulturi, a osobeno: pamuk, tutun, {e}erna repka, susam, afion, kikiritki, p~enica, ja~men, oves, 'r`, p~enka, oriz, domati, piperki, zelka, razni ovo{ni vi-dovi, vinova loza, bostan i drugo. 2.Infrastruktura i proizvodstveni kapaciteti zna~ajni za zemjodelskoto proizvodstvo Za nepre~eno realizirawe na zemjodelskoto proizvodstvo i dis-tribucija na proizvodite od golemo zna~ewe e obezbedenosta na regionot so soobra}ajnici. Strumica e dobro otvorena i povrzana so soo-bra}ajnici, a kako pozna~ajni bi gi spomnale: Strumica-Radovi{-[tip; Strumica-Novo Selo-grani~en premin za Republika Bugarija; Strumica-Valandovo-avtopat za Republika Grcija i Skopje i soobra}ajnicata Strumica-Berovo. Isto taka, preku magistralen pat od 46 km Strumica e povrzana so op{tinskiot centar Radovi{, a so 90 km dolg regionalen pat so op{tinskiot centar Valandovo, Berovo i mal del od Murtino. Lokal-nata patna mreà koja gi povrzuva pomalite mesta vo regionot so Strumica momentalno e vo dolìna od okolu 12,8 km asfalten pat, no za optimalno lokalno povrzuvawe ovaa mreà bi trebalo da se prodolì za u{te blizu 40 km. Prioriteno, bi se izgradile patnite pravci: Pop~evo-Strumica; Gradsko-Baldovci-Strumica i Velusa-Angelci. Regionot ima


28

predispoziciii i za razvivawe na èlezni~kiot soobra}aj, pa vo idnina bi trebalo da se razmisluva i za izgradba na èlezni~ka pruga Strumica-Petri~ (Republika Bugarija) i Strumica-[tip. Vo op{tina Strumica ima zna~itelen broj na industriski kapaciteti za prerabotka i povisoka finalizacija na primarnoto zemjodelsko proiz-vodstvo, a kako pozna~ajni bi gi spomnale: konzervnata fabrika "Mo{a Pojade", klanica i konzumna mlekarnica, fabrika za obrabotka i fer-mentacija na tutun "Strumica Tabak", melni~ko pekarska industrija "@ito-Strumica" i zanaet~isko-slatkarskoto pretprijatije "Idnina". Vo ramkite na prehranbenata industrija opstojuvaat pove}e pretprijatija, i toa: za prerabotka na meso i mleko ("Bonevi", "Jaka" i drugi), nekolku pekari ("Ivo", "Sofi", "Biokomerc", "Prolet" i drugi). Isto taka, postojat i servisi za finalizacija na zemjodelskoto i sto~arskoto proizvodstvo ("Tehnoplast", "Midral", "Infopejx" i drugi), kako i hemisko-prehran-benata industrija "Ivoprom".

Vo pogled na trgovijata so zemjodelski i prehranbeni proizvodi, moè da se kaè deka taa e relativno dobro organizirana samo vo op{tina Strumica. Imeno, strumi~ki "Komunalec" raspolaga so povr{ina od okolu 12.000 m2 na koja postojat dva uredeni pazari za promet na malo na zemjodelskite i na prehranbenite proizvodi. Proda`bata na zem-jodelskite proizvodi i stoka na golemo se realizira na dva pazari i na vkupno 30.000 m2.

Kako {to ve}e be{e kaàno, od prirodnite vodni resursi za

strumi~kiot region najzna~aen e slivot na rekata Strumica. Na ovoj sliv, na podra~jeto na Strumica i Radovi{ se podignati sistemi za navodnu-vawe na 23.120 ha od koi najgolem e HMS "Strumica" so 20.940 ha, op-faten so proekt vo tri podsistemi: "Vodo~a"-3.560 ha, "Turija"-10.500 ha i "Mantovo"-6.880 ha. Podsistemite "Vodo~a" i "Turija" organizaciono se upravuvani od VRO "Strumi~ki sliv"-Strumica i na niv ima vgradeno glavni i sekundarni kanali za navodnuvawe vo dolìna od 360 km, hidro-tehni~ki kanali od 15 km i regulacija na rekite vo dolìna od okolu 40 km, a podsistemot "Mantovo" e upravuvan od VRO "Mantovo"-Radovi{. Vodata za ovoj hidromeliorativen sistem predvideno e da se obezbeduva od akumulaciite "Vodo~a"-25,12 h 106m2, "Turija"-45,0 h 106m2 i "Man-tovo"-36,0 h 106m2 i potoa taa da se distribuira preku magistralni kanali (86,3 km) i distributivna mreà od cevkovodi (334 km). Pod uslov


29

da se obezbedi dovolno koli~estvo na voda, stepenot na sega{nata izgradenost na osnovnite objekti i distributivnata mreà dozvoluvaat vistinski da se navodnuva povr{ina od 16.699 ha. I pokraj toa {to ka-pacitetot na hidromeliorativniot sistem e zna~itelen, toj ne se iskoristuva vo potpolnost. Pri~ina za vakavata sostojba e {to objektite vo sistemot se na razli~en stepen na funkcionalnost, a kako po~esti problemi kaj site podsistemi se javuvaat: nedovolna obezbedenost so voda za navodnuvawe, visoki zagubi na voda vo glavnite dovodni kanali (koi se glavno otvoreni i bez dinami~ka regulacija) i vo distributivnata mreà (poradi nedovolna pokrienost so oprema za do`dewe), zapu{tenost na alimentacionite kanali i nedovolna iskoristenost na akumulacioniot prostor. Imaj}i go predvid zna~eweto na navodnuvaweto za realizirawe na zemjodelskoto proizvodstvo vo strumi~kiot region i zna~eweto na zemjodelskoto proizvodstvo za celokupniot razvoj na re-gionot, neminovno se nametnuva zaklu~okot deka e urgentna potrebata od rekonstrukcija, rehabilitacija i modernizacija na hidromenliorativ-nite zafati vo Strumi~ko. Site ostanati infrastrukturni pogodnosti kako: kanalizaciona mreà, elektri~na mreà, PTT infrastruktura, zdravstvo, obrazovanie, se na zadovolitelno nivo.

3. Struktura na zemjodelskite kulturi koi se odgleduvaat vo strumi~kiot region

Ve}e rekovme deka povolnite klimatski i po~veni faktori go pre-dodreduvaat strumi~kiot region da bide zemjodelski. Izgradbata na go-lemite akumulacii i sistemite za navodnuvawe ovozmoùvaat odgledu-vawe na raznovidna i intenzivna prizvodstvena struktura. Ovie pogod-nosti na zemjodelskite proizvoditeli vo Strumi~ko im dozvoluvaat kul-tivirawe na dohodovni rani, sredni i docni gradinarski kulturi, kako i na brojni nivski kulturi koi davaat visoki prinosi. Vo strukturata na zemjodelskite proizvodi koi se odgleduvaat vo ovoj region, dominantno, so 35%, u~estvuvaat gradinarskite kulturi. Potoa doa|aat industriskite kulturi, a zna~ajno mesto imaat i fura`nite kulturi i lozovite nasadi.


30

Zemjodelskata struktura se karakterizira so odredeni specifi~nosti po op{tini (Tabela 1).

Taka, vo op{tina Strumica dominiraat ìtnite i gradinarskite kulturi so po okolu 33% zastapenost.

Ednakva zastapenost na industriskite i gradinarskite kulturi od po 16% e prisutna vo op{tina Vasilevo, a istite kulturi vo op{tinite Novo Selo i Kukli{ se zastapeni na po blizu 22%.

Karakteristika, pak, na op{tina Bosilovo se fura`nite kulturi zastapeni na 18% i sekako gradinarskite kulturi na 23%.

Vo op{tinata Murtino na duri 42% od obrabotlivoto zemji{te se zaseani gradinarski kulturi, a vedna{ po niv, na 32% ìtni kulturi.

Generalno kaàno, vo strumi~kiot region, koga se vo pra{awe ìt-nite kulturi, najmnogu se prisutni p~enicata i p~enkata.

Kaj industriskite kulturi glaven reprezent e tutunot, prisuten

preku visokokvalitetni orientalni sorti. Gradinarskite kulturi i industriskiot zelen~uk {to se odgledu-

vaat vo strumi~kiot region godi{no davaat prinosi od okolu 30.000 toni. Seidbenata struktura na ovie kulturi pretstavuva vistinsko bogatstvo. Vo strumi~kiot region so podednakva uspe{nost se odgleduvaat: domati, piperki, bostan, grav i piperka. Ponudata u{te pove}e se zbogatuva so zemjodelskoto proizvodstvo koi se realizira vo oranèriite na "Plodno pole", "Hamzeli" i "Bansko", kade na povr{ina od 21 ha, kako i na pove}e hektari pod plastenici, se proizveduvaat rani domati, krastavici, luti piperki, bostan i cve}iwa.


31

Strumica

region Stru-mica

Bosi-lovo

Va-silevo Kukli{

Mur-tino

Novo Selo

Oranici i bav~i 25.298 3.845 6.069 6.567 1.863 1.849 5.105 @itni kulturi

10.443 1.289 2.429 2.922 753 590 2.460 P~enica 5.812 714 1.254 2.249 385 191 1.019 'R` 129 11 41 2 7 68 Ja~men 903 100 184 297 101 8 213 Oves 14 14 P~enka 3.585 464 991 335 265 384 1.146 Industriski kulturi 4.059 437 898 1067 394 79 1184 [e}erna repka 76 30 15 17 14 Tutun 3.833 402 825 1022 394 65 1.125 Industriski piper 38 38 Son~ogled 96 58 18 20 Afion-seme 16 5 10 1 Gradinarski kulturi 5.943 1.241 1.423 1008 414 780 1.077 Kompir 668 150 141 187 32 44 114 Kromid 63 25 5 11 5 5 12 Luk 5 3 1 1 Grav 563 100 134 64 92 90 83 Gra{ok 59 31 6 12 10 Le}a Zelka i keq 384 139 55 95 50 29 16 Domati 926 260 277 208 46 108 27 Piper 2.053 365 491 215 132 456 394 Bostan 1.222 168 320 221 45 38 430 Fura`ni kulturi 2.361 327 1.088 447 82 170 247 Detelina 40 40 Lucerka 2.024 323 828 374 82 170 247 Graor-seno 37 4 33 Dobito~en gra{ok 40 40 Krmna p~enka 160 160 Dobito~na repka 60 60 Ostanati kulturi 2.492 551 231 1.123 220 230 137


32

Seidbenata struktura e ve}e stanata del od tradicijata, pa e konstantno ista poslednive 10 godini. Sepak, se zabeleùva tendencija na promena na sortite. Taka, kaj domatite sé pove}e prevladuva domatot "long self life" koj odli~no podnesuva dolg transport i go zadrùva kvalite-tot najmalku 15 dena. Sortite bostan i ponatamu se standardni no sega se dobivaat po pat na kalemewe, a me|u kompirite strumi~kite zemjodelci se odlu~uvaat za tie so pokus vegetacionen period. Isto taka, sé po~esto se zabeleùvaat obidi za vnesuvawe na gradinarski kulturi za koi dosega nemalo golem interes, kako {to se: brokulite, karfiolot, morko-vot i cvekloto. Edinstven pretstavnik na fura`nite kulturi vo strumi~kiot re-gion bila i ostanuva lucerkata. Me|u ovo{nite vidovi, tradicionalno, najgolema povr{ina se odvojuva za praskata, pa potoa sleduvaat: vi{na, orev, aktinidija, kajsija i jagoda. Strumi~kiot region ima pove}evekovna tradicija na odgleduvawe na vinovata loza. Iako samo 4,8 do 5,1% od vkupno obrabotlivata povr{ina e pod vinova loza i go ~ini poznatoto Strumi~ko-Radovi{ko vinogorje (okolu 1.417 ha), lozarstvoto pretstavuva zna~ajna granka vo sevkupnoto zemjodelsko proizvodstvo. Vo Strumi~ko-Radovi{koto vi-nogorje uspe{no vireat vinski sorti na vinova loza koi se zastapeni na 66,4% od raspolo`livata povr{ina i toa prvenstveno: belan, smeder-evka, ìlavka, juni blank, r,kaciteli, game crn, kabernet soviwon, krato{ija, vranec, prokupec, game bojadiser, a prirodnite uslovi doz-voluvaat odgleduvawe i na: italijanski rizling, melnik, plovdina, stanu{ina i merlot. Od trpeznite sorti na vinovata loza najzastapeni se: afus ali, kralica na lozjata, julski muskat, belgradska bessemena, belo zimsko, {asla, kardinal, muskat italija, sultanina, ribier i muskat hamburg i tie se zastapeni na vkupno 33,6% od Strumi~ko-Radovi{koto vinogorje. 4.Mo`ni nasoki i preporaki za razvoj na zemjodelstvoto

Sé ona {to dosega be{e kaàno za zemjodelskoto proizvodstvo vo strumi~kiot region neminovno vodi kon zaklu~ok deka sektorot zemjodel-stvo e od ogromno zna~ewe za ovoj region. Imaj}i gi predvid site pri-rodni, infrastrukturni i proizvodstveni pogodnosti, slobodno moème da kaème deka vo strumi~kiot region zemjodelskoto proizvodstvo tradi-cionalno se realizira bez nekoi pogolemi te{kotii i deka celokupnata


33

zemjodelska produkcija od regionot e so zna~itelen kvalitet i kvantitet. Sepak, mora da se napomne deka procesot na menuvawe na proizvodstve-nata struktura so podobruvawe na starite i voveduvawe na novi kulturi, kako i maksimalno iskoristuvawe na site mo`nosti za optimalno kom-binirawe na prirodnite pogodnosti so biolo{kite maksimumi na sor-tite i vidovite, mora da bide kontinuiran i beskone~en. Taka, za strumi~kiot region gi predlagame slednive aktivnosti: • Obnovuvawe na nasadite so vinova loza. Strumi~ko-Radovi{koto

vinogorje so svoite dva lokaliteta, Podogra`denski i Zletovo-ta{-libanski, raspolaga so vkupno 2.100 ha povr{ina pogodna za lozovi nasadi. Tekovno, ovoj priroden potencijal se koristi samo 70% ili 1.470 ha. So ogled na toa deka lozovite nasadi se relativno stari i amortizirani, neminovno e da dojde do nivno kr~ewe i obnovuvawe. Optimalno, vo narednive 10 godini sekoja godina moè da se kr~at po 100 ha i da se podigaat po novi 130 ha. Taka, do 2012 godina strumi~kiot region moè da stigne do 1.700 ha, odnosno 80% iskoris-tenost na povr{inata. [to se odnesuva do strukturata, na 1.100 ha ili 64,7% bi se odgleduvale vinski sorti, a na 600 ha ili 35,3% trpezni sorti. Vo ramkite na vinskite sorti, odnosot bi trebalo da bide 60:40% vo polza na sortite za crveni vina.

• Razvoj na ovo{tarstvoto. I pokraj toa {to za strumi~kiot region ne moème da kaème deka e tipi~no ovo{tarski, sepak, poradi po~veno-klimatskite pogodnosti, uspe{no moè da se odgleduvaat: praska, vi{na, jagoda, orev i aktinidija. Taka, praskata bi moèla da se odg-leduva na 30 ha vo Strumica, na 50 ha vo Bosilovo i na 50 ha vo Va-silevo. Kajsijata bi trebalo da se odgleduva na u{te najmalku 50 ha, i toa 30 ha vo Bosilovo i 20 ha vo Vasilevo. Vi{nata kako zemjodel-ski proizvod e osobeno interesna zatoa {to vo poslednive godini sé pove}e stanuva izvozen proizvod, osobeno sortata obla~inska vi{na. Vi{nata bi moèla da se podigne na 50 ha vo Strumica, 30 ha vo Novo Selo i po 10 ha vo Murtino, Kukli{ i Vasilevo. Za razlika od vi{nata kako izvozen proizvod, orevot i aktinidijata se interesni zatoa {to se uvozni proizvodi. Nad 70% od orevite {to se koristat kaj nas se uvezuvaat. Vo radovi{kiot region ve}e ima dolgogodi{na tradicija na odgleduvawe orev, no toj moè da se odgleduva i vo Strumi~ko i toa na najmalku 25 ha, od koi 10 ha vo Strumica, a po 5 ha vo Murtino, Bosilovo i Vasilevo. Dokolku na ovie potencijalni 25 ha se zasadat kalemeni sorti orev, }e moàt da se dobijat po 8.000 kg/ha godi{no. Aktinidijata, pak, 100% se uvezuva od Grcija, a rezultatite


34

dobieni vo selata Smolari i Mokrievo govorat deka kaj nas moè da se postigne zna~itelen prinos, duri i do 40 t/ha. Zatoa, vo perspek-tiva, vo Novo Selo bi moèle da se podignat 10 ha pod aktinidija. Jagodata e isto taka deficitarna i interesna kultura zatoa {to zam-rznata bi moèla odli~no da se izvezuva. Jagodata bi moèla da se odgleduva vo Strumica na 30 ha, vo Bosilovo na 20 ha i vo Vasilevo na 20 ha.

• Unapreduvawe na sto~arstvoto. Strumi~kiot region nudi mo`nosti i za sto~arsko proizvodstvo i toa osobeno vo Strumica, Novo Selo, Bosilovo i Vasilevo. Strumica e pogodna za govedarsko proizvod-stvo i toa osobeno za implementirawe na sistemot krava-tele, no i ponatamo{en razvoj na sistemot mle~no govedarstvo. Vo strumi~kiot region i ov~arstvoto bi moèlo da bide visokoprihodna granka zatoa {to regionski raspolaga so 4.042 ha pasi{ta i 1.043 ha prirodni livadi. Isto taka, po donesuvaweto na Zakonot za odgleduvawe na kozi vo 1989 godina, i kozarstvoto stanuva predizvik za strumi~kite sto~ari, osobeno od aspekt na mo`nosta za proizvodstvo na kozjo sirewe, ~ija pazarna cena e vo postojan porast. Vo strumi~kiot re-gion vo pogled na razvojot na kozarstvoto, aktivnostite treba da se naso~at kon promovirawe na mali i sredni kozarski farmi so go-lemina od 50 do 300 grla i poluintenziven sistem na odgleduvawe (kombinirawe na postojnite pasi{ni resursi i prihrana so fura`ni kulturi).

Sekako, ne bi bilo to~no ako re~eme deka vo zemjodelskiot proiz-

vodstven proces nema nikakvi problemi. Samo za ilustracija, zemjodel-skiot proizvodstven proces, voop{to vo Republika Makedonija, e mnogu zavisen od uvozni repromaterijali koi se prili~no skapi, a ~estopati i so lo{ kvalitet i neunificiran asortiman. Ovie uvozni materijali zna~itelno ja zgolemuvaat proizvodstvenata cena na makedonskite zem-jodelski proizvodi i, normalno, posledovatelno i nivnata pazarna cena, pa gi pravat nekonkurentni. Ovaa zavisnost od uvozni repromaterijali, osobeno od semenski i posado~en materijal, biolo{ki i ekolo{ki nepo-godni za{titni sredstva i |ubriva, a sekako i nesoodvetnata podgotovka na zemjodelskite proizvodi za plasman, se glavni vinovnici za toa {to makedonskite zemjodelski proizvodi ne gi ispolnuvaat standardite za priem na stranskite pazari.

Ako rezimiravme deka samiot zemjodelski proizvodstven proces vo strumi~kiot region tradicionalno se realizira bez nekoi pogolemi


35

te{kotii, pa duri se ostvaruva i hiperprodukcija na zemjodelski proiz-vodi vo sveà sostojba i deka ima prostor i perspektiva za pro{iruvawe i podobruvawe na proizvodstvenata struktura, a sepak zemjodelskite proizvoditeli ne moàt da ostvarat zna~itelen prihod, toga{ sekako problemot treba da go barame na drugo mesto.

Imeno, potro{uva~kata i proizvodstvoto na zemjodelskite proiz-vodi se prostorno razdeleni. Proizvodstvoto e voobi~aeno vo ruralnite oblasti, dodeka pak potro{uva~kata e primarno koncentrirana vo urban-ite centri. Otkupot i prometot na zemjodelskite proizvodi e ni{kata koja gi povrzuva ovie dva segmenta, odnosno gi razmestuva proizvodite od mestata kade {to se proizveduvaat i gi ima vo izobilstvo do mestata kade {to se baraat i nedostasuvaat.

Vo porane{niot sistem na dogovorna ekonomija postoeja cen-tralno kontroliran otkup i distribucija na zemjodelskite proizvodi, no so preodot kon pazarna ekonomija tie is~eznaa. Taka, vo procesot na zem-jodelskata produkcija vo strumi~kiot region, i vo Republika Makedonija voop{to, prisutna e strukturna neusoglasenost me|u ponudata i poba-ruva~kata. Tekovno, otkupot na zemjodelskata produkcija od individual-nite zemjodelski proizvoditeli e neorganiziran, se odviva na razli~ni na~ini i po razli~ni pati{ta, se sozdava veri`na trgovija, se pojavuvaat ogromen broj nakupci i prekupci, cenite se nestabilni i nerealni, a od seto toa najgolema {teta imaat proizvoditelite i dràvata. Akteri vo prometot so zemjodelsko-prehranbeni proizvodi se razni trgovski pret-prijatija na golemo i malo, prerabotuva~kite pretprijatija, zemjodelsko-industriski kombinati (ili toa {to ostana od niv), zemjodelskite zad-rugi i zdruènija i individualnite zemjodelski proizvoditeli. Ovaa, blago re~eno, haoti~na i mnogu heterogena struktura vo prometot so zem-jodelsko-prehranbeni proizvodi predizvikuva nelojalna konkurencija vo plasmanot, pojava na siva ekonomija i go odrùva izvozot na nisko i nezadovolitelno nivo.

Iskustvata od razvienite zemji, a vo posledava dekada i od zem-jite vo razvoj, upatuvaat na toa deka re{enie za ovie problemi e organ-izirawe na sovremeni pazari za trguvawe na golemo so zemjodelsko-prehranbenite proizvodi i toa na nacionalno i regionalno nivo i na toj na~in koncentrirawe na ponudata i pobaruva~kata i postignuvawe na realni i stabilni ceni. Vospostavuvaweto na sovremen pazar na golemo vsu{nost zna~i vospostavuvawe na institucija odgovorna za profesion-alno organizirawe na trgovijata na golemo za zemjodelsko-prehranbenite proizvodi. Ulogata na vakvite sovremeni pazari na golemo e otkupot i


36

plasmanot na zemjodelsko-prehranbenite proizvodi da go uredat preku koordinirawe i koncentrirawe na isporakite od zemjodelskite proiz-voditeli, nudewe na uslugi od tehni~ka i organizaciska priroda, no i obezbeduvawe na profesionalen agromarketing, kontrola na kvalitetot, obrabotka, pakuvawe i skladirawe na proizvodite. Osnovni celi na sovremenite pazari na golemo se:

• Da go podobrat i da go olesnat funkcioniraweto na pazarot; • Da gi podobrat uslugite so namera da gi privle~at trgovcite na

golemo; • Da ja podobrat razmenata na informacii; • Da ja zajaknat sorabotkata so vladinite institucii; • Da promoviraat usvojuvawe na standardite za kvalitet; • Da ja zgolemat profitabilnosta na investiciite vo zem-

jodelstvoto; • Da go olesenat izvozot na makedonskite zemjodelsko-prehranbeni

proizvodi. Za da stignat zemjodelsko-prehranbenite proizvodi do svoite

krajni potro{uva~i minuvaat niz sloèna mreà i pretrpuvaat niza transfornacii. Minuvaat niz proizvoden proces, sobirawe, skladirawe, sortirawe, distribucija i, kone~no, proda`ba. Institucijata ili meha-nizmot koj{to gi povrzuva zemjodelskite proizvoditeli so distributiv-nata i proda`nata mreà e pazarot na golemo. Toj e mesto kade {to pro-izvoditelite moàt da prodavaat mali koli~ini, a distributerite i trgovcite da nabavuvaat na golemo. Pazarite na golemo mnogu ja olesnu-vaat ekonomskata funkcija na kupuvaweto i prodavaweto, odnosno obra-zuvaweto na cenata zatoa {to tuka se sre}avaat vistinskata ponuda i pobaruva~ka na zemjodelsko-prehranbenite proizvodi, pa obrazuvanata cena e realna i stabilna. Sovremeniot pazar na golemo vo sebe vklu~uva i niza na pridru`ni infrastukturni objekti blagodarenie na koi moè da vr{i i skladirawe na proizvodite, pa duri moè da nudi i transportni uslugi, na primer na potencijalnite kupuva~i da im obezbedi transport na proizvodite od mestoto kade {to se proizveduvaat proizvodite do pazarot na golemo. Na sovremenite pazari na golemo za zemjodelsko-prehranbeni proizvodi svoj interes moàt da najdat site. Individual-nite zemjodelski proizvoditeli koi }e gi prodavaat svoite proizvodi, trgovcite koi }e gi kupuvaat, brokerite koi prevenstveno bi se zani-mavale so pora~uvawe na odredeno koli~estvo na proizvodi, a }e ima mo`nosti i za trgovskite agenti koi moàt da rabotat za smetka na proiz-


37

voditelot, pa da gi nudat negovite proizvodi ili da bidat agenti za uvoz ili izvoz, koi }e se zanimavaat isklu~ivo so nadvore{na trgovija.

Spored site svoi karakteristiki, Strumica nudi optimalni us-lovi za organizirawe na nacionalen pazar na golemo so zemjodelski i prehranbeni proizvodi. Imeno, vo strumi~kiot region se proizveduva pove}e od 1/4 od vkupnoto gradinarsko proizvodstvo vo Republika Make-donija. Proizvodstvenata struktura ja ~inat proizvodi koi poradi pogod-nostite na regionot kontinuirano davaat stabilni i visoki prinosi i golem del od niv se nameneti za izvoz. Kako {to i porano be{e kaàno, otkupot i prometot na golem del od ova proizvodstvo, ili poto~no re~isi pove}e od 2/3, se odviva na razli~ni na~ini (nakupci, prekupci, na crno...), a samo ostanatiot, pomal del moè da se re~e deka odi preku organiziran otkup i tuka prvenstveno vleguvaat proizvodite nameneti za izvoz. Geografskata lociranost na Strumica e isto taka optimalna zatoa {to taa e centralno postavena vo odnos na pogolemite proizvodstveni, trgovski i potro{uva~ki centri vo Republika Makedonija i sosednite zemji. Obezbedenosta na regionot so soobra}ajnici ve}e ja elaboriravme i e na sosema zadovolitelno nivo.

Kako bi bil organiziran sovremeniot pazar na golemo so zem-jodelsko-prehranbeni proizvodi vo Strumica?

Prvo, proizvoditelite pretstaveni od individualni proiz-voditeli, razni zdruènija, proizvodstveni pretprijatija, zemjodelski sindikati, pa duri i pretstavnici od Stopanskata komora, bi trebalo da bidat osnovnite organizatori i akcioneri na pazarot na golemo. Vtoro, institucijata "pazar na golemo so zemjodelsko-prehranbeni proizvodi" ili pretprijatijata koi }e ja organiziraat mora da ja limitiraat svojata uloga samo na iznajmuvawe na prostorot za potrebite na ostanatite ak-teri vo prometot so zemjodelsko-prehranbeni proizvodi. Treto, samiot pazar na golemo treba da bide organiziran kako neprofitna organi-zacija. êtvrto, Ministerstvoto za zemjodelstvo, {umarstvo i vodosto-panstvo, pokraj zada~ata za donesuvawe i sproveduvawe na zakonskata regulativa, usvojuvawe na normi za standardizacija i kvalitet na zem-jodelsko-prehranbenite proizvodi koi se neophodni za regulirawe na pazarot na golemo, mora da ja prezeme i ulogata za koordinirawe na site aktivnosti i inicijativi na pazarot. Petto, zaradi {to pouspe{no funk-cionirawe na ovoj pazar na golemo, mora da se zajakne obrazuvaweto i deluvaweto na specijalizirani grupi na proizvoditeli koi bi trebalo da bidat osnovata dviè~ka sila koja na site nas }e ni dozvoli da gi uìvame blagodetite od pazarite na golemo.


38

Sledni preporaki i nasoki za razvoj na zemjodelstvoto vo strumi~kiot region bi bile:

• Revitalizacija na postojnite kombinati i prerabotuva~ki ka-paciteti;

• Orientacija kon organsko proizvodstvo; • Ponatamo{no mehanizirawe i modernizirawe na proizvodstven-

iot proces; • Unapreduvawe na vodostopanstvoto i voveduvawe na sovremeni

sistemi za navodnuvawe; • Rehabilitacija na sistemite za navodnuvawe; • Iskoristuvawe na nau~niot i na stru~niot kadar.

D-r Vesna Stojanova

39

D-r Vesna Stojanova Ekonomski institut-Skopje

SOSTOJBA I PERSPEKTIVI ZA RAZVOJOT NA

SME VO OP[TINA STRUMICA

1.Lokalen ekonomski razvoj - na nivo na op{tina

Lokalniot ekonomski razvoj vo najbliska idnina }e stane prvenstvena preokupacija na edinicite na lokalnata samouprava - op{tinata. Vo ovoj kontekst sekako e izvesno deka mestoto i ulogata na lokalnite rakovodni strukturi na op{tinsko nivo nesomneno }e se transformira vo aktiven ~initel na lokalniot razvoj, so toa {to ovoj pat }e ima i soodvetni ingerencii i mo`nosti da ja poddrì realizaci-jata na zacrtanite razvojni programi. Pritoa, so izvesnost moè da se pretpostavi interesot na ELS da gi gradi sopstvenite kapaciteti in-tegriraj}i gi voedno svoite ekonomski, socijalni i ekolo{ki celi. Imeno, vo novite uslovi ELS }e ima realni mo`nosti da gi pottiknuva i poddrùva lokalnite inicijativi na mesnoto naselenie.

Me|utoa, ne smee da se zaboravi faktot deka golemite pretpri-jatija se nositeli na ekonomskiot razvoj, dodeka sektorot na malite i sredni pretprijatija e nivna pridru`na dopolna, koja moè uspe{no da go re{ava ili barem da go amortizira problemot na nevrabotenosta. Zatoa ELS vo idnina }e treba da se orientira na dve nivoa na dejstvuvawe zaradi kreirawe na soodvetni, blagoprijatni uslovi za ekonomski razvoj i prosperitet na op{tinata.

Vo vakva konstelacija na sili i odnosi vo makro okruùvaweto, negovata komplementarna razrabotka i unapreduvawe na lokalno nivo, nesomneno nametnuvaat i razvoj na opredelena koncepciska i strukturna


40

ramka za mo`niot obem, na~in i modalitet na dejstvuvawe na ELS naso-~eno kon poddr{ka na ekonomskiot razvoj, i toa vo slednite nasoki:

- formirawe na op{tinski sovet za ekonomski razvoj; - formirawe na informativen centar za stopanski inicijativi; - formirawe na t.n. one stopanstvo shop - eden {alter za obezbedu-

vawe na potrebna dokumentacija za zapo~nuvawe na nov biznis na teritorijata na ELS;

- centar za pomo{ i poddr{ka na ekonomski inicijativi na diskri-miniranite grupi: èni, hendikepirani lica, nevraboteni, lica {to primaat socijalna pomo{, malcinstva i sl.;

- centar za permanentno obrazovanie, rekvalifikacija i sl. - centar za nevladini i neprofitni inicijativi i zdruènija; - formirawe na informativna mreà za stopanstvoto vo ELS; - centar za infrastrukturni uslugi zaradi iskoristuvawe na posto-

jnite nedovolno iskoristeni kapaciteti vo ramkite na (ne)stopan-skite subjekti na teritorijata na op{tinata (na primer, higieni~a-ri, razni profili na majstori, vozen park itn.) t.n leta~ki ekipi;

- centar za finansirawe, preku obezbeduvawe na soodvetni infor-macii i pomo{ za doa|awe do potencijalni izvori na finansira-we vo zemjata i stranstvo i sozdavawe na uslovi za formirawe na investitorski bord za poddr{ka na lokalnite biznisi itn.

2.Analiza na sostojbata 2.1.Politika i rezultati od razvojot na MSP

Vo periodot od osamostojuvaweto do denes, razvojot na sektorot na malite i na srednite pretprijatija, kako segment od politikata za re-alizacija na strukturnite ekonomski reformi.

Vladata pristapi kon brza privatizacija na pretprijatijata vo op{testvena sopstvenost. Naporedno so toj proces se odviva{e i proces na sozdavawe na golem broj novi, mali pretprijatija, glavno vo domenot na trgovijata i na uslugite. Seto ova rezultira{e so nastanuvawe i brz razvoj na zna~itelen sektor na mali i sredni pretprijatija. Negativnite ekonomski trendovi, kako posledica od niza politi~ki i ekonomski okol-nosti, a vo najgolem del od drasti~nata redukcija na izvoznite pazari (t.e. onie vo porane{nite republiki na SFRJ i vo SSSR) i sekako pro-

D-r Vesna Stojanova

41

dolènata politi~ka nestabilnost na regionot, go nametnaa kako impera-tivna cel zapiraweto na padot na proizvodstvoto i zgolemuvawe na zem-jodelskoto proizvodstvo, kako i povtornoto osvojuvawe na porane{nite, a sekako i na novi pazari. Vakvata cel nesomneno gi opfa}a kako restruk-tuiraweto na postojnite pretprijatija taka i sozdavaweto na novi, a dogovorot za asocijacija i stabilizacija so EU, Paktot za stabilnost i regionalnite inicijativi otvora perspektivi za nastap na me|unarodniot pazar.

Vo 1996 malite i sredni pretprijatija obezbeduvaa 23% od posto-jnata vrabotenost vo Republikata, i u~estvuvaa so 3-4% vo nacionalniot dohod, odnosno so 40% vo bruto op{testveniot proizvod. Brojot na mali i sredni pretprijatija zna~itelno se zgolemi vo periodot me|u 1992 i 1996 godina (okolu 40 procenten godi{en porast na registrirani kom-panii vo privatna sopstvenost) taka {to sektorot na maliot i sredniot biznis jasno se izdiferencira kako glaven raste~ki potencijal vo zem-jata.

Tokmu zatoa Vladata go postavi razvojot na sektorot na MSP kako prioriteten, so o~ekuvawe deka ne samo {to }e pridonese za namaluvawe na nevrabotenosta, tuku i }e ovozmoì inkorporirawe na neformalniot sektor - sivata ekonomija, koj enormno se razvi vo tekot na balkanskiot konflikt. Iako pravnoto okruùvawe e izrazito liberalno, sepak posto-jat golemi ograni~uvawa koi mu {tetat na razvojot na biznisot, kako na primer visokata rizi~nost za vloùvawa vo regionot (poradi politi~ko-bezbednosnata nestabilnost), pristapot do finansiski izvori, do in-formacii i sovetodavni uslugi, zakonodavnata ramka, industriskata sopstvenost itn.

Fakti~kata sostojba vo stopanstvoto na op{tinata Strumica e prezentirana vo studijata za nejziniot razvoj. Vo ovoj kontekst }e se os-vrneme samo na nekoi aspekti koi se relevantni za malite biznisi.

Bidej}i mnogu od postojnata rabotna sila vo op{tinata e kvali-fikuvana za vr{ewe na opredeleni proizvodstveni aktivnosti, dokolku (na primer, so lizing) se obezbedat so potrebnata oprema za proizvod-stvo (od pretprijatijata vo koi prethodno bile vraboteni), nesomneno }e moàt da zapo~nat sopstveni mali biznisi zatoa {to so izvesnost moè da se pretpostavi deka mnogu ~esto malite biznisi }e vrabotuvaat po-malku od deset rabotnici i }e bidat od zanaet~iski tip, a mnozina od nivnite osnova~i moè da bidat lica ostanati bez rabota poradi ste~ajnite postapki, procesite na privatizacija i razni drugi krizni sostojbi vo pogolemite industriski kapaciteti vo op{tinata.


42

Vpro~em, moèbi edna od najva`nite pri~ini za ogromnoto vni-manie koe vo svetski ramki se posvetuva na malite i na srednite pret-prijatija se dolì na o~ekuvawata deka tie imaat silen potencijal vo odnos na kreiraweto na novi rabotni mesta i mo`nosti za vrabotuvawe. Vakviot stav se temeli vrz idejata deka relativno dominantnoto trudo-intenzivno proizvodstvo na malite pretprijatija gi pravi idealno sred-stvo za sozdavawe na novi vrabotuvawa samo dokolku se eliminiraat finansiskite limiti, {to inaku se dominanten ograni~uva~ki faktor za nivniot razvoj. Vakviot stav delumno go potvrduvaat i empiriskite istraùvawa vo razvienite zemji vo svetot, so napomena (Robson i Gallagher, 1994) deka rastot na vrabotuvawata vo malite pretprijatija e proporcionalen na brojot na novoosnovanite mali biznisi, osobeno vo uslovi na recesija na stopanskite dvièwa vo zemjata; dodeka vo uslovi na ekonomski pros-peritet takviot agregaten efekt vrz trendot na vrabotuvaweto go ostva-ruvaat isklu~ivo golemite pretprijatija. Drugi avtori (Westhead i Cowl-ing, 1994), pak, empiriski dokaùvaat deka najgolem del od malite biznisi sepak ostanuvaat mali vo odnos na {ireweto na mo`nostite za novi vrabotuvawa. Imeno, samo okolu 4% od onie biznisi {to se osnovaat denes po desetina godini }e obezbeduvaat 50% od vrabotenosta vo pretprijatijata {to }e opstanat. Sepak, ostanuva faktot deka vo mnogu zemji samov-rabotuvaweto se smeta za osobeno zna~ajno od aspekt na obezbeduvawe na ekonomskiot raste` poradi prostata pri~ina {to samovrabotenite rabotnici se pretpriema~i koi ne samo {to se vrabotuvaat sebesi, tuku, gledano na dolg rok, vrabotuvaat i drugi, dotolku pove}e dokolku is-tovremeno se raboti i za inovatori. Inaku, gledano vo ovie me|unarodni relacii, interesno e i sogleduvaweto na strukturata na malite biznisi vo razvienite zemji od Zapadna Evropa. Spored stopanskite podra~ja1 vo koi se osnovaat, malite pretprijatija vo konfekciskoto proizvodstvo se zastapeni so 19,8%, a vo drvnata i metalskata industrija u~estvuvaat so po 15,8% i 15,4%, dodeka kaj nas nivnoto u~estvo vo proizvodstvenata sfera e samo okolu 1% na nivo na celata Republika. Pri~inite za vakvata sostojba se pove}ratni i prvenstveno od sistemski karakter, a slednoto e prisutno i strumi~kata op{tina:

1 OECD 1992, str.140

D-r Vesna Stojanova

43

• Kupuvaweto na oprema i proizvodi potrebni za izvr{uvawe proiz-vodni dejnosti e mnogu ote`nato poradi slabosta na lokalnite banki, nesigurnosta na denarot i nedoverbata na stranskite banki. Doma{nite pretprijatija ne se vo mo`nost da koristat krediti za ku-puvawe na oprema i proizvodi na konsignacija koja{to treba da ja ku-puvaat vo gotovo, {to e mnogu te{ko i za pretprijatijata vo razvi-enite ekonomii. Vo ovaa smisla e logi~no pretprijatijata da se borat da rabotat so postojnata oprema koja e zastarena, a toa se odrazuva na kvalitetot na stokite i uslugite. Treba da se naglasat i visokite ka-mati za zaemite koi gi davaat na{ite banki za kupuvawe na oprema. Seto ova ja pravi skoro nevozmo`na modernizacijata na tehnologijata vo postojnite privatni pretprijatija. Isto taka, treba da se kaè deka bankite, i koga }e re{at da dadat kredit, baraat visoko u~estvo na zalog (kako na primer, osnovni sredstva vo vid na zgradi i dr.), koj e i po dva do tri pati povisok od vrednosta na zemeniot kredit. Seto ova ja pravi mo{ne te{ka vertikalnata i horizontalnata integracija na postojnata stopanska struktura vo Makedonija. Nedostigot na kapital gi prisiluva pretprijatijata da se potpiraat prete`no na sub-kontraktni dogovori, odnosno lon dorabotki.

• Carinskata tarifa ne e prilagodena na potrebite na makedonskoto stopanstvo. Ne postojat tarifni stavki za mnogu stoki i dobra koi se uvezuvaat vo Republika Makedonija, a se neophodni inputi za proiz-vodstvoto - (tie vo tarifniot pravilnik se staveni vo kategorijata drugi proizvodi).

• Dano~nata struktura, odnosno danocite koi se pla}aat ne se sood-vetni na nivoto na razvienost na makedonskata ekonomija. Za opre-mata i stokite koi ne se proizveduvaat vo Makedonija ne se pla}a da-nok, no ako se uveze iskoristena oprema (od t.n. vtora raka) koja se proizveduva vo zemjata, se pla}a dano~na stapka od 42%.

Nepostoeweto na soodvetni pottiknuva~ki merki za stimulirawe na doma{noto proizvodstvo u{te pove}e go pravi neprivle~no investi-raweto na doma{nite lica vo proizvodniot sektor. Vpro~em i rezulta-tite od na{ite istraùvawa za barierite za razvoj na malite i srednite pretprijatija vo op{tina Strumica go potvrduvaat toa. Postojnite statisti~ki podatoci, kako i mnogute intervjua so doma{ni menaxeri, naveduvaat na slednite zaklu~oci: 1) Intezivnata dinamika za sozdavawe na MSP duri i vo ramkite na eden ekonomski sistem koj sé u{te ne e napolno razvien i izgraden vo smisla na postoewe na institucii od su{tinsko zna~ewe za funkcion-


44

iraweto na pazarnata ekonomija, pretstavuva silen dokaz za postoewe na pretpriemni~ki idei i pretpriemni~ki duh vo makedonskoto stopanstvo. 2) Mnogu od postojnite MSP go imaat zapo~nato svojot biznis so relativno skromni sredstva, odnosno kapital, ~esto zemeni na zaem od svoite roditeli ili prijateli, a mnogu malku od bankarskite institucii. 3) Podatocite od istraùvawata ukaùvaat deka 62,7 % od MSP se vo oblasta na trgovijata. Vakvata sostojba e posledica, pokraj pre-thodno iznesenoto, i od nesredenata sostojba vo stopanstvoto koja pomaga eden del od pretpriema~ite da se zdobijat so golemi dobivki za kratok period, ~esto kako rezultat od golemite razliki na ceni i neizgradeniot dano~en sistem i neefikasnata dano~na administracija da gi naplati danocite (evazija na danocite). 4) Procesot na sozdavawe na MSP vo Republika Makedonija, kako {to prethodno e istaknato, se odviva spontano. Pretpriema~ite se ostaveni sami na sebe da izbiraat vo koja oblast }e investiraat, kako i mnogu drugi va`ni re{enija. Zatoa imperativno e potrebna makroekonom-ska programa na merki i instrumenti za {to polesno i pooperativno vloùvawe vo proizvodniot sektor. So toa }e im se dade poddr{ka na malite i na srednite biznisi, pove}e da se angaìraat vo proizvodniot sektor koj ima su{tinsko zna~ewe za sekoja nacionalna ekonomija. Vo ovoj kontekst, nu`no e da se napomene deka osven osnovaweto na novi mali i sredni pretprijatija, postoi {iroka lepeza na mo`nosti i za nivno formirawe so izdvojuvawe od golemite organizacii. Koga gole-mata firma se gleda kako aglomeracija od mali biznisi, toga{ potenci-jalot za razloùvawe na mno{tvo mali i/ili sredni pretprijatija, moè da se ~ini razumen. Kvalifikuvanite kadri potencijalno poseduvaat: soodvetna stru~na osposobenost (za dejnosti koi moè da se izvr{uvaat vrz osnova na "samovrabotuvawe"; procesi koi moàt samostojno da opsto-juvaat, odnosno tehni~ki ne se neposredno povrzani so drugite procesi; proizvodi i procesi koi imaat pazaren potencijal i von od pretprijati-eto (potro{uva~i nadvor od biznisot); podra~ja na hroni~na nedovolna iskoristenost na kapacitetite (ma{ini ili rabotna sila); vrvni uslugi i procesi koi se predmet na interna, no cikli~na pobaruva~ka (na primer, za investiciono i tekovno odrùvawe); interni proizvodi i uslugi so razli~ni nezavisni segmenti na potro{uva~i; delovi od biznisot koi lesno bi moèle da bidat lokalno obezbedeni i zatoa ne e neophodno golemoto pretprijatie da angaìra kapital za nivno obezbeduvawe vo sopstvena reìja; tehnologii koi se koristat nasekade (na primer, so radikalno razli~ni segmenti na potro{uva~i); delovi od biznisot, koi

D-r Vesna Stojanova

45

nadvore{nite investitori bi moèle da gi otkupat bez toa da ima {tetni posledici za kompanijata; i (povrzano so nekolku od gorespom-natite mo`nosti) delovi na biznisot koi bi moèle da gi zadovolat lo-kalnite potrebi koi moèbi bile delumno zadovoleni, dokolku na daden-iot del od biznisot bi mu se dala {ansa da se pro{iri.

Imaj}i go vo vid seto dosega izneseno, moè da se rezimira deka potencijalot na op{tinata Strumica e izvonreden vo odnos na mo`nostite za razvoj na sektorot na maloto stopanstvo. Brojot i karak-terot na postojnite stopanski subjekti (osobeno vo domenot na zan-aet~istvoto, industrijata, neformalnite sektori i zemjodelieto), brojot na naselenieto, za op{tinata konkretno bi zna~elo deka okolu 10-15.000 lica koristej}i gi postojnite komparativni prednosti kako {to se: raspolo`livite prirodni resursi, geostrate{ki povolnata lokacija (blizina do bugarskata / gr~kata granica), bogatstvoto so kulturno-istoriski spomenici i prekrasna (ekolo{ki ~ista) priroda (sekako od aspekt na mo`nostite za razvoj na turizmot) itn., itn. se apriori pre-dodredeni za razvojot na mali i sredni pretprijatija. [to prakti~no zna~i, dokolku vo op{tinata samo vo inicijalnata faza bi se animirale 300-500 pretpriema~i za zapo~nuvawe na sopstven biznis, bi se obezbe-dilo vrabotuvawe na 2-5.000 lica (odnosno, re~isi celosno apsorbirawe na postojniot kontingent na nevraboteni lica vo op{tinata). 2.1.Nekoi osnovni presmetki:

Presmetka za investirawe za edno novo vrabotuvawe vo pret-priema~kiot sektor. Presmetkata e napravena vrz osnova na izve{tajot od tribinata na tema "Mo`nosti i pre~ki vo razvojot na MSP", odràn vo Strumica, maj 2001 gododina, vo sorabotka so nacionalnata agencija NEPA.

Interesiraweto na privatnite pretpriema~i za na~inite na in-vestirawe i obezbeduvawe finansiski sredstva preku kreditni linii raste, iako sé u{te glavna cel na NEPA e da sobira signali i informa-cii od pette regionalni centri vo zemjata za identifikacija i analiza na pre~kite i mo`nostite vo razvojot na MSP.

[to se odnesuva do regionalniot centar za razvoj na MSP so sedi{te vo Strumica, dosega za privatnite pretpriema~i preku nego se dodeleni 31 kredit, od koi 18 vo strumi~kiot region. Ovie sredstva


46

najmnogu se vloèni vo razvojot na prehranata, potoa vo drvnata indus-trija i minimalen del vo privatnoto zdravstvo.

Mikrokreditnata linija na NEPA koja e formirana 1997 godina i e poddràna od FARE preku integriranata programa za razvoj na MSP se odviva preku sedum aktivni banki vo zemjava. Dosega se podneseni 769 kreditni barawa, odobreni i isplateni se 425, a se odbieni 247 barawa za koi sé u{te se analiziraat pri~inite so ponuda (snabduva~ki se ori-entirani, sprotivno na dene{nite realni potrebi da bidat pobaruva~ki orientirani) do pobaruva~ite za nivna soodvetna obuka i unapreduvawe.

Od mikrokreditniot fond na sedumte banki preku koi se in-vestira vo MSP se isplateni 6 milioni evra, a spored podnesenite biznis planovi treba da se vrabotat vkupno 1.712 lica. PRESMETKA:

Od pretpriema~ot se bara da u~estvuva i so sopstveni sredstva vo investicijata i toa barem so 51%. Ottuka proizleguva deka za vrabotuvaweto na 1.712 lu|e vo MSP treba da se investira barem 12 milioni evra. investicii za edno vrab. = vkupno inves. / broj vrabotuvawa 12,9 milioni evra / 1.712 = 7.800 evra investicii za edno vrabotu-vawe

Vo ramkite na sevkupnata ekonomska sostojba vo dràvata, inves-ticiite od 7.800 evra za edno rabotno mesto vo pretpriemni~kiot sektor se relativno visoki. Toa pak naso~uva deka, pome|u drugoto, problemot e i vo nedostatokot na idei za startirawe na "investiciski evtini" biznisi.

Dinamiziraweto na razvojot na pretpriemni~kite aktivnosti, mikro i malite biznisi, bara primena na novi formi na finansirawe.

Denes vo 56 zemji se praktikuva Gramin tipot programi za pot-tiknuvawe i razvoj na pretpriemni~kata aktivnost. Na primer, so takvi ili sli~ni verzii na kreditirawe se opfateni 150.000 Amerikanci {to ìveat vo predgradijata na îkago i Va{ington. Pozajmuva~ot moè da zapo~ne so 500 $ do 1000 $ zaem, a toa e dovolno za da se bavi so gradi-

D-r Vesna Stojanova

47

narstvo ili so nekoj drug mikro biznis. Celta na prezentacijata na ovoj metodolo{ki slu~aj e da se ukaè na kontrastot, odnosno deka i so mali pari moè da se startira mikro ili mal biznis, posebno vo zan-aet~istvoto.

So drugi zborovi kaàno, vo ovoj slu~aj se raboti za buxet za startirawe na biznis vo iznos od 500 do 1000 evra. Poa|aj}i od ovoj fakt i dokolku toj fakt se postavi vo kontrast so prethodniot slu~aj (7.800 evra), toga{ ovoj vid startira~ki buxeti za biznisi, duri toa da se odnesuva i za samovrabotuvawe, razlikite se ogromni.

Vo taa smisla treba da se postavi su{tinskoto pra{awe dali ovaa formula funkcionira kaj nas. I dokolku ne, {to treba da se napravi takvata formulata da profunkcionira vo strumi~kata op{tina, kako {to taa funkcionira vo predgradijata na îkago, Va{ington ili vo mnogu drugi zemji?

Vakvi formi zaemi edinstveno plasira "Mo`nosti" DOO Skopje. Na primer, ovaa organizacija plasira grupni zaemi (prete`no za èni) i toa vo tri ciklusi: Prv ciklus, iznos 250-750 evra, grejs period 1 mesec, rok na vra}awe 6 meseci so kamatna stapka 14% na godi{no nivo. Vtor ciklus, 500-1.250 evra, grejs period 1 mesec, rok na vra}awe 9 me-seci, kamatna stapka 14%. Tret ciklus, iznos 1.000-2.000 evra, grejs pe-riod 1 mesec, rok na vra}awe 12 meseci, kamata 14%. Ostanati uslovi: Nadomest 2% (ednokratno); Celni grupi, èni pretpriema~i, koi kreditot go dobivaat kako grupa i me|u sebe garantiraat za vra}awe na istiot. Grupite se formiraat od minimum 3 lica. Obezbeduvawe: Sekoj ~len na grupata stanuva ìrant na ostanatite kreditobarateli vo grupata. Na-mena: Finansirawe na site dejnosti za postojni i obrtni sredstva. Iz-vori na sredstva: Sopstveni.

Vo prilog na ovoj del od studijata se dadeni tabeli za mo`nosti i uslovi za kreditirawe na pretprijatija vo Republika Makedonija.

Vpe~atliv e nedostatokot na novi formi na zaemi nameneti za pretpriemni~kite aktivnosti kako {to e toa slu~aj so "Mo`nosti".

Tokmu vo ovoj segment programski treba da se naso~at ka-pacitetite na op{tinata so cel da se zabrza razvojot na pret-priemni{tvoto, mikro i malite biznisi. 3.Vidovi i karakteristiki na malite biznisi


48

Ovaa kategorija biznisi vo najgolem broj e so~ineta od gradskite, prigradskite i selskite prodavnici, benziskite pumpi, du}anite za hemi-sko ~istewe, malite restorani, site zanaet~iski du}ani (na primer, ~evlari, {najderi, doma{no izraboteni prehranbeni proizvodi i sli~no), mali semejni biznisi vo zemjodelieto, malite biznisi vo doma{no proizvodstvo, prerabotka na pijalaci, prerabotka na zemjodel-ski proizvodi (na primer, su{eni bilki, tol~en crven piper i sli~no), trafikite, taksi voza~ite i sli~no. Tipi~no za ovie biznisi e toa {to sopstvenikot pravi umereno mali investicii vo fiksni i obrtni sred-stva i vo zalihi. Pritoa, dnevno toj raboti 10 i pove}e saati, a zarabotuva zna~itelno pomalku, da re~eme, od eden ne{koluvan {ofer {to e vraboten vo Skopska pivara ili vraboten vo nekoja stranska or-ganizacija vo Republika Makedonija. Gorniot prag na potencijalot na takvite mali biznisi e mo{ne nizok. So drugi zborovi kaàno, sopstvenikot raboti za da go obezbedi ìveeweto na svoeto semejstvo. Operatorot na "na~inot na ìveewe - biznisot" ~esto gi rizikuva svoite za{tedi so cel da go kapitalizira pretpriemni{tvoto, raboti dolgi saati, rabotnoto mesto e nisko osigurano i prose~no obezbeduva poniski plati na vrabotenite. Pove}eto od ovoj vid biznisi imaat visok rizik na neuspeh i visoka stapka na propa|awe. Sé dodeka ovoj "profil" lu|e ima èlba da gi vloùva svoite vnatre{ni sposobnosti i da vloùva dolgi saati da raboti vo biznisot, postoi mo`nost biznisot da opstanuva, no sé do momentite dodeka ne se pojavat drugi mo`nosti. Do-kolku se pojavat takvi uslovi, sopstvenikot treba da go zabrza rastot na biznisot ili/i da startira nov biznis, a za toa nemu mu treba motivi-ranost. Za àl, sostojbite na pretpriema~kiot kapacitet i potencijal vo strumi~kata op{tina vo najgolema mera treba da se potprat tokmu na ovaa grupacija biznisi, barem vo naredniot period od nekolku godini. Nasokite za koncipirawe na strategijata za razvoj na ovaa grupacija biznisi se jasni sami po sebe. Prvo, treba zabrzano da se inicira i da se razviva pret-priema~kiot kapacitet i potencijal i toa na masovni osnovi. Za toa treba da se organiziraat soodvetni obuki, treninzi za da se razvie ko-operativa, sorabotka i participacija. Potrebata za vakvi procesi se potvrdi so anketite i intervjuata (vidi prilozi za rezultatite na an-ketite i intervjuata).

D-r Vesna Stojanova

49

Vtoro, vo ovoj moment ovaa kategorija biznisi moè da generira najgolem broj vrabotuvawa i samovrabotuvawa, a od druga strana da go zadrì naselenieto vo selata i vo ruralnite podra~ja. Treto, lokalnata uprava treba da kreira programi za ovaa kate-gorija biznisi. Pritoa, vo programite posebno treba da se kreiraat re{enija za namaluvawe na rizicite, obuka, treninzi i za generirawe idei za mali biznisi. êtvrto, programite mora da sodràt predlozi za sorabotka i infrastukturno povrzuvawe na nivo na pretprijatija, me|ulokalna, vna-tre{no-dràvna i me|unarodna sorabotka. 3.1.Mali, profitabilni biznisi Vo ovaa kategorija voobi~aeno spa|aat pove}eto mali proizvodni firmi, pogolemite restorani, magacinite na golemo, malite sinxiri na benziski pumpi, malite sinxiri na prodavnici i supermarketi, drugi multiplicirani biznisi vo smisla na broj na proda`ni mesta, broj na trafiki, raznovidnost na mali zemjodelski proizvodstva, po~etni fran{iza biznis aktivnosti so stranski partneri, mali licenci, part-nerstva so stranski biznisi, brokeri za uvoz i izvoz na stoki, razni vi-dovi servisi i sli~ni aktivnosti. Obi~no ovaa kategorija biznisi bara angaìrawe na mali odr`livi investicii i toa od 100.000 dem pa na-gore. Nekoi od sopstvenicite vo ovaa grupa rabotat dolgo vreme, dodeka drugi ne se angaìraat so rabotno vreme. @ivotot na sopstvenicite, ot-kako }e go vostanovat biznisot, ima natprose~en standard. Sopstvenicite na ovie mali biznisi moàt da se odlu~at za toa dali da go odrùvaat biznisot na postignatoto nivo na funkcionirawe ili pak pri pogodni mo`nosti da aktiviraat del od svojot kapital i da zapo~nat zabrzan rast na biznisot ili/i da se fatat so nov start na biznis. Maksimumot poten-cijal na ovie biznisi e pogolem od prethodnata grupa, {to moè da se iskaè i so nivnata pobaruva~kata na pazarot, proda`bata na biznisot za dobra cena i po~nuvaweto nova profitabilna biznis investicija. Rezultatite od istraùvaweto pokaàa deka vo strumi~kata op{tina postoi golem broj na nezabeleàni biznisi {to bi moèle da obezbedat mo{ne udoben ìvot na nivnite osnova~i. Se zabeleùva deka postojat golem broj prakti~ni idei {to se odnesuvaat za pazari {to se dosega nepoznati, za odredeni neiskoristeni vremenski termini, za konkurentski pomestuvawa {to na odredeni pretpriema~i so posebni ve{tini i znaewa bi im ovozmoìlo da ostvarat visokoprofitni mar-


50

ginalni vrednosti-marì. Prednosta na biznisot moè da se ostvari, na primer, od posebnosta na lokacijata, ne{to da se nabavuva po poniska cena (Strumica ima povolna pograni~na pozicija), od procesirawe na nekoi patenti {to drugite ne moàt da go kopiraat, so povrzuvawe so stranski partneri (na primer, gr~ki), pogodnosta na otvoraweto na Ev-ropskata unija za uvoz od Republika Makedonija (posebno za zemjodel-skite proizvodi) i sli~no. Vo ramkite na ovaa grupa biznisi, isto taka, treba da se obrne posebno vnimanie na obrazovanieto i na obukata (posebno za evropskite standardi), izgradba na informati~ki mreì, no {to }e moàt da gi koristat {to e mo`no pogolem opseg pretpriema~i, pretpriema~ite da se dovedat do nivo da gi identifikuvaat barierite na razvojot na biznisot i istite da moàt da gi otstranat i sli~no. Op{tinata moè da í pomogne i na ovaa grupacija biznis aktiv-nosti. Op{tinata treba da gi sobira i da gi koordinira raznovidnite programi za biznisi. Vo dodatokot - programi za biznisi - se prezenti-rani nekolku "skici" na programi {to treba da posluàt kako osnovi i nasoki za toa koi se osnovnite elementi na vakviot vid programi. 3.2.Rizi~ni biznis potfati so visok rast Ovie biznisi se mnogu poretki vo odnos na prethodnite dve gru-pacii. Toa se mali firmi (biznisi) {to imaat sposobnost brzo da se razvijat vo golemi firmi. Tie, glavno, vklu~uvaat visokotehnolo{ki firmi {to voobi~aeno se formirani okolu novi proizvodi so golemi pazarni potencijali, a isto taka i nekoi mikrobiznisi {to poseduvaat uspe{ni formuli za operirawe. Obi~no ovoj vid biznisi podocna e ap-sorbiran od golemite pretprijatija. Za ovie biznisi treba najgolem kapi-tal. Klu~niot faktor za startirawe na visokoraste~ki rizi~en pot-fat e da se izbere vistinskata industriska granka i vo nea da se vleze. Zna~i stapkata na rastot na industrijata go determinira patot na razvo-jot na biznisot. Biznisot treba da ovozmoùva toj da se multiplicira, no ne i lesno da se duplicira od drugi firmi. Na primer, fran{iza {to ima dokaàna uspe{nost moè da pretstavuva format da se pravi biznis so visoka stapka na rast. So anketite i intervjuata se utvrdi deka vo strumi~kata op{tina postoi golem broj osnovi za ovoj tip biznisi. Na primer, toa e slu~ajot so

D-r Vesna Stojanova

51

proizvodstvoto na zdrava hrana. Se razbira toa treba da se kombinira i so nekoja stranska fran{iza. 3.3.Interpriemni~ki biznisi Ovoj vid biznisi se slu~uva vo vnatre{nosta na golemite firmi. No, se razbira, toa moè da se slu~i i noviot biznis da se razviva do-kolku vo golemata firma postoi razvien pretpriema~ki kapacitet i do-kolku postoi dobra volja kaj menaxerite da sorabotuvaat so pret-priema~ite. Vo strumi~kite golemi stopanski pretprijatija (posebno vo indus-triskite pretprijatija) e identifikuvan golem potencijal i mo`nosti za iterpriemni~ki aktivnosti. Spored anketata, najserioznite barieri za razvoj na interpriemni{tvoto e nespremnosta na menaxerskite timovi da sorabotuvaat na ova pole. Vo taa smisla, op{tinskata uprava treba da dade svoj pridones vo otstranuvaweto na barierite. I za ovoj segment biznisi e potrebna specifi~na obuka na nejzinite akteri. Posebno treba da se naglasi potrebata za obuka na menaxerskite timovi vo golemite pretprijatija. 3.4.Osnovi za nacrt-programi za op{tinski temeleno organizirawe i mreì za biznis (oto) Vo krieraweto programi za razvojot na pretpriemni{tvoto, mikro i malite biznisi (PMMB) vo op{tinata, mora da bidat vovle~eni pretpriema~ite, golemite pretprijatija, no i politi~kite i institucion-alnite op{tinski strukturi. Programite treba da ovozmoàt povrzuvawe pome|u "mreìte na proizvodstvoto i biznisot", strategiskite celi na razvojot na op{tinata, da se podobri konkurentskata sposobnost na MSP i da se sozdavaat mo`nosti za vrabotuvawe za ìtelite na op{tinata. [to se odnesuva do programite za obuka, tie posebno, pome|u drugoto, treba da se naso~at kon ve{tini za kriti~ko razmisluvawe i kon raz-vivawe sposobnost za problemsko re{avawe. Programite mora da imaat uloga na povrzuvawe (premostuvawe) na lokalnite firmi so lokalnite ìteli. [to se odnesuva posebno do fokusot na obrazovanieto i trenin-zite, dokolku toa se izveduva od - filozofija na snabduvawe so rabotna sila - toa nema da garantira ekonomski mo`nosti. Za àl, sostojbata vo


52

programskiot pristap vo Makedonija e tokmu takva. Vo ramkite na dene{niot se pofluiden pazar na rabotna sila vo koj mo`nostite za vrabotuvawe vo raznite oblasti dinami~no se menuvaat, treninzite se izvr{uvaat bez da bide sfatena vistinskata potreba za vrabotuvaweto i za novite rabotni mesta. Vtoro, i mnogu pova`no e toa {to treninzite ne vlijaat nitu na brojot nitu na kvalitetot na rabotata {to se kreira. So drugi zborovi kaàno, dobro treniraniot rabotnik ne kreira vrabotu-vawe. Vrabotuvawe kreiraat biznisot i pretpriemni{tvoto. Perspektivata e pred vas, treba samo da se osmisli strategija kako da se realizira koncpecijata za razvoj na Strumica i da se animira naselenieto za aktivno u~estvo i poddr{ka na takvata razvojna programa.

Elka Dimitrieva, Verica Janeska

53

Elka Dimitrieva Verica Janeska Ekonomski institut - Skopje

OSOBENOSTI NA NASELENIETO

I RABOTNATA SILA VO STRUMI^KIOT REGION

Vo ovoj trud se analiziraat brojnata sostojba i strukturnite karakteristiki na naselenieto i na rabotnata sila kako osnova za sogle-duvawe na raspolo`livite ~ove~ki potencijali za razvojot na strumi~kiot region. Tie vo zna~itelna mera gi opredeluvaat i mo`nite nasoki za planirawe na ekonomskiot razvoj. Vo toj kontekst identifiku-vani se i mo`nostite za iskoristuvawe na postojnata rabotnata sila, sledstveno namaluvawe i na nevrabotenosta. Prezentiranite soznanija, konstatacii i zaklu~oci se bazirani na istraùvawata napraveni vo ramkite na studijata za ekonomski razvoj na spomenatiot region. 1. Brojna sostojba na naselenieto i na doma}instvata

Strumi~kiot region se karakterizira so zna~itelni promeni vo porastot na vkupnoto naselenie - postojano opa|awe na negoviot prose~en godi{en porast. Od 1,7% vo periodot 1961-1971 opa|a na 0,5% vo vremen-skiot interval od 1981-1994, a spored procenkite od 1994 do 2000 godina porastot iznesuva 0,7% prose~no godi{no (tabela 1).


54

Prostornata razmestenost na naselenieto po oddelni op{tini

spored postojnata teritorijalna podelba pokaùva deka op{tinata Strumica se izdvojuva so najvisoko u~estvo (48,2%), povisoko toa e vo Bosilovo, Novo Selo i Vasilevo, a najmalo vo Murtino i Kukli{.2

Vo 1994 godina zastapenosta na gradskoto vo vkupnoto naselenie vo regionot, e relativno mala - 37,4% (34067 lica), vo sporedba so prosekot vo zemjata (59,8 %).

Gustinata na naselenosta vo regionot bila i ostanuva nat-prose~na vo sporedba so zemjata vo celina i spored sostojbata vo 1994 godina iznesuva okolu 94 ìteli na km2. Od op{tinite so najvisoka gustina na naselenosta e Strumica - 328 ìteli na km2, relativno visoka e vo Murtino (120) i Bosilovo (87), pomala vo Vasilevo i Novo Selo (49, odnosno 48), a najmala vo Kukli{ (37).

Vakvite promeni se usloveni od tendenciite kaj prirodnoto i mehani~koto dvièwe na naselenieto. Natalitetot vo strumi~kiot re-gion kontinuirano opa|a, osobeno intenzivno po 1971 godina, koga stap-

2 Don~o Gerasimovski, Demografski karakteristiki na Republika Make-donija spored novata teritorijalna podelba, "Prikazi i studii", broj 85. Zavod za statistika na Republika Makedonija, Skopje, 1997 godina, str. 25-28.

Tabela 1 - Broj, dinamika i struktura na vkupnoto naselenie vo Strumi~kiot region i op{tinite, 1994 i 2000 godina

Naselenie Indeks Struktura (vo %) 1994 2000*

2000*/ 1994 1994 2000*

Strumica - region 91047 94076 103,3 100,0 100,0

Strumica 43868 45307 103,3 48,2 48,2 Bosilovo 12476 12865 103,1 13,7 13,7 Vasilevo 11409 11938 104,6 12,5 12,7 Kukli{ 4682 4827 103,1 5,1 5,1 Murtino 6230 6484 104,1 6,9 6,9 Novo Selo 12382 12655 102,2 13,6 13,4 */ Procenka na naselenieto - sostojba 1 januari 2000 god.Izvor: RZS - Popis na naselenieto, 1994 godina, V, Statisti~ki pregled br. 2.4. 18, Skopje, 2000


55

kata na natalitet se prepolovuva i spored sostojbata vo 1999 godina iznesuva 13,3 promili. Mortalitetot, isto taka, se namaluva do 1981 godina, a potoa beleì postepeno zgolemuvawe (8,3 promili), poradi {to prirodniot prirast zna~itelno se namaluva (5,0 promili). Taka, od po-dra~je so natprose~en natalitet i priroden prirast, vo osumdesettite godini mo{ne brzo preminuva vo grupata na niskonatalitetni podra~ja vo zemjata.

Vrz dinamikata na vkupnoto naselenie vlijaat i emigracionite dvièwa - vnatre{ni i nadvore{ni. Nabquduvanoto podra~je podolgo vreme e zafateno so emigracionite procesi - vnatre{ni i nadvore{ni. Vo posledniot me|upopisen period (1981-1994 godina) negativnoto mi-graciono saldo e za pove}e od tripati pogolemo (10.200 lica), vo odnos na 1971-1981 godina.

Mo{ne bitno e da se istakne deka od vkupnite iseluvawa, osobeno e intenzivirana emigracijata vo stranstvo. Brojot na migrantite od 2.181 (1981) se zgolemuva na 7.183 lica (1994 godina), a nivnoto u~estvo vo vkupnoto naselenie od 2,5% na 7,4%. Zna~i, strumi~kiot re-gion postepeno se transformira vo emigraciono podra~je. Okolu 40% od migrantite zaminale vo periodot od 1989 do 1994 godina, {to koincid-ira so zapo~nuvaweto na tranzicijata.

Zgolemenoto u~estvo na ~lenovite na semejstva vo vkupniot broj migranti (od 27,0% na 43,9), ukaùva na faktot deka emigracijata ima osobini na trajni iseluvawa. Pritoa, visoka e zastapenosta na decata, u~enicite i studentite koja vo vkupniot migracionen kontingent dostig-nuva okolu edna tretina (31,5%). Najgolem del od migrantite se orienti-rani kon evropskite zemji (80,1%), pri {to duri 39,3% se vo [vajcarija, a 25,9% vo Germanija.

Vkupniot broj doma}instva vo strumi~kiot region, spored sosto-jbata vo 1994 godina, iznesuva 23.297. Od niv pove}e od polovina (51,1%) se vo op{tinata Strumica, {to istovremeno pretstavuva pogolemo u~estvo vo sporedba so ona vo vkupnoto naselenie. Za razlika od Strumica, op{tinite Murtino, Bosilovo i Vasilevo imaat ponisko u~estvo vo ovaa struktura, dodeka kaj Kukli{ i Novo Selo toa e re~isi izedna~eno so nivnoto u~estvo vo vkupnoto naselenie.

Ovie soodnosi soodvetno se reflektiraat vrz prose~niot broj ~lenovi po doma}instva. Imeno, toj e najnizok vo Strumica (3,7), a najvi-sok vo Murtino (4,5), na nivo na regionot e op{tinata Novo Selo (3,9), a vo drugite tri op{tini se dviì od 4,0 do 4,2.


56

2. Osnovni demografski i socio-ekonomski karakteristiki na nase-lenieto

Strukturite na naselenieto spored pol i starost se zna~ajni za reprodukcijata na naselenieto i formiraweto na osnovnite funkcion-alni kontingenti.

Nabquduvano spored pol, naselenieto vo poslednite decenii ne pokaùva pogolemi otstapuvawa. Procenkata za sostojbata vo 2000 godina pokaùva deka maìte se zastapeni so 50,7%, a ènite so 49,3%. Za razlika od polovata, starosnata struktura beleì odredeni pomestuvawa vo u~estvata na golemite starosni grupi. Imeno, pona-glaseno e opa|aweto na u~estvoto na mladite do 20 godi{na vozrast, re-lativno pomalo na onie od 20 do 39 godini, a porast imaat licata nad 40 godi{na vozrast. Vo 2000 godina u~estvoto na prvite dve starosni grupi iznesuva 30,3%, odnosno 30,8%, onie od 40 do 59 godini 25,0%, a na postarite od 60 godini 13,8%. Toa implicira proces na stareewe na vkupnoto naselenie vo strumi~kiot region, koe od stadium na demograf-ska zrelost vo 1971, vo 1994 godina e na prag na demografska starost3.

Vakvata sostojba se reflektira vrz osnovnite funkcionalni kon-tingenti. U~estvoto na decata (0-6 i 7-14 godini) vo 2000 godina iznesuva 9,5% i 12,2%, na mladite (15-27 godini) 21,4%, rabotosposobnoto nase-lenie 66,4%, ènite na fertilna vozrast (15-49 godini) 25,8% i na starite nad 80 godini 1,2%. Zastapenosta na stare~kiot kontingent vo strumi~kiot region e re~isi ista so taa na nivo na zemjata. Me|utoa, re-gionalnite razliki se mo{ne potencirani, pri {to so najvisoko u~estvo se izdvojuvaat Kukli{, Murtino i Novo Selo.

Za strumi~kiot region e karakteristi~na homogena nacionalna struktura na naselenieto. Makedoncite se zastapeni so 92,9%, pozna~itelno u~estvo beleàt Turcite 6,4%, dodeka samo 0,7% otpa|a na drugite nacionalnosti.

Eden od mo{ne zna~ajnite indikatori za socijalno-ekonomskata struktura na naselenieto e negoviot sostav spored pismenosta i {kol-skata podgotovka. Toj vo golema mera vlijae kako pottiknuva~ki ili ograni~uva~ki faktor za dinamiziraweto na razvojot. Podatocite od Popisot na naselenieto vo 1994 godina pokaùvaat deka sostojbata vo

3 Elka Dimitrieva, Verica Janeska: "Stareewe na naselenieto i na rabot-nata sila vo Republika Makedonija", Ekonomski institut-Skopje, 2001 godina.


57

regionot e zna~itelno ponepovolna vo sporedba so prosekot na zemjata, a se manifestira vo povisoki u~estva na nepismenite i licata bez {kol-ska podgotovka i so nepotpolno osnovno obrazovanie.

U~estvoto na nepismenite lica (na vozrast od 10 i pove}e godini) vo regionot iznesuva 6,1% (vo zemjata vo celina - 5,4%). Golemi otstapu-vawa se karakteristi~ni i za u~estvoto na licata bez {kolska podgotovka i so nepotpolno osnovno obrazovanie, vo odnos na vkupnoto naselenie nad 15 godi{na vozrast. Vo regionot, toa iznesuva 39,0% (nasproti 25,0%). Ponepovolna e sostojbata i kaj site stepeni na obrazovanie: os-novno 27,7% (33,4%), sredno 26,3%(32,3%), vi{e i visoko 6,6% (8,7%).

Od gledi{te na socio-ekonomskite osobenosti, za nabquduvaniot region mo{ne bitna e zastapenosta na zemjodelskoto i nezemjodelskoto naselenie - vkupno i po op{tini. Strumi~kiot region se diferencira so u~estvo na zemjodelskoto vo vkupnoto naselenie za tri pati povisoko (35,1%) vo sporedba so sostojbata vo Republikata (11,7%). So isklu~ok na op{tinata Strumica, koja e na nivo na republi~kiot prosek, kaj site drugi op{tini pove}e od polovina od vkupnoto naselenie e zemjodelsko, a na-jvisoko u~estvo e karakteristi~no za Murtino (66,7%) i Bosilovo (59,0%). Vo obratna nasoka se dviàt razlikite vo u~estvoto na nezemjodelskoto.

Vo toj kontekst interesno e da se ukaè na agrarnata naselenost - vkupno i regionalno. Spored pokazatelite za zemjodelskoto naselenie na 100 ha zemjodelska i na 100 ha obrabotliva povr{ina, vo 1994 godina, strumi~kiot region ima relativno povisoka agrarna naselenost od onaa na nivo na zemjata. Ili na 100 ha zemjodelska povr{ina ima 99, a na obrabotlivata 113 lica zemjodelsko naselenie, a vo zemjata tie sood-vetno iznesuvaat 18 i 36 lica4.

Pri analizata na agrarnata naselenost, od gledi{te na razvo-jnite mo`nosti na Regionot i op{tinite, osven nejzinata golemina treba da se ima predvid i kvalitetot na raspolo`livite proizvodstveni ka-paciteti - zemjodelskata i obrabotlivata povr{ina.

4 Regionalnite razliki se zna~itelni i za prviot indikator se dviàt od 79 (Novo Selo) do 197 (Murtino). Od drugite op{tini so pogolem agrarna nase-lenost se Kukli{ (121), Strumica i Bosilovo (po 101), a pomala e vo Va-silevo (83). Otstapuvawata za vtoriot indikator se, isto taka, golemi i se dviàt vo interval od 85 (Vasilevo) do 205 (Murtino). So povisoki vred-nosti od onie vo Regionot se izdvojuvaat Kukli{ (131), Strumica (127), Novo Selo (110) i Bosilovo (106).


58

3. Raspolo`livi ~ove~ki potencijali

Pri sogleduvaweto na obemot i na strukturnite karakteristiki na vkupnata rabotna sila neophodno e da se obrne vnimanie i na sosto-jbite na rabotosposobnoto naselenie. Toa, nabquduvano spored pogolem-ite starosni grupi, pokaùva deka go sledi procesot na stareewe na vkupnoto naselenie na nivo na regionot. Tie se manifestiraat vo tendencija kon namaluvawe na mladoto i na pomladoto sredove~no nase-lenie (25-39), a porast na sredove~noto naselenie (40-49 godini) i postarite od 50-godi{na vozrast. Sepak, starosnata struktura na ovoj kontingent - vkupno i regionalno, e relativno dobra za formirawe na potrebniot aktiven kontingent - rabotnata sila.

Za postojnata i potencijalnata rabotna sila vo strumi~kiot re-gion zna~aen pokazatel e optovarenosta na rabotosposobnoto naselenie so mladite i starite lica. Taa se meri so koeficientite na vkupnata starosna zavisnost, starosnata zavisnost na mladite i na starite. Prviot koeficient go pokaùva soodnosot na pred i post rabotosposob-niot, od edna, i rabotosposobniot kontingent, od druga strana. Spored procenkata vo 2000 godina, na nivo na regionot toj iznesuva 45,7. Ne-govata vrednost e uslovena od pogolemoto namaluvawe na koeficientot na starosnata zavisnost na mladite (31,6) odo{to od porastot na koefi-cientot na starosnata zavisnost na starite (14,1).

Vo odnos na brojnata sostojba i karakteristikite na aktivnoto naselenie - rabotnata sila na nivo na regionot treba da se istaknat opredeleni otstapuvawa vo pozitivna nasoka vo sporedba so sostojbata na zemjata vo celina. Tie se izrazeni preku goleminata na u~estvoto na aktivnite lica vo vkupnoto naselenie vo zemjata - 48,1% (40,6% re-publi~ki prosek) i u~estvoto na kategorijata lica koi vr{at zanimawe vo vkupnoto aktivno naselenie koe dostignuva 81,5% (74,4%), spored sosto-jbata vo 1994 godina. Me|utoa, treba da se ima predvid deka povisokoto nivo na aktivnost e rezultat na karakterot na dejnosta vo koja tie se ak-tivirani - zemjodelstvoto. A taa, vo dadenite uslovi, vo potpolnost ne pretstavuva ekvivalent za vrabotenost. Pogolemata aktivnost uslovuva relativno pomali u~estva na izdrùvanite lica vo vkupnoto naselenie - 41,1% (46,8%) i na onie so li~ni prihodi 10,8% (12,6%).

Koeficientite na iskoristenost na rabotosposobniot kontingent za 1994 godina pokaùvaat relativno visoki vrednosti. Za vkupnoto ak-tivno naselenie toj iznesuva 73,9%, a za licata koi vr{at zanimawe


59

(fakti~ki aktivnoto) 60,2%. Vo zemjata spomenatite koeficienti sood-vetno iznesuvaat - 63,4% i 47,2%. Mo{ne visokite vrednosti na anal-iziranite koeficienti se usloveni od dominantnata zastapenost na agrarnata dejnost vo strumi~kiot region. So primena na koeficientite za iskoristenosta na rabotosposobnoto naselenie, aproksimirani se apsolutnite golemini na aktivniot kontingent vo 2000 godina. Vo re-gionot vkupnoto aktivno naselenie e 46.130, a na onie koi vr{at zani-mawe - 37.578 lica.

Vo 1994 godina u~estvoto na aktivnoto (17.629 lica) vo vkupnoto zemjodelsko naselenie (31.931 lice) iznesuva 55,2%. Pritoa, kategorijata lica koi vr{at zanimawe (12.210 lica) vo aktivnoto naselenie u~estvuva so pove}e od dve tretini (69,2%). So ogled deka posmatraniot region e zemjodelsko podra~je, mo{ne visoko e u~estvoto na aktivnoto zemjodelsko vo vkupnoto aktivno naselenie (40,5%), koe vo sporedba so zemjata e za triipol pati pogolemo. Spored na{ata procenka, vo 2000 godina aktiv-noto zemjodelsko naselenie iznesuva 18.682 lica, od koi 12.928 se lica koi vr{at za �nimawe 5.

Imaj}i go predvid iznesenoto, kako i starosnata struktura na rabotnata sila, moè da se zaklu~i deka raspolo`liviot ~ove~ki poten-cijal ne bi pretstavuval ograni~uva~ki faktor za op{testveno-ekonomskiot razvoj vo strumi~kiot region. Pritoa, treba da se ima pred-vid strukturata na rabotnata sila koja vr{i zanimawe spored dejnosta. Najgolemo u~estvo imaat aktivnite vo zemjodelskata dejnost (51,9%), a zna~itelno pomalo e u~estvoto na industrijata (13,5%) i trgovijata (10,8%). Toa upatuva na konstatacijata deka stopanskata struktura na strumi~kiot region e nepovolna i nedovolna za pogolema apsorpcija na rabotna sila.

5 Izdrùvanoto zemjodelsko naselenie vo Regionot iznesuva 14302 lica, ili 44,8% od vkupnoto zemjodelsko naselenie. Od izdrùvanite èni (8998 lica) 44,8% se doma}inki, od koi duri 70,7% povremeno se vklu~eni vo izvr{uvawe na zemjodelskite raboti. Isto taka, zna~ajno e da se ima pred-vid u~estvoto na u~enicite i studentite vo vkupniot broj na izdrùvani lica (40,1%).


60

4. Vrabotenost i nevrabotenost

Vo ramkite na vkupnata rabotna sila, dve komponenti se izdvoju-vaat po svoeto zna~ewe: vrabotenosta i nevrabotenosta. Spored sostojbata vo 1994 godina polovina od vkupnoto aktivno nasele-nie koe vr{i zanimawe bile vraboteni6 (17811 lica). Najgolem del od niv se vo industrijata i rudarstvoto (26,4%), trgovijata (17,2%) i zem-jodelstvoto i ribarstvoto (13,9%).

Promenite koi{to se slu~ija vo periodot na op{testveno-ekonomskata tranzicija, posebno sopstveni~kata transformacija, prido-nesoa za otpu{tawe na golem broj rabotnici. Toa istovremeno pottikna zna~itelno vrabotuvawe vo neformalniot sektor - sivata ekonomija. Zatoa denes te{ko bi moèlo precizno da se utvrdi obemot i strukturata na vrabotenite vo nabquduvaniot region. Osven toa, postojat i razliki vo podatocite od oddelni administrativni i statisti~ki izvori.

Na{ite sogleduvawa pokaùvaat deka vkupniot broj vraboteni vo strumi~kiot region vo 2000 godina iznesuva okolu 15.000 lica, {to e za okolu 2.800 lica pomalku vo odnos na 1994 godina. Dokolku se ima pred-vid i brojot na vrabotenite vo neformalniot sektor, koj spored na{ata procenka iznesuva okolu 25% od vkupnata vrabotenost, toga{ brojot na vrabotenite bi iznesuval okolu 18.750 lica.

Nevrabotenosta, pak, kako zna~ajna komponenta na vkupnata rabotna sila, vo poslednite godini pokaùva golemi promeni koi nas-tanale pod vlijanie na razli~ni faktori. Nejziniot obem e razli~en spored podatocite od Republi~kiot zavod za vrabotuvawe7 i Biroto za vrabotuvawe vo strumi~kiot region (tabela 2).

6 Vraboteni se site lica vo raboten odnos (na neopredeleno ili opredeleno vreme) vo pretprijatija (vo op{testvena, privatna, zadru`na i me{ovita sopstvenost) i drugi asocijacii na pretprijatija, kako i rabotnici kaj lica koi vr{at privatana dejnost. Poop{irno vidi vo metodolo{kite objasnu-vawa na Popisot 1994 godina, Kniga I (Dokumentacija), str. 11-12. 7 Spored evidencijata na Republi~kiot zavod za vrabotuvawe, brojot na nevrabotenite stagnira na nivo od okolu 8400 lica, a od 1994 do 1996 godina e identi~en - 8395 lica.


61

- Broj i struktura (vo %) na nevrabotenite vo Strumi~kiot region,

vkupno, grad i selo, 1995 - 2001 godina

V k u p n o G r a d S e l o

Indeksi

Godina Broj Veri- `ni

Bazi-~ni Broj

% od vkupno Broj

% od vkupno

1995 (avgust) 11479 - 100,0 - - - -

1997 (noemvri) 17095 148,9 148,9 6911 40,4 1018

4 59,6

1998 (dekemvri) 20500 119,9 178,6 7245 35,3 1325

5 64,7

1999 (dekemvri) 22326 108,9 194,5 7735 34,6 1459

1 65,4 2000

(dekemvri) 24097 107,9 209,9 - - - - 2001

(april) 23266 104,2 202,7 7522 32,3 67,7 Izvor: Presmetano vrz osnova na podatoci od dokumentacijata na

Biroto za vrabotuvawe - Strumica Vo odnos na potekloto na nevrabotenite - grad i selo, ogromen e porastot na licata od selskite podra~ja, dodeka toj na licata od gradot e minimalen. Strukturata na nevrabotenite spored pol pokaùva deka nas-tanale promeni vo nasoka kon pomal porast na ènite i namaluvawe na nivnoto u~estvo vo sporedba so maìte. Vozrasnata struktura na nevrabotenite pokaùva deka mo{ne malo e u~estvoto na licata do 18 godini (2,0%). Najgolema e zastapenosta na nevrabotenite od 18 do 30 godini (43,3%), a relativno visoko e i u~estvoto na starosnata grupa od 30 do 40 godini (29,1%), toa na licata od 40 do 50 godini e ponisko (17,1%), a najnisko na onie nad 50-godi{na vozrast (8,5%). So ogled na zastapenosta na mladite, pri {to pomlada e ènskata rabotna sila, moè da se oceni deka ovaa struktura e povolna kako pretpostavka za nivno ekonomsko aktivirawe.

Vo posmatraniot period mo{ne zna~ajni se pomestuvawata vo strukturata na nevrabotenite spored stepen na stru~no obrazovanie. Tie se izrazeni vo ogromen porast na brojot na nekvalifikuvanite i poluk-valifikuvanite - 8.628 lica, ili za 130,9%. Toa pretstavuva 73,2% od


62

vkupniot porast na nevrabotenite - 11.787 lica. Relativno pomal e po-rastot na kvalifikuvanite i visokokvalifikuvanite (83,3%) i licata so sredno obrazovanie (69,2%), dodeka nezna~itelen e kaj onie so vi{o i visoko obrazovanie (2,0%, odnosno 9,2%). Sledstveno na toa, do{lo do promeni vo nivnite u~estva vo vkupno nevrabotenite, {to se mani-festira vo porast na zastapenosta na prvata, a opa|awe na site drugi grupi.

So ogled na golemata zastapenost na nekvalifikuvanite lica, interesna e nivnata starosna struktura vo koja prete`no se zastapeni mladi lica do 30-godi{na vozrast (45,9%), {to implicira potreba od aktivnosti i merki za nivno obrazovanie i okvalifikuvawe. Relativno visoki se u~estvata na mladite i kaj kvalifikuvanite i visokokvalifi-kuvanite (43,1%) i onie so zavr{eno sredno obrazovanie (53,3%), {to zna~i deka tie relativno polesno bi moèle da se prekvalifikuvaat soodvetno na potrebite na idniot razvoj na regionot.

Osobeno nepovolna e starosnata struktura na nevrabotenite so vi{o i visoko obrazovanie na vozrast od 30 do 40 godini (48,6%, odnosno 39,8%) i na onie od 40 do 50 godini (25,4% i 23,3%). Ottamu, nivnata isklu~enost od ekonomska aktivnost moè da se oceni kako zaguba na ~ove~ki potencijal koj bi moèl vo drugi dadeni uslovi da go impulsira ekonomskiot razvoj na regionot. Toa se potvrduva i so soznanijata za bro-jnata sostojba na nevrabotenite spored zanimawa.

Vo odnos na osobenostite na nevrabotenosta zna~ajna e i nejzi-nata dolgotrajnost - mo{ne visoko e u~estvoto na licata koi ~ekaat za vrabotuvawe pove}e od tri godini (61,9%).

Soznanijata za raspolo`livite ~ove~ki potencijali upatuvaat na zaklu~okot deka sostojbite i tendenciite vo odnos na apsolutnite go-lemini i strukturnite karakteristiki na nevrabotenite vo regionot se nepovolni . 4. Stepen na vrabotenost i aproksimacija na realniot obem na nevrabotenosta

Analizata na brojnata sostojba na vrabotenite i nevrabotenite pokaà deka raspolo`livite podatoci od razli~ni izvori ne se sovpa|aat. Bez pretenzii za ras~istuvawe na site dilemi i problemi povrzani so raspolo`livite podatoci za registriranata vrabotenost i nevrabotenost, napraven e obid za nivno kvantificirawe i utvrduvawe


63

na stepenot na vrabotenosta, kako i aproksimacija na realniot obem na nevrabotenosta vo regionot.

Vo toj kontekst, za procenkata na brojot na vrabotenite i stepenot na vrabotenosta napraveni se tri varijanti. Prvata varijanta se odne-suva na registriraniot broj vraboteni - 15.000 lica, vtorata na pro-cenetata vrabotenost (registrirana i siva ekonomija) - 18.750 i tretata varijanta, koja osven procenetata vrabotenost gi vklu~uva i aktivnite lica vo zemjodelstvoto koi vr{at zanimawe - 31.678 lica. Soodvetno stepenot na vrabotenost (presmetan vo odnos na rabotosposobnoto nase-lenie) iznesuva 24,0%, 30,0% i 50,7%.

Vrz osnova na trite varijanti, ocenuvame deka kako najrealni moè da se prifatat vrednostite od tretata. Imeno, se poa|a od struktu-rata na stopanstvoto vo strumi~kiot region, sledstveno na toa i na rabotnata sila. Iako stepenot na vrabotenosta moè da se oceni kako zadovolitelen, sepak treba da se ima predvid poniskata produktivnost vo zemjodelstvoto.

Najdobar indikator za utvrduvawe na nivoto na nevrabotenosta e stapkata na nevrabotenost. Za da se utvrdi taa neophodni se odredeni uto~nuvawa na nejziniot apsoluten obem, bidej}i registriraniot broj nevraboteni lica e mo{ne golem i nerealen. Zatoa, napraveni se aprok-simacii spored nekolku varijanti (tabela 3).

Prvata se odnesuva na registriraniot broj vraboteni. Bidej}i in-tenzitetot na porastot na nevrabotenite vo poslednite nekolku godini koincidira so promenata na uslovite za steknuvawe na pravoto za zdravstveno osiguruvawe vo slu~aj na nevrabotenost, spored vtorata varijanta isklu~eni se site nevraboteni korisnici na zdravstveno osiguruvawe (12.609 lica), so {to brojot na nevrabotenite se namaluva na 10.657 lica. Smetame deka ovoj broj e nerealen bidej}i del od isklu~enite nevraboteni lica sepak baraat rabota. Pri pretpostavka okolu 70% od licata - korisnici na zdravstveno osiguruvawe da se prija-vuvaat samo za ostvaruvawe na ova pravo, toga{ brojot na nevrabotenite bi iznesuval okolu 14.500 lica. Spored na{a ocenka kako najprifatliva se ocenuva tretata varijanta.


64

Poa|aj}i od prifatenata golemina na vrabotenosta (31.678 lica) moè da se konstatira deka stapkata na nevrabotenost od 31,4 e na-jrealna, respektivno i apsolutnata golemina na nevrabotenosta - 14.500 lica.

Vo uslovi na nesigurni podatoci kako za vkupnata vrabotenost taka i za realniot broj nevraboteni, potvrda na na{ite sogleduvawa pretstavuva i stepenot na iskoristenost na rabotnata sila. Spored na{a procenka toj iznesuva 68,7%, {to zna~i deka 31,3% od rabotnata sila, spored sostojbata vo 2001 godina, e von od aktivnost. A toa vsu{nost ja pokaùva stapkata na nevrabotenost.

Od napravenite kvantifikacii proizleguva i zaklu~okot deka de-nes vo strumi~kiot region vnimanieto treba da bide fokusirano na iznao|awe mo`nosti za re{avawe na problemot na nevrabotenosta za okolu 14.500 lica. 5. Nasoki na mo`nostite za iskoristuvawe na rabotnata sila i namaluvawe na nevrabotenosta

Analizata na razvojot na naselenieto, posebno na rabotnata sila i na nejzinite strukturni karakteristiki, pokaà deka strumi~kiot region iako e zafaten so procesot na demografsko stareewe, sepak reprodukci-jata na rabotnata sila se vr{i na zadovolitelno nivo vo odnos na apso-lutniot obem. Od aspekt na strukturnite karakteristiki postojat opre-deleni nepovolnosti, pri {to se izdvojuva relativno niskoto nivo na obrazovanie na zna~itelen del od rabotnata sila. I pokraj toa, moè da se konstatira deka regionot raspolaga so ~ove~ki resursi, koi vo kombi-nacija so drugite proizvodstveni faktori moàt da pretstavuvaat pot-

Tabela 3 - Stepen na nevrabotenost vo Strumi~kiot region

Broj na vraboteni I II III 15000 18750 31678

Broj na nevraboteni Stapki na vrabotenost

I (Broj na lica) 60,8 55,4 42,3

II 10657 ( )

41,5 36,2 25,2

III 14500( )

49,2 43,6 31,4


65

tiknuva~ki faktor na razvojot. Toa implicira zgolemuvawe na mo`nostite za intenzivirawe na pobaruva~kata na rabotna sila i vospostavuvawe na ramnoteà pome|u ponudata i pobaruva~kata na rabotna sila. Vo taa nasoka, vnimanieto treba da bide fokusirano na raspolo`livata neangaìrana rabotna sila, prvenstveno spored obra-zovanie i profil, kako eden od zna~ajnite belezi za nejzino pobrzo i poadekvatno aktivirawe, kako i mo`nostite za finansirawe na pro-gramite za obuka i prekvalifikacija na nevrabotenite lica.

Brojnata sostojba i strukturata na nevrabotenite spored obra-zovanie i zanimawe pokaùva deka brojot na licata koi baraat rabota e izrazito golem, a strukturata e heterogena i segmentirana. Imeno, na po~etokot na mesec mart 2001 godina, vkupniot broj na nevraboteni reg-istriran vo Biroto za vrabotuvawe vo Strumica iznesuva 23.238 lica.

Poseben segment na pazarot na trud pretstavuvaat nevrabotenite so zavr{en fakultet, ~ij{to broj dostignuva 438 lica. Od niv najgolem e brojot na onie so zavr{en praven (62) i ekonomski fakultet (54 lica), kako i diplomirani zemjodelski inèneri od razli~ni nasoki - 60 lica. Zna~itelen e i brojot na diplomirani inèneri: arhitekti, grade`ni, elektro, ma{inski i dr. koj dostignuva 44 lica, potoa 9 nevraboteni se tekstilni inèneri i 10 za prerabotka na drvo.

Nepovolna e sostojbata i na nevrabotenite so zavr{ena vi{a {kola - 370 lica. Od niv najmnogu se zastapeni inènerite po zemjodel-stvo - 139 lica i nastavnicite - 98, od koi duri 62 lica se za oddelenska nastava. Brojot na ekonomistite iznesuva 45, na pravnicite 15, a na inènerite (grade`ni, elektro, ma{inski i dr. ) - 29 lica.

Pokraj visokoobrazovanite, zna~aen potencijal na raspolo`li-vata rabotna sila se i nevrabotenite so sredno obrazovanie - 3.843 lica. So najgolema zastapenost se diferenciraat licata so zavr{eno sredno u~ili{te od oblasta na zemjodelstvoto - 780. Vo vrska so razvojot vnimanie zasluùva i brojnosta na tehni~arite (1.064 lica) od razli~ni profili (ma{inski, prehranbeni, tekstilni, tehni~ari preda~i, grade`ni i tehni~ari za paten soobra}aj). Golem e brojot i na ekonom-skite tehni~ari (451), ekonomistite za knigovodstveno-finansiski raboti, pravnicite za upravni raboti, administrativnite tehni~ari (274), kako i medicinski sestri (149). Posebna kategorija se licata so zavr{ena gimnazija - 435, za koi e neophodno prenaso~uvawe i soodvetna obuka za vrabotuvawe.

[to se odnesuva do kvalifikuvanite i visokokvalifikuvanite rabotnici (3.396 lica), isto taka, treba da se istakne nivniot golem broj


66

i razli~nosta na zanimawata. Najgolema e zastapenosta na onie od tek-stilnata (733 lica) i prehranbenata industrija (440), kako i od oblasta na trgovijata (589 lica).

Vo strumi~kiot region ogromen e brojot na nevrabotenite nek-valifikuvani, polukvalifikuvani i so niska stru~na sprema - 15.156 lica, od koi duri 14.349 se bez zanimawe.

Postojnata sostojba na nevrabotenite spored zanimawe nedvos-misleno upatuva na zaklu~okot deka toa se lica koi, imaj}i ja predvid strukturata na stopanstvoto vo regionot, bi moèle da se naso~at direk-tno ili preku prekvalifikacija kako vo postojnite taka i vo novite ka-paciteti. Golem del od raspolo`livata rabotna sila prvenstveno treba da bide iskoristena za pottiknuvawe na zemjodelskoto proizvodstvo. Taa bi moèla da se angaìra od primarnoto proizvodstvo sé do povisokite fazi na obrabotka i plasman na zemjodelskite proizvodi. Osven toa, golemiot broj na inèneri, tehni~ari, kvalifikuvani i visokokvalifi-kuvani lica, isto taka, racionalno treba da se iskoristat za razvoj na tekstilnata, prehranbenata i drvnata industrija i drugi industriski kapaciteti vo koi bi bile produktivno angaìrani elektro i ma{inskite inèneri i tehni~ari. Razvojot na grade`ni{tvoto, koj e eden od indika-torite za zabrzan ekonomski razvoj, i negovata soodvetna organizacija, bi moèl da ja apsorbira neangaìranata rabotna sila, posebno inènerite i tehni~arite, me|u drugoto, za vr{ewe na grade`ni raboti i vo drugi podra~ja vo zemjata i vo stranstvo.

[to se odnesuva, pak, na golemiot obem na nekvalifikuvani nevraboteni lica, so ogled na nivniot socijalen status, tie treba da dobijat soodveten tretman. Toa e kategorija na lica koja bara podetalna analiza od aspekt na nejzino selektirawe po osnov na vozrast, posedu-vawe na imot, mesto na ìveewe, socijalen status, {to }e treba da bide odlu~uva~ko pri opredelbata za vloùvawa vo nivno kvalifikuvawe i osposobuvawe za rabota ili isklu~uvawe od pazarot na trud. Del od niv, osobeno pomladite lica, treba da bidat vklu~eni vo procesot na obuka kako mo`nost za steknuvawe na minimum obrazovanie neophodno za eko-nomsko aktivirawe. Za drugiot del od ovoj kontingent na nevraboteni zna~ajno e da se napravi nivno diferencirawe zaradi utvrduvawe na mo`nostite za vrabotuvawe ili socijalno, odnosno penzisko osiguru-vawe. [ansite za vrabotuvawe na zna~itelen del od ovaa kategorija nevraboteni lica treba da se baraat vo pottiknuvaweto na individual-noto zemjodelsko proizvodstvo. Na toj na~in, so relativno mala finan-


67

siska poddr{ka od strana na dràvata, prvenstveno za tie koi imaat sopstveni imoti, bi se ostvarile golemi efekti.

Obukata na nekvalifikuvanite i dokvalifikacijata i prekvali-fikacijata na nevrabotenite treba da bide soobrazena so potrebite na postojnite pretprijatija i razvojnite nasoki na regionot vo pobliska idnina. Ottamu i pobaruva~kata na rabotnata sila }e bide uslovena od tempoto na stopanskiot razvoj i negovite prioriteti. Ublaùvaweto na problemot na nevrabotenosta e mo`no edinstveno so sozdavawe na mo`nosti za otvorawe na novi rabotni mesta preku najrazli~ni formi i konkretni programi. Toa nesomneno pretpostavuva aktivnosti i merki za pottiknuvawe na site mo`ni na~ini i oblici za aktivirawe na ~ove~kite resursi - intenzivirawe na samovrabotuvaweto, otvorawe na mali pret-prijatija koi }e bidat zna~ajni impulsi za pro{iruvawe na mo`nostite za sozdavawe na sredni i golemi pretprijatija, prvenstveno vo navedenite stopanski dejnosti i granki za koi denes ima rabotna sila so soodvetno obrazovanie.

Vo vrska so iznao|aweto na soodvetni re{enija za nevrabo-tenosta neophodna e validna dijagnoza na problemot. Zatoa, prioritetna zada~a na Biroto za vrabotuvawe bi trebalo da bide pre~istuvaweto na evidencijata - diferencirawe na licata koi aktivno baraat rabota i onie koi se prijaveni za ostvaruvawe na nekoi drugi prava, pred sé zdravstveno osiguruvawe. Toa pretpostavuva dosledna primena na krite-riumite predvideni vo Zakonot za vrabotuvawe i osiguruvawe vo slu~aj na nevrabotenost, odnosno aktivno da baraat rabota i da ja prifa}aat ponudenata rabota. Me|utoa, ovoj problem ne moè da se re{ava parci-jalno, za{to toj e prvenstveno problem na sistemsko regulirawe na nivo na dràvata.

Spored na{e mislewe, dokolku bi im se dala mo`nost da koristat samo pravo na zdravstveno osiguruvawe, nezavisno od toa dali aktivno baraat rabota, toga{ brojot na nevrabotenite zna~itelno bi se namalil. So prefrlaweto na ovaa obvrska od Biroto za vrabotuvawe na podra~nata edinica na Fondot za zdravstveno osiguruvawe bi se otvoril prostor za negovo pogolemo vklu~uvawe pri iznao|awe na mo`nosti za re{avawe na nevrabotenosta. Vo toj kontekst, negovata uloga i mesto treba da se transformiraat i prilagodat na barawata na pazarnoto sto-panstvo, odnosno toa da bide aktiven ~initel na pazarot na trud.

Na kratok rok, usoglasuvaweto me|u ponudata i pobaruva~kata na rabotna sila, od aspekt na nivoto na obrazovanie i kvalifikacionata struktura, treba da se odviva vo od preku razli~ni formi na dokvalifi-


68

kacija, prekvalifikacija, kako i intenzivirawe na procesot na nejzino permanentno obrazovanie. Za realizacija na vakviot priod, vo uslovi na funkcionirawe na pazarna ekonomija, poddr{kata na dràvata e neo-phodna, kako i zainteresiranosta na privatnite pretprijatija za obez-beduvawe na soodvetna kvalifikuvana rabotna sila koja }e bide angaìrana na podolg rok.

Vo taa nasoka, treba da bidat orientirani aktivnostite i pro-gramite na Biroto za vrabotuvawe vo Strumica za obuka, kvalifikacija, dokvalifikacija i prekvalifikacija na nevrabotenite koi aktivno baraat rabota. Mo`nosti za finansirawe na vakvi programi postojat preku dobivawe sredstva od razli~ni izvori (finansirawe na prek-valifikaciite preku Agencijata za privatizacija so IDA krediti; obuka i kvalifikacija vo ramkite na grantovite koi gi dava USAID). Del od niv Biroto za vrabotuvawe vo Strumica ve}e koristi. Ona {to treba da se napravi e kontinuiranoto sledewe i informirawe na nevrabotenite za ovie mo`nosti od edna strana, i pottiknuvawe na pretprijatijata da gi koristat ovie pogodnosti za obezbeduvawe na soodvetna kvalifikuvana rabotna sila, od druga strana.

Vo odnos na najzagrozenata kategorija nevraboteni lica - so pon-iski kvalifikacii i lo{ socijalen status, se postavuva dilemata dali tie treba da bidat pomognati preku razli~ni formi na socijalna za{tita ili da se iznajdat mo`nosti za nivno osposobuvawe i vklu~uvawe na pazarot na trudot. Tie bi trebalo posebno da se eviden-tiraat i soodvetno da se re{ava nivniot problem. So ogled na relativno popovolnite prirodni resursi vo regionot, smetame deka problemot na socijalnata zagrozenost treba da se re{ava prvenstveno so iznao|awe na razli~ni formi za nivno rabotno angaìrawe - sezonski, so skrateno rabotno vreme i sl.

Postojnite uslovi vo dràvata sé pove}e ja nametnuvaat i dile-mata za izbor na priodot vo odnos na re{avawe na socijalnite problemi na nevrabotenite. Imeno, sredstvata {to taa gi izdvojuva za ovie nameni postojano se zgolemuvaat, dodeka na individualno nivo tie se namalu-vaat kako po obem taka i spored vremeto na primawe na pomo{ta. Ottamu proizleguva i pra{aweto za granicata na izdr`livost na dràvata od edna, i na mo`nosta za odrùvawe na egzistencijalniot minimum na nevrabotenite, od druga strana.

Zatoa, kako {to ve}e be{e istaknato, re{avaweto na problemot na nevrabotenosta treba da se gleda, pred sé, vo sozdavawe na mo`nosti za otvorawe novi rabotni mesta preku najrazli~ni formi i konkretni


69

programi. Tie treba da bidat selektivni i soobrazeni so oddelni kate-gorii nevraboteni vo zavisnost od nivnata vozrast i kvalifikacija. Vo taa smisla, bogatoto iskustvo na razvienite zemji i novoindustrijal-iziranite zemji treba da bide iskoristeno za podobro osmisluvawe i soodvetna poddr{ka na ovie programi. Nivnoto finansirawe delumno bi moèlo da se pokrie i od sredstvata nameneti za socijalna pomo{, so {to bi se postignale potrajni efekti na planot na vrabotuvaweto.


70

DISKUSIJA: M-r Marija Ackovska Ekonomski institut-Skopje MO@NOSTI I PERSPEKTIVI ZA RAZVOJ NA

BAWSKIOT TURIZAM VO STRUMI^KIOT REGION

Bogatstvoto i turisti~kata vrednost na atraktivno-motivskite

faktori vo golema mera go obuslovuvaat razvojot na turizmot vo odre-deni geografski prostori. Poradi toa, nivnata identifikacija i valori-zacija vo golema mera go odreduvaat turisti~kiot potencijal na odreden region vrz koj se temeli i samiot turisti~ki razvoj na toj region. Vo strumi~kiot region se diferenciraat golem broj n atraktivno-motivski faktori kako od prioden taka i od antropogen karakter so lo-kalno, regionalno i nekoi so me|unarodno zna~ewe. Sekako, kako eden od pozna~ajnite moè da se istakne prisutnosta na termo-mineralnite vodi vo ovoj region. Nivnata poprecizna lokacija se nao|a vo mesnosta Bansko vo podno`jeto na Belasica, kade na relativno mala povr{ina se nao|aat vkupno 13 izvori, koi me|u sebe se razlikuvaat po svoite termi~ki i min-eralno-hemiski karakteristiki. Izvorot Parilo se karakterizira so na-jgolema {tedrost od 40 l/s, a voedno pretstavuva i izvor so najvisoka temperatura od 72 S na teritorijata na Makedonija, {to mu go dava epitetot na kuriozitetna turisti~ka vrednost. Relativno golemoto koli~estvo voda koe se javuva vo ovoj prostor, kako i visokata tempera-tura na vodata, pretstavuvaat zna~aen bawsko-turisti~ki potencijal koj ve}e e vklu~en vo turisti~kata ponuda na regionot. Perspektivite za razvoj na turizmot vo strumi~kiot region se sostojat vo intenziviraweto na bawskiot turizam, kako i vo razvojot na oddelni vidovi turizam za koi postojat mo`nosti vo ovoj region. Me|utoa, treba da se istakne deka bawskiot turizam se diferencira kako nositel na turisti~kata ponuda, dodeka ostanatite vidovi turizam bi moèle da se vklopat vo komplementarnata turisti~ka ponuda na regionot. Zna~i, osobeno vnimanie treba da mu se posveti tokmu na bawskiot turizam.

M-r Marija Ackovska

71

Imeno, bawskiot turizam pretstavuva najzna~ajna forma na turi-zam vo strumi~kiot region. Razvojot na ovoj turizam e povrzan so loka-litetot Bawa Bansko koj se nao|a na 12 km od Strumica na podno`jeto na planinata Belasica, vo isklu~itelno ubava prirodna okolina. Kako pri-roden potencijal za razvoj na bawskiot turizam se koristat izda{nite termo-mineralni izvori ~ija ekonomska valorizacija e ovozmoèna so izgradbata na smestuva~kite i drugite kapaciteti. Me|u smestuva~kite kapaciteti se istaknuva hotelot "Car Samoil" koj e izgraden vo 1982 god. i e od B kategorija. Voedno, ovoj objekt funkcionira i kako javna zdravstvena organizacija, odnosno kako pri-rodno lekuvali{te koristej}i gi izvorite na termalni vodi. Raspolaga so 91 soba i 165 legla. Tehni~kata opremenost na hotelot e na relativno dobro nivo. Imeno, ovoj objekt raspolaga so kompletno opremen del za balneo terapija i medicinska terapija, so zatvoren poluolimpiski rek-reativen bazen, so dobro opremen trim-kabinet i so drugi prostorii za sport, rekreacija i zabava. Vo 2000 godina vo ovoj objekt bile realizirini vkupno 34.242 no}evawa, od koi na stranskite otpa|aat nezna~itelni 1,68%. Vremen-skata distribucija na turisti~kiot promet e relativno dobra, {to us-lovuva visok stepen na iskoristenost na kapacitetite od 56,86 %. Struk-turata na posetitelite e prete`no samci koi doa|aat preku Fondot za zdravstveno osiguruvawe, a na~inot na nivnoto doa|awe e prete`no in-dividualen. Pokraj ovoj hotel, vo lokalitetot Bawa Bansko u{te se locirani i Domot na penzionerite "Spiro Zahov" izgraden vo 1982 god. so ka-pacitet od 78 legla i odmorali{teto na ZIK Strumica izgradeno vo 1980 godina i e od C kategorija so kapacitet od 44 legla. Ovie smestuva~ki kapaciteti se zna~itelno poslabo opremeni. Osven spomenatite smestuva~ki kapaciteti vo ovoj turisti~ki lokalitet postojat odmorali{teto na MVR i hotelot "Termica" koi se objekti od zatvoren tip i so nezna~itelna komercijalna turisti~ka vred-nost. So cel da se podobri kvalitetot na uslugata na smestuva~kite kapaciteti od ovoj lokalitet, se nametnuva potrebata od odredeni in-tervencii vo pravec na modernizacija i rekonstrukcija na postojnite kapaciteti. Ova osobeno se odnesuva na hotelot "Car Samoil" koj kako najreprezantativen objekt vo ovoj lokalitet ima potreba od odredeni intervencii vo enterierot i eksterierot na objektot, kako i popravka na nadvore{nata fasada koja e ruinirana i so toa estetski neprijatna.


72

Me|utoa, daleku pozna~ajni se nekoi su{tinski intervencii vo pravec na kompjuterizacijata na rezervacioniot sistem i vklu~uvawe vo global-nite sistemi za rezervacii, kako i mo`nosta za implementacija na internet-tehnologijata vo pravec na promocija i polesna pristapnost do potencijalnite turisti. Kon podobruvawe na turisti~kata ponuda na ob-jektot i zgolemuvawe na vonpansionskata potro{uva~ka zna~ajno e i ot-vorawe na internet-kafe vo ramkite na objektot. Potrebata od animacijata na turistite, osobeno na onie stacion-arnite kakvi {to se turistite vo bawskite objekti, bi se zadovolila so angaìrawe na 1-2 animatori koi bi go osmisluvale slobodnoto vreme na turistite. Angaìraweto na ovie lica ekonomski bi se valoriliziralo preku prodolùvaweto na prestojot na turistite, kako i preku nivnoto povtorno doa|awe. Vo pravec na podobruvaweto na turisti~kata ponuda na ovoj ob-jekt e i nejzinata diverzifikacija, odnosno voveduvawe na nova linija na turisti~ki proizvodi. Imeno, pokraj rekreativnite, rehabilitaciskite i le~ili{nite uslugi, vo ramkite na ovoj objekt bi moèla da se organ-izira i "klinika" za gubewe na telesnata teìna. Uslovi za razvoj na vak-viot vid turizam vo objektot postojat. Dopolnitelno potrebno e angaìrawe na nutricionisti, kako i fitnes i aerobik treneri. Interes za participirawe vo vakviot turizam postoi, a vakvata mo`nost dosega ne bila eksploatirana na teritorijata na Republikata. Vo interes na ponatamo{niot razvoj na bawskiot turizam bi bilo i intenziviraweto na stranskiot turisti~ki promet. Osoben interes za bawskiot turizam postoi vo sosedna Grcija. Poradi toa, sklu~uvaweto na odreden dogovor pome|u na{iot zdravstven fond so soodveten od Grcija za me|usebna sorabotka i kompenzacija na me|usebno izvr{enite uslugi bi pretstavuvalo zna~aen ~ekor vo me|unarodnata afirmacija na bawskiot turizam vo Bawa Bansko.

Okolniot prostor na Bawa Bansko e pogoden za izgradba na sport-sko-rekreativni objekti koi treba da ja zaokruàt turisti~kata ponuda na ovaa bawa.

Isto taka, za potrebite na razvojot na turizmot vo strumi~kiot region treba da postoi konzistentna strategija zad koja }e zastanat site relevantni faktori za razvoj na turizmot vo ovoj region. Samo pos-vetenoto involvirawe na lokalnata samouprava, turisti~kite organi-zacii, drugite organizacii relevantni za turizmot, organizaciite na gra|anite i samite gra|ani vo kreiraweto i implementiraweto na vak-

M-r Marija Ackovska

73

vata strategija moè da rezultira vo intenziviraweto na bawskiot turi-zam, kako i na vkupniot turisti~ki razvoj na regionot. Vo takviot proces, mo{ne zna~ajna uloga treba da odigraat i turisti~kata propaganda i pos-redni~kiot faktor, koi preku promovirawe, odnosno privlekuvawe na turistite, }e go dadat svojot pridones. Zna~aen pridones treba da se dade i vo pravec na podobruvawe na komunalnata uredenost, ne samo na turisti~kite lokaliteti, tuku i na priodnite pati{ta, kako i na samite naseleni mesta i nivnata po{iroka okolina. Pri intenziviraweto na razvojot na turizmot i utvrduvaweto na negovite dimenzii, osobeno vnimanie treba da mu se posveti i na ne-govata ekolo{ka odr`livost, so cel da ne dojde do degradirawe na tur-isti~kite resursi. Samo takviot turisti~ki razvoj bi rezultiral vo postignuvawe na posakuvanite ekonomski efekti i so minimizirawe na nesakanite posledici.


74

Aleksandra Ivanovska Ekonomski institut - Skopje

OBRAZOVNATA STRUKTURA I AKTIVNOTO NASELENIE VO STRUMI^KIOT REGION

Trudot kako faktor na razvojot se analizira preku promenite vo brojnata sostojba na naselenieto i negovite socio-ekonomski karakter-istiki. Vo ramkite na ovaa diskusija opfateni se regionalnata i polovata struktura, kako i obrazovnite belezi na naselenieto, za 1994 i 2000 godina, so cel da se sogledaat nastanatite promeni vo toj vremenski interval.

Strumi~kiot region opfa}a 6 op{tini i toa: Strumica, Bosilovo, Vasilevo, Kukli{, Murtino i Novo Selo. Brojnata sostojba i strukturata na naselenieto po oddelni op{tini i po pol e pretstavena vo Tabela 1. Tabela 1 Broj i struktura (vo%) na naselenieto vo strumi~kiot region i op{tinite spored pol, 1994 i 2000 godina

1994 2000 ma i eni ma i eni Op{ti-ni

Vkupno broj % broj % Vkupno broj % broj % Strumica - region 91047 46151 50,7 44896 49,3 94076 47677 50,7 46399 49,3 Strumica 43868 21907 49,9 21961 50,1 45307 22595 49,9 22712 50,1 Bosilovo 12476 6375 51,1 6101 48,9 12865 6601 51,3 6264 48,7 Vasilevo 11409 5925 51,9 5484 48,1 11938 6219 52,1 5719 47,9 Kukli{ 4682 2426 51,8 2256 48,2 4827 2496 51,7 2331 48,3 Murtino 6230 3174 50,9 3056 49,1 6484 3307 51,0 3177 49,0 Novo Selo 12382 6344 51,2 6038 48,8 12655 6459 51,0 6196 49,0 Izvor: RZS-Popis na naselenieto, doma}instvata, stanovite i zemjodel-skite stopanstva vo Republika Makedonija, 1994 godina, kniga V, i Zavod za statistika na R. Makedonija, Statisti~ki pregled br. 2.4.18, 2000 godina.

Aleksandra Ivanovska

75

Podatocite pokaùvaat porast na naselenieto vo 2000 godina vo odnos na 1994 za 3.029 lica ili za 3,3%. Pritoa, vo site op{tini pogo-lemo e u~estvoto na ma{kata populacija, osven vo Strumica, kade od-nosot e 50,1% èni, nasproti 49,9% maì i vo dvete nabquduvani godini. Posebno zna~ajna struktura na naselenieto e obrazovnata, od pri~ina {to ima golemo vlijanie na celokupniot socio-ekonomski razvoj na strumi~kiot region. Vo ramkite na ovaa struktura akcent se stava na pismenosta i {kolskata podgotovka na naselenieto po oddelni op{tini. (Tabela 2) Broj i struktura (vo%) na naselenieto vo strumi~kiot region, spored nepismenost i {kolska podgotovka, 1994 godina

[kolska podgotovka - stepen na obra-zovanie

Tabela 2

Vkupno nasele-

nie na vozrast

od 10 god. i pove}e

Bez {kol-

ska podgo-tovka

Vkupno nasele-

nie na vozrast

od 15 god. i pove}e

nepi-smeni

osno-vno sredno

vi{o i

vi-soko

nepo-znato

Br. 76826 4715 68794 26823 19050 18096 4552 273 Strumica-region % 100,0 6,1 100,0 39,0 27,7 26,3 6,6 0,4

Br. 37148 1988 33138 8727 8357 12172 3735 147 Strumica % 100,0 5,4 100,0 26,3 25,2 36,7 11,3 0,5

Br. 10447 619 9438 4529 2943 1664 264 38 Bosilovo % 100,0 5,9 100,0 48,0 31,2 17,6 2,8 0,4

Br. 9417 772 8330 4366 2539 1257 135 33 Vasilevo % 100,0 8,2 100,0 52,4 30,5 15,1 1,6 0,4

Br. 3956 340 3550 2117 911 472 41 9 Kukli{ % 100,0 8,6 100,0 59,6 25,7 13,3 1,2 0,2

Br. 5237 395 4696 2412 1489 719 65 11 Murtino % 100,0 7,5 100,0 51,4 31,7 15,3 1,4 0,2

Br. 10621 601 9642 4672 2811 1812 312 35 Novo Selo % 100,0 5,7 100,0 48,5 29,1 18,8 3,2 0,4

Izvor: RZS-Popis na naselenieto, doma}instvata, stanovite i zemjodel-skite stopanstva vo Republika Makedonija, 1994 godina, kniga V, str. 343 Spored podatocite od Popisot na naselenieto vo 1994 godina, od vkupnata populacija na vozrast od 10 godini i pove}e, procentualnata zastapenost na nepismeni lica e 6,1%. So najgolem broj lica zastapeni vo ovaa kategorija po oddelni op{tini se karakterizira Strumica (1.988 lica) kade 5,4% od nejzinata populacija e nepismena, dodeka najmal broj


76

na nepismeni lica vo strumi~kiot region ima Kukli{ (340 lica ili 8,6% od naselenieto vo ovaa op{tina). Vo odnos, pak, na {kolskata podgotovka na naselenieto, duri 39% od naselenieto vo strumi~kiot region e bez obrazovanie, {to sepak pret-stavuva golem procent. Pritoa najgolemo e u~estvoto na licata so os-novno 27,7%, kako i na onie so sredno obrazovanie 26,3%, dodeka zastapenosta na vi{oto i visokoto e najmala (6,6%).

[kolskata podgotovka nabquduvana po op{tini ukaùva deka vo site, osven vo Strumica, najgolem e procentot na lica bez obrazovanie i se dviì vo interval od 26,3% tokmu vo Strumica, do 59,6% vo Kukli{. Vo odnos na kategorijata lica so osnovno u~ili{te najgolemo u~estvo od 31,7% e karakteristi~no za op{tina Murtino. Op{tina koja se izdvojuva so najmnogu lica so zavr{eno sredno u~ili{te e Strumica (12.172 lica ili 36,7% od naselenieto vo op{tinata), dodeka najmal procent od ovaa kategorija zafa}a naselenieto vo Kukli{ (13,3%). Za socio-ekonomskiot razvoj na strumi~kiot region osobeno zna~ajno e u~estvoto na licata so vi{o i visoko obrazovanie. So ogled na toa deka Strumica e najgolema i najbrojna op{tina, taa ima i najgolem procent na lica vo ramkite na ovaa kategorija (11,3%), dodeka vo ostanatite intervalot na zastapenost e od 1,2% vo Kukli{, do 3,2% vo Novo Selo.

Mnogu zna~ajna kategorija na naselenie e aktivnoto naselenie, odnosno rabotnata sila, koja ima ogromen pridones vo razvojot kako na dràvata taka i na pooddelnite op{tini. Za strumi~kiot region sostojbata na aktivnoto naselenie e pret-stavena vo Tabela 3. Inaku od vkupniot broj na aktivni lica koi zafa}aat 48,1% od vkupnoto naselenie vo strumi~kiot region, 81,5% vr{at zani-mawe. Po oddelnite op{tini, pak, procentot na aktivni lica se dviì vo interval od 44,5% vo Kukli{, do 52,9% Murtino. Pritoa, od kategorijata aktivni lica, najgolem procent na lica koi vr{at zanimawe e zabeleàn vo op{tina Murtino 91,2% i Kukli{ 86,6%, a najmal vo op{tina Strumica 76,7%.


77

Tabela 3

Broj i struktura (vo%) na vkupnoto naselenie spored aktivnost, vo strumi~kiot region, 1994 godina

Se

Aktivni lica

Lica so li~ni

dohodi

Se izdrùvani

lica Vr{at

zanimawe Br. 90398 43494 35444 9739 37165 Strumica

region % 100,0 48,1 81,5 10,8 41,1 Br. 43719 20936 16068 5432 17351 Strumica % 100,0 47,9 76,7 12,4 39,7 Br. 12404 6108 5201 1111 5185 Bosilovo % 100,0 49,2 85,2 9,0 41,8 Br. 11380 5170 4330 916 5294 Vasilevo % 100,0 45,4 83,8 8,0 46,5 Br. 4675 2079 1801 388 2208 Kukli{ % 100,0 44,5 86,6 8,3 47,2 Br. 6206 3286 2997 556 2364 Murtino % 100,0 52,9 91,2 9,0 38,1 Br. 12014 5915 5047 1336 4763 Novo Selo

% 100,0 49,2 85,3 11,1 39,6 Izvor: RZS-Popis na naselenieto, doma}instvata, stanovite i zemjodel-skite stopanstva vo Republika Makedonija, 1994 godina, kniga V, str. 409 Sledstveno na pogolemiot procent na lica koi vr{at zanimawe, vo op{tinite e zastapen pomal procent na izdrùvani lica (so najmalo u~estvo se karakterizira Murtino 38,1%, nasproti 47,2% Kukli{), od-nosno na lica so li~ni prihodi ( od 8,0% vo Vasilevo, do 12,4% vo Strumica).

* * *


78

Iskra Stan~eva Ekonomski institut-Skopje

PREDNOSTI NA STRUMI^KIOT REGION ZA ORGANIZIRAWE NA AGRO-BERZA

Koga }e se spomene poimot "Agro-berza", stanuva zbor za pazarna institucija koja ima za zada~a nepre~eno da ovozmoì koncentracija i povrzuvawe na ponudata i pobaruva~kata, odnosno prodava~ite i ku-puva~ite. Osnovnata dejnost na berzata e proda`ba na suficitarnite zemjodelsko-prehranbeni proizvodi i nabavka na repromaterijali defi-citarni na doma{niot pazar. Isto taka, vo zavisnost od trendovite na pobaruva~kata, taa ovozmoùva naso~uvawe na proizvodstvenata funk-cija kaj oddelni vidovi zemjodelski kulturi i pribli`no ja predviduva visinata na cenata oddelno. Taa ovozmoùva povrzuvaweto i koncen-tracijata na ponudata i pobaruva~kata da se ostvaruva na opredeleno mesto i vo opredeleno vreme. Prisustvoto na stoka, odnosno mostri e isklu~eno. Namesto niv trgovcite se povikuvaat na posebni oznaki za vidot, kvalitetot i potekloto na stokata. Se raboti po odnapred ut-vrdeni pravila, uzansi i standardi. Kako materijalna osnova na sevkup-noto berzansko rabotewe so zemjodelsko-prehranbeni proizvodi se poja-vuva podgotovkata na gotoviot proizvod za izvoz, spored vkusot i af-initetot na potro{uva~ite. Zemjodelskoto proizvodstvo vo Republika Makedonija se soo~uva so brojni problemi vo procesot na reprodukcijata, podgotovkata na pro-izvodite za plasman i vo realizacijata na doma{en i stranski pazar. Procesot na proizvodstvo se ostvaruva so repromaterijali od uvoz koi imaat visoka cena i ~estopati se so lo{ kvalitet. Kako supstan-cija vo gotoviot proizvod namenet za pazar, ja zgolemuvaat proizvodstve-nata cena, koja transformirana vo pazarna cena e mnogu visoka i ne-konkurentna. Pokraj toa, tradicionalnata navika na proizvoditelite vo

Iskra Stan~eva

79

podgotovkata za plasman nadvor od priznatite svetski standardi go stesnuva pazarniot prostor za realizacija spored barawata na potro{uva~ite. Hiperprodukcijata na zemjodelskite proizvodi vo sveà sostojba i prerabotka, vo otsustvo na organiziran sovremen otkup i plas-man, otvora mo`nost za {irewe na siva ekonomija preku brojni prekupci, nakupci i drugi formi na proda`ba. Poradi site ovie prethodno navedeni problemi so koi se soo~uva pazarot na zemjodelski proizvodi, vo Republika Makedonija se namet-nala potreba od formirawe na agro-berza i sobirno-distributivni cen-tri koi funkcioniraat vo svetskata praktika. Vo 1992 godina Vladata na Republika Makedonija ja formira i konstituira novata prometna insti-tucija pod ime "Agro-Berza". No, od osnovaweto do denes ovaa institucija ni najmalku ne gi izvr{uva svoite funkcii, nema promtna proda`ba, sis-tem na podgotovka i organizirano proizvodstvo; nitu pak ima nekakvo vli-janie vrz eliminiraweto na nedostatocite vo trgovijata na doma{niot i na stranskiot pazar. Nejzinata funkcija e svedena na slu~ajna proda`ba na nekoi zemjodelsko-prehranbeni proizvodi preku oglasi vo dràvniot pe~at i televizijata. Seto ova od pri~ina {to otsustvuvaat mnogu su{tinski elementi na predmetot na berzanskoto rabotewe. Isto taka, ne gi opfatila potrebnite uslugi za proizvoditelite i trgovskite pretpri-jatija. Vo Makedonija vo istovreme pokraj JP "Agro-Berza" postojat i dva pazara na golemo za proda`ba na zemjodelski proizvodi vo Skopje i vo Strumica koi ne vr{at otkup i podgotovka na proizvodite po standardite za berzansko rabotewe. Vo niv se odviva klasi~na proda`ba po vidu-vawe, na opredeleno mesto kade ne postoi aukciski sistem. Cenata ja opredeluva proizvoditelot, prekupcite i nakupcite vo fiksen iznos. Od ve}e navedenite pri~ini, se predlaga postojnata berza da se transformira i pripoi kon idejata za novoformirawe na agro-berza vo Strumica. Ova se temeli na faktot deka vo Strumica postojat dobro soz-dadeni preduslovi za izgradba na "Agro-berza" od proizvodstven lo-kacionen aspekt i aspekt na postojnata potrebna infrastruktura za ber-zansko rabotewe. Ve}e izgradenite prerabotuva~ki kapaciteti za prerabotka na gradinarski proizvodi vo regionot se solidna osnova za prifat na site proizvodi koi ne gi ispolnuvaat standardite za berzan-ska i aukciska proda`ba. Berzanskata proda`ba se ostvaruva, kako {to ve}e spomenavme, vo posebna sala. Ne e potrebno prisustvo na stokata, taa e {ifrirana, odnosno kodificirana po kvalitet. Toa se postignuva preku prethodno


80

podgotvitelni operacii (~istewe, ladewe, kalibrirawe, pakuvawe, etiketirawe itn.). Operaciite se vr{at vo posebni prostorii koi baraat posebna i specifi~na lokacija. Poso~enata lokacija vo gradot Strumica e sosema pogodna za izgradba na objekti za aukciska proda`ba, za podgo-tovka na zemjodelskite proizvodi za berzanska proda`ba i berzanska sala so site pridru`ni objekti. Povr{inskiot opfat iznesuva okolu 20 ha, {to e i premnogu za da se izgradat site sodrìni {to gi izvr{uva agro-berzata i aukciskata proda`ba. Lokacijata e podednakvo oddale~ena od site pogolemi proizvodstveni, trgovski i potro{uva~ki centri vo Re-publikata i dràvite {to né opkruùvaat. Prostorot kade {to treba da se gradat objektite raspolaga so sanitetna voda za miewe na proizvodite i ima uslovi za prifa}awe na otpadnite vodi preku reka koja e vo ne-posredna blizina na objektot. Vo neposredna blizina se nao|a i benziska pumpa, kako objekt neophodno potreben za transportot. Isto taka, postoi vodovod, kanalizacija, elektri~na energija, PTT i protivpoàrna za{tita - seto toa ukaùva na ve}e sozdadeni preduslovi za konstrui-rawe i izgradba na novi objekti. Regionot e poznat kako proveren gradinarski kraj vo Republikata. Toj zafa}a 1/4 od vkupnoto gradinarsko proizvodstvo na dràvata. Vo strukturata dominiraat proizvodi koi imaat hiperprodukcija i se pred-met na izvoz so visok kvalitet. Od aspekt na ranogradinarskoto proiz-vodstvo vklu~eni se: domati, piperki, krastavici, bostan, ran kompir itn. Gradinarskite proizvoditeli se zainteresirani za vloùvawe vo gradi-narskoto proizvodstvo, no pod uslov da se obezbedi organiziran i sig-uren plasman so pro{iruvawe na pazarot nadvor od Republika Make-donija preku izvoz. Zada~ite koi }e treba da gi ispolni berzata se slednive: • da organizira kvalitetno organsko zemjodelsko proizvodstvo; • da organizira prifa}awe na ponudata nameneta za pazar; • da izvr{i podgotovka na proizvodstvoto spored globalnite evropski

standardi; • da obezbedi plasman; i, • da izvr{i nabavka na kvaliteten repromaterijal za potrebite na

proizvoditelite. Seto ova dosega kaàno prakti~no }e ovozmoì da se otstrani sivata ekonomija, veri`nata trgovija, nelojalnata konkurencija vo izvo-zot i uvozot, izbegnuvaweto na danokot, kako i da se zbogatat i stabi-liziraat dràvnite fondovi i fondovite na pretprijatijata. So toa, proizvoditelite postepeno }e steknat imix na dobri proizvoditeli, }e

Iskra Stan~eva

81

obezbedat siguren plasman po realni svetski ceni i sigurna i brza naplata na svojata novosozdadena vrednost.

Regionot vo celina, a osobeno op{tinata Strumica, sozdava mo`nost za vrabotuvawe na pove}e profili od vkupno 40-50 rabotnici vo agro-berzata i vo podgotvitelnite punktovi vo drugite op{tini na u{te 25-30 rabotnici. Zemaj}i gi predvid site gorenavedeni sostojbi, se smeta deka postoi navistina solidna osnova za prifa}awe na predlogot za organ-izirawe na "Agro-berza" vo ramkite na strumi~kiot region.

* * *

83

EKONOMSKI INSTITUT-SKOPJE

II NAUÊN SOBIR

SEMEJNI BIZNISI I MO@NOSTI ZA INVESTIRAWE I VRABOTUVAWE


84

REFERATI: Prof. d-r Dejan Pendev Ekonomski institut-Skopje

BIZNISOT VO SEMEJNA SOPSTVENOST E [ANSA ZA INVESTIRAWE I VRABOTUVAWE

Voved: Zna~eweto na biznisite vo semejna sopstvenost

Dali znaeme {to se toa semejni biznisi? Iako izrabotiv pove}e proekti vo oblastite na pretpriemni{tvoto, malite i srednite biznisi, semejnite biznisi gi sfa}av kako ne{to malo, kako mali biznisi. Mislev deka semejnite biznisi pretstavuvaat nekakov ekonomski faktor, no ni oddaleku ne razmisluvav za nivnoto tolku su{tinsko i strate{ko zna~ewe, nitu pak deka e potrebno da im se posveti nekakov prioritet na istraùvawe i implementirawe vo ekonomijata na Repub-lika Makedonija.

Temata na ovoj seminar e Semejnite biznisi i mo`nosti za in-vestirawe i vrabotuvawe. Ovaa tema avtomatski gi nametnuva slednite pra{awa: prvo, investirawe, odnosno kakov e dinami~kiot kapacitet na finansiskite resursi na semejnite biznisi; vtoro, vrabotuvawe, kakov e dinami~kiot kapacitet za vrabotuvawe vo ovoj sektor na biznisi; treto, dali semejnite biznisi se generatori na idei za startirawa, rast i raz-voj na biznisi; ~etvrto, koi se mo`nostite i barierite za razvoj na ovoj sektor; i petto, kako vo vrska so toa treba da razmisluvame, odnosno vo koi pravci da go reformirame i tranzitirame regulativno-ekonomskiot sistem, a toj da bide vo funkcija na dinamizirawe na razvojot na seme-jnite biznisi. 1.Razmisluvawa za semejnite biznisi niz pet pra{awa

Prof. d-r Dejan Pendev

85

Problematikata za semejnite biznisi otvora golem broj novi pra{awa, a tie osobeno se novi, nepoznati, nesfateni i neiskuseni za zemjite vo tranzicija. I pokraj toa {to, istoriski, semejnite biznisi se edna od najstarite formi na biznis, tie se pome|u poslednite oblasti koi se sfateni i na koja po~na da í se posvetuva pogolemo vnimanie. Na primer, vo nekolku razvieni zemji brojot na biznisi vo semejna sopstvenost se dviì pome|u sedum i devet od deset biznisi od celokup-niot broj na firmi vo tie zemji. Treba da obrneme vnimanie deka upot-rebiv termin "biznisi vo semejna sopstvenost" ili "biznisi vo domi-nacija na semejna sopstvenost". Zatoa odlu~iv prezentacijata na ovaa tema da ja po~nam so pra{awa {to se vo vrska so faktite za semejnite biznisi.

Dali slednive pra{awa se aktuelni za semejnite biznisi vo Republika Makedonija?:8

1. "Lu|eto .. se svrtuvaat kon semejnite biznis-potfati so nade` za uspeh, sigurnost i ~ove~ki vrednosti". Od ona {to ste go ~itale i od ona na {to moè da ve upati va{eto iskustvo, dali mislite deka takvite nadeì se realni? Koi se pozitivnite strani, a koi se negativnite strani na biznisite vo semejna sopstvenost? 2. Spored soznanijata, mnogu bra~ni parovi se soglasuvaat deka vo bizni-sot nema da bidat poedine~en "gazda". Koi se prednostite, a koi nedosta-tocite na tradicionalnite hierarhiski odnosi na rabotnoto mesto? Kako moàt parovite da gi razre{uvaat nesoglasuvawata vo vrska so celite, strategijata i taktikite vo slu~aj sekoj od niv da e ramnopraven biznis-partner? 3. Istraùva~ite za oblasta na semejnite biznisi predlagaat regu-larni sostanoci na koi ~lenovite na semejstvoto imaat ednakvi mo`nosti za da komuniciraat ~esno so drugite ~lenovi i toa kako za operativnite problemi taka i za planovite za razvoj na dolg rok. Dokolku ste vie odgovoren za takvi sostanoci kakvi osnovni pra-vila bi vostanovile? 4. Dinamikata na semejstvoto }e ima neizbe`ni pozitivni vlijanija, no i zakani {to moàt da go o{tetat funkcioniraweto na biznisot, pa duri i da go uni{tat. Dali e mo`no, kako {to sugeriraat istraùva~ite, da se

8 Wemdy C. Handler; "The family Venture"; "The Entrepreneurial Venture"; Harvard Business School; 1992


86

postavat granici taka {to semejnite tenzii da ne se prenesuvaat vo biznisot? [to moàt da napravat ~lenovite na semejstvoto so cel da gi minimiziraat tenziite za vreme na rabotata vo biznisot? 5. Koi se prednostite, a koi se negativnostite od vleguvaweto na nese-meen ~len vo biznisot? [to moàt da napravat ~lenovite od semejstvoto za da mu obezbedat na nesemejniot vraboten da se ~uvstvuva dobrodojden, angaìran i pridruèn vo biznisot?

2. Fakti za semejnite biznisi vo Anglija i SAD9 • 75% od site biznisi vo Anglija se semejni biznisi. Se procenuva

deka preku 50% od site vraboteni se vraboteni vo semejnite biznisi, no, iznenaduva~ki e vo kolku golemo zaostanuvawe sme vo obezbedu-vaweto na znaewe, poddr{ka i pomo{ na semejnite biznisi.

• Samo 30% od semejnite biznisi se nasleduvaat od vtorata gen-eracija, pomalku od dve tretini ja preìvuvaat vtorata generacija i samo 13% preìvuvaat niz tretata generacija.

• Primarna cel na semejnite biznisi e da obezbeduva vrabotuvawe za ~lenovite na semejstvoto i toa na menaxment pozicii. Ovaa strate-gija ~estopati vodi kon ispu{tawe na {ansi za biznis na sreden rok.

• Semejnite biznisi voobi~aeno se stresni; naj~esto vnatre{no se prezemaat rizi~ni situacii i menaxment {to e nad mo`nostite na biznisot, a namesto toa, da se pobaraat nadvore{ni investitori ili menaxment.

• (Vo Evropa) Angliskite sopstvenici-menaxeri se na posledno mesto vo procesite na vostanovuvawe na dinastii na semejni firmi i imaat najmlada stapka na izleguvawe od semejnite biznisi (59 godini).

• Naj~esto, semejniot biznis funkcionira neefikasno ili duri i propa|a poradi lo{ menaxment na kompleksnite i emotivnite aspekti.

• Sekako deka onie (decata) koi imaat namera da se pridruàt (kon semejniot biznis) se svesni za vrednosta na rabotata i toa kako za sebe taka i za kompanijata. I pove}e od toa, tie se svesni za prob-lemite {to moàt da iskrsnat vo raboteweto so svoite roditeli, kako i so kolegite vo biznisot.

9 Family business in the UK and US; www/ffi/looking/fbfacts/uk/us


87

• Pove}eto biznisi vo semejna sopstvenost se "mikro" biznisi koi vrabotuvaat do 5 lu|e. Zanemarlivo e u~estvoto na semejni biznisi {to vrabotuvaat do 100 lu|e.

• Bitnite aspekti na kratokoro~en plan vklu~uvaat: komunikacija vo semejstvoto; problemi vo vrska so administrativni optovaruvawa; otstranuvawe na barieri. Na sreden rok aspektite treba da se fo-kusiraat na uspe{nost vo planiraweto i re{avaweto na nedostato-kot na ve{tini.

• 60% od semejnite biznis-aktivnosti se kontrolirani od prvata gen-eracija, samo 30% od vtorata generacija i samo 10% od tretata gen-eracija.

• Najgolemo vnimanie pri identifikacijata na semejnite ~lenovi-naslednici treba da se obrne na nedostatokot na biznis-ve{tini i personalen menaxment i toa treba da bide pridruèno so ve{tini za strategija i ve{tini za marketing.

• 50% od istraènite semejni biznisi sé u{te ne go identifikuvale naslednikot (sukcesorot), a pomalku od polovina od identi-fikuvanite naslednici imaat èlba da prodolàt so semejniot biznis.

• Mnogu golem broj od istraùvanite biznisi vo semejna sopstvenost se àlat na administrativni barieri. Za toa tro{at mnogu vreme od rabotniot den. Vo po~etnite fazi na razvoj na biznisot, osnova~ite na semejnite biznisi ne razmisluvaat za naslednicite, identifiku-vaweto na naslednicite go zapo~nuvaat mnogu podocna.

• Re~isi dve tretini od identifikuvanite naslednici rabotat za drugi biznisi.

• Re~isi ~etvrtina od istraènite biznisi vo semejna sopstvenost ne zacrtale ostavinska èlba, koja pak dava jasna slika za idninata na sopstvenosta.

• (SAD) Najgolemiot del od amerikanskoto bogatstvo leì vo biznisite

{to se vo semejna sopstvenost. Nivnoto u~estvo iznesuva od 80% do 90% vo vkupniot broj na site biznisi.

• Rakovodeweto na 42,7% od semejnite biznisi }e se prenese na "druga raka" do 2002 godina.

• Pove}e od 25% od semejnite firmi o~ekuvaat deka sledniot pretse-datel (CEO; Chief Executive Officer or President) }e bide èna; pomalku od edna tretina od istraènite imaat napi{ano (napraveno) strate{ki planovi; 44% gi imenuvaa svoite smetkovoditeli kako na-


88

jdoverlivi sovetnici, a duri 84,6% od smetkovoditelite se imenu-vani kako prv, vtor ili treto rangiran sovetnik.

• Pove}e od 30% od semejnite biznisi ja doìvuvaat vtorata gen-eracija. 12% od niv se sé u{te ìvotosposobni za tretata generacija, a samo 3% od semejnite biznisi operiraat vo ~etvrtata generacija.

• Planiraweto na sukcesijata e oblast za koja sopstvenicite sé pove}e se interesiraat. Toa e posledica na dolgogodi{noto iskustvo vo biznisot. Vo pra{awe e kako bogatstvoto da se prenese na se-mejstvoto, no ne kako bogatstvo tuku kako biznis.

• Do 2005 godina site osnovopolo`nici na semejnite biznisi (vo smisla na osnovopolo`nici vo vremenskiot period do i po Vtorata svetska vojna) }e bidat umreni ili penzionirani. Toa pak vo istori-jata na SAD }e predizvika najgolem proces na sukcesija i transfer na kapital. Se procenuva deka do 2040 godina }e se transferira okolu 4.000 milijardi dolari neto kapital, a vo slednite 20 godini }e se transferira u{te 8.000 milijardi dolari.

• Neadekvatnoto dràvno planirawe i nesoodvetnoto podgotvuvawe za transferot na kapital na slednata generacija }e predizvika kolaps na golem broj biznisi, osobeno kaj onie semejstva {to nema da imaat pari da gi platat danocite. Smrtta na osnova~ot e pri~ina za 47,7% na tranzicii na biznis-kapitalot ili pri~ina za propa|awe na fir-mite.

• 25% od postarata generacija koja gi drì akciite na semejniot biznis edvaj da znae da sostavi testament; 81% sakaat biznisot da ostane vo semejstvoto; a 20% nemaat doverba vo slednata generacija vo smisla deka taa }e umee da go vodi biznisot.

• 78% od site novi rabotni mesta vo SAD vo periodot od 1977 do 1990 se kreirani od semejni biznisi?

• 37% vo For~un 500 kompanii se semejni biznisi; 60% od site javni kompanii se pod kontrola na semejstva.

• 60% od site vrabotuvawa se vo semejnite biznisi, 78% od site no-vootvoreni rabotni mesta se kreirani od semejnite biznisi, preku 50% e u~estvo vo BDP i okolu 65% od site isplateni plati se is-plateni vo semejnite biznisi.

• Eden od najva`nite prioriteti za semejnite biznisi ne e samo transferot na finansiskoto bogatstvo na slednata generacija, tuku isto taka i transferot na vrednostite {to go opkruùvaat toa bogatstvoto. Prioritetnite vrednosti vklu~uvaat: ohrabruvawe na


89

decata da zarabotuvaat sopstveni pari, filantropija, da volonti-raat i sli~ni vrednosti.

3.Novo sfa}awe za biznisot vo semejna sopstvenost Iskustva (studiski slu~ai) od Republika Makedonija

3.1.[to e toa semeen biznis?

Otkako gi razbranuvavme razmisluvawata za semejnite biznisi, da se obideme da definirame {to e toa semeen biznis. No, defi-niraweto da go napravime vo edna nova svetlina, vo opkruùvawe na no-vite procesi za evropskite integracii i globalizacija i vo smisla na ogromnoto zna~ewe na semejnite biznisi za investiraweto i vrabotu-vaweto vo Republika Makedonija.

"Jasno e deka, iako vie so va{eto semejstvo ste edinstveni, predizvicite so koi se soo~uvaat poedine~no ~lenovite na semejstvoto ne se edinstveni. Zatoa prvoto pravilo za uspe{no startirawe i funk-cionirawe, a potoa za rast i za transfer na semejnata firma e: spode-luvajte gi informaciite so ~lenovite na semejstvoto i toa kako aktivno taka i neaktivno. Dokolku taka se pravi }e se izbegnat mnogubrojnite problemi".10

[to e toa semeen biznis? Definicijata e ednostavna. Semeen biznis e sekoj onoj biznis kade mnozinstvoto na sopstvenosta ili kade kontrolata na biznisot e vo racete na semejstvoto, no vo koj ima dvajca ili pove}e ~lenovi od semejstvoto. Toa e kompleksen i dualen sistem. Biznisot ednovremeno e sostaven od semejstvo i biznis. ^lenovi na se-mejstvoto se vo biznisot i tie pretstavuvaat delovi od sistemot na zada~i (biznisot), no i delovi od semejniot sistem. Ova podrazbira deka ovie dva sistemi se preklopuvaat. Oblasta na preklopuvawe e prostor kade se sozdavaat konflikti. Zo{to? Zatoa {to sekoj sistem ima sopstveni pravila, ulogi i barawa od ~lenovite. Na primer, semejniot e emotiven sistem, sistem vo koj se va`ni odnosite na lojalnost, na grià i qubov. Vleguvaweto vo toj sistem se slu~uva so ra|aweto, a ~lenstvoto e bez izbor i neprekinato. Ulogata koja se ima vo semejstvoto: ma`/tatko, èna/majka, dete/brat/sestra, so sebe nosi odredeni odgovornosti i o~ekuvawa. Osven toa, semejstvata imaat sopstveni stilovi na komu-

10 Prof. nancy Bowman-upton, "Transfering Management in the Family-Owned busi-ness"; institut for Family Business; waco, Texas; 2000


90

nicirawe, no i stilovi za razre{uvawe na konfliktite. Zatoa, se-mejstvata potro{ile godini na praktikuvawe. Tie stilovi moè da bidat dobri za odredeni semejni situacii, no moè da ne bidat soodvetno do-bar na~in za razre{uvawe na raznovidni konflikti vo biznisot.

Nasproti semejniot sistem, biznis-sistemot e neemocionalen i toj sistem mora da se temeli na dogovor. Vleguvaweto na semejni ili nesemejni ~lenovi vo toj sistem mora da se temeli na iskustvo, ve{tini (ekspert za) i potencijal za biznis na li~nosta. ^lenovite se kontingent (resurs) koj se stava vo funkcija, a funkcioniraweto materijalno se na-graduva. Kako {to se pravilata za ulogite vo semejniot sistem taka i ulogite vo biznisot (uloga na menaxer, uloga na rabotnik, uloga na sopstvenik ili uloga na sopstvenik na akcii) so sebe nosat specifi~ni odgovornosti i o~ekuvawa. Nasproti semejniot ambient koj, na primer, ima emotivna forma na komunikacii, biznisot ima svoi specifi~ni i sopstveni stilovi na komunikacii, specifi~nosti vo razre{uvaweto na konfliktite i specifi~ni stilovi vo praveweto i donesuvaweto na od-luki.

Konflikti se pojavuvaat koga ulogite na akterite specifi~ni za edniot sistem se prenesuvaat vo drugiot sistem, koga {emite za komuni-kacija koristeni vo eden od sistemite se koristat vo drugiot sistem ili koga stilovite na pravewe odluki i odlu~uvaweto se prenesuvaat od eden vo drug sistem.

Na primer, konflikti moè da se pojavat poradi me{awe na ulogite pome|u roditelot i deteto, poradi me{awe na ulogite pome|u bratot i sopstvenikot ili pome|u maòt i ènata i toa nezavisno dali ènata pripa|a samo na semejniot sistem, a nejziniot ma` i sin vo seme-jniot i vo biznis sistemot. Vo taa smisla, treba da se razmisluva i za site drugi mo`ni kombinacii na funkcii i ulogi pome|u dvata sistemi, odnosno za kombinaciite pome|u akterite i komunikaciite ili stilovite vo praveweto na odluki. Moèbi nekoja dobro igrana uloga vo semejniot sistem kako takva uloga ne soodvetstvuva vo biznis-sistemot.

Semejnite {emi za komunikacija ne sekoga{ se soodvetni za biznisot i dokolku tie kako takvi se primenuvaat vo biznis-sistemot, se slu~uvaat nepovolni situacii.

Preklopuvaweto na sistemite (pome}u semejstvoto i biznisot) e o~igledna oblast-generator na konflikti, protivstaveni interesi, celi, strategii i sl. Nekoi semejstva im davaat prednost na semejnite prob-lemi vo odnos na problemite vo biznisot, a nekoi drugi semejstva pravat obratno. Takvite semejstva ne se obiduvaat da gi balansiraat tie dva


91

(antipoda) protivstaveni vidovi na problemi. Na primer, takov kon-flikt e re{avaweto na semeen problem kako {to e vrabotuvawe na nekoj podale~en rodnina na maòt koj e nevraboten, ili da se dade pozicija vo firmata na nekoj rodnina na ènata za koja toj (rodninata) ne e kompeten-ten, ili da se ignoriraat potrebite na personalot vo kompanijata, a se-koga{ da se izleguva vo presret na potrebite na semejnata lojalnost, ili ènata postojano da konstatira deka taa e daleku pokvalitetna od najkvalitetniot nerodninski menaxer vo semejnata firma i sli~no.

Pridruùvaweto na ~lenovi od semejstvoto vo biznisot moè da se slu~i vo slednite tri generalni fazi: • Startirawe na biznis-potfat zaedno so ~lenovi od semejstvoto. • Priklu~uvawe na ~lenovi od semejstvoto vo koja bilo faza na rast,

tranzicija i razvoj na biznisot. • Pridruùvawe na vtora ili treta generacija vo biznisot, pred sé, vo

smisla na nasleduvawe na biznisot (sukcesija).

3.2.Startirawe na biznis-potfat so ~lenovi od semejstvoto

Startiraweto biznis so ~lenovi od semejstvoto ima svoi pred-nosti. Na primer, takvi prednosti se: po~etnite rashodi i eventualnite zagubi moè polesno da se spodelat, a isto taka i podocne`nite dobivki polesno se rasporeduvaat. Biznisot ovozmoùva semejstvoto da bide zaedno, semejnite ~lenovi mnogu dobro gi poznavaat prednostite i ne-dostatocite na svojot partner, imaat razvieni stilovi na komunicirawe, i toa se osnovnite pri~ini zo{to bra~nite parovi izbiraat da odat zaedno vo biznis.

Slu~aj 1: Bra~niot par Jovan i Marija insistiraat deka tie pove}e bi rabotele eden za drug otkolku da rabotat za koj bilo drug. Tie dizajnirale studio za produkcija na TV emisii i reklami. \or|i i Vesna se sopstvenici na fabrika za sladoled, tie veruvaat deka nivnoto pro-izvodstvo bi bilo nevozmo`no da go "teraat" dokolku ne bi rabotele zaedno. Obajcata se entuzijasti za svojot biznis taka {to so koj bilo od niv da zboruvate za biznisot e isto, }e slu{nete isti razmisluvawa. Slu~aj 2: Firmata e registrirana za proizvodstvo na ko`na galanterija. Biznisot go zapo~navme orta~ki. Sopstvenici (partneri) sme mojata }erka koja ima 19 godini i jas. Taa sé u{te steknuva ve{tini za proizvodstvoto i biznis-ve{tini. Kaj nas sé u{te nema soodvetni u~ili{ta za obra-zovanie za dizajn vo oblasta na koàrstvoto i dizajnot. Pod toa podraz-biram efikasno i efektno prenesuvawe na ve{tini za dizajnot no i


92

umeewe za biznis-menaxmentot. Zatoa }erka mi idnata godina }e go pro-dolì obrazovanieto vo Italija. Kaj nas situacijata e jasna, nie sme partneri vo biznisot i }e ostaneme partneri. Sakam da razvivame biznis so tradicija, kako {to ima nekoi firmi vo Grcija koi se stari i po 200 godini, a firmite i biznisot se prenesuvaat od koleno na koleno. Zasega, osven pozitivni strani za semejnite biznisi ne moàm da sogledam {to bi bilo negativno kaj takvite biznisi. Slu~aj 3: Na svoive 60 godini startiravme semeen biznis vo oblasta na stolarijata. Osnovniot motiv be{e da se obezbedi vrabotuvawe za moeto potesno i po{iroko semejstvo. Moite dve deca se so visoko obrazovanie, a i nivnite sopruzi. Nekoi od niv se vraboteni vo ovaa firma, a nekoi vo drugi firmi, no i tie {to rabotat vo drugi firmi popladne i za vreme na vikendite pridonesuvaat vo semejniov biznis. Mislam deka se pot-rebni razni vidovi na obuka za problemite i mo`nostite za razvoj na semejnite biznisi. Nie sme dràva so poinakvi istoriski sfa}awa za ekonomijata. Toa sega e minato, a nie nemame iskustvo za biznisot, a osobeno za semejnite biznisi.

No partnerstvoto moè da bide i mnogu te{ko. Toa moè da ima seriozni implikacii za semejnite odnosi. Se pojavuvaat konflikti vo vrska so kontrolata, a toa osobeno e problemati~no dokolku partnerite imaat razli~ni idei za toa kako da se "tera" biznisot i vo takvi slu~ai partnerite nemaat èlba za kompromisi. Ponatamu, se pojavuvaat prob-lemi koi se povrzani so sfa}awata za "fer" i ednakvost vo procesite na raboteweto i takvite konflikti se povrzani so toa koj kolku pridonel vo sozdavaweto na profitot. Takvite nedorazbirawa duri moàt i da go uni{tat biznisot. Slu~aj 4: Poradi takvi nedorazbirawa Nikola i Sowa svojot inaku mnogu uspe{en biznis go podelija vo dve nezavisni kompanii. Tie ne se so-glasuvaa za razvojot na svojata kompanija. Edniot insistira{e za edna nasoka na razvoj, a drugiot za sosema druga nasoka. Slu~aj 5: Osnovniot proizvod na mojata firma e ketering uslugi. Osven toa, imam i pogolem broj na akcii vo drugi dve firmi. Za ovie uslovi moè da kaàm deka kapitalot na firmata e golem. Pokraj mojot sin, vo firmata se vraboteni u{te 16 lu|e. Jas imam dva sina. No kako {to prstite na rakata ne se isti taka e i so decata. Edniot ima sposobnosti i saka da razviva ve{tini za ovoj biznis, a drugiot saka da si raboti svoja rabota. Zatoa edniot sin }e go nasledi biznisot. Iako se trudam da bidam ramnopraven kon svoite deca, mi se ~ini deka onoj {to ne raboti vo ovaa firma poradi toa {to ne saka e pomalku zadovolen.


93

Dokolku sakate od po~etok da vlezete vo biznis so eden ili pove}e ~lenovi od svoeto semejstvo, va`no e da sfatite deka vie vlegu-vate vo biznis-relacii. Treba da napravite zaedni~ki plan za menax-ment na idninata. Fatalno za ìvotot po biznis-potfatot e dokolku mis-lite deka takvite aspekti se "sfateni" samo poradi toa deka "sé e seme-jno". Vo taa nasoka, osobeno e va`no da se ras~isti za slednite raboti: • Koj e vode~kiot pretpriema~? • Koi se specifi~nite silni i slabi strani na sekoj ~len od timot? • Koi se iskustvata za posebnite oblasti od biznisot na sekoj od

~lenovite? • Koi se specifi~nite odgovornosti? • Kolku pari sekoj od niv }e investira vo biznisot i kako }e se deli

neto profitot i neto vrednosta na biznisot? êstopati ~lenovite na semejstvoto {to se vo biznisot imaat

problemi vo me|usebnoto "~esno i so li~na èlba" komunicirawe. Osobeno e zna~ajno da se diskutira so profesionalen manir za biznis-opciite. Kone~no, semejstvoto mora da odlu~i vo kakvi okolnosti i vo kakvi formi }e se voveduvaat lu|e vo biznisot, a tie da ne se ~lenovi na semejstvoto. Se razbira deka obezbeduvaweto na striktno zadrùvawe na apsolutna semejna kontrola na biznisot moè da pretstavuva lim-itira~ki faktor za rastot na biznisot poradi toa {to se ograni~uva pridruùvaweto na potencijalni biznis-partneri.

3.3.Pridruùvawe na nov semeen ~len vo nekoja od fazite na razvoj na biznisot

Slu~aj 6: Edna èna ima moden konfekciski du}an koj go vodi zaedno so svojata sestra. Pomladata sestra neodamna se priklu~i kon biznisot po-radi toa {to í be{e ovozmoèna pogolema avtonomija vo raboteweto. Postarata sestra sega e zadovolna od rabotata na svojata pomlada se-stra. Slu~aj 7: Pred dve godini mojot ma` be{e opredelen da go ubedi mojot tatko za va`nosta na ekspanzijata. Po dolgoto nategawe i prepirki tatko mi re~e "vaì". No toa be{e samo po~etokot na sekojdnevni prepirki i konfrontacii. Tatko mi i maòt mi zapo~naa da se raspravaat pred vraboteniot personal, po~naa nenamenski da tro{at pari. Dokolku za toa razgovaraa pred da se vraboti mojot ma` vo firmata, mnogu od konflik-tite odnapred }e bea razre{eni.


94

Slu~aj 8: Sopstvenikot na edna semejna trgovska firma, ~ij kapital sopstvenikot go procenuva na pove}e milioni evra, veli: "vo mojata firma se vraboteni pove}e od 100 lu|e. Trgovski du}ani i magacini imam vo nekolku gradovi vo Makedonija. Vo firmata rabotat i moite deca, a mojata èna e doma}inka. Semejstvoto i èna mi se silna poddr{ka za biznisot. Decata ve}e steknaa odredeno iskustvo za menaxment vo bizni-sot. No toa sé u{te ne e dovolno. Jas naskoro delumno }e se povle~am od biznisot, no toa naskoro }e bide po pove}e od pet godini. Se razbira, ako me sluì zdravjeto. Pod delumno povlekuvawe podrazbiram deka menax-mentot na biznisot vo sé pogolem obem }e go prepu{tam na najstariot sin. Neodamna najstariot sin zapo~na da mi sugerira da prenamenime eden od glavnite magacini lociran vo trgovskiot centar vo biznis so tezgi koi }e gi izdavame pod kirija. Jas ne veruvav vo taa ideja, no sin mi mi prave{e ogromen pritisok. Na kraj se soglasiv. Denes, po pove}emese~no rabotewe so biznis-tezgi i otkako sin mi se uveri deka toj biznis ne mu odi i ne go saka, povtorno }e se vratime na prvobitniot biznis. Se napravija golemi nepotrebni tro{oci. Sepak sin mi izvle~e pouka i iskustvo deka treba da go raboti ona {to go znae. Moèbi }e be{e podobro, a sekako deka }e be{e poevtino dokolku sin mi takvo iskustvo stekne{e niz nekakvi obuki za biznis. Za akcionersko dru{tvo pri transfer na biznisot ne razmis-luvam. Jas }e bidam sopstvenik na firmata, a ponatamu }e vidime. Slu~aj 9: Jas sum sopstvenik na fabrika (35 godini). Tatko mi mnogu mi pomaga{e i sé u{te mi pomaga vo razvojot na biznisov. Jas mislam deka toj toa go pravel i go pravi zatoa {to sme semejstvo. Ednostavno, toj e mojot tatko. Toj od sekoga{ bil privatnik i jas sum nau~il mnogu od nego za biznisot. Moite deca se mnogu mali. Jas sega razmisluvam samo za rabotata. Semejnite biznisi se ogromen finansiski potencijal i poten-cijal za vrabotuvawe. Slu~aj 10: Edna mlad ~ovek koj e aktiven vo semejniot biznis za pe~atawe zboruva za svoite po~etni tenzii i problemi: "Ima{e mnogu nategawa. Jas sakav da se otkaàm od biznisot dvaesetina pati. Tatko mi me otpu{ta{e 20-tina pati. Jas nego go otpu{tav 20 pati. Nie zaemno se otpu{tavme. No, stanuvavme sé pobliski".

Pri pridruùvaweto na nov semeen ~len vo fazite na rastot i razvojot na biznisot treba da se razmisluva za slednite aspekti: • [to e to~no oblasta na odgovornost na sekoj od ~lenovite na seme-

jniot biznis i komu toj ili taa mu odgovara? • Kakva e kompenzacijata: plata, bonusi, u~estvo vo neto kapitalot ili

vo akciite ili nekakov miks na seto toa?


95

• [to }e se napravi vo slu~aj na nesoglasuvawe ili dokolku nekoj od ~lenovite na semejniot biznis se razo~ara vo raboteweto ili se razo~ara vo svoite o~ekuvawa?

• [to moè da se stori dokolku semejniot ~len go izmeni svoeto sfa}awe?

3.4.Pridruùvawe na pomladite generacii vo

semejniot biznis ili nasleduvawe

Pri pridruùvawe na prvata pomlada generacija vo biznisot se pojavuvaat tri razli~ni vidovi na konfrontacii: Prvata e klasi~niot problem na sopstvenik koj ne moè da zamine. Za najgolemiot broj na osnova~i kompanijata e nivno dete koe mnogu go sa-kaat. Osnova~ot ne moè da stoi nastrana od biznis-aktivnostite i da se prisposobi na novata pasivna uloga. Roditelite ne sakaat da primaat naredbi od svoite deca. êstopati vtorata generacija na pretpriema~i poprimaat sindrom na li~nosti koi permanentno ~ekaat. "Za sre}a, tatko mi po~ina samo edna godina otkako jas stapiv vo semejnata firma". Vtorata e problemot na pove}e semejni naslednici. Koj }e bide onoj {to }e go vodi biznisot?

Tretata se komplikaciite koi proizleguvaat od raznorodnite semejni dinamiki i konflikti. Granicite pome|u semejniot ìvot i biznis-ìvotot treba da bidat jasni. Slu~aj 11: Jas sum sopstvenik na ovaa fabrika za proizvodstvo na cevki. Kapitalot na fabrikava teì desetici milioni evra. Brojot na vraboteni e preku 50. Postojano investiram vo novo, pred sé vo novi pro-izvodni ma{ini, no i vo marketing i lu|e. Moite deca rabotat vo fir-mata. Nabrgu }e se penzioniram. Na moite pravnici im dadov zada~a da ja transformiraat firmata prvo vo semejno akcionersko dru{tvo. Akcion-eri }e bideme jas, èna mi i decata. Najgolem broj na akcii }e imam jas. Podocna firmata moè da se pro{iri vo akcionersko dru{tvo i so nad-vore{ni akcioneri. Ako toa ne go napravam, firmata }e propa|a. Se poja-vuvaat konflikti pome|u semejnite ~lenovi i nadvore{nite ~lenovi vo biznisot. Mene mi trebaat prvoklasni menaxeri. Niv treba da gi platam spored principot na efikasnost. Moite deca, a ve}e utre{ni akcioneri, sé u{te treba da u~at od tie menaxeri. Treba da razberat deka nivniot profit zavisi od menaxerite, a menaxerite treba dobro da se platat. Od druga strana, profitot ne treba da se tro{i za li~ni potrebi, tuku da se investira vo biznisot.


96

Slu~aj 12: Ovoj du}an za proizvodstvo na testenini go osnoval tatkoto na mojata èna. Dedo mi sé u{te raboti vo ovoj biznis. Toj rabo-tel na starinski na~in i sé u{te razmisluva na starinski na~in. Jas sa-kam da go pro{iram biznisot so novi proizvodi za pazarot i so nov paza-ren pristap. Sakam sé pove}e da go razvivame biznisot vo pravec na po-golem broj proizvodi, a proizvodite da gi distribuiram preku golemite super-marketi kako {to se "Vero" i "Tineks". Zna~i, ova e semeen biznis. Jas sum po profesija muzi~ar, no vo muzikata nema pari. Zatoa go rabo-tam ovoj biznis. Odnosite vo biznisot pome|u dedo mi, èna mi i mene sé u{te ne se jasni. Osven toa, iako mojot dedo ja sogleduva ispravnosta na mojata koncepcija za razvoj, sé u{te imame nedorazbirawa za toa kako pazarno da se razvivame. Najverojatno }e se pojavat pogolemi problemi otkako mojot dedo }e ja zagubi sposobnosta za biznisot. Navreme treba da se razgovara za idninata na biznisot, no nie toa ne go pravime, kako da se pla{ime od takvi razgovori. Toa, pak, vlijae na dinamikata na razvo-jot na biznisot. Slu~aj 13: Mojata kompanija e biznis za proizvodstvo na sofisticirani i kompjuterizirani proizvodni ma{ini. Pazarot ni e niz celiot svet. Iako imam 56 godini, sé u{te ne sum odlu~il, a ne sum ni razmisluval pod-laboko {to }e pravam so mojata kompanija. Dali so moeto povlekuvawe }e ja prodadam firmata i }e go zemam neto kapitalot, dali firmata }e ja transformiram vo semejno akcionersko dru{tvo ili pak sopstvenosta na biznisot }e ja prenesam na ~lenovite od semejstvoto vrz osnova na nekoja druga partnersko-pravno regulativna forma. 4.Aspekti na semejnite biznisi

Na slednite aspekti treba da se obrne posebno vnimanie zatoa {to pove}eto od semejnite biznisi se soo~uvaat so niv: • Participacija - koj moè da participira vo semejniot biznis i pod

kakvi okolnosti. • Liderstvo i sopstvenost - kako da se podgotvi slednata generacija so

cel da ja prezeme odgovornosta za biznisot. • Pu{ti go da zamine - kako da mu se pomogne na pretpriema~ot da

zamine od semejniot biznis. • Likvidacija i dràvni danoci. • Privlekuvawe i zadrùvawe na nesemejni izvr{ni menaxeri. • Kompenzacija na semejnite ~lenovi - ednakvost nasproti zasluga.


97

• Sukcesori - koj da se izbere i kako da se izbere pome|u brojnite naslednici.

• Zajaknuvawe na semejnata harmonija

Menaxment na konfliktite i stresovite vo semejniot biznis moè da se napravi so slednite tri posledovatelni ~ekori: • Identifikuvajte gi aspektite {to se pri~initeli na konfliktite i

stresovite. • Diskutirajte za toa so semejstvoto. • Izmislete politika za spravuvawe so tie aspekti.

Koj se akterite?

Slednoto razmisluvawe za sfa}aweto na semejniot biznis zna~i da se razberat perspektivite na onie {to se vo procesot. Bez da se raz-bere toa, menaxmentot na semejniot biznis }e bide mnogu teòk. Akterite na semejniot biznis moè da se podelat vo dve grupi: (1) ~lenovi na se-mejstvoto, i (2) nesemejni ~lenovi. Sekoja grupa ima svoi perspektivi i niza razliki vo svoite razmisluvawa. Semejni ~lenovi Nitu vraboten, nitu sopstvenik; Vraboten, no ne i sopstvenik; Vraboten i sopstvenik; Nevraboten, no sopstvenik. Zaklu~ok

Dokolku zboruvame za semejni biznisi nie vo su{tina zboruvame za biznisi vo semejna sopstvenost. Spored toa, edna od klu~nite pret-postavki e u~estvoto vo sopstvenosta, a so toa i vo odgovornostite za biznisot na poedine~nite pobliski, "prvo", "vtoro" ili ponatamo{no koleno na ~lenovi od semejstvoto. Naj~esta forma na biznisite vo seme-jna sopstvenost e klasi~nata forma na sopstvenost na mali i sredni biznisi i golemi biznisi. No, biznisite vo semejna sopstvenost moàt da bidat i vo forma na dominacija vo upravuvaweto na javnite pretpri-jatija-biznisi.

Terminot biznisi vo semejna sopstvenost vo najop{ta forma po-drazbira deka vo sopstvenosta na biznisot ili vo dominacijata na upra-

Nesemejni ~lenovi Vraboten, no ne i sopstvenik; Vraboten i sopstvenik.


98

vuvaweto so firmata se vklu~eni najmalku dva ili pove}e ~lenovi od semejstvoto. Priklu~uvaweto na semejni ~lenovi vo biznisot ili fir-mata generalno moè da se slu~i: pri startiraweto na biznisot, odnosno pri formiraweto na firmata, priklu~uvawe na ~lenovi od semejstvoto vo biznisot ili firmata vo koi bilo fazi vo nejziniot rast ili tran-zicii i nasleduvawe na biznisot ili firmata od pomladite semejni generacii (deca ili vnuci). Ova e op{ta {ema za razmisluvawe za biznisite vo semejna sopstvenost. Pritoa se mo`ni razni kombinacii i finesi na nabroenite tri {emi.

Biznisite vo semejna sopstvenost pretstavuvaat ogromen di-nami~ki resurs za investirawe i vrabotuvawe.

Vo Republika Makedonija ne e istraùvan sektorot za biznisi vo semejna sopstvenost. Posledica na toa e nesoodvetna izgradenost na umeewa i ve{tini, kako {to se na primer: menaxment na biznisi vo seme-jna sopstvenost, semejna terapija, organizacisko odnesuvawe, finan-sirawe na biznisi vo semejna sopstvenost, regulativata i pra{awa za nejzinite reformi, menaxment na sopstvenosta na semejnite biznisi i sli~no. Biznisite vo semejna sopstvenost se klu~ za mnogu odgovori za rastot i razvojot na biznisot i ekonomijata vo Republika Makedonija. Iako takviot klu~ e pred na{ite o~i, nie sé u{te ne znaeme zo{to, kako i kade da go upotrebuvame toj "klu~". PRA[AWA: 1. Poa|aj}i od iznesenite fakti za biznisite vo semejna sopstvenost vo Anglija i SAD, dali imate vpe~atok deka razvojot na semejnite biznisi vo Republika Makedonija (generalno) }e se razviva po sli~ni pati{ta? Do-kolku e va{iot odgovor DA ili, pak, NE, objasnete gi pri~inite zo{to taka razmisluvate? 2. Biznisite vo semejna sopstvenost imaat mnogubrojni prednosti, ne-dostatoci, mo`nosti i zakani, posebno vo oblasta na investiraweto i vrabotuvaweto. Imaj}i gi predvid iznesenite slu~ki za semejnite biznisi vo Republika Makedonija, razmislete i plenarno diskutirajte za va{ite dilemi vo vrska so semejnite biznisi?

Blagoja Nanevski

99

Blagoja Nanevski Ekonomski institut-Skopje

MIKROFINANSIRAWETO - OSNOVA ZA RAZVOJNI STRATEGII NA SEMEJNITE

BIZNISI I NA VRABOTUVAWETO

Mikrofinansiraweto na malite i na semejnite biznisi vo ur-banite i vo ruralnite sloevi na naselenieto vo Republika Makedonija e zagriùva~ki nedovolno. I pokraj mnogubrojnite programi, glavno so sredstva od stranstvo nameneti za mikrofinansirawe, e nedovolno raz-vieno i negoviot pridones vrz razvojot e relativno mal. Dosega{nite napori vo ovaa oblast li~at na le~ewe na simptomite, a ne le~ewe na bolesta. Vo minatiot period vo Republika Makedonija, raste~kiot pazar na mikropretpriema~ite i na zemjodelcite, na ènite i na urbanata i na ruralnata siroma{tija e relativno malku opfaten i na soodveten na~in tretiran.

Vo Republika Makedonija í nedostasuvaat finansiski institucii od oblasta na mikrofinansiraweto sposobni za preìvuvawe i so zdrava praktika koi bi gi mobilizirale slobodnite pari~ni za{tedi, a koi, preku odobruvawe na krediti so razumni kamatni stapki, bi ost-varile prihodi dovolni da gi pokrajat sopstvenite rashodi. Samo vakvi finansiski institucii bi bile sposobni da odgovorat na pobaruva~kata za mikroza{tedi, mikrokrediti i mikroosiguritelni uslugi na odr`liva osnova.

Ogromen e neaktivniot kapital vo zemjite vo razvoj, vklu~itelno i vo Republika Makedonija, i toa osobeno vo stanbeniot fond. Dostignu-vawata na pretpriema~ite vo ovie zemji se golemi. Toa treba da se gleda vo kontekst na mnogubrojnite pre~ki od sekakov vid so koi tie se sudiraat. Dosega ostvarenoto vo oblasta na re{avaweto na stanbenite problemi, a i vo oblasta na malite biznisi i vo neformalnata eko-


100

nomija od strana na malite pretrpriema~i ne pretstavuva problem, tuku e patokaz za iznao|awe na re{enie.11 1. Osnovni principi na sistemot na mikrofinansirawe Razvojot na sistemot na mikrofinansirawe se zasnovuva na re-formata na makroekonomskata politika, institucionalna transforma-cija i instrumentalna inovacija. Za razvoj na mikrofinansiraweto vo Republika Makedonija postojat pove}e mo`nosti za prisposobuvawe na postojnite, a i za formirawe na novi institucii. Na primer, vo razvi-enite zemji dejstvuva pogolem broj na finansiski institucii koi se vklu~eni vo mikrofinansiraweto vo oblik na komercijalni i razvojni banki, lokalni banki, poluformalni finansiski institucii vo privatna, zadru`na ili op{tinska (na lokalnite vlasti) sopstvenost, nevladini kreditni institucii, nevladini organizacii (NVO), kako i drugi vidovi na neformalni finansiski institucii.

Vo zavisnost od doma{noto opkruùvawe i stepenot na vove-denosta na pazarnata ekonomija, mo`ni se ~etiri priodi za institucion-alna transformacija koi treba da gi primenuvaat zemjite so nerazvieno mikrofinansirawe. Taka, soglasno ovie principi, vo Republika Make-donija bi trebalo da se prezemat merki za: (1) institucionalna adap-tacija na finansiskiot sektor so cel da se namalat vidovite na for-malno finansirawe, (2) institucionalno pro{iruvawe i/ili vovedu-vawe (zgolemuvawe) na neformalnite finansiski institucii, (3) povrzu-vawe na formalnite i neformalnite finansiski institucii i (4 ) in-frastrukturna inovacija i formirawe na novi mikrofinansiski insti-tucii. Se razbira deka vo prakti~nata realizacija na sekoj od ovie slu~ai e neophodna zdrava finansiska praksa koja soodvetstvuva na in-stitucijata i na pazarot koja taa go opsluùva. Iskustvoto pokaùva deka ne postoi edinstven i najdobar priod koj moè da se preslika. Vo for-miraweto i razvojot na mikrofinansiski institucii mo{ne va`no e da se imaat predvid svojstvata i osobenostite na zemjata, a i na regionot na koj }e se dejstvuva.12

Vo Republika Makedonija pristapot do finansiski sredstva na malite i na semejnite biznisi, kako i na siroma{nite sloevi na nasele- 11 Vidi poop{irno vo: Participacijata i krizata vo makedonskata ekonomija. Friedrich Ebert Stiftung i Ekonomski institut-Skopje, Skopje, 2002, str.9-235. 12 HansDieter Seibel: Microfinance Development Strategies. University od Cologne, Working paper No.1997-6.

Blagoja Nanevski

101

nieto e mo{ne mal. Sli~no na pove}e zemji vo razvoj, i kaj nas imame po-java na gubewe na sredstvata vloèni vo finansiski institucii. Na-jkarakteristi~ni vakvi pojavi se t.n. "zamrznati" devizni {tedni vlogovi, kako i zagubite predizvikani od nekolkute piramidalni {tedilnici i komercijalni banki. Ovie pojavi na gubewe na sredstva vo finansiski institucii predizvikaa namaluvawe na apsorpcionata sposobnost na finansiskite institucii, vo prv red na bankite, za privlekuvawe na de-poziti, a toa dovede do namaluvawe na nivnata sposobnost da odobru-vaat krediti. Namaluvaweto, pak, na kreditnata aktivnost na bankite se odrazi na investicionata aktivnost, a so toa i na dinamikata na razvo-jot. Se razbira deka vo uslovi na niska kreditna aktivnost i mali inves-ticii ne se sozdavaat novi rabotni mesta.

Tranzicijata i privatizacijata predizvikaa zna~itelno zgolemu-vawe na bezraboticata vo Republika Makedonija. Visokata nevrabo-tenost e tesno povrzana so siroma{tijata na zna~itelen del od nasele-nieto. Vo na{ata zemja se slu~i istata pojava kako i vo nekoi nedovolno razvieni zemji i zemji vo tranzicija kade {to siroma{nite i ponatamu si ostanuvaat siroma{ni bez vidlivi mo`nosti da se odlepat od toj status.

Pri~inite za niskata kreditna aktivnost vo Republika Make-donija se mnogubrojni i treba da se baraat kako na stranata na ponudata (vo prv red kaj bankite) taka i na stranata na pobaruva~kata (na stranata na baratelite na krediti koi ne se osposobeni da ponudat prifatlivi programi i re{enija). Me|utoa, spored na{e mislewe, problemot pove}e e lociran na stranata na ponudata kade {to, pokraj bankite, dejstvuva sistem na odnosi koj vlijae vrz kreditnata aktivnost koja se ostvaruva vo zemjata. Imaj}i go predvid toa, mnogu zemji koi se nao|aat vo sli~na polo`ba pristapuvaat kon restruktuirawe i prilagoduvawe na finan-siskiot sektor za da se sozdadat uslovi za razvoj kako na formalniot taka i na neformalniot pazar na kapital, a so edinstvena cel da se zgo-lemi mikrofinansiraweto.

Vo oìvotvoruvaweto na ovoj proces, sli~no na drugite zemji vo razvoj, vo Republika Makedonija se manifestiraat dva vida na prob-lemi. Prviot se sostoi vo nedovolnata pristapnost na finansiskite institucii do site delovi na naselenieto, vklu~uvaj}i gi i onie od mik-roekonomijata. Vo Republika Makedonija, osven formalnite finansiski institucii, ne postoi dovolen broj na mali i lokalni finansiski insti-tucii vo sopstvenost na ~lenovite, vo privatna sopstvenost ili vo sopstvenost na op{tinata. Vakvi lokalni i neformalni finansiski in-stitucii postojat i uspe{no dejstvuvaat kako vo zemjite vo razvoj taka i


102

vo nekoi zemji vo razvoj kade {to so nivnata aktivnost vo najgolem del e opfateno mikrofinansiraweto.

Finansiraweto na ekonomijata vo Republika Makedonija se karakterizira so dominantno vlijanie na ponudata. Glavnite nositeli na ponudata na finansiski sredstva - bankite, se karakteriziraat so visoki transakcioni rashodi, golemo u~estvo na lo{ite zaemi vo nivnoto port-folio i zagubi na zaemite. Dejstvuvaweto na bankite i na drugite finan-siski institucii e usloveno od neadekvatnoto opkruùvawe, nerazvi-enata finansiska infrastruktura, neefikasnite institucii, a i poradi nezdravata delovna praktika.

Seto toa predizvika finansiskiot sektor da bide nedovolno uspe{en vo negovite osnovni funkcii. Taka, ocenkite se ednoglasni deka mobilizacijata na finansiskite resursi vo ekonomijata e necelosna (iako so voveduvaweto na evroto golemi iznosi na devizi vlegoa i ostanaa vo bankite). Isto taka, finansiskoto posredni{tvo ne e razvi-eno na {to ukaùva brojot na proizvodite koi se primenuvaat i koi gi nudat finansiskite institucii.

Nepo~ituvaweto na osnovnite principi na rabotewe na finan-siskiot sektor predizvika za{tedite vo ekonomijata celosno da ne se mobiliziraat. Funkcijata na posrednik pome|u oddelnite vidovi tran-saktori ne e soodvetna, a golemiot broj na lo{i zaemi ukaùva na pogre{na alokacija. Pritoa, treba da se ima predvid deka vo kreditnata praktika na bankite bilo silno vlijanieto na vladata (vladite) i deka nepo~ituvaweto na osnovnite principi na bankarskoto rabotewe (lik-vidnost, sigurnost i rentabilnost) vo najgolem del e posledica na vli-janieto na politi~kite strukturi i na dràvnite organi.

Vo vakvi uslovi, finansiskiot sektor vo Republika Makedonija ne be{e vo sostojba da go dade o~ekuvaniot pridones na razvojot na eko-nomijata. Neadekvatnoto funkcionirawe na finansiskiot sektor nega-tivno se odrazi na site delovi od ekonomijata i toa kako na golemite taka i na srednite i na malite pretprijatija. Me|utoa, najgolemi {teti od neadekvatnoto funkcionirawe na finansiskiot sistem pretrpe i sé u{te trpat malite i semejnite biznisi, kako i siroma{nite delovi na naselenieto koi se isklu~eni od pazarot na kapital. Ovie sloevi se na-jgolemi potencijalni korisnici na mikrokreditiraweto.

Urbanite masi na naselenieto i ruralnite sredini na nefor-malniot sektor, kako i onie pod linijata na siroma{tijata, opfa}aat golem del od naselenieto vo Republika Makedonija. Nivnoto vklu~uvawe vo ekonomskiot ìvot e tesno povrzano i zavisno od razvojot na mikrofi-

Blagoja Nanevski

103

nansiraweto. Mikrofinansiskata politika, pak, e tesno povrzana so adekvatna mikro{tedna, mikrokreditna, a vo nekoi slu~ai i so mik-roosiguritelna komponenta vo odnos na malite i na lokalnite finan-siski institucii.

Razvojot i pottiknuvaweto na mikrofinansiraweto }e zavisi od postoeweto na zdravi institucii koi se sposobni da mobiliziraat za{tedi i da gi pokrijat rashodite na raboteweto. Edinstveno vakvi fi-nansiski institucii }e moè da odgovorat na sé pogolemata pobaruva~ka za mikroza{tedi, mikrokreditirawe i mikroosiguritelni uslugi na odr`liva osnova. Mikrofinansiraweto vo golema mera zavisi od ospo-sobenosta na korisnicite vo oblasta na malite i na semejnite biznizi za otplata na zaemite, od postojaniot rast na za{tedite i na investiciite. Seto toa e preduslov za zgolemuvawe na apsorpcionata sposobnost na ovoj sektor za krediti.

Vo zavisnost od makroekonomskoto opkruùvawe, institucional-nata infrastruktura i stepenot na izgradba na pazarnata ekonomija, se naveduvaat ~etiri osnovni strategii za institucionalna transforma-cija i toa: institucionalna adaptacija i dograduvawe na formalnite finansiski institucii; institucionalno zajaknuvawe ili nadgraduvawe na neformalnite finansiski institucii; povrzuvawe na formalnite so neformalnite finansiski institucii; i pri nepostoewe na dovolen broj na adaptibilni formalni i neformalni institucii, infrastrukturno inovirawe so izgradba na novi mikrofinansiski institucii. Vo sekoj od ovie slu~ai neophodna e zdrava finansiska praktika soodvetna na insti-tucijata i na pazarot. Ne postoi edinstveno i nasekade primenlivo re{enie. Re{enieto }e zavisi od konkretnite priliki na zemjata i na regionot na koj se dejstvuva.

Imaj}i go predvid prethodnoto, za razvoj na sistemot na mikro-finansirawe vo Republika Makedonija neophodno e prilagoduvawe na makroekonomskoto opkruùvawe, institucionalna transformacija i inovacija na instrumentite. Vo dràvata postojat brojni finansiski institucii koi, po opredeleni neophodni prilagoduvawa, moè da odi-graat zna~ajna uloga kako finansiski posrednici vo oblasta na mikrofi-nansiraweto. Vo redot na ovie institucii spa|a del od postojnite banki (vo prv red pomalite banki) i nekoi od {tedilnicite. Me|utoa, za razvoj na mikrokreditiraweto potrebno e sozdavawe na poluformalni finan-siski institucii (zadru`ni, privatni i vo sopstvenost na lokalnata uprava), na NVO za kreditirawe, kako i na drugi vidovi neformalni fi-nansiski institucii.


104

2. Mikrofinansirawe na ekonomijata

Mikrofinansiraweto (mikro{tedeweto, mikrokreditiraweto i mikroosiguruvaweto) e naso~eno kon golemiot i raste~ki pazar na mali i mikro pretpriema~i, zemjodelci, èni i siromasi. Toa pokaùva deka toj pazar e visoko diferenciran i segmentiran. Vo nekoi zemji ovoj pazar opfa}a 60-80% od naselenieto na zemjata.13 Sli~na e sostojbata i vo Re-publika Makedonija kade {to postoi golema nezadovolena pobaruva~ka za finansiski uslugi (za deponirawe na pari~ni sredstva, za kreditirawe, za pristap do pazarot na kapital i za osiguritelni uslugi).

Mikroza{tedite vo golema mera se zaboraveni i relativno malku se mobilizirani. Nivnoto moblizirawe }e zna~i koristewe na ovie za{tedi od samite mikropretpriema~i, a vo isto vreme, tie }e pri-donesat za potencijalot, nezavisnosta i opstojuvaweto na mikrofinan-siskite institucii. Toa zna~i deka mikroza{tedite vo golema mera moàt da pomognat kako na mikropretpriema~ite taka i na vakvite fi-nansiskite institucii. Podobruvaweto na kapacitetot na {tedewe i mikrofinansiraweto vo Republika Makedonija, a toa se odnesuva i na site zemji vo razvoj, pretstavuva predizvik i neophoden uslov za razvoj na ekonomijata.

Soglasno me|unarodnoto iskustvo, mikrofinansiraweto vo Re-publika Makedonija bi moèlo da bide unapredeno preku pet strate{ki priodi:

1. Transformacija na celokupniot finansiski sistem. Toa opfa}a prilagoduvawe na monetarnata politika, transformacija na fi-nansiskata infrastruktura, inovacija na instrumentite vo koordinacija so fiskalnata i drugite delovi na makroekonomskata politika naso~eni za odrùvawe na makroekonomska stabilnost, reformi vo realniot sek-tor i reformi vo smetkovodstvoto. Pritoa, razvojot na lokalnoto finan-sirawe i na mikrofinansiraweto treba da ima visok prioritet vo re-formite.

2. Reformite vo makroekonomskoto opkruùvawe se sostojat vo sozdavawe na povolni uslovi vo vrska so kamatnata politika i super-vizijata.

13 HansDieter Seibel: Microfinance Development Strategies. University od Cologne, Working paper No.1997-6, p.4.

Blagoja Nanevski

105

3. Institucionalnata transformacija se odnesuva na razvojot na finansiskata infrastruktura so poseben akcent na lokalnite finan-siski uslugi i institucii.

4. Instrumentalni inovacii nameneti za zdrava delovna prak-tika. Toa se odnesuva na finansiskite proizvodi, marginite na transak-cionite tro{oci i na kamatnite stapki, na procedurite i uslugite, na upravuvaweto so rizikot. Pritoa, uslovite na dogovorite treba da se koristat kako posebna strategija so ogled deka so nivnata soodvetna upotreba moè da se unapredi institucionalnata osposobenost i efi-kasnost vo vrska so kamatnite plafoni.

5. Zajmuvawe na malite i na semejnite biznisi i na siroma{nite, direktno ili indirektno. Direktnoto zajmuvawe e mo`no so sredstva od dràvata ili od donatori, a toa vo princip zna~i deka ne e odr`livo. Ova se odnesuva i na revolving kreditite i na fondovite za garancija na kreditite obezbedeni od donatori na dràvni ili na nedràvni agencii i proekti. Indirektnoto zajmuvawe preku soodvetni institucii i proiz-vodi e pobaruva~ki orientirano i pottiknuva~ki }e deluva vrz {tedeweto. Pritoa, odlukata dali nekoja institucija aktivnosta }e ja naso~i na grupa ili na nekolku celni grupi treba da se ostavi taa samata da odlu~i. Instituciite vo sopstvenost na ~lenovi najdobro se upravu-vani od niv samite so ogled deka tie najdobro gi poznavaat sopstvenite interesi.

Postoi golem broj na razli~ni finansiski institucii, sekoja so posebni prednosti vo oblasta na mikrofinansiraweto. Taka, soznanijata pokaùvaat deka nekoi finansiski institucii rabotat samo so mikro-pretpriema~i i zemjodelci kako klienti; drugi institucii se vo sopstvenost na mikropretpriema~ite i zemjodelcite; postojat banki od vtor rang koi ne se opfateni so supervizijata na centralnata banka; reg-istrirani banki; finansiski institucii i proekti za kreditirawe koi ne potpa|aat pod zakonodavstvoto za bankite; NVO koj dejstvuvaat kako fi-nansiski posrednici, koi odobruvaat krediti, go podrùvaat {tedeweto i kreditnite aktivnosti; {tedni i kreditni zadrugi nepriznaeni kako finansiski institucii; grupni i specijalizirani zdruènija za rotira~ki i nerotira~ki za{tedi i krediti itn.

Poluformalnite i neformalnite finansiski institucii go formiraat neformalniot finansiski sektor. Vo ramkite na ovoj sektor {tednite i kreditnite zdruènija na grupna osnova se ~ini deka imaat golem razvoen potencijal koj{to vo poslednite godini sé pove}e se osoznava i priznava. Neformalnite finansiski institucii vo najgolem


106

broj slu~ai se lokalni institucii (institucii koi dejstvuvaat so mikro-pretpriema~i, zemjodelci i mali klienti (bankarstvo za siroma{ni)).

Instituciite koi dejstvuvaat so mikropretpriema~i, zemjodelci i mali klienti moè da bidat vo privatna i vo dràvna sopstvenost i da dejstvuvaat na nivo na celata dràva, regionalno, na nivo na okrug ili op{tina. Niven osnoven predmet na rabotewe moè da bide samo mikro-finansiraweto ili, pak, mikrofinansiraweto da e del od nivnoto rabo-tewe. Soznanijata i iskustvoto vo pove}e zemji ukaùvaat deka tie se spo-sobni efikasno da mobiliziraat sopstveni finansiski resursi i da davaat finansiski uslugi so primena na zdravite bankarski principi so celosen ili pribli`no celosen povrat na kreditite i profitna margina koja im ovozmoùva odr`liv samostoen razvoj.

Vo uslovi na neizgradena infrastruktura i institucii za mik-rokreditirawe, finansiski uslugi za mikropretpriema~ite moè da nu-dat poluformalnite i neformalnite finansiski institucii koi ne se opfateni so vaè~kata zakonska regulativa na bankarstvoto. Postojat dva vida na lokalni finansiski institucii i toa: institucii vo sopstvenost na ~lenovite (zadru`ni) i instutucii vo privatna sopstvenost.

Ovie institucii vo najgolem del se lokalni i istite se mo{ne fleksibilni i prilagodlivi. So ogled na institucionalnata osnova, nivna glavna dejnost pretstavuva mikrofinansiraweto. Tie moè da bidat formalni, poluformalni i neformalni, ili kombinirani vo slu~aj na selska banka so mreà na neformalni {tedni i kreditni asocijacii kako pridru`ni ~lenovi. Vakvite institucii moè da imaat golem razvoen potencijal i da prerasnat od neformalni vo poluformalni, od poluformalni vo formalni i od posebna banka vo banka so podru`nici.

Instituciite vo zadru`na sopstvenost moè da bidat vo sopstvenost na lica ili vo dràvna sopstvenost. Instituciite vo sopstvenost na ~lenovite od zadruèn vid moè da bidat formirani od lica {to ìveat vo sosedstvo (mikropretpriema~i, sitni zemjodelci, èni i siroma{ni). ^lenstvoto se zasnovuva na u~estvo vo sopstvenosta na imotot i na akcionerskiot kapital, no moè da se vklu~at i drugi kriteriumi (rodot vo slu~ajot na banki na èni ili profesijata), a toa pretstavuva uslov za pristap do uslugite koi gi dava institucijata. Vo nekoi slu~ai vakvite institucii se otvoreni i za ne~lenovi, no pod drugi uslovi. Treba da postoi zakonska obvrska ~lenovite na zadrugata ili nivnite opredeleni pretstavnici da imaat mo`nost da vlijaat vrz rabo-

Blagoja Nanevski

107

teweto na institucijata. Toa }e vlijae ~lenovite da ja tretiraat insti-tucijata kako nivna. 3. Institucionalno prilagoduvawe

Formalnite finansiski institucii opsluùvaat samo del od zaemobaratelite, obi~no od povisokata socijalna hierarhija. So cel da se adaptiraat na mikrofinansiskiot pazar tie treba da se prilagodat na poniskite kvaliteti {to gi nalaga mikrokreditiraweto. Vo dogledna idnina i vo Republika Makedonija tie bi moèle da mu sluàt na toj pazar. Za da se dostigne celiot raspolo`liv pazar, strategijata na in-stitucionalna adaptacija za formalnite finansiski institucii (pri-lagoduvawe nadolu) treba da bide dopolneta so strategija za nadgradu-vawe na neformalnite finansiski institucii (prilagoduvawe nagore).14

Vo re~isi sekoja zemja vo razvoj, a i vo Republika Makedonija, postojat banki so potencijali za prilagoduvawe soglasno potrebite i barawata na mikrofinansiraweto. Prviot preduslov za institucion-alno prilagoduvawe pretstavuva politikata na kamati i nivnoto pazarno posreduvawe. Bankite i drugite finansiski institucii treba da presme-tuvaat atraktivni i diferencirani kamatni stapki na {teda~ite, a ka-matite na zaemite koi gi odobruvaat treba da gi pokrivaat fiksnite i varijabilnite tro{oci i da nosat soodveten profit. Ako finansiskite institucii se formirani da sluàt na nivnite klienti pome|u koi postoi golema razlika vo vrska so tro{ocite, uslugite i rizikot, toga{ edinstvenata pri~ina za nivnoto postoewe pretstavuva presmetuvaweto na umerena i prifatliva margina. Pritoa, za opredeleni kategorii zaemobarateli moè da se presmetuvaat popovolni uslovi (na primer, za mikropretpriema~ite, sitnite zemjodelci i licata vo siroma{nite re-gioni).

Osnoven princip na institucionalnoto prilagoduvawe treba da bide soodvetnosta, koja zaedno so institucionalnata vrednost i odr`livosta treba da pretstavuvaat vode~ki vrednosti. Vo zavisnost od sostojbata, vo zemjata moè da se izgradat edna ili pove}e strategii. Postojat ~etiri preduslovi, a sekoj od niv se odnesuva na opredelena strategija na prilagoduvawe: (1) Postoewe na efikasni formalni lo-

14 Blagoja Nanevski: Banka za siroma{ni vo Republika Makedonija? Objaveno vo: Participacijata i krizata vo makedonskata ekonomija. Friedrich Ebert Stiftung i Ekonomski institut-Skopje, Skopje, 2002, str.109-111.


108

kalni institucii so mo`nosti za adaptacija vo formalni; (2) Koga posto-jat efikasni neformalni (poluformalni i/ili neformalni) lokalni institucii so potencijali za prilagoduvawe; (3) Koga postojat formalni i neformalni lokalni finansiski institucii so potencijali za pri-lagoduvawe i biznis sorabotka; (4) Koga ne postojat ili ima nedostatok od efikasni formalni ili neformalni finansiski institucii.

Vo nedostatok na institucionalni uslovi, finansiskite insti-tucii vo oblasta na mikrofinansiraweto moè da primenat drugi prin-cipi na rabotewe. Taka, tie moè da pobaraat da bidat izzemeni od regulacijata na centralnata banka; moè da prefrlat del od nivnite rashodi na posrednici koi imaat posebni ovlastuvawa (na primer, NVO), ili moè da formiraat nekoja nebankarska organizacija kako posebno pravno lice (na primer, dru{tvo so ograni~ena odgovornost) koe ne e opfateno se bankarskata regulativa vo vrska so kamatite. Se razbira deka ovie pristapi treba da bidat preodni.

Institucionalnata adaptacija na bankite i na {tedilnicite i nivnoto prilagoduvawe soglasno potrebite na mikrofinansiskiot pazar opfa}a: (1) menuvawe na upravuva~kata i motivira~ka struktura; (2) menuvawe na korporativnata struktura; (3) menuvawe na vnatre{nata delovna politika i na politikata na proizvodi; (4) prilagoduvawe na sopstvenata struktura na finansiski uslugi; (5) primena na posebni bankarski proceduri; (6) primena na posebna politika vo vrska so kama-tite, rokovite i uslovite na zaemite; (7) prilagoduvawa vo oblasta na rabotnata sila i na sistemot na obuka.

(1) Adaptiraweto na upravuva~kata i motivira~ka struktura treba da se ostvari so transformacija soglasno voobi~aenite kriteri-umi. Toa treba da bide profitno orientirana i samodovolna institucija so menaxment i personal izbran soglasno kriteriumite na ispolnitel-nost. Mo`na e tranformacija na delovnite edinici vo profitni centri so performansi soglasno motivira~kite kriteriumi za personalot i postepena transformacija od socijalno vo komercijalno mikrofinan-sirawe.

(2) Prilagoduvaweto na korporativnata kultura se odnesuva na izgledot na bankata i na nejzinite vraboteni, vo vrska so socijalnata kultura (kvalitetot na odnosot so klientite, oblekata i sl.), vidot na opremata itn. Posebno vnimanie treba da se posveti na sistemot na vrednosti na finansiskata institucija, kako {to se ~esnosta i dover-bata, kvalitetot na raboteweto, inovativnosta, da se bide na usluga na klientite i dr. Vakvata korporativna kultura orientirana kon klientite

Blagoja Nanevski

109

treba da se ostvari so trening na personalot i da se primeni soodveten marketing.

(3) Adaptirawe na raboteweto i na proizvodite nalaga ori-entacija kon bankarstvo naso~eno kon {tedeweto i pobaruva~kata. Toa zna~i orientacija kon institucionalnite vrednosti, kon pazarot i kon klientite i samodovolnost preku mobilizirawe na sopstveni izvori, kade {to {tednite vlogovi i zadrànata zarabotuva~ka se najva`ni iz-vori na kreditniot potencijal za mikrofinansirawe. Vakvata ori-entacija se ostvaruva preku soodvetna politika na mikro{tedeni, mik-rokreditni i mikroosiguritelni proizvodi, kako i {emi na {tedewe/kreditirawe nameneti da pridonesat raboteweto na finansis-kata institucija da bide na zdravi osnovi.

(4) Prilagoduvawe na strukturata na uslugite moè da bide so: pro{iruvawe na mreàta na ekspozituri, postavuvawe na lica so nece-losno rabotno vreme vo selata, pazarite i malite naselbi, mobilni us-lugi (so pomo{ na avtomobili, motori ili velsipedi), kako i vklu~uvawe na lica so celosno i necelosno rabotno vreme za rabota so doma}instvata.

(5) Prilagoduvaweto na procedurite zna~i poednostavuvawe na formite i na postapkite, soodvetni olesnuvawa, uslugi orientirani kon klientite, ponuda na specijalicirani uslugi, ocenka na kreditibilite-tot i kolateral prilagodeni na potrebite na malite klienti.

(6) Prilagoduvawe na rokovite i na uslovite na dogovorite za zaemite soglasno potrebite i barawata na mikropretpriema~ite i na neformalniot sektor, pretpostavuva diferencirawe na kamatnite stapki i na drugite uslovi soglasno mestoto ili grupata klienti so razli~en stepen na rizik i tro{o~na struktura. Diferencirawe na us-lovite soglasno dolìnata i kvalitetot na delovnite odnosi, vklu~uvaj}i razli~ni uslovi pome|u inicijalnite i posledovatelnite zaemi, davawe akcent na malite {teda~i, zaemi i rati na otpla}awe so varijabilni no kratki rokovi na dospevawe, obezbeduvawe na po~esti rati na otplata, bez ili so kratki grejs periodi i sl.

(7) Prilagoduvawe na menaxmentot soglasno rizikot podrazbira strategija za prevencija vo vrska so dadenite zaemi, efikasni uslugi za pribirawe i mobilizacija na za{tedite, primena na me{avina na for-malna i neformalna hipoteka i supstituti na hipoteka, potpirawe na prethodnata redovnost na otplatite i odnesuvaweto na klientot pri pre-thodnoto vra}awe na zaemi, li~ni garancii i razli~ni formi na zaedni~ki izvori preku dobrovolni zdruùvawa (formirawe na


110

zaedni~ki sredstva, pottiknuvawe na odloènata otplata, kako i presme-tuvawe na poniski kamatni stapki).

(8) Prilagoduvaweto na rabotnata sila preku treninzi i obuka nalaga izbor na personal so poznavawe na socijalnite ve{tini, kako i vklu~uvawe vo treninzite na odnesuvawe naso~eno kon potro{uva~ite, ocenka na mikrokreditite, prevencijata itn.

Vo pove}e zemji vo razvoj aktivni se i grupite za zaemna pomo{ (GZP). Mo`nostite na ovie grupi da se zdobijat so status na finansiska institucija zavisi od nivnata finansiska i organizaciona zrelost. Vo zemji so soodvetna legalna ramka, GZP moè da se izdignat vo status na banka na ~lenovi ili banka kontrolirana od ~lenovi. Vo zemji bez vakvi mo`nosti, GZP treba da se pretvorat vo poluformalni finansiski in-stitucii registrirani kako nebankarski institucii sé dodeka ne se promeni regulativata. Tie moè, vo po~etokot, da bidat registrirani soglasno Zakonot za zdruènija, Zakonot za zadrugi i sl., a so vremeto, soglasno nivnoto organizaciono i finansisko rastewe, da prerasnat vo organizacija so status na banka. Vo zemjite kade {to postojat {tedni i kreditni zadrugi tie moè da bidat transformirani vo zadru`ni banki. Me|utoa, treba da se ima predvid deka nivnoto transformirawe vo banki pod supervizija na centralnata banka nalaga golema tehni~ka poddr{ka.15

Unapreduvaweto na mikro{tednite proizvodi i inovacii moè da se odnesuva na konvencionalnite depozitni raboti zaradi akumu-lacija i na {tedni proizvodi koi se razlikuvaat spored dohodnosta, spored rokot na dospevawe i strukturata (kako {to se dobrovolnite za{tedi po viduvawe koi moè sekoj moment da se povle~at), oro~eni depoziti, lotariski {tedni vlogovi, kreditni instrumenti za mobili-zacija na vnatre{ni resursi od institucii ili grupi. Kaj zemjodelskiot i kaj marginiliziraniot neformalen sektor sekoja kreditna aktivnost koja go unapreduva {tedeweto e adekvatna finansiska strategija.

Mikrofinansiskite proizvodi moè da bidat diferencirani so-glasno nivnoto dospevawe i barawata za zalog (od zaedni~ki izvori na zalog i li~ni garancii do podvièn zalog). Trajnite i odr`livite mik-rokreditni {emi nalagaat: vnimatelno prilagoduvawe soglasno seme-jnoto {tedewe, vodej}i smetka za kapacitetot za investirawe i vra}awe na zemeniot kredit; odobruvawe na mali krediti so plafonirawe na kamatite vo zavisnost od apsorpcionata sposobnost na korisnikot;

15 Social Internediation and Microfinance Programs. Internet,p.9.

Blagoja Nanevski

111

rokovi na vra}awe na kreditite i modaliteti na otplata soglasno potre-bite na klientite; da se predviduvaat kratki rokovi na vra}awe, bez grejs periodi; voveduvawe na kratki periodi na pla}awe na ratite vo slu~ajot na inicijalni zaemi; da se nastojuva na povtorna otplata i da se vovede efikasen sistem na monitoring.

* * *

Vo zemjite vo razvoj, a i vo Republika Makedonija, postojat ogromni iznosi na kapital koj e neiskoristen. Vakviot "mrtov" kapital postoi bidej}i se zaboravilo (ili voop{to ne se znaelo) deka pret-voraweto na nekoe fizi~ko dobro vo imot koj producira kapital pretsta-vuva eden kompleksen proces (na primer, upotrebata na ku}a za ìveewe so cel da se pozajmat pari za finansirawe na pretprijatie). Se ~ini deka golem del od naselenieto vo zemjite vo razvoj zaboravi ili ne znae deka moè da se dobie kapital od imotot koj se poseduva. Rezultat na ova neznaewe e {to okolu 80% od svetot ne e iskapitaliziran, so ogled deka lu|eto ne moàt da izvle~at ekonomska korist od nivniot imot (zgradi ili drug vid na imot) za da sozdavaat kapital. Sostojbata ja vlo{uva nesposobnosta na razvienite zemji da gi nau~at zemjite vo razvoj. Ne moè da se tvrdi deka lu|eto vo nerazvienite zemji ne se inventivni i deka se pomalku pretpriem~ivi za biznis. Istraùvawata pokaùvaat deka formite na preskoknuvawe na legalnite pre~ki se onolku kolku {to iznesuvaat ovie pre~ki. Se javuvaat mo{ne interesni i imaginativni re{enija.16

Formiraweto na mikrokreditni institucii vo Republika Make-donija pretstavuva na~in pocelosno da se mobiliziraat raspolo`livite pari~ni za{tedi i istite da se stavaat vo funkcija na razvojot. Iskust-vata vo svetot ukaùvaat deka treba da se koristat pove}e formi na in-stitucii (formalni, poluformalni i neformalni) so cel da se zabrza investicionata aktivnost osobeno na malite pretprijatija, na semejnite biznisi i na licata so niski dohodi. Toa zna~i deka i vo Republika Makedonija moè da se iskoristat ovie iskustva vodej}i smetka za doma{nite uslovi i mo`nosti.

* * *

16 Hernando de Soto; The Mistery of Capital. Why Capitalism Triumphs in the West and Fails Everywere Else. Basic Books, New York, 2000, s.43.


112

PRA[AWA ZA DISKUSIJA: • DALI MIKROFINANSIRAWETO E POTREBNO VO REPUBLIKA

MAKEDONIJA? • KOI SE NAJPOGODNITE FORMI NA MIKROFINANSISKO

PRILAGODUVAWE NA FINANSISKIOT SEKTOR?

D-r Vasil Popovski

113

D-r Vasil Popovski Ekonomski institut-Skopje

MENAXMENTOT VO

SEMEJNIOT BIZNIS

Voved

Semejniot biznis pretstavuva dviè~ka sila vo ekonomijata na razvienite zemji. Ako se ima predvid samiot podatok deka 90% od ameri-kanskiot biznis e vo semejna sopstvenost ili e kontroliran od nea i ge-nerira polovina od BOP vo Amerika, dovolno govori, samo po sebe, za mestoto i ulogata na semejniot biznis vo ekonomskiot razvoj. Ottamu, me-naxmentot na semejniot biznis igra, nesomneno, mo{ne zna~ajna uloga vo razvojot na semejniot, a so toa i na ekonomijata vo edna zemja, bez razlika kolku istata e pomalku ili pove}e razviena. Ekonomskiot razvoj na edna zemja e zavisen od samiot kontinuitet i uspe{nosta na semejniot biznis. Poa|aj}i od postavenata relacija na menaxmentot i semejniot biznis, kako isklu~itelno relevanten cenime deka e strate{kiot pristap i/ili strate{kiot menaxment na semejniot biznis. 1.Balansirawe na semejnite i na biznis-celite

Na~inot na koj }e se definiraat semejnite i biznis-celite pret-stavuva biznis i semejno strategisko planirawe. Vo toj plan, mo{ne zna-~ajno e elementite na semejnite celi i biznis-celite da se komplemen-tarni. Takviot pristap ovozmoùva semejniot biznis da napreduva. Raz-vojot na semejniot biznis e direktno zavisen od procesot na strate{kiot


114

menaxment koj osnova~ite i/ili sopstvenicite na semejniot biznis go kre-iraat.

Strate{koto planirawe na semejnata sopstvenost na biznisot nastojuva da gi integrira semejnite potrebi/barawa, kako na primer:

- Koi se dolgoro~nite individualni i profesionalni zada~i na ~lenovite na semejstvoto?

- Koja e semejnata misija? - Dali semejnite ~lenovi }e bidat aktivni vo menaxmentot ili }e

bidat pasivni ~lenovi? - Kako }e se spravite so pra{awata od tipot na ingerencii, bene-

ficii, kompenzacii, procenki i performansi? Strate{ko planirawe vo ramkite na semejniot biznis pretstavuva umstvena vizija povrzana so nekoja metodologija za da moè na ~lenovite na semejstvoto da im se pretstavat mo`nostite, opciite i izborite za idninata. Najposle, eden proces na strate{ko planirawe e mehanizam za pretvorawe na semejnite vrednosti vo biznis-celi. Strate{koto planirawe kako del od strate{kiot menaxment in-volvira analiza na biznis-opkruùvaweto i ednovremeno go opredeluva procesot na razvoj i uspeh na semejniot biznis vo idnina. Ovoj proces so-odvetno dava procenka na vnatre{nite aktivnosti i na momentalnata na-dvore{na sredina (ekonomskite, tehnolo{kite, socijalnite i politi~ki-te sili), {to vlijaat na semejniot biznis.

Procesot na strate{ko planirawe im pomaga na slednite na~ini:

• Strate{koto planirawe im pomaga na ~lenovite na semejstvoto da gi odredat nasokite i problemite vo biznisot.

• Strate{koto planirawe obezbeduva kontinuitet na fizi~ki aktiv-nosti dodeka se slu~uvaat politi~ki, ekonomski i socijalni promeni.

• Im pomaga na onie koi donesuvaat odluki vo podgotovka na planovi i politiki na upravuvawe i

• Gi podobruva uslovite za da privle~e ili da razvie nov biznis koj }e otvori rabotni mesta i }e dovede do ekonomski uspeh.

D-r Vasil Popovski

115

2.Procesot na strate{ki menaxment Procesot na strate{ki menaxment e eden od najzna~ajnite proce-si vo semejniot biznis bidej}i gi aktivira kako vodstvoto/menaxerite ta-ka i vrabotenite/~lenovite od semejstvoto. Strate{kiot menaxment go pretstavuva konceptot za toa kako da se iskoristat resursite {to poefi-kasno, dodeka referentna to~ka e promenlivata sredina. Osnovnata prednost {to strate{kiot menaxment go izdvojuva od drugite na~ini na planirawe/upravuvawe e vo toa {to strate{koto planirawe/upravuvawe se odlikuva so dolgoro~nost {to podrazbira takov na~in na organizira-we i izvr{uvawe na rabotite {to }e rezultira so uspeh vo podolg vre-menski period. So ogled na faktot {to sekoja strategija po svojot karak-ter e normativna, moème da ja definirame kako obrazec na organizacis-ki promeni, menaxerski pristapi vo postignuvaweto na celite na semej-niot biznis. Prevedeno na sovremen organizaciski jazik, strategijata zna~i so vrabotenite i so opremata semejniot biznis da gi ostvari svoi-te zacrtani celi i planovi. Za toa da se postigne, neophodno e detalno razrabotuvawe na strategijata {to opfa}a nejzino formulirawe, imple-mentacija i evaluacija.


116

Procesot na strate{ko planirawe/upravuvawe so negovite os-novni fazi i aktivnosti moè da se prikaè na sledniot na~in: Slika 1:

Izvor: Prisposobeno od: David Fred L.: “Strategic Management”, New York, Macmillan Publishing Company, 1991, str: 12.

Istraùvawe na vnatre{noto i nadvore{noto opkruùvawe na

organizacijata

definirawe na strategija

definirawe na kratkoro~ni celi

definirawe na politiki

alocirawe na sredstva

kontrola na dobienite soznanija od istraùvawata

merewe na performansite

Fazi i aktivnosti na procesot na strate{ki menaxment

Formulirawe na strategijata

FAZI AKTIVNOSTI

Implementirawe na strategijata

Evaluacija na strategijata

obrabotka na soznanijata

prezemawe na korektivni akcii

D-r Vasil Popovski

117

Formuliraweto, implementacijata i evaluacijata na strategi-jata se trite osnovni fazi vo procesot na strate{ki menaxment, od ~ie vnimatelno, pravilno i detalno planirawe i izvr{uvawe zavisi uspe-hot na strate{koto upravuvawe. Dokolku koja bilo od ovie fazi se prena-glasi, a za smetka na nea ostanatite se potcenat, strate{koto upravu-vawe }e bide samo delumno uspe{no. Zatoa, osobeno e va`no pristapot kon site niv da bide podednakov, bidej}i toa e prviot ~ekor kon postavu-vaweto "cvrsti temeli" za uspe{no upravuvawe/rakovodewe.

Organizaciski celi - Organizaciskite celi se onie krajni rezultati {to semejniot biznis se trudi da gi dostigne. Celite í poma-gaat na organizacijata da se definira sebesi vo opkruùvaweto.

Tie se od osobena va`nost pri koordinacijata na odlukite i tie

{to niv gi donesuvaat niz vospostavuvawe standardi za procenka na or-ganizaciskite performansi. Organizaciskite celi moàt da bidat na-jrazli~ni.

Nekoi id niv se:

• nivo i dinamika na profitot; • efikasnost (smaluvawe na tro{oci); • zadovolstvo na ~lenovite na semejstvoto i nivniot razvoj; • kvalitet na proizvodite (uslugite); • organizaciska odgovornost; • razvoj na marketingot; • zgolemuvawe na dividendite; • opstanok; • prilagoduvawe; • da mu sluàt na op{testvoto.17

Nekoi semejni organizacii odredeni celi gi postavuvaat kako kratkotrajna politika, dodeka, pak, drugi gi postavuvaat pred sebe kako dolgoro~ni celi. Sekako, pri odreduvaweto na celite treba da se postavi nivniot prioritet taka {to nekoi od niv }e se vrednuvaat povi-soko od drugite, {to e glavno zada~a na stratezite.18 17 Vidi pove}e: Glueck William F.: "Business Policy and Strategic Management", McGraw-Hill Company, New York, 1980. (Third Edition) 18 Ima pove}e faktori {to vlijaat na formuliraweto na celite; 1)prviot faktor gi prestavuva vlijanijata na sredinata (pravna regulativi, sindikat,


118

Fazata na implementacija (za koja }e stane zbor vo pona-tamo{niot tekst) neizostavno podrazbira da se iznajde na~inot na koj }e se meri dostigaweto na celite. Kako i da e, postoi razlika me|u ofici-jalnite i operativnite celi.

Operativni celi se onie {to sekojdnevno treba da se ispolnat od strana na organizacijata, dodeka pak op{tite celi se onie koi se povrzani so politikata i so nejzinata strategija. 3.Fazi vo procesot na strate{ki menaxment

Semejniot biznis vo koi se primenuva procesot na strate{ki menaxment se odviva preku trite osnovni fazi na toj proces:

1. formulirawe na strategijata; 2. implementacija na strategijata; i 3. ocenuvawe i vrednuvawe na strategijata.

Prvata faza e osnova na site drugi i opfa}a formulirawe na osnovnata strategija preku koja semejniot biznis se prepoznava. Bidej}i strategijata e na~in na ostvaruvawe na dolgoro~nite celi, nejzinoto formulirawe podrazbira prethodno definirawe na osnovnata vizija i od nea proizlezenata misija.

Vizija - Terminot vizija poteknuva od latinskiot zbor visio {to zna~i pojava ili slika na fantazijata, pretstava na ona {to sé u{te ne postoi. Me|utoa, kriti~nata komponenta na vizijata ne e izmisluvawe odgovori za idnite potrebi, tuku sposobnost da se sogledaat potencijal-nite mo`nosti. So drugi zborovi, toa ne e proces na prognozirawe na idninata, tuku nejzino kreirawe preku prezemawe aktivnosti vo sega{nosta. Vizijata sfatena kako mentalna percepcija ja inicira oper-acionalizacijata i realizacijata na organizaciskite celi i aktivnosti izrazeni preku misijata. potro{uva~i); 2)vtoriot faktor e realnosta na organizacijata, nejzinite resursi i vnatre{nata mo}, 3)tretiot faktor go prestavuva vrednosniot sistem na top menaxerite (generalno moème da navedeme 6 vrednosni ori-entacii: 1teoriski-orientiranost kon vistina i znaewe, 2.ekonomski--orientiranost kon korisnoto, 3.estetski- orientiranost kon forma i har-monija, 4.socijalni- orientiranost kon lu|eto, 5.politi~ki- orientiranost kon mo}, 6.religiozni- orientacija kon ednakvosta vo svetot). Vidi pove}e: William F. Glueck: "Business Policy and Strategic Management ", McGroww Hill Company, New York, 1980. (Third Edition)

D-r Vasil Popovski

119

Misija - Opredeluvaweto na misijata na semejnata organizacija zna~i opredeluvawe na osnovnata pri~ina za nejzinoto postoewe i rabo-tewe. Zna~i, procesot na operacionalizacija na kreativnata podloga me|u postojnata sostojba i posakuvanata idnina manifestirana preku vizijata pretstavuva misija na organizacijata. Ili podetalno, opredelu-vaweto na glavnite podra~ja na dejstvuvawe na semejniot biznis, pre~nikot na predvidenite aktivnosti, osnovnite pazarni potrebi koi }e gi zadovoluva i nadvore{nata i vnatre{nata okolina vo koi semejniot biznis }e dejstvuva. Vo kontekst na toa se definiraat i osnovnite celi na semejniot biznis so koi pojasno se definira misijata.

Misijata na organizacijata pretstavuva zbir od pri~ini koi ja opravduvaat egzistencijata na semejniot biznis. Toa ne se postavenite kratkoro~ni celi koi se dostigaat vo odredeni periodi preku mobi-lizirawe na sredstvata. Efikasnata misija e pogeneralna, nejzina funk-cija e poso~uvawe na pravecot vo koj se dviì semejniot biznis i nejzinite ~lenovi. Taa gi reflektira dlabokite potrebi na li~nosta i e personifikacija na osnovnite vrednosti na individuite {to ja so~inuvaat semejnata organizacija, osobeno na liderite. Poto~no re~eno, misijata e ne{to kon {to postojano se te`nee i nikoga{ ne se realizira vo potpolnost.

Ostvaruvaweto na profitot e neophodno, no dokolku se postavi kako edinstvena orientacija stanuva nedovolna da gi inspirira ~lenovite na semejstvoto, to est vrabotenite. Misijata e ne{to pove}e, vo sebe ja sodrì inspiracijata lu|eto da dadat sé {to moàt od sebe i gi motivira da veruvaat vo vrednosta na sopstvenata rabota. Sostavena e od dve komponenti: nadvore{na, koja e odredena od èlbata kakva treba da bide osnovnata performansa na raboteweto i vnatre{na, odredena od èlbata kakov treba da bide semejniot biznis vo celost.

Postoeweto na misijata e esencijalno za dolgoro~nosta na seme-jniot biznis, no ne treba da se zaboravi deka opredeluvaweto na specifi~na cel e zna~ajno za da se unificira te`neeweto i kapacitetot na semejniot biznis. Ulogata na misijata e vo povrzuvaweto na vrednos-tite, veruvawata i doverbata vo zaedni~kata cel, ednovremeno go etab-lira generaciskiot kod i dava celosna slika za idninata na semejniot biznis. Efikasni lideri se onie koi moàt da ja transformiraat zaedni~kata cel vo specifi~na misija.

Od golema va`nost e da ne nastane konfuzija me|u misijata i celta. Bidej}i odredeni misii se mnogu vlijatelni vo nekoi organizacii


120

za misijata se smeta deka e osnovnata zaedni~ka cel. Problemot se ja-vuva toga{ koga }e se ispolni osnovnata misija i se postavuva pra{aweto {to da se pravi ponatamu. Poradi ova neophodno e postoewe na poop{ta i pokreativna cel od koja }e se izvede narednata misija. Dokolku ima deficit od vakva cel }e ima i kriza vo odreduvaweto na natamo{nite pravci, otkako }e bide ispolneta edna misija. Akcentot e pozicioniran vrz vrednosnata pozadina koja e karakteristi~na za modelot na organizaciskata kultura vo semejnata organizacija. Treba da se naglasat dva momenta zna~ajni za formuliraweto na misi-jata:

1. Odlukata za misijata }e gi rakovodi vrvnite menaxeri i vo od-nos na nea tie }e gi postavuvaat prioritetite pri postavuvaweto na celite, alokacijata na resursite i drugi odluki.

2. Najzna~ajno od sé e glavnite manaxeri da imaat konsenzus za misijata. Dokolku ova ne e slu~aj, }e ima razli~ni prioriteti i vkrstu-vawe na interesi.19 Otkako seto ova }e bide opfateno, se pristapuva kon formu-lirawe na strategija so koja }e se ostvarat definiranite celi, a koja vo sebe sodrì odluki od vitalno zna~ewe, kako na primer: dali i vo koja nasoka da se pro{iruva delovnosta, na koi pazari da se probiva i kako, dali da se napu{ti opredelen del od raboteweto koj e nerentabilen ili da se napravat napori za negovo zazdravuvawe, kade da se investira, kako da se rasporedat sredstvata i dr. Potoa, otkako }e se formulira strategijata, se pristapuva kon nejzina implementacija. Toa e vtorata faza od procesot na strate{ki menaxment koja podrazbira opredeluvawe na kratkoro~ni celi i delovni politiki, kako i motivirawe na ~lenovite na semejstvoto i/ili vrabo-tenite i rasporeduvawe na sredstvata so cel da se ostvarat osnovnite celi na organizacijata.

Implementiraweto na strategijata podrazbira: odreduvawe na godi{ni celi, motivirawe na vrabotenite, alocirawe na resursite, taka {to formuliranata strategija }e moè da se ostvari so izgraduvawe na kultura {to }e ja poddrùva strategijata, kreirawe na soodvetna or-

19 Vidi pove}e: R.Beckhard and R.T.Harris: "Managing Complex Change", Addison-Wesley Publishing Company, Massachusetts, 1987, (Second Edition), str:15-16.

D-r Vasil Popovski

121

ganizaciska struktura, marketin{ki nastap, podgotovka na buxet, izgraduvawe na informacionen sistem.20

Implementacijata podrazbira mobilizirawe na vrabotenite i menaxerite da ja sprovedat formuliranata strategija. Tokmu na ovoj del od strate{kiot proces se koncentrira celiot trud od strana na menax-erite. Ovaa faza se smeta za najte{kiot del bidej}i neophodna e disci-plina, posvetenost i po`rtvuvanost. Uspe{nata implementacija na strategijata e tesno povrzana so sposobnosta na menaxerite da gi moti-viraat vrabotenite. Za ovaa faza na strate{kiot menaxment se veli deka e aktivna faza koja gi mobilizira site ~lenovi/vraboteni vo seme-jniot biznis so cel da se oìvotvori formuliranata strategija. Ed-novremeno, toa e i najte{kata faza za{to tokmu vo nea treba da dojde do izraz pravilnosta i uspe{nosta na izbranata strategija i pristap. Kolku napraveniot izbor e dobar i pravilen se utvrduva vo tretata faza koga se vr{i evaluacija na strategijata.

Iako se me|usebno povrzani, formuliraweto i implementi-raweto na strategijata se fundamentalno razli~ni: - Formuliraweto na strategijata pretstavuva pozicionirawe na silite pred da zapo~nat aktivnostite. - Implementacijata pretstavuva menaxment na silite vo tekot na aktiv-nostite. - Procesot na formuliraweto na strategijata se fokusira na efektiv-nosta. - Procesot na implementirawe se fokusira na efikasnosta. - Formuliraweto na strategijata e primarno intelektualen proces. - Implementiraweto e primarno operativen proces. - Formuliraweto na strategijata podrazbira dobri intuitivni i analiti~ki ve{tini. - Implementiraweto podrazbira dobri ve{tini na motivirawe i lider-ski ve{tini. - Formuliraweto na strategijata podrazbira koordinacija me|u nekolku individui. - Implementiraweto podrazbira koordinacija me|u pove}e individui. Dodeka vo prvata faza se vr{i opredeluvawe na osnovnite na~ini preku koi celite bi trebalo da se ostvarat, a vo vtorata se opre-deluvaat konkretni akcii koi }e vodat kon ostvaruvawe na zacrtanoto vo

20 David Fred L.: Strategic Management, New York, Macmillan Publishing Company, 1991. str: 287-312, (Third Edition)


122

prvata faza, vo tretata faza se vr{i samo proverka, kontrola i korek-cija na ona {to e napraveno vo prvite dve fazi.

Iako navidum vo ovaa treta faza ima mnogu pomalku kreativnost otkolku vo prvite dve, sepak taa e neophodna za{to momentniot uspeh od primenata na strategijata ne garantira i traen uspeh. Klu~en aspekt vo tretata faza pretstavuva kontrolata. Potrebna e postojana kontrola za da se sledi dali se implementiral strate{kiot proces i dali raboti efikasno. Procesot na kontrola mora da gi opfati slednite elementi: - Napredok vo implementacija na sekoja strategija spored planot; - Vreme i finansiski izdatoci spored buxetot; - Zamena na lu|e {to se odrazilo na sposobnosta za ispolnuvawe na opredeleni zada~i; - Promeni vo nadvore{nata sredina za {to se potrebni prisposobuvawa vo strate{kiot plan; i -Procenka na rezultati dobieni so implementacija na strategijata. Kontrolata e te{ka zada~a bidej}i ~esto ne e lesno da se bide sig-uren deka akciite se uspe{ni. Sepak, kontrolata e bitna za da se postigne uspeh bidej}i im ovozmoùva na semejnite biznisi da se prispo-sobat na vnatre{ni i nadvore{ni promeni.

Ovaa faza pokraj kontrola na ona {to e ve}e napraveno podraz-bira i prezemawe na korektivni akcii preku koi prezemenite aktivnosti {to se pokaàle pogre{ni }e se "vratat" na vistinskiot kolosek. Zatoa, postojanata proverka na formuliranite strategii i nivnata soodvetnost na utvrdenite vnatre{ni i nadvore{ni uslovi za rabotewe se javuva kako neodminliva potreba na semejniot biznis {to se opredelil za strate{ko planirawe/upravuvawe.

* * * Podelbata na ulogi, utvrdenite pravila, stilot na komunicirawe i na~inot na re{avawe na stresnite situacii i konfliktite vo se-mejstvoto moè da bidat dobri za semejnata sostojba, no ~esto ne pret-stavuvaat najdobar na~in na razre{uvawe na konflikti vo delovnosta na semejnata organizacija. Biznis sistemot e racionalen, so strogi pravila, nametnuva specifi~ni odgovornosti i, kako i emotivno-semejnoto op-kruùvawe, biznisot poseduva karakteristi~en stil na komunicirawe i odnesuvawe, relevanten stil na rakovodewe, upravuvawe i odlu~uvawe. Ottamu, strate{koto planirawe kako del od procesot na strate{kiot

D-r Vasil Popovski

123

menaxment vo semejniot biznis pretstavuva edinstven odgovor na ira-cionalnata platforma vo semejniot biznis. Strate{kiot menaxment obezbeduva: aktivna pozicija, solidno vodstvo vo kriti~nite akcii, otvorenost kon promenite i predizvicite, soodvetna selekcija na resursite, koherentnost i unifikacija na od-lukite od razli~en karakter, a osobeno pri definirawe na vremenski dimenzii na ostvaruvaweto i vospostavuvaweto na proaktivna atmos-fera. So utvrdenata strategija se predviduva postojano sledewe na sovremenite ekonomski, tehnolo{ki, op{testveni i drugi trendovi {to upatuva na proaktivnost vo raboteweto, poto~no anticipirawe na promenite i navremeno reagirawe na niv. Strate{kiot menaxment po-drazbira takov na~in na organizirawe i izvr{uvawe na rabotite {to }e rezultira so uspeh vo podolg vremenski period. Edinstveno na toj na~in semejniot biznis }e obezbedi uspeh i vo slednite generacii. PRA[AWA ZA DISKUSIJA:

1. Dali vo Republika Makedonija semejnite biznisi uspevaat da go nadminat poso~eniot dualitet (familijaren sistem - biznis sistem)?

2. Koi se mo`nostite/barierite za razvoj na semejniot biznis vo Republika Makedonija?


124

Kosta Jov~evski Ekonomski institut-Skopje

BIZNISI VO SEMEJNA SOPSTVENOST - IZBOR NA ZAKONSKATA STRUKTURA

Pri startiraweto na malite biznisi, edno od prvite pra{awa

koe treba da si go postavite e kakva zakonska forma bi koristele ili, so drugi zborovi, kako da go organizirate sopstveniot biznis. Ponatamu, kako va{iot biznis raste i se menuva, odvreme navreme treba da si se zapra{uvate dali izbraniot zakonski entitet sé u{te ostanuva najdobra organizaciona forma na organizacija za va{iot biznis.

Naj~esto koristeni modeli na organizirawe na malite biznisi kako vo SAD i zapadnoevropskite zemji taka i vo Republika Makedonija se: (1) solo sopstvenost, (2) partnerstva i (3) akcionerski trgovski dru{tva (korporacii). Vo ovoj referat za zakonskite prava se razmisluva vo vrska so slednite pra{awa:

1. Startirawe - Kako sekoj poedine~en vid na legalitet na or-ganizacija se vostanovuva?

2. Kontrola - Koj e sopstvenikot i koj go kontrolira biznisot? 3. Obvrski - Koj e odgovoren dokolku biznisot propadne ili ima

zagubi? 4. Kontinuitet i prenoslivost-transferabilnost - Kolku dolgo

trae sekoj poedine~en vid na organizacija i kako sopstvenikot da go pro-dade biznisot?

5. �Danoci - Kako se odano~uva profitot i zagubata od bizni-sot?

Isto taka treba da e vklu~eno ZA i PROTIV za razli~nite zakon-ski entiteti za komparirawe na brojnite faktori koi treba da se razgle-daat pri izborot na nekoja zakonska forma na biznisot. Osnovnata zakonska regulativa vo pogled na organiziraweto na biznisite se ZTD i ZZD. Pokraj ovie zakoni, svoe vlijanie imaat i drugi zakonski propisi koi, pove}e ili pomalku, imaat uloga vo organiziraweto

Kosta Jov~evski

125

na biznisite, a tuka, pred sé, }e gi spomeneme: Zakonot za obligacionite odnosi, zakonite vo oblasta na dano~niot sistem i drugi. 1.Iskustva vo vrska so ovaa tema Dosega{nite iskustva vo pogled na otpo~nuvaweto na biznisite pokaùvaat deka ne postoi potemelno zakonsko poznavawe na ovaa problematika od strana na nositelite na tie biznisi. Sli~na e situacijata i koga se raboti za transformirawe na eden oblik na organiziran biznis vo drug. Glavno, reakciite na biznismenite se motivirani od dostignatoto iskustveno soznanie i nivnata potreba da prezemat ne{to ili ne{to da menuvaat vo organizaciskata sfera na biznisot. Pri~inite za vakvata sostojba treba da se baraat vo sé u{te ne-dovolno izgradenata zakonska regulativa, no i vo glomaznite zakonski tekstovi koi go reguliraat pra{aweto na otpo~nuvawe na vodewe na biznis, negoviot razvoj i transformacija. Tuka treba da se spomene i toa deka ne postoi dovolno stru~na literatura koja, na popularen na~in (preku prira~nici, obuki i sl., kako alatki za vodewe na biznisot), bi gi pribliìla zakonite i drugite akti koi se odnesuvaat na ovaa problem-atika, so {to na potencijalnite biznismeni i onie koi se ve}e vo bizni-sot bi im ja olesnile rabotata okolu stru~noto zapoznavawe so zakon-skite re{enija i mo`nosti. Stranskite iskustva po ova pra{awe se, sekako, nesporedlivi so sostojbata kaj nas. Me|utoa, treba da se kaè deka i tamu, za odredeni pra{awa, sé u{te se nema posveteno dovolno vnimanie na odredeni formi na biznisot koi realno egzistiraat vo tie sredini i toa vo zna~itelen procent. Imeno, stanuva zbor za t.n. "semeen biznis" na koj, vo SAD i V. Britanija, otpa|a pove}e od 70% od site biznisi. 2.Semeen biznis Pogore go doprevme pra{aweto na semejniot biznis. Zakonskata regulativa kako i stru~nite tolkuvawa na istata ne se zadrùvaat na ova pra{awe nitu ima poizdràni definicii okolu ova pra{awe. Od druga strana, sekoe definirawe na poimot semeen biznis }e otvori, so pravo, brojni argumenti za i protiv. Ova pra{awe i ne mora da se elaborira premnogu detalno, dokolku istoto, vo praksa, ne predizvikuva pove}e ili pomalku zna~ajni posledici kako od aspekt na ponatamo{noto egzisti-rawe na biznisot taka i od aspekt na me|usemejnite odnosi.


126

Smetame deka pod semeen biznis treba da se podrazbere organ-izirawe i vodewe na sekoj biznis od strana na najmalku dvajca ~lenovi od potesnoto semejstvo koi vloìle sredstva (pari), predmeti ili prava vo nekoja zakonska forma na organiziran biznis. Me|utoa, ovaa de-finicija, iako moè da zadovoli odredeni sostojbi, vo drugi situacii ne moè da bide celosno primenliva, a so samoto toa se nametnuvaat mnogu otvoreni pra{awa. Bez ogled na obidot za definirawe na poimot semeen biznis, sepak, vo mnogu organizirani formi na vodewe na biznisi nao|ame belezi na vklu~uvawe na dvajca ili pove}e ~lenovi od potesnoto seme-jstvo vo biznisot. Taka, ova moème da go posmatrame kako direktno ili indirektno u~estvo na ~lenovi od semejstvoto vo biznisot. Direktnoto u~estvoto se gleda vo neposredniot anga`man (so pari, pred-meti, trud ili prava) na dve ili pove}e lica vo otpo~nuvaweto i vodeweto na biznisot. Formite preku koi se ostvaruva ovaa semejna sorabotka naj~esto se vo oblik na partnerska sorabotka, preku dru{tvo so ograni~ena odgovornost, no mo`ni se i oblici na akcionersko povrzu-vawe. Indirektnoto u~estvo se izrazuva, naj~esto, preku rabotno angaìrawe na ~len ili ~lenovi na potesnoto semejstvo vo rabotata na firmata, bez ogled na nejziniot oblik.

Istraùvawata koi se sprovedeni vo dvaeset firmi vo Repub-lika Makedonija pokaàa deka re~isi site, bez isklu~ok, biznisot go otpo~nale niz formi zasnovani na solo sopstvenost (zanaet~ii, trgovci-poedinci, dru{tva so ograni~ena odgovornost osnovani od edno lice i sl.). Me|utoa, vo osumnaeset od spomnatite dvaeset firmi, so razvojot na biznisot, nastanale organizaciski promeni i toa vo pravec na trans-formirawe vo dru{tva so ograni~ena odgovornost, vo nekoi oblici na partnerskoto organizirawe, pa duri i vo akcionerski dru{tva. Pritoa, ona {to e karakteristi~no, vo pogolemiot broj na firmi koi se trans-formirale, kako sodru`nici se javuvaat ~lenovi od potesnoto semejstvo na prvobitniot osnova~ na firmata, odnosno biznisot.

Karakteristi~no za semejniot biznis, od aspekt na prakti~nite soznanija steknati so istraùvawata vo gorespomenatite firmi, e toa {to tie zapo~nale kako mal biznis zasnovan na solo (individualna) sopstvenost i deka so razvojot na biznisot se trnsformirale vo edna od neposredno povisokite formi na organizirawe. Naj~est oblik na prerasnuvawe na firmite zasnovani na solo sopstvenost e dru{tvoto so ograni~ena odgovornost ili vospostavuvawe na partnerski odnosi, vo koi formi na organizirawe u~estvo zemaat pobliskite ~lenovi od se-

Kosta Jov~evski

127

mejstvoto. Vo ponovo vreme se zabeleùvaat i organizirawa vo akcion-erski dru{tva. Se razbira, ima i odredeni slu~ai kade {to eden poraz-vien oblik na organizirawe se deli na dva pomali biznisi. Ottuka, za semejniot biznis e bitno da se razgledaat nekoi osnovni situacii vo koi toj moè da najde, da raboti, da se razviva i da se transformira. 3.Solo (individualna) sopstvenost Pove}eto mali biznisi vo svetot i vo Republika Makedonija se zasnovaat na individualnata, odnosno solo sopstvenosta. Organizacijata na ovoj vid na biznisi e ednostavna i mnogu ~esto se izbira formata na "edna li~nost-eden biznis", vo koj sopstvenikot i rabotnikot se edna li~nost (iako kaj formite osnovani vrz solo sopstvenosta moè da ima i vraboteni). Spored Zakonot za trgovskite dru{tva, osnovniot oblik zasnovan na solo sopstvenosta e trgovec-poedinec.

Trgovec-poedinec e fizi~ko lice koe vr{i nekoja od dejnostite koi se utvrdeni vo Zakonot, a dejnosta koja se ostvaruva se vr{i vo vid na redovno zanimawe.

Registracija. Za osnovawe na ovoj oblik potrebno e liceto da ima delovna sposobnost, a postapkata za registrcija na firmata otpo~nuva i zavr{uva so podnesuvawe na prijava i obrazec za ovlasten potpisnik.

Firma. Trgovecot-poedinec e dolèn da ja istakne firmata na koja e sodràno negovoto ime, tatkovoto ime i prezimeto.

Mo`nost za prefrluvawe na firmata. Trgovecot-poedinec moè da ja prefrli svojata firma na treto lice samo zaedno so delov-niot potfat, odnosno so celokupnata aktiva i pasiva, a vo soglasnost so doveritelite na trgovecot-poedinec. Liceto na koe e prefrlena fir-mata, odnosno koe prodolùva da go vodi biznisot, odgovara za obvrskite solidarno so porane{niot sopstvenik.

Naslednicite na trgovecot-poedinec moàt da ja prezemat fir-mata so celokupniot deloven potfat.

Odgovornost. Trgovecot-poedinec za svoite obvrski odgovara li~no, so celokupniot svoj imot. Ottuka, prednostite na formite na organizirawe na biznisi zas-novani na solo sopstvenosta se: -ne baraat golemi sredstva za otpo~nuvawe so biznisot; -ednostavno rakovodewe i upravuvawe so biznisot;


128

-ednostavna postapka za registrirawe; -golema fleksibilnost za akcija; -kontrolata e vo racete na edna li~nost; -celosna samostojnost vo donesuvaweto na biznis-odlukite i dr. Me|utoa, ovie formi na organizirawe imaat i nedostatoci, a kako najbitni }e gi izdvoime slednive: -biznisot, naj~esto, zavr{uva po volja na sopstvenikot, so gubewe na negovata delovna sposobnost ili so smrt na sopstvenikot; -neograni~ena li~na odgovornost; -te{kotii pri obezbeduvawe na kapital; -isklu~ivo samiot go nosi tovarot na kontrola, rakovodewe i upravuvawe na delovnite potfati i sl. 4.Partnerstvo Partnerstvoto, vo potesna smisla, gi opfa}a t.n. javni trgovski dru{tva (general partnership) i komanditnite dru{tva (limited partnership). Javno trgovsko dru{tvo pretstavuva zdruùvawe na dve ili pove}e pravni ili fizi~ki lica koi za svoite obvrski odgovaraat li~no i neograni~eno solidarno so celokupniot svoj imot. Firma. Firmata na javnoto trgovsko dru{tvo gi sodrì prezimi-wata i imiwata, odnosno firmata ili skratenata firma najmalku na eden sodru`nik na dru{tvoto i oznaka "i dr.", dokolku ne se sodràni imiwata i prezimiwata na site sodru`nici.

Dogovor za dru{tvoto. Osnovnite prava, obvrski i predmet na rabota na javnoto trgovsko dru{tvo se ureduvaat so pismen dogovor. Posebni uslovi za vr{ewe na dejnosta. Edna od karakteristi-kite na javnoto trgovsko dru{tvo e toa {to toa moè da vr{i dejnost povrzana so odredeno zanimawe samo dokolku me|u sodru`nicite ili vrabotenite ima lice koe ima soodvetna kvalifikacija, a moè so zakon da bide pobarana soodvetna kvalifikacija i za pove}eto ili za site sodru`nici. Pravni odnosi na sodru`nicite. Na pravnite odnosi na sodru`nicite se primenuvaat odredbite od Zakonot za trgovskite dru{tva, a ako so ovoj Zakon ne e poinaku uredeno, toga{ se primenuvaat odredbite od Zakonot za obligacionite odnosi. Vlogovi vo dru{tvoto. Vo javnoto trgovsko dru{tvo sodru`nicite ne moraat da vnesat ednakvi vlogovi. Vlogovite moàt da

Kosta Jov~evski

129

bidat vo pari, predmeti, prava, trud ili uslugi, no vrednosta sekoga{ se izrazuva vo pari. Prenesuvawe na udel. Udelot vo javnoto trgovsko dru{tvo moè da se prenese na treto lice dokolku postoi soglasnost za toa od strana na sodru`nicite. Prenosot se vr{i so akt vo pismena forma. Upravuvawe. So javnoto trgovsko dru{tvo upravuvaat sodru`nicite ili eden sodru`nik koj }e bide ovlasten za toa ili treto lice koe e ovlasteno od strana na sodru`nik. Odlu~uvawe. Odlukite na dru{tvoto se donesuvaat vo soglas-nost so site sodru`nici na koi im e dovereno upravuvaweto. Odgovornost. Sekoj sodru`nik odgovara za obvrskite na dru{tvoto li~no so celiot svoj imot i solidarno so site drugi sodru`nici. Prestanok. Dru{tvoto prestanuva so rabota vo slu~ai utvrdeni so zakon ili dogovorot za dru{tvoto (istek na vremeto za koe e osnovano, odluka na sodru`nicite, otvorawe na ste~ajna postapka, otkaz ili smrt na nekoj od sodru`nicite i dr.). Komanditno dru{tvo e eden od oblicite na partnerstvo vo koe se zdruùvaat dve ili pove}e lica od koi komplementarot odgovara za obvrskite na dru{tvoto solidarno i neograni~eno so celokupniot svoj imot, a komanditorot odgovara za obvrskite na dru{tvoto samo do iznosot na zapi{aniot vlog. Firma. Firmata na komanditnoto dru{tvo go sodrì prezimeto i imeto barem na eden komplementar, a ako se pove}e komplementari i oznakata "i dr.".

Dogovor za dru{tvoto. Osnovnite prava, obvrski i predmet na rabota na komanditnoto dru{tvo se ureduvaat so pismen dogovor. Pravni odnosi na sodru`nicite. Pravnite odnosi na sodru`nicite se ureduvaat so dogovorot za dru{tvoto. Upravuvawe. So komanditnoto dru{tvo upravuvaat komplemen-tarite. Prenos na udelite. Udelite vo komanditnoto dru{tvo moàt da bidat preneseni na treto lice samo so soglasnost na site sodru`nici. Prestanok na komanditno dru{tvo. Komanditnoto dru{tvo prestanuva vo slu~ai utvrdeni so zakon ili vo dogovorot za dru{tvoto. Tuka se razlikuvaat dve situacii: 1. bez komplementar vo dru{tvoto ili so istapuvawe na site komplementari od dru{tvoto ili vo slu~aj na gubewe na delovnata sposobnost na komplementarot,


130

dru{tvoto, sekako, prestanuva so rabota; 2. dru{tvoto ne prestanuva do-kolku nastapat slu~aite od to~ka 1, no postoi mo`nost za transformacija na dru{tvoto vo javno trgovsko dru{tvo (ako ostanat samo komplemen-tarite) ili vo dru{tvo so ograni~ena odgovornost (ako ostanat samo ko-manditorite). Ovie oblici na zdruùvawe (partnerstvoto) imaat svoi pred-nosti, kako na primer: -podelba na odgovornosta vo vodeweto na biznisot; -relativno lesno registrirawe na oblicite; -relativno visoka fleksibilnost za prezemawe na deloven pot-fat; -zgolemeni mo`nosti za obezbeduvawe na kapital; -kaj komanditnite dru{tva postoi kombinirana odgovornost, vo zavisnost dali e vo pra{awe komplementarot ili komanditorot i drugo; -mo`nost za transformacija na komanditnoto dru{tvo vo nekoj drug oblik dokolku nastanat odredeni pre~ki. Se razbira, ovoj oblik na delovna sorabotka ima i svoi nedosta-toci: -postoi li~na neograni~ena odgovornost na sodru`nicite (osven komanditorite kaj komanditnite dru{tva); -mo`nosta za istapuvawe od dru{tvoto moè da predizvika nestabilnost vo raboteweto na firmata; -realna opasnost od pojava na konflikti pri raspredelbata na upravuva~kite prava; -nemo`nost odnapred da se osoznaat poedine~nite delovni i rabotni kvaliteti na sekoj sodru`nik (partner); -opasnost od konflikti pri utvrduvaweto na potrebata od obez-beduvawe na dopolnitelni finansiski sredstva i dr. 5.Akcionerstvo Akcionerstvoto, odnosno formite zasnovani vrz nego (akcioner-ski dru{tva) se posloèna faza vo organiziraweto i vodeweto na bizni-sot. Akcionerskoto dru{tvo treba da se sfati kako posebna zakonska tvorba. Za akcionerskite dru{tva postojat razli~ni nazivi, kako na pr.: joint-stock company limited by the shares.

Kosta Jov~evski

131

Akcionerskoto dru{tvo pretstavuva dru{tvo koe so statutot ima utvrdena i na ednakvi delovi (akcii) podelena osnovna glavnina vo koja akcionerite u~estvuvaat so po edna ili pove}e akcii i ~ii{to akcii se obezbedeni so celokupniot imot na dru{tvoto. Osnovawe na akcionersko dru{tvo. Akcionerskoto dru{tvo e dru{tvo koe go osnovaat najmalku dve fizi~ki ili pravni lica, a samo po isklu~ok moè da bide osnovano od edno lice (kako osnova~i moàt da se javat akcionersko dru{tvo, drugo trgovsko dru{tvo, Republika Make-donija, op{tina i Gradot Skopje). Kako osnova~i na akcionerskoto dru{tvo se smetaat pravnite i fizi~kite lica koi go potpi{ale aktot za osnovawe na dru{tvoto. Se razlikuva simultano i sukcesivno osnovawe.

6.Pravni odnosi me|u akcionerskoto dru{tvo i akcionerite. Akcionerite, pod ednakvi uslovi, imaat ednakva polo`ba vo ak-cionerskoto dru{tvo. Tuka moàt da se razlikuvaat dva vida na odnos i toa: 1. odnos na akcionerot kon dru{tvoto i 2. odnos pome|u samite ak-cioneri.

Upravuvawe. Upravuvaweto vo akcionerskoto dru{tvo e organ-izirano spored ednostepeniot sistem (odbor na direktori) ili spored dvostepeniot sistem (upraven odbor i nadzoren odbor), so toa {to ed-niot sistem moè da preminuva vo drugiot i obratno. Vo sekoj slu~aj, vo akcionerskite dru{tva postoi sobranie na dru{tvoto.

Transformirawe na akcionersko dru{tvo. Akcionerskoto dru{tvo moè da se transformira vo drug zakonski oblik ako vo momen-tot na transformacijata pominala edna godina od osnovaweto kako takvo, a sobranieto ima podgotveno bilans na uspehot na raboteweto i izve{taj za raboteweto. Akcionerskoto dru{tvo moè da se preobrazi vo javno trgovsko dru{tvo, vo komanditno dru{tvo ili vo komanditno dru{tvo so akcii. Odluka za vakvata transformacija donesuva sobranieto na ak-cionerskoto dru{tvo.

Prestanok na akcionerskoto dru{tvo. Akcionerskoto dru{tvo prestanuva vo slu~ai utvrdeni so zakon (so odluka na sobranieto, so pra-vosilna odluka na sudot za nezakonite upis vo sudskiot registar, so pri-pojuvawe ili spojuvawe so drugo dru{tvo i sl.) ili so istekot na vremeto opredeleno vo statutot ako dru{tvoto bilo osnovano na opredeleno vreme.


132

Od prethodnoto, moè da se kaè, kako i vo site drugi dosega nab-roeni formi na organizirawe i vodewe na biznis, deka akcionerskite dru{tva imaat svoi prednosti, no i negativnosti. Kako prednosti na akcionerskoto dru{tvo }e gi nabroime: -dru{tvoto odgovara za obvrskite so siot svoj imot, odnosno toa se javuva kako samostoen subjekt vo odnos na nositelite na akciite; -postoi ograni~ena odgovornost na akcionerite; -postoi kontinuitet vo postoeweto i funkcioniraweto; -pravoto na odlu~uvaweto i upravuvaweto e povrzano so brojot na akciite; -polesno obezbeduvawe na kapital; -mo`nost za polesen transfer na akciite, odnosno na pravata koi proizleguvaat od niv; -mo`nost za razdvojuvawe na upravuvaweto (menaxmentot) i sopstvenosta (imotnite prava); -mo`nost za transformirawe na oblikot vo drugi organizacioni formi na biznisot i dr. Akcionerskite dru{tva, pokraj prednostite koi se iskaàni, imaat i svoi nedostatoci koi se izrazuvaat osobeno vo slednovo: -relativno sloèno i skapo osnovawe na dru{tvoto; -sloèn i podolgotraen proces na odlu~uvawe; -brojot na akcionerite ne e garancija za presudno vlijanie vo procesot na odlu~uvaweto, tuku e biten brojot na akciite koi gi poseduva akcionerot i dr. Iako semejnite biznisi mnogu ~esto gi prepoznavame vo edna od ovie tri formi na organizirawe i vodewe na biznisot, sepak, ovde treba posebno da se izdvoi organiziraniot oblik nare~en "dru{tvo so ograni~ena odgovornost" kako edna od naj~estite i najpopularnite formi na organizirawe. Dru{tvoto so ograni~ena odgovornost, isto taka, pret-stavuva zakonska mo`nost vo ramkite na koja ima uslovi za razvivaw e na semejniot biznis. Dru{tvoto so ograni~ena odgovornost pretstavuva takov oblik na organizirawe kade {to sodru`nicite u~estvuvaat so po eden vlog vo inaku odnapred dogovorenata osnovna glavnina na dru{tvoto. Pritoa, osnovnite vlogovi moàt da bidat razli~ni. Broj na sodru`nici: Dru{tvoto so ograni~ena odgovornost, naj~esto, broi dvajca ili pove}e sodru`nici (pravni ili fizi~ki lica), no gorniot limit e najmnogu 50 sodru`nici.

Kosta Jov~evski

133

Po isklu~ok, dru{tvo so ograni~ena odgovornost moè da osnova i edno lice. Dogovor za dru{tvoto: Dru{tvoto se osnova so dogovor za dru{tvoto koj go sklu~uvaat site osnova~i, vo pismena forma. Dokolku osnova~ e edno lice, toga{ dogovorot se zamenuva so izjava koja ja dava osnova~ot. Opredeleni vrednosti na glavninata i osnovnite vlogovi: Osnovnata glavnina na dru{tvoto pretstavuva zbir na osnovnite vlogovi na sodru`nicite. Zakonskiot dolen limit na osnovnata glavnina izne-suva 10.000 DEM vo denarska protivvrednost, dodeka poedine~niot osno-ven vlog ne moè da bide pomal od 200 DEM vo denarska protivvrednost. Upravuvawe. Zakonot za trgovskite dru{tva ja utvrduva upra-vuva~kata i rakovodna struktura na dru{tvoto so ograni~ena odgovornost. Upravuva~kite funkcii se koncentrirani vo sobirot na sodru`nicite (razgleduva i usvojuva godi{ni smetki i odlu~uva za raspredelba na do-bivkata i za pokrivawe na zagubite, imenuva i razre{uva upravitel, do-nesuva odluki za vr{ewe na kontrola i sl.), dodeka so dru{tvoto upra-vuva upravnik. Odgovornost: Za obvrskite na dru{tvoto sodru`nicite ne odgovaraat. Prestanok: Dru{tvoto so ograni~ena odgovornost prestanuva vo slu~ai utvrdeni so zakon (so odluka na sodru`nicite, so spojuvawe ili pripojuvawe kon drugo dru{tvo, so sproveduvawe na ste~aj i dr.) ili so istek na vremeto opredeleno vo dogovorot za dru{tvoto. Prednosti pri organizirawe na ovaa forma na dru{tva se : -dru{tvoto e poseben subjekt vo odnos na sodru`nicite i e nositel na pravna, delovna i parni~na sposobnost; -ograni~ena li~na odgovornost; -kontinuitet na postoeweto; -kontinuitet na menaxmentot; -relativno ednostavno obezbeduvawe na kapital; -prenoslivost na udelite; -mo`nosti za razdvojuvawe na upravuvaweto i na sopstvenosta i dr. Kako nedostatoci na ovoj oblik }e gi nabroime: -relativno posloèno i poskapo formirawe na firmata; -podleì na pogolema zakonska regulativa; -pomala fleksibilnost vo odlu~uvaweto i funkcioniraweto i dr.


134

ZAKLUÔCI Od seto pogore kaàno proizleguva: -odlukata za izbor na najsoodveten oblik na organizirawe na biznisot e sloèna rabota; -sloènosta na ova pra{awe doa|a u{te pove}e do izraz ako se ima pred-vid deka, glavno, sekoj nositel na biznisot e povrzan vo nekakvi semejni odnosi; -~lenovite na semejstvoto imaat mo`nost za vklu~uvawe vo biznisot, od-nosno preku toa da obezbedat vrabotuvawe; -sekoja od spomenatite formi ima svoi prednosti i nedostatoci vo po-gled na vrabotuvaweto i investiraweto vo {ireweto na biznisot i dr. Kako {to moè da se vidi, sekoj oblik na organizirawe i na vodewe na biznisot ima svoi specifi~nosti vo pogled na registracijata, menaxmentot, realizacijata na utvrdenite celi, odgovornosta i dano-cite. Od druga strana, ne postoi semejstvo koe ima biznis i vo koe{to rabotat eden ili pove}e ~lenovi na semejstvoto a gorenavedenite fak-tori da nemaat golemo vlijanie vrz ìvotot na semejstvoto. Spored toa, zakonskata regulativa e edna oblast na koja treba da í se posveti se-riozno vnimanie, no istovremeno, toa da se izvede na efikasen na~in so cel da se dinamizira razvojot na semejnite biznisi. PRA[AWA ZA DISKUSIJA 1. Dali zakonskata regulativa e eden od presudnite faktori za razvoj na semejnite biznisi? 2. [to treba da se napravi so zakonskata regulativa za da se ole-sni primenlivosta vo pogled na semejnite biznisi?

* * *

D-r Boris Blaèvski

135

DISKUSII: D-r Boris Blaèvski Ministerstvo za finansii na Republika Makedonija

MALITE BIZNISI-DVIGATELI NA VRABOTENOSTA I NA RAZVOJOT

1. Vo razvojnite dokumenti na Republika Makedonija na sreden i na dolg rok, kako i vo godi{nite makroekonomski politiki se predviduva malite biznisi da pretstavuvat zna~aen faktor za zgolemuvawe na vrabotenosta i na proizvodstvoto. Delovnite subjekti od domenot na malite biznisi so svojata ìlavost, vitalnost, inventivnost, prilagod-livost na barawata na doma{niot i na stranskiot pazar, konkurentnosta, obezbeduvawe na novi tehnologii i znaewe, pomalite mo`nosti za rizici vo raboteweto poradi ekonomijata na obemot vo odnos na golem-ite pretprijatija i sli~no, pridonesuvaat za kreirawe na rabotni mesta i raste` na proizvodstvoto, a so toa i za razvoj na nacionalnata eko-nomija.

Golemoto zna~ewe na malite biznisi za razvoj go potvrduvaat is-traùvawata svrzani so razvojnite mo`nosti na zemjata, iskustvoto i praktikata na razvienite pazarno orientirani zemji, kako i zemjite vo tranzicija. Vo golem broj nacionalni ekonomii malite biznisi se nositeli na obemot na vrabotenosta i imaat zna~ajno mesto vo for-miraweto na bruto doma{niot proizvod.

Predviduvawata za intenzivniot razvoj na malite biznisi vo na{ata ekonomija se potpiraat na povolniot ambient koj se sozdava so ekonomskiot sistem pazarno orientiran, merkite na makroekonomskata politika, raspolo`livite materijalni resursi, pretpriemni~kiot men-talitet na rabotnite lu|e, obilnata kvalifikuvana rabotna sila koja


136

bara rabota, diverzificiranata proizvodstvena struktura koja se karak-trerizira so zastapenost na site dejnosti od ekonomijata, sopstveni~koto i proizvodstvenoto prestruktuirawe na golemite pretprijatija, izgrade-nata infrastruktura, sozdadenite uslovi za unapreduvawe na ekonom-skite odnosi so pogolem broj na zemji i ekonomski grupacii i sli~no.

2. Vo izminatiot period, zna~ajno e zgolemen brojot na delovnite

subjekti koi se zanimavaat so mali biznisi vo site dejnosti na nacional-nata ekonomija. Spored podatocite na Centralniot registar za 2001 godina, 98,3% od vkupniot broj na aktivni delovni subjekti otpa|a na malite biznisi. Na ovoj sektor otpa|a 41% od vkupnata vrabotenost vo stopantvoto. Spored podatocite, pak. na Dràvniot zavod za statistika, delovnite subjekti od malite biznisi so ostvarenata dodadena vrednost vo bruto doma{niot proizvod u~estvuvaat so 39,5% vo 1998, 36,7% vo 1999, odnosno 35,4% vo 2000 godina.

Od prezentiranite podatoci se ocenuva deka i pokraj zna~eweto i naporite za sozdavawe na uslovi za razvoj na malite biznisi, toj vo izminatiot period ne pridonesuva za raste` na vrabotenosta i na proiz-vodstvoto. Pri~inite za ova se ceni deka treba da se baraat vo: nepo-volnata struktura na nacionalnata ekonomija, zabavenoto zaokruùvawe i funkcionirawe na mehanizmite na pazarnata ekonomija, adminis-triraweto povrzano so registriraweto i otpo~nuvawe so rabota na malite biznisi, odloènoto razre{uvawe na golemite zagubari, neefi-kasnoto sopstveni~ko i proizvodstveno prestruktuirawe na pove}e go-lemi preprijatija koi treba da ovozmoàt pogolemo aktivirawe na malite biznisi, visokite bankarski kamati i sloèni proceduri za do-bivawe na krediti od finansiskite i drugite institucii, rizi~nosta na zemjata {to nepovolno se odrazuva na unapreduvawe na sorabotkata so stranskite partneri i sli~no. Kon ova sekako treba da se dodade i neraz-vienata institucionalna infrastruktura za razvoj i poddr{ka na malite biznisi, ote`natiot pristap na uslugite za razvoj na biznisot, nedo-volnata promocija za privlekuvawe na stranski direktni investicii, maliot obem na srednoro~ni i dolgoro~ni stranski krediti i zaemi naso~eni za poddr{ka na privatnite inicijativi, otsustvoto na selek-tivni merki na makroekonomskata i na razvojnata politika za poddr{ka na malite biznisi i sli~no.

Odloènoto prestruktuirawe na ekonomijata, golemata amor-tiziranost na osnovnite sredstva, zastarenite tehnolo{ki procesi, vi-sokata uvozna zavisnost, a osobeno niskata izvozna orietiranost se os-

D-r Boris Blaèvski

137

novnite limitira~ki faktori za razvoj na nacionalnata ekonomija, a vo tie ramki i na malite biznisi.

Poradi sloènite sostojbi vo nacionalnata ekonomija i ote`natite uslovi za otpo~nuvawe na novi biznisi vo strukturata na delovnite subjekti od ovoj sektor najgolem del, preku edna polovina otpa|a na trgovijata. Vo ovaa dejnost ne e potreben golem kapital, no ne apsorbira ni pogolema vrabotenost i ne dava soodveten pridones vo formiraweto na bruto doma{niot proizvod. Za razlika od ova, mal e brojot na delovnite subjekti vo prerabotuva~kite dejnosti vo industri-jata, kako i vo agrokompleksot.

Ova ukaùva deka vo zemjata sé u{te ne se sozdadeni op{ti us-lovi za pointenziven razvoj na malite biznisi.

3. Istraùvawata ukaùvaat deka makedonskata ekonomija }e

izleze od ekonomskata kriza koja trae petnaesetina godini samo so re{itelen presvrt od ekstenzivno kon intenzivno stopanisuvawe. Za ova od prioritetno zna~ewe e intenziviraweto na presvrtot za prestruktui-rawe na ekonomijata soglasno kriteriumite i barawata na stranskite pazari i vrz taa osnova zgolemuvawe na izvozot i na proizvodstvoto.

Vo ovaa nasoka od primarno zna~ewe e razvojot na malite biznisi. Malite i srednite pretprijatija so brojnosta, raznovidnosta, diverzificiranosta i efikasnosta }e stanuvaat klu~en element za jak-newe na nacionalnata ekonomija i na razvojot.

Ovie pretprijatija }e se razvivaat vo site oblasti kade {to or-ganiziranosta na proizvodstvoto ili pazarot bara mali visokoproduk-tivni organizacioni strukturi, mo{ne brzo prilagodlivi na pazarnite potrebi, a osobeno za snabduvawe so delovi i polufabrikati na golem-ite pretprijatija vrz subkontraktivna osnova vo finalizacijata na mali serii i specifi~ni potrebi.

So fleksibilnosta {to ja poseduvaat ovie pretprijatija }e se kreiraat novi proizvodi, uslugi i procesi i }e se sozdavaat osnovi za novi industrii i novi rabotni mesta. So razvojot na mali i sredni pret-prijatija }e se vr{i diverzificiranost i integracija vrz ekonomska pri-nuda na produktivnite faktori na proizvodstvoto i }e se vr{i konku-rentsko vlijanie, }e se izgraduvaat sposobni poedinci za menaxersko upravuvawe i rakovodewe i prerasnuvawe na ovie firmi vo pogolemi pretprijatija.

Procesot na prestruktuiraweto na golemite pretprijatija }e se ostvaruva so unapreduvawe na organizacijata na raboteweto so koja }e se


138

sozdavaat uslovi za efikasen proces na koristewe na faktorite na pro-izvodstvoto. Vrz ovie osnovi }e se sozdavaat mali profitni edinici kade {to ekonomijata toa go bara i }e se ostvaruva kooperantska povr-zanost na golemite i na malite pretprijatija so cel optimalizacija na aktivnostite.

Mali i sredni pretprijatija }e se formiraat i }e egzistiraat vo site granki na industriskiot, agroindustriskiot i uslu`niot sektor, a vo nekoi dejnosti tie }e bidat nose~ki vo dinamiziraweto na razvojot.

So razvojot na malite i na srednite pretprijatija }e se iskoris-tuvaat geotermalnite vodi, }e se ostvaruva proizvodstvo na rezervni delovi za potrebite na energetskiot sistem na zemjata i sli~no.

Proizvodstvoto na delovi ili proizvodi od elektronikata i elektroindustrijata }e se disperzira kaj pove}e proizvoditeli. Vrz ovie osnovi malite i srednite pretprijatija specijaliziraj}i se za oddelni segmenti, osobeno za elektronika, }e go pottiknuvaat procesot na mod-ernizacijata na industrijata so primena na informati~ki sredstva i oprema i voveduvawe na novi tehnologii i organizacija na proiz-vodstvoto.

Vo metaloprerabotuva~kiot kompleks so transformacijata na go-lemite pretprijatija }e se ovozmoì razvoj na mali i sredni pretpri-jatija koi }e se specijaliziraat za oformuvawe i promovirawe na fi-nalni i selektirani eksportni proizvodi so visok stepen na obrabotka.

Razvojot na avtomobilskata industrija }e se potpira vrz egzisti-rawe na mali i sredni pretprijatija vo koi }e se ostvaruva dis-perziranost na proizvodstvoto na pooddelni delovi vrz programiran obedinuva~ki kompleks koj }e gi spojuva delovite vo edinstven proizvod dostapen za pazarna konzumacija.

Vo golemite pretprijatija vo tekstilnata industrija pod vlijanie na pazarniot pritisok }e se formiraat pomali profitni centri so koi }e se ovozmoùva racionalizacija na tro{ocite i poracionalno koristewe na resursite.

Razvojot na mali i sredni pretprijatija }e se ostvaruva i vo agro-kompleksot so {to }e se ovozmoì sorabotka i specijalizacija so golem-ite zemjodelski kombinati vo nadopolnuvawe na asortimanot vo proiz-vodstvoto.

Se ceni deka }e se sozdavaat povolni uslovi za razvoj na maloto stopanstvo za eksploatacija i prerabotka na nemetalni minerali i grade`ni materijali za koi na{ata dràva ima komparativni prednosti.

D-r Boris Blaèvski

139

So finalizacijata na ovie prirodni resursi }e se zadovoluvaat potre-bite na doma{niot pazar i }e se ostvaruva neto devizen priliv.

So malite i srednite pretprijatija vo domenot na uslugite }e se razvivaat individualnite kreacii, a osobeno vo odnos na softverskata poddr{ka na raboteweto so {to }e se unapreduvaat i moderniziraat proizvodstvenite procesi.

]e se poddrùvaat inicijativite za razvoj na mali i sredni pret-prijatija za istraùvawe na pazarot, razvojot i sli~no, a osobeno is-traùvawata na visokite tehnologii {to se rizi~ni, a se neophodni za unapreduvaweto na tehnologiite vo stopanstvoto na zemjata

4. Za poddr{ka na malite i na srednite pretprijatija }e sozdadat

institucionalni formi i }e se izgraduva povolen ambient za razvoj na pretpriemni{tvoto i pretpriemni~kata angaìranost kako pravo na samoizbor za sopstveno ekonomsko samovrabotuvawe. Ova }e se ostvaruva so sozdavawe na uslovi za realizacija na pretpriemni~kite idei, ot-stranuvawe na pre~kite i ograni~uvawata za rabota na malite i na sred-nite pretprijatija, ovozmoùvawe slobodna konkurencija so merkite na razvojnata i na tekovnata politika.

Za ovaa cel }e se obezbeduva informiranost za uslovite za zapo~nuvawe na pretpriemni~kiot biznis, }e se afirmiraat mreì na informativni centri na nacionalno i regionalno nivo so cel povrzu-vawe na pazarnite potrebi i interesi, }e se poednostavi postapkata za formirawe i rabota so mal biznis, }e se sozdavaat uslovi za finan-siska poddr{ka na malite i na srednite pretprijatija. Informacii }e se dobivaat preku Evropskata mreà na informacii za malite i srednite pretprijatija i mreàta na Internet.

]e se oformuva i afirmira sistem na vrednuvawe (so negovite segmenti, institucionalen, sociolo{ki, psiholo{ki, edukativen, kultur-olo{ki, mediumski itn.) {to }e vr{i interaktivno vlijanie vrz pret-priemni{tvoto i negovoto motivirawe vo formiraweto na mali i sredni pretprijatija vo site domeni koi pazarot gi bara.

Za malite biznisi povrzanosta so golemite pretprijatija e od imperativno zna~ewe. So ovaa sorabotka se nadopolnuvaat pomalite programi na golemite pretprijatija so angaìrawe na maliot biznis.

Praktikata pokaà deka za pogolemo iskoristuvawe na pret-priemni~kiot duh na naselenieto treba da se ostvaruva edukacija so cel zapoznavawe na mo`nostite za otvorawe na mal biznis, mo`nostite za


140

koristewe na krediti, obu~uvawe za izgotvuvawe na programi so koi }e se startira kaj bankite i drugi institucii i sli~no.

Treba da se olesni pristapot na maliot biznis do bankite i drugite izvori na finansirawe na programite. Ova }e se ostvaruva so relativno povolni krediti, poednostavuvawe na postapkata za odobru-vawe na krediti i sli~no. Svrzano so ova, se predviduva da otpo~ne so rabota banka za mikrofinasirawe. Zakonot za formirawe na ovaa banka e donesen, vo tek se organizacionite i drugite aktivnosti i vo sredinata na 2003 godina se o~ekuva taa da otpo~ne so rabota.

Treba da se sozdavaat povolni dano~ni i drugi uslovi za rabo-tewe na maliot biznis vo prvite godini. So ova pretpriema~ite }e se ohrabruvaat, a so uspe{noto prodolùvawe na rabotata na malite biznisi }e se sozdavaat uslovi i za prihodi na dràvata, fondovite i drugite institucii koi se finansiraat so danoci i pridonesi od maliot biznis. So ova korisnostite od raboteweto na maliot biznis se zaemni.

Vo ovaa nasoka, zna~aen pridones }e dadat najavenite dano~ni i drugi olesnuvaawa za vrabotuvawe vo maliot biznis, soglasno opre-delbite na makroekonomskata politika koi se o~ekuva godinava da se operacionaliziraat.

Istraùvawata pokaùvaat deka za razvojot na maliot biznis od imperativno zna~ewe e toj da se povrzuva me|usebno vrz osnova na kom-patibilni programi, kako i so pogolemite pretprijatija. Ova e preduslov maliot biznis da opstane i da se razviva vo uslovi na zgolemena konkurencija na doma{niot pazar i potrebata od ponaglasena izvozna orientiranost na proizvodstvoto koe se ostvaruva vo ovoj sektor na eko-nomijata. Ova treba da se ostvaruva so t.n. "biznis povrzuvawe" (Business networks).

5. So ogled na golemoto zna~ewe, se ceni deka razvojot na malite

biznisi treba da se ostvaruva vrz kompleksna programa na merki i aktiv-nosti. Vo ovie ramki, od osobeno zna~ewe e da funkcionira sistemot "one stop shop", so {to }e se poednostavi postapkata za registrirawe i otpo~nuvawe so rabota na malite biznisi, }e se ostvaruva edukacija na zainteresiranite lica za otpo~nuvawe i usovr{uvawe na biznis, }e se sozdavaat uslovi za davawe na neophodnite delovni informacii, }e se poddrùva povrzuvaweto na malite biznisi me|u sebe i so golemite pretprijatija "biznis povrzuvawe" (Business networks), }e se unapreduva sorabotkata so stranskite partneri, }e se olesnuva pristapot do finan-siskite institucii, }e se voveduvaat dano~ni i drugi olesnuvawa vo

D-r Boris Blaèvski

141

prvite godini od raboteweto na delovnite subjekti od ovoj sektor na eko-nomijata i sli~no.

Sogleduvawata pokaùvaat deka samo so kompleksen pristap, vrz programski osnovi, }e se sozdavaat uslovi za razvoj na malite biznisi i vrz taa osnova }e dojde do kreirawe novi rabotni mesta i prestruktui-rawe na proizvodstvoto i zgolemuvawe na bruto doma{niot proizvod.


142

M-r Seadin Xaferi Agencija za iseleni{tvo-Skopje

FINANSISKIOT POTENCIJAL VRZ OSNOVA NA [TEDEWETO VO ISELENI[TVOTO - VA@EN FAKTOR ZA INVESTIRAWE VO

SEMEJNIOT BIZNIS

Finansiskiot potenciJal na iseleni{tvoto go odreduvaat redica faktori, no sekako dominantno vlijanie ima statusot na ise-lenicite vo zemjite kade tie ìveat i rabotat, kako i konkretnite mo`nosti za {tedewe. Statusot moè da bide: rabotnik, begalec, azi-lant, pobaruva~ na azil i drugo, dodeka mo`nosta za {tedewe zavisi od visinata na platite i zarabotuva~kata, ìvotnite tro{oci na iselenikot i negovoto semejstvo, vo zavisnost od toa dali ìvee vo zaednica, kako i ìvotnite tro{oci na semejstvoto vo tatkovinata dokolku semejstvoto ili negov del ìvee vo tatkovinata.

Deka statusot na iselenikot go odreduva i negoviot finansiski potencijal, govorat faktite deka osven na iselenicite (postojani ili privremeni), ekonomskata i materijalnata sostojba na drugite strukturi (begalci, azilanti, pobaruva~i na azil i drugo) e dosta te{ka. Ova go potvrduvaat i li~nite izjavi na mnogu iselenici koi{to se rein-tegrirale, zasegnati od ekonomsko-materijalnite problemi i nemo`nosta za vrabotuvawe, razo~arani, se vratile doma. Vo zapadnoevropskite zemji i vo okeanskite zemji postojat zakonski pravila spored koi na begalcite i na iselenicite im se obezbeduva minimum uslovi za ìveewe vo period do kone~no odreduvawe na nivniot status. No, soci-jalno-materijalnata pomo{ e programirana do toj stepen nim da im obez-bedi egzistencija taka {to za {tedewe nema nikakva mo`nost.

M-r Seadin Xaferi

143

Koga stanuva zbor za {tedeweto na iselenicite - rabotnici, i logore istaknavme deka toa zavisi vo prv red od visinata na zarabotuva~kata kako i od ìvotnite tro{oci na iselenikot i na nego-voto semejstvo bez razlika kade toj ìvee. Visinata na primawata i zarabotuva~kata od raboten odnos zavisi od mnogu faktori i e razli~na od edno vo drugo mesto, {to zavisi od stepenot na razvoj na sekoja zemja oddelno.

Moè da se pretpostavi deka najgolemi za{tedi imaat onie koi{to se iseleni porano i od poodamna go re{ile problemot na vrabotu-vaweto. Poradi neefikasnoto funkcionirawe na bankarskiot sistem vo Repub-lika Makedonija, {tedeweto na iselenicite e naso~eno kon deponirawe i ~uvawe na za{tedite vo bankite vo zemjite kade {to tie ìveat i rabo-tat. Taka tie, iako najmalku imaat potreba za vakvo {tedewe, sepak so nea raspolagaat, ja plasiraat i dviàt vo bankite na domicilnite dràvi, a vo isto vreme za toa pla}aat redovni kamati ponekoga{ simboli~ni.

To~ni podatoci za iznosot na za{tedite i brojot na na{ite ise-lenici nema, no, trgnuvaj}i od porane{nite periodi koga brojot na vrabo-tenite vo stranstvo be{e zna~itelno pomal, goleminata na transferot na parite od na{ite rabotnici be{e otsekoga{ faktor so golema va`nost za platniot bilans so stranstvo, no i za zgolemuvawe na nacion-alnite prihodi voop{to.

Finansiskiot potencijal na iseleni{tvoto pretstavuva vaèn faktor vrz koj moè da se potpira ekonomskiot razvoj na Republika Make-donija. Preduslov za mobilizirawe na ovoj potencijal e normalizirawe na op{testvenata i na ekonomskata sostojba vo Makedonija i normalnoto funkcionirawe na dràvnite i na finansisko-ekonomskite institucii, kako: Vladata i ministerstvata, Parlamentot, Narodnata banka, delov-nite banki, fondovite, instituciite i drugite firmi koi, sekoja za sebe, imaat zada~a i odredena uloga za normalno funkcionirawe na op{testvoto i na stopanstvoto.

Faktot deka stanuva zbor za golem finansiski potencijal na ise-leni{tvoto moè da go ilustrirame so eden hipoteti~en primer. Od {estotini iljadi iselenici od Makedonija da pretpostavime deka 50% rabotat i imaat odredeni za{tedi koi{to se dviàt od pet iljadi do dvaeset i pet iljadi SAD dolari po osoba, {to e maksimalno mo`no, do-bivame eden iznos {to go ilustrira finansiskiot potencijal na ise-leni{tvoto, odnosno finansiskiot potencijal maksimalno raspolo`liv


144

koj{to moè da se mobilizira kako podr{ka na procesot na privatizacija i na ekonomskiot razvoj na Makedonija, a zo{to da ne i na razvojot na se-mejniot biznis. Model 1. Maksimalno moèn finansiski potencijal na iseleni{tvoto Br Grupa Iznos na {tedeweto Vkupno 1 30 000 5 000 150.000 000 2 30 000 7 500 225.000 000 3 30 000 10 000 300.000 000 4 30 000 12 500 375.000 000 5 30 000 15 000 450.000 000 6 30 000 17 500 525.000 000 7 30 000 20 000 600.000 000 8 30 000 22 500 675.000 000 9 30 000 25 000 700.000 000 10 30 000 27 500 825.000 000 Vkupna za{teda 4 825 000 000

Od {estotini iljadi iselenici pod pretpostavka deka od niv

rabotat 50%, ja dobivame brojkata od trista iljadi. Ovaa brojka }e ja podelime vo deset grupi na rabotnici spored iznosot na {tedeweto: 1 30 000 Rabotnici so 5 000 $ za{teda 2 30 000 Rabotnici so 7 500 $ za{teda 3 30 000 Rabotnici so 10 000 $ za{teda 4 30 000 Rabotnici so 12 500 $ za{teda 5 30 000 Rabotnici so 15 000 $ za{teda 6 30 000 Rabotnici so 17 500 $ za{teda 7 30 000 Rabotnici so 20 000 $ za{teda 8 30 000 Rabotnici so 22 500 $ za{teda 9 30 000 Rabotnici so 25 000 $ za{teda 10 30 000 Rabotnici so 27 500 $ za{teda

Od gorniot model, koj kako vlezni podatoci gi sodrì na{ite pretpostavki za desette grupi vraboteni od iseleni{tvoto spored iznosot na za{tedite od pet do dvaeset i sedum iljadi i petstotini SAD dolari po rabotnik, kako rezultat dobivame iznos od 4. 825. 000. 000 SAD dolari (~etiri milijardi osumstotini dvaeset i pet milioni), potenci-

M-r Seadin Xaferi

145

jal {to bi ovozmoìl kvalitetna privatizacija na ekonomijata na Make-donija i dosta visok razvoj.

Mobilizacijata na {tedeweto na iselenicite, odnosno nivnoto stavawe vo dvièwe vo ekonomijata na Makedonija, moè da se realizira na organiziran na~in i vo razni oblici. Mo`no scenario na organ-iziraweto i nejzina realizacija bi bil:

1) Organizirawe na razgovori so iselenicite okolu mo`nostite za prezemawe na aktivnosti za mobilizirawe na {tedeweto;

2) Imenuvawe na zaedni~ko rabotno telo na Vladata na Repub-lika Makedonija i iseleni{tvoto, koe bi ja organiziral i nadgleduval reali-zacijata na procesot na mobilizirawe na {tedeweto;

3) Sostavuvawe na projekt za na~inot na organizacija, primenata i realizacijata na procesot na mobilizacija na {tedeweto;

4) Odreduvawe na ekonomski kriteriumi spored koi bi se vr{elo mobiliziraweto na {tedeweto;

5) Odreduvawe na pravata i dol`nostite na strankite vo proektot, sopstvenicite na za{tedite i ekonomijata na Makedonija, od-nosno Vladata;

6) Odreduvawe na nositelite na zada~ite vo realizacijata na procesot na mobiliozirawe na {tedeweto - Vladata, bankite vo Make-donija, ekonomskite subjekti i zaedni~koto rabotno telo;


146

7) Primena na procesot na mobilizacija na {tedeweto i negovo realizirawe sprema predvideniot proekt.

Prethodnata {ema na jasen na~in ja ilustrira postapkata na po~etokot, dogovaraweto, odlu~uvaweto, organizacijata, primenata i realizacijata na procesot na mobilizacija na {tedeweto na iselenic-ite.

Preliminari razgovori za mo`nosta na prevzemawe na procesot na mobilizacija

na {tedeweto vo iseleni{tvoto

Imenuvawe na zaedni~ko rabotno telo

Sostavuvawe na projekt za na~inot na organizacija, na procesot na mobilizacija

na {tedeweto;

odreduvawe na ekonomski kriteriumi

odreduvawe na pravata i dol`nostite

odreduvawe na nositeli na zada~i

primena na procesot na mobilizacija na {tedeweto

realizirawe na procesot na mob. na {tedeweto

Organizacija na procesot na {tedeweto VLADA ISELENI[TVO

M-r Seadin Xaferi

147

Oblicite na primena na mobilizacijata na {tedeweto zavisat od postignatiot stepen na razvoj i gradbata na institucionalnata infra-struktura na nacionalnoto stopanstvo. Pod institucionalna infrastruk-tura se podrazbira organiziraweto na bankarskiot sistem i mreàta na specijaliziranite banki za odredeni raboti, organizirawe na pazarot na pari, organizirawe i institucionalizirawe na berzata na hartii od vrednost, konstituirawe na javni kompanii za osiguruvawe na ìvot i sopstvenost, primena na najsovremena informati~ka tehnologija, stru~na podgotovka na kadrite za bankarski, finansiski i dràven menaxment. Tuka sekako treba da se istakne i sozdavaweto na pravno-zakonodavna sredina koe{to maksimalno treba da se prilagodi na zakonodavstvoto na ekonomski razvienite zemji. Ova vo sebe podrazbira tendencija za mod-ernizacija na zakonodavstvoto od oblasta na ekonomijata, bankite i fi-nansiite. Osnova na ovaa modernizacija treba da bide deregulacijata i eliminiraweto na barierite na na~in {to biznisot i stopanisuvaweto da se razvivaat vo sloboden ambient na pazarot.

Treba da se istakne deka site naglaseni elementi na insti-tucionalnata infrastruktura, tehnolo{ka, informativna, kadrovska i pravna, deneska potencijalno postojat i deka treba da se pravat obidi da se mobiliziraat i da se aktiviraat vo sekoe vreme, a osobeno vo pogodni op{testveno-politi~ki uslovi.

* * *


148

Darko Nedelkovski [tedilnica "Mo`nosti" Skopje

PRIMEROT NA "MO@NOSTI"

Prvata mikrofinansiska institucija vo Republika Makedonija [tedilnicata "Mo`nosti" e osnovana vo 1996 godina, kako neprofitno i nevladino zdruènie. "Mo`nosti" se javuva kako partner organizacija na Opportunity international i kako proekt na United States Agency For Interna-tional Development ( USAID ). Svoeto rabotewe " Mo`nosti " go zapo~na so pet vraboteni.

Podocna, vo juni 2000 godina zdruènieto " Mo`nosti " se javuva kako osnova~ na [tedilnica " Mo`nosti " DOO Skopje.

Po~etnite aktivnosti bea naso~eni kon davawe na finansiska pomo{ na fizi~ki i pravni lica (prete`no sitni individualni pro-izvoditeli i mali pretprijatija) koi imaat te{kotii za zapo~nuvawe, odrùvawe i razvoj na svojata dejnost. Pojavata na "Mo`nosti" ovozmoì da se nadmine barierata koja be{e sozdadena od nepristapnosta na ko-mercijalnite banki za ovoj dotoga{ neatraktiven segment od sto-panstvoto. Tokmu ovoj fakt gi pravi interesni za nabquduvawe efektite {to "Mo`nosti" gi predizvika so svoeto pojavuvawe na finansiskata scena vo Republika Makedonija.

Vo prodolènie }e vidime deka pobaruva~kata za mikrofina-sirawe vo Republika Makedonija e pregolema za da moè da bide zado-volena od samo edna mikrofinansiska institucija. Naprotiv od interes na "Mo`nosti", no pred se od interes na makedonskoto stopanstvo e na makedonskiot pazar da se pojavat u{te edna ili dve mikrofinansiski institucii. Vo takov slu~aj, mikrofinansiskite institucii, preku svojata konkurentska igra na pazarot }e pridonesat za pottik na pret-priemni{tvoto i semejnite biznisi vo Republika Makedonija. Ova sekako bi imalo pozitivni efekti vrz celokupniot socio-ekonomski razvoj na

Darko Nedelkovski

149

zemjata i, {to e najzna~ajno, bi ovozmoìlo apsorbirawe na zna~itelen del od armijata nevraboteni.

1.Organizaciona postavenost

Organizacionata postavenost na "Mo`nosti" izgleda vaka:

• Upraven Odbor • Direktor

- Sektor za kreditirawe - Sektor za finansii

• Regionalna postavenost - Centralna kancelarija – Skopje - Regionalni kancelarii: Ko~ani, Ki~evo, Kumanovo, Te-

tovo, Strumica, Kavadarci i Veles (vo naredniot period kako prioritet od ovoj aspekt e postaveno ostvaraweto na region-alni kancelarii vo Bitola i Ohrid ).

Celna grupa U{te od samiot po~etok "Mo`nosti" kako svoja celna grupa gi

opredeli : • Malite trgovski dru{tva, • Individualnite proizvoditeli ( zemjodelci i zanaet~ii ), • @eni pretpriema~i i • Fizi~ki lica Od prethodno navedenoto, jasno moè da se sogleda deka "

Mo`nosti " se naso~i kako svoi klienti da gi privle~e onie koi sakaat da otpo~nat ili razvijat stopanska dejnost i da obezbedat vrabotuvawe za sebe i svoeto semejstvo, kako i da vrabotat novi lica.

Postapka Pri izborot na postapkata za odobruvawe na krediti, vodeno e

grià taa da bide {to pokusa i poednostavna, a se so cel za nejzino {to podobro prilagoduvawe na potrebite na celnata grupa.


150

Postapkata za odobruvawe na krediti vo "Mo`nosti" gi opfa}a slednive ~ekori :

a) Intervju b) Kreditno barawe v) Poseta g) Odobruvawe d) Realizacija na kreditot

Spomenatite ~ekori vo postapkata ne moè da se podelat na pomalku i pove}e va`ni zatoa {to tie se me|usebno isprepleteni i povrzani.

2. Kreditni pogodnosti

"Mo`nosti" nudi pove}e kreditni produkti. Pove}eto od kreditnite

produkti sodràt subprodukti, a se so cel za nivno {to podobro pribliùvawe do klientite od celnata grupa. Najop{tata podelba na kreditnite pogodnosti ( produkti ) koi {to " Mo`nosti " gi nudi bi bila sednata :

• Krediti za materijalni sredstva; • Kratkoro~ni krediti za trajni obrtni sredstva; • Krediti za zemjodelstvo; • Krediti za trgovija na malo; • Kratkoro~ni krediti za tekovni sredstva; • Grupni krediti; • Potro{uva~ki krediti; • Stanbeni krediti.

Krediti za materijalni sredstva

Uslovite pod koi se odobruva ovoj krediten produkt se slednite : • Iznos – do 17.500 Evra; • Rok na vra}awe - so maksimalno vremetraewe od 36 meseci; • Kamatna stapka - 18% na godi{no nivo; • ednokraten nadomestok kako procent od visinata na odobreniot

kredit od 2% do 3%; • grejs period so traewe od 1 do 6 meseci.

Kratkoro~ni krediti za obrten kapital • Iznos do 12.500 Evra;

Darko Nedelkovski

151

• Rok na vra}awe –ovie krediti se davaat so maksimalen rok na vra}awe od 12 meseci;

• Grejs period – maksimum do 3 meseci; • Kamatna stapka – 18% na godi{no nivo; • Ednokratniot nadomestok, isto taka se dviì od 2% do 3%.

Krediti za zemjodelstvo • Iznos – do 12.500 Evra; • Rok na var}awe – maksimum do 36 meseci; • Kamatna stapka - 16% na godi{no nivo; • Grejs period – od 1 do 6 meseci; • Ednokraten nadomestok – od 2% do 3% od iznosot na odobreniot

kredit. Krediti za trgovija na malo

Ovoj krediten produkt zaedno so Grupniot kredit e podelen vo cik-lusi. Imeno kaj ovie vidovi na kredit, kamatnata stapka e fiksirana, a iznosot na kreditot i rokot na vra}awe se promenlivi vo zavisnost od toa vo koj ciklus navlegol kreditokorisnikot. Uslovite za kreditite za trgovija na malo se slednive :

• Iznos : -vo prviot ciklus do 2.500 Evra; -vo vtoriot ciklus do 4.000 Evra; -vo tretiot ciklus do 5.000 Evra;

• Rok na vra}awe : -vo prviot ciklus do 6 meseci; -vo vtoriot ciklus do 10 mesevi; -vo tretiot ciklus do 12 meseci;

• Kamatnata stapka e postavena na 20% na godi{no nivo • Ednokratniot nadomestok se dviì od 2% do 3% • Najdolg grejs period {to moè da se dobie za ovie krediti e 1

mesec. Pritoa va`no e da se istakne deka sekoj kreditokorisnik {to ap-

licira za vakov kredit po prvpat zadolìtelno zapo~nuva so prviot cik-lus. Dokolku go vrati uredno prviot kredit, se steknuva so pravo da ap-


152

licira i za sledniot ciklus. Koga }e se pomine i tretiot ciklus, eden kreditokorisnik moè da koristi vakov kredit poveke pati.

Kratkoro~ni krediti za tekovni sredstva

Ovie krediti gi koristat pred se pravni lica za nadminuvawe na tekovnata nelikvidnost. Zatoa se davaat so kus rok na vra}awe koj ne nadminuva 6 meseci. Ostanatite uslovi se slednite :

• Iznos do 12.500 Evra; • Kamatna stapka 21% na godi{no nivo; • Ednokratniot nadomestok iznesuva 1% od vrednosta na odo-

breniot kredit; • Kaj ovie krediti ne e predviden grejs period.

Grupni krediti za site nameni ( prete`no za èni )

Samoto ime kaùva deka ovie krediti moè da se iskoristat za site nameni. Iako kako celna grupa za ovoj kredit se postaveni ènite, toa ne zna~i deka gi koristat samo èni. Naprotiv, ~esto grupite se sostaveni i od maì i od èni. Isto kako i kreditite za trgovija na malo i ovie krediti se sostaveni od ciklusi. Osnovnite uslovi pod koi se odobruvaat ovie krediti se slednite :

• Iznos :

-Vo prviot ciklus do 500 Evra; -Vo vtoriot ciklus do 1.000 Evra; -Vo tretiot ciklus do 1.500 Evra;

• Rok na vra}awe :

-Vo prviot ciklus do 6 meseci; -Vo vtoriot ciklus do 9 meseci; -Vo tretiot ciklus do 12 meseci;

• Kamatna stapka 16% na godi{no nivo • Ednokraten nadomestok 2% na odobren kredit • Grejs period do 1 mesec

Ovie krediti se dodeluvaat samo na grupi. Grupata treba da ja

so~inuvaat najmalku tri najmnogu pet ~lena. Sekoj od ~lenovite mora da

Darko Nedelkovski

153

se zanimava so nekoja dejnost. Naj~esto toa se lu|e koi imaat nekoja de-jnost kako izvor na egzistencija, me|utoa funkcioniraat neformalno; {to podrazbira deka vo zna~aen del od slu~aite vo svoeto mesto na ìveewe imaat adaptirano prostorija vo koja ja izvr{uvaat svojata de-jnost. Isto taka, dosta ~esto lu|eto so vakva dejnost za svoja lokacija gi imaat tezgite po zelenite pazari ili trgovskite centri. Na site vakvi slu~ai im treba tokmu vakva mala finansiska potrepa za da moàt da go zgolemat obemot na rabota i da zastanat na " zdravi noze ".

Inaku, grupite ovie krediti gi dobivaat vo ciklusi. Vo prviot ciklus tie dobivaat po 500 Evra po ~len. Ako go vratat uredno kreditot vo prviot ciklus, tie moàt da vlezat vo vtoriot ciklus, koga dobivaat po 1.000 Evra po ~len na 9 meseci, za razlika od prviot ciklus koga kreditot mora da go vratat za 6 meseci. Dokolku i vtoriot ciklus pomine uredno grupata moè da vleze i vo tretiot ciklus, i potoa moè da koristi vakov kredit neograni~en broj pati. Najzna~ajniot aspekt kaj ovie krediti e {to dosta ~esto, poume{nite ~lenovi od grupite blagodarenie na ovaa mala finasiska pomo{ uspevaat da go unapredat svojot biznis do toj stepen {to se sposobni da vlezat vo formalniot sektor, odnosno se regis-triraat kako pravni lica. Ova ponatamu im ovozmoùva koristewe na individualni krediti vo pogelem iznos i na podolg period na otplata. Ova, pak, od svoja strana im ovozmoùva na vakvite lica, koi ve}e moè da se nare~at pretpriema~i, da obezbedat egzistencija ne samo za sebe i za svoeto semejstvo, tuki isto taka da otvorat i novi rabotni mesta.

Za kraj va`no e da se napomene deka ovoj krediten produkt na vakov na~in na nivo na Opportunity international, prvpat profunkcionira vo " Mo`nosti ".

Potro{uva~ki krediti

Osnovnite uslovi pod koi se davaat ovie krediti se slednite:

• Iznos od 400 do 2.500 Evra; • Rok na vra}awe od 6 do 24 meseci; • Ednokraten nadomestok 1% od visinata na odbreniot

kredit; • Kamatna stapka – po osnov na kamatnata stapka ovoj kredit e

podelen na tri podkrediti: a) individualni potro{uva~ki krediti so kamatna stapka od 27% na godi{no nivo


154

b) grupni potro{uva~ki krediti so kamatna stapka od 17% do 24% na godi{no nivo v) personalni potro{uva~ki krediti so kamatna stapka od 16,5% na godi{no nivo

Stanbeni krediti

Ovie krediti naj~esto se narekuvaat i krediti za rekonstrukcija i

doplata. Ova e poradi toa {to i ovie krediti se vo duhot na mikrofin-siraweto, odnosno iznosot i rokot na vra}awe na koi se davaat naj~esto ne se dovolni za kupuvawe na stan ili kupuvawe i izgradba na ku}a. Us-lovite pod koi se davaat ovie krediti se slednive :

• Iznos do 10.000 Evra; • Rok na vra}ewe do 36 meseci; • Ednokraten nadomestok 1% od iznosot na odobreniot

kredit; • Kamatna stapka 16% i 18% na godi{no nivo.

3.Rezulati i ostvaruvawa

Imaj}i gi predvid spomenatite karakteristiki na kreditnite pro-dukti interesno e da se ukaè na rezultatite od dosega{noto funk-cionirawe na "Mo`nosti". Raspolo`livite podatoci go potvrduvaat per-manentniot rast na " Mo`nosti ", koj za àl be{e prekinat so izbuvnu-vaweto na krizata vo Republika Makedonija na po~etokot na 2001 godina. Sepak, toj period be{e zadovolitelno nadminat ({to podrazbira rela-tivno dobra realizacija i visok procent na naplata), pred se, blago-darenie na oddadenosta i po`rtvuvanosta na siot personal od "Mo`nosti" od edna, i odli~nata komunikacija pome|u vrabotenite i klientite, od druga strana.

Darko Nedelkovski

155

Grafikon br.1

Izvor: Od dokumentacijata vo [tedilnica "Mo`nosti"

Grafikon br.2

Izvor: Od dokumentacijata vo [tedilnica "Mo`nosti"

Od grafikonite se gleda podemot na " Mo`nosti " niz godinite.

Ovoj podem be{e jasen signal deka " Mo`nosti " se nao|a na vistinskiot pat za ostvaruvawe na zacrtanoto. Ova be{e dopolnitelen pottik za

Вкупен износ на реализирани кредити по години во

14235621573790

2726771

5683367

4462859

5173793

193298

0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Број на реализирани кредити по години

1810

2424

745

397

2059

243 34

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002


156

u{te pogolemo zalagawe na vrabotenite za {to podobra komunikacija so klientite i zadovoluvawe na nivnite potrebi.

Ovde, isto taka, treba da se istakne edno zna~ajno dostignuvawe. Stanuva zbor za odrànite i novootvorenite rabotni mesta. Imeno, pos-redno ili neposredno "Mo`nosti" ima zasluga za odrùvaweto na pove}e od 12.000 rabotni mesta, kako i za pove}e od 5.000 novootvoteni rabotni mesta na celata teritorija na Republika Makedonija.

4.Idnina

Denes [tedilnica "Mo`nosti" e ceneta finansiska institucija

so trieset vraboteni. [tedilnica "Mo`nosti" se javuva kako naslednik na Humanitarnoto zdruènie "Mo`nosti", koe se javuva kako osnova~ na [tedilnicata. So ogled na zadràniot kontinuitet vo raboteweto, kumu-lativno, [tedilnicata i Zdruènieto do krajot na fevruari 2003 godina imaat realizirano pove}e od 22.000.000 Evra.

Sledniot ~ekor od razvojniot pat na "Mo`nosti" pretstavuva transformacija na [tedilnicata vo Banka. Ova se pravi so cel za for-mirawe na finansiska institucija koja }e se vklu~i vo platniot promet, finansiska institucija koja }e bide sposobna na brz i efikasen na~in da gi izvr{uva finansiskite transakcii i site ostanati bankarski uslugi od koi imaat potreba firmite i naselenieto.

Na ovoj na~in, "Mo`nosti" }e nastojuva da bide vo dosluh so pot-rebite na firmite (se razbira i so tie na naselenieto) i sekoga{ da go obezbeduva del~eto {to nedostasuva za kompletirawe na razvojniot mo-zaik na firmite, a pred se na malite i sredni pretprijatija vo Repub-lika Makedonija.

* * *

D-r Ruìca Cacakovska

157

D-r Ruìca Cacakovska Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa-Skopje

SEMEEN BIZNIS - KONFESIONALNA RAMKOVNA ODREDNICA

Semejstvoto pretstavuva osnovna kletka na op{testvoto, a voedno i osnovna kletka na konfesionalnoto ìveewe. Semejstvoto, isto taka, moè da bide i "osnovna" kletka na ekonomijata, kreiraj}i cel sistem nare~en semeen biznis. Semejniot biznis, kako biznis koj go sozdal sopstvenik ili koj go kontrolira odredeno semejstvo, vo sovremeniot svet e osobeno rasprostranet i zna~aen. Od druga strana, steknatite materi-jalni sredstva na koj bilo poedinec sekoga{ imaat tendencija da se zadràt vo semejstvoto, {to, pak, ponatamu ~ini potencijalna mo`nost za ponatamo{no startirawe na biznis koj moè da nosi semeen predznak. Revaloriziraweto na vrednosta na semejniot ìvot, koe go proteìraat konfesiite, osobeno po kriznoto osipuvawe na sekularnite kolek-tiviteti, nudi verojatno pogolema mo`nost semejnoto nasledstvo da se reproducira vo semeen biznis. Konfesionalnata odrednica na semejniot biznis moè zna~ajno da vlijae na negovata evolucija. Konfesionalnata dimenzija vo seme-jniot biznis nosi niza pogodnosti i prednosti koi mu davaat specifi~en beleg na istiot. Na primer:

a) Konfesionalniot identitet na ~lenovite na semejstvoto, od-nosno na nositelite na semejniot biznis, im obezbezbeduva pogolema "trajnost", nudi pove}e mo`nosti za za~uvuvawe na istiot. Semejnata kohezija e pocvrsta dokolku "ednakvo se razmisluva", dokolku verskata matrica bazi~no ja odreduva individualnata ideologija i prakti~noto odnesuvawe na pogolemiot broj ~lenovi na semejstvoto ili pak celoto semejstvo. Zaedni~kite vrednosti, sli~nite aktivnosti i celi, koi gi "propi{uva" odredenata konfesija, opfateni vo ramkite na religioznata


158

svest, produciraat niza aktivnosti koi{to gi praktikuvaat ~lenovite na semejstvoto, koi se voedno i nositeli na semejniot biznis. Na toj na~in, tie ja manifestiraat realnata mo} na semejstvoto kako zaednica, a od druga strana i mo}ta na konfesijata kako po{iroko semejstvo.

b) Konfesionalnata odrednica na semejstvoto kako celina konti-nuirano go "pothranuva" semejniot duh, odreduvaj}i go kako duhovno i ma-terijalno bogatstvo koe se sozdava i koe{to treba da ostane vo ramkite na semejnata zaednica. Semejniot duh neposredno go neguva ~uvstvoto deka uspehot vo profesijata im obezbeduva podobar ìvot na pokoleni-jata koi ja prodolùvaat semejnata tradicija, a postojanoto naglasuvawe na zna~eweto na pripadnosta kon semejnata zaednica go namaluva vli-janieto na ~uvstvoto na otu|enost i osamenost, osobeno prisutno vo sovremenieto.

v) Konfesionalniot identitet na semejnata zaednica go zajaknuva ~uvstvoto na odgovornost, bidej}i taa se reperkuira kako odgovornost ne samo pred semejstvoto, tuku i pred konfesionalnata zaednica;

g) Pri ovaa elaboracija obvrzno treba da se zeme predvid i fak-tot koj ja akcentira zatvorenosta na konfesiite vo odnos na drugite kon-fesii, kako i kon neverni~kata populacija. Ekskluzivitetot vo odnesu-vaweto, {to odredeni konfesii se stremat da go nametnat osobeno vo konfliktni periodi, pretendiraat najdirektno da go zadràt biznisot vo semejnite, odnosno konfesionalnite ramki. Za taa cel, na primer, se naglasuva potrebata "pravilno" da se izbere bra~niot drugar, odnosno pri izborot na bra~niot drugar da se posveti osobeno vnimanie na ne-govata konfesionalnata pripadnost zatoa {to vo sprotivno moè da do-jde do razbivawe na semejstvoto, na semejniot biznis, odnosno da po~ne poleka da se "osipuva" konfesionalniot kolektivitet.

d) Vrabotuvaweto na nadvore{ni ~lenovi vo semejniot biznis po pravilo se slu~uva prvenstveno me|u pripadnicite na konfesionalnata zaednica kako po{iroko semejstvo. Postoi pogolema verojatnost deka lojalnosta na nadvore{nite ~lenovi kon semejstvoto osnova~ i sopstvenik na biznisot e pogolema i poizrazena dokolku istite se od re-dovite na "mati~nata" konfesija.

|) Konfesionalnoto dimenzionirawe, osobeno vo periodot na de-sekularizacija, mu nudi na semejniot biznis vonredno zna~ajna delovna komunikacija na internacionalno nivo, nu`no upatuvaj}i na mo`nostite za kreirawe na uslovno nasloveniot "konfesionalen biznis', koj bi op-fatil neposredna sorabotka na ~lenovite na isti konfesii, rasprostra-neti niz celiot svet. Ova e osobeno zna~ajno za malcinskite verski

D-r Ruìca Cacakovska

159

zaednici, koi internacionalntata referentna ramka su{tinski gi mod-elira. Treba da se zeme predvid ovoj fakt bidej}i ~estopati odredeni nositeli na semejniot biznis koi aktivno participiraat vo odredena konfesija mnogu pobrzo, polesno i podoverlivo komuniciraat so istite od ista ili srodna "duhovna provinciencija".

e) Sozdavaweto na lobi grupi koi imaat konfesionalna pozadina ~estopati zna~ajno vlijae na promocijata na semejniot biznis kako na lokalno, isto taka i na internacionalno ramni{te. `) Vo odredeni slu~ai treba da se ima predvid faktot spored koj pod patronat na odredeni konfesii moè da proraboti odreden biznis koj ne retko moè da se doveri na odredeno semejstvo koe aktivno par-ticipira vo zaednicata. Konfesijata postojano ja podvlekuva potencijal-nata i realnata "tvore~ka" mo} na semejnata zaednica, koja i svoite ak-tivnosti vo najgolem broj slu~ai gi promovira niz semejnata zaednica. Konfesijata na mnogu direkten na~in go {titi semejstvoto. Taa propi{uva brojni normi so koi istoto go {titi od dezorganizacija i osobeno vnimava na "regularnata" dinamika na semejniot ìvot. Konfesijata, zemaj}i go predvid konfesionalniot "kodeks", na minimum gi smaluva semejnite konflikti ili istite se stremi da gi anulira. Ova se samo del od pra{awata koi na momenti specifi~no go oboju-vaat semejniot biznis. Se razbira deka postojat i drugi, no jas se obidov nakratko da skiciram del od onie koi smetam deka "interesno" go deter-miniraat funkcioniraweto na semejniot biznis. Verojatno ve}e e de-finirana potrebata od pokompleksno (multidisciplinarno) is-traùvawe koe bi dalo odgovor na pove}e otvoreni pra{awa za semejniot biznis.

* * *


160

D-r Mirjana Borota Popovska Institut za sociolo{ki i politi~ko pravni istraùvawa

MENAXMENTOT NA ÔVE^KI RESURSI VO SEMEJNITE BIZNISI

Poa|ajki od najop{tata podelba na semejnite bizisi kako na onie {to se nasledeni i ja prodolùvaat semejnata tradicija i onie {to se sega formirani, odnosno {to pretstavuvaat prva generacija na semeen biznis, tretmanot kon vrabotenite koi ne se ~lenovi od semejstvoto moème da go razgledame niz nekolku aspekti.

1. Semejnite biznisi te{ko vrabotuvaat ~lenovi nadvor od se-mejstvoto.

Ovaa konstatacija vaì i za tie {to se preneseni (vtora, treta generacija) i za tie {to pretstavuvaat prva generacija.

Kaj novoformiranite biznisi rezigniranosta kon vrabotuvawe lu|e nadvor od semejstvoto moème da ja analizirame od aspekt na obe-mot na rabotata. Kaj pogolemiot del od niv nema jasno definirani rabotni mesta so opis na raboti i rabotni zada~i. êsto osnova~ot e toj {to izvr{uva dejnosti od sekretarska rabota do pregovori na najvisoko nivo. Vakvata nedefiniranost podocna implicira barawa za vraboten koj:

1) }e moè da izveduva mno{tvo na raboti i rabotni zada~i, 2) koj ke bide dovolno doverliv da navleze vo odredeni delovni

tajni. Ovie barawa se impliciraat i kaj vtorata, tretata generacija

biznisi, so toa {to kaj pogolemiot del od niv upravuva~kata funkcija e jasno oddelena, taka {to kaj ovie biznisi se javuva situacija vo koja menaxerot koj e i sopstvenik na biznisot, sam ili so ~lenovite na na-jbliskoto semejstvo, cvrsto gi drì koncite i kontrolata na donesu-vaweto na site odluki. Ovaa cvrstina vo nekoi semejni biznisi e tolku jsilna {to vrabotenite ne se vo sostojba samostojno da donesat nitu edna

D-r Mirjana Borota Popovska

161

minorna odluka bez konsultacija so osnova~ot. Vo vaka striktno podele-nata rabota, vrabotenite koi ne se ~lenovi na semejstvoto se obi~ni izvr{iteli, glavno pretrupani so mno{tvo na raboti i rabotni zada~i. Vo sekoj slu~aj, moè da se postavi i pra{aweto za efikasnosta na niv-nata rabota bidej}i potrebata od postojanoto konsultirawe i nemo`nosta da se nosat samostojno odlukite neminovno vodi kon namaluvawe na rezultatite kako vo kvalitativna taka i vo kvantitativna smisla.

2. Od druga strana pak, vo site ovie biznisi postoi eden prikrien konflikt me|u sopstenicite i vrabotenite, baziran na o~ekuvawata. Os-nova~ite o~ekuvaat od vrabotenite da go "sakaat", vo vistinska smisla na zborot, biznisot, kako {to tie go sakaat i da dadat sé od sebe za dobroto na biznisot, kako {to tie bi dale vo sekoja situacija. I da bidat blago-darni zatoa {to im dale doverba i gi vrabotile. êsta re~enica {to moè da se slu{ne kaj osnova~ite e: Ranam, 5 (6,7,8...) familii.

Od druga strana pak, vrabotenite koga }e se najdat vo situacija sekojdnevno da odgovaraat na visokite barawa, o~ekuvaat da bidat sood-vetno nagradeni, pofaleni i da im se dade pogolema doverba vo smisla na donesuvawe na odluki.

êsto ovie prikrieni konflikti se aktiviraat vo kriti~ni situacii i razre{uvaweto e {tetno i neprijatno za obete strani.

3. Pra{aweto e kako bi moèle ovie sostojbi da se podobrat. Najnapred mora da se posveti soodvetno vnimanie na celite na rabot-niot dizajn koi vo semejnite biznisi treba da bidat bazirani vrz potre-bata za zgolemuvawe na kvalitetot, fleksibilnosta i presretnuvaweto na barawata na klientite (konzumentite), kako i zgolemuvawe na konku-rentnosta. Poradi seto ova, motivite na menaxerite se vo pogolema mera strategiski otkolku operativni, pri {to vo prv plan pove}e se zemaat konkurentnosta i zadovolstvoto na konzumentite otkolku tro{ocite na vrabotenite.

Terminot "visoko ostvaruvawe" ozna~uva sistematski, integriran razvoj na raboteweto na avtonomnite grupi so pove}ezna~ajno vlijanie na menaxmentot, treningot i finansiskoto nagraduvawe, kako i vlijanie na drugite aspekti na organizaciskiot dizajn i rabotnite uslovi.

Kaj vaka dizajniranite biznisi, site vraboteni treba da se na plata (so plateni pridonesi) i da imaat zaedni~ki benificii. Sistemot na plati treba da e vrz osnova na ve{tinite i da vklu~uva podelba na profitot ili dividenda. Rabotata treba da bide podelena na segmenti predvodeni od timovi, koi imaat svoi sobi za sostanoci i potrebna oprema za izveduvawe na zada~ite. Ovie novodizajnirani rabotni sis-


162

temi se sosema razli~ni od tradicionalnite. Nitu eden aspekt od or-ganizacijata ne e ist kako porano. Sistemot na nagraduvawe, strukturata, menaxmentot na ~ove~kite resursi, prirodata na rabotite se promeneti na odreden na~in.

Celta na ovie sistemi e fleksibilnosta so koja se ovozmoùva brz i efikasen odgovor na barawata na promenlivata sredina. Vovedu-vawe na zgolemena participacija vo donesuvaweto na odlukite, opera-tivni timovi, nov sistem na nagraduvawe i sistematsko planirawe na karierata i mo`nost za razvoj, neminovno treba da dovede do odredeni konkretni pozitivni rezultati.

* * *

163

ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ - SKOPJE

III NAUÊN SOBIR

ZDRU@UVAWETO KAKO FORMA ZA SAMOVRABOTUVAWE I ZA

NAMALUVAWE NA SIROMA[TIJATA


164

REFERATI: D-r Jorde Jakimovski Institut za sociolo{ki i politi~ko- pravni istraùvawa-Skopje ZADRUGARSTVOTO KAKO POSEBNA FORMA NA STOPANISUVAWE I NA VRABOTUVAWE

1. Razvoj na zadru`noto dvièwe vo Evropa Trgnuvaj}i od pretpostavkata deka poznavaweto na zadrugarstvoto me|u na{eto naselenie e malo, ~esto konfuzno, pome{ano so nekoi pre-drasudi, ima potreba da se dade odgovor na nekolku zna~ajni pra{awa. Imeno, treba da se pojasnat osnovnite poimi na zadrugarstvoto, da se razbijat predrasudite kako pome|u postarata taka i pome|u pomladata generacija. Deneska, koga se upotrebuva zborot “zadruga” onie od pre-thodniot sistem - osobeno periodot 1947-1953 godina, gi asocira na vre-meto na prinudno zdruùvawe vo selskite rabotni zadrugi. “Kolektivi-zacija”, a mladite generacii poimot “zadruga” go identifikuvaat so zemjodelski zadrugi za koi ne znaat ba{ mnogu. Zadru`noto dvièwe postoi (vo raznovidni zadru`ni oblici) ve}e pove}e od 150 godini. Spored toa, zadrugarstvoto e dvièwe koe ne e vremenski ograni~eno, odnosno e dvièwe bez kraj. Vo literaturata postoi op{ta soglasnost deka idejata za zadru-garstvoto se pojavila u{te vo XVIII vek vo Anglija, i toa so niknuvawe na serija takanare~eni distributivni zaednici, ligi, kongresi i sli~no. Me|utoa, nesporen e faktot deka nitu edna od ovie institucii nemala dolg vek. Pri~inite bile vo toa {to tie bile filantropski institucii, ustanovi na potro{uva~i i ustanovi za samopomo{. Kaj niv osnoven prin-cip bil humanitarniot koj stremel da se najde lek za siroma{nite lu|e poradi postojanoto namaluvawe na nadnicite i poradi voveduvaweto novi tehnologii vo vremeto na Industriskata revolucija.

D-r Jorde Jakimovski

165

Vakvite institucii ~esto bile osnovani od kapitalot na ~ovekoqupcite (filantropite) kako po~esni ~lenovi. Bidej}i ne privle-kuvale ~lenstvo vrz osnova na ekonomski interes, tie nemale osnova za napredok i za razvoj. Zatoa, po~etokot na zadrugarstvoto vo istorijata se vrzuva so pojavata na prvata potro{uva~ka zadruga vo Ro`del, blizu do Man~ester - Anglija, vo 1844 godina.

Me|u najzna~ajnite faktori koi vlijaele na pojavata na potro{uva~kite zadrugi vo vremeto na tranzicijata vo Anglija naj~esto se istaknuvale: Industriskata revolucija, ârtisti~ko dvièwe i vli-janieto na socijal-utopistot Robert Oven. So industriskata revolucija, vo poslednite godini od XVIII vek, golem broj od rabotnicite vo tekstilnata industrija ostanale bez rabota i bez potrebnite sredstva za ìvot pri {to zapo~nale da sozdavaat potro{uva~ki zadrugi. Su{tinata na ârtiskoto dvièwe (1836-1853) bila vo podobrata ekonomska i politi~ka polo`ba na rabotni~kata klasa. Robert Oven so svoite u~enici rabotel vo formiraweto na Ro`delskata zadruga i se zalagal za kolektivno op{testveno ureduvawe, koe se zasnovuvalo na sorabotka (kooperacija). Spored toa, zadru`noto dvièwe vo Evropa se vrzuva za 1840 godina, odnosno za Industriskata revolucija koja pokraj tehni~ki progres imala i crna strana: mnogu rabotnici ostanale bez rabota, se razoril semejniot ìvot, a osnovnite ~ovekovi potrebi - hranata, domuvaweto, {tedeweto, vrabotuvaweto - bile pod postojan rizik. Vo toa vreme, me|u zagrozenite imalo malku koi sfatile deka zadrugata moè da im pomogne. Vo XIX vek, se razvila zadru`nata filozofija pri {to su{tinata bila nameneta na "lu|eto koi rabotat zaedno". Vo toa vreme bile iden-tifikuvani pet podra~ja vo koi preku zadrugite se zadovoluvani potre-bite na: potro{uva~ite, industriskite rabotnici, {teda~ite, od-nosno korisnicite na kredit, primarnite proizvoditeli i da-vatelite na uslugi. Vo Anglija se razvivalo zadrugarstvoto vo sferata na potro{u-va~kata, vo Francija rabotni~ko-proizvodnite zadrugi, vo Germanija {tedno-kreditnite zadrugi, a zemjodelskite zadrugi vo cela Evropa, posebno vo Danska, Germanija, Anglija. Podocna se pojavuvaat novi oblici na zdruùvawe na lu|eto za davawe na razli~ni uslugi, i toa:


166

osiguruvawe, domuvawe, ~uvawe na deca. Obedinuvaweto na zadru`noto dvièwe vo site domeni na ~ovekovoto rabotewe e izvr{eno na I-ot Kon-gres vo London vo 1895 godina vo Me|unarodnata alijansa na kooperativi (ICA - International Cooperative Alliance). Vo XX-ot vek zadru`noto dvièwe ima ostvareno golem uspeh. Lu|eto vo razli~ni uslovi nao|ale pri~ini za da se organiziraat vo zad-rugi. Nau~ile kako da upravuvaat so niv na najefikasen na~in i opstanu-vaj}i vo site vidovi na politi~ki i ekonomski sistem. Iskustvoto vo XX-ot vek pokaà deka malku geografski, socijalni i ekonomski barieri moàt da go spre~at {ireweto na zadrugite, dokolku lu|eto ja sfatat nivnata potencijalnost. Su{tinata na zadrugata moè da se razbere ako se posmatra vo kontekst na sekojdnevnoto ìveewe na lu|eto. Na primer, vo Japonija bebeto se ra|a vo zadru`na bolnica, vo [vedska semejstvata ìveat vo stanovi vo sopstvenost na stanbena zadruga, vo Dortmund - Germanija naselenieto se snabduva so kolonijalna stoka preku zadru`na prodavnica, rabotnicite vo Mondragon - [panija mnogu elementi od se-kojdnevniot ìvot gi organiziraat niz serija na zadrugi. Od seto ova proizleguva zaklu~okot deka aktivnosta na zadru`noto organizirawe e neograni~ena - zadrugarite vo svetot imaat pronajdeno iljada pri~ini za formirawe na zadrugi, isto taka tie }e najdat bezbroj pri~ini da se organiziraat preku zadruga i vo sledniot period. Kaj zadru`nite misliteli i analiti~ari postoi soglasnost deka te{ko moè da se najde nekoja korisna dejnost ili izvr{uvawe na nekoja korisna op{testvena slu`ba koja ne moè da se izvr{uva po pat na zadru-garstvo. Dene{nite zadrugi moàt da se svedat vo tri sektori i 16 subsek-tori:


167

Tabela 1

Vidovi na zadrugi vo Evropa vo 1996 godina Sektori

Broj na zadrugi %

Broj na zaed-nici %

Broj na vraboteni %

Primaren sektor 108510 37,6 17052561 12,2 1037922 21,2 Zemjodelstvo 106717 37,0 16680300 11,9 1005429 20,6 Ribarstvo 1572 0,5 108487 0,1 119o5 0,2 [umarstvo 221 0,1 263774 0,2 20588 0,4 Sekundaren sektor 47220 16,4 1435717 1,0 978805 20,0 Zanaet~istvo 2485 0,99 287587 0,2 1059 0,0 Industrija 44735 15,5 1148130 0,8 977746 20,0 Tercielen sektor 132830 46,0

121819050 86,8 2875657 58,8

Bankarstvo 12839 4,4 36434844 25,9 475466 9,7 Potro{uva~ka 18928 6,6 62664055 44,6 1929136 39,4 Kreditirawe 5751 2,0 8363696 6,0 24824 0,5 Zdravstvo 133 0,0 2513187 1,8 6368 0,1 Domuvawe 76836 26,6 10066939 7,1 211488 4,3 Trgovija 479 0,2 104968 0,1 33266 0,7 Osiguruvawe 146 0,1 351215 0,3 43045 0,9 Socijalna za{tita

3475

1,2

108393

0,1

75276

1,6

Transport 3335 1,1 111445 0,1 3554 0,1 Komunalni dejnosti

655

0,2

635

0,0

1824

0,0

Ostanato 10253 3,6 1079673 0,8 71410 1,5 Vkupno 288560 100,0 140307328 100,0 4892384 100,0 Izvor: Statistics and Information on European Co-operatves, Informa-tional Cooperative Alliane,Geneva, 1998 p.9 2. Problemi i perspektivi na zadru`noto dvièwe vo Makedonija Ako se sudi spored brojot na zadrugite vo Republika Makedonija, ne moè da se zaklu~i deka sostojbata e zadovoluva~ka - za {to svedo~i brojot na zemjodelskite zadrugi - 78. Na sekoj poznava~ na ovie priliki


168

jasno mu e deka zadrugarstvoto e pritisnato so brojni problemi koi di-rektno vlijaat na negovata perspektiva.

Prvo, nema jasno definirana strategija na zadrugarstvoto vo na-cionalnata ekonomska strategija na Republika Makedonija. Vtoro, nekoi zadrugi se posebno zagrozeni, kako {to se zemjodel-skite zadrugi koi podlegnuvaat na Zakonot za transformacija na pretpri-jatijata i zadrugite so op{testven kapital koi stopanisuvaat so zem-jodelsko zemji{te (Sl.vesnik br.19,1996). Treto, evidentno e deka se seriozno zagrozeni, duri i prekinati, vrskite so me|unarodnoto zadru`no dvièwe.

So promenite vo ekonomskiot i vo politi~kiot sistem, kako {to se: privatizacijata, razvojot na pretpriema{tvoto, koristeweto na stranski kapital, delimitizacijata na zemji{niot posed na indi-vidualnite zemjodelski stopanstva, orientacijata na pazarnoto sto-panisuvawe i drugo, sozdadeni se osnovnite pretpostavki za razvoj na zadrugarstvoto na novi osnovi. So Ustavot na Republika Makedonija od 1991 godina se garanti-rani pravata na zdruùvawe na gra|anite. ^len 20 stav 1 od Ustavot na Republika Makedonija glasi: ,,na gra|anite im se garantira slobod-noto zdruùvawe zaradi ostvaruvawe i za{tita na nivnite politi~ki, ekonomski, socijalni, kulturni i drugi prava i uveru-vawa”. Donesuvaweto na Ustavot na Republika Makedonija ne zna~e{e i razre{uvawe na dilemite vo odnos na sopstveni~kite odnosi. Zakonot za zadrugite od 1990 godina kako sojuzen, a od 1991 g. so Ustavniot zakon se preimenuva kako republi~ki, zadrugata ja tretira kako samostoen praven subjekt i nositel na pravoto na sopstvenosta. Me|utoa, so Zakonot za transformacija na pretprijatijata i zadrugite so op{testven kapital koi stopanisuvaat so zemjodelsko zemji{te se misli deka zadrugite se or-ganizacii od op{testveniot sektor i deka treba da se privatiziraat. Spored vakvite potezi moè da se kaè deka poziciite na zemjodelskite zadrugi treba seriozno da se preocenat za da se odbegnat izbrzanite potezi. Nau~nata i stru~nata misla treba da ima obvrski za ras~istuvaweto na su{tinata i domenot na oddelni sopstveni~ki oblici i da se spre~i barem del od {tetite {to nastanaa poradi promenite. Vo prvata pogodna prilika ustavnite opredelbi za sopstvenosta kako sistem i oddelnite sopstvenosni oblici treba da se razrabotat pouspe{no pri


169

{to zadru`nata sopstvenost treba da se smesti vo ramkite na privatnata sopstvenost kako nejzin podvid. Zadru`nata sopstvenost pripa|a na zadrugarite i moè indi-vidualno da se deli vo onaa mera so koja e uredeno so Statutot. Spored toa, so novi propisi poblisku treba da se uredi pra{aweto okolu razgrani~uvaweto na zadru`niot imot. Od prethodnoto proizleguva deka pred zapo~nuvaweto na procesot na transformacija treba da se kvantificira imotot na zadru-gata spored vidot na sopstvenosta vo delovnite knigi so soodvetni konta. Patot za organizirawe na zadrugite treba da e vo soglasnost so zakonite na zemjata, no vo nikoj slu~aj ne treba Vladata direktno da vli-jae vrz rabotata na istite, na primer vrz kontroliraweto na nivnite finansii i formiraweto na cenite na nivnite uslugi. Zadrugite treba da rabotat vrz delovni principi i da se inte-gralen del na deluvaweto na pazarnite zakoni. Me|utoa, od seto dosega kaàno ne treba da se razbere deka zadrugite ne se predmet na nekoj poseben zakon i posebni odredbi vo razli~ni zakoni. Zadrugite treba da se predmet na poseben zakon poradi slednive pri~ini:

Prvo, zadrugite se organizacii koi podleàt na zakonski odredbi koi go reguliraat nivnoto osnovawe i upravuvawe, a koi ne se primenuvaat kaj nezadru`nite organizacii.

Vtoro, zadrugite se poseben tip na zdruènija i za niv vaàt pravilata koi se razli~ni za drugite organizacii {to ne se zadrugi. Toa zna~i deka propisite koi se primenuvaat za nezadru`nite organizacii mora da se modificiraat i prilagoduvaat na zadrugite so cel da se pre-poznae specifi~niot na~in na zadru`no rabotewe, raspredelbata na dobivkata, finansiraweto i kontrolata od strana na zadrugite i sopstveni~kite odnosi.

Treto, na nekoi tipovi na zadrugi moè da im se dade stimul i poddr{ka so posebni zakoni koi se nadvor od zakonite koi se primenu-vaat na nezadru`nite organizacii. So poseben republi~ki zakon za zadrugite treba da se definira zadrugata, da se opredeli na~inot na organiziraweto na dejnosta, osno-vaweto, upravuvaweto, raspredelbata na dobivkata, finansiraweto, kontrolata, sopstveni~kite odnosi i sli~no. Definicijata na zadrugata


170

treba da ima {iroko zna~ewe, no sepak dovolno jasno za da ja razbere prose~niot gra|anin. Najprifatliva definicija bi bila: Zadrugata e dobrovolna organizacija na ~lenovite-zadrugarite koi imaat ed-nakvo pravo na glas, pri {to pogodnostite se koristat vo soglasnost so iskoristenosta na zadrugata. Imaj}i ja predvid ovaa definicija, }e se obideme da prezenti-rame edno po{iroko viduvawe na zadrugarstvoto. Prvo, }e po~neme so toa zo{to se formira zadrugarstvoto? Od dosega{noto iskustvo i sogledu-vawe proizleguva deka zadrugata se formira za slednite celi: - Namaluvawe na cenite na proizvodite i na uslugite; - Sozdavawe na mo`nosti za dobivawe na proizvodi i uslugi koi se

nedostapni na drug na~in; - Zgolemuvawe na mo`nostite za pro{iruvawe na pazarot i obezbedu-

vawe na pristap na pazarot; - Sozdavawe na uslovi za podobruvawe na kvalitetot na stokite i na

uslugite; - Zgolemuvawe na prihodite; - Podobruvawe na uslovite za ìvot i rabota na zadrugarite. Vrz osnova na iznesenite celi moè da se zaklu~i deka osnovna pri~ina za formiraweto i razvojot na zadrugite e zgolemuvaweto na prihodite na zadrugarite. Dobivkata e glavnata ni{ka {to treba da go vrzuva zadrugarot. Parite od potro{uva~ite vo toj slu~aj ne odat vo treti race tuku vo racete na zadrugarite. Spored toa, osnovna cel na zadrugata e da im sluì na potrebite na zadrugarite, {to bara postojan dijalog me|u upravata i ~lenstvoto i postojani promeni i prilagoduvawa vo raboteweto na zadrugata. Ovaa cel ne dozvoluva zadrugata da raboti na svoja raka i da stane organizacija vo svojstvo na ostvaruvawe na li~nite ambicii na upravata. Isto taka, i zadrugarite treba da razberat deka celta na zado-voluvaweto na nivnite potrebi ne smee da se kosi so javniot interes. Zadrugata navistina treba da pretstavuva organizacija koja }e gi ima site atributi na edinstvena dejnost i }e mora da dejstvuva vrz pri-menata i unapreduvaweto na zadru`nite principi, a toa se:


171

- Potpolna otvorenost, dobrovolen vlez i sloboden izlez od zadru-gata bez ograni~uvawe i diskriminacija spored socijalna, politi~ka, rasna i religiozna osnova;

- Demokratsko upravuvawe, zadrugarite imaat isti glasa~ki i upra-vuva~ki prava bez ogled na kapitalot na zadrugarot koj se koristi za rabota (eden ~len - eden glas);

- Raspredelba na rezultatite od raboteweto spored u~estvoto vo nivnoto sozdavawe. Ovoj princip ovozmoùva rezultatite od rabo-teweto na zadrugata da im pripadnat isklu~ivo na zadrugarite, a so toa tie se zainteresirani da bidat {to podobri;

- Ograni~eno vra}awe na akcionerskiot kapital na zadrugarite, dokolku se koristi pri raboteweto;

- Zadru`no obrazovanie; - Zadru`na sorabotka i povrzuvawe na lokalno, nacionalno i

me|unarodno nivo. Ako se frli pogled kon globalnata zada~a, moè da se zaklu~i deka zadrugite }e mora: - Da stanat faktor na aktivirawe i razvoj na raspolo`livite resursi

vo zemjata; - Da pretstavuvaat asocijacii preku koi naselenieto }e go zgolemi

prihodot ili }e go namali rashodot; - Zadrugarite da stanat subjekti vo odlu~uvaweto i vo raspredelbata

na rezultatite od raboteweto; - So cel organizacionite sistemi (zadrugite) da bidat uspe{ni vo

ekonomijata, treba da se povrzat na nacionalno nivo vo nacionalna zadru`na asocijacija. Nacionalnata asocijacija vsu{nost }e ja prou~uva i }e ja koordinira rabotata na zadrugite, a pred vlasta }e gi zastapuva interesite na zadrugarite. Vo takvi uslovi moè na Vladata i na Parlamentot da im podnesuva zakonski predlozi, da dava svoi zabele{ki i sugestii na zakonskite propisi i ocenka za rabotata na resornite dràvni organi.

Konkretno posmatrano, vo na{ite dene{ni priliki postojat bro-jni faktori koi moàt da ja pottiknuvaat reafirmacijata na zadru-garstvoto, a koi istovremeno gi determiniraat prioritetnite aktivnosti na mnogu zadru`ni oblici. Me|u ovie faktori posebno moàt da se is-taknat: - Relativno niskite i ~esto nesigurnite plati na vrabotenite koi vli-

jaat vrz osiroma{uvawe na golem del od populacijata;


172

- Mo`nosta za ostanuvawe bez rabota vo periodot na tranzicijata (privatizacija, prestruktuirawe);

- Zna~itelen porast na biznismeni koi stremat da se zbogatat preku no};

- Pojavata na siva ekonomija so nezakonito prodavawe stoka od ne-poznato poteklo i so lo{ kvalitet.

Bez pretenzija deka site problemi od ekonomska i od socijalna priroda moàt da se re{at odedna{ i brzo, potrebno e da se izgotvi strategija vo koja pokraj instituciite od javniot i od privatniot sektor, posebno mesto treba da najdat i zadrugite. Zadru`nata ideja treba da bide reafirmirana vo site dejnosti, a pred sé vo onie kade zadrugite se eliminirani. Spored prioritetnata lista, aktivnostite na idnite zad-rugi treba da bidat vo: - Obezbeduvawe na poevtina i pokvalitetna hrana za naselenieto; - Obezbeduvawe na krediti za siroma{nite sloevi koi }e ja zamenat

institucijata socijalna pomo{ na siroma{nite; - Snabduvawe so stoka za {iroka potro{uva~ka i so pristapni ceni; - Vrabotuvawe na odredeni kategorii na rabotna sila; - Dostapnost za pristojno domuvawe na semejstva so niski prihodi; - Pristoen razvoj na nedovolno razvienite podra~ja i vospostavuvawe

komunikacija so urbanite sredini; - Obrazovanie i informirawe na naselenieto so mo`nost zadrugata

da gi re{ava ìvotnite problemi.

Kotristena literatura: 1. Vujatovic-Zokic, Zorka: “Koop Menadzment”. Beograd, 2000; 2. Jakimovski, Jorde: “Zadrugarstvoto vo Republika Makedonija”.

Helveti,Skopje, 1995; 3. Jakimovski, Jorde: “Primenata i unapreduvaweto na zadru`nite

principi”. Godi{nik na ISPPI,Skopje, 1995; 4. Manuel V. Velroz “Zadruge i ruralni razvoj-pregled evropskih

iskustva”. Soop{tenie na me|unaroden zadruèn sobir, 1995; 5. Polich Cooperative Rewiew, No 3/1984, Warsaw; 6. Richard L.Mayer,David E.Hahn. Kooperativne Farme - Perspektive u

SAD, Savremenost 6-7,Novi Sad,1989; 7. Trajanovski Dragi “Zemjodelstvoto i zemjodelskite organizacii

na Danska”. Narodna zadruga, Skopje, 1955.

Prof. d-r Blagoja Brajanovski

173

Prof. d-r Blagoja Brajanovski Institut za sociolo{ki i politi~ko- pravni istraùvawa-Skopje

PRAVNITE ASPEKTI NA ZDRU@UVAWETO SO POSEBEN OSVRT NA POVRZUVAWETO NA

TRGOVSKITE DRU[TVA

1. Nakuso za sostojbata na zdruùvaweto kaj nas

So sigurnost moè da se kaè deka sostojbata vo vrska so zdruùvaweto vo makedonskata ekonomija21 e na sosema niski granki. Me|utoa, vaka, gore-dolu, ovaa sostojba e ista ili sli~na i vo drugite postkomunisti~ki zemji na porane{na SFR Jugoslavija, so isklu~ok na Republika Slovenija. A toa, glavno, e odraz na individualisti~koto od-nesuvawe na pravnite subjekti, {to respektivno se odnesuva i na samite gra|ani. A zo{to e toa taka? Odgovorot, glavno, se sodrì vo nedovolnata doverba vo "drugiot". Za{to sé u{te postoi strav deka zdruùvaweto moè da zna~i ostvaruvawe na nekoi svoi interesi na "drugiot" subjekt na smetka na "prviot" subjekt, i obratno. A poznato e deka zdruùvaweto na pravni subjekti vo na{i uslovi vo enormno golem broj podrazbira zdruùvawe na materijalni i finansiski sredstva. Vakviot strav i (ne)odnesuvawe na pravnite subjekti ima i svoe realno opravduvawe: kaj nas sé u{te ne vladeat vo potpolnost pravilata na igra vostanoveni vo zemjite so zemjite so izgradena pazarna ekonomija.

Me|utoa, ne e dovolno samo da ustanovime edna vakva sostojba, tuku e potrebno da se ponudat odredeni re{enija. Imeno, so donesu-

21 Smetam deka e neophodno da se napu{ti terminot "stopanstvo" i site de-rivati {to proizleguvaat od nego, a vo "igra" da vleze zborot "ekonomija", {to e vo soglasnost so terminologijata {to se upotrebuva vo zemjite na Ev-ropskata unija. Ottamu, vo tekstot }e go upotrebuvam terminot "ekonomija" namesto "stopanstvo".


174

vaweto na Zakonot za trgovskite dru{tva (ZTD) i na nekoi drugi sistem-ski zakoni, kako i na{ata nepodelena svrtenost kon za~lenuvaweto vo EU zaradi jakneweto na ekonomskata mo} na zemjata, {to e i pretpostavka za ~lenstvoto vo EU, morame poenergi~no i so pogolem entuzijazam da mu prijdeme na zdruùvaweto na pravnite subjekti (pred sé, trgovskite dru{tva22 na kapitalot), a toa, glavno, podrazbira zdruùvawe na materijalni, a osobeno na finansiski sredstva. Ako vo naredniot period ne se napravi radikalna promena vo ovaa smisla, te{ko }e moème da se dobliùvame do parametrite svojstveni na pazarnata ekonomija na zem-jite na EU, a u{te pomalku }e bideme "plen" na stranskite investicii.

Kako prilog kon zdruùvaweto, nakuso se zadrùvam na: 1) povrzu-vaweto na trgovskite dru{tva; 2) sozdavaweto koncern; i 3) sozdavaweto holding dru{tvo.

1.2. Povrzuvaweto na dru{tvata

Ona {to }e go kaàm na po~etokot vo vrska so povrzuvaweto na trgovskite dru{tva na odreden na~in }e se odnesuva i na drugite oblici na zdruùvawe {to }e bidat pomesteni podolu vo tekstot. Taka, edna od pozna~ajnite ni{ki na zdruùvaweto sekako deka e i povrzuvaweto na trgovskite dru{tva. Za odbeleùvawe e deka, {to e sosema neopravdano, vo ZTD ne se upotrebuva terminot "povrzuvawe", tuku "povrzani" dru{tva. Ova poradi toa {to "povrzuvaweto" ozna~uva proces, a "povrzanite" dru{tva-rezultat na procesot "povrzuvawe". Dodeka, pak, "povrzanite" dru{tva go ozna~uvaat rezultatot na toj proces. Zna~i, procesot na povr-zuvawe mu prethodi na "povrzuvaweto" na dru{tvata. Za{to bez proces na povrzuvawe na dru{tvata nema ni povrzani dru{tva23.

Vo dosega{niot period, pred sé poradi pri~inite {to bea is-taknati na po~etokot na ovoj trud, ne moè da se kaè deka se vidlivi tragite od povrzuvaweto na dru{tvata. Prvo, ne samo poradi individu-alisti~koto odnesuvawe, odnosno dejstvuvawe na pravnite subjekti i voljata taka da se postapuva od nivna strana: pove}e nasledna osobina,

22 Ovdeka vo tekstot pod pravni subjekti se podrazbiraat, glavno, trgovskite dru{tva, no i pretprijatijata (javnite pretprijatija i sl.). 23 Od kolkavo zna~ewe e povrzuvaweto na dru{tvata, neka ni posluì poda-tokot deka okolu 75% od akcionerskite dru{tva i okolu 60% od dru{tvata so ograni~ena odgovornost kako dru{tva na kapitalot vo Germanija se me|usebno povrzani na razli~ni na~ini, so tendencija ovoj procent i natamu da raste.


175

tuku i poradi nezaokruènata pravna ramka za nivno poinakvo odnesu-vawe, {to sozdava neizvesnot od eventualnite merki i propisi {to bi moèla da gi donese dràvnata vlast, a {to bi go tangirale postojniot poredok na dejstvuvawe na pravnite subjekti. Vtoro, poradi neopravdano pregolemite dràvni prerogativi vo dejstvuvaweto na pravnite subjekti. Treto, ne~esnite "igri" vo vodeweto na raboteweto - dejnosta (proiz-vodstvoto, vo krajna linija): da se praktikuva pomal stepen na produktiv-nost i efikasnost vo raboteweto (proizvodstvoto); da se proizveduvaat proizvodi so poslab kvalitet od neophodniot, so vloùvawe na pomal broj sostojki ili sostojki so poslab kvalitet od normalniot, {to bi rezultiralo so poslab kvalitet od normalniot (propi{aniot) {to kako kraen efekt ima postignuvawe na ista cena kako koga proizvodot bi bil so potrebniot kvantum na trud i so potrebnite sostojki so potrebniot kvalitet. Rezultatot na seto ova e postignuvawe na realna, no "iskrivena" cena (povisoka cena) na proizvodot, odnosno na vloèniot trud (uslugata). Vaka pravniot subjekt sekako deka moè poslobodno i pokomotno da se odnesuva koga vodeweto na raboteweto i sé drugo {to e vo vrska so toa go vr{i individualno, odnosno individualisti~ki. Me|utoa, dokolku toj dejstvuva vo nekoj od oblicite na zdruùvaweto so drug praven subjekt, }e bide prinuden barem vo odredena stepen da go prilagoduva sistemot na vodeweto na raboteweto na sistemot na vodeweto na rabotewe na drugiot praven subjekt, i obratno: drugiot praven subjekt da bide povlijaen od sistemot na vodeweto na raboteweto - dejnosta od prviot praven subjekt24. 24 Pod praven subjekt se podrazbira trgovskoto dru{tvo, no i pretprijatieto. Taka, tradicionalnata koncepcija za poimot pretprijatie, pretprijatieto go tretira kako objekt na pravoto, a toa zna~i kako pravna i fizi~ka sevkup-nost, a sovremenata koncepcija pretprijatieto go tretira kako praven sub-jekt. Inaku, sé do 19. vek ovoj termin ne e vo upotreba, a za prv pat se upotre-buva vo germanskiot Zakonik. Pod poimot pretprijatie, od aspekt na trgovskite dru{tva, se smeta odre-dena stopanska dejnost {to ja vr{i trgovskoto dru{tvo ili trgovecot-poedinec, kako nositel na takvata dejnost, vo organizaciska smisla na zborot. Toa zna~i deka vo sostavot na trgovskoto dru{tvo moè da postoi edno ili pove}e pretprijatija (na pr., fabrika za prerabotka na jabolka zaradi pravewe jabolkov sok, fabrika za proizvodstvo na {e}er i fabrika za proizvodstvo na stakleni {i{iwa za jabolkoviot sok). Ovie fabriki ne se zapi{uvaat vo trgovskiot registar, tuku pravniot subjekt vo ~ij sostav se nao|aat (trgovskoto dru{tvo). Me|utoa, povrzuvaweto vo Oddel {esti vo ZTD se odnesuva samo na trgovskite dru{tva, no ne i na pretprijatijata. Za{to poimot "pretprijatie" e po{irok i opfa}a zna~itelno po{irok krug na subjekti. No poimot "pret-


176

So povrzuvaweto na dru{tvata ne se gubi pravnata samostojnost na povrzanite dru{tva. Me|utoa, treba da se pravi razlika koga se raboti za osnovawe na trgovsko dru{tvo so zdruùvawe na dve ili pove}e fizi~ki i pravni lica vo soglasnost so stavot 1 na ~lenot 16 od ZTD, odnosno deka vo vakov slu~aj ne stanuva zbor za povrzuvawe na dru{tva. Pravnata samostojnost na povrzanite dru{tva, glavno, se sostoi vo samostojniot nastap na povrzanite dru{tva vo pravniot promet.

Vo elaboracijata na ovaa materija na povrzuvaweto na trgovskite dru{tva, poradi nejzinata obemnost, se zadrùvam samo na osnovnite postulati na povrzuvaweto na trgovskite dru{tva spored odredbite na Zakonot za trgovskite dru{tva (oddel {esti).

So poimot povrzani (trgovski) dru{tva za prv pat se sre}avame so donesuvaweto na ZTD. Dru{tvata moàt da se povrzat na dva na~ina: 1) vrz osnova na kapitalot i 2) vrz osnova na pretpriemni~ki dogovor (no samo kapitalskite dru{tva), kako i, vo odredeni situacii, so kapitalot i so pretpriemni~kiot dogovor. Pretpriemni~ki dogovor dru{tvata sklu~uvaat samo dokolku so toj dogovor utvrduvaat nekoja karakteristi~na obvrska, kako na primer zadolìtelnoto prenesuvawe na seta ili samo na eden del od dobivkata, {to sekoga{ ne se podrazbira za vladeja~koto dru{tvo i sli~no.

1.3. [to e celta na povrzuvaweto na dru{tvata

Terminot povrzuvawe iako vo celost ne se poistovetuva so termi-not zdruùvawe ne zna~i deka stanuva zbor za, vo su{tina, dva sosema razli~ni termini bidej}i moàt da se zdruàt (zdruùvaat) vo trgovsko dru{tvo dve ili pove}e pravni i fizi~ki lica so vloùvawe na pari, predmeti i prava vo imot {to go koristat za zaedni~ko rabotewe i zaedni~ka podelba na dobivkata i zagubata od raboteweto na dru{tvoto. Zna~i, licata se zdruùvaat zaradi osnovawe na trgovsko dru{tvo25.

prijatie" pove}e ne se odnesuva na poimot "pretprijatie" utvrden vo Zakonot za pretprijatijata. Za{to so denot na vleguvaweto na ZTD vo sila prestana da vaì Zakonot za pretprijatijata, osven za op{testvenite pretprijatija, i za zadru`nite pretprijatija, sé dodeka so drug zakon ne bidat preobrazeni vo trgovski dru{tva. Ova se odnesuva{e i na javnite pretprijatija, no ne i sega, po donesuvaweto na Zakonot za javnite pretprijatija. (v. pove}e: prof. d-r Blagoja Brajanovski, Elizabeta Dukovska: Zakonot za trgovskite dru{tva. Komentar, Agencija AKADEMIK, 2002, str. 595). 25 V. stav 1 na ~len 16 i stav 1 na ~len 48 od ZTD. Toa koga stanuva zbor za osnovawe na trgovsko dru{tvo. Me|utoa, koga me|u dru{tvata doa|a do povr-


177

Spored toa, osnovnata cel na povrzuvaweto na trgovskite dru{tva e kon-centracijata na kapitalot, povrzuvawe zaradi zdruùvawe na tehnolo{kite, stru~nite i drugite izvori, {to nim im nedostasuvaat.26 Dru{tvata se povrzuvaat zaradi ostvaruvawe na nekoja zna~ajna cel {to e vo vrska so raboteweto (dejnosta) na dru{tvata {to se povrzuvaat, kako na primer sozdavaweto na pogolemi mo`nosti na istraùvawa za pobrz i pokvaliteten razvoj, mobilizirawe na pogolem obem na materijalni i na finansiski sredstva i koncentracija na visokostru~en ~ove~ki potenci-jal zaradi pouspe{no sovladuvawe na predizvicite od narasnatata konkurencija na pazarot i sli~no.

Od razli~nite vidovi trgovski dru{tva, dru{tvoto so ograni~ena odgovornost e najpogodnoto dru{tvo za povrzuvawe so drugi dru{tva. Me|utoa, akcionerskoto dru{tvo ne se smeta za najpogodno dru{tvo za povrzuvawe so drugi dru{tva. Vakvata negova nedovolna pogodnost pro-izleguva od faktot {to organot na upravuvaweto vo dru{tvoto ima visok stepen na samostojnost vo vodeweto na raboteweto - dejnosta na dru{tvoto, za razlika od organot na upravuvaweto vo dru{tvoto so ograni~ena odgovornost, koj vo pogolema mera e pod vlijanieto na sodru`nicite vo dru{tvoto.

2. Vidovite na povrzuvawe i vospostavuvawe odnosi me|u trgovskite dru{tva

Vo ZTD se utvrdeni tri vidovi na povrzuvawe27 i vospostavuvawe na odnosi me|u trgovskite dru{tva: 1) koga dru{tvoto (na pr., dru{tvoto A) ima mnozinsko u~estvo (vlijanie) ili mnozinsko pravo vo odlu~uvaweto (pove}e od edna polovina od osnovnata glavnina na drugoto dru{tvo (na pr., dru{tvoto B), ako dru{tvoto A vo osnovnata glavnina na dru{tvoto B se steknalo so udel, odnosno akcii, {to pret-stavuva pove}e od polovina, ili koga vo sobranieto,28 odnosno vo sobi-

zuvawe (na pr., na dru{tvata A i B), toga{ stanuva zbor za oblik na zdruùvawe po osnovaweto na dru{tvata A i B. Zna~i, vo tekot na vremet-raeweto na nivnoto postoewe kako trgovski dru{tva. 26 Isto taka, promenite {to nastanuvaat so statusnite promeni na dru{tvata ne treba da se poistovetuvaat nitu so terminot povrzuvawe na dru{tvata nitu so terminot zdruùvawe. Za{to pri statusni promeni ZTD go upotrebuva terminot spojuvawe i podelba na dru{tvata. 27 Vidi pove}e: D-r Blagoja Brajanovski i dr.: Zakon za trgovskite dru{tva - komentar, Agencija "AKADEMIK" & EKONOMIST - Skopje, 1996, str. 442-452. 28 Taka, na primer, koga se raboti za akcionerskoto dru{tvo.


178

rot29 na sodru`nicite na dru{tvoto A vo dru{tvoto B mu pripa|aat pove}e od site glasovi; 2) koga dru{tvoto A ima zna~ajno u~estvo (vli-janie) vo dru{tvoto B (koga ima pove}e od edna ~etvrtina od osnovnata glavnina), ili koga vo sobranieto, odnosno vo sobirot na sodru`nicite na dru{tvoto A vo dru{tvoto B, mu pripa|a pove}e od edna ~etvrtina od site glasovi; i 3) koga dve dru{tva (na pr., dru{tvata A i B) zaemno steknale udeli, odnosno akcii, taka {to u~estvuvaat so pove}e od edna ~etvrtina vo osnovnata glavnina na drugo dru{tvo (na pr., dru{tvoto V), ili ako vo sobirot na sodru`nicite, odnosno vo sobranieto na dru{tvoto V mu pripa|aat pove}e od edna ~etvrtina od glasovite.

2.1. Mnozinsko u~estvo. Koga dru{tvoto (na pr. dru{tvoto A) vo osnovnata glavnina na drugo dru{tvo (na pr. dru{tvoto B) u~estvuva so pove}e od 50% ili koga na dru{tvoto A vo sobranieto, odnosno vo sobi-rot na sodru`nicite vo dru{tvoto B mu pripa|aat pove}e od polovina od site glasovi, toa zna~i deka dru{tvoto A kon dru{tvoto B ostvaruva mnozinsko u~estvo, odnosno vlijanie. Spored ova, dru{voto A kon dru{tvoto B se manifestira kako vladeja~ko dru{tvo, a dru{tvoto B kon dru{tvoto A kako zavisno dru{tvo. No toa ne mora sekoga{ taka i da bide. Na primer, koga vo dru{tvoto B pove}e od 51% se prioritetni ak-cii bez pravo na glas, ili koga dru{tvoto B, pokraj prioritetnite akcii, se steknalo so sopstveni akcii koi isto taka se bez pravo na glas. Vakov slu~aj }e bide i toga{ koga so statutot na dru{tvoto e ograni~en brojot na glasovite na sopstvenicite na akcii so pravo na glas, taka {to odredeni akcioneri da ne moàt da imaat pove}e glasovi od opredelen broj glas-ovi ili opredelen procent od tie glasovi, so {to ne se izedna~uva nominalniot broj na akciite so pravoto na glas {to gi poseduvaat ovie akcioneri so brojot na glasovite {to nivnite akcii go nosat. Na primer, iako akcionerot Aleksandar Brajanovski, spored brojot na akciite so pravo na glas (20) {to gi poseduva, bi imal pravo na 20 glasovi, toj vsu{not }e ima pravo na samo 10 glasovi.

2.2. Zna~ajnoto u~estvo i zaemnoto u~estvo (dru{tvo so zna~ajno u~estvo i dru{tva so zaemno u~estvo) i implikaciite od toa. Dru{tvoto (na pr. dru{tvoto A) ima zna~ajno u~estvo vo drugo dru{tvo (na pr. dru{tvoto B) toga{ koga dru{tvoto A steknalo u~estvo vo udel, odnosno vo akcii vo dru{tvoto B, koe pretstavuva pove}e od edna ~etvrtina od osnovnata glavnina na dru{tvoto B, ili koga vo sobirot na sodru`nicite, odnosno vo sobranieto na dru{tvoto B, dru{tvoto A se

29 Taka, na primer, koga se raboti za dru{tvo so ograni~ena odovornost.


179

steknalo so pove}e od edna ~etvrtina od site glasovi (~len 567 od ZTD). Vo vakva situacija, na primer, ako dru{tvoto A vo dru{tvoto B u~estvuva so zna~ajno u~estvo od 45%, pri donesuvaweto odluki za koi e potrebno tri~etvrtinsko mnozinstvo, dru{tvoto B, bez glasovite na dru{tvoto A, ne }e moè da donese odluka ako, na primer, stanuva zbor za izmena na statutot na dru{tvoto. Bidej}i za donesuvawe vakva odluka na dru{tvoto B mu se potrebni tri ~etvrtini od glasovite na pretstavenata osnovna glavnina, a dru{tvoto go nema toa mnozinstvo, bez da smeta na glasovite i od dru{tvoto A.

2.2.1. Zaemnoto u~estvo. Istoto ova se odnesuva koga stanuva zbor za dru{tva so zaemno u~estvo. Imeno, toga{ koga dru{tvata (na pr. dru{tvoto A i B) me|usebno steknale udeli, odnosno akcii, taka {to se-koe od ovie dru{tva ima udel, odnosno akcii {to u~estvuvaat so pove}e od edna ~etvrtina vo osnovnata glavnina vo drugo dru{tvo (dru{voto A vo dru{tvoto B i obratno), ili ako vo sobirot na sodru`nicite, odnosno sobranieto na dru{tvoto, dru{tvata A i B me|usebno steknale pove}e od edna ~etvrtina od glasovite (dru{tvoto A vo dru{tvoto B i obratno: stav 1 na ~len 570 od ZTD). No, za razlika od situacijata koga stanuva zbor za dru{tvo so zna~ajno u~estvo, odnosno koga se raboti za zna~ajno u~estvo samo na edno dru{tvo (dru{tvoto A) vo drugo dru{tvo (dru{tvoto B), kaj dru{tvata koi imaat zaemno u~estvo edno vo drugo, zna~i deka i dvete dru{tva (dru{tvata A i B) me|usebno se steknale so u~estvo pove}e od edna ~etvrtina (na pr. po 30%, {to zna~i pove}e od 25%, no pomalku od 51%), no ne pove}e od polovinata od nominalniot iznos na osnovnata glavnina, ili so pove}e od polovina od site glasovi vo sobirot na sodru`nicite, odnosno sobranieto. Vo vakov slu~aj zna~i deka sekoe od dru{tvata A i B me|usebno u~estvuva, na primer, so po 45%. Vo vakva situacija, sekoe od ovie dru{tva }e se soo~uva so implikacii od drugoto dru{tvo vo donesuvawe na odluki so kvalifikuvano mnozinstvo. Taka, na primer, ako dru{tvoto A saka da donese odluka za izmena na statutot na dru{tvoto, ne }e moè samostojno, bez glasovite na drugoto dru{tvo, da ja donese odlukata. Ova od pri~ini {to ne moè samostojno da obezbedi najmalku tri ~etvrtini od pretstavenata30 osnovna glavnina (stav 2 na ~len 386 od ZTD).

30 Pretstavenata osnovna glavnina. Pri glasaweto za izmena na statutot na dru{tvoto stavot 2 na ~len 386 od ZTD ne opredeluva kolkav iznos (obem) od osnovnata glavnina mora da bide pretstavena na sobranieto, tuku oprede-luva deka za donesuvawe na odlukata moraat da bidat dadeni tri ~etvrtini od glasovite zastapeni na sobranieto.Spored toa, se smeta deka odlukata e


180

Koga stanuva zbor za akcionerski dru{tva, toga{ i dru{tvoto A i dru{tvoto B (zaemno, odnosno me|usebno) treba da imaat pove}e od 25%, na pr., 30%) od vkupniot broj na akciite {to ja so~inuvaat osnovnata glavnina na dru{tvoto. Ako stanuva zbor za dru{tva so ograni~ena odgo-vornost, toga{ i dru{tvoto A i dru{tvoto B (zaemno, odnosno me|usebno) treba da imaat pove}e od 25%, na pr., 30%) od vkupniot broj osnovni vlogovi {to ja so~inuvaat osnovnata glavnina na dru{tvoto.

2.2.1.1. Vo kolku dru{tva moè edno dru{tvo da ostvari zaemno u~estvo? So ogled na toa {to za da moè da stane zbor za ostva-ruvawe zaemno (me|usebno) vlijanie vo drugo dru{tvo i obratno potrebno e u~estvoto da iznesuva pove}e od 25%, toa zna~i deka, spored odredbite na ZTD, so zaemno u~estvo moàt da bidat povrzani samo 4 dru{tva. Ili: (A: B, B:A); (A:V, V:A); (B:V, V:B); (A:G, G:A); (B:G, G:B) i (B:G, G:B), dokolku zaemnoto u~estvo se odviva spored vakov redosled.

2.2.1.1.1. Povrzuvawe vrz osnova na zaemno u~estvo na ak-cionersko dru{tvo so dru{tvo so ograni~ena odgovornost. Povrzu-vaweto na dru{tva vrz osnova na zaemno (me|usebno) u~estvo moè da se slu~i kako me|u akcionerski dru{tva (na pr., dru{tvata A i B) isto taka i me|u akcionerski dru{tva i dru{tva so ograni~ena odgovornost. Na primer, me|u akcionerskoto dru{tvo A i dru{tvoto so ograni~ena odgo-vornost B. Vo vakov slu~aj, akcionerskoto dru{tvo A treba da ima pove}e od edna ~etvrtina od osnovnite vlogovi (udeli) vo dru{tvoto so ograni~ena odgovornost B. I obratno, dru{tvoto so ograni~ena odgovor-nost B da ima pove}e od edna ~etvrtina od akciite na akcionerskoto dru{tvo A.

2.2.1.1.2. Povrzuvawe na dru{tva koi dejstvuvaat zaedni~ki. Pokraj pogorespomenatite oblici na povrzuvawe na dru{tvata, vo ZTD e utvrdeno povrzuvaweto vo oblik na zaedni~ko dejstvuvawe na dru{tvata. Dru{tvata moàt da se povrzuvaat zaradi zaedni~ko dejstvuvawe koga stanuva zbor za samostojni i ramnopravni dru{tva. A toa, po pravilo, podrazbira sostojba koga dru{tvata (na pr., dru{tvata A i B) ne se nao|aat vo odnosi na mnozinsko, zna~ajno ili zaemno u~estvo (vlijanie).

donesena samo so dadenite glasovi zastapeni na sednicata na sobranieto za donesuvawe na odlukata. Toa zna~i deka dadenite glasovi za donesuvawe na odlukata ne se kompariraat sprema brojot na vkupno dadenite glasovi na sobranieto, koga se donesuva odlukata za izmena na statutot na dru{tvoto. Za{to, ako e poinaku, i ako brojot na vozdrànite glasovi bide pogolem broj od dadenite glasovi za donesuvawe na odlukata za izmena na statutot na dru{tvoto, odlukata bi se smetala za nedonesena.


181

Vo vakov slu~aj, dru{tvata A i B, trgnuvaj}i od sopstvenite interesi, moàt so sklu~uvawe spogodba za zaedni~ko dejstvuvawe dru{tvoto A da se stekne so prava na glas vo sobranieto na dru{tvoto B, vo koe }e ima pogolem broj glasovi otkolku {to iznesuvaat glasovite {to gi ima vrz osnova na u~estvoto vo osnovnata glavnina na dru{tvoto B. Na primer, ako dru{tvoto A vo osnovnata glavnina na dru{tvoto B se steknalo so 10% od glasovite na pretstavenata osnovna glavnina, a dru{tvata se dogovorat, dru{tvoto A, namesto 10% od glasovite, da ima 25%. Od ova proizleguva deka ona {to za dru{tvoto A pretstavuva steknuvawe glas-ovi vo sobranieto na dru{tvoto B, za dru{tvoto B pretstavuva otstapu-vawe na pravata na glas so edinstvenata cel: vodewe na zaedni~ka politika kon dru{tvoto B.

So ogled na toa {to so vakviot oblik na povrzuvawe na dru{tvata moè da bidat dovedeni vo pra{awe obvrskite na dru{tvata za prezemenite zaedni~ki dejstva, vo stavot 2 na ~lenot 576 od ZTD ne slu~ajno e utvrdeno deka dru{tvata koi dejstvuvaat zaedni~ki se soli-darno odgovorni za obvrskite koi za niv proizleguvaat od zakonot, a toa podrazbira za obvrski {to proizleguvaat od odredbite na ZTD, kako i na drug zakon.

3. Kako se presmetuva mnozinskoto u~estvo na vladeja~koto dru{tvo vo drugoto (zavisnoto) dru{tvo

Vladeja~koto u~estvo (vlijanie) vladeja~koto dru{tvo go ostvaruva i vo odnos na mnozinskoto u~estvo vo osnovnata glavnina na drugoto (zav-isnoto) dru{tvo i vo odnos na pravoto na mnozinsko odlu~uvawe vo so-branieto, odnosno vo sobirot na sodru`nicite. Me|utoa, ako vladeja~koto dru{tvo vo osnovnata glavnina na drugoto (zavisnoto) dru{tvo u~estvuva so pove}e od 50%, toa voedno ne mora da zna~i avtomatizam deka nemu vo drugoto dru{tvo mu pripa|aat pove}e od polovina na glasovite vo so-branieto. A toa vsu{nost zna~i deka, iako vladeja~koto dru{tvo (na pr., dru{tvoto A) ima, odnosno ostvarilo mnozinsko (vladeja~ko) u~estvo vo drugo dru{tvo (na pr., dru{tvoto B), koe e dol`no za takvata sostojba da go izvesti dru{tvoto B so izve{tajot {to }e im go dostavi na akcioner-ite za raboteweto vo tekot na delovnata godina, ne mora da zna~i deka na dru{tvoto A so samiot toj fakt mu pripa|aat pove}e od polovinata na glasovite vo sobranieto na dru{tvoto, kako zavisno dru{tvo. Ova do-kolku, na primer, dru{tvoto A vo dru{tvoto B steknalo 52% od akciite, a 2% od akciite se prioritetni akcii bez pravo na glas, }e se smeta deka


182

dru{tvoto A, ostvarilo mniozinsko u~estvo (vlijanie) vo dru{tvoto B, no ne se steknalo so pove}e od polovina od glasovite vo sobranieto na dru{tvoto B, {to podrazbira deka dru{tvoto A ne ostvarilo i mnozinsko pravo na odlu~uvawe vo dru{tvoto B.

Vladeja~koto vlijanie moè da se ostvaruva prvo so odreduvawe na sostavot na nadzorniot odbor, koga nadzorniot odbor, koj se sostoi od tri ~lena, od koi dva ~lena se na dru{tvoto A, a eden na dru{tvoto B. Vladeja~koto vlijanie na dru{tvoto A, zna~i se ostvaruva "posredno" samo preku mnozinstvoto vo nadzorniot odbor. Dodeka "posredno"31 preku upravniot odbor, duri i toga{ koga site negovi ~lenovi se od dru{tvoto B. Ova poradi toa {to, a {to e i obvrska {to proizleguva od odredbite na ZTD, ~lenovite na upravniot odbor gi imenuva nadzorniot odbor. I bidej}i vodeweto na raboteweto - dejnosta na dru{tvoto B e vo nadle`nost na upravniot odbor, toa podrazbira deka "posredno" rabo-teweto na dru{tvoto B e vo racete na dru{tvoto A, se razbira preku vli-janieto {to nadzorniot odbor go ima vrz upravniot odbor.

Vtoro, za neposredno vladeja~ko vlijanie stanuva zbor toga{ koga dru{tvoto ima pove}e od 50% vo osnovnata glavnina na zavisnoto dru{tvo. Primer, ako dru{tvoto A ima 80% udel32(akcii, odnosno udel vo osnovni vlogovi) vo dru{tvoto B i 35% udel vo dru{tvoto V. Ako se trgne od visinata na ovoj udel (u~estvo) na dru{tvoto A vo dru{tvoto V, }e se konstatrira deka dru{tvoto A vo dru{tvoto V u~estvuva samo so udel od 35%. Me|utoa, ako na ovoj udel (iznos, u~estvo od 35%) se prido-dade i udelot od 20% {to dru{tvoto B go ima vo osnovnata glavnina na dru{tvoto V, toga{ dru{tvoto A vo dru{tvoto V u~estvuva so 55% (koga na iznosot od 35% }e mu se dodade iznosot od 20%). Vakviot odnos na u~estvoto na dru{tvoto A sprema dru{tvoto V, zna~i deka dru{tvoto A moè da se proglasi za vladeja~ko dru{tvo sprema dru{tvoto V, a

31 Zborot posredno e staven vo navodnici za da ukaàm na faktot deka prev-laduva~koto vlijanie na vladeja~koto dru{tvo vo zavisnoto dru{tvo preva-lentno se ostvaruva vo sobranieto, odnosno vo sobirot na sodru`nicite, iako ne e bez zna~ewe prevladuva~koto vlijanie {to vladeja~koto dru{tvo go ostvaruva vo vodeweto na raboteweto - dejnosta na zavisnoto dru{tvo. 32 Za{to, pod udel se podrazbira udel na akcionersko dru{tvo (na pr, A vo B) vo drugo akcionersko dru{tvo, kako i udel vo osnovni vlogovi na dru{tvo so ograni~ena odgovornost (na pr., A vo B). Za{to pod poimot udel se podrazbira procentot na u~estvoto na edno dru{tvo vo osnovnata glavnina na drugoto dru{tvo, bez razlika dali stanuva zabor za akcionerko dru{tvo ili za dru{tvo so ograni~ena odgovornost, so taa razlika {to za AD se raboti za akcii, a za DOO-za osnovni vlogovi.


183

dru{tvoto V za zavisno dru{tvo sprema dru{tvoto A, so toa {to vo so-glasnost so stavot 2 na ~lenot 577 od ZTD, vo izve{tajot {to im se dostavuva na sodru`nicite ili na akcionerite za raboteweto vo tekot na delovnata godina, da go soop{ti steknatato vladeja~ko vlijanie vo drugoto dru{tvo. Vo vakov slu~aj, so toa {to dru{tvoto A posredno preku dru{tvoto B vo koe ima mnozinsko u~estvo (udel) od 80%, sprema koe se smeta za vladeja~ko dru{tvo, a dru{tvototo B kako zavisno dru{tvo i sprema dru{tvoto V se smeta za vladeja~ko dru{tvo. 4. Sozdavawe koncern

Kako poseben oblik na zadruùvawe na dru{tvata preku nivno povrzuvawe e i koncernot. Vo ZTD ne nao|ame eksplicitna odredba {to go sodrì zborot, odnosno terminot koncern. No toa ne zna~i i deka ne postoi i implicitna odredba vo taa smisla33, odnosno mo`nost za dru{tvata da se povrzuvaat i vo koncern. Toa podrazbira deka i vo uso-glasuvaweto na dru{tvata osnovani pred vleguvaweto vo sila na ZTD, kako i onie koi }e se osnovaat po negovoto vleguvawe vo sila, }e moàt da se organiziraat i vo koncern. Toa {to na ZTD neopravdano mu nedostasu-vaat odredbite {to se odnesuvaat na koncernot i toa pretstavuva negov golem nedostatok.

Pod koncern se podrazbira zdruùvawe na edno vladeja~ko dru{tvo i edno ili pove}e zavisni dru{tva kako pravno samostojni dru{tva zaradi edinstveno vodewe na raboteweto na povrzanite dru{tva od strana na vladeja~koto dru{tvo. Spored toa, koncern moè da nastane na dva na~ina: prvo, koga (na pr., vladeja~koto A) dru{tvo osnova novo (na pr., B) dru{tvo i na novoto dru{tvo prenesuva (vloùva) del od svojot imot i del od predmetot na svoeto rabotewe - dejnosta, {to vsu{nost pretstavuva podelba na dru{tvoto A kako dru{tvo-osnova~ (~len 632 od ZTD), zavisno od na~inot na ureduvaweto na odnosite me|u dru{tvata utvrdeni vo odlukata za osnovawe na dru{tvoto-korisnik vo odnos na stepenot na edinstvenoto vodewe na raboteweto na dru{tvoto-korisnik od strana na dru{tvoto-osnova~; vtoro, dru{tvoto gi prezema akciite, odnosno udelite vo drugite dru{tva od dotoga{nite akcioneri, odnosno sodru`nici; i, treto, koga dve ili pove}e dru{tva sklu~ile dogovor za vodewe na raboteweto - dejnosta, so koj na edno (na pr., A)

33 V. pove}e, prof. d-r Blagoja Brajanovski, ″EKONOMIJA I BIZNIS″, maj 1998, str. 44.


184

dru{tvo mu se davaat golemi prava vo odnos na vodeweto na raboteweto na drugoto (na pr., B) dru{tvo.

So drugi zborovi, nastanuvaweto na koncern kolku {to e vo vrska so odredbite od ZTD {to se odnesuvaat na povrzuvaweto na dru{tvata, isto tolku e vo vrska i so odredbite od ZTD {to se odnesuvaat na rezul-tatot na statusnite promeni. Imeno, na primer, koga dru{tvoto A osnova novo dru{tvo B i koga nemu mu prenesuva del od svojot imot i del od predmetot na svoeto rabotewe. A koga na pr., dru{tvoto A prenesuva del od svojot imot, kako i del od predmetot na svoeto rabotewe na postojno dru{tvo, stanuva zbor za "~isto" povrzuvawe na dru{tvata vo koncern, a ne za povrzuvawe na dru{tvata vrz osnova na statusna promena.

4.1. Fakti~ki i dogovoren koncern

Koncern moè da bide osnovan na dva na~ina: 1) kako fakti~ki koncern, koga prevladuva~koto vlijanie na vladeja~koto dru{tvo (na pr., dru{tvoto A) sprema drugoto (zavisnoto) dru{tvo (na pr., dru{tvoto B) ili pove}e zavisni dru{tva, se zasnovuva vrz mnozinskoto u~estvo na dru{tvoto A vo dru{tvoto B, odnosno sprema dru{tvata (na pr., B, V i G), dokolku stanuva zbor za pove}e zavisni dru{tva vo sostavot na koncer-not, i toa, isklu~ivo so kapitalot; i 2) dogovoren koncern, koga prevla-duva~koto vlijanie na dru{tvoto A sprema zavisnoto dru{tvo B ne se zasnovuva isklu~ivo vrz kapitalot, tuku vrz osnova na dogovorot sklu~en me|u dru{tvata. Iako pri sozdavawe na koncern me|u dru{tvata (A i B), so toa {to dru{tvoto A go vodi raboteweto na dru{tvoto B, na prv po-gled ni izgleda deka postoi odnos: vladeja~ko dru{tvo na stranata na dru{tvoto A i zavisno dru{tvo na stranata na dru{tvoto B. Vo slu~ajot i dvete dru{tva se samostojni i ramnopravni dru{tva, odnosno subjekti. Toa {to dru{tvoto A i dru{tvoto B se soglasile dru{tvoto A sprema dru{tvoto B da se javuva kako vladeja~ko nasprema zavisno dru{tvo, bez da postoi prevladuva~ko vlijanie na dru{tvoto A sprema dru{tvoto B koga stanuva zbor za dogovoren koncern, moè da bide samo rezultat na postoewe na najrazli~ni interesi na dvete dru{tva. Taka, na primer, koga dru{tvoto B ima jasni soznanija deka, dokolku vodeweto na rabotite na dru{tvoto B od dru{tvoto A: 1) moè da dovede do zna~itelno podo-bruvawe na ekonomskata sostojba na dru{tvoto B, no i do steknuvawe na odredeni boniteti za dru{tvoto A. Na primer, koga dru{tvoto A saka da koristi pronajdok od dru{tvoto B na koj rabotelo dru{tvoto A, no koe ′sé u{te ne do{lo do kone~niot rezultat, ili 2) koga, so tekot na vremeto


185

moè da dojde do spojuvawe me|u dvete dru{tva, i 3) koga, so prenos na celata dobivka od dru{tvoto B na dru{tvoto A moè da se zaradi soz-dadeni realni uslovi za posilni investicioni vloùvawa i sl. Vo vakov slu~aj zna~i stanuva zbor za ramnopravni pravni subjekti.

Vo praktikata na razvienite zemji so pazarna ekonomija voobi~aeno e pri nastanuvaweto na dogovoren koncern na ramnopravni samostojni pravni subjekti (dru{tva), pokraj dogovorot za vodeweto na rabotite od dru{tvoto A na dru{tvoto B, da se sklu~i u{te eden dogovor, a toa e dogovorot za prenos na celiot iznos na dobivkata od dru{tvoto B na dru{tvoto A. Vakva situacija imame toga{ koga so dogovorot za vodewe na raboteweto na dru{tvoto B, dru{tvoto A, {to go vodi raboteweto na dru{tvo B, so dogovorot se obvrzalo deka vodeweto na raboteweto nema da go zloupotrebuva vo sopstven interes.

4.2. Razlikite me|u dogovorot za vodewe na raboteweto i dogovorot za prenesuvawe na dobivkata

Dokolku pokraj dogovorot za vodewe na rabotite na zavisnoto dru{tvo od vladeja~koto dru{tvo ne e sklu~en i drug poseben dogovor: dogovor za prenesuvawe na dobivkata, poradi toa {to vladeja~koto dru{tvo se obvrzalo deka raboteweto na dru{tvoto, {to podrazbira i svoe rabotewe, }e go vodi za smetka na drugoto (zavisnoto) dru{tvo, {to voedno zna~i i obvrska za prenesuvawe na celata dobivka, po sklu~uvaweto na ovoj dogovor, dru{tvata {to go so~inuvaat koncernot zadolìtelno sklu~uvaat i dogovor za prenos na dobivkata. Pra{aweto se sostoi vo slednoto: dali me|u ovie dva dogovora postojat razliki i koi se tie? Odgovorot e pozitiven. Kaj dogovorot za vodewe na raboteweto na dru{tvoto postoi pravo na davawe na upatstva na organot na upravuvawe na zavisnoto dru{tvo od vladeja~koto dru{tvo. Za{to vodeweto na rabo-teweto e vo ″racete″ na vladeja~koto dru{tvo. Toga{ koga me|u dru{tvata A i B e sklu~en samo dogovor za prenos na dobivkata, a ne i raboteweto na dru{tvoto B, dru{tvoto B ima i obvrska da go prenese iznosot na ~istata dobivka na dru{tvoto B, se razbira sledej}i gi upatstvata na organot na upravuvawe na dru{tvoto A. Za{to kaj dogovorot za vodewe na raboteweto na dru{tvoto, dokolku ne postoi i dogovor za prenos na iznosot na dobivkata, kaj dru{tvoto B ne postoi neposredna obvrska za prenos na iznosot na dobivkata. No, vo vakov slu~aj, na dru{tvoto B moè da mu bide predizvikana {teta poradi realnata


186

mo`nost dru{tvoto A na dru{tvoto B da mu dava upatstva {to }e mu odat vo korist na dru{tvoto A. 4.3. Pravnata priroda na pretpriemni~kiot dogovor

Kako {to rekov pogore, pretpriemni~kiot dogovor, so koj

dru{tvoto na kapitalot se soglasuva da go vidi raboteweto na dru{tvoto na drugo dru{tvo, vsu{nost, zna~i deka so dogovorot se ureduvaat od-nosite me|u dru{tvata kako dru{tva na koncernot.

Dogovorot za vodewe na raboteweto na drugoto dru{tvo, za koj stana zbor pogore, e obligaciono-praven dogovor. Toa zna~i deka ne e mo`no nastanuvawe (sozdavawe) na dogovoren koncern bez sklu~uvawe na pismen dogovor, odnosno bez sklu~uvawe i na u{te eden dogovor: dogovor za prenos na celata dobivka na dru{tvoto (vo primerot dru{tvoto A). Bidej}i so dogovorot za vodewe na raboteweto na drugoto dru{tvo (zav-isno ili ne; vo primerot dru{tvoto B, a moè i pove}e dru{tva), ne ja zasegnuva samo dobivkata na dru{tvoto B, tuku so toa nastanuvaat golemi ({to e najzna~ajno: organizaciski) promeni i vo dvete dru{tva (dru{tvata A i B, odnosno vo site dru{tva {to go so~inuvaat koncernot). Ottamu, ovoj pretpriemni~ki dogovor u{te moè da se narekuva i organi-zaciski dogovor, odnosno dogovor sui generis. Za{to, so sklu~uvaweto na ovoj dogovor za dru{tvata na koncernot se sozdavaat zaemni prava i obvrski. Pa poradi toa doa|a i do izmeni vo dotoga{noto vnatre{no i organizaciono ustrojstvo na dru{tvoto B, a toa na odreden na~in se re-flektira i na dru{tvoto A. Ova i poradi toa {to do sklu~uvaweto na dogovorot, dru{tvoto B (ili dru{tvata B, V, G i sl., koga koncernot se sostoi od pove}e dru{tva) svoeto rabotewe go vodelo za ostvaruvawe na zaedni~kiot interes na samoto dru{tvo, vo interes na akcionerite vo dru{tvoto, no i vo interes na doveritelite vo dru{tvoto. Posebnosta na dogovorot za vodewe na raboteweto na dru{tvoto B se sostoi i vo toa {to ovoj dogovor go nadminuva karakteristikite na "obi~niot" obliga-ciono-praven dogovor poradi toa {to so nego e sogledlivo silnoto povr-zuvawe na dru{tvata vo koncernot.

Isto taka, edno od osnovnite pra{awa vo vrska so dogovorot za vodewe na raboteweto na dru{tvoto B sekako deka e i pra{aweto za ost-varuvaweto na funkcijata na organot na upravuvawe na dru{tvoto B. Imeno, so dogovorot organot na upravuvawe na dru{tvoto B e izmesten, odnosno toj se stava von sila. Samostojnosta na organot na upravuvawe na dru{tvoto B, so sklu~uvaweto na dogovorot, e pot~inet na organot na


187

upravuvaweto na dru{tvoto A. Isto taka i kapitalot na dru{tvoto B se vrzuva vo samoto dru{tvo. 5. Sozdavawe holding dru{tvo

Pod poimot holding dru{tvo se podrazbira trgovsko dru{tvo koe ima vo sopstvenost mnozinski udel vo drugo samostojno dru{tvo (~lenovite 566-576, a osobeno ~lenot 574 od ZTD). Me|utoa, za da se os-nova, ili podobro re~eno, da se sozdade holding dru{tvo ne e potrebno samo steknuvaweto34 na dru{tvoto (na pr., A ili vladeja~ko dru{tvo) mnozinsko u~estvo vo dru{tvoto (na pr., B, ili vo pove}e takvi dru{tva ili zavisno, odnosno zavisni dru{tva), tuku toga{ koga vladeja~koto dru{tvo A, koe ima mnozinsko u~estvo, }e izrazi èlba za sodavawe holding dru{tvo. Za sozdavawe holding dru{tvo, isto taka, pretpostavka e postoeweto i na dvete dru{tva (dru{tvoto A kako vladeja~ko dru{tvo i dru{tvoto B kako zavisno dru{tvo), dokolku ne stanuva zbor za pogolem broj dru{tva {to go so~inuvaat holdingot. Toa zna~i deka holding dru{tvo ne se sozdava so osnovawe35 novo dru{tvo. Na primer, koga ak- 34 Vo makedonskiot ZTD (stavot 1 na ~lenot 568) edno dru{tvo (na pr., dru{tvoto A) koe se steknalo so mnozinsko u~estvo vo drugo dru{tvo (na pr., dru{tvoto B), so samiot toj fakt dru{tvoto A, dokolku poinaku ne se dogo-vorat, vo {to glavniot zbor go ima dru{tvoto A, dru{tvoto A, so soop{tenieto i izvestuvaweto na dru{tvoto B za steknatoto mnozinsko u~estvo vo dru{tvoto B, so samiot toj fakt dru{voto A go ostvaruva vladeja~koto vlijanie. Za razlika od re{enieto vo makedonskiot ZTD, vo germanskoto trgovsko pravo, pak, e utvrdeno deka, po spoznanieto za stekna-toto mnozinsko u~estvo na dru{tvoto A vo dru{tvoto B, so toa za dru{tvoto A ne postoi zakonski avtomatizam za nepogovorno izvr{uvawe na vladeja~koto vlijanie na dru{tvoto A sprema dru{tvoto B, tuku deka dru{tvoto A moè da go izvr{uva vladeja~koto vlijanie vrz dru{tvoto B. 35 Me|utoa, so ogled na toa {to spored odredbite na ~len 382 od ZTD, akcion-ersko dru{tvo (na pr. akcionerskoto dru{tvo A) ili drugo trgovsko dru{tvo (na pr., dru{tvo so ograni~ena odgovornost), moè da osnova akcionersko dru{tvo (na pr., akcionerskoto dru{tvo B), vo koe akcionerskoto dru{tvo A se javuva kako dru{tvo-osnova~ i kako edinstven akcioner. Isto taka, dru{tvoto A moè da stane edinstven akcioner vo postojnoto dru{tvo B, ako go stekne pravoto na sopstvenost vrz site akcii vo dru{tvoto B. Ova (i vo dvata primeri) se odnesuva samo toga{ koga dru{tvoto A e pravno, a fizi~ko lice. Taka, na pr., fizi~koto lice koe gi steknalo site akcii vo dru{tvoto B, iako de fakto e edinstven akcioner, mora da pristapi kon preobrazba na dru{tvoto B. So ogled na toa {to akcionersko dru{tvo spored odredbite na ZTD ne moè da osnova edno fizi~ko lice, vo primerov, edinstveniot ak-cioner e dolèn akcionerskoto dru{tvo B da go preobrazi vo dru{tvo so ograni~ena odgovornost osnovano od edno lice (DOOEL).


188

cionerskoto dru{tvo A, osnova akcionersko dru{tvo so vloùvawe na del od imotot vo novoosnovanoto akcionersko dru{tvo. Ako akcioner-skoto dru{tvo A saka da sozdade holding dru{tvo, prvo mora da osnova akcionersko dru{tvo (na pr., dru{tvoto B) ili pove}e vakvi dru{tva (na pr., dru{tvata B, V i G), koga dru{tvoto A se javuva kako dru{tvo-osnova~, a dru{tvoto, odnosno dru{tvata gi osnova so vloùvawe na del od svojot imot. Vo vakov slu~aj, dru{tvoto A kako dru{tvo-osnova~ se manifestira kako edinstven akcioner. A koga dru{tvoto A sozdava holding dru{tvo so steknuvawe mnozinsko u~estvo vo osnovnata glavnina na dru{voto B, toa go pravi: (1) koga pravoto na sopstvenost go steknalo na mnozinskiot del od akciite ili vrz site akcii vo dru{tvoto B, dokolku saka, se razbira, da sozdade holding dru{tvo. Samostojnite dru{tva vo holding dru{tvo moàt da bidat povr-zani na dva na~ina: 1) so kapitalot i 2) so pretpriemni~ka spogodba, od-nosno dogovor. Holdingot, po pravilo se sozdava za da moè vladeja~koto dru{tvo da go vodi raboteweto na zavisnoto dru{tvo (vo celost ili de-lumno), so toa {to del od predmetot na svoeto rabotewe }e go situira da izvr{uva vo zavisnoto dru{tvo, kako i da upravuva so zavisnoto dru{tvo.

Kolku {to holdingot e prepora~liv i prifatliv oblik na dru{tvo, isto tolku moè da ima negativni posledici osobeno za zavis-noto, odnosno za zavisnite dru{tva. Negativnite posledici od sozda-vaweto na holding dru{tvoto se mo`ni koga vladeja~koto dru{tvo go koristi svoeto vlijanie na zavisnite dru{tva zaradi ostvaruvawe na svoi sopstveni (tesni) interesi, so {to bi moèlo da gi o{teti intere-site, ne samo na ~lenovite na holdingot dru{tvoto, tuku isto taka i in-teresite na nivnite doveriteli. 1) Prednostite na holding dru{tvoto. Holding dru{tvoto se sozdava za da moàt dru{tvata na holdingot so zaedni~ki zdruèni sili da opstanat i da uspeat vo osobeno te{ki i problemati~ni uslovi. Bez ogled na toa {to holdingot ima i negativni strani, kako {to be{e pogore naspomenato, sepak prete`nuvaat pozitivnite strani. Za{to, so zdruùvaweto na dru{tvata vo holding dru{tvo, vsu{nost, tie gi zdruùvaat stru~nite, tehnolo{kite, finansiskite, pazarnite i drugite resursi so koi raspolagaat, zaradi ostvaruvawe na posebnite interesi na sekoe dru{tvo vo holding dru{tvoto, zaradi ostvaruvawe na zaedni~kite interesi na holdingot, kako i zaradi ovozmozmoùvawe vrabotuvawe na postojniot raboten potencijal (nadminuvawe na sosto-jbata na sozdavawe tehnolo{ki, odnosno ekonomski vi{ok na rabotna


189

sila), so tendencija za novi vrabotuvawa i, na krajot, zaradi op{tiot pridones vo interes i za dràvata. Dru{tvata povrzani vo holding dru{tvo moàt da se organ-iziraat i kako koncern. 2) Presmetuvawe na u~estvoto. U~estvoto na vladeja~koto dru{tvo se presmetuva spored odnosot me|u nominalniot iznos na ak-ciite {to mu pripa|aat na toa dru{tvo vo odnos na vkupnata osnovna glavnina na drugoto dru{tvo, odnosno na drugite dru{tva. Ako iznosot na u~estvoto e, na primer, 50%, toga{ u~estvoto iznesuva 50%, so toa {to od osnovnata glavnina na dru{tvoto se izzema iznosot na akciite {to dru{tvoto gi ima vo drugo dru{tvo, dokolku odnosnoto dru{tvo ne e u~esnik vo sozdavaweto na holding dru{tvoto. So ogled na pogolemiot broj mo`nosti za utvrduvawe na vidovite holding dru{tva, potrebno e: Prvo. Utvrduvawe koe dru{tvo }e bide vladeja~ko, a vladeja~ko sekoga{ e dru{tvoto koe vo drugoto dru{tvo u~estvuva so pove}e od edna polovina vo negovata osnovna glavnina, koga stanuva zbor za neposredno ili za posredno vladeja~ko vlijanie, {to be{e objasneto koga stana zbor za sozdavawe koncern. Vtoro. [to se odnesuva do granicite na ovlastuvawata na vladeja~koto dru{tvo sprema zavisnoto dru{tvo, za odbeleùvawe e deka: (1) zavisnoto dru{tvo (a toa zna~i deka vo sostavot na holding dru{tvoto moè da ima pove}e dru{tva) ima celosna pravna i delovna samostojnost, (2) zavisnoto dru{tvo, bez soglasnost na vladeja~koto dru{tvo, ne moè da donesuva odluki {to se odnesuvaat na statusnite promeni, na pro{iruvaweto, odnosno menuvaweto na dejnosta, imenu-vaweto na ~lenovite na organot na upravuvaweto i na nadzorniot odbor, odnosno na ~lenovite na odborot na direktori. 6.Zaklu~ok 1. Vo najtesna vrska so zdruùvaweto na pravnite subjekti e niv-noto povrzuvawe vo povrzani dru{tva. Koga se zboruva za zdruùvaweto na pravnite subjekti, koe pove}e korespondira so statusnite promeni na pravnite subekti, osobeno so spojuvaweto, poupatna e upotrebata na ter-minot povrzuvawe. Vo taa smisla, razlikuvame nekolku vidovi na povrzu-vawe: (1) povrzuvawe so zna~ajno u~estvo na edno dru{tvo vo drugo dru{tvo, koga u~estvoto na ednoto dru{tvo pretstavuva pove}e od edna ~etvrtina, (2) povrzuvawe so mnozinsko u~estvo na edno dru{tvo vo drugo


190

dru{tvo, koga mnozinskoto u~estvo se izrazuva so u~estvo {to pretsta-vuva pove}e od edna polovina, (3) povrzuvawe so zaemno u~estvo na dru{tvata, koga i dvete dru{tva edno vo drugo u~estvuvaat so pove}e od edna ~etvrtina, (4) povrzuvawe vo holding dru{tvo, koga edno dru{tvo ima mnozinsko u~estvo vo drugo pravno samostojno dru{tvo, so ili bez vr{ewe na sopstveno proizvodstvo ili trgovska dejnost, (5) povrzuvawe na dru{tva koi dejstvuvaat zaedni~ki vrz osnova na sklu~ena spogodba i (6) povrzuvawe so sozdavawe koncern dru{tvo, koga koncernot go so~inuvaat pravno samostojni dru{tva, od koi edno dru{tvo e vladeja~ko dru{tvo, dodeka edno ili pove}e dru{tva se povrzani so edinstveno vodewe na raboteweto. 2. Osnovnata karakteristika na povrzuvaweto na pravnite sub-jekti vo makedonskata ekonomija se odlikuva so toa {to povrzuvaweto se nao|a na najniski "granki". Za vakvata sostojba pridonesuva: prvo, indi-vidualnata, poto~no individualisti~kata koncepcija i odnesuvawe na pravnite subjekti vo pravniot promet, vtoro, nedovolnata doverba edni kon drugi vo nastapuvaweto vo pravniot promet kako povrzani dru{tva i treto, nedoizgradeniot praven poredok kompatibilen na zemjite na Ev-ropskata unija, kako i nesoodvetnoto odnesuvawe na nadle`nite dràvni organi vo ovaa smisla.

D-r Marija Zarezankova-Potevska

191

D-r Marija Zarezankova-Potevska Ministerstvo za ekonomija na Republika Makedonija

FORMI NA ORGANIZIRAWE I ZDRU@UVAWE NA MALOTO STOPANSTVO VO FUNKCIJA NA

POGOLEMA VRABOTENOST

Voved Osnovnata karakteristika na pazarnata ekonomija e decentrali-

zacijata, slobodata na poedincite, slobodata na potro{uva~ot da vr{i izbor me|u konkurentskite proizvodi i uslugi, slobodata na proizvodite-lot da osnova pretprijatie, da go pro{iruva, da go nosi rizikot i da obezbeduva profit ednovremeno, slobodata na rabotnikot da vr{i izbor na svoeto rabotno mesto itn.

Slobodata na pretpriemni{tvoto vo procesot na stopanisuvawe dava neograni~en broj mo`nosti za ekonomski prosperitet i progres na op{testvoto. Pretpriemni{tvoto kako proces na delovno organizirawe, rakovodewe i rizikuvawe vnesuva golemi promeni vo nacionalnata eko-nomija.Toa pretstavuva nemerliv faktor na ekonomskiot razvoj i kako op{ta filozofija na delovnoto rabotewe vo pazarni uslovi svojot pro-cut go manifestira vo razvojot na maloto stopanstvo. Malite stopanski subjekti pretstavuvaat ‘rbet na pretpriemni{tvoto i zatoa prednostite na maloto stopanstvo se univerzalno prifateni vo ekonomskata teorija i praksa.

Vo erata na pretpriemni~kiot kapitalizam, zapo~nata od sedum-desettite godini na 20-ot vek, sektorot na maloto stopanstvo stanuva dominanten,klu~en razvoen faktor.

Vo uslovi na postindustrisko, informati~ko op{testvo, nositeli na prestruktuiraweto se malite pretprijatija, koi so svojata ìlavost, vitalnost, inventivnost se generatori na novi vrabotuvawa i mobilizatori na site faktori na proizvodstvoto.


192

So prodlabo~uvaweto na krizata na golemite pretprijatija od krajot na osumdesettite godini na minatiot vek, ekonomskite politiki na najrazvienite zemji vo svetot zapo~nuvvat seriozno da se zanimavaat so pra{aweto na razvojot na maloto stopanstvo, so industriskata konku-rentnost, so prestruktuiraweto i privatizacijata, so odr`liviot razvoj. Denes, do 99% od pretprijatijata vo visoko razvienite zemji se mali i golemi i vo niv raboti okolu 70% od vkupno vrabotenata rabotna sila vo stopanstvoto.

Nastanatite promeni na op{testveno-ekonomskiot sistem vo zem-jite na ju`na i isto~na Evropa, zapo~nati pred pove}e od edna decenija, iniciraa reformi na politi~kiot, op{testveniot i stopanskiot sistem i vo na{ata zemja.Vo uslovi na stopanski sistem koj se karakterizira so privatna sopstvenost na kapitalot i slobodno deluvawe na pazarnite zakonitosti, na maloto stopanstvo mu e dadena {ansata za razvoj.

No, jakneweto na pretpriemni{tvoto potrebno e da se pomaga i da se poddrùva za da gi dade svoite efekti {to poskoro, pred sé, vo vrabotuvaweto, vo zgolemuvaweto na proizvodstvoto, vo jakneweto na konkurencijata i voop{to vo ekonomskiot i socijalniot, ~ovekoviot razvoj voop{to.

1. Razvojot na maloto stopanstvo vo Republika Makedonija 1.1. Sostojbata na maloto stopanstvo vo Republika Makedonija

Kako rezultat na ekonomskoto i na sopstveni~koto prestruktui-rawe, preku privatizacija na pretprijatijata i so otvarawe na novi pret-prijatija, vo izminatiot period na vospostavuvawe na noviot ekonomski sistem na otvoren pazar i privatna sopstvenost na kapitalot, nastanaa golemi promeni vo stopanstvoto.

Taka, brojot na pretprijatija rapidno porasna, a vkupnata vrabo-tenost kako rezultat na prestruktuirawata postepeno se na-maluva.Prose~niot broj na vraboteni lica vo pretprijatijata konstantno se namaluva (215,8 vo 1989 godina, 8,4 vo 1997 godina i 8,7 vo 2000 godina), isto kako i vkupnata vrabotenost vo stopanstvoto.

Kon krajot na 2001 godina,36stapkata na nevrabotenost iznesuva 30,5%, a stapkata na vrabotenost e 38,6%, industriskoto proizvodstvo beleì opa|awe vo odnos na prethodnata godina za 8,8%, zemjodelskoto proizvodstvo za 13,3%, izvozot e pomal za 10,2%, a trgovskiot deficit iznesuva 513 milioni $.

36 Spored podatoci na Zavod za statistika na RM, dekemvri 2001


193

Vo vakvi uslovi, razvojot na maloto stopanstvo dava mo`nosti i dava {ansi za relativno brzo zgolemuvawe na vrabotenosta i na proiz-vodstvoto poradi nizata ekonomski karakteristiki i pogodnosti koi mu davaat zna~ewe na klu~en razvoen faktor, a vo krajno nepovolni soci-jalni uslovi (sekoj ~etvrti gra|anin e socijalen slu~aj).

Malite pretprijatija vo Republika Makedonija vo 2000 godina u~estvuvaat so 98,3% vo vkupniot broj na aktivni pretprijatija (33.269) i opfa}aat 37% od vkupnata vrabotenost vo stopanstvoto na zemjata (290.434), dodeka srednite u~estvuvaat so 1,4%, a opfa}aat 24% od vkup-nata vrabotenost vo stopanstvoto. Toa zna~i deka samo 0,3% od pretpri-jatijata imaat nad 250 vraboteni lica, odnosno se golemi pretprijatija, a site ostanati 99,7% se mali i sredni pretprijatija (so 61% od vkupnata vrabotenost vo stopanstvoto), soglasno na utvrdenata zakonska klasifi-kacija .37

Brojot na zanaet~iite registrirani kako fizi~ki lica iznesuva 7.000 vo 2000 godina, {to ja pokaùva visokata zastapenost na malite stopanski subjekti vo stopanskata struktura na Republika Makedonija.

Tabela 1

Golemi, mali i sredni pretprijatija vo Republika Makedonija (sostojba vo 2000 godina)

Mali Sredni Golemi Vkupno pretprijatija

32.698 453 118 33.269

Mali Sredni Golemi Vkupno vraboteni

108.722 71.744 109.968 290.434

Izvor:Spored podatoci na Zavodot za platen promet.

Procesot na prestruktuirawe se odviva brzo, so site pozitivni i negativni vlijanija i reperkusii od ekonomski i socijalen aspekt.

37 Zakon za smetkovodstvo Sl.v. na RM. br.42/1993 i izmenite vo Sl.v. na RM. br.32/1998 i Zakonot za izmeni i dopolnuvawa na Zakonot za trgovskite dru{tva Sl.v na RM br.50/2001


194

Tabela 2 Broj na vraboteni spred vidovi na pretprijatija

Godina Broj na pretprijatija Broj na vraboteni

1989 2.003 432.400 2000 33.269 290.434

Izvor:Spored podatoci na Zavodot za platen promet Razvojot na maloto stopanstvo vo prv red zavisi od sozdavaweto na

povolen deloven ambient i klima, povolno delovno opkruùvawe, {to zna~i donesuvawe i primena na sistemskite zakoni koi }e gi eliminiraat barierite na patot na nepre~eniot, brz razvoj na ovoj sektor. Pokraj toa, nu`na e nacionalna politika na poddr{ka na maloto stopanstvo so koja }e se zabrza razvojot na pretpriemni{tvoto vo zemjata i }e se obezbedi nu`no prestruktuirawe na proizvodstvoto.

Dosega{nata praksa pokaà niza slabosti ~ii koreni se vo makroe-konomskiot ambient, odnosno nesoodvetno povolniot ambient i klima za nepre~en razvoj na pretpriemni{tvoto. Malostopanstvenicite se sre}avaat so problemi vo dolgite proceduri za dobivawe dozvoli za gradba i upotrebni dozvoli, problemi vo finansiraweto, osobeno za po~etnite biznisi svrzani so rigidniot bankarski sistem, problemi svrzani so te{ki uslovi za kreditirawe od bankite: visoki hipoteki i garancii, visoki kamati, kratki rokovi na otplata itn.,monopolska polo`ba na oddelni stopanski subjekti {to ja onevozmoùva konkurenci-jata i negativno vlijae vrz konkurencijata i vrz razvojot na malite i srednite pretprijatija, problemi svrzani so sudskiot sistem, otsustvo na efikasen, sovremen i edinstven dano~en sistem i namaluvawe na dano~noto optovaruvawe, otsustvo na carinski i dano~ni osloboduvawa, otsustvo na efikasen, sovremen i edinstven carinski sistem i namalu-vawe na carinskoto optovaruvawe, merki na poddr{ka na stranskite in-vesticii itn.38

Otstranuvaweto na pre~kite na patot za nepre~en, brz razvoj na prettpriemni{tvoto preku nivno eliminirawe vo pove}e oblasti pot-rebno e da se napravi {to pobrzo i poefikasno vo interes na razvojot na celokupnoto stopanstvo.

Pobrzoto pribliùvawe i za~lenuvawe na Republika Makedonija

38 Sprema FARE proektot: Pribliùvawe na zakonodavstvoto-otstranuvawe na barierite vo razvojot na malite i srednite pretprijatija, tom 1 i 2, juli 1998,Skopje


195

vo EU vo golema mera e usloveno i od prifa}aweto na sovremenite me-todi i mehanizmi za poddr{ka na sektorot na maloto stopanstvo, so {to im se obezbeduva na stopanskite subjekti da bidat efikasni, konku-rentni, a so toa i ramnopravni so drugite subjekti na svetskite pazari.

1.2. Institucionalna infrastruktura

Razvojnite dokumenti vo site izminati godini na samosto-jnost na Republika Makedonija sodràt zalagawa i opredelbi za jak-newe na sektorot na maloto stopanstvo preku obezbeduvawe na fi-nansiska poddr{ka i nematerijalna pomo{ vo delovnoto rabotewe na stopanskite subjekti, posebno na novite i mladi pretprijatija.

No i pokraj faktot {to so nekolku proekti se otvorija odre-deni institucii i se obezbedija odredeni sredstva za finan-sirawe, sepak ostanuva konstatacijata deka pomagaweto na jakneweto na razvojot na maloto stopanstvo treba da se tretira kako traen proces vo interes na pobrzoto vrabotuvawe, koristej}i gi kreativ-nite potencijali na nevrabotenite, na otpu{tenite rabotnici, na mladite i obrazovani lu|e.

Pra{aweto na pomagawe na razvojot na maloto stopanstvo e konstanten i dolgotraen proces koj treba da bide trajna zada~a i cel na makroekonomskata politika na dràvata. Otsustvoto na brz i re-lativno lesen pristap do kapital, do informacii, do nova tehnologija, obezbeduvawe na kvalitet na stokite i uslugite, inter-nacionalizacija na maloto stopanstvo itn. naloùvaat dolgoro~en i traen proces vo politikata na pottiknuvawe na razvojot na maloto stopanstvo.

Prv i pozna~aen ~ekor na ovaa politika kaj nas e napraven so osnovaweto na mreà na institucii za razvoj na malite i na sred-nite pretprijatija preku formirawe na:

- Nacionalnata agencija za razvoj na mali i sredni pretpri-jatija (NEPA) vo 1998 godina i nejzinite regionalni centri-fondacii vo Skopje, Veles, Bitola, Strumica i Kumanovo, so sredstva od EU.

- Agenciite za pomo{ na pretprijatijata vo Ohrid, Tetovo i Gostivar, so sredstva od Vladata na Velika Britanija.

- PREDA vo Prilep so sredstva od Vladata na [vajcarija.

- SEED Kancelarija, osnovana vo 2001 godina so sredstva od IFC.


196

- Makedonski deloven centar, osnovan vo 1996 godina so sred-stva od Agencijata za me|unaroden razvoj na SAD.

- Makedonska razvojna fondacija za pretprijatija, vo ramkite na Makedonskiot centar za me|unarodna sorabotka (MCMS) obezbeduva tehni~ka i finansiska poddr{ka koja se real-izira preku delovnite banki vo 3 vida zaemi.

Tie ne obezbeduvaat materijalna poddr{ka na pretprijatijata, no gi pomagaat vo oblasta na uspe{noto vodewe na pretprijatijata preku obuka, konsultacii, informacii, elektronsko trguvawe (e-biznisi), vo oblasta na menaxmentot, marketing aktivnostite i podgotovkata na delovni planovi, kako va`ni dokumenti za uspe{no rabotewe na pretprijatijata, a potrebni i pri dobivawe krediti, osobeno Mikrokreditnata linija na EU .

Ve}e nekolku godini, uspe{no rabotat nekolku delovni inkuba-tori finansirani so programi od Svetskata banka vo [tip, Makedonska Kamenica, Del~evo, Prilep,Kru{evo, a od neodamna i vo Veles itn. Os-ven deloven prostor pod povolni uslovi, delovnite inkubatori na novite pretprijatija im ovozmoùvaat i finansiski pozajmuvawa od sopstven fond, {to e mnogu povolen instrument za razvoj na pretpriemni{tvoto.

Od 1996 godina raboti humanitarnata organizacija “Mo`nosti” od Skopje, kako proekt na USAID, koja ima svoi filijali vo Ko~ani, Ki~evo, Kumanovo i Strumica i koja obezbeduva mikro finansirawe na malite i po~etni biznisi, vklu~uvaj}i i grupni zaemi.

Vo 1998 godina e osnovana Makedonskata banka za poddr{ka na raz-vojot kako promotivna banka koja raboti preku delovnite banki vo zem-jata.Taa e osnovana so buxetski sredstva i so kapital od KFW Bankata od SR Germanija.

Vo tek na realizacija se i programi za transfer na tehnologija, za promocija na privatniot sektor, za razvoj na zanaet~istvoto, za razmena na menaxeri i obuki na makedonski menaxeri vo oblasta na marketingot i menaxmentot, kako i drugi programi od bilateralnata sorabotka so SR Germanija. Tie pretstavuvaat pomo{ na malite i srednite pretprijatija vo makedonskoto stopanstvo bidej}i so germanskoto iskustvo i znaewe obezbeduvaat, me|u drugoto, i transfer na znaewe.

Ministerstvoto za ekonomija, preku usvoena Programa za koristewe na sredstvata od nadomestokot {to go pla}aat delovnite subjekti pri


197

uvoz i izvoz na proizvodi, stoki i uslugi39, obezbeduva finansiska poddr{ka na pretprijatijata {to sakaat da primenuvaat ISO 9000 stan-dardi za kvalitet, potoa za promotivni materijali i za u~estvo na saem-ski i na drugi manifestacii, vklu~uvaj}i i osnovawe na tehnolo{ki parkovi i inovativni centri.

SEAF/Makedonija e investicionen fond koj po pat na partnerstvo vo razvieni pretprijatija go finansira privatniot sektor.

Vo Republika Makedonija vo izminatiot period se odobreni okolu 211 milioni DEM vo vid na krediti za malite i srednite pretprijatija od strana na me|unarodni institucii i stranski vladi koi se real-iziraat preku delovnite banki. No, poradi necelosna podgotvenost na bankite, kako rezultat na nedoverbata kon maloto stopanstvo, kako i po-radi nemo`nosta da se zadovolat strogite bankarski uslovi itn., ovie sredstva ne se dovolno iskoristeni (okolu 60%).

I pokraj nepovolnite ekonomski uslovi vo izminatiot period, sektorot na maloto stopanstvo doìvuva brz razvoj. Zatoa, od osobeno zna~ewe e ponatamo{na pomo{ koja bi se sodrèla vo edna utvrdena dol-goro~na nacionalna politika na poddr{ka. Taa treba da pretstavuva in-stitucionalna ramka za pomo{ i poddr{ka na maloto stopanstvo koja pokraj nematerijalnata poddr{ka vo vid na delovni informacii, obuki i permanentno obrazovanie, konsultacii za delovnoto rabotewe vo oblasta na menaxmentot, marketingot, kvalitetot na proizvodite, iz-voznata promocija itn. sodrì i finansiska poddr{ka vo vid na mali zaemi, garancii,partnerstvo itn.

Donesuvawe na eden celosen zakon za poddr{ka na razvojot na maloto stopanstvo vo Republika Makedonija, koj bi pretstavuval insti-tucionalna ramka na poddr{ka, bi bil od golema va`nost za razvoj na pretpriemni~kite idei na lu|eto, vo uslovi na visoka nevrabotenost, osobeno na mladi i visoko obrazovani lu|e.Toa bi go usporil procesot na golemi migracii od zemjata na mladi i visoko stru~ni lu|e vo nasoka na razvienite zemji vo svetot.

No, prioritetno zna~ewe ima donesuvaweto na strategija za raz-voj na malite i srednite pretprijatija, odnosno na maloto stopanstvo, koja na dolg rok }e gi definira osnovnite celi na razvoj vo ovoj mnogu zna~aen del od stopanskata struktura vo zemjata.

2. Formi na organizirawe na maloto stopanstvo 39 Slu`ben vesnik na Republika Makedonija broj 36 od 2001 god.


198

Formite na organiziranost na maloto stopanstvo, kako i formite i metodite na pomagawe na malite i novite stopanski sub-jekti se raznovidni i mnogubrojni, vo zavisnost od potrebite i mo`nostite vo odredeni okolnosti, vo oddelni zemji i po{iroko. Sekoja zemja vo zavisnost od uslovite i sostojbite, vo zavisnost od utvrdenite razvojni prioriteti i utvrdeni celi, si gradi svoi modeli na razvoj na maloto stopanstvo.

Vo visoko razvienite zemji, so pravilno vodena nacionalna politika na razvoj na maloto stopanstvo, se postignuva optimalna kombi-nacija na raspolo`livite faktori za proizvodstvo i golem podem na privatniot sektor. Dolgoro~nite, konzistentno osmisleni i utvrdeni merki i instrumenti za poddr{ka na maloto stopanstvo rezultiraat vo raznovidna proizvodstvena struktura i vo formi na organizirawe i zdruùvawe vo interes na edno efikasno i konkurentno sposobno stopan-stvo.

Formite na organiziranost se usloveni od pove}e faktori, a pred sé od nivoto na stopanskiot razvoj, od razvojot na pret-priemni{tvoto, od politikata na poddr{ka na privatniot sektor, od prifa}aweto na tehnolo{kite promeni itn.

Semejnoto stopanisuvawe, odnosno familijarniot biznis e mnogu poznata i ednostavna forma na zdruùvawe vo maloto stopanstvo koja e prisutna vo zemjite na Evropa, a osobeno vo mediteranskite zemji. Vo zapadna Evropa 85% od site biznisi se familijarni biznisi, odnosno toa se pretprijatija koi delumno ili celosno gi kontroliraat familiite koi gi osnovale. Familijarnite pretprijatija se mikro pretprijatija (do 10 vraboteni), no imaat tendencija i da prerasnat vo golemi pretpri-jatija. Toa e na primer “Fiat” ili “Beneton” vo Republika Italija. Toa se pretprijatija so nasledena delovna struktura koi go zgolemuvaat seme-jniot kapital, go mobiliziraat rabotniot i drugiot raspolo`liv kapital i na toj na~in razvivaat “unikaten sistem na organizacija”40. So dobro utvrdena i oblikuvana programa za poddr{ka, ovoj vid na stopanisuvawe vo Republika Makedonija moè da najde svoja podloga poradi faktot {to zemjata po osamostojuvaweto nasledi razvieno zanaet~istvo i razvien privaten sektor vo zemjodelstvoto. Za razvoj na ovoj vid na stopanisu-

40 Poutziouris Panirkos:”The Development of the Family business”,24th European Small Business Seminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994


199

vawe golema uloga moè da ima i fran{izing, lizing i licencnite dogo-vori.

Vo delovnite inkubatori ili ”odgleduva~i” na novi mali pret-prijatija novite mali stopanski subjekti dobivaat delovni uslugi pod povolni uslovi, vklu~uvaj}i i finansiski sredstva i deloven prostor. Delovnite inkubatori moè da bidat od najrazli~en vid: op{ti; tehnolo{ki parkovi, {to podrazbira tehnolo{ka poddr{ka na malostopanstvenicite; nau~ni parkovi, so nau~na komponenta itn. Tie moè da bidat finansirani od buxetski sredstva, od privatni golemi pretprijatija, od lokalnata zaednica. Tie moè da bidat locirani vo ramki na golemite pretprijatija ili nadvor od niv, kako nezavisni insti-tucii, finansirani od pove}e izvori i partneri.

Industriskite zoni se naj~est oblik na organizirawe na maloto stopanstvo kade na edno mesto rabotat pove}e sli~ni pretprijatija, vo interes na pogolema racionalnost i efikasnost. Vo niv rabotat speci-jalizirani pretprijatija za izvoz, a so cel da se olesnat uvozno-izvoznite transakcii postojat i agencii za marketing, razni laboratorii za kvalitet itn. Dobar primer za uspe{na industriska zona e OSTIM blizu Ankara vo Republika Turcija, koja pokraj 2.500 pretprijatija od metaloprerabotuva~kata industrija ima i svoja televizija, 20 filijali na banki, sredno zanaet~isko u~ili{te, so laboratorii, marketing agen-cii, i pretstavni{tvo na KOSGEB, javna dràvna institucija vo ramkite na Ministerstvoto za industrija i trgovija za poddr{ka na maloto sto-panstvo.

Grupa na srodni, kompatibilni pretprijatija koi pretstavuvaat “grozd” (cluster) od pretprijatija. Tie so svojata kompatibilnost i srod-nost se povrzuvaat i se nadopolnuvaat, naj~esto geografski koncen-trirani. Modelot na grozdovi zna~i zdruùvawe, a tipi~en primer za ovoj model e modelot na razvoj na maloto stopanstvo na Emilija Romawa vo Republika Italija. Grozdovite se metod za zgolemuvawe na konkurent-nosta.

"âdor strategija" e mo`nost za razvoj na t.n. “korporacisko pretpriemni{tvo”, koga vo ramkite na golemite pretprijatija se dava mo`nost za razvoj na nezavisni privatni pretprijatija ili privatizirani delovi od postoe~koto pretprijatie.

Razvoj na t.n. centralno-satelitski sistem, koga site mali pret-prijatija se obedineti so edno strogo specijalizirano pretprijatie koe


200

gi vr{i site uslugi za niv. Taka se obezbeduva efikasnost, racionalnost vo raboteweto, bidej}i postoi stroga podelba na funkciite.

Partnerstvo preku zdruùvawe vo zadrugi, partnerski pretpri-jatija, dru{tva dava mo`nost za jaknewe na privatniot sektor.

Zdruùvaweto na malostopanstvenicite na profesionalna os-nova vo razni zdruènija, komori, asocijacii itn. isto taka e od va`nost za uspe{en razvoj na maloto stopanstvo. Preku lobirawa i zaedni~ki barawa moè da se izdejstvuvaat razni povolnosti od dràvnite organi vo interes na razvojot.

2.1. Modeli na razvoj na maloto stopanstvo

Dràvnata intervencija vo jakneweto na pretpriemni{tvoto e vo interes na zgolemena vrabotenost, vo interes na zgolemena efikasnost i razvoj na konkurencijata, vo namaluvawe na socijalnite tenzii. Otsust-voto na lesen i relativno brz pristap do kapital, do nova tehnologija, do novi pazari, do delovni informacii za potrebite na maloto stopanstvo, nametnuva potreba od nacionalna politika na poddr{ka na maloto sto-panstvo.

Vo ekonomskata teorija i praksa se poznati pove}e modeli na raz-voj na maloto stopanstvo koi moè da posluàt kako primer za dobro or-ganizirano malo stopanstvo preku razni formi na zdruùvawe i nacion-alno pomagawe na razvojot.

Bolowa modelot vo regionot Emilija Romawa, Republika Italija, opfa}a grozd na pretprijatija ~ija osnovna dejnost e kerami~kata indus-trija i srodni na nea industrii, ~ij razvoj e potpomognat od Univerzite-tot i od ERVET mreàta na institucii za poddr{ka na maloto stopan-stvo, osnovana vo 1974 godina. Industriskata zona za kerami~kata indus-trija vo Emilija Romawa e dobar primer za razvoj na maloto stopanstvo. Poradi golemite efekti od ovoj model, denes regionot Emilija Romawa spa|a vo 10-te najrazvieni regioni vo EU, a italijanskata kerami~ka in-dustrija zazema 25% vo svetskoto proizvodstvo na kerami~ki proizvodi. Spored Majkl Porter, toa e primer za nacionalna konkurentnost.

Modelot na Pitsburg vo SAD podrazbira prestruktuirawe na sto-panstvoto po pat na zamena na te{kata i neefikasna industrija na ~elik so malo stopanstvo, potpomognato od univerzitetot vo davawe na razni vidovi na uslugi, vklu~uvaj}i ja i tehnolo{kata poddr{ka. Ovoj model


201

vsu{nost ozna~uva razvoj na maloto stopanstvo vo ramkite na delovnite inkubatori so tehnolo{ka pomo{, odnosno vo tehnolo{ki parkovi i so pomo{ na razni institucii za poddr{ka.

Birmingemskiot model ozna~uva razvoj na maloto stopanstvo kako posledica na raspa|aweto na jaglenokopite vo Velika Britanija.

Bostonskiot model vo SAD podrazbira razvoj na maloto stopan-stvo preku tehnolo{ka poddr{ka od univerzitetite, odnosno kako rezul-tat na visokata tehnologija.

Mandragonskiot model vo [panija podrazbira razvoj na maloto stopanstvo preku razvoj na zadrugi vo razni dejnosti.

Modelite za razvoj41 se pozitivni primeri, iako ne se edinstveni, kako se razviva i poddrùva maloto stopanstvo. Tie treba da bidat primer za organizirawe na makedonskoto malo stopanstvo, sekako vo ram-kite na mo`nostite, uslovite i potrebite vo lokalnite sredini i po{iroko.

2.2. Strategiski partnerstva - zdruùvawa

Zaedni~koto partnerstvo, odnosno zdruùvaweto me|u malosto-panstvenicite ima za cel zgolemuvawe na vrednosta na komparativnite prednosti na pretprijatijata i na nivnite zaedni~ki efekti, korisni za site partneri (win/win princile)42. Strategiskite partnerstva obezbeduvaat polesen pristap do najnovite tehnologii, obezbeduvaat internacionali-zacija, iznao|awe na novi pazari, investitori, namaluvawe na politi~kiot i na finansiskiot rizik itn. Od druga strana, se smeta deka se gubi nezavisnosta na partnerite preku ovoj pat na zdruùvawe i delovno rabotewe. Statistikata pokaùva deka okolu 50% od strate-giskite partnerstva propa|aat, no sepak se javuvaat novi partnerstva vo interes na zaedni~kite celi i korist.

41 Vidi po{iroko:d-r Marija Zarezankova-Potevska: "Perspektivite na maloto stopanstvo", Neol,Skopje, 2000 42 Ica Rajshek: Strategic “Alliance an the Small Firm ”, 24th European Small Business Seminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994,str.229


202

Kako zna~ajni formi na strategisko partnerstvo koi vo svetot se razvivaat i se poddrùvaat i koi ednovremeno ozna~uvaat i sredstvo za finansirawe na maloto stopanstvo se:

1. licencite; 2. fran{izing dogovorite (na primer, raboteweto na

Mek Donalds); 3. zaedni~kite vloùvawa; 4. kooperantskite (subcontracting) dogovori me|u golemite i malite

pretprijatija itn.

Maloto stopanstvo moè da bide vaèn segment na ostanatoto “golemo” stopanstvo preku vospostavuvawe na kooperantski, subcontracting dogovori za sorabotka. Majkl Porter, poznat amerikanski nau~nik strate-giskoto zdruùvawe go smeta za {iroko bazirana strategija na me|unarodno liderstvo. Toa zdruùvawe vodi kon povisoki formi na organiziranost, {to e prifatlivo i poèlno vo konkurentskata bitka na me|unarodnite pazari. Povrzuvaweto na malite i golemite stopanski subjekti preku kooperantski dogovori e osobeno bitno i za makedonskoto stopanstvo. Takvi odnosi na sorabotka postoeja i vo minatioot period na dogovornata ekonomija i treba da se poddrùvaat i vo uslovi na pazarna ekonomija vo interes na kompetitivnoto proizvodstvo.

3. Zaklu~ok Maloto stopanstvo ima golema uloga vo brzoto i efikasno

re{avawe na problemite vo vrabotenosta, vo prestruktuiraweto na pro-izvodstvoto i vo promenata na stopanskata struktura, vo zgolemuvaweto na konkurentskata sposobnost na stopanstvoto vo celina, {to mu dava priooritetno mesto vo razvojnata i vo ekonomskata politika na Repub-lika Makedonija.

Formite na organizirawe i zdruùvawe na maloto stopanstvo se mnogubrojni i mnogu efikasni za afirmacija na pretpriemni~kite idei na poedincite, tie se vo interes na konzistentna dràvna poddr{ka na privatniot sektor vo stopanisuvaweto kako imperativ za izlez od eko-nomskata stagnacija, bezrabotica i siroma{tija.

Vo interes na makedonskoto stopanstvo i makedonskata dràva e seriozniot i dolgoro~en konzistenten nacionalen pristap kon pra{aweto na razvoj na maloto stopanstvo.


203

Formite na organiziranost preku razni oblici na zdruùvawe i zaedni~ko rabotewe se mnogubrojni i za niv postojat mnogu pozitivni primeri vo svetskata ekonomija, pa i kaj nas, taka {to tie treba da se razvivaat, da se neguvaat i da se pomagaat so razni merki, sredstva i instrumenti.Toa treba da bide postojana zada~a i cel na:

• nacionalno nivo - strategisko nivo preku donesuvawe na po-volni sistemski zakoni i sozdavawe na povolno delovno op-kruùvawe i so usvojuvawe na nacionalna politika na poddr{ka na maloto stopanstvo;

• institucionalno nivo preku izgradba na mreà na raznovidni institucii so odredeni zada~i i celi za jaknewe na maloto sto-panstvo;

• nivo na pretprijatija kade treba da se prifa}aat i da se pri-menuvaat sovremenite metodi na rabota vo interes na pobrz ekonomski razvoj i napredok; Makedonskata dràva treba poeksplicitno da se zaloì za

cvrsta i jasna poddr{ka na privatniot sektor, ne ostavaj}i prostor za negativnite sfa}awa deka privatniot sektor treba da se ostavi sam da se razviva stihijno. Promenata na svesta kaj lu|eto i kaj nositelite na odluki na nacionalno nivo e od golemo zna~ewe za nepre~eniot i brz razvoj na maloto stopanstvo kako izlez od dlaboko nataloènite prob-lemi vo vrabotenosta i golemata siroma{tija na naselenieto.

Literatura:

1. D-r Marija Zarezankova-Potevska: “Perspektivite na maloto stopanstvo”, Neol, Skopje, 2000

2. Ica Rajshek: Strategic “Alliance an the Small Firm ”, 24th European Small Business Seminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994,str.229.

3. Poutziouris Panirkos:”The Development of the Family business”, 24th European Small Business Seminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994.


204

Blagoja Nanevski Ekonomski institut-Skopje

FORMI I NAÎNI ZA ZDRU@UVAWE NA FINANSISKI SREDSTVA

Finansiskiot sistem na Republika Makedonija se soo~uva so

pove}e slabosti i sé u{te ne pretstavuva faktor koj moè da go pottikne razvojot na stopanstvoto. Glavni u~esnici na finansiskiot pazar se bankite ~ii performansi se nedovolni da go pottiknat investiraweto. Vo Republika Makedonija postojat zna~itelni iznosi na finansiski sredstva koi{to ne se pojavuvaat na finansiskiot pazar. Toa pokaùva deka postojnata struktura na institucii vo ovoj pazar ne ja obezbeduva potrebnata mobilizacija na za{tedenite finansiski sredstva i deka postoi relativno niska mobilnost na mobiliziranite fondovi. Ne-dostasuvaat institucii, instrumenti i formi so koi ne samo {to }e se zbogatat oblicite na {tedewe i investirawe, tuku }e se ostvari i pogo-lema uspe{nost vo alokacijata na finansiskite sredstva.

Sé u{te visokiot stepen na tezavracija, obemot na gotovinskite transakcii i golemite iznosi {to pretprijatijata gi dràt vo stranstvo se pokazatel za niskata doverba, a i za nedovolnata osposobenost na bankite da gi privle~at za{tedite koi gi ostvaruvaat pretprijatijata i naselenieto. So ogled deka nedoverbata kon bankite treba da se o~ekuva i vo naredniot period, treba da se sozdavaat preduslovi ovie za{tedi da se investiraat vo razvojot. Najdobar na~in golemite iznosi tezavrirani za{tedi da se stavat vo funkcija na razvojot se malite i semejnite pretprijatija. Za taa cel potrebno e da se razvivaat pove}e vidovi formi na zdruùvawe na finansiskite sredstva i mikrokrediti-raweto, pri {to treba da se koristat stranskite, a i doma{nite iskustva.

1.Akciite kako forma na zdruùvawe na finansiski sredstva

Blagoja Nanevski

205

Izdavaweto akcii zaradi pribirawe sredstva za investicii

pretstavuva indirekten metod i negovoto koristewe e tesno povrzano so postoeweto na razvien pazar na kapital i na efikasna berza kade {to }e se trguva so hartiite od vrednost. Akciite i drugite hartii od vrednost im ovozmoùvaat na imatelite brzo da ja menuvaat strukturata i naso-kata na nivnite vloùvawa, a so cel istite da gi naso~at na najprofita-bilnite pretprijatija i proekti. Golemata mobilnost ovozmoùva, ne samo postignuvawe na golema mobilizacija i koncentracija na finan-siskite sredstva, tuku i podobruvawe na efikasnosta na koristeweto na za{tedite.

Akcijata kako hartija od vrednost e mo{ne pogodna forma na zdruùvawe na finansiski sredstva koja mu ovozmoùva na imatelot da bide sopstvenik na kapitalot na edno pretprijatie i negov upravuva~. So izdavaweto akcii se obezbeduva dolgoro~en kapital na pretprijatieto za koj ne se pla}a kamata. Imatelot na akcija e sopstvenik na del od osnov-nata glavnina na imotot na pretprijatieto, a u~estvoto na sekoj poedinec vo kapitalot na pretprijatieto }e zavisi od brojot na akcii {to gi pose-duva. Akcijata pretstavuva dokument koj na sopstvenikot mu obezbeduva ne samo upravuva~ko pravo, tuku i obvrski koi se tesno povrzani so upravu-vaweto so pretprijatieto i posledicite od negovoto rabotewe.

Upotrebata na akciite kako instrument za pribirawe na sredstva za formirawe i/ili zgolemuvawe na kapitalot na edno pretprijatie pridonesuva za zgolemuvawe na kapitalot i na mo`nostite da se in-vestira vo pro{iruvawe ili modernizacija. So emisijata na akcii pret-prijatieto ne ja zgolemuva negovata zadolènost kako {to e slu~ajot so koristeweto na bankarski krediti. Toa od svoja strana zna~i deka pret-prijatieto }e ima pomalku obvrski da pla}a kamati {to e slu~aj kaj bank-arskite krediti, bidej}i isplatata na dividendata }e zavisi samo od toa dali pretprijatieto ostvarilo profit. Kaj akcionerstvoto silno e izra-zena èlbata na akcionerite nivnoto vloùvawe da uspee bidej}i koga pretprijatieto ostvaruva profit raste pobaruva~kata za negovite akcii, a so toa raste i nominalnata vrednost na edna akcija.

Vo razvienite pazarni stopanstva emisijata na akcii pretsta-vuva mo{ne upotrebuvan metod za zdruùvawe na pari~ni sredstva i za pribirawe na sredstva za investicii. Ovoj metod ima pove}e prednosti vo sporedba so bankarskite krediti i se koristi kako za investirawe vo postojni kapaciteti, taka i za izgradba na novi. Vo Republika Make-donija, vo bliska idnina, emisijata na akcii kako forma na pribirawe na


206

sredstva za investicii }e ima skromno zna~ewe. Pove}e objektivni pri~ini deluvaat vo taa nasoka, a osobeno nerazvienosta na ovoj pazar, neiskustvoto i niskoto nivo na edukacija na naselenieto za vakov na~in na investirawe na sopstvenite za{tedi, poradi sozdadenata nedoverba kon finansiskite institucii, necelosno izgradenata pravna regulativa i dr. Me|utoa, na sreden i dolg rok ovoj metod }e ima sé pogolemo zna~ewe poradi prednostite {to gi ima vo odnos na drugite na~ini na formirawe sredstva za investicii.

2.Investicioni fondovi za rizi~en kapital i stranski direktni investicii

Nebankarskite finansiski posrednici imaat zna~ajno mesto vo

razvojot, kompleksnosta i stabilnosta na pazarot na kapital. Ovie or-ganizacii ja zgolemuvaat mobilizacijata na finansiski sredstva, ja zabrzuvaat mobilnosta na kapitalot i pridonesuvaat za podobruvawe na kompetitivnosta na finansiskiot pazar. Na povisok stepen na razvienost na finansiskiot sistem se zgolemuva zna~eweto, ulogata i pridonesot na nebankarskite finansiski posrednici.

Razvienite pazarni ekonomii imaat izgradeno razgranet i efi-kasen sistem na bankarski i nebankarski finansiski institucii, kako i razvien primaren i sekundaren finansiski pazar. Ovie institucii krei-raat mno{tvo na finansiski instrumenti i koristat efikasni meha-nizmi pri integriraweto na finansiskite tekovi. So toa se pridonesuva za visoko apsorbirawe i mobilizacija na za{tedite i formirawe na obemen, kvaliteten i po struktura soodveten potencijal za finansirawe na investiciite.

Aktivnosta na nekoi investicioni fondovi e naso~ena na rabo-teweto so naselenieto i na sigurnosta na nivnite za{tedi. Pritoa, os-novna zada~a na ovie finansiski posrednici e da ovozmoàt siguren i povolen plasman na sitnite za{tedi na naselenieto. Poradi maliot rizik na vloùvawata ovie nebankarski posrednici imaat pomalku ofanziven karakter na finansiskiot pazar. Vakvata opredelenost us-lovuva tie vo nivnite portfeli da imaat golem broj na razni vidovi hartii od vrednost {to ovozmoùva rasturawe na rizikot i relativno stabilni prinosi za vloùva~ite.

Razvojot na nebankarskite finansiski posrednici vo Republika Makedonija, a osobeno na investicionite fondovi, pokraj drugoto, se nametnuva i poradi neiskustvoto na {irokite sloevi od naselenieto vo

Blagoja Nanevski

207

raboteweto so hartii od vrednost. Osven edukativnata i konsultantskata funkcija, od zna~ewe e i pridonesot {to ovie posrednici moè da go dadat vo vra}aweto na doverbata vo finansiskiot sistem.

Vo Republika Makedonija aktivnosta na investicionite fondovi e vo za~etok. Edinstven investicionen fond koj ima ostvareno pogolema aktivnost e SEAF-Makedonija so koj se ostvaruva vloùvawe na stranski sredstva vo doma{nite pretprijatija. Ovoj fond vo Republika Make-donija e prisuten od prvata polovina na 1998 godina, a vkupniot kapital so koj{to raspolaga iznesuva 14 milioni dolari. Fondot investira 200-800 iljadi dolari vo kapital i kredit vo pazarno orientirani mali i sredni pretprijatija so prezemawe 25-49 procenti od sopstvenosta. Po sedum godini SEAF se povlekuva od investicijata so prodavawe na svo-jot del i toa na partnerite, na zaedni~ki prifateno treto lice i preku berzata.43

Finansiskite sredstva {to SEAF gi investira vo edno pretpri-jatie ovozmoùvaat zgolemuvawe na kapitalot, pri {to ovie sredstva moè da se koristat za nabavka na osnovni i obrtni sredstva. Osnoven principi pri investiraweto na SEAF ne e kupuvawe na sopstvenost, tuku, pred sé, dokapitalizacija so koja se zgolemuva vrednosta na pretprijati-eto. Vrednosta na pretprijatieto se zgolemuva dokolku toa ja zgolemi uspe{nosta vo raboteweto.

Zdruùvaweto na sredstva so SEAF na pretprijatieto mu ovozmoùva nekolku prednosti. Taka, toa koristi dano~ni olesnuvawa (namalen danok na dobivka, osloboduvawe od carinski dava~ki za uvezena oprema vo visina na vlogot na SEAF), se zdobiva so konsultant-ska pomo{ od stranski eksperti, pomo{ vo obezbeduvaweto na dopol-nitelno finansirawe (banki, grantovi i dr.), moè da koristi trening-programi za menaxerite, pomo{ vo iznao|aweto na menaxerski kadar, mo`nosti da koristi finansiska ekspertiza, pomo{ vo analizata i vo noseweto na klu~ni odluki vo raboteweto, kako i mo`nosti za kontakti i primena na me|unarodnoto iskustvo vo ramkite na mreàta na SEAF.

SEAF vo dosega{niot period ima ostvareno 11 vloùvawa vo Republika Makedonija. Rezultatite od ovie vloùvawa se zabeleìtelni bidej}i prose~niot godi{en rast na proda`bata kaj ovie pretprijatija iznesuva 25%, a sozdadeni se 200 novi rabotni mesta. Se planira vo 43 Oliver Kosturanov i Vladimir Pe{evski: Finansirawe na proekti so vi-sok rizik (Venture capital). Prezentacija na investicioniot fond SEAF-Makedonija. Objaveno vo: Mo`nosti za finansirawe na mali i sredni pret-prijatija vo Republika Makedonija. NEPA, Skopje, 2001, str. 33-43.


208

narednite tri godini da se investira vo u{te okolu dvaesetina pretpri-jatija. Kako pre~ki za pogolema aktivnost na SEAF, a i na drugite inves-ticioni fondovi, se naveduvaat poli~i~kiot rizik na zemjata, maliot pazar na zemjata, nedostatokot na kvaliteten menaxerski kadar, kako i niskiot ìvoten standard na naselenieto.

Stranskite direktni investicii (SDI), isto taka, se instrument za zdruùvawe na sredstva i znaewe vo uslovi na niska finansiska spo-sobnost za klasi~en uvoz. So ogled na visokata zadolènost i nedovol-niot izvoz na stopanstvoto na Republika Makedonija, od pove}e avtori, SDI se naveduvaat kako najpovolna forma za nekrediten uvoz na nova tehnologija i znaewe. Se razbira deka od presudno zna~ewe za privleku-vawe na SDI se i ekonomskata i politi~kata stabilnost na zemjata, kako i podobruvaweto na nadvore{noto opkruùvawe. Za privlekuvawe na SDI }e deluva i pro{iruvaweto na doma{niot pazar so sklu~uvawe na novi dogovori za slobodna trgovija so zemjite od sosedstvoto i regionot so koi vakvi dogovori ne se sklu~eni, Spogodbata za asocijacija i stabi-lizacija sklu~ena so Evropskata unija, kako i ~lenstvoto vo Svetskata trgovska organizacija.

3.[tedilnica FULM - eden primer za zdruùvawe na finansiski sredstva na naselenieto

Poradi golemoto zna~ewe {to go imaat vo mobiliziraweto na

pari~nite za{tedi na naselenieto, op{tata klima na sigurnost i dover-bata {to ja sozdavaat, zaedno so zabeleìtelnite rezultati {to tie gi ostvaruvaat vo re{avaweto na pove}e egzistencijalni pra{awa na nase-lenieto, vo razvienite zemji dràvata vodi posebna grià za {tedno-kreditnite zadrugi. Taa razviva posebna politika na za{tita i pottiknu-vawe na raboteweto na ovie {tedilnici so pomo{ na dano~nata politika i drugi merki. Vakviot pokrovitelski odnos na dràvata gi pravi {tedno-kreditnite zadrugi mo{ne pogodni za {tedewe za {to zboruva obemot na pribranite sredstva i na nivnoto u~estvo vo for-miraweto na vkupnata finansiska ponuda, kako i stabilnosta na nivniot porast.

[tedilnicite i sli~nite finansiski organizacii imaat posebno mesto vo finansiskiot pazar na Republika Makedonija. Me|utoa, doverbata na naselenieto kon bankite i kon celokupniot finansiski sis-tem e na nisko nivo {to uslovuva del od za{tedite da se tezavriraat ili {tedat vo stranski finansiski institucii. Pojavite na bankrotstva na

Blagoja Nanevski

209

nekoi {tedilnici i privatni banki vo minatoto u{te pove}e ja namalija doverbata na naselenieto kon finansiskiot sistem. Osven toa, vo rabo-teweto na del od {tedilnicite se prisutni {pekulativni aktivnosti.

1.Osnovni principi na raboteweto na [tedilnicata FULM. FULM pretstavuva kooperativna finansiska institucija vo sopstvenost na nejzinite ~lenovi. Taa mu sluì na nejzinoto ~lenstvo i e kon-trolirana od ~lenovite. Nejzina osnovna zada~a pretstavuva zadovolu-vaweto na finansiskite potrebi na ~lenovite i podobruvaweto na niv-niot ìvoten standard. Osnovno moto na raboteweto na FULM pretsta-vuva po~ituvaweto na prinicipite na ednakvost, pravi~nost i zaemna samopomo{. Vo sredi{teto na ovie principi e konceptot na ~ovekoviot razvoj i ednakvosta, {to zna~i deka ostvarenata dobivka im pripa|a na site ~lenovi i nikoj ne moè da profitira za smetka na drugite. Zvani~nite pretstavnici na ova {tedno-kreditno zdruènie se dobro-volci koi za nivniot anga`man ne dobivaat nadomestok.

[tedilnicata FULM pretstavuva nov vid na finansiska organi-

zacija koja gi ima karakteristikite na {tedno-kreditna unija. Taa raboti kako kreditna unija, iako e registrirana kako {tedilnica, so {to se razlikuva od sli~nite finansiski institucii vo Republika Makedonija. Vo osnovata na raboteweto na FULM se primenuva filozofijata "~ovek na ~ovek", a toa zna~i deka vo nejzinoto dejstvuvawe se vgradeni prinicipite na solidarnosta i zaemnata me|upomo{ na ~lenovite. So vakviot priod vo raboteweto FULM pridonesuva za stopanskiot razvoj i ìvotniot standard na nejzinite ~lenovi, a so toa i za stopanskiot razvoj na dràvata vo celina.

Prethodno iznesenoto ukaùva deka [tedilnicata FULM spa|a vo redot na finansiski organizacii od zadruèn tip. Cel na {tedilni-cata ne e organizirawe na {tedeweto, tuku sobirawe sredstva zaradi kreditirawe na nejzinite ~lenovi. Toa zna~i deka ovoj vid na {tedil-nici pribranite sredstva ne gi plasiraat na finansiskiot pazar, tuku tie sluàt za investicii soglasno ìvotnite, delovnite i drugite pot-rebi na ograni~en broj lica koi se ~lenovi na ovaa asocijacija.

So toa FULM gi ima vgradeno i vo nejzinata rabota gi primenuva prinicipite na {tedno-kreditnite asocijacii koi se zasnovuvaat na filozofijata na sorabotka za da si go podobrat sopstveniot i ìvotniot standard na nivnite semejstva. Trgnuvaj}i od vakvite temelni prinicipi, a soglasno barawata {to go postavuva postojaniot porast na nejzinite ~lenovi, [tedilnicata FULM go pro{iruva delokrugot na raboteweto so


210

voveduvawe na novi pokvalitetni bankarski proizvodi. Ovie novi proiz-vodi, soglasno delokrugot na dejnosta na {tedilnicata, se vovedeni, pred sé, vo oblasta na {tedeweto i vo kreditiraweto.

[tedilnicata se karakterizira so demokratska struktura na upravuvawe i rakovodewe koja se razlikuva od drugite finansiski insti-tucii koi se profitno orientirani. Nejzini celi se zgolemuvawe na ìvotniot standard na ~lenovite, a vo funkcija na ova e gradeweto na stabilna finansiska struktura na {tedilnicata vrz cvrsta osnova. Tro{ocite na raboteweto na FULM se pokrivaat od ostvarenite pri-hodi, a pred sé od kamatite na odobrenite krediti.

Republika Makedonija nema zakon za kreditni unii, taka [tedil-nicata FULM ne e organizirana i ne dejstvuva kako kreditna unija, tuku kako {tedilnica. Vakvata sostojba ja ograni~uva FULM vo nejzinoto rabo-tewe bidej}i delokrugot na raboteweto e potesen otkolku koga bi dejstvu-vala kako vistinska kreditna unija. Osven toa, ovaa zakonska praznina onevo`moùva da se koristat svetskite iskustva i dostignuvawa vo oblasta na raboteweto na kreditnite unii.

Prethodno e istaknato deka vo Republika Makedonija periodot na tranzicija se karakterizira so niska doverba na naselenieto kon bankarskiot sistem. Za toa pridonese nemo`nosta da se vratat deviznite za{tedi od t.n. staro devizno {tedewe (okolu edna milijarda dolari). Pogolemiot del od ovoj dolg e prezemen od dràvata za {to se izdadeni obvrznici so rok na dospevawe od deset godini so minimalna kamatna stapka. Me|utoa, eden dobar del od ovie za{tedi (spored grubi procenki okolu 30-35%) se iskoristeni za isplati pri kupuvaweto na akcii vo procesot na privatizacijata, no so zna~itelno poniska vrednost od nominalnata.

Tokmu zatoa, gradeweto na finansiska stabilnost pretstavuva

prioritet na FULM. Trgnuvaj}i od zna~eweto {to go ima finansiskata stabilnost za idninata na {tedilnicata, a i za imotot na nejzinite ~lenovi, finansiskata stabilnost ima isklu~itelno zna~ewe na {to se posvetuva golemo vnimanie. Finansiskata stabilnost se gradi so raz-vivawe na dolgoro~ni sredstva vo rezervnite fondovi, zajaknata vna-tre{na kontrola, mo`nosta na sekoj ~len da u~estvuva vo kontrolata, kako i vnimatelnata politika na odobruvawe na krediti koja ja sproveduva {tedilnicata.

FULM, kako kreditna unija, e otvorena za sekogo koj saka da bide nejzin ~len. Toa zna~i deka ~lenstvoto e otvoreno za site onie koi sakaat

Blagoja Nanevski

211

i imaat interes da gi zdruàt nivnite pari~ni sredstva. So zdruùvaweto na sredstvata ~lenot se steknuva so mo`nosta da gi koristi uslugite na {tedilnicata, se razbira dokolku gi prifati i pred-videnite obvrski. Soglasno osnovnite opredelbi za sorabotka i zdruùvawe, {tedilnicata FULM sorabotuva so drugi sli~ni {tedno-kreditni asocijacii na lokalno, dràvno i me|unarodno nivo, a so os-novna cel unapreduvawe na interesite na nejzinite ~lenovi.

Kontrolata e va`na institucija vo raboteweto na FULM. Na vr{eweto kontrola imaat pravo site ~lenovi. Toa e obezbedeno so pra-voto ~lenovite na {tedilnicata da imaat ednakvi prava na glas i toa soglasno praviloto "eden ~len eden glas". Toa zna~i deka site ~lenovi imaat pravo da u~estvuvaat vo donesuvaweto na odluki. Ova pravo se steknuva vrz osnova na ~lenstvoto, a nezavisno od visinata na depozit-ite ili za{tedite i obemot na rabotata koja se vr{i.

Raboteweto na {tedilnicata, iako ne se zasnovuva na sozdavawe na profit, se ostvaruva na ekonomska osnova. Za depozitite i za{tedite se presmetuva soodvetna kamata. Prihodot {to {tedilnicata go ostva-ruva se koristi za izdvojuvawe vo rezervniot fond, za isplata na ograni~eni dividendi na postojaniot kapital, a preostanatiot del pripa|a na ~lenovite. Delot {to im pripa|a na ~lenovite moè da se raspredeli pome|u niv i toa proporcionalno na nivnite transakcii so {tedilnicata ili se koristi za unapreduvawe na uslugite {to {tedil-nicata gi dava na ~lenovite.

Soglasno nejziniot status na {tedno-kreditna unija, FULM pos-

vetuva golemo vnimanie na obrazovanieto na nejzinite ~lenovi. So pro-gramata za obrazovanie se opfateni site ~lenovi i vraboteni na {te-dilnicata. Permanentnoto obrazovanie se odnesuva na unapreduvawe na principite na zaemnata samopomo{ i na stru~noto usovr{uvawe. Posebno vnimanie se posvetuva na po~ituvaweto na osnovnite principi vo bankarskoto rabotewe (likvidnosta, sigurnosta i rentabilnosta), so {to se obezbeduva dolgoro~na finansiska stabilnost na {tedilnicata i za~uvuvawe na imotot na ~lenovite. Ne pomalku va`no e obrazovanieto na ~lenstvoto za nivnite prava i odgovornosti. So politikata na per-manantno obrazovanie se nastojuva da se zajaknat osnovnite vrednosti na koi e izgradena {tedilnicata i nejziniot dvoen socio-ekonomski karak-ter.

2.Vidovi depoziti i krediti. [tedilnicata vo dosega{niot kra-tok period na dejstvuvawe ({tedilnicata e formirana kon krajot na 1999


212

godina) ima razvieno pove}e proizvodi koi gi nudi na najzinite ~lenovi. Razvieni se nekolku vidovi na depoziti i krediti so cel da se zadovolat barawata i potrebite na ~lenovite.

Strukturata na depozitite ja odrazuva sostojbata na pazarot na pari i kapital vo Republika Makedonija i prisutnite problemi vo {tedeweto na naselenieto. ^lenskiot i semeen depozit na FULM pret-stavuva specifi~nost na finansiskiot pazar vo na{ata dràva. So nego se ovozmoùva da se bide ~len i sopstvenik na {tedilnicata, {to dava pravo da se koristat site nejzini depozitni i kreditni uslugi. ^lenskiot depozit iznesuva 1.600 denari i treba da e oro~en na 24 meseci. Toj pretstavuva pridones na "sopstvenosta" i mu gi dava na vloùva~ot site prava na upravuvawe soglasno principot "eden ~ovek eden glas". So vloèni dopolnitelni 800 denari moè celoto semejstvo na vloùva~ot da gi koristi uslugite i beneficiite na FULM. So toa se dobiva statu-sot na "semeen ~lenski depozit" koj im ovozmoùva na maloletnite deca i na penzionerite da {tedat i da koristat krediti bez da vloàt poedine~en ~lenski depozit. Dobrovolniot oro~en depozit, isto taka, pretstavuva specifi~nost na FULM. So obvrskata da se odbivaat na-jmalku 300 denari mese~no od platata i istite da se oro~uvaat na 12 me-seci, ~lenot se zdobiva so mo`nosta da gi iskoristi ovie sredstva vo periodot od godinata koga najmnogu mu se potrebni finansiski sredstva.

So indeksiraniot oro~en depozit i depozitot so bonus kamata se obezbeduva stabilnost i garancija za vrednosta na vlogot. Ovoj proizvod pridonesuva da se izbegnuva opasnosta od devalvacija na denarot i opasnosta od namaluvawe na realnata vrednost na vlogot. Taka, dokolku kursot na evroto vo odnos na denarot ja nadmine granicata od 5%, {te-dilnicata ja nadomestuva ovaa razlika.

[tedilnicata nudi pove}e proizvodi i uslugi na najzinite

~lenovi. Vo kreditnata politika FULM vodi vnimatelna politika po~ituvaj}i gi strogo principite na sigurnost, likvidnost i rentabil-nost. Vakvata politika e preduslov za dolgoro~na finansiska stabilnost na {tedilnicata i za za~uvuvawe na imotot na ~lenovite.

"Otvorenata kreditna linija" na ~lenot mu dava postojan pristap do pari~ni sredstva, {to zna~i deka vo zavisnost od nastanatata potreba ~lenot bez te{kotii }e moè da koristi kredit. Pritoa, ne postoi ograni~uvawe na iznosot na kreditot {to moè da se pozajmi, ako zalogot pokriva 100% od iznosot na kreditot. Kamatata se ispla}a mese~no, do-deka osnovicata se vra}a na krajot na predvideniot rok.

Blagoja Nanevski

213

Kreditot "^len za ^len" moè da se dobie vo iznos do 60.000 de-nari na 6, 9 i 12 meseci. Kamatata se ispla}a mese~no, a otplatata na krajot na predvideniot rok, odnosno koga korisnikot }e gi sobere plodo-vite od negovoto vloùvawe. Ovoj kredit se obezbeduva so ìranti koi se ~lenovi na soodvetna filijala na FULM i da se ima 20% od iznosot na kreditot vo za{tedi. Sli~na e postapkata i za "Zemjodelskiot kredit" koj se odobruva najmnogu do 30.000 denari, kako i kaj "Potro{uva~kiot kredit" kade {to nema ograni~uvawe na iznosot, dokolku sredstvata koi se vra-}aat ne nadminuvaat 30% od mese~nata plata. "Brziot kredit" e proizvod so koj ~lenot moè vedna{ da pozajmi iznos do 30% od mese~nata plata, a za nego kamatnata stapka e fiksna i ne se potrebni ìranti. So "Kreditot za zalog na podvièn imot" moè da se pozajmat do 96.000 denari ili 50% od osigurenata vrednost na obezbeduvaweto na kreditot.

3.Ostvaruvawa vo raboteweto na FULM. Vo periodot od for-

miraweto do krajot na 2001 godina osnovani se pet filijali (JSP-Skopje, selo Murtino-Kavadarci, selo Nera{te-Tetovsko, Ko~ani, Kavadarci i Gostivar). Brojot na ~lenovite e zgolemen od 389, kolku {to iznesuva{e na krajot na 1999 godina, na 1.289 na krajot na 2001 godina.

Vo tekot na analiziraniot period 1999-2001 godina, kapitalot porasna za 114,73 indeksni poeni i toj na krajot na 2001 godina iznesuva 570.051 dolari, odnosno toj e zgolemen za 73.199 dolari vo odnos na pre-thodnata godina. Vkupnata aktiva na {tedilnicata, isto taka, beleì visok porast od 128,65 indeksni poeni (na krajot na 2001 godina, taa iznesuva{e 752.653 dolari i vo odnos na po~etnata godina ostvaren e porast od 240.801 dolar).

Vkupnite depoziti na {tedilnicata ostvarile mo{ne visok po-rast od indeks 1.532,44 vo tekot na periodot 1999-2001 godina. Pritoa, najgolem porast ostvarija indeksiranite depoziti, oro~enite depoziti i depozitite po viduvawe (Tabela 1).


214

Tabela 1

Vkupni za{tedi vo dolari

Godina ^lenski depoziti

Oro~eni depoziti

Indeksi-rani

depo-ziti* Dobrovolni depoziti*

Depoziti po

viduvawe Vkupno 31.12.1999 9,879 2,398 0 0 95 12,372 31.12.2000 14,206 9,785 12,114 12,060 272 48,437 31.12.2001 31,695 16,777 105,909 30,477 4,739 189,597

Indeks 2001/1999 321 700 874 253 4,976 1,532 * Indeks 2001/2000

Izvor: Izraboteno soglasno podatocite na FULM. Vo strukturata na depozitite dominiraat ~lenskite depoziti vo

1999 i 2000 godina, a indeksiranite depoziti vo 2001 godina. Vakvata sostojba najverojatno se dolì na stravot na vloùva~ite od mo`na de-valvacija na denarot, a poradi voenite dejstvija i krizata vo letoto 2001 godina. Depozitite po viduvawe imaat relativno malo u~estvo vo struk-turata na vkupnite depoziti na {tedilnicata i imaat mal pridones vo formiraweto na nejziniot krediten potencijal (Tabela 2).

Tabela 2

Vkupni za{tedi vo dolari Struktura vo %, vkupno 100,0

Godina ^lenski depoziti

Oro~eni depoziti

Indeksirani depoziti

Dobrovolni depoziti

Depoziti po viduvawe

31.12.1999 79.9 19.4 0.0 0.0 0.8

31.12.2000 29.3 20.2 25.0 24.9 0.6

31.12.2001 16.7 8.8 55.9 16.1 2.5

Izvor: Izraboteno soglasno podatocite na FULM. [tedilnicata vo tekot na nejzinoto postoewe ima odobreno

krediti na 490 korisnici (Tabela 3). Toa zna~i deka 38,01% od nejzinite ~lenovi imale mo`nost da koristat krediti od fondot na {tedilnicata. Za~uvuvaweto, pak, na dolgoro~nata finansiska sigurnost pretstavuva edna od osnovnite zada~i na {tedilnicata koja dosledno se po~ituva i

Blagoja Nanevski

215

ostvaruva. Strogoto po~ituvawe na ova na~elo pridonese za 100% povrat na odobrenite krediti. Tabela 3

Odobreni krediti i broj na kreditokorisnici

Godina Vkupno krediti

Denari Broj na

korisnici Kredit/ 1 korisnik

Denari 31.12.1999 0 0 0

31.12.2000 4,467,894 147 30,394

31.12.2001 25,163,973 490 51,355

Indeks 2001/2000

563.2 333.3

**38,01% od vkupniot broj ~lenovi koristele kredit

Izvor: Presmetano soglasno podatocite na FULM.

Odobrenite krediti se koristeni za re{avawe na razli~ni pot-rebi na ~lenovite. Dadenite krediti se iskoristeni za nabavka na bela tehnika, za dopolnuvawe na potrebnite iznosi na pari za nabavka na patni~ko vozilo, za obrazovanie na ~lenovi na semejstvoto, za zapo~nuvawe na doma{no proizvodstvo, za nabavka na repromatarijali za zemjodelstvo, za obrtni sredstva, a eden pomal del od kreditite e iskoristen za zapo~nuvawe na zanaet~iska dejnost.

*

Prisutnata nedoverba kon doma{nite banki i {tedilnici i pot-

rebata od itno zabrzuvawe na investicionata aktivnost nalagaat pri-mena na novi metodi vo aktiviraweto na za{tedite na naselenieto, osobeno na tezavriranite konveribilni valuti. Za toa povolni uslovi nudi maloto stopanstvo kade {to se potrebni relativno mali vloùvawa za nabavka na potrebnata oprema. Vo razvivaweto na investicionite aktivnosti na naselenieto osobeno se korisni stranskite iskustva, osobeno vo oblasta na zdruùvaweto. Nivnoto zna~ewe najpove}e doa|a do izraz vo obezbeduvaweto na sigurnost na vloùvaweto i visokiot procent na povrat na koristenite krediti. Za zgolemuvawe na investi-


216

ciite i aktiviraweto na za{tedite na naselenieto potrebno e da se raz-viva i orta~kiot nastap so cel da se izvr{i koncentracija na za{tedite za da se formira kapital za investirawe. Me|usebnoto pozajmuvawe na pari, isto taka, e vo funkcija na koncentracijata na sredstvata i na zgo-lemuvaweto na investicionata potro{uva~ka vo oblasta na malite i srednite pretprijatija.

Marta Nin~uk

217

Marta Nin~uk [tedilnica FULM-Skopje

SVETSKI SOVET NA KREDITNI UNII [TEDNO - KREDITNI ZADRUGI -

KREDITNI UNII (CELI I EFEKTI) Svetskiot sovet na kreditni unii (WOCCU) vo svetski ramki

raboti kako kreditnite unii i drugi sli~ni finansiski institucii. Na{ata misija e da bideme vode~ki svetski pobornik, platforma i agen-cija za razvoj za kreditnite unii. Kako me|unarodna organizacija na aso-cijacijata na kreditnite unii, pretstavuvaj}i 85 zemji {irum svetot, WOCCU raspolaga so edinstveni kvalifikacii vo razvojot na sistemot na kreditnite unii. Obezbeduva informacii, razvojni uslugi, zastapu-vawe i mobilizacija, kako i {iroka tehni~ka pomo{. Na{ata vizija “Kvalitetni kreditni unii za sekogo“ im ovozmoùva na milioni lu|e pristap do kvalitetni finansiski uslugi.

Neverojaten e faktot, baziran na procenkite na ON, deka 80 % od svetskata populacija, koja iznesuva 6,2 milijardi lu|e, odnosno 5,0 mili-jardi imaat mal pristap do prifatlivi finansiski uslugi. U{te pon-everojatno e deka od ovie 5 milijardi, 1,2 milijardi ìveat pod linijata na siroma{tijata na pomalku od 1 USD dnevno.

Kreditnite unii igraat zna~ajna uloga vo namaluvaweto na si-roma{tijata. Kreditnite unii se uspe{ni zatoa {to na siroma{nite im ovozmoùvaat da imaat pristap do kapital i prifatlivi finansiski uslugi.

1.Kreditite nasproti {tednite i kreditnite kooperativi


218

Dodeka kreditot se gleda kako lek za siroma{tijata, realnosta pokaùva deka {tedeweto e zaboraveno vo polovinata od programite za namaluvawe na siroma{tvoto.

Preku 30 godini postojat edinstvenite kreditni programi, dodeka voobi~aenite pozajmuva~i sé u{te tragaat po uspe{ni biznisi so {to siroma{nite u{te pove}e osiroma{uvaat. Iskustvoto na raboteweto na WOCCU vo me|unarodni razmeri pokaà deka e pozna~ajno na lu|eto da im se ponudi siguren i prifatliv izvor na likvidnost koj ~esto pati im e pozna~aen od samite krediti.

Razvojniot priod od strana na WOCCU i kreditnite unii vo sve-tot se fokusiraat na kombinacija na dobrovolno i mikro {tedewe, so mo`nost za povlekuvawe, i mikro kreditni aktivnosti.

Preku kreditnite unii lu|eto postepeno moàt da se ka~at na skaliloto na finansiskiot uspeh

So vospostavuvaweto na kreditnite odnosi, podobruvaweto na blagosostojbata preku za{tedite, otpo~nuvaweto na mal biznis ili pret-prijatie, ovozmoùva pristap do obrten kapital, finansiski i deloven rast i zadovoluvawe na doma{nite finansiski potrebi.

Iskustvata na WOCCU pokaàa deka toa {to im e potrebno na lu|eto e sigurno mesto za {tedewe i pristap do nivnite mikro za{tedi. Isto taka, lu|eto imaat potreba od povremeni sigurni postojani i sood-vetni iznosi na krediti. Dolgoro~no imaat potreba da ~uvstvuvaat do-verba vo svoite finansiski institucii koi }e gi usluàt vo pretstojnite meseci i godini.

Koi se klu~evite na kreditnite unii koi davaat uslugi za poras-tot na sredstvata za ìvot na svoite ~lenovi?

3. Mobilizacija na depoziti; 4. Ednovremeno gi opfa}a ~lenovite so niski i sredni prihodi;

i, 5. Najrazli~ni finansiski produkti i uslugi.

So drugi zborovi, na lu|eto koi ìveat vo ekonomski tranzicioni

zaednici im ovozmoùva pristap do ne{to {to e pove}e od kredit. Im dava mo`nost samite da si pomognat.

2.Principi na rabota na Me|unarodnata kreditna unija

Marta Nin~uk

219

Site kreditni unii vo svetot rabotaat vrz osnova na me|unarodno prifateni principi na rabota.

Demokratska struktura: Otvoreno i dobrovolno ~lenstvo: ^lenstvoto vo [tedilni-

cata FULM e na dobrovolna osnova i e otvoreno za site koi imaat zaedni~ki interesi na zdruùvawe, koi gi koristat uslugite na zdruènieto i koi imaat èlba da gi prifatat soodvetnite obvrski.

Demokratska kontrola: ^lenovite na [tedilnicata FULM uìvaat ednakvi prava na glas (eden ~len eden glas) i u~estvuvaat vo donesuvaweto odluki koi se odnesuvaat na {tedilnicata, bez ogled na iznosot na za{tedite ili depozitite ili goleminata na biznisot. [te-dilnicata FULM ne pravi diskriminacija vo odnos na rasata, nacional-nosta, polot, religijata i politi~kata opredelba.

Uslugi za ~lenovite: Uslugi za ~lenovite: Uslugite na [tedilnicata FULM se

naso~eni kon podobruvawe na ekonomskiot i na op{testveniot standard na svoite ~lenovi.

Dobivki za ~lenovite: Na za{tedite i depozitite se dobiva soodvetna kamata, vo ramkite na mo`nostite na kreditnata unija. Sekoj vi{ok {to proizleguva od raboteweto na {tedilnicata, po oddelu-vaweto na soodvetno nivo na rezerven fond i po isplatata na ograni~eni dividendi na postojaniot kapital, im pripa|a na ~lenovite. Ovoj vi{ok moè da se razdeli me|u ~lenovite kako kamata ili da se naso~i kon podobruvawe na uslugite spored potrebite na ~lenstvoto.

Gradewe na finansiska stabilnost: Glavnata opredelba na [tedilnicata FULM e da izgradi cvrsta finansiska osnova, vklu~uvaj}i i soodvetni rezervni fondovi, kako i vnatre{na kontrola, {to }e obez-bedat kontinuitet vo davaweto uslugi.

3.[tedno-kreditni zadrugi vo Makedonija Poradi zakonskoto ograni~uvawe, kreditnite unii ne moàt da

rabotat vo Makedonija. Zatoa, {tedno-kreditnite zadrugi, [tedilnica


220

FULM e struktuirana i razviena kako kreditna unija, no raboti pod za-konskata ramka “{tedilnica“.

Finansiskite uslugi im se neophodni na lu|eto vo Makedonija. [tedilnica FULM dava re{enie na finansiskite potrebi na ~lenovite. Principite na demokratskoto upravuvawe “eden ~len eden glas“ im doz-voluva na ~lenovite da u~estvuvaat vo razvojnite procesi na svoite {tedno-kreditni zadrugi. Pooddelnite produkti i uslugi se skroeni za specifi~nite potrebi za {tedewe i kreditirawe na ~lenovite.

Site kreditni unii deluvaat vrz osnova na me|unarodno prifat-eni principi na rabotewe. Ovie principi se pretstaveni preku organi-zacionata i delovnata struktura na [tedilnica FULM.

Celi na {tedno-kreditnite zadrugi. Nie tuka postoime za da go pomogneme ekonomskiot razvoj na poedincite i da obezbedime kontinuiran ekonomski razvoj na zaednicite vo koi tie ìveat.

4.Rezime

[tedno-kreditnite zadrugi pravat pove}e od samoto namaluvawe na siroma{tijata; pomagaat za stabilna ekonomija i razvoj na demokrati-jata. So toa {to im se dozvoluva ~lenovite da imaat pravo na glas i i da prezemaat kontrola za svojata ekonomska idnina, kreditnite unii im da-vaat mo`nost na obi~nite lu|e da imaat pristap do finansiskite uslugi, menuvaj}i im gi ìvotite na milioni ~lenovi {irum svetot.

Tabela 1

Po regioni i dràvi, lu|eto {tedat i gi finansiraat

kreditite na drugite Gvatemala

01-03-31 Ekvador 01-03-31

Polska 01-03-31

Filipini 01-03-31

Kreditni unii 18 23 146 18

[teda~i 312.079 843.739 394.449 148.125

Za{tedi i vlogovi 117.80

mil. USD 82.9

mil. USD 270.8

mil. USD 21.6

mil. USD

Prose~no po ~len 377 USD 98 USD

686 USD

145 USD

Krediti 89.7

mil USD 71.7

mil USD 216.2

mil USD 20.0

mil USD

Marta Nin~uk

221

Vo svetski razmeri: Vkupen broj na kreditni unii: 38.000 Vkupen broj ~lenovi: 100 milioni Za{tedi: 400 milioni Odobreni krediti: 315 milioni Evropa: 6.000 kreditni unii 4.5 milioni ~lenovi 5.0 milioni so za{tedi 2.9 milioni so krediti


222

D I S K U S I I:

D-r Boris Blaèvski Ministerstvo za finansii na Republika Makedonija

MO@EN PRIDONES NA NEVLADINITE ORGANIZACII ZA ZGOLEMUVAWE NA

SAMOVRABOTUVAWETO44

Zgolemuvaweto na vrabotenosta e najprioritetna cel na razvo-jnata i na makroekonomskata politika. Produktivnoto angaìrawe na rabotosposobnoto naselenie e sloèno i kompleksno pra{awe koe bara sinhronizirani i koordinirani aktivnosti na site subjekti. Poradi ova, sekoja dobronamerna aktivnost e dobredojdena. Pridones vo ovaa nasoka se o~ekuva da dade i ovoj nau~en sobir {to go opravduva negovoto odrùvawe.

Vo koncepcijata na srednoro~niot razvoj na Republika Makedo-nija, za namaluvawe na brojot na licata koi barat rabota i nivno produk-tivno angaìrawe e predvideno da se prezemat merki i aktivnosti za: pomo{ pri vrabotuvawe preku realizirawe na programi za obuka, prek-valifikacija i dokvalifikacija; naso~uvawe na namenski stranski krediti za realizacija na proekti za poddr{ka na mali biznisi; davawe na koncesii; obezbeduvawe na grantovi za poddr{ka na maloto stopan-stvo; stimulativni merki od dano~nata i drugite makroekonomski politiki; obezbeduvawe na finansiska i druga poddr{ka za proekti za

44 Diskusija na nau~niot sobir "Zdruùvaweto kako forma za samovrabotu-vawe i namaluvawe na siroma{tijata" organizirano od Zdruènieto za odr`liv razvoj, Zdruènieto na zanaet~iite i na drugite stopanstvenici na Skopje i Fondacijata Fridruh Ebert Kancelarija Skopje, odràn na 4 mart 2002 godina vo Skopje.

D-r Boris Blaèvski

223

individualni farmi i vodewe na selski biznis; formirawe na inkuba-tori za vrabotuvawe i sli~no.45

So makroekonomskata politika, pak, za 2002 godina se predviduva donesuvawe na Zakon za zanaet~istvo; otpo~nuvawe so rabota na posebna banka za mali zaemi; unapreduvawe na raboteweto na instituciite za poddr{ka na raboteweto na malite i srednite pretprijatija; otvorawe na novi inkubatori i tehnolo{ki parkovi; otvorawe na centri za obuka na menaxeri i pretpriema~i; sozdavawe na mo`nosti za kontakti na malosopstvenici od zemjata so partneri od stranstvo; obezbeduvawe na novi kreditni linii od me|unarodni finansiski institucii i vladi na stranski zemji, kako i drugi merki i aktivnosti.46

Za zgolemuvawe na vrabotenosta vo 2002 godina se predviduva podgotvuvawe na poseben akcionen plan. Vo ovoj akcionen plan se pred-viduva sogleduvawe na mo`nostite za vrabotuvawe po site osnovi, vklu~uvaj}i go i zdruùvaweto kako forma na samovrabotuvawe. Svrzano so ova, vo ovoj dokument se predviduvaat aktivnosti na pooddelni sub-jekti i merki na razvojnata i na makroekonomskata politika. Ovoj plan se predviduva da se operacionalizira so izgotvuvawe i realizirawe na regionalni programi za vrabotuvawe. Pri ova, vo ovie programi se o~ekuva da se razrabotat programi koi gi nudi lokalniot razvoj, mikro pretprijatijata, samovrabotuvaweto, osobeno kaj semejnoto i selskoto stopanstvo i sli~no.

Vo ostvaruvaweto na golem broj na predvidenite aktivnosti za zgolemuvawe na vrabotenosta voop{to, a vo tie ramki i na samovrabotu-vaweto, zna~aen pridones moè da dadat nevladinite organizacii. Tie moè da pridonesat so finansiska poddr{ka na oddelni proekti od grantovite koi }e gi dobijat, da ostvaruvat aktivnosti za obu~uvawe na kadri soglasno potrebite za voveduvawe na mal biznis vo oddelni sred-ini, da pomognat vo izgotvuvaweto na investicioni proekti, da dadat informacii za poterebnite uslovi za otpo~nuvawe na nov biznis, za us-lovite i mo`nostite za koristewe na odredeni kreditni linii, za stapu-vawe vo kontakt so stranski partneri, poseta na oddelni pretprijatija vo stranstvo i sli~no.

45 Vlada na Republika Makedonija, Ramkovna programa na merki za ekonomski razvoj i reformi, Skopje, 2000 godina. 46 Vlada na Republika Makedonija, Makroekonomska politika na Republika Makedonija za 2002 godina, Skopje, 2001 godina.


224

Za poefikasno deluvawe na nevladinite organizacii potrebno e da se poddrùva nivnata rabota so sredstva od buxetot na dràvata i da se sozdadat drugi preduslovi.

Za zna~eweto na nevladinite organizacii i nivnata poddr{ka od dràvata moè korisno da posluì iskustvoto na razvienite zemji i od-delni zemji vo tranzicija.

Aktivnostite na Zdruènieto za odr`liv razvoj vo osnova se na-so~eni kon davawe na pridones za koncipirawe i ostvaruvawe na odr-`liv razvoj na Republika Makedonija. Vo ramkite na ovie aktivnosti na-glaseno mesto se dava na ostvaruvawe na ekonomski efikasen razvoj koi istovremeno e socijalno praveden i prifatliv za ìvotnata sredina.

Ovie aktivnosti Zdruènieto za odr`liv razvoj gi ostvaruva so izgotvuvawe na proekti, odrùvawe na nau~ni i drugi vidovi na stru~ni sobiri, ostvaruvawe na izdava~ka dejnost, organizirawe na razni vidovi na obuka na kadri, unapreduvawe na sorabotkata so doma{ni i stranski sli~ni organizaciii i drugi formi na aktivnost.

ZOR vo 2002 godina predviduva izgotvuvawe na proekt za inves-ticiite vo funkcija na poddr{ka na razvojot i vrabotenosta. Vo ovoj pro-ekt se predviduva da se naglasi potrebata od koreniti promeni vo inves-ticionata politika. Imeno, obemot na investiciite se ostvaruva na nisko nivo i so dominantna zastapenost na stranskite srednoro~ni i dolgoro~ni krediti i zaemi i tie vo najgolem del se naso~eni kon poddr-{ka na infrastrukturni proekti. Mal del od investiciite e naso~en kon revitalizacija na postojnite kapaciteti i pro{iruvawe na proizvod-stvoto so novi izvozno orentirani proizvodi. Poradi ova izvozot stagni-ra i ne pretstavuva motorna sila za raste` na bruto doma{niot proizvod i na vrabotenosta. Vo proektot se predviduvaa da se sodràt merki i ak-tivnosti so cel investiciite da pridonesuvaat za ostvaruvawe na odr-`liv razvoj na Republika Makedonija vo ~ii ramki vrabotenosta zazema naglaseno mesto.

ZOR predviduva aktivnosti za naso~uvawe na grantovi i drugi finansiski sredstva od stranstvo za poddr{ka na proizvodstvoto koe }e pridonesuva za pogolema snabdenost na doma{niot pazar, kako i za zgo-lemen izvoz i za raste` na vrabotenosta.

Vo nasoka za davawe pridones za odr`liv razvoj na zemjata, ZOR vo sorabotka so Fondacijata "Fridrih Ebert" Kancelarija Skopje i Min-isterstvoto za ekonomija na 14 i 15 fevruari 2002 godina odrà nau~en sobir na tema "Proizvodstvenoto prestruktuirawe na ekonomijata na Republika Makedonija". Vrz osnova na izgotvenite referati i brojnata

D-r Boris Blaèvski

225

diskusija, na sobirot bea doneseni zaklu~oci i preporaki so koi se ukaùva deka proizvodstvenoto prestruktuirawe e imperativ za raste` i uspe{na transformacija na Republika Makedonija od zemja vo tranzicija vo moderna sovremena ekonomija. Pri ova, vo preporakite se sodràni predlozi za konkretni aktivnosti na mikro i na makro plan vo koi zgolemuvaweto na vrabotenosta e na preden plan.

Vo programata za rabota, ZOR vo 2002 godina predviduva odrùvawe na pove}e seminari i drugi sli~ni aktivnosti vo nasoka na obuka na kadri i davawe na drugi vidovi na pomo{ za otvorawe na se-meen biznis, mali i sredni pretprijatija. Se razbira, ovie aktivnosti se o~ekuva da se ostvaruvaat spored interesot vo oddelni sredini. Vo ovaa nasoka dogovoreni se oddelni aktivnosti so Zdruènieto na zanaet~iite i na drugi samostojni stopanstvenici na Skopje, kako i so drugi zaintere-sirani subjekti.

Zdruènieto za odr`liv razvoj svoite aktivnosti predviduva da gi ostvaruva vo sorabotka so nadle`nite ministerstva, nevladini do-ma{ni i stranski organizacii, oddelni kompanii i drugi zainteresirani subjekti. Ovaa sorabotka e neophodna so cel pouspe{no ostvaruvawe na programskite opredelbi na Zdruènieto vo domenot na davawe pridones za koncipirawe i ostvaruvawe na odr`liv razvoj na Republika Make-donija .

Zdruènieto za odr`liv razvoj e podgotveno po barawe na od-delni subjekti vo sekoja sredina da organizira aktivnosti so cel davawe na pridones za otvorawe na mali biznisi, istraùvawa za oddelni pra{awa od domenot na odr`liviot ravoj i sli~no. Vo ovaa nasoka ve}e se dogovoreni aktivnosti so rakovodnite strukturi na Zdruènieto na zanaet~iite i na drugite stopanstvenici na Skopje. Ovie aktivnosti se neophodni bidej}i zgolemuvaweto na vrabotenosta, a vo tie ramki na samovrabotenosta, bara vklu~uvawe na site subjekti me|u koi nevladi-nite organizacii moè da imaat pozna~ajno mesto. Sogleduvawata kako i iskustvoto na razvienite zemji ukaùvaat deka samo so zaedni~ko sinhro-nizirano deluvawe na site subjekti }e moè da se sozdavaat uslovi za koncipirawe i ostvaruvawe na odr`liv razvoj, vo ~ii ramki vrabotu-vaweto e na preden plan. Ova, sekako, pretstavuva najprioritetna zada~a na nacionalnite ekonomii. Vpro~em, za ovaa cel e formirano i Zdruènieto za odr`liv razvoj.


226

M-r Klimentina Poposka Ekonomski institut-Skopje

INVESTICIONITE FONDOVI KAKO OBLIK

NA ZDRU@UVAWE NA SREDSTVA

Investicionite fondovi se edna od formite na zdruùvawe na

sredstva koi pretstavuvat pottiknuva~ na razvojot, kako vo razvienite taka i vo ekonomiite vo tranzicija. Za goleminata i kapitalot so koj{to raspolagaat investicionite fondovi pokaùvaat podatocite za postoewe na 21.000 investicioni fondovi vo Evropa so vkupen kapital od 3.449 milijardi evra i 8.000 investicioni fondovi vo SAD so vkupen kapital od 6.652 milijardi dolari.

Investicionite fondovi, odnosno "venture capital", za prv pat se pojavuvaat vo 50-tite godini vo SAD, koga odreden broj bogati lu|e zapo~nale da gi zdruùvaat svoite sredstva vo investicioni fondovi nameneti za razli~ni investicii. Obi~no vo po~etokot so ovie investi-cioni fondovi upravuvale mladi lu|e, eksperti od oblasta na investi-ciite, koi za smetka na investitorite gi vloùvale sredstvata vo mali biznisi. So tekot na vremeto odlukata za investirawe vo odredeni mali biznisi od strana na investicioniot fond prerasnuva vo kompleksna postapka, so koristewe na sovremena tehnologija i simulacii. Pri iz-borot na investiraweto, investicionite fondovi se krajno vnimatelni i vr{at opstojna analiza pred da se odlu~at da investiraat vo odredeno pretprijatie.

Investicionite fondovi zdruùvaat sredstva od razli~ni oblasti: finansii, zdravstvo, energetika, zemjodelstvo, so osnovna cel da se namali rizikot i da se zgolemi profitot. Ovie fondovi pretstavu-vaat odli~en primer kako zdruènite sredstva moàt da pretstavuvaat golem potencijal za razvoj vo razli~ni oblasti. Investitorite (gra|anite) gi zdruùvaat/doveruvaat svoite sredstva vo investicioniot fond, a potoa ovie sredstva se reinvestiraat vo najrazli~ni hartii od vrednost so cel da se ostvari profit na berzata. Srazmerno na

M-r Klimentina Poposka

227

vloènite sredstva vo fondot, investitorite o~ekuvaat da dobijat i soodveten del od profitot. Taka na primer, sredstvata od sitnite vloùva~i se sobiraat vo edna golema suma, koja{to ponatamu se vloùva od strana na menaxmentot na investicioniot fond vo profitabilni i sigurni hartii od vrednost na berzata. Kaj privatizacionite investi-cioni fondovi, malite vloùvawa od golem broj na gra|ani se sobiraat vo edna celina i se vloùvaat vo pove}e pretprijatija za koi se pret-postavuva deka }e imaat sigurna pazarna perspektiva.

Zainteresiranosta za investicionite fondovi proizleguva od faktot {to se dobiva pogolem prinos otkolku sredstvata da se vloàt vo banka, no se razbira, rizikot vo ovoj slu~aj e pogolem. Pritoa ne e pot-rebno da se poseduvaat menaxerski sposobnosti, so ogled na faktot {to so vloènite sredstva potoa raspolagaat fondovite i tie donesuvat odluki kade, koga i vo {to da se vloàt sredstvata. Na toj na~in obi~nite gra|ani se oslobodeni od razmisluvawata, analizata i donesuvaweto na odlukata kade da gi vloàt sredstvata. Od sposobnosta na menaxerite zavisi i dali kapitalot na vkupniot fond }e se zgolemuva ili }e se na-maluva. Dokolku fondot ostvaruva dobivka, subjektite koi gi vloìle sredstvata }e dobijat del od profitot vo vid na dividenda. Vo slu~aj na zaguba se namaluva vlogot na subjektite koi gi zdruìle sredstvata vo investicioniot fond.

Zdruùvaweto na sredstvata se ostvaruva preku razli~i vidovi na investicioni fondovi. Investicionite fondovi koi vloùvaat vo akcii moàt da bidat: a) investicioni fondovi za rast, koi gi vloùvaat zdruènite sredstva vo pretprijatija za koi se o~ekuva deka }e ostvarat natprose~en rast; b) vrednosni investicioni fondovi za koi se o~ekuva deka vloùvaat vo pretprijatija za koi menaxerot na fondot pretpostavuva deka imaat pot-pazarna vrednost koja vo idnina }e ja dostigne vistinskata pazarna vred-nost; v) sektorski investicioni fondovi koi vloùvaat vo odredeni oblasti od privatniot sektor, kako na primer telekomunikacii, avioin-dustrija i sli~no.

Investicionite fondovi vloùvaat i vo obvrznici koi obez-beduvaat siguren prinos, minimalen rizik, a fondot pritoa moè da do-bie razli~ni dano~ni olesnuvawa. Zdruènite sredstva moàt da bidat vloèni preku investicioniot fond i vo finansiski derivati. Ovie vloùvawa se najrizi~ni, no so kvaliteten menaxment postoi mo`nost da se ostvarat profiti i do 70% mese~no.


228

Vo tranzicionite ekonomii, investicionite fondovi se osobeno prisutni vo procesot na privatizacijata. Praktikata pokaùva deka duri i uspe{nite pretprijatija koi gi prodavaat svoite akcii na in-vesticionite fondovi pravat mnogu dobar poteg, so ogled na faktot {to ovie pretprijatija imaat dobra pazarna programa i sposoben menaxment, no nemaat pari~ni sredstva. So priklu~uvaweto na investicionite fon-dovi vo proda`bata na akciite se zgolemuva pobaruva~kata na kapital od odnosnoto pretprijatie, a so toa se vlijae i vrz cenata na akciite.

Funkcioniraweto na investicionite fondovi se zasnova na strogi pravila na investirawe. Pravilata se odnesuvaat na toa koi ak-cii moàt da se vklu~at vo fondot, vo kakva proporcija, koe e dozvo-lenoto nivo na rizik i sli~no. Pritoa potrebno e da se obrne vnimanie na ureduvaweto na strogi zakonski propisi koi gi {titat interesite na vloùva~ite. Vo site pazarno razvieni ekonomii, investicionite fon-dovi se strogo regulirani so mnogubrojni zakonski propisi, a postoi duri i nadzor od strana na vladata. Na ovoj na~in se za{tituvaat investi-torite i se osiguruva deka investicionite fondovi upravuvaat so zdruènite sredstva vo korist na vloùva~ite. Postoi golema opasnost dokolku investiionite fondovi funkcioniraat vo zakonski nereguliran ambient. Vo slu~aj da ne postoi zakon, ne postoi ni odgovornost na inves-ticioniot fond, odnosno kompanijata koja rakovodi so toj fond. Toa moè da predizvika bankrot na investicioniot fond i na site onie kompanii koi rabotele so nego.

Investicionite fondovi moàt da bidat od otvoren i od zatvo-ren tip. Postoeweto na otvoren investicionen fond im dava mo`nost na sitnite vloùva~i da gi zdruàt svoite sredstva i da ostvarat profit. Od druga strana, zdruènite sredstva pretstavuvaat zna~aen finansiski izvor na onie kompanii koi imaat nedostig od finansiski sredstva. Vo otvorenite investicioni fondovi se ovozmoùva da se javuvaat kako vloùva~i golem broj na takanare~eni "anonimni" vloùva~i koi do-bivaat pogolema dividenda otkolku kamatnata stapka koja{to ja dobivaat so vloùvaweto na sredstvata vo banka. Otvorenite investicioni fon-dovi se poopasni vo odnos na zatvorenite, so ogled na faktot {to prvite se zanimavaat so pribirawe i zdruùvawe na sredstva od pomalite vloùva~i, dodeka zatvoreniot fond e pomalku opasen bidej}i negovite akcii kotiraat na berza.

Vo Republika Makedonija donesen e Zakon za investicioni fon-dovi koj dozvoluva postoewe na otvoren i na zatvoren tip na inves-ticionen fond. Sepak, vo praktikata ne funkcionira otvoreniot tip na

M-r Klimentina Poposka

229

investicionen fond koj bi & ovozmoìl na po{irokata javnost da gi zdruùva sredstvata vo investicioniot fond.

Od 1998 godina vo Republika Makedonija zapo~na da raboti SEAF investicioniot fond so kapital od 14 milioni amerikanski do-lari.47 Preku svoite filijali SEAF investicioniot fond ovozmoùva direktna lokalna finansiska poddr{ka na malite biznisi. Pritoa se ovozmoùva i pomo{ pri menaxment i biznis planiraweto, tehni~ka asistencija vo marketingot, kontrolata na kvalitetot i smetkovodstvoto, kako i poddr{ka pri pregovorite na investiranoto pretprijatie vo razli~ni dogovori so treti lica. Stanuva zbor za investicionen fond koj e sostaven od 12 investicioni fondovi od Isto~na Evropa, Rusija, Ju`na Amerika i Kina so sedi{te vo Va{ington i so kapital od 200 milioni amerikanski dolari. Kako akcioneri se javuvaat Evropskata banka za ob-nova i razvoj (EBRD); Me|unarodnata finansiska korporacija kako del od Svetskata banka (IFC); Amerikanskata agencija za me|unaroden razvoj (USAID), The Polish Cooperation Fund, The Swedish and Norwegian Govern-ments, The Baltic-American Enterprise Fund i drugi. Osven vo Republika Makedonija, SEAF ima osnovano svoi investicioni fondovi i vo: Rusija, Bugarija, Hrvatska, Romanija, Polska, Ju`na Afrika, Letonija, Estonija i Litvanija, Peru, Bolivija i Kina.

Osnovnata cel na investicioniot fond e zdruènite sredstva da gi investira vo razvoj na mali i sredni pretprijatija, a pokraj investi-raweto mo`no e i da se prezeme i del od sopstvenost od 25 do 49%, kade {to zaedno so sopstvenicite na kompanijata }e obezbedi i pomo{ vo oblasta na marketingot, kontrolata na kvalitetot i sli~no. Investi-cioniot fond obezbeduva pred sé razvoj na firmata, kupuvawe na os-novni i obrtni sredstva, a ne kupuvawe na nejzinata sopstvenost. Kako targetirani sektori vo Republika Makedonija za dobivawe na sredstva od ovoj investicionen fond se spomenuvaat agrobiznisot, proiz-vodstvoto na hrana, turizam, lesna prerabotuva~ka industrija i javni uslugi.

Dobivaweto sredstva od strana na investicioniot fond ne zna~i samo dobivawe na finansiski sredstva, tuku i golem broj na drugi pred-nosti. Taka na primer, pretprijatieto dobiva dano~ni olesnuvawa vo forma na osloboduvawe od carina za uvezenata oprema vo visina na sredstvata dadeni od investicioniot fond, namalen danok na dobivka.

47 SEAF-Small Enterprise Assistance Fund.


230

Istovremeno se obezbeduva konsultantska pomo{ od stranski eksperti i finansiska ekspertiza, kako i koristewe na mreàta na kontakti koi gi ima investicioniot fond vo svetot i se obezbeduvaat dopolnitelni grantovi od drugi banki. Koga zboruvame za ovoj investicionen fond, treba da spomeneme deka ne se raboti za traen investitor. Investi-cioniot fond se povlekuva od investicijata po 3 do 7 godini so proda`ba na svojot del na partnerite, na nekoe zaedni~ki prifateno treto lice ili preku proda`ba na berzata.

Dosega vo Republika Makedonija investicioniot fond SEAF ima investirano vo pove}e od 10 firmi koi po investiraweto go zgolemija svoeto proizvodstvo za 25% na godi{no nivo, a i se otvorija nad 200 rabotni mesta. Brojot na investicioni fondovi vo Republika Makedonija e limitiran i treba da se iznajdat na~ini za vlez na drugi investicioni fondovi. Ne-doverbata vo bankarskiot sistem vo Republika Makedonija koja sé u{te postoi doveduva do sostojba na postoewe na golemi iznosi na slobodni pari~ni sredstva koi se nao|aat nadvor od finansiskite kanali. Postoeweto na otvoren tip na investicionen fond }e pridonese kon privlekuvawe na ovie slobodni pari~ni sredstva, nivno zdruùvawe i iskoristuvawe vo razvojni mo`nosti.

M-r Seadin Xaferi

231

M-r Seadin Xaferi Agencija za iseleni{tvo na Republika Makedonija

DIREKTNITE STRANSKI VLO@UVAWA KAKO FORMA NA ZDRU@UVAWE

Vo globalizacijata na svetskite trgovski i finansiski tekovi, me|unarodnoto dvièwe na kapitalot pretstavuva sé pozna~ajna forma na ekonomskite odnosi. Toa denes dostignuva razmeri koi davaat beleg na razvojot ne samo na oddelni zemji i regioni tuku i na reprodukcijata na svetskata ekonomija. Me|unarodnoto dvièwe na kapitalot, naporedno so intenzivniot raste`, se ostvaruva so zna~ajni strukturni promeni. Ova, pred sé, se odnesuva na zgolemenoto u~estvo na stranskite direktni vloùvawa, portfolio investicii, priliv na sredstva vrz osnova na koncesii i drugi nekreditni formi.

Sovremenata teorija i empiriskite soznanija pokaùvaat deka vklu~uvaweto vo globalizacijata na svetskite trgovski i finansiski tekovi pretstavuva sé pozna~aen faktor za razvoj na sekoja nacionalna ekonomija. Ova osobeno se odnesuva na malite ekonomii i na zemjite koi vo izminatiot period imaa podzatvoreni ekonomski sistemi.

Vklu~uvaweto vo globalizacijata na svetskite trgovski i finan-siski tekovi e od osobeno zna~ewe za Republika Makedonija, kako i za drugite zemji vo tranzicija. Ova poradi relativno niskoto nivo na razvi-enost, izostrenite ekonomski problemi, ostvaruvaweto na dinami~en stopanski raste`, unapreduvaweto na ekonomskite odnosi so stranstvo i dr.


232

Tabela 1

Dvièwe na stranskite vloùvawa vo i od Republika Make-donija (prethodni podatoci) (vo milioni USD)

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Stranski direktni investicii vo zemjata 24.00 9.49 11.21 15.72 117.70 32.09 175.62 439.91 Doma{ni direktni investicii vo stranstvo 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 -0.29 0.60 -0.88 Stranski direktni investicii vo RM (neto) 24.00 9.49 11.21 15.72 117.70 31.80 176.22 439.03 Izvor: Dokumentacija na NBRM.

So koristewe na stranskiot kapital ne samo {to se zgolemuva

stapkata na investiciite nad doma{noto {tedewe, tuku istovremeno se sozdavaat uslovi za uvoz na sovremena oprema i tehnolo{ki procesi, revitalizacija na postojnoto stopanstvo i pro{iruvawe na proiz-vodstvenite potencijali, {to e pretpostavka za dinamizirawe na bruto doma{niot proizvod. So koristeweto na SDI se zgolemuva konkurent-skata sposobnost i izvoznata orientacija na nacionalnata ekonomija.

Korista od internacionalizacija e pove}eslojna. Po pravilo, postojat zna~ajni transakcii pome|u delovite na multinacionalnata firma vo razni zemji. Proizvodot na edna firma ~esto pati e vlezen input na druga. Sli~no na toa, tehnologijata razviena vo edna firma koja & pripa|a na multinacionalnata kompanija bez pre~ki se koristi vo dru-gata. Prednostite za transfer na tehnologijata se jasni. Tehnologijata vo princip e vo oblik na planovi, proekti, recepturi, patenti i licencii koi moè da se prodavaat na nezavisnite firmi, no ne e dovolno izvesno dali tie }e se za{titat i soodvetno }e se platat. Mesto red na dejstvija neophodni vo toj cel, sopstvenicite na tehnologijata ~esto se odlu~uvaat i sami da go eksploatiraat, sozdavaj}i svoi firmi po svetot.

Druga korist od internacionalizacijata se ostvaruva po pat na vertikalna integracija. Ako samostojnata firma "sprotivodno" proiz-veduva dobra koi se inputi za proizvodstvo na nekoja "nizvodna" firma nastanuvaat problemi od razni vidovi, posebno koga dvete firmi se vo monopolska polo`ba. Moè da se javuvaat sporovi okolu cenata na in-

M-r Seadin Xaferi

233

putot, prilagoduvaweto na isporakite i drugi pra{awa. Dokolku ovie dve firmi se integriraat vertikalno, golem broj na problemite is~eznuvaat ili se ublaùvaat stanuvaj}i interno pra{awe na firmata48.

Imperfektnostite na finansiskite pazari, isto taka, moè da bidat povod za {irewe na multinacionalnite kompanii. So izbegnuvawe na danocite i zaobikoluvawe na deviznata kontrola, transnacionalnite korporacii ostvaruvaat pogolem cash flow i poniski tro{oci na finan-sirawe49.

SDI se od osobeno zna~ewe za razvoj na zemjite koi se karakter-iziraat so nisko nivo na ekonomska razvienost, nepovolna stopanska struktura, mala stapka na doma{noto {tedewe, ograni~eni mo`nosti za zadolùvawe vo stranstvo i sli~no. Oddelni istraùvawa na razvojot na zemjite vo Jugoisto~na Evropa ukaùvaat deka deficitot vo platniot bilans ne }e moè da se pokriva so koristewe na stranski krediti tuku pred sé so SDI koi treba da imaat pozna~ajna uloga vo razvojot50.

Sogleduvawata pokaùvaat deka vo zemjite vo tranzicija od Cen-tralna i Jugoisto~na Evropa vo koi se ostvaruva pogolem priliv na stranski kapital, pred sé, vrz osnova na SDI, se postignuvaat pozna~ajni rezultati vo sproveduvawe na reformite i zazdravuvawe na nacional-nite ekonomii. Zemjite, pak, vo koi se ostvaruva pobaven priliv na stranski kapital relativno zaostanuvaat vo postignuvaweto vo tran-zicioniot period. Koristeweto na stranski kapital, a vo tie ramki i na stranskite direktni investicii, treba da se ostvaruva vrz racionalni osnovi i koordinirano bidej}i vo sprotivno toj moè da gi minimizira pozitivnite efekti i da bide kontraproduktiven.

Vo minatata dekada vo Republika Makedonija ne bea sozdadeni povolni uslovi za pogolem vlez na stranski direktni investicii. Na ova vlijae{e nedovolnata otvorenost na na{ata ekonomija, sé u{te slabiot privaten sektor, nepovolnite uslovi za investirawe i razvoj i sl., iako postoe{e golema zainteresiranost na stranskite kompanii za vloùvawe vo na{ata zemja. Republika Makedonija docni tri tehnolo{ki ciklusi, {to zna~i deka zadocnuvaweto trae od 1980 godina, koga po~na 48 Krugman, P.R. and Opstfelt , M.: International Economics Theory and Policy. New York, Harper Collins, 1991, pp. 166-167. 49 Shapiro, A.C.: Foundations of Multinational Finacial Management. Boston, Alyn and Bacon, 1991, pp. 382-384. 50 Economic Strategy for South Eastern Europe. The Vienna Institute for International Economic Studies. Vienna, September 2000, p.55.


234

krizata, do denes. Za ovoj period nema tehnolo{ki invencii i nema inovacioni procesi koi }e ja sledat dinamikata na tehnolo{kiot proces. 51 Tabela 2

Vkupen iznos na priliv i odliv na SDI kako procent od BDP, spored region i zemja doma}in (vo procenti)

Region i zemja doma}in 1980 1985 1990 1995 1999 Zemji vo razvoj vo Evropa - priliv 13,8 28,2 5,8 7,4 18,8 Zemji vo razvoj vo Evropa - odliv - - 1,5 2,9 3,5 Republika Makedonija - priliv - - - 1,6 6,1 Republika Makedonija - odliv - - - - 0,1 Centralna i Isto~na Evropa i zemji vo razvoj vo Evropa (bez Malta) - priliv - 0,2 1,7 5,2 13,4 Centralna i Isto~na Evropa i zemji vo razvoj vo Evropa (bez Malta) - odliv - - 0,4 0,9 1,9 Izvor: UNCTAD, baza na podatoci za SDI/TNP, United Nations Conference on Trade Development, Word Investment Report 2001, New York and Geneva, 2001, str 335.

Kon krajot na devedesettite godini re~isi 1/3 od celokupnite SDI vo svetot se naso~eni kon zemjite vo razvoj, a pogolem broj zemji vo razvoj i zemji vo tranzicija privlekuvaa godi{ni iznosi na SDI od okolu 2% i pove}e od nivniot bruto doma{en proizvod. Vo Republika Makedonija toj procent godi{no iznesuva pomalku od 0,5% od bruto doma{niot proizvod. Ili, SDI po glava na ìtel vo Republika Make-donija ostvari iznos od 4,5 dolari SDI po glava na ìtel godi{no, {to e edno od najniskite nivoa vo Centralna i Isto~na Evropa. Na primer, Estonija ostvari godi{en priliv od 130 dolari SDI po glava na ìtel.

Vo Republika Makedonija i pokraj deklarativnite zalo`bi za privlekuvawe stranski investicii, vo makroekonomskata politika za

51 N. Klusev: Investiciite i oìvuvaweto na ekonomskiot razvoj (zna~ewe mo`nosti i nasoki). Nau~en sobir:Tranzicijata vo Republika Makedonija, Fondacija "Fridrih Ebert" , Skopje, Skopje 1997, str.14.

M-r Seadin Xaferi

235

sekoja godina vo izminatiot period i vo drugi dokumenti i zalagawa na dràvnite organi,izostanaa pogolemi rezultati. Toa se dolì, pred sé, na politi~ki, no i na niza drugi subjektivni i objektivni faktori. Dol-gite i sloèni postapki za dobivawe lokacii za izgradba na investi-cioni objekti, na upotrebni dozvoli, odnosno na tehni~ki priem na deloven prostor (postapka koja mora da se povtoruva pri sekoja statusna promena na dejnosta vo objektot), potoa dolgiot i neefikasen na~in na registrirawe na dejnosta vo sudovite, so obezbeduvawe na mislewe od nadle`nite organi itn., gi odbiva stranskite investitori da investiraat vo novi stopanski kapaciteti. Od druga strana, modelot na privatizacija na pretprijatijata so op{testven kapital ne be{e vo funkcija na privle-kuvawe na stranski kapital, a i osloboduvawata i olesnuvawata vo za-konskata regulativa od dano~nata sfera vo izminatiot period ne bea mnogu privle~ni za stranskite investitori 52.

I pokraj relativno niskata prose~na uloga na SDI vo Centralna i Isto~na Evropa, pridonesot na SDI vo ekonomiite vo tranzicija e po-golem otkolku {to pokaùva vistinskata golemina i relativnata va`nost na ovie investicii. Nesomneno e deka SDI vo najva`nite industrii i stopanski dejnosti go potpomognaa nivniot razvoj. Ponatamu, SDI imaat pomognato da se vostanovat novi trgovski vrski me|u Centralna i Isto~na Evropa, od edna strana, i Evropskata unija, od druga strana. Stranskite direktni investicii, pokraj direktniot pridones, imaat i indirektna uloga koja te{ko moè da se izmeri, osobeno vo voveduvaweto na pazarnata ekonomija, vo sozdavaweto na novi institucii, vo privati-zacijata i vo konkurencijata itn.

* * *

52 M.Zarezankova: Perspektivite na maloto stopanstvo, Skopje 2000, str.205.


236

Aleksandra Ivanovska Ekonomski institut - Skopje

DELOVNITE INKUBATORI - FORMA NA ORGANIZIRAWE NA MALOTO STOPANSTVO

Brojnite iskustva i istraùvawa vo mnogu zemji vo svetot ukaùvaat na faktot deka brziot i dinami~en stopanski razvoj podraz-bira i razvoj na mali i sredni pretprijatija koi pretstavuvaat zna~ajni dvigateli na pazarnata ekonomija. Na patot na razvojot na vakvi pretpri-jatija se ispre~uvaat golemi problemi ~ie nadminuvawe bara koncipi-rawe na edna dolgoro~na, konzistentna politika za pottik i razvoj na maloto stopanstvo.

Postojat najrazli~ni formi i modeli na organizirawe na maloto stopanstvo, a koj model }e bide upotreben vo edna zemja zavisi od mnogu faktori, me|u koi: dostignatoto nivo na stopanski razvoj, privatizaci-jata, konkurencijata, mo`nostite za prifa}awe na inovacii vo rabo-teweto itn.

Eden od najzna~ajnite na~ini na organizacija se delovnite inku-batori ili "odgleduva~i" na mali pretprijatija. Vo Republika Make-donija vo ramkite na Programata za povtorno rabotno angaìrawe53, koja se realizira preku Agencijata za privatizacija, formirani se nekolku takvi inkubatori, koi pretstavuvaat delovni centri za poddr{ka na raz-vojot i primenata na ekonomskiot know-how.

Kako osnova~i na ovie inkubatori moè da se javuvaat op{tinite, privatnite i javnite pretprijatija, agencii i institucii. Kolku e pogolem brojot na u~esnicite, pogolemi se i {ansite za osnovawe na novi, mali pretprijatija od razli~ni ekonomski oblasti, koi, pak, od

53 Agencija za privatizacija na Republika Makedonija. Programa za povtorno angaìrawe. Skopje, 1996 godina.


237

svoja strana, }e ovozmoàt ostvaruvawe na dopolnitelni pozitivni efekti vo stopanstvoto i vo dràvata. Osnova~ite na ovie inkubatori stanuvaat sopstvenici na akcii koi se rasporeduvaat soglasno so indi-vidualniot pridones na sekoj ~len ili vo ednakvi delovi za site.

Soglasno Programata, preku inkubatorite, od edna strana, treba da se obezbedi ekonomski razvoj, a, od druga strana, i iden samostoen razvoj na novite pretprijatija, {to zna~i otkako }e se osposobat za samo-stojno rabotewe i }e stanat finansiski nezavisni, tie go napu{taat inkubatorot i im go otstapuvaat mestoto na novite po~etnici. Vremen-skiot period za postignuvawe na ovaa nezavisnost i samostojnost izne-suva tri godini, me|utoa ako nekoe pretprijatie saka da go prodolì svoeto participirawe vo inkubatorot, potrebno e da sklu~i nov dogovor za taa namena. Isto taka, efikasnata rabota na inkubatorot treba da pridonese za vklu~uvawe i na drugi u~esnici-osnova~i koi }e pridonesat za pogolem stopanski raste` i progres, kako i za razvoj na mali biznisi.

Najzna~ajni funkcii na inkubatorot vo nasoka na osnovaweto i upravuvaweto so novite pretprijatija se:

Davawe na po~eten kapital za rabota; Konsultacii i pomo{ vo tekot na osnovaweto; Obezbeduvawe na najraznovidni uslugi po povolni ceni koi }e

pridonesuvaat za pogolema efikasnost vo raboteweto; Izdavawe na kancelariski i proizvodstven prostor pod mnogu

povolni uslovi, odnosno niski zakupnini; Zaedni~ko koristewe na opremata; Namaluvawe na tro{ocite za osnovawe i za investirawe na

u~esnicite vo inkubatorot. So funkciite na inkubatorot se povrzani i negovite zada~i koi

se sostojat vo slednovo: Ponuda na osnovna oprema za iznajmuvawe; Ponuda na kvalifikuvana pomo{ i soveti za konkretni

oblasti; Dodeluvawe na osnova~ki kredit koj }e posluì kako po~eten

kapital; Pottiknuvawe na pogolema efikasnost i angaìranost na os-

nova~ite preku konstantno iznao|awe na novi pretpriema~i; Kompletna poddr{ka za novoto pretprijatie da moè da se

osamostoi vo period od tri godini; Profesionalen razvoj i rakovodewe so inkubatorot.


238

Za da moè da se osnova inkubatorot se sklu~uva op{t dogovor, a osnova~ite treba da raspolagaat so objekti i oprema koja bi ja upotre-bile za negovo osnovawe; da imaat vospostaveno odnosi so mali i sredni pretprijatija; da poseduvaat finansiska i administrativna sposobnost so koja }e go garantiraat uspe{noto rabotewe na inkubatorot; kako i iskustvo vo osnovawe na mali pretprijatija. Pravnite odnosi me|u inku-batorot i osnova~ite na novite pretprijatija se reguliraat so posebni dogovori, vo koi se objasneti me|usebnite prava i obvrski.

Inkubatorot moè da prestane so rabota dokolku takva odluka donese Agencijata za privatizacija, ako dogovara~ot na inkubatorot go raskine dogovorot, negovata neuspe{nost moè da bide pri~ina za prekin ili dokolku stanuva zbor za privremen inkubator koga }e iste~e periodot za koj e formiran. Finansiraweto na inkubatorot se razgleduva od dva aspekti: finansirawe vo tekot na prvite tri godini i finansirawe po tretata godina na postoeweto.

Vo prvite tri godini inkubatorot dobiva sredstva od Fondot za povtorno vrabotuvawe so koi treba da gi nadomestuva tekovnite tro{oci vo raboteweto, no ovoj nadomestok }e se namaluva vo tekot na predviden-iot rok, za na krajot na tretata godina finansiraweto da prestane. Vak-vata situacija treba da go pottiknuva menaxerskiot tim so pogolemo vni-manie da donesuva odluki i da gi naso~uva investiciite. Tro{ocite od raboteweto moàt polesno da se nadomestuvaat dokolku vo inkubatorot u~estvuvaat pove}e u~esnici, poradi {to sekoga{ treba da se nastojuva da se privle~at novi. Naj~esti kategorii tro{oci se slednive: tro{oci za kirii, za oprema, za renovirawe, administrativni tro{oci, potro{en materijal, osnova~ki kapital i operativni tro{oci.

Po zavr{uvaweto na prvite tri godini se o~ekuva inkubatorot ve}e da bide finansiski nezvisen, {to zna~i da ostvaruva profit, samo-stojno da gi pokriva tro{ocite od svoeto rabotewe i da obezbeduva in-vesticii koi }e ovozmoàt negov iden opstanok. Sopstveniot profit }e go ostvaruva preku davawe konsultantski uslugi kako na negovite ~lenovi taka i na nadvore{nite sorabotnici, preku upravuvawe so pretprijati-jata vo i nadvor od inkubatorot, so davawe direktni uslugi na u~esnicite, preku presmetuvawe na kamata na kreditite koi se davaat kako osnova~ki kapital, od dopolnitelni izvori na prihod koi }e se ost-varuvaat so razvoj na mali biznisi vo novi ekonomski sektori. Ako inku-batorot ne uspee da se osamostoi, vo opasnost }e se dovedat negoviot opstanok i poddr{kata koja ja ima od osnova~ite na malite pretprijatija.


239

Seto ova podrazbira postoewe na visok stepen na odgovornost na menaxerskiot tim, no i na site vraboteni, koherentna sorabotka kako me|usebna taka i so nadvore{nite ~lenovi, so {to }e se obezbedi done-suvawe na pravilni i izdràni odluki. Mnogu bitna pretpostavka za us-peh na inkubatorot e negovata otvorenost za sorabotka i so lokalnite vlasti, soodvetnite ministerstva, zavodite za vrabotuvawe, kako i so site zainteresirani pretprijatija i pretpriema~i.

* * *


240

Iskra Stan~eva, pomlad asistent Ekonomski institut - Skopje

REGIONALNA KOMORA SKOPJE - ASOCIJACIJA ZA POTTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA MALITE I NA SREDNITE

PRETPRIJATIJA

Strukturata na stopanstvoto na Republika Makedonija vo izmina-tiot period postojano se menuva{e i se prisposobuva{e na novonas-tanatite op{tetveno-ekonomski i politi~ki uslovi, so sé pogolemo zacvrstuvawe na sektorot malo stopanstvo. Vo site izminati godini na samostojnost na Republika Makedonija praveni se najrazli~ni napori za jaknewe na sektorot na maloto stopanstvo preku obezbeduvawe na nema-terijalna pomo{ i finansiska poddr{ka vo delovnoto rabotewe na sto-panskite subjekti. Jakneweto na razvojot na maloto stopanstvo treba da pretstavuva traen proces. Poddr{kata na razvojot na malite i na srednite pretprijatija (MSP) nesomneno mora da bide institucionalizirana, kontinuirana i pod postojani, odnapred poznati uslovi, koi pretpriema~ite moàt da gi o~ekuvaat. Vakvata poddr{ka e multidimenzionalna i se odnesuva na: obezbeduvawe na finansiska pomo{; konsultantska pomo{ za razni pravni i ekonomski aspekti vo raboteweto; ekspertska pomo{ za re{avawe na delovnite problemi; permanentno obrazovanie i obuki; neophodni delovni informacii i povrzuvawe i nastap na stranski pazari. Na vakov na~in, preku formirawe na zaokruèna mreà od aktiv-nosti se dava celosna poddr{ka na malostopanstvenicite vo nadminu-vaweto na site problemi so koi tie se soo~uvaat. Vo Republika Makedonija institucionalnata i drugite vidovi poddr{ki na MSP se dosta skromni. Ve}e nekolku godini dejstvuvaat

Iskra Stan~eva

241

pove}e raznovidni institucii koi go pomagaat razvojot na malite i na srednite pretprijatija. Vo ovoj kontekst na institucionalni pretpostavki spa|a i inicijativata na Regionalnata komora Skopje. Regionalnata komora Skopje e asocijacija na ekonomski subjekti koi se registrirani na podra~jeto na grad Skopje. Ekonomskite subjekti se grupirani po granki vo 5 sektori i toa: zemjodelstvo, industrija, trgovija i soobra}aj, grade`ni{tvo i finansiski i drugi uslugi. Kako dopol-nitelni sektori se: pravniot sektor i Delovno-informativniot centar za MSP i du}ani preku koj moàt da se dobijat najrazli~en tip na biznis informacii. Osnovnite aktivnosti na Regionalnata komora Skopje 54 se odne-suvaat na podobruvawe na rezultatite na raboteweto na ~lenkite na Ko-morata preku:

- Davawe na stru~na pomo{ na ~lenkite; - Razvoj i primena na komorskiot informativen sistem na nivo na

zemjata; - Pomo{ vo realizacijata na saemi, izlo`bi, prezentacii i drugi

promotivni aktivnosti na ~lenkite; - Realizacija na stopanska sorabotka so stranstvo; - Utvrduvawe i neguvawe na dobrite delovni obi~ai i delovnata

etika; - Davawe na konsultantski uslugi za pottiknuvawe na pret-

priemni~kata inicijativa posebno na sredni i mali pretprijatija; - Zastapuvawe na interesite na ~lenkite pred dràvnite organi

preku komorskiot sistem na nivo na Republika Makedonija. Informacijata vo pravo vreme i na pravo mesto moè da go iz-

digne biznisot do najvisoko nivo. Delovno-informativniot centar na Regionalnata komora Skopje nudi informacii koi se neophodni, a izgle-daat tolku nedosti`ni. Vo noviot brzo dviè~ki svet informacijata od v~era e ve}e istorija, a taa nudi informacii za utre. Informativniot sistem e celosno kompjuteriziran i pretstavuva del od komorskiot in-formativen sistem na Stopanskata komora na Makedonija. Na ~lenkite i po{iroko na raspolagawe im se:

- Informacii za doma{ni i stranski firmi; - Informacii za doma{na i stranska pravna regulativa; - Informacii za mo`nostite za realizirawe na delovna

sorabotka so stranski partneri.

54 http://www.regkom.org.mk/


242

Delovno-informativniot centar za mali, sredni pretprijatija i du}ani, kako del od komorskiot informativen centar, raboti na poleto na informaciite, sovetite, kontaktite i seminarite za malite i sredni firmi. Centarot ima razvieni kontakti so doma{nite banki i drugite stranski institucii koi obezbeduvaat finansiski sredstva za malite i srednite pretprijatija. Na vakov na~in stopanskite subjekti uspevaat da gi obezbedat neophodnite finansiski sredstva do koi na poinakov na~in moèbi e pote{ko da dojdat. Konsultanskite uslugi koi gi nudi gi ostva-ruva preku vrabotenite kako i preku upatuvawe na klientot na relevanten konsultant-firma. Isto taka, Komorata organizira obuka za malite i srednite pretprijatija preku seminari, rabotilnici so pomo{ na doma{ni i stranski konsultanti. Taa im pomaga na makedonskite firmi vo ostvaruvaweto na nivnite kontakti so stranski partneri i vo real-izirawe na kontaktite so dobavuva~ite na oprema. Pokraj drugoto, Re-gionalnata komora obezbeduva informacii za doma{nata i stranskata ponuda i pobaruva~ka; gi identifikuva programite od doma{ni i stran-ski organizacii koi se realizirani ili }e se realiziraat vo zemjata; a obezbeduva i visoko kvalitetna tehni~ka poddr{ka od stranstvo. Regionalnata komora Skopje e edna od spektarot na institucii- ministerstva, komori, agencii, direkcii, fondovi, centri, bankarski i finansiski institucii, kako i konsultantski firmi i biroa koi preku zaokruèna mreà na aktivnosti uspevaat da im izlezat vo presret na malostopanstvenicite pri nadminuvawe na site problemi so koi tie se soo~uvaat. Site gorenavedeni uslugi i informacii za firmi, standardi i zakoni za zemjite od Evropskata unija centarot gi nudi preku svoite razvieni kontakti so mnogubrojni institucii vo i nadvor od Republikata, kako Relej centarot na Evropskiot informativen centar-Bradford, An-glija.

* * *

Elizabeta Mi{eva

243

Elizabeta Mi{eva, pomlad asistent Ekonomski institut-Skopje

ZDRU@ENIE NA MAKEDONSKITE

PROIZVODITELI NA MESNI I NA MLE^NI PROIZVODI

Promenite vo ekonomskiot i vo politi~kiot sistem, kako {to se privatizacijata na pretprijatijata, otvoraweto na novi pretprijatija i razvoj na pretpriemni{tvoto, orientacijata kon pazarno stopanisuvawe, nametnaa nov na~in na ìvot. Me|utoa, privatizacijata i prestruktuiraweto, pokraj pozitivni efekti, donesoa i bran na problemi i negativnosti. Brojot na pretpri-jatijata rapidno porasna, a vkupnata vrabotenost se namali. Toa e rezul-tat na postoewe na golem broj privatni mali firmi, koi se osnovaat od edno lice i nemaat drugi vraboteni, t.n. ~ovek-firma.

Liberalizacijata na uvozot i nepo~ituvaweto na zakonskite propisi i pravila pri izvozot, a posebno pri uvozot, ovozmoìja procut na sivata ekonomija vo Republika Makedonija. Kako rezultat na toa, na makedonskiot pazar se prodava stoka od nepoznato poteklo, so lo{ i ne-proveren kvalitet. Za da ja povratat doverbata na potro{uva~ite, da im pomognat nim kako na potro{uva~i i na samite sebe kako proizvoditeli, makedonskite proizvoditeli sé pove}e se zdruùvaat.

So Ustavot na Republika Makedonija od 1991 godina se garanti-rani pravata na zdruùvawe na gra|anite. ^len 20 stav 1 od Ustavot na Republika Makedonija glasi: "na gra|anite im se garantira slobodnoto zdruùvawe zaradi ostvaruvawe i za{tita na nivnite politi~ki, eko-nomski, socijalni, kulturni i drugi prava i uveruvawa".

"Zdruènieto na privatnite proizvoditeli na mesni i mle~ni proizvodi" vo Makedonija e edno od najgolemite zdruènija vo prehran-benata industrija vo Republika Makedonija. Ova Zdruènie obedinuva prerabotuva~i od mesnata i mle~nata industrija koi se razlikuvaat po


244

obemot na proizvodstvoto, vklu~uvaj}i mali semejni biznisi, sé do najgo-lemite proizvoditeli od dvete industrii (mesnata i mle~nata) vo Re-publika Makedonija.

Osnovano e vo dekemvri 1998 godina i ima 93 ~lenovi. Zdruèni-eto e formirano so cel da obezbedi poddr{ka na svoite ~lenovi za raz-vivawe na konkurentnosta na makedonskata mesna i mle~na industrija, preku kontinuirano pretstavuvawe na zaedni~kite interesi na ~lenovite na Zdruènieto pred relevantnite institucii, da gi poddrì naporite za unapreduvawe na ekonomskite uslovi za razvoj na dvete industrii.

Svoite celi Zdruènieto gi ostvaruva preku grupi na aktiv-nosti:55

1. Mesnite i mle~nite proizvodi se edni od naj~esto kupuvanite i so~inuvaat 84% od sekojdnevnata ishrana. Zatoa tie treba da bidat provereni, vkusni, sveì i kvalitetni. Istraùvaweto {to bilo sprove-deno od strana na Zdruènieto pokaàlo deka potro{uva~ite gi prefer-iraat doma{nite proizvodi dokolku tie se so potvrden i postojan kvalitet. Vrz osnova na ovie istraùvawa, Zdruènieto na privatnite proizvoditeli na mesni i mle~ni proizvodi vo Makedonija so tehni~ka, konsultantska i finansiska poddr{ka od Proektot za agrobiznis market-ing vo Makedonija, implementiran od Land O’Lakes, Inc. i sponzoriran od Agencijata za me|unaroden razvoj na SAD (USAID), ja sozdade i 4 godini uspe{no ja primenuva Programata za "Znak na kvalitet".

Osnovna cel na Programata e unapreduvawe na doma{nata mesna i mle~na industrija preku:

- podobruvawe na realniot i na perceptivniot kvalitet na doma{nite mesni i mle~ni proizvodi;

- gradewe na svest i doverba vo kvalitetot pome|u potro{uva~ite; - zgolemuvawe na pobaruva~kata i proda`bata na proizvodite vo

odnos na konkurencijata (uvoznite proizvodi od istata kategorija). "Znakot za kvalitet" e registrirana i za{titena trgovska marka.

Toj pretstavuva sertifikat (unificiran i prepoznatliv znak) koj se do-deluva isklu~ivo na doma{ni mesni i mle~ni proizvodi so proveren i postojan kvalitet. Znakot za kvalitet go nosat 154 doma{ni mesni i mle~ni proizvodi.

Procedurata za dodeluvawe na "Znakot za kvalitet" se sostoi od nekolku fazi:

55 zakvalitet.org.mk

Elizabeta Mi{eva

245

Prva faza - Proizvoditelot na mesni/mle~ni proizvodi stanuva ~len na Zdruènieto; Vtora faza - Dostavuvawe na barawe od proizvoditelot, so lista na potencijalni proizvodi za dobivawe na Znakot za kvalitet;

Treta faza - Definirawe na standardna proizvodstvena proce-dura za sekoj predloèn proizvod za dobivawe na Znakot za kvalitet;

êtvrta faza - Fizi~ka inspekcija na proizvodstveniot ka-pacitet (objekt, vraboteni, surovini, prerabotka, pakuvawe, dis-tribucija);

Petta faza - Laboratoriski testirawa na hemiskite i na mikro-biolo{kite parametri na surovinite i na potencijalnite proizvodi za dobivawe na Znakot za kvalitet vo laboratorijata na Zdruènieto;

[esta faza - Ispituvawe na potencijalnite proizvodi na Vet-erinarniot institut-Skopje, so cel da se utvrdi deka istite se vo soglas-nost so makedonskite pravilnici, definirani so zakon;

Sedma faza - Organolepti~ko ispituvawe na proizvodite od nezavisen tip za sertifikacija, pri {to se ocenuvaat slednive pa-rametri: izgled, miris, boja, konzistencija, tekstura, vkus;

Osma faza - Dokolku gorespomenatite ispituvawa i analizi dadat pozitivni rezultati, timot za sertifikacija dostavuva do Zdruènieto preporaka za sertifikacija na proizvodite so Znak za kvalitet;

Devetta faza - Upravniot odbor na Zdruènieto gi verifikuva proizvodite so Znak za kvalitet.

2. Edukacija na ~lenovite na Zdruènieto za tehnolo{kite pro-ceduri i regulativi, kako i za razvoj na nivnite biznisi, menaxment sis-temi i tehniki i marketin{ka orientacija vo raboteweto.

3. Obezbeduvawe na informacii za aktuelnite novosti i postig-nuvawa vo oblasta na mesnata i mle~nata industrija kako vo me|unarodnata taka i vo doma{nata ponuda na oprema za proizvodstvo, surovini i aditivi i sli~no.

4. Kontakti i sorabotka so soodvetnite institucii i organizacii vo zemjata i vo regionot, vklu~uvaj}i gi Institutot za meso od Belgrad, SR Jugoslavija, Godi{na regionalna konferencija za mlekarstvo vo Sofija, Bugarija i drugi me|unarodni saemi.

5. Izdavawe na spisanieto "Mleko i meso i nivnite proizvodi" kako prvo specijalizirano spisanie od oblasta na tehnologijata na pro-


246

izvodstvo na mle~ni i mesni proizvodi vo Makedonija. Preku ova spisanie Zdruènieto gi informira svoite ~lenovi za prezemenite ak-tivnosti i obezbeduva na~in na komunikacija so relevantnite institucii vo dràvata, vklu~uvaj}i gi vladinite institucii od oblasta na zem-jodelstvoto, Tehnolo{kiot fakultet i Zemjodelskiot fakultet pri Uni-verzitetot "Sv. Kiril i Metodij" i drugi.

Funkcioniraweto na Zdruènieto na privatni proizvoditeli na mesni i mle~ni proizvodi i primenata na programata Znak za kvalitet pokaùva zna~itelni rezultati. Toa moè da se vidi od slednoto:

- Zdruènieto so svoite 93 ~lenovi, koi pretstavuvaat okolu 80% od vkupnite proizvodstveni kapaciteti na ovie industrii vo Makedonija, e najgolema asocijacija na prehranbenata industrija vo Republikata;

- 154 proizvodi na 25 razli~ni proizvoditeli na mesni i mle~ni proizvodi se sertificirani so Znakot za kvalitet;

- Zna~itelno se zgolemeni proizvodstvoto i plasmanot na proiz-vodite so Znak za kvalitet, a toa zgolemuvawe dostignuva nad 50% na godi{no nivo;

- Spored izvr{enite analizi, 85% od potro{uva~ite go pre-poznavaat Znakot za kvalitet i tie proizvodi se del od se-kojdnevnata ishrana;

- Zdruènieto e nagradeno od Ministerstvoto za trgovija na Re-publika Makedonija vo 1999 godina so "Zlatno sonce na godinata" - za najdobra promotivna kampawa;

- Vo 2000 godina od Ministerstvoto za ekonomija na Republika Makedonija dobiva nagrada "Zlatno sonce na godinata" za najdo-bra promotivna kampawa. Sepak, najvidliv rezultat postignat od strana na ova Zdruènie

e faktot deka potro{uva~ite go izbiraat kvalitetot na mesnite i na mle~nite proizvodi.

* * *

Elizabeta Mi{eva

247

R E Z I M E

Zadrugarstvoto vo Republika Makedonija relativno malku e raz-

vieno. Donesuvaweto na Zakonot za trgovskite dru{tva i na nekoi drugi sistemski zakoni, kako i nepodelenata svrtenost kon za~lenuvaweto vo EU, a zaradi jakneweto na ekonomskata mo} na zemjata, nalagaat pose-riozen pristap kon zdruùvaweto. Zatoa e potrebno so poseben zakon za zadrugite da se definira zadrugata, da se opredeli na~inot na organ-iziraweto na nejzinata dejnost, osnovaweto, upravuvaweto, raspredel-bata na dobivkata, finansiraweto, kontrolata, sopstveni~kite odnosi i sli~no. Definicijata na zadrugata treba da ima {iroko zna~ewe, no, sepak, treba da e dovolno jasna za da ja razbere prose~niot gra|anin. Na-jprifatliva definicija bi bila: "Zadrugata e dobrovolna organizacija na ~lenovite-zadrugarite koi imaat ednakvo pravo na glas, pri {to po-godnostite se koristat vo soglasnost so iskoristenosta na zadrugata".

Od prethodno iznesenoto moè da se zaklu~i deka zadrugite treba:

- Da stanat faktor za aktivirawe i razvoj na raspolo`livite re-sursi vo zemjata;

- Da pretstavuvaat asocijacii preku koi naselenieto }e gi zgo-lemi prihodite ili }e gi namali rashodite;

- Zadrugarite da stanat subjekti vo odlu~uvaweto i raspredel-bata na rezultatite od raboteweto;

- So cel organizacionite sistemi (zadrugite) da bidat uspe{ni vo ekonomijata, treba da se povrzat vo nacionalna zadru`na asocijacija. Nacionalnata asocijacija vsu{nost }e ja prou~uva i koordinira rabotata na zadrugite, a pred vlasta }e gi zastapuva interesite na zadrugarite. Ovaa asocijacija moè da podnesuva zakonski predlozi, da dava svoi zabele{ki i sugestii na zakon-skite propisi i ocenka za rabotata na resornite dràvni or-gani i sl.

Bez pretenzija deka site problemi od ekonomska i od socijalna priroda moàt da se re{at odedna{ i brzo, smetame deka zadru`nata ideja treba da bide reafirmirana vo site dejnosti, a pred sé vo onie kade zadrugite se eliminirani. Spored prioritetite na listata, aktiv-nostite na idnite zadrugi treba da bidat vo:

- Vrabotuvawe na odredeni kategorii na rabotna sila; - Obezbeduvawe na poevtina i pokvalitetna hrana za naselenieto;


248

- Obezbeduvawe na krediti za siroma{nite sloevi koi }e ja zamenat institucijata socijalna pomo{ na siroma{nite;

- Snabduvawe so stoka od {iroka potro{uva~ka i so pristojni ceni;

- Dostapnost za pristojno domuvawe na semejstva so niski prihodi; - Pristoen razvoj na nedovolno razvienite podra~ja i vospostavu-

vawe komunikacija so urbanite sredini; - Obrazovanie i informirawe na naselenieto so mo`nost zadru-

gata da gi re{ava ìvotnite problemi itn. Od dosega{noto iskustvo i sogleduvawa proizleguva deka zadruga se formira za slednite celi:

- Ostvaruvawe na proizvodstveni i uslu`ni aktivnosti i vrabotu-vawe;

- Podobruvawe na uslovite za ìvot i rabota na zadrugarite; - Zgolemuvawe na prihodite; - Zgolemuvawe na mo`nostite za pro{iruvawe na pazarot i obez-

beduvawe na pristap na pazarot; - Sozdavawe na mo`nosti za dobivawe na proizvodi i uslugi koi se

nedostapni na drug na~in; - Sozdavawe na uslovi za podobruvawe na kvalitetot na stokite i

uslugite; - Namaluvawe na cenite na proizvodite i uslugite i dr.

Vrz osnova na iznesenite celi, moè da se zaklu~i deka osnovna pri~ina za formiraweto i razvojot na zadrugite e zgolemuvaweto na prihodite i na ìvotniot standard na zadrugarite. Dobivkata e glavnata ni{ka koja treba da go vrzuva zadrugarot. Parite od dejnosta na zadrugata ne odat vo treti race tuku vo racete na zadrugarite.

Spored toa, osnovna cel na zadrugata e da im sluì na potrebite na zadrugarite, a toa nalaga postojan dijalog me|u upravata i ~lenstvoto i postojani promeni i prilagoduvawa vo raboteweto na zadrugata. Ovaa cel ne dozvoluva zadrugata da raboti na svoja raka i da stane organi-zacija vo svojstvo na ostvaruvawe na li~nite ambicii na upravata. Isto taka, i zadrugarite treba da razberat deka celta na zadovoluvawe na nivnite potrebi ne smee da se kosi so javniot interes.

Prethodnoto nalaga zadrugata da pretstavuva organizacija koja }e gi ima site atributi na edinstvena dejnost i da dejstvuva vrz primena i unapreduvawe na zadru`nite principi, a toa se:

Elizabeta Mi{eva

249

- Potpolna otvorenost, dobrovolen vlez i sloboden izlez od zad-rugata bez ograni~uvawe i diskriminacija vrz socijalna, politi~ka, rasna i religiozna osnova;

- Demokratsko upravuvawe, zadrugarite imaat isti glasa~ki i upravuva~ki prava bez ogled na kapitalot na zadrugarot koj se koristi za rabota (eden ~len - eden glas);

- Raspredelba na rezultatite od raboteweto spored u~estvoto vo nivnoto sozdavawe. Ovoj princip ovozmoùva rezultatite od raboteweto na zadrugata da im pripadnat isklu~ivo na zadruga-rite, a so toa tie se zainteresirani da bidat {to podobri;

- Ograni~eno vra}awe na akcionerskiot kapital na zadrugarite, dokolku se koristi pri raboteweto;

- Zadru`no obrazovanie; - Zadruèna sorabotka i povrzuvawe na lokalno, nacionalno i

me|unarodno nivo. Zdruùvaweto vo maloto stopanstvo vo golema mera moè da

pridonese za pobrzo re{avawe na problemite vo vrabotenosta, vo pre-struktuiraweto na proizvodstvoto i vo promenata na stopanskata struk-tura i vo zgolemuvaweto na konkurentskata sposobnost na stopanstvoto vo celina. Formite na organizirawe i zdruùvawe na maloto stopanstvo se mnogubrojni i mnogu efikasni za afirmacija na pretpriemni~kite idei na poedincite.

Formite na organiziranost na maloto stopanstvo se usloveni od pove}e faktori, a, pred sé, od nivoto na stopanskiot razvoj, od razvojot na pretpriemni{tvoto, od politikata na poddr{ka na privatniot sektor, od prifa}aweto na tehnolo{kite promeni itn. Semejnoto stopanisuvawe, odnosno familijarniot biznis e mnogu poznata i ednostavna forma na zdruùvawe vo maloto stopanstvo koja e prisutna vo zemjite na Evropa, a osobeno vo mediteranskite zemji. Zdruùvaweto na malostopanstvenici-te vrz profesionalna osnova vo razni zdruènija, komori, asocijacii itn., isto taka, e od va`nost za uspe{en razvoj na maloto stopanstvo. Pre-ku lobirawa i zaedni~ki barawa moè da se izdejstvuvaat razni povol-nosti od dràvnite organi vo interes na razvojot.

Zaedni~koto partnerstvo, odnosno zdruùvaweto pome|u malostopanstvenicite ima za cel zgolemuvawe na vrednosta na kompara-tivnite prednosti na pretprijatijata i na nivnite zaedni~ki efekti korisni za site partneri. Strategiskite partnerstva obezbeduvaat pole-sen pristap do najnovite tehnologii, obezbeduvaat internacionali-zacija, iznao|awe na novi pazari, investitori, namaluvawe na


250

politi~kiot i na finansiskiot rizik itn. Kako zna~ajni formi na strate-gisko partnerstvo koi vo svetot se razvivaat i se poddrùvaat i koi ed-novremeno ozna~uvaat i sredstvo za finansirawe na maloto stopanstvo se: licencite; fran{izing dogovorite; zaedni~kite vloùvawa; stran-skite direktni investicii i dr.

Kooperantskite dogovori me|u golemite i malite pretprijatija se forma na zdruùvawe koja go pottiknuva razvojot na stopanstvoto i vrabotenosta. Maloto stopanstvo moè da bide vaèn segment na ostana-toto “golemo” stopanstvo preku vospostavuvawe na kooperantski dogovori za sorabotka. Povrzuvaweto na malite i golemite stopanski subjekti preku kooperantski dogovori e va`no i za makedonskoto stopanstvo. Tak-vite odnosi na sorabotka treba da se poddrùvaat vo interes na zagole-muvawe na konkurentnosta i na proizvodstvoto.

Prisutnata nedoverba kon doma{nite banki i {tedilnici i pot-rebata od itno zabrzuvawe na investicionata aktivnost nalagaat pri-mena na novi metodi vo aktiviraweto na za{tedite na naselenieto, osobeno na tezavriranite konvertibilni valuti. Za toa povolni uslovi nudi maloto stopanstvo kade {to se potrebni relativno mali vloùvawa za nabavka na potrebnata oprema. Vo razvivaweto na investicionite aktivnosti na naselenieto osobeno se korisni stranskite iskustva, osobeno vo oblasta na zdruùvaweto. Nivnoto zna~ewe najpove}e doa|a do izraz vo obezbeduvaweto na sigurnost na vloùvaweto i visokiot procent na povrat na koristenite krediti. Za zgolemuvawe na investi-ciite i aktiviraweto na za{tedite na naselenieto potrebno e da se raz-viva i orta~kiot nastap so cel da se izvr{i koncentracija na za{tedite za da se formira kapital za investirawe. Me|usebnoto pozajmuvawe na pari, isto taka, e vo funkcija na koncentracijata na sredstvata i na zgo-lemuvaweto na investicionata potro{uva~ka vo oblasta na malite i srednite pretprijatija.

* * *

251

ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ - SKOPJE

IV NAUÊN SOBIR

PERSPEKTIVITE NA STOPANSKIOT RAZVOJ NA REPUBLIKA

MAKEDONIJA


252

REFERATI: D-r Aleksandar Petroski Zdruènie za odr`liv razvoj - Skopje RAZVOJOT NA MAKEDONSKOTO STOPANSTVO

SO POSEBEN OSVRT NA INDUSTRIJATA

1.Nekoi aspekti pri opredeluvaweto na perspektivite na razvojot

Predviduvaweto na idnite perspektivi na razvojot na stopan-

stvoto, so ogled na dinami~niot karakter, e mo{ne sloèna rabota i bara kompleksen priod. Vakviot priod e neophoden poradi toa {to ne se znae odnapred {to moè da donese idninata vo domenot na tehni~ko-tehnol{kiot razvoj i pojavata na novi tehnologii, novi sektori na proiz-vodstvo i novi proizvodi, od edna strana, i novi kriteriumi i barawa na doma{niot i stranskite pazari, od druga strana. Ako kon ova se prido-dade faktot deka pojdovna baza na idniot razvoj pretstavuva sega{nosta so site nejzini performansi, sloènosta na ova pra{awe e o~igledna. Ottamu, mo{ne te{ko e da se kaè koi stopanski dejnosti, a vo niv koi granki, proizvodi i uslugi, imaat perspektiva vo naredniot srednoro~en ili dolgoro~en period. Poradi toa, koga se govori za perspektivite na stopanskiot razvoj na nivo na stopanstvo i stopanski dejnosti, nau~no-stru~nite soznanija ukaùvaat, a praksata potvrduva, deka moè da se govori za globalni predviduvawa i nasoki, dodeka poanaliti~kite pred-viduvawa treba da pretstavuvaat sostaven del na razvojno-proizvodstvenite programi na stopanskite subjekti.

Vo na{i uslovi, sloènosta pri opredeluvaweto na perspek-tivite na stopanskiot razvoj e u{te pogolema, bidej}i kako rezultat na niskoto nivo na razvienost na stopanstvoto pobrojni se ograni~uva~kite faktori na razvojot. No i vo vakvi uslovi makedonskoto stopanstvo treba

D-r Aleksandar Petroski

253

da se soo~i so uslovite i barawata koi gi nametnuvaat sovremenite te-hni~ko-tehnolo{ki dostignuvawa, standardite vo sferata na proiz-vodstvoto i izostrenata konkurencija na doma{niot i stranskite pazari. Zna~i stanuva zbor za prisutni te{kotii ne samo od aspekt na stopan-skiot tuku i od aspekt na vkupniot op{testveno-ekonomski razvoj na zem-jata. Pri ova da istakneme deka pri formiraweto na bruto doma{niot proizvod vo zemjata po institucionalni sektori, vo poslednite godini za koi se raspolaga so oficijalni podatoci, nefinansiskite pretprijatija u~estvuvaat so: 49,6 % (1997), 50,5 % (1998) i 49,7 % vo 1999 godina.56Ot-tamu, pra{aweto za razvojot na stopanstvoto zasluùva posebno vnima-nie koga stanuva zbor za mo`nostite i perspektivite na vkupniot razvoj na Republika Makedonija.

Nedovolnoto nivo na razvienost i nepovolnata proizvodstvena struktura (za ovie pra{awa dosta e pi{uvano i vodeni se nau~no - stru~ni raspravi na pove}e nau~ni sobiri, simpoziumi i po drugi po-vodi), kako i niskata reproduktivna i akumulativna sposobnost na make-donskoto stopanstvo, odnosno nepovolnite stopanski dvièwa na nivo na stopanstvo i osobeno vo onie stopanski sektori koi treba da pretstavu-vaat perspektiva na idniot razvoj, vo pove}eto godini od tranzicioniot period imaat limitira~ko vlijanie vo procesot na razvojot na sto-panstvoto vo Republika Makedonija. Vo uslovi na ostvaruvawe na procesot na sopstveni~ko prestruktuirawe na stopanstvoto, interesot za opredeluvaweto na perspektivite na stopanskiot razvoj i za efikasno stopanisuvawe so raspolo`livite faktori na proizvodstvoto se razvod-nuvaa me|u sopstvenicite na kapitalot, taka {to aktivnostite prete`no bea naso~eni kon ostvaruvawe na procesot na privatizacija. Kako rezul-tat na ova, o~ekuvanoto poodgovorno i poefikasno stopanisuvawe, akti-virawe na doma{niot i privlekuvawe na stranski kapital, vospostavu-vawe na fleksibilen privaten sektor, osovremenuvawe na procesot na upravuvawe, tehni~ko-tehnolo{koto inovirawe na raspolo`livite pro-izvodstveni kapaciteti, pro{iruvawe i inovirawe na proizvodstvenite programi soglasno barawata na pazarot, osvojuvawe na novi pazari i celosno i racionalno iskoristuvawe na raspolo`livite razvojni re-sursi, necelosno se ostvarija vo tranzicioniot period. Seto ova ima

56Sektorot nefinansiski pretprijatija (S.11) go so~inuvaat site in-stitucionalni edinici koi postojat kako nezavisni pravni lica koi se pazarni proizvoditeli i ~ija osnovna dejnost e proizvodstvo na stoki i ne-finansiski uslugi nameneti za pazar. Dràven zavod za statistika, S.G./2oo1 str.208,a za u~estvoto vo formiraweto na B.D.P. str 335.


254

ograni~uva~ko vlijanie vrz ostvaruvaweto podinami~en stopanski i vku-pen op{testveno-ekonomski razvoj na zemjata.

Imaj}i ja predvid sostojbata vo koja se nao|a makedonskoto sto-panstvo i postojnite limitira~ki faktori, opredeluvaweto na perspek-tivite vo natamo{niot razvoj treba da se potpira vrz programski priod. Pri izrabotkata na razvojnite programi posebno vnimanie treba da se posveti, odnosno treba da bidat zemeni predvid pove}e ~initeli. Me|u pozna~ajnite pojdovni osnovi pri nivnata izrabotka se vbrojuvaat:

- sopstveni~kata struktura na stopanstvoto i goleminata na o~ekuvaniot profit {to treba da go ostvarat sopstvenicite na kapitalot vo idniot razvoj;

- nivoto na razvienost na stopanstvoto i negovata proizvodstvena struktura;

- tehni~ko-tehnolo{kite performansi na proizvodstvoto i mo`nostite za primena na sovremenite dostignuvawa vo ovaa sfera;

- raspolo`livosta na faktorite na proizvodstvoto i nivnata iskoristenost;

- konkurentskata sposobnost i mo`nostite za zadrùvawe na posto-jnite i osvojuvawe na novi pazari;

- soodvetnosta na stopanskiot sistem i negovata prilagodenost za sozdavawe uslovi za razvoj na stopanstvoto;

- drugi pojdovni osnovi vo zavisnost od specifi~nostite na sto-panskiot sektor. Poa|aj}i od iznesenite pojdovni osnovi, perspektivite vo razvo-

jot na makedonskoto stopanstvo treba da se baraat preku: 1. Tehni~ko-tehnolo{ko inovirawe i pro{iruvawe na proiz-

vodstvenite programi i finalizacija na proizvodstvoto vo postojnite proizvodstveni kapaciteti. Vo makedonskoto stopanstvo postojat zna~ajni neiskoristeni proizvodstveni i drugi rezervi. Imeno, iskoristenosta na raspolo`livite proizvodstveni kapaciteti vo industrijata vo posled-nite godini e pomala od 50 %. Isto taka, nedovolno se iskoristeni raspolo`livite resursi vo agrokompleksot, kako i raspolo`livite ka-paciteti vo ugostitelstvoto i turizmot, grade`ni{tvoto i vo drugi sto-panski sektori i granki.

2. Imaj}i ja predvid niskata akumulativna i reproduktivna spo-sobnost na makedonskoto stopanstvo, nemaweto dovolno sopstven kapi-tal, visokata cena za koristewe tu| kapital, deficitarniot energetski


255

potencijal na Republika Makedonija i drugi limitira~ki faktori, per-spektivite na razvojot na stopanstvoto treba da se baraat preku izgradba na kapaciteti koi ne se kapitalo i energo intenzivni, odnosno izgradba na mali i sredni kapaciteti od propolzivnite stopanski granki.

3. Raspolo`livata rabotna sila so nejzinite kvalitativni karak-teristiki, kako najvitalen faktor na razvojot na stopanstvoto i nejzinoto nedovolno rabotno angaìrawe, upatuvaat na potrebata od razvoj i mod-ernizacija na trudointenzivnite granki vo industrijata, agrarot, grade`ni{tvoto i sl.

4. Razvojot na uslu`no-servisniot sektor pretstavuva edna od perspektivite na razvojot na makedonskoto stopanstvo. Za razvoj na ovoj sektor ne se potrebni golemi investicii, a ovozmoùva pogolemo rabotno angaìrawe na raspolo`livata rabotna sila.

Ova se samo nekoi razmisluvawa za mo`nite perspektivi na sto-

panskiot razvoj na Republika Makedonija koi moàt da se iznesat na eden nau~en sobir. Nivnoto prifa}awe, pomestuvawe, dopolnuvawe ili iz-menuvawe bara prodlabo~ena analiza vo ~ija izrabotka treba da bidat vklu~eni pove}e istraùva~i od razli~ni struki, vo eden podolg vremen-ski period i vo koja treba da bidat zemeni predvid pove}e aspekti.

2.Mo`ni perspektivi vo razvojot na industrijata Opredeluvaweto na prioritetite vo razvojot na industrijata e od

posebno zna~ewe za razvojot na vkupnoto stopanstvo na Republika Make-donija. Bidej}i, razvojot na industrijata i vo naredniot period nepos-redno }e vlijae vrz dinamiziraweto na razvojot na drugite stopanski dejnosti. Zna~eweto na razvojot na ovaa stopanska dejnost proizleguva i ottamu {to pogolemiot del od faktorite na proizvodstvoto se koncen-trirani vo industrijata. Isto taka, pogolem del od proizvodstvoto na makedonskoto stopanstvo se ostvaruva vo ovaa dejnost. Imeno, vo posled-nite godini za koi se raspolaga so oficijalni statisti~ki podatoci, od-nosno vo periodot 1997-2000 godina, ostvarenata bruto vrednost na pro-izvodstvoto po osnovni ceni vo industrijata dostignuva do 36,0 % od bruto vrednosta na proizvodstvoto vo na{ata zemja, a ostvareniot bruto doma{en proizvod dostignuva i do 24,4 % od vkupniot bruto doma{en


256

proizvod.57 Dodeka, pak , brojot na vrabotenite vo ovaa stopanska dejnost iznesuva od 50,0 % (1997 godina) do 52,6 % (1999 godina) od vkupniot broj na vraboteni vo stopanstvoto na Republika Makedonija.58 Ottamu i vo naredniot period, eden od nositelite na stopanskiot razvoj }e bide in-dustrijata.

Dosega{nite istraùvawa ukaùvaat deka perspektivite na raz-vojot na industrijata treba da se baraat preku pro{iruvawe na proiz-vodstvenata programa i pogolema finalizacija na proizvodstvoto, osobeno pogolema finalizacija i zgolemuvawe na izvozno orientiranoto proizvodstvo. Pojdovna osnova za zgolemuvawe na proizvodstvoto i ne-gova pogolema finalizacija, soglasno barawata na doma{niot i stran-skite pazari, pretstavuva tehni~ko-tehnolo{koto inovirawe i pro{iruvawe na postojnite proizvodstveni kapaciteti i nivno sood-vetno iskoristuvawe, {to ne e slu~aj vo izminatiot tranzicionen pe-riod. Revitalizacijata i modernizacijata opfa}a ne samo primena na nova tehnika i tehnologija, tuku i primena na novi standardi, vovedu-vawe novi proizvodi, novi metodi na organizacija i upravuvawe so pro-izvodstvoto i voop{to so celokupnoto rabotewe. Ponatamu, razvojot treba da se bara preku izgradba na mali i sredni kapaciteti od propol-zivnite industriski granki, kako {to se metalo-prerabotuva~kata i hemi-sko-farmacevtskata industrija, proizvodstvoto na elektri~ni i drugi aparati i drugi kapaciteti za finalni proizvodi i izvozno orientirani proizvodstveni programi.

Vo taa smisla perspektivite vo razvojot na industrijata treba da se baraat preku orientacija kon proizvodstvo na elektri~ni ma{ini i uredi; proizvodstvo na elektri~ni aparati za doma}instvo i drugi elek-tri~ni aparati; proizvodstvo na delovi za elektronski aparati i uredi; proizvodstvo na komunikacioni aparati i uredi; proizvodstvo na merna i regulaciona oprema, sredstva za avtomatizacija i upravuvawe vo indus-trijata; proizvodstvo na ma{ini za obrabotka na metali i drugi ma{ini; specijalizirani metalni finalni proizvodi; finalni hemiski proiz-

57 Na{i presmetuvawa vrz baza na izbornite podatoci od Dràvniot

zavod za statistika, S.G./2oo1 58 Na{i presmetuvawa vrz baza na izbvornite podatoci od

Dràvniot zavod za statistika, S.G./2oo1


257

vodi.59 Pokraj ovie, ne treba da se zaboravi i razvojot i modernizacijata na tradicionalnite industriski granki, kako {to se tekstilnata, hemiskata, prehranbenata, drvnata, tutunskata, i toa preku osovremenu-vawe na nivnite proizvodstveni programi i preku finalizacija na pro-izvodstvoto. Pri ova da istakneme deka razvojot na ovie industriski granki }e ovozmoì pogolema vrabotenost, resurs koj vo na{ata zemja e nedovolno rabotno angaìran.

Pri izrabotkata na razvojnite programi, kako pri tehni~ko-tehnolo{koto inovirawe i pro{iruvawe na postojnite, isto taka i pri izgradbata na novi proizvodstveni kapaciteti, posebno vnimanie treba da se posveti na kapitalintenzivnosta i energointenzivnosta. Ova od pri~ina {to Republika Makedonija ima nedostig od ovie resursi. Vtoro pra{awe koe posebno treba da bide analizirano pri izrabotkata na raz-vojnite programi e konkurencijata. Pritoa, analiti~ki treba da se sogle-daat konkurentskite mo`nosti, kako od aspekt na obezbeduvawe na pot-rebnite elementi i faktori na proizvodstvoto, isto taka i od aspekt na konkurentskite mo`nosti za plasman na gotovite proizvodi na doma{niot i na stranskite pazari. Analizata na ova pra{awe e od posebno zna~ewe vo sovremenite uslovi na stopanisuvawe, koga vlijanieto na pazarnite zakonitosti e sî pogolemo.

3. Investiciite - osnoven faktor na razvojot na stopanstvoto

Razvojot na stopanstvoto vo Republika Makedonija vo osnova e

usloven od goleminata i od strukturata na investiciite. Vo izminatiot tranzicionen period investicionata potro{uva~ka vo na{ava zemja be{e mo{ne mala. Taa po godini vo periodot 1992-2000 godina se dviè{e me|u 13,4 % i 19,4 % od bruto doma{niot proizvod.60 Kako rezultat na malata investiciona potro{uva~ka, vo oddelni stopanski dejnosti ima{e pojava na dezinvestirawe. Ovaa pojava najizrazito se manifestira{e vo idustrijata vo prvite godini od tranzicioniot pe-riod, koga stapkata na dezinvestirawe dostigna i do 13, 3 procentni

59 Grupa avtori, Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Re-

publika Makedonija, MANU, Skopje 1997 str. 216. 60 Dokumentacija kon makroekonomskata politika na RM vo 2ooo god.

i na{i presmetuvawa vrz osnova na podatocite od Dràvniot zavod za sta-tistika, SP 305, NB na RM, bilten 3/1999 god.


258

poeni.61 Za nadminuvawe na pojavata na dezinvestirawe i otvorawe na podinami~en proces za razvoj na stopanstvoto, goleminata na investi-ciite treba da iznesuva nad 25% od bruto doma{niot proizvod.

Pokraj goleminata na investiciite, vrz razvojot na stopanstvoto zna~ajno vlijanie ima i nivnata struktura. Imeno, investiraweto vo sto-panskite dejnosti nema isto vlijanie vrz vkupniot razvoj na stopanstvoto, taka {to razvojot na oddelni stopanski dejnosti, a vo niv na oddelni granki, ima pozna~ajno vlijanie vrz vkupniot stopanski razvoj, za razlika od drugi stopanski dejnosti.

Za dinamiziraweto na stopanskiot razvoj ne e sî isto dali inves-ticiite }e bidat naso~eni vo razvojot na industriskata ili na trgovskata dejnost. Sekako, naso~uvaweto na investiciite vo industrijata ima pogo-lemo vlijanie vrz dinamiziraweto na stopanskiot i na vkupniot ekonom-ski razvoj, otkolku istite koga bi bile naso~eni vo razvojot na trgovijata, ugostitelstvoto i turizmot, grade`ni{tvoto, soobra}ajot i vrskite i sl.

Vo poslednite tri godini za koi se raspolaga so oficijalni po-datoci, strukturata na vkupnite investicii po stopanski dejnosti vo Re-publika Makedonija bitno ne e promeneta od onaa vo prethodnite godini. Tabela 1

Struktura na vkupnite investicii vo Republika Makedonija po

namena na vloùvawa (vkupno = 100,0%) Stopanski dejnosti 1997g 1998 g. 1999 g. Industrija i rudarstvo 24,5 25,4 24,6 Zemjodelstvo i ribarstvo 5,5 4,1 4,0 Grade`ni{tvo 1,9 1,6 4,4 Soobra}aj i vrski 16,0 21,5 23,7 Trgovija 7,9 4,8 4,7 Ugostitelstvo i turizam 2,0 1,6 1,5 Stanbeno-komunalna dejnost 27,8 26,3 24,6 Ostanati dejnosti 14,4 14,7 12,5

Izvor: na{i presmetuvawa vrz osnova na izvornite poda-toci od Dràvniot zavod za statistika,

SG/ 1999; 2000; 2001.

61 Poop{irno vidi Grupa avtori: Nekoi aspekti od razvojot na make-donskata ekonomija vo uslovi na tranzicija, Ekonomski institut – Skopje, 1999 god. str. 44.


259

Okolu 1/4 od vkupnite investicii se odnesuvaat na razvojot na

industrijata. Ne{to pove}e od 1/5 od vkupnite investicii se naso~eni vo dejnosta soobra}aj i vrski, odnosno ne{to pove}e od 1/4 se odnesuvaat na razvojot na stanbeno- komunalnata dejnost i na ureduvaweto na naselbi i parkovi. Ovie tri stopanski dejnosti apsorbiraat ne{to pove}e od 70% od vkupnite investicii vo Republika Makedonija.

Od iznesenite podatoci moè da se izvle~e zaklu~ok deka strukturata na investiciite po stopanski dejnosti e nepovolna i ne ovozmoùva ostvaruvawe na podinami~en stopanski razvoj. Imeno, u~estvoto na stopanskite dejnosti koi pozna~ajno moàt da pridonesat za dinamizirawe na stopanskiot razvoj, kako {to se industrijata, zem-jodelstvoto, grade`ni{tvoto i ugostitelstvoto i turizmot, ne e na pot-rebnoto nivo. Za razlika od ovie stopanski dejnosti, u~estvoto na inves-ticiite vo stanbeno-komunalnata i vo soobra}ajnata dejnost e mo{ne vi-soko.

Strukturata na investiciite vo osnovni sredstva po de-jnosti vo privatniot sektor isto taka e nepovolna.

Tabela 2

Izvor: na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot zavod za statistika, SG/ 2001.

Okolu 2/3 od investiciite vo privatniot sektor se nameneti za

razvoj na stanbeno-kominalnata, soobra}ajnata i trgovskata dejnost. Do-deka, pak, investiciite vo industrijata, vo zemjodelstvoto i vo ugos-titelstvoto i turizmot, ~ij razvoj e od posebno zna~ewe, u~estvuvaat so

Struktura na investiciite vo osnovni sredstva po namena vo pri-vatniot sektor ( Vkupno = 100,0% )

Stopanski dejnosti 1997 g. 1998 g. 1999 g. Industrija i rudarstvo 11,9 7,2 15,5 Zemjodelstvo 7,2 7,0 5,7 Soobra}aj i vrski 5,6 16,4 15,8 Trgovija 13,6 9,2 8,7 Ugostitelstvo i turizam 2,4 3,2 2,0 Stanbeno-komunalna dejnost 47,5 50,9 42,6 Ostanati dejnosti 11.8 6,1 9,7


260

okolu 20% vo vkupnite investicii vo osnovni sredstva vo privatniot sektor vo Republika Makedonija.

Ostvarenite investicii vo op{testveniot, zdruèniot, me{ovitiot i dràvniot sektor, spored svojata struktura po dejnosti e ne{to popovolna od onaa vo privatniot sektor.

Tabela 3

Struktura na ostvarenite investicii po namena vo op{testveniot, zdruèniot, me{ovitiot i dràvniot sekor

(Vkupno = 100,0%) Stopanski dejnosti 1997 g. 1998 g. 1999 g. Industrija 39,9 40,9 35,0 Zemjodelstvo i ribarstvo 3,4 1,6 2,1 Grade`ni{tvo 1,5 2,5 8,6 Soobra}aj i vrski 28,7 25,9 32,8 Trgovija 1,1 1,2 0,1 Ugostitelstvo i turizam 1,5 0,4 0,3 Stanbeno-komunalna dejnost 4,5 5,4 3,8 Ostanati dejnosti 19,4 22,1 25,1

Izvor: na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot zavod za statistika, SG/2001.

U~estvoto na ostvarenite investicii vo industriskata dejnost e

zgolemeno do 40,9%. Dodeka, pak, u~estvoto na investiciite vo stanbeno-komunalnata dejnost e namaleno duri na 3,8% vo poslednata godina od ispituvaniot period. Me|utoa, u~estvoto na investiciite vo dejnosta soobra}aj i vrski e zna~itelno pogolemo od ona vo ovaa dejnost vo pri-vatniot sektor i dostignuva do 32,8%. Visokoto u~estvo na investiciite vo ovaa dejnost e rezultat na pogolemata intenzivnost vo izgradbata na soobra}ajnata, osobeno patnata infrastruktura vo na{ata zemja, preku {to se sozdavaat uslovi za intenzivirawe na stopanskiot razvoj vo eden podolg vremenski period.

Okolu 2/3 od ostvarenite investicii vo industrijata od op{testveniot, zdruèniot, me{ovitiot i dràvniot sektor se odnesu-vaat na razvojot na elektrostopanstvoto.


261

Tabela 4

Struktura na ostvarenite investicii po namena na vloùvawe vo industrijata od op{testveniot, zdruèniot, me{ovitiot i

dràvniot sektor ( Vkupno = 100,0% ) Idustriski granki 1997 g. 1998 g. 1999 g. Elektrostopanstvo 66,2 64,6 63,4 Proizvodstvo na ruda na oboeni metali 4,6 5,3 2,4 Proizvodstvo na elektri~ni ma{ini i aparati 1,9 3,2 4,2 Prerabotka na hemiski proizvodi 4,0 2,5 2,6 Proizvodstvo na prehranbeni proizvodi 8,2 5,7 8,7 Proizvodstvo na pijalaci 5,1 3,8 2,9 Ostanati industriski granki 10,0 14,9 15,8

Izvor: na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot zavod za statistika, SG/2001

Visokoto u~estvo na ostvarenite investicii vo elektrosto-

panstvoto vo vkupno ostvarenite investicii vo industrijata ukaùva na naporite koi se pravat vo na{ava zemja za ublaùvawe na nedostigot od elektri~na energija, kako za potrebite na stopanstvoto, isto taka i za potrebite na naselenieto. Pokraj elektrostopanstvoto, pozna~ajno u~estvo vo ostvarenite investicii imaat u{te pet industriski granki, pomesteni vo prethodnata tabela.

Pokraj strukturata po stopanski dejnosti i granki, zna~ajno vli-janie vrz stopanskiot razvoj ima tehni~kata struktura na investiciite.


262

Tabela 5 Investicii vo osnovni sredstva po tehni~ka

struktura (Vkupno = 100,0% ) Godina Grade`ni

objekti Ma{ini i

oprema Drugo 1992 64,5 31,9 3,6 1993 57,6 38,8 3,6 1994 54,1 44,0 1,5 1995 60,3 37,6 2,1 1996 57,4 34,4 3,2 1997 56,6 40,6 2,8 1998 55,4 42,8 1,8 1999 54,0 43,2 2,8

Izvor: na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot zavod za statistika, SG/2001.

Angaìraweto na pogolemiot del od investiciite vo izgradba na

grade`ni objekti i drugi grade`ni raboti, a pomal del za nabavka na ma{ini i na oprema, neposredno ukaùva na nepovolnata struktura na stopanstvoto. So vakvata tehni~ka struktura na investiciite mo{ne te{ko moè da se ostvaruva neophodniot proces na proizvodstveno pre-struktuirawe, kako edna od pojdovnite osnovi za intenzivirawe na sto-panskiot razvoj vo Republika Makedonija.

Tehni~kata struktura na investiciite vo osnovni sredstva po sektori na sopstvenost bitno ne se razlikuva.


263

Tabela 6 Investicii vo osnovni sredstva po tehni~ka struktura

(Vkupno = 100,0 %) sektori / godini grade`ni

objekti ma{ini i oprema Drugo

1. Op{testven,zadruèn, me{ovit i dràven sektor

1997 56,7 39,2 4,1 1998 64,1 34,0 1,9 1999 51,3 44,5 4,2

2. Privaten sektor 1997 72,5 25,6 1,9 1998 65,7 33,8 0,5 1999 56,4 42,1 1,5

Izvor: na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot zavod za statistika, SG/1999; 2000; 2001.

Iako so ostvaruvaweto na procesot na privatizacijata se

o~ekuva{e pogolemiot del od investiciite da bidat nameneti za nabavka na najvitalniot del od osnovnite sredstva- ma{ini i oprema, vakvoto o~ekuvawe ne e ostvareno. Naprotiv, vo privatniot sektor u~estvoto na investiciite za izgradba na grade`ni objekti i drugi grade`ni raboti e ne{to povisoko od ona vo op{testveniot, zdruèniot, me{ovitiot i dràvniot sektor. Zna~i i vo uslovi na privatna sopstvenost na kapita-lot, prodolùva nepovolnata tehni~ka struktura na investiciite vo os-novni sredstva od aspekt na sozdavawe uslovi za prestruktuirawe i zgo-lemuvawe na proizvodstvoto i negovo prilagoduvawe na sovremenite barawa na doma{niot i na stranskite pazari.

Na sega{noto nivo na razvienost na makedonskoto stopanstvo, od posebno zna~ewe e otvorawe nov investicionen ciklus preku zgolemu-vawe na obemot na investiciite i iznao|awe soodvetni izvori za nivno finansirawe. Me|utoa, vo uslovi na niska akumulativna i reproduktivna sposobnost i nedostig na sopstveni izvori za finansirawe na investi-ciite, kako i sî pote{kite uslovi za koristewe na dopolnitelna doma{na i stranska akumulacija, te{ko }e moè da se zgolemi investicionata potro{uva~ka. Poradi toa, prednost vo razvojot }e dobijat onie stopanski


264

sektori i granki, odnosno onie proizvodstveni programi za ~ie ostvaru-vawe e potreben pomal obem na investicii. Spored toa, ne moè da se govori za razvoj na oddelni kompleksi vo industrijata, zemjodelstvoto ili vo drugite stopanski dejnosti vo uslovi na nedostig od trajni i sigurni izvori za finansirawe na razvojot. Pritoa, neophodno e da se napravi razgrani~uvawe me|u onie razvojni programi za koi se potrebni krupni investicii, za ~ie finansirawe, pokraj sopstvenata, potrebno e da se koristi i dopolnitelna akumulacija, i onie razvojni programi za ~ija realizacija se potrebni pomali investicii, taka {to pogolemiot del od investiciite bi se finansiral od sopstvena akumulacija. Za sekoj proekt, odnosno investicija, analiti~ki treba da se sogledaat uslovite i mo`nostite kako i ekonomskata opravdanost, merena spored svetski kriteriumi, bidej}i prostorot za neuspesi i investicioni proma{uvawa ve}e e iscrpen, osobeno vo uslovi na privatna sopstvenost na kapitalot. Spored toa, pokraj drugite ograni~uva~ki faktori, sega{nite nepovolni uslovi za obezbeduvawe sredstva za finansirawe na investiciite vo golema merka gi opredeluvaat i gi limitiraat perspektivite na razvojot na makedonskoto stopanstvo.

Za ostvaruvawe pogolema investiciona potro{uva~ka vo nared-niot period, a ottamu i na pontenziven stopanski razvoj, neophodno e da se obezbedat posoodvetni i postabilni izvori za finansirawe na razvo-jot. Zgolemuvaweto na efikasnosta na raboteweto na stopanskite sub-jekti preku celosno iskoristuvawe na raspolo`livite proizvodstveni i drugi kapaciteti, soodvetno koristewe na amortizacijata i na obrtnite sredstva, inovirawe na proizvodstvenite programi soglasno barawata na doma{niot i na stranskite pazari, zgolemuvawe na konkurentskata sposobnost i podobruvaweto na akumulativnata i na reproduktivnata sposobnost, pretstavuvaat pojdovna osnova za zgolemuvawe na mo`nostite za finansirawe na razvojot. Ponatamu, soodvetnoto koristewe na finansiskite sredstva pribrani od privatizacijata, preku nivno naso~uvawe za rekonstrukcija, tehni~ko-tehnolo{ka modernizacija i pro{iruvawe na postojnite i izgradba na novi proizvodstveni ka-paciteti, pretstavuva zna~ajna mo`nost za dinamizirawe na stopanskiot razvoj. So privatizacijata na Telekomot i na drugi stopanski subjekti vo izminatiot tranzicionen period se sobrani zna~ajni finansiski sred-stva. I vo naredniot period se o~ekuva da se soberat zna~ajni finan-siski sredstva so privatizacijata na Elektrostopanstvo i na drugi ne-privatizirani pretprijatija.


265

Vo uslovi na nedostig na sopstveni izvori za finan-sirawe na razvojot, koristeweto na bankarski sredstva za ovaa namena pretstavuva neophodnost. Preku usovr{uvaweto na bankarskiot sistem vo zemjava i sozdavawe uslovi za namaluvawe na cenata na kapitalot, od-nosno namaluvawe na kamatnata stapka na investicionite i na kreditite za obrtni sredstva, moè da se o~ekuva ovoj izvor za finansirawe na investiciite i na drugite potrebi na stopanskite subjekti da ima pozna~ajno u~estvo. Razvojot i soodvetnoto funkcionirawe na finan-siskiot pazar, sozdavaweto uslovi za aktivirawe na tezavriranite za{tedi, emisijata na hartii od vrednost, aktivirawe na investicionite fondovi i drugi formi i na~ini za koristewe na dopolnitelna akumu-lacija, isto taka pretstavuvaat mo`nosti za finansirawe na stopanskiot razvoj vo na{ava zemja.

Sozdavaweto uslovi za koristewe na dopolnitelna aku-mulacija od stranstvo vo uslovi na nedostig na sopstvena akumulacija e od posebno zna~ewe za razvojot na makedonskoto stopanstvo. Pritoa posebno vnimanie treba da se posveti na sozdavaweto uslovi za privle-kuvawe na stranski direktni investicii i zaedni~ki vloùvawa, na koristeweto investicioni krediti od me|unarodni finansiski insti-tucii, na donacii i sl. Vo taa smisla, treba da se istakne deka od ut-vrdenite sredstva na donatorskata konferencija za Republika Make-donija, eden del e namenet za rekonstrukcija i obnova na razurnatite stopanski objekti od vojnata. Isto taka, na ovaa konferencija e vetena dopolnitelna finansiska pomo{ za razvojni proekti.


266

D-r Jorde Jakimovski Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa-Skopje

REGIONALNATA POLITIKA KAKO OSNOVA ZA STOPANSKI RAZVOJ

1. Osvrt na postoe~kite okolnosti

Se postavuva pra{aweto dali moè da se zboruva za tipi~ni nerazvieni zaednici ili treba da se zboruva za karakteristiki koi se vrzuvaat za poedini socijalni kategorii na naselenieto ili pokonkretno, dali nerazvienite zaednici se siroma{ni zatoa {to ìveat vo odredeni regioni ili zatoa {to imaat mal prihod i {to nivnata op{testvena mo} e mala. Korelaciona vrska me|u siroma{tijata i ìveali{teto ne postoi. Postoi vrska me|u sredinata (mestoto na ìveewe) i socijalnite grupi. So drugi zborovi, me|u fizi~kite osobini na regionalnata zaed-nica i osobinite na naselenieto nema nekoi posebni vrski, no ima pojava nekoi socijalni kategorii na naselenieto poradi nekoi pri~ini da se koncentriraat (segregirani) vo nekoi prostori i taka se utvrduva tipi~nost na pojavata vo mestoto vo koe ìvee. Zatoa, siroma{nite ne se siroma{ni zatoa {to ìveat vo nekoi sredini tuku zatoa {to imaat mali prihodi i ne im se dostapni raznite materijalni bogatstva so koi se karakterizira op{testveniot standard. Pri~inite za nizok op{testven standard leàt vo nepovolnata ekonomska sostojba i vo centralizacijata so koja Republika Makedonija se karakterizira od 1991 godina. Nepovolnite ekonomski i socijalni dvièwa gi namaluvaat mo`nostite na stopanstvoto i na gra|anite preku javnite dava~ki, da u~estvuvaat vo servisiraweto i vo razvojot na in-frastrukturata i na socijalnite uslugi. Tabela 1 Struktura i karakteristiki na naselenieto spored


267

mestoto na ìveewe Republika

MakedonijaGrad

Skopje Drugi

gradovi Sela Starosna struktura (1994 godina)

Vkupno 100,0 100,0 100,0 100,0 0-19 33,2 30,2 32,2 36.0 20-30 30,8 30,5 30,3 30,5 40-59 22,8 26,7 34,5 18,9 60 i pove}e 13,0 12,6 12,0 14,1

Nepoznato 0,2 0,0 0,0 0,3

Obrazovna struktura (1994 godina) Nepismeno nad 10 i pove}e godini

5,4

2,9

3,6

8,6

Vkupno naselenie 15 i pove}e godini

100,0

100,0

100,0

100,0

Bez {kolska podgo-tovka

6,6 3,5 4,4 10,5

Nezavr{eno os-novno

18,4 9,2 14,8 27,4

Osnovno 33,4 25,2 30,6 41,1

Sredno 32,3 46,7 38,4 17,7 Vi{o i visoko 8,7 15,1 11,3 2,5

Nepoznato 0,6 0,3 0,5 0,8 Izvor: Na{i presmetuvawa, Popis na naselenieto 1994, Doma}instva, stanovi i zemjodelski stopanstva vo Republika Makedonija, Kniga 5, Do-kumenti od popisot 1994 godina, Skopje, avgust, 1997 godina. Popovolna starosna struktura vo odnos na republi~kiot prosek imaat gradovite, a najnepovolna imaat selskite sredini. Specifi~nost spored naselenoto mesto e i obrazovnata struk-tura na naselenieto. Nad republi~kiot prosek e u~estvoto na nepis-menoto naselenie vo selskite sredini i simboli~no u~estvo na lica so vi{o i visoko obrazovanie. Op{to zemeno, moè da se re~e deka pogolem procent na staro i poneobrazovano naselenie ìvee na selo. Toa naselenie pove}e e


268

izloèno na posledicite od tranzicijata i ima pomala mo`nost da ja promeni sopstvenata materijalna polo`ba i op{testveniot status. Golemite razliki pome|u poedincite i socijalnata grupa se zgo-lemuvaat so neednakvite mo`nosti za steknuvawe na pravata na koristewe na prostorot. Golem del od naselenieto so nizok op{testven status e koncen-trirano vo nedovolno razvienite podra~ja i vo ruralnite op{tini, i dokolku osnovnite uslovi ne se promenat nivniot broj moè da se zgo-lemi zatoa {to lu|eto vo ovie zaednici vo mala mera gi koristat pogod-nostite na zaedni~kiot op{testven standard, za koi tie pridonesuvaat so sopstveno u~estvo, a vo op{testvoto se nedovolno integrirani. Tabela 2: Stavovi na ispitanicite za dostapnosta na uslugite

"premala dostapnost" vo % Vid na pretprijatie, ustanova

Ramninski sela

Ridsko-planinski sela

Grad

Prodavnici na ìvotni artikli

8,86

37,40

8,59

Medicinski ustanovi 22,09 88,55 18,42 Osnovni u~ili{ta 18,21 41,22 5,87 Sredni u~ili{ta 57,61 87,02 22,57 Centar za socijalni pra{awa

56,12

90,84

23,47

Lokalna samouprava 44,48 68,70 20,87 Sudstvo 66,57 85,50 21,96 Ustanovi od kulturata 67,46 90,08 29,88

Izvor: Proekt "Socijalna nesigurnost i socijalna ekskluzija na nasele-nieto vo Makedonija", Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni is-traùvawa-Skopje

2. Mehanizmi i mo`nosti so koi bi se osposobile site lu|e da u~estvuvaat vo procesot na kreiraweto na ekonomskata i socijalnata politika

2.1.Pristap do obrazovanie i informacii

Obrazovanata populacija e preduslov za celosen uspeh na demok-

ratskite institucii. Edukacijata na gra|anite igra posebna uloga vo pottiknuvaweto na participacijata i zajaknuvaweto na slabite.


269

Poznavaweto na ekonomijata i osnovite na javnoto i privatnoto finansirawe e potrebno zaradi podobruvawe na pretpriemni{tvoto i nezavisnosta me|u lu|eto koi ìveat vo siroma{nite zaednici i sta-rosno zagrozenite lu|e. U~eweto ne e samo na~in za borba protiv nevrabotenosta i isklu~uvaweto, tuku treba da se sfati i kako na~in za socijalna integracija na generaciite.

Za da se obezbedi pogolem pristap do obrazovanieto potrebno e: - Zajaknuvawe na obrazovniot sistem na site nivoa (obezbeduvawe na

univerzalen pristap do osnovnoto obrazovanie i doìvotno obra-zovanie).

- Sozdavawe na pristap na lu|eto vo siroma{nite zaednici do {irok obem na informacii i mislewa po pra{aweto od op{t interes preku mediumski i drugi sredstva.

2.2.Poddr{ka na naselenieto za promovirawe na pogodna ekonomska i socijalna sredina

Za toa se potrebni slednite aktivnosti:

- Soodvetno iskoristuvawe na kapacitetite na Republika Makedonija i drugite relevantni regionalni organizacii za prevencija na razre{uvawe na ekonomskite i socijalnite problemi i promovirawe na razvoj i podobar ìvoten standard.

- Sorabotka me|u lokalnata i dràvnata vlast vo ostvaruvaweto na razvojot i eliminiraweto na pre~kite na razvojot. Dràvata treba da promovira efektivna lokalna sorabotka, da gi poddrùva naporite na zaednicite za potpolno ostvaruvawe na pravoto na razvojot preku sproveduvawe na odredbite od Zakonot.

- Zajaknuvawe na kapacitetite na lokalnata zaednica i na lokalnite nevladini organizacii. Osobeno vo nerazvienite zaednici zaradi nivno osposobuvawe da im se izleguva vo presret na svoite specifi~ni odgovornosti.

2.3.Pristap do rabota i do prihodi

Vklu~uvaweto vo platena rabota i pristapot do dovolno sred-stva za ìvot pretstavuva najva`na komponenta na ekonomskata i na soci-jalnata integracija. Vo nejzino otsustvo postoi op{testven konflikt ili nesigurnost. Ottuka na lokalnata i na centralnatv vlast im leì odgo-


270

vornosta da obezbedat uspe{na ekonomska i socijalna participacija vo op{testvoto za site onie koi se vo mo`nost da participiraat.

Za onie koi ne se vo mo`nost, Vladata ima odgovornost da obezbedi sredstva za ìvot (opstanok).

Na nerazvienite zaednici pove}e treba da se gleda kako na idni partneri otkolku kako na prima~i na pomo{. Treba da se odi na raz-voj na zaednicite i da im se dade pogolema mo`nost vo planiraweto na lokalnite programi. Programite za razvoj odredeni od strana na Vladata ne treba da se vo prilog na interesite na onie koi raspolagaat so vlasta, tuku na interesite na priema~ite. Odlukite vo vrska so rasporedite na resursite i efikasnosta na programata treba da gi donesuvaat site koi participiraat.

Nerazvienite zaednici i interesnite grupi treba da se pot-tiknuvaat i da se pomognat vo sozdavaweto na kapacitetite za promocija na razvojot i vo vklu~uvaweto na lokalnoto naselenie vo procesite na kreiraweto na razvojnata politika. Vo pogled na razvojot na sredinite, vo ekonomskata literatura na~elno se ukaùva na dva tipa na politika koja moè da se praktikuva. Prviot koncept e sozdavaweto uslovi za proizvodno aktivirawe na rabotosposobnoto naselenie vo samata sredina, i vtoriot, pottiknu-vawe na migracijata kon razvienite centri so golema ekonomska ekspan-zija i izgradena infrastruktura so {to postepeno bi se apsorbirala postojnata rabotna sila. Vo vtoriot slu~aj, neophodna e takva politika koja{to bi sozdavala pretpostavka za pogolema prostorna mobilnost na rabotosposobniot kontingent. Izborot na prviot ili na vtoriot koncept, ednata ili drugata politika, se interpretira vo dilemata dali treba da se stremi kon prosperitetot na lu|eto ili kon prosperitetot na po-dra~jeto (E.M.Hoover, 1969).

Klasi~en odgovor na ova pra{awe be{e deka za nedovolno razvi-enoto podra~je najzna~ajno e negoviot rabotosposoben potencijal da bide iskoristen za stopanski razvoj kade bilo vo zemjata, a sledstveno na toa, deka rabotosposobnoto naselenie treba da se pomestuva vo podra~ja kade {to ima potreba za rabotna sila. Kako glaven argument vo prilog na mi-gracijata na rabotnata sila se istaknuva toa deka taa }e ovozmoì podo-bar bilans pome|u regionalnata ponuda na rabotnata sila i mo`nostite za nivnoto vrabotuvawe, odnosno }e dade pridones vo rastovaruvaweto na zaostanatite podra~ja, olesnuvaj}i go so toa i nivniot razvoj vo idnina.


271

[to se odnesuva do migracijata na rabotnata sila kako neophoden element za regionalen razvoj, nejziniot domen e ograni~en vo nekolku pravci. Imeno, selektivna po svojot karakter, migracijata moè da ima zna~ajni posledici na profesionalnata i na starosnata struktura na naselenieto vo podra~jeto od koe taa migrira. Migracijata moè da ima uspeh samo vo onie slu~ai koga vo imigracionite reoni ima ostvareno golema vrabotenost na rabotnata sila. Domenot na migracijata e ograni~en osobneo vo smisla {to sama po sebe taa ne go smaluva regionalniot porast na naselenieto, nitu vli-jae vrz transformacijata na proizvodnata struktura vo nedovolno razvi-enite podra~ja. Spored toa, migracijata pretstavuva samo eden od pomo{nite metodi, a glavnoto teì{te e sepak vo neposrednata alo-kacija na stopanskite aktivnosti vo oblastite so rabotnata sila. So drugi zborovi, potrebna e akcija na dvata fronta zatoa {to tie dva koncepta ne samo {to ne si protivre~at eden na drug, tuku vo go-lem stepen se i komplementarni. Pri~inite za razmestuvawe na indus-triskite i na drugite aktivnosti vo nerazvienite reoni leàt vo toa {to mnogu neagrarni objekti se lokaciski indiferentni, a teritorijalnite razliki vo tro{ocite kaj tie industrii se relativno mali. Ovaa okol-nost go olesnuva prezemaweto na takvi op{testveni merki koi rabotnata sila i kapitalot }e gi napravat mobilni vo nivnata me|usebna proiz-vodna sorabotka. Ponatamo{na dilema vo politikata na razvojot na nerazvienite sredini pretstavuva pra{aweto okolu toa koi vidovi na investicii treba da imaat prioritet - dali toa treba da bidat investiciite vo in-frastrukturata ili neposredno proizvodnite investicii. Pri davaweto predimstvo na investiciite, neophodno e da se ima predvid deka so neizgradena infrastruktura apsorpcijata na inves-ticionite kapaciteti vo nedovolno razvienite podra~ja e mala. So cel da se obezbedi potpolno iskoristuvawe na ~ove~kiot i na materijalniot potencijal vo nedovolno razvienite podra~ja, se smeta deka prvostepeno zna~ewe imaat investiciite za podobruvawe na komunalnata infra-struktura, socijalnite institucii i podigaweto na kvalitetot na ~ove~kiot faktor. So investiraweto vo infrastrukturata treba da se menuva socijalniot i ekonomskiot ambient, da se sozdadat neophodni preduslovi za moderen razvoj na nerazvienite sredini i da se osposobat istite za avtomatsko privlekuvawe na neposredno proizvodnite inves-ticii.


272

Zna~eweto na infrastrukturata kako uslov za razvoj ne treba da se osporuva osobeno ako se sfati ne samo vo smisla na materijalnata, tuku vo socijalnata i vo ~ove~kata komponenta. Vo ramkite na infrastrukturata posebno mesto zazema komuni-kacijata kako zna~aen dinamizacionen faktor. Imeno, soobra}ajnite sredstva ja podobruvaat klimata vo industrijata i vo drugite neagrarni dejnosti i pretstavuvaat biten faktor za socijalen i ekonomski razvoj. Imaj}i go predvid seto ova, ekonomskata teorija so polno fakti smeta deka infrastrukturata pretstavuva zna~aen faktor vo ekonomskiot razvoj na nerazvienite sredini. Me|utoa, proizvodnata struktura moè zna~itelno da se izmeni samo ako infrastrukturata funkcionalno se povrze so porastot na udelot na neposredno proizvodnite investicii. No, se postavuva pra{aweto koj vid industrija najmnogu odgovara vo ovie podra~ja i koga moè da deluva kako podvi`na sila vo promenata na ekonomskata struk-tura? Vo vrska so ova pra{awe, nekoi nau~nici tvrdat deka izborot na grankata treba da bide vo soglasnost so regionalnite uslovi, odnosno vo nedovolno razvienite podra~ja najmnogu odgovara rabotno-intenzivna industrija. Vo toj pogled, se smeta deka tradicionalnite granki na prerabotuva~kata industrija (prehranbena, tekstilna i dr.) moàt da odigraat uloga na aktiven pol na razvojot. Vo dene{ni uslovi na tehnolo{kiot progres, tradicionalnite granki moàt da dadat zna~itelen rezultat vo nerazvienite sredini, osobeno koga se ima predvid relativno slabata stapka na porastot na proizvodstvoto. Me|utoa, izborot na industriskite granki ne treba da se vr{i nezavisno od sovremenite tekovi na tehni~kiot progres i nivnoto postojano zabrzuvawe na vremeto. Pokraj grankite koi davaat kratkoro~ni efekti treba da se razmisluva i za onie industriski granki koi se so dolgoro~ni proizvodni dejstvija, koi so svoite inputi i autputi go {irat razvojot i so toa sozdavaat zna~ajna ekonomija vo regionot. Me|utoa, me|u ovie granki moè da se najdat i takvi koi se rabotno intenzivni, a is-tovremeno moàt da se prilagoduvaat i na uslovite na strukturata na rabotnata sila vo nerazvienite podra~ja. Osnovno e, pritoa, deka nitu edna poedine~no zemena granka ne moè sama za sebe da odigra uloga na podvièn faktor, ako ne se razviva vo kompleks so drugi dejnosti kade {to izbranata granka go ~ini negoviot odr`liv element. Vo kompleksot na dejnostite treba da najde mesto i tradicional-nata industrija koja }e pridonese za raznoviden razvoj na podra~jeto i za


273

vrabotenosta na naselenieto. So dopolnitelnite dejnosti, osnovnite stopanski aktivnosti moàt uspe{no da rabotat i da se razvivaat. Pravilniot izbor na soodvetna stopanska granka vo regionot pretstavuva su{tinska zada~a na dràvnata i na lokalnata politika na razvojot. Posledicite od eventualnoto proma{uvawe se mnogu pogolemi otkolku koga e vo pra{awe sektorskata disproporcija ili nedostatocite vo proektiraweto na dimenziite i strukturata na pretprijatieto. Pogre{no lociran kapacitet ne moè ednostavno da se prenese na nekoe drugo podobro mesto, tuku mora do kraj da ostane i da funkcionira tamu kade {to prvobitno e lociran. 3. Idni re{enija Konceptot na regionalnata politika vo Republika Makedonija treba da se temeli na pazarna i na razvojna politika, a ne na distribu-tivna. Idnite re{enija se gledaat vo: - Ekonomskiot razvoj koj bi ja zajaknal ekonomskata mo} na stopanstvoto

i na naselenieto; - Vospostavuvaweto na integracija na sektorskiot i na regionalniot

razvoj; - Razvojot na pazarot kako osnoven alokativen mehanizam vo

naso~uvaweto na resursite, odnosno pottiknuvawe na kreativnite sili nositeli na inovacii i pretpriemni{tvo. Sepak, pazarnite principi vo nedovolno razvienite podra~ja treba da bidat dopol-neti so opredeleni merki na dràvata so koi }e se ispravat nedosta-tocite na pazarot;

- Utvrduvaweto na perspektivnite mo`nosti na regionalno nivo (struktura na rabotna sila, infrastruktura, pretpriemni~ki inici-jativi );

- Decentralizacijata, no koja{to bi morala da bide istovremeno i vo nadle`nosta i vo finansiraweto. Za pocelosno i poefikasno vr{ewe na funkciite, organite na lokalnata samouprava treba da bidat ekipirani so soodveten kadar;

- So posebni merki treba da se poddràt aktivnostite vo nedovolno razvienite podra~ja so cel da se aktiviraat postojnite resursi. Osobeno treba da se poddrùva izgradbata na komunalnata infra-struktura i na socijalnite servisi.


274

Koristena literatura:

1. E.M.Hoover, Some Old and New Issues in Regional Development vo E.A.G Robinson, Backward Areas in Advanced Countries, Macmillan, London,1969.

2. Strategija, politika i upravuvawe so razvojot na ruralnite sred-ini vo Makedonija. Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa, Skopje, 1998.

3. Socijalnata ekskluzija i ~ovekovata nesigurnost vo Makedonija, ONRP, Skopje, 2001.

M-r Neda Petroska - Angelovska

275

M-r Neda Petroska - Angelovska Ekonomski institut - Skopje

OBRTNITE SREDSTVA KAKO FAKTOR NA RAZVOJOT NA STOPANSKITE SUBJEKTI

Voved Razvojot na stopanstvoto na edna zemja, pokraj drugoto, e usloven i od pravilnoto koristewe na obrtnite sredstva i nivnata golemina i struktura, odnosno kvalitetot na obrtnite sredstva na nivo na stopan-stvo i oddelno kaj stopanskite subjekti. [iro~inata, kompleksnosta i zna~eweto na ova pra{awe, konkretno za Republika Makedonija, posebno se naglasuva poradi dolgoro~nata nelikvidnost na makedonskoto stopan-stvo koja e prisutna vo celiot tranzicionen period. Ottamu, ne moè da se zboruva za razvoj na makedonskoto stopanstvo bez soodvetna golemina, povolen kvalitet, struktura i racionalno koristewe na obrtnite sred-stva od strana na stopanskite subjekti, koi vlijaej}i na zgolemuvaweto na likvidnosta, ja podobruvaat i konkurentskata sposobnost na stopanskite subjekti na doma{niot i na stranskite pazari. 1.Golemina i struktura na obrtnite sredstva vo stopanstvoto na Republika Makedonija

Koga se zboruva za obrtnite sredstva na nivo na pretprijatie,

treba da se napomene deka tie sekoga{ nastojuvaat da go zacrtaat najpo-volniot obem i struktura na obrtni sredstva vrz osnova na idniot o~ekuvan obem i struktura na proizvodstvoto i proda`bata, i vrz osnova na vlijanieto na takvata struktura na obrtnite sredstva vrz finan-siskiot rezultat. Moèbi i ne bi bilo tolku kompleksno ova pra{awe dokolku pri toa ne treba da se vnimava i na pribliùvaweto na raspolo`livite obrtni sredstva po obem i struktura do potrebnite,


276

imaj}i gi pri toa predvid i golemiot broj faktori na koi pretprijatieto vo osnova ne moè da vlijae i da gi adaptira na sakanite celi. Iako sta-nuva zbor za obrtni sredstva na nivo na pretprijatie, sekako deka prob-lemite pri tretiraweto na ova pra{awe vo praktikata imaat soodvetno vlijanie i vrz obemot i strukturata na obrtnite sredstva vo stopanstvoto kako celina. Vakvata konstatacija se odnesuva i na stopanstvoto na Re-publika Makedonija, koe vo eden podolg vremenski period nanazad se soo~uva so problemi vo ovaa oblast, kako vo obemot taka i vo strukturata na obrtnite sredstva. Nakratko kaàno, obemot i kvalitetot na obrtnite sredstva spored strukturata ne zadovoluva, a ne moè da se kaè deka takvata sostojba bitno }e se izmeni vo naredniot dogleden period. Sekako deka ovaa sostojba ima svoi reperkusii vrz razvojot na makedon-skoto stopanstvo. Vakvato mislewe bi moèlo da se potkrepi so slednata tabela na podatoci62 za u~estvoto na oddelnite vidovi obrtni sredstva vo vkupnite obrtni sredstva vo stopanstvoto na Republika Makedonija vo celina.

Tabela 1 Golemina i struktura na obrtnite sredstva vo stopanstvoto na Republika Makedonija (vo milioni denari i vo %)

Godini Vid na obrtni sredstva 1999 2000 1999 2000 Vkupno 248972 295559 100.00 100.00 1.Zalihi 93400 97263 37.51 32.91 2.Kratkoro~ni poba-ruvawa 130309 163806 52.34 55.42 3.Kratkoro~ni fi-nans. vloùvawa 10131 16729 4.07 5.66 4.Pari~ni s-va i har-tii od vrednost 15132 17761 6.08 6.01 Izvor: Sopstveni presmetuvawa vrz osnova na podatocite od Informacijata za ostvarenite finansiski rezultati vo stopanstvoto na Republika Makedonija za soodvetnite godini, Zavod za platen promet - Skopje. 62 Podatocite se odnesuvaat za onie stopanski subjekti koi podnele godi{ni smetki do ZPP. Polovinata (50% ili 31 795) od stopanskite subjekti koi imaat otvoreno ìro smetki vo ZPP (68 684) vo zakonskiot rok dostavile godi{ni smetki za 1999 godina. Za 2000 godina toj procent e 45% ili 33 269 stopanski subjekti od vkupno 74 118 stopanski pravni subjekti; Informacija za ost-varenite finansiski rezultati vo stopanstvoto na Republika Makedonija vo 1999 i 2000 godina-ZPP, Skopje.


277

Od gornata tabela moè da se zaklu~i deka kako i vo prethodniot

period taka i vo ovie dve posledovatelni godini (za koi se raspolaga so podatoci), goleminata i strukturata na obrtnite sredstva na nivo na sto-panstvo ne e bitno izmeneta i istovremeno moè da se kaè deka taa e nepovolna.

Imeno, spored teoretskite gledi{ta, na nivo na stopanstvo strukturata na obrtnite sredstva e povolna samo ako od vkupnite obrtni sredstva: - 1/4 ili 25% se pari~ni sredstva i hartii od vrednost; - 1/2 ili 50% se zalihi; - 1/4 ili 25% se pobaruvawa.63

Me|utoa, ova ne e slu~aj so obrtnite sredstva vo stopanstvoto na Republika Makedonija. Imeno, i vo 1999 i vo 2000 godina u~estvoto na pari~nite sredstva i na hartiite od vrednost vo vkupnite obrtni sred-stva e zna~itelno pod gorenavedeniot kriterium od 25% i iznesuva 6%, {to isklu~itelno nepovolno vlijae vrz stepenot na likvidnost. Zalihite beleàt u~estvo od okolu 37% vo 1999 godina za vo 2000 godina nivnata participacija da se namali na 33%. Dokolku ja zememe kako odreden kriterium gorenavedenata struktura na obrtni sredstva, moè da se za-beleì deka u~estvoto na zalihite ne se pribliùva kon 50%, tuku se namaluva vo ovie dve posledovatelni godini. Za razlika od niv, zna~itelno nad normalnoto nivo od 25% e u~estvoto na pobaruvawata i iznesuva 52% vo 1999 godina i 55% vo 2000 godina. Nezna~itelno e u~estvoto na kratkoro~nite finansiski vloùvawa vo vkupnite obrtni sredstva.

Od pogore prikaànata golemina i struktura na obrtni sredstva

vo stopanstvoto na Republika Makedonija se ukaùva na toa deka kvalite-tot na obrtnite sredstva e nepovolen i deka prodolùva tendencijata na nedostig na obrtni sredstva i nivna nepovolna struktura. Ova bi moèlo da bide eden generalen zaklu~ok za celiot tranzicionen period. Imeno, analizite koi se vr{eni za periodot pred 1999 godina pokaùvaat deka makedonskoto stopanstvo se sudruva so nedostig na obrtni sredstva, a strukturata e mnogu sli~na na sega{nata, odnosno vo site godini domi-

63 Branko Trajkoski, Gordana Trajkoska: "Upravuvawe so obrtnite sredstva", Ekonomski fakultet - Prilep, 1999 godina.


278

nantno e u~estvoto na pobaruvawata ~ie namaluvawe pretstavuva pose-ben problem poradi dolgoro~nata nelikvidnost na makedonskoto stopan-stvo.

Nezna~itelno, odnosno simboli~no e u~estvoto na hartiite od

vrednost i na pari~ite sredstva, a zalihite zafa}aat okolu 1/3 od vkup-nite obrtni sredstva. Zna~i, okolu 90% od vkupnite obrtni sredstva se sostojat od kratkoro~ni pobaruvawa i zalihi, sostojba {to ima nepo-volni posledici vrz plate`nata sposobnost na pretprijatijata i uspe{noto odvivawe na delovnite aktivnosti vo stopanstvoto. Pokraj ova, treba da se napomene deka kako vo prethodniot period taka i vo ovie dve posledovatelni godini kratkoro~nite pobaruvawa rastat so pozabr-zana dinamika od porastot na zalihite. Vo periodot 1998 -2000 godina indeksot na porast na kratkoro~nite pobaruvawa iznesuva 121,0 za razlika od zalihite koi za istiot period beleàt indeks od 98,5. Ova ukaùva na nepovolna sostojba vo pogled na naplatata na pobaruvawata, odnosno nivnata monetizacija. Vakvata sostojba i struktura na obrtnite sredstva se zadrùva i vo 1999 i 2000 godina so nezna~itelni promeni kaj oddelnite vidovi obrtni sredstva.

Pokraj analizata na goleminata i na strukturata na obrtnite

sredstva vo vkupnoto stopanstvo, mnogu bitni se u{te dva aspekti vo ovaa nasoka. Sekako deka se ~uvstvuva potrebata da se voo~i so kolku kvalitetni obrtni sredstva raspolagaat pretprijatijata vo stopanstvoto na Republika Makedonija grupirani spored dva kriteriuma, i toa: go-leminata na pretprijatijata i sopstvenosta na nivniot kapital. Prakti~no, pokonkretno da se vidi kade se locirani pogolemiot del od problemite {to se odnesuvaat na goleminata i na strukturata na obrt-nite sredstva. Vo slednata tabela e dadena strukturata na obrtnite sredstva kaj pretprijatijata grupirani spored nivnata golemina.


279

Tabela 2. Struktura na obrtnite sredstva kaj stopanskite subjekti od sto-panstvoto na Republika Makedonija grupirani spored goleminata (vo%) Vid na obrtni

sredstva 1999 2000

Golemi Sredni Mali Golemi Sredni Mali

1. Zalihi 36.43 40.13 37.58 30.93 38.76 32.57 2.Kratkoro~ni pobaruvawa

51.73 51.5o 53.66 54.68 53.09 57.4o

3.Finansiski vloùvawa

5.92 3.43 1.81 8.97 3.57 2.64

4.Pari~ni sredstva i H.V

5.92 4.94 6.95 5.42 4.58 7.39

Vkupno 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 Izvor: Sopstveni presmetuvawa vrz osnova na podatocite od Informacijata za ostvarenite finansiski rezultati vo stopanstvoto na Republika Makedonija za soodvetni godini, ZPP - Skopje.

Od prikaànata tabela moè da se vidi deka strukturata na obrtnite sredstva e nepovolna i pooddelno analizirano kaj pretprijati-jata grupirani spored goleminata isto kako i vo celoto stopanstvo. Isto taka, nema drasti~ni razliki me|u golemite, srednite i malite stopanski subjekti vo pogled na u~estvoto na oddelnite vidovi na obrtni sredstva vo vkupnite obrtni sredstva, vo dvete analizirani godini. Zna~i site tie, generalno gledano, pridonesuvaat za nekvalitetot na tekovnite sredstva vo vkupnoto stopanstvo, bidej}i nema zna~ajni razliki vo struk-turata na tekovnite sredstva vo stopanstvoto, sporedena so istata kaj malite, srednite i golemite stopanski subjekti. Fakti~ki, vo dvete posledovatelni godini (kako i vo prethodnite godini od tranzicioniot period), kaj site tri grupi na subjekti najgolemo e u~estvoto na pobaru-vawata (kratkoro~ni) i na zalihite i iznesuva nekade okolu 90%, od koi okolu 50% postojano pripa|aat na pobaruvawata, a 40% na zalihite.

Imaj}i gi predvid i godinite pred 1999 godina, pobaruvawata postojano se natrupuvaat i duri pokaùvaat tendencija na zgolemuvawe kako kaj golemite taka i kaj srednite i malite stopanski subjekti, {to isklu~itelno negativno vlijae vrz likvidnosta na stopanstvoto. Ed-


280

instveno moè da zabeleì odredena nezna~itelna razlika vo u~estvoto na pari~nite sredstva vo vkupnite tekovni sredstva koe kaj malite pret-prijatija e okolu 7%, za razlika od golemite i od srednite kade {to u~estvoto e ponisko i iznesuva nekade okolu 5%. No, sepak, ova ne moè da se potencira kako zna~aen faktor koj bitno bi ja promenil strukturata i likvidnosta na nivo na vkupno stopanstvo, so soodvetno vlijanie vrz razvojot. Ottamu, nitu edna grupa na subjekti od pogorenavedenite grupi zasega ne pridonesuva za podobruvawe na sostojbata vo stopanstvoto na Republika Makedonija.

Kako {to ve}e be{e izneseno, u{te eden aspekt, odnosno sopstveni~ka struktura e, isto taka, mo{ne zna~ajna, koga stanuva zbor za analiza na tekovnite sredstva kako faktor na razvojot na stopanskite subjekti.

Tabela 3

Struktura na obrtnite sredstva kaj stopanskite subjekti od sto-panstvoto na Republika Makedonija grupirani spored sopstvenosta na kapitalot (vo%)

Vid na obrtni sredstva 1999/2000

Transformir. Privatni Ostanati 1. Zalihi 40.55/36.86 39.21/33.66 25.74/20.78 2. Kratkoro~ni pob. 49.19/49.35 52.43/56.70 61.07/69.05 3.Finansiski vloùv.

6.14/8.97 1.57/2.26 2.93/3.79

4.Pari~ni sreds. i H.V

4.12/0.48 6.79/7.38 10.26/6.38

Vkupno 100.00/100.00 100.00/100.00 100.00/100.00 Izvor: Sopstveni presmetuvawa vrz osnova na podatocite od Informacijata za ostvarenite finansiski rezultati vo stopanstvoto na Republika Makedonija za soodvetni godini, ZPP - Skopje. Vo periodot po osamostojuvaweto na Republika Makedonija, eden od pozna~ajnite ~ekori koi se prezemaa za prestruktuirawe na na{eto stopanstvo e privatizacijata na op{testvenite pretprijatija. Takvite pretprijatija kade {to zavr{i procesot na privatizacija dobija tretman


281

na transformirani pretprijatija64. Ottamu, zna~ajno za ovoj problem vo vrska so obrtnite sredstva e donekade da se dobie soznanie za toa kako privatizacijata vlijaela vrz strukturata na obrtnite sredstva vo odnos-nite pretprijatija i dali taa bitno se razlikuva od strukturata kaj pri-vatnite i kaj ostanatite stopanski subjekti.

Od Tabela 3 moè da se zaklu~i deka generalno gledano, struktu-rata ne zadovoluva nitu kaj edna grupa na stopanski subjekti i taa zna~ajno ne se razlikuva od ona {to zna~i struktura za celoto stopan-stvo. Zna~i, nitu po ovaa osnova ne moè da se zboruva za kvalitetni tekovni sredstva. Imeno, transformiranite i privatnite pretprijatija so svojata struktura ne otstapuvaat od ona {to zna~i pravilo za site sto-panski subjekti vo stopanstvoto. I kaj niv najgolem procent, okolu 90%, se odnesuva na zalihite i na pobaruvawata (kratkoro~ni) so dominantno u~estvo na pobaruvawata, {to ima negativno vlijanie vrz vkupnoto sto-panstvo, dodeka pari~nite sredstva i hartiite od vrednost se so nezna~itelno u~estvo koe vo 1999 godina iznesuva okolu 4% kaj trans-formiranite i 7% kaj privatnite pretprijatija, a vo 2000 godina, ako kaj privatnite nema bitna promena, kaj transformiranite pretprijatija ne dostignuva nitu 1%.

Edinstvena razlika koja moè da se voo~i e kaj ostanatite sto-panski subjekti, kade imame ponisko u~estvo na zalihite (20% vo 1999 godina i 25% vo 2000 godina), a za smetka na toa ima zna~itelno pogolemo prisustvo na kratkoro~nite pobaruvawa, okolu 60% pa i pove}e, {to zna~i deka povtorno okolu 90% od vkupnite obrtni sredstva se odnesu-vaat na zalihite i na pobaruvawata {to negativno vlijae vrz vkupniot kvalitet. Vo sporedba so prethodno kaànoto, mnogu malo, nezna~itelno e vlijanieto na ne{to povisokoto u~estvo na pari~nite sredstva i na hartiite od vrednost. Zna~i, privatizacijata na op{testvenite pretpri-jatija ne pridonela za promena na kvalitetot na obrtnite sredstva kaj ovie pretprijatija vo nasoka na podobruvawe, tuku se zadràla nepo-volnata struktura od prethodniot period. 64 Grupata na transformirani pravni subjekti e utvrdena vrz osnova na podatoci od Agencijata za privatizacija na Republika Makedonija. Vo ovaa Informacija se opfateni samo transformiranite stopanski pravni subjekti. Grupata pri-vatni pretprijatija se onie stopanski subjekti formirani so kapital vo pri-vatna sopstvenost, a grupata ostanati stopanski subjekti ja so~inuvaat subjek-tite kaj koi privatizacijata e vo tek ili pak se izzemani od transformacijata (javnite pretprijatija i dr.); Informacija za ostvarenite finansiski rezultati vo stopanstvoto na Republika Makedonija vo 1999 i 2000 godina- ZPP, Skopje.


282

Ottamu, nitu strukturata analizirana od ovie dva aspekti ne dava informacija za povolnost, barem kaj nekoi od gorenavedenite grupi na stopanski subjekti. Moè da se konstatira deka sî u{te gi nosime posledicite od prethodniot period, negativnite nasoki se zadrùvaat i ponatamu, odnosno mnogu te{ko stopanskite subjekti moàt da se oslobo-dat od ona {to zna~elo i zna~i op{to pravilo za celoto stopanstvo. Ed-instvena svetla to~ka, spored podatocite od ZPP, moèbi se onie pret-prijatija koi ostvaruvaat dobivka vo svoeto rabotewe, no zasega nemaat bitno vlijanie vrz razvojot na stopanstvoto, bidej}i ne pripa|aat na nose~kite stopanski dejnosti.

Ako se ima predvid prethodno iznesenoto, kako i faktot deka nepo-volnata struktura na obrtni sredstva soodvetno se odrazuva i vrz fi-nansiskite rezultati vo pretprijatijata, proizleguva deka ne moème da zboruvame za obrtnite sredstva kako pozitiven faktor vo razvojot na stopanstvoto. 2.Likvidnosta i finansiskite rezultati vo stopanstvoto na Republika Makedonija

Niskoto nivo na likvidnost so zna~itelno zaostanuvawe zad pot-rebnoto nivo e dolgoro~na karakteristika na makedonskoto stopanstvo. Zastapenosta na oddelnite vidovi na obrtni sredstva vo vkupnite obrtni sredstva, determinirana od razli~ni faktori, ima isklu~itelno vli-janie vrz takvata sostojba. Zaedno pak, strukturata na obrtnite sredstva i nepovolniot stepen na likvidnost imaat soodvetno vlijanie i vrz fi-nansiskite rezultati vo stopanstvoto, posebno kaj golemite i kaj srednite stopanski subjekti, nositeli na zagubi. Site ovie pojavi imaat ograni~uva~ko vlijanie vrz razvojot na makedonskoto stopanstvo.

Vo 1999 i vo 2000, za prv pat po osamostojuvaweto se javuva situa-cija na ne{to podobren stepen na likvidnost vo odnos na prethodnite godini, iako sî u{te likvidnosta zna~itelno zaostanuva zad optimalnoto nivo soglasno prifatenite standardi. Za razlika od podatocite koi se odnesuvaa na godinite pred 1999 godina koi ovozmoùvaa presmetuvawe na odredeni pokazateli za likvidnosta na stopanstvoto, podatocite od fi-nansiskite izve{tai za 1999 i za 2000 godina se sublimirani i ne davaat takva mo`nost. Sepak moè da se kaè deka i vo dvete godini ima odredeni nezna~itelni podobruvawa vo soodnosite me|u tekovnite sredstva i tekov-nite obvrski, koi se pokazatel za likvidnosta na stopanstvoto.


283

Ako vo 1998 godina pokrienosta na kratkoro~nite obvrski so krat-koro~nite pobaruvawa i pari~nite sredstva izrazeno procentualno izne-suvala 64%, na krajot od 1999 godina taa e nezna~itelno podobrena i izne-suva 65%, za vo 2000 godina so naplatata na pobaruvawata i pari~nite sredstva da moè da se platat 67,5% od kratkoro~nite obvrski. Sepak, vak-voto, uslovno kaàno, podobruvawe vo pogled na stepenot na likvidnost ne obezbeduva celosna pokrienost na obvrskite so tekovnite sredstva, {to e optimalno prifaten kriterium. Zna~i ne moè da se zboruva za likvidno stopanstvo i stepen na likvidnost. Ovaa situacija so strukturata na obrt-nite sredstva i likvidnosta ima svoi reperkusii i vrz finansiskite rezultati vo vkupnoto stopanstvo. Vo finansiskata 1999 godina, dobivkata pred oddano~uvaweto e pogolema od zagubata. No, sepak finansiskite rezultati ne zadovoluvaat, bidej}i sî u{te zagubata e pogolema od do-bivkata po oddano~uvaweto i pokraj toa {to zagubata raste so pobaven in-tenzitet od dobivkata i negativnata razlika pome|u niv se namaluva.

Kako vo prethodnite taka i vo ovaa godina, nositeli na zagubite se srednite i golemite stopanski subjekti koi voedno raspolagaat i so nekvalitetni obrtni sredstva, a i stepenot na likvidnost vo niv ne zado-voluva i se vlo{uva. Kaj niv pokritieto na tekovnite obvrski so krat-koro~nite pobaruvawa i pari~nite sredstva iznesuvalo samo 41%, nasproti 46% vo prethodnata godina. Ovie pretprijatija so ostvarenite zagubi vo raboteweto, nepovolno vlijaat i vrz finansiskata stabilnost vo stopanstvoto. Zna~i, podobrenata likvidnost vo vkupnoto stopanstvo na Republika Makedonija, ako taka moè da se kaè, se dolì na stopan-skite subjekti koi rabotat so dobivka, a toa se nekoi od subjektite osno-vani so privaten kapital, odnosno nekoi od malite privatni pretpri-jatija, koi vo 1999 godina go zgolemuvaat u~estvoto vo ostvarenite fi-nansiski rezultati na vkupnoto stopanstvo.

[to se odnesuva za 2000 godina, nepovolnata struktura na obrt-nite sredstva i soodvetnata nelikvidnost {to proizleguva od nea sekako deka imaat zna~ajno vlijanie vrz ostvarenite finansiski rezultati vo stopanstvoto. Vo ovaa finansiska godina pokraj dobivkata pred od-dano~uvaweto, i dobivkata po oddano~uvaweto za prv pat e pogolema od zagubata. Ova e, pred sî, poradi faktot {to za golem del od zagubarite e otvorena ste~ajna postapka i pove}e ne go tovarat stopanstvoto so svoite negativni efekti vrz finansikite rezultati.65

65 Nekolkugodi{niot raste~ki trend na dostasanite neizmireni obvrski pro-dolì i vo 2000 godina, {to upatuva na problemot na nelikvidnost i niska fi-


284

No, sepak i ponatamu prodolùva tendencijata na nekvalitetni obrtni sredstva i nelikvidnost vo golemite i vo srednite prtprijatija (pred sî, vo proizvodstvenite kapaciteti), ~ij negativen efekt se odra-zuva na vkupnoto stopanstvo, i koi voedno se i natamo{ni glavni nositeli na zagubata. Imeno, nose~kite dejnosti vo razvojot (industrijata i rudarstvoto), koi voedno se i nelikvidni, ostvaruvaat i ponatamu pogo-lema zaguba od dobivka. Ednovremeno zagubite vo stopanstvoto rastat so pogolem intenzitet od dobivkata. Malite privatni pretprijatija i pona-tamu se nositeli na najgolem del od ostvarenata dobivka vo 2000 godina.

Vakvata sostojba so strukturata na obrtnite sredstva i likvid-nosta ne e izmeneta nitu vo 2001 godina, duri se smeta deka e ne{to i vlo{ena poradi golemiot broj faktori koi incidentno se pojavija i imaa nepovolno vlijanie vo raboteweto na stopanskite subjekti i voop{to vo razvojot na stopanstvoto.

Moèbi sostojbata bi bila podobra ako nemame situacija na prodlabo~uvawe na razlikite me|u stopanskite subjekti koi ostvaruvaat dobivka vo svoeto rabotewe i onie koi ostvaruvaat zaguba. Ako rezulta-tite na prvite, koi imaat ne{to pokvalitetni obrtni sredstva i podobra likvidnost (obezbeduvaat pokrienost na obvrskite so pobaruvawata i pari~nite sredstva), zna~itelno se podobruvaat od godina vo godina, vtorite beleàt dvièwe po nadolna linija, go vle~at vkupnoto stopan-stvo nadolu i vlijaat nepovolno vrz strukturata na obrtnite sredstva i stepenot na likvidnost vo stopanstvoto na Republika Makedonija.

nansiska disciplina na makedonskite pretprijatija. Taka, dostasanite neiz-mireni obvrski na pretprijatijata na krajot od 2000 godina dostignaa 32 030 milioni denari, {to e za 1 488 milioni denari, odnosno 4,9% pove}e vo odnos na krajot na 1999 godina. Pritoa, prose~nata mese~na stapka na porast na obvrskite vo 2000 godina iznesuva 1,7%. Sepak, vo mesecite januari, april, juni i dekemvri be{e registrirano namaluvawe na obvrskite na mese~na osnova, koe ne proizleze od podobruvaweto na likvidnosnata sostojba na pretprijatijata ili od zajaknuvaweto na finansiskata disciplina. Imeno, vo soglasnost so aran`manot na MMF i Svetskata banka za re{avawe na problemot so pretpri-jatijata zagubari, vo tie ~etiri meseci bea otvoreni ste~ajni postapki za ne-kolku pravni subjekti so poedine~en iznos na blokada na ìro smetkata nad 100 milioni denari, pri {to nivnite obvrki bea otstraneti od evidencijata na ZPP. Vakvata merka ovozmoì namaluvawe na dostasanite neizmireni obvrski vo ovie meseci, kako i ostvaruvawe na relativno poniska stapka na porast na obvrskite vo 2000 godina vo odnos na 1999 godina; Godi{en izve{taj na NB na Republika Makedonija za 2000 godina.


285

Ottamu, vo dogledno vreme ne moè da se o~ekuva podobruvawe vo ovaa nasoka. Zna~i, vlijanieto na obrtnite sredstva vrz razvojot na sto-panstvoto na Republika Makedonija ne samo {to treba da se ima predvid, tuku treba da mu se posveti vnimanie kako na mnogu biten faktor. Per-spektivno gledano, vo dogledno vreme kaj nas ovie sredstva ne moè da se beleàt kako faktor so pozitivno vlijanie vrz razvojot. ]e bide potre-ben podolg vremenski period za menuvawe na kvalitetot na obrtnite sredstva so soodvetno podobruvawe i na stepenot na likvidnost vo vkup-noto stopanstvo.

Vo taa nasoka poèlno e da se spomenat nekoi merki i preporaki za da moè, perspektivno gledano, da se o~ekuvaat podobri rezultati vo strukturata na obrtnite stredstva, koja, zaedno so drugite faktori na razvojot, bi go vodele stopanstvoto po nagorna linija.

Vo vrska so merkite koi bi trebalo da se prezemat, bi trebalo da se napomene deka postojat: merki so op{tostopanski karakter (razvojot na naukata i tehnikata, teritorijalnata razmestenost na kapacitetite, ener-getskata baza vo zemjata, transportnite mo`nosti i dr.), merki so op{to-industriski karakter (specijalizacijata, koncentracijata, sovremenata tehnologija, avtomatizacijata i dr), granski merki (na pr. konkurencijata) i merki vo ramki na pretprijatieto (racionalno snabduvawe so surovini i materijali, nivna kvalitetna podgotovka, usovr{uvawe na procesot na proizvodstvo, racionalna isporaka na gotovite proizvodi i dr).

3.Preporaki - Bidej}i obrtnite sredstva se konstitutiven element na sekoja

pretpriemni~ka aktivnost, potrebno e da se racionalizira rabo-teweto so niv. Racionalizacijata opfa}a: namaluvawe na vred-nosta na obemot na vloùvawata vo obrtni sredstva i zgolemu-vawe na brzinata na kru`noto dvièwe na obrtnite sredstva. Pritoa se misli na takvi za{tedi so koi{to ne se namaluva kvalitetot na gotovite proizvodi, ne se namaluva proda`nata cena i ne se namaluva neto dobivkata;

- Imaj}i predvid deka obemot i strukturata na obrtnite sredstva permanentno se pod vlijanie na nadvore{ni i vnatre{ni fak-tori, tie treba da bidat predmet na postojano sledewe, anal-izirawe i istraùvawe;

- So cel uspe{no upravuvawe so obrtnite sredstva, potrebno e permanentno da se planiraat potrebnite obem i struktura na


286

obrtni sredstva kako vkupno taka i po vidovi, pri {to treba da se vodi smetka za otstapuvaweto od optimalnoto nivo;

- Pri finansiraweto na obrtnite sredstva treba da se praktiku-vaat kako klasi~noto kreditirawe taka i sovremenite oblici na nivno finansirawe: emisija na kratkoro~ni hartii od vrednost, emisija na obvrznici, zaedni~ki vloùvawa, faktoring i dr. Pred sî, treba da se ima predvid deka obrtnite sredstva vo sto-panstvoto na Republika Makedonija se nepovolno finansirani, glavno preku kratkoro~ni izvori. Treba da se vodi smetka istite da se konvertiraat vo dolgoro~ni izvori, kako i pove}e da se praktikuva samofinansirawe na obrtnite sredstva od amorti-zacijata, od dobivkata ili rezervite itn;

- Racionalnoto koristewe na obrtnite sredstva treba da se koristi kako sistem za motivacija na vrabotenite;

- Za obrtnite sredstva von funkcija kako zalihi, siten inventar, kako i natrupanite nenaplateni pobaruvawa, treba da se iznajdat na~ini za nivno pretvorawe vo pari~en oblik, so {to }e se podo-bri strukturata na obrtnite sredstva i dr. Site ovie, a i mnogu drugi preporaki i merki koi pogore ne se

spomenati, se zna~ajni za prezemawe vo makedonskoto stopanstvo i bi pridonele za podobruvawe na strukturata na tekovnite sredstva i nivoto na likvidnost kaj stopanskite subjekti i vo vkupnoto stopanstvo. Me|u drugoto, za da moè ova da se ostvari, potrebno e i efikasno rabotewe na stopanskite subjekti; zgolemuvawe na produktivnosta, ekonomi~nosta i rentabilnosta, kako i podignuvawe na stepenot na organizacija vo rabo-teweto i pogolemo praktikuvawe na planiraweto so {to bi se namalil rizikot od neizvesnostite vo idnina. Zna~i, sozdavaweto uslovi za obezbeduvawe na soodveten obem na tekovni sredstva i nivna soodvetna struktura e edna od osnovnite pretpostavki za ostvaruvawe podinami~en razvoj na makedonskoto stopanstvo.

In`.Risto Andreev

287

In`. Risto Andreev Ministerstvo za soobra}aj i vrski

MO@NOSTI ZA RAZVOJ NA GRADE@NI[TVOTO

I SOOBRA]AJOT VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

1. Grade`ni{tvo 1.1 Op{to za sostojbata vo grade`ni{tvoto Razvojot na grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija vo izmina-tiot pove}edeceniski period bil uslovuvan, pred sî, od obemot, struktu-rata i dinamikata na investicionite vloùvawa vo zemjata, kako i od obemot na vklu~uvaweto na grade`nata operativa vo izveduvaweto na investicionite raboti vo stranstvo. Najgolema ekspanzija grade`ni{tvoto zabeleà vo periodot od 1964 do 1984 godina, koga na krajot od ovoj period brojot na vrabotenite dostigna pove}e od 50 000 vraboteni.

Strukturata na rabotite za ~ie izvr{uvawe se angaìra grade`nata operativa ja so~inuvaat rabotite od visokogradbata, niskogradbata, hidrogradbata i instalacionite i zavr{no-zanaet~iskite raboti, ~ij pak obem po vidovi raboti bil usloven od strukturata na in-vesticionite vloùvawa.

Za odbeleùvawe e deka: • Vo visokogradbata, vo stanbenata oblast, najgolem obem na

rabota i broj na izgradeni objekti ima vo periodot 1953-1984 godina, koga prose~no godi{no se gradeni po okolu 8 266 stanovi, odnosno vo periodot 1977-1980 godina se gradeni po 12 335 stanovi godi{no, a vo periodot 1981-1984 godina se gradeni po 11 545 stanovi godi{no.


288

Kaj izgradbata na industriski i stopanski objekti, najgolem obem ima vo periodot 1981-1984 godina, koga se izgradeni 1 263 000 m2 povr{ina;

• Vo niskogradbata (pati{tata), vo periodot 1977-1980 godina za-beleàn e zgolemen obem na raboti; i,

• Vo hidrogradbata (brani i nasipi), vo periodot 1966-1971 godina rabotite se poobemni.

Na krajot od ovoj period (1964-1984) grade`nite pretprijatija

postignaa relativno dobra ekonomska sostojba koja be{e osnova za niv-niot razvoj, ovozmoùvaj}i im da postignat kadrovska kompletiranost, opremuvawe so grade`na mehanizacija i zgolemuvawe na rabotnite ka-paciteti, a so toa i osposobenost na pretprijatijata za proektirawe i gradewe na site vidovi grade`ni objekti vo zemjata i na stranskite pazari.

1.2. Sostojbata vo grade`ni{tvoto vo periodot 1990-2000 godina Sostojbata na grade`ni{tvoto vo ovoj period moè da se pretstavi

so nekolku osnovni podatoci: Brojot na pretprijatijata vo grade`ni{tvoto vo 1990 godina

be{e 317, za vo periodot na transformacijata na pretprijatijata vo 1995 godina ovoj broj da porasne duri na 3 215, vo 1998 godina na 4 334, za vo 2000 godina ovoj broj da se stabilizira na 4 761 registrirani stopanski subjekti.

Brojot na vrabotenite vo grade`ni{tvoto i pokraj zgolemu-

vaweto na brojot na pretprijatijata, od godina vo godina e vo opa|awe, taka {to vo poslednite 10 godini re~isi e prepoloven. Taka, brojot na vrabotenite vo 1990 godina bil 47 000, a vo 2000 godina 25 347 vrabo-teni, {to pretstavuva 11,3% od vkupno vrabotenite vo stopanstvoto. Pri ova da istakneme deka so vakov fond na angaìrana rabotna sila i so raspolo`livite proizvodstveni kapaciteti, grade`ni{tvoto vo sozda-

In`.Risto Andreev

289

vaweto na BDP spored proizvodniot metod, vo istata godina u~estvuva so 5,0%66

Angaìranosta na vrabotenite vo visokogradbata e okolu 56%, vo niskogradbata 25,5% i vo instalacionite i zavr{nite raboti 18,5%.

Po kvalifikaciona struktura, vrabotenite se okolu 10% inènerski kadar, okolu 15% tehni~ari od site vidovi i 75% kvalifiku-vani i niskokvalifikuvani rabotnici.

Za odbeleùvawe e deka starosnata struktura kaj rabotnicite e nad 50 godini, {to se objasnuva so otsustvo na proces za podmladuvawe na rabotnicite, {to pak e posledica na ekonomskata sostojba vo ovaa dejnost.

Procesot na privatizacija e otpo~nat soglasno Zakonot za

transformacija na pretprijatijata so op{testven kapital, vo koj bea vklu~eni 120 pretprijatija so okolu 32 140 vraboteni i vrednost na kapi-talot od okolu 240 milioni germanski marki. Naj~esto se koristi modelot otkup na pretprijatieto od strana na vrabotenite. Pri ova vredno e da se istakne deka vo privatizacijata na grade`ni{tvoto ne e vklu~en stranski kapital. Istovremeno so privatizacijata na pretpri-jatijata od grade`ni{tvoto, se vr{i i vnatre{na reorganizacija, so cel pogolema efikasnost vo raboteweto i razvojot.

Angaìranost na grade`ni{tvoto vo zemjata Namalenite investiconi vloùvawa, koi traat pove}e od 20

godini, izostrenite uslovi i konkurencijata na me|unarodnite investi-cioni pazari, imaa negativno vlijanie vrz grade`ni{tvoto, taka {to se odrazija vo nedovolnoto angaìrawe na kapacitetite, ja vlo{ija likvid-nosta i akumulativno-reproduktivnata sposobnost na pretprijatijata i dojde do pojava na postojan nedostig na obrtni sredstva.

Makedonskoto stopanstvo vo ovoj period be{e iscrpeno i nema{e potencijal za investicioni vloùvawa. Od druga strana, namalenite investicioni vloùvawa na privatniot sektor, se sudruvaa so nezaokruèna zakonska regulativa, nemo`nost da dobijat lokacii za izgradba, nesoodvetna kreditna politika itn.

66 Na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot zavod za statistika - Skopje, SG/2001 i Bilten 3/2002 na Ministerstvoto za finansii.


290

Vakvite sostojbi pridonesoa grade`ni{tvoto svoite kapaciteti da gi koristi samo 40-50%. Grade`nite ma{ini i transportnite sredstva se visoko amortizirani i ne moàt da se obnovat.

Najgolemiot del na kapacitetite vo grade`ni{tvoto, 50-60%, se osposobeni za visokogradba, posebno za stanbena izgradba. Me|utoa, izgradbata na stanovi vo 1998 godina iznesuva 3 256, {to vo odnos na 1990 godina koga se izgradeni 10 189 stana, iznesuva samo 32%.

Opadnatata kupovna mo} na naselenieto, otsustvoto na krediti-rawe vo stanbenata izgradba i visokite ceni po kvadraten metar stan-bena povr{ina, se ograni~uva~ki faktori za zaìvuvawe na stanbenata izgradba.

Pri ova treba da se istakne deka grade`nata cena e optovarena so komunalii (nadomestoci za dodeluvawe i ureduvawe na grade`no zemji{te) i drugi tro{oci, koi ja nadograduvaat cenata za okolu 30%.

Investicioni objekti so pogolema presmetkovna vrednost koi se vo tek na izgradba se: HEC "Kozjak", Branata so pridru`ni objekti "Lisi~e", delnici avtopat od Koridorot VIII ("E-65") i Koridorot H ("E-75"), rekon-strukcija i izgradba na regionalna patna mreà i @elezni~kata pruga Kumanovo-Deve Bair.

Angaìranost na grade`ni{tvoto vo stranstvo Za angaìranosta na grade`ni{tvoto vo stranstvo karakteristi~en

e periodot do 1990 godina, koga angaìranosta na grade`ni{tvoto vo stranstvo be{e relativno dobra, i periodot potoa, koga grade`niot pazar za makedonskata operativa drasti~no se stesnuva i namaluva, posebno vo zemjite kade makedonskata grade`na operativa be{e prisutna pove}e od 20 godini (porane{niot Sovetski Sojuz, Irak, Kuvajt, po-rane{na SFRJ i drugi zemji).

Vo periodot po 1990 godina se prekinaa kontaktite me|u pretpri-jatijata od jugoslovenskite prostori, kako i delovnite zaednici koi bea nositeli na golem del od dogovorenite grade`ni raboti.

Vojnata na Bliskiot Istok vo devedesettite godini predizvika negativni finansiski posledici kaj angaìranite grade`ni pretprijatija koi imaa pobaruvawa za izvr{eni grade`ni raboti vo iznos od 225 mil-ioni dolari.

Pokraj toa, ovoj investicionen pazar re~isi i se zatvori za make-donskata grade`na operativa.

Vrednosta na izvr{enite grade`ni raboti vo stranstvo vo izmi-natite dvaesetina godini se dviè{e:

In`.Risto Andreev

291

(vo milioni dolari)

God. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987

Vred. 68 109 158 227 205 166 88 58 God. 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

Vred. 74 239 129 24 49 77 65 71 God. 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Vred. 27,2 29 27 21,5 39,3 29,5 - - Izvor: Dràven zavod za statistika - Skopje

1.3. Mo`nosti za razvoj na grade`ni{tvoto Periodot 1990-2001 godina be{e ispolnet so nastani {to go naru{ija mnogugodi{niot raste` na makedonskoto grade`ni{tvo. Na po~etokot na 2002 godina, veruvame deka za idniot period, mo`nostite za razvoj na grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija moè da gi sogleduvame vo normalni okolnosti na vkupniot ekonomski razvoj na zemjata. Grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija ima dolga tradicija i dosega{niot razvoj pretstavuva dobra osnova za idniot razvoj. Mo`niot razvoj voobi~aeno e da se sogleduva preku sostojbata na raspolo`livite potencijali, no i preku ograni~uva~kite faktori. Od raspolo`livite potencijali, vo prv red treba da se imaat predvid ~ove~kite potencijali (inènerskiot i tehni~kiot kadar i kvalifikuvanite rabotnici) na makedonskoto grade`ni{tvo, so stekna-toto mnogugodi{no iskustvo, koi se osposobeni za izvr{uvawe na site vidovi grade`ni raboti vo zemjata i vo stranstvo. Me|utoa, ograni~uva~kite faktori koi se odnesuvaat na vkupniot razvoj na zemjata, kakvi {to se, pred sî, nedovolnata doma{na akumu-lacija i potrebata od priliv na stranski kapital, op{tata tehnolo{ka zaostanatost, zavisnosta od uvoz na oprema i drugo, se reflektiraat i na grade`ni{tvoto. Vo uslovi na nedovolna doma{na akumulacija, potre-bata od priliv na stranski kapital stanuva sî pozna~ajna za makedonskiot investicionen pazar, poradi {to dràvata treba da se angaìra vo soz-davaweto uslovi za priliv na stranski kapital. Nedovolniot obem na obezbedenost so rabota na grade`nata op-erativa vo podolg period, usloven od namaleniot investicionen pazar vo zemjata i izgubenite pazari vo stranstvo, pretstavuva klu~en


292

ograni~uva~ki faktor vo razvojot na makedonskoto grade`ni{tvo. Ovaa sostojba ja naglasuva potrebata za organizirano istraùvawe na doma{niot pazar i pazarite vo drugite zemji. Pogolemo angaìrawe na grade`nata operativa vo zemjata se o~ekuva od donesuvaweto na izgotveniot Prostoren plan na Republika Makedonija i pogolem broj urbanisti~ki planovi na op{tinite, preku aktivirawe na slobodni lokacii za izgradba na objekti. Proektite od Programata na Paktot za stabilnost, isto taka, pretstavuvaat mo`nost za angaìrawe na makedonskata grade`na opera-tiva vo zemjata i vo regionot. Integriraweto na makedonskoto grade`ni{tvo vo zaedni~kiot pazar na EU ima strate{ko zna~ewe za razvojot na grade`ni{tvoto, po-radi {to implementacijata na Spogodbite me|u Republika Makedonija i Evropskata zaednica, vo delovite {to se odnesuvaat na grade`ni{tvoto, e prioritetna. So prodolùvawe na procesot za potpi{uvawe Spogodbi so zem-jite od regionot i so drugi zemji, za izbegnuvawe dvojno odano~uvawe, za{tita na investiciite, slobodna trgovija, socijalna za{tita i osigu-ruvawe i drugi, }e se sozdadat uslovi za pogolema konkurentska sposob-nost na makedonskite grade`ni pretprijatija. Zna~ajno e i potpi{uvaweto na bilateralni Spogodbi so zemjite ~lenki na Evropskata zaednica za nastap na makedonskata grade`na op-erativa vo tie zemji, kako i zaedni~ki nastap vo treti zemji. Vo visokogradbata, posebno vo stanbenata izgradba, neophodno e sozdavawe uslovi za nejzino zaìvuvawe, preku aktivirawe na slobod-nite lokacii za izgradba na stanovi od strana na Ministerstvoto za transport i vrski. Za realizacija na ovaa opredelba potrebno e sozda-vawe na finansiski mo`nosti za gradewe, preku kreditirawe na iz-veduva~ite i kupuva~ite na stanovite. Finansiraweto na investicionite raboti vo stranstvo ili fi-nansiskoto u~estvo vo izveduvaweto na rabotite, sî po~esto se uslov pri dogovaraweto na rabotite, posebno vo zemjite kade makedonskata grade`na operativa e tradicionalno prisutna. Grade`nata operativa ne raspolaga so kapital za ovaa namena, zatoa stanuva neophodna finansis-kata poddr{ka na investicionite raboti vo stranstvo od strana na doma{nite finansiski institucii. Osnovnite razvojni pravci na grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija se poso~eni vo "Nacionalnata strategija za ekonomskiot raz-

In`.Risto Andreev

293

voj na Republika Makedonija - razvoj i modernizacija" izgotvena od Make-donskata akademija na naukite i umetnostite, i toa:

• Modernizacija na postojnite pretprijatija i formirawe novi sovremeni grade`ni kapaciteti;

• Premin od klasi~noto grade`no proizvodstvo na industrijal-izirano i prefabrikuvano;

• Osnovawe na zaedni~ki instituti ili organizacii za is-traùvawe na pazarite vo drugi zemji i nivnata zakonska regula-tiva;

• Izrabotka na kvalitetni prostorni i urbanisti~ki planovi so primena na tehnologijata i iskustvata od razvienite zemji;

• Donesuvawe na potrebnite zakonski i drugi normativni akti i standardi, usoglaseni so razvienite zemji;

• Organizirawe redovna i kvalitetna kontrola na grade`noto pro-izvodstvo i za{tita na ~ovekovata sredina. Pokraj pretstavenite osnovni razvojni pravci, aktuelnite sosto-

jbi vo grade`ni{tvoto od podolg period, ukaùvaat na potrebata od ak-tivnosti zna~ajni za idniot razvoj na grade`ni{tvoto:

- Zgolemuvawe na angaìranosta na makedonskata grade`na opera-tiva vo zemjata i posebno vo stranstvo, preku organizirano is-traùvawe na doma{niot gradeèn pazar i pazarite vo drugite zemji;

- Zgolemuvawe na stapkata na investirawe (zemjite vo tranzicija 23%) i sozdavawe uslovi od strana na dràvata za priliv na stranski kapital:

- -Intenzivirawe na stanbenata izgradba so sozdavawe uslovi za kreditirawe na graditelite i kupuva~ite na stanovite;

- Implementacija na Spogodbite sklu~eni me|u Republika Make-donija i Evropskata zaednica, vo delovite koi se odnesuvaat na grade`ni{tvoto.

2. S o o b r a } a j Voved

Soobra}ajot e stopanska granka koja ima dve osnovni celi - slo-bodno dvièwe na lu|eto i sloboden protok na stoka Vo sovremenite raz-


294

vieni stopanstva sî pozna~ajno mesto mu se dava na razvojot na soo-bra}ajot, dejnost koja gi povrzuva stopanskite granki i podra~ja, proiz-vodstvenite i potro{uva~kite centri i go zaokruùva procesot na op{testvenata reprodukcija. Intenziviraweto na stopanstvoto ne moè da se zamisli bez sovremen, tehni~ki razvien, tehnolo{ki dobro organ-iziran i ekonomski racionalen transporten sistem. 2.1. Op{to za sostojbata vo soobra}ajot Od osamostojuvaweto na Republika Makedonija vo 1991 godina do denes, vo uslovi na vovedenite sankcii so Rezoluciite na OON za ograni~uvawe i zabrana na prevozot kon SR Jugoslavija vo vtorata polovina na 1992 godina, vovedenoto embargo od Republika Grcija kon Republika Makedonija vo po~etokot na 1994 godina, vojnite na terito-riite na porane{nite jugoslovenski republiki, dojde do naru{uvawe na stopanskite aktivnosti vo zemjata i vo regionot, napu{tawe na tradi-cionalnite transportni tokovi i ma~no vospostavuvawe na novi alterna-tivni soobra}ajni koridori, drasti~no namaluvawe na vkupniot obem na prevozite, {to ima{e za posledica te{ka nepovolna sostojba vo oblasta na soobra}ajot vo Republika Makedonija. Vo vakvi nepovolni uslovi za rabota i razvoj na soobra}ajot vo tranzicioniot period, vo ovaa dejnost vo 2000 godina angaìrani se 9,3% od vkupno vrabotenite vo makedonskoto stopanstvo. Dodeka, pak, vo istata godina vo sozdavaweto na BDP, spored proizvodstveniot metod, soo-bra}ajot u~estvuva so 8,3%67. 2.2. Sostojbata vo patniot soobra}aj Pretstavenite okolnosti negativno se odrazija na patniot soo-bra}aj. Vo periodot 1991-2001 godina, obemot na transportnata rabota e opadnat, ekonomskata sostojba na transporterite e vlo{ena. Zastareniot vozen park na patniot transport predizvikuva za-gaduvawe na vozduhot i zagu{uvawe na soobra}ajot, osobeno vo urbanite sredini, po dolìnata na transportnite koridori i grani~nite premini. Izduvnite gasovi od zagaduva~ite na vozduhot, se sî u{te vo dozvolenite 67 Na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot zavod za

statistika - Skopje, SG/2001 i Bilten 3/2002 na Ministerstvoto za finan-sii.

In`.Risto Andreev

295

granici spored me|unarodnite normi, no ako trendot na zagaduvawe pro-dolì, vo naredniot period moè da bidat pre~ekoreni me|unarodnite dozvoleni normi i seriozno da ja zagrozat ìvotnata sredina. Niskoto nivo na po~ituvawe na soobra}ajnite propisi, zgole-menata starosna struktura na motornite vozila i rekonstrukcijata i izgradbata na delovi od pati{tata pod soobra}aj, se glavnite pri~initeli za zagrozuvawe na bezbednosta vo soobra}ajot, koja vo Re-publika Makedonija e me|u najniskite vo Evropa. Nedostigaat sredstva za obnova i osovremenuvawe na vozniot park vo patniot soobra}aj i so toa podigawe na nivoto na bezbednosta na patniot soobra}aj, namaluvawe na posledicite za ìvotnata sredina i osposobuvawe za prevozi vo zemjite od Zapadna Evropa. Vo patniot tovaren soobra}aj obemot na prevezenata stoka vo 2000 godina iznesuva okolu 2 milioni toni, {to pretstavuva samo 38% vo odnos na obemot na prevezenata stoka vo 1991 godina. [to se odnesuva za prevoznite kapaciteti vo patniot tovaren soobra}aj, vo Republika Make-donija ima 4.500 registrirani te{ki tovarni vozila, koi vo uslovi na namalena stopanska aktivnost i osobeno namalen izvoz, ne se dovolno iskoristeni za prevoz na stoka. Okolu 75% od ovie vozila imaat sta-rosna struktura pogolema od 10 godini i ne gi ispolnuvaat ekolo{kite standardi neophodni za izvr{uvawe prevozi vo zemjite od Zapadna Ev-ropa. Okolu 10% od vozilata imaat starost 5-10 godini, a samo 15% od vozilata se ponovi od 5 godini i gi zadovoluvaat baranite standardi za prevozi vo zemjite od Zapadna Evropa. Vo patniot patni~ki soobra}aj obemot na prevezeni patnici vo 2000 godina iznesuva 14,3 milioni patnici, {to pretstavuva samo 41% vo odnos na obemot na prevezeni patnici vo 1991 godina. [to se odnesuva na prevoznite kapaciteti vo patniot patni~ki soobra}aj, transporterite raspolagaat so 600 avtobusi so koi se izvr{uvaat me|unarodnite i doma{nite prevozi na patnici. Prose~nata starost na avtobusite izne-suva 15 godini. Brojot na prevezenite patnici opa|a i kako posledica na opa|aweto na ìvotniot standard na naselenieto. Infrastrukturata na patniot soobra}aj vo Republika Make-donija vo izminatiot period postigna opredelen razvoj, me|utoa sî u{te nema dostignato stepen na razvienost {to }e gi zadovoli sovremenite


296

potrebi na me|unarodniot i na doma{niot pazar za prevoz na patnici i na stoka. Na teritorijata na Republika Makedonija za izvr{uvawe na pat-nite transportni uslugi se koristi mreà od magistralni i regionalni pati{ta so dolìna od 4 300 km. Karakteristika na infrastrukturata na patniot transport vo Re-publika Makedonija e postoeweto na dva transportni koridori koi se vklu~eni vo evropskata patna mreà. Toa se patniot transporten Koridor Sever-Jug, koj pretstavuva del od evropskiot paten Koridor H ("E-75") i patniot transporten Koridor Istok-Zapad, koj pretstavuva del od evrop-skiot paten Koridor VIII ("E-871" i "E-65"). Koridorot H na teritorijata na Republika Makedonija se protega po dolinata na rekata Vardar i po nego pominuvaat me|unarodnite tran-zitni pravci od Zapadna Evropa kon Bliskiot i Sreden Istok. Koridorot VIII ja povrzuva Republika Makedonija preku Bugarija so zemjite od Isto~na i Jugoisto~na Evropa, a preku Albanija so ju`nite italijanski pristani{ta. Pozna~ajni problemi so koi se sudruvaat pretprijatijata od patniot transport se:

- Opadnatiot obem na pobaruva~ka na prevozni uslugi; - Zastareniot vozen park, so ograni~eni mo`nosti za

obnova; - Nedovolniot broj me|unarodni prevozni dozvoli.

2.3. Sostojbata vo èlezni~kiot soobra}aj @elezni~kiot soobra}aj na teritorijata na Republika Makedonija e edinstven tehni~ko-tehnolo{ki sistem koj funkcionira vo ramkite na Javnoto pretprijatie "Makedonski èleznici". Nastanite vo periodot 1991-2001 godina nepovolno se odrazija na èlezni~kiot soobra}aj vo Republika Makedonija. Dojde do prekin na tekovite na dvièwe na patnici i stoka vo zemjata i vo me|unarodniot soobra}aj. Se slu~i blokada na èlezni~kite prevozi na me|unarodnata pruga Sever-Jug i izostanuvawe na zna~ajniot tranziten prevoz, {to pri-donese za drasti~no namaluvawe na vkupniot obem na prevozi vo odnos na prevozite od prethodnite godini.

In`.Risto Andreev

297

Seto ova vlijae{e vrz finansiskite rezultati od raboteweto i toa se odrazi mnogu negativno na vkupnata ekonomska sostojba na pretpri-jatieto. Vo èlezni~kiot tovaren soobra}aj obemot na prevezenata stoka vo 2000 godina iznesuva 3,23 milioni toni, {to pretstavuva 59% vo odnos na obemot na prevezenata stoka vo 1991 godina. [to se odnesuva do prevoznite kapaciteti vo èlezni~kiot tovaren soobra}aj, JP-M@ raspolaga so aktiven park od 88 vle~ni vozila, so vkupno instalirana sila od 123 328 Kw i visoka prose~na starost od 10 do 30 godini po pooddelni vidovi vle~ni sredstva. JP-M@ raspolaga so 2 401 tovarni vagoni so vkupna nosivost od 102 064 toni od koi samo 493 tovarni vagoni se za me|unaroden soobra}aj (RIV). Struktu-rata na tovarnite vagoni ne odgovara na potrebite na transportniot pazar. Starosnata struktura iznesuva 20-40 godini po pooddelni vidovi vagoni. Vo èlezni~kiot patni~ki soobra}aj obemot na prevezenite patnici vo 2000 godina iznesuva 1,88 milioni patnici, {to pretstavuva 61% vo odnos na obemot na prevezeni patnici vo 1991 godina. [to se odnesuva na prevoznite kapaciteti vo èlezni~kiot patni~ki soobra}aj, JP-M@ raspolaga so 164 patni~ki koli so 8 220 sedi{ta i 1 680 legla vo spalni i ku{et koli. Starosnata struktura e visoka i iznesuva prose~no 17-34 godini po pooddelni vidovi patni~ki koli. @elezni~kata infrastruktura ja so~inuvaat prugite i pru`nite postrojki, elektrotehni~kite postrojki i ostanatite infrastrukturni objekti. @elezni~kata infrastruktura se karakterizira so zastarenost i istro{enost. Sostojbata na èlezni~kata infrastruktura ne e na pot-rebnoto tehni~ko nivo, so isklu~ok na magistralata Tabanovce-Gevgelija, koja ima relativno dobri tehni~ki karakteristiki, {to e rezultat na po-golemo angaìrawe na JP-M@, no i zgolemeni tro{oci za odrùvawe na prugata. Na teritorijata na Republika Makedonija za izvr{uvawe na è-lezni~kite prevozi se koristi mreà od èlezni~ki prugi so dolìna od 700 km, stani~ni koloseci 225 km i industriski koloseci 102 km. @elezni~kata mreà vo Republika Makedonija e nedovolno raz-viena i so slepi zavr{etoci na pravecot Istok-Zapad, ili poto~no kaàno, èlezni~kata mreà na Republika Makedonija ne e povrzana so èlezni~kata mreà na Republika Bugarija i Republika Albanija.


298

Prugata Tabanovce-Gevgelija e elektrificirana (233 km ot-vorena pruga i 83 km stani~ni koloseci) i opremena so sovremeni relejni uredi vo avtomatski pruèn blok, taka {to se osigurani site stanici i patni premini. Najgolemiot del od èlezni~kata mreà e osposoben za brzini od 60-100 km/~as (okolu 600 km.), a ostanatite 100 km se prugi za brzini do 60 km/~as, dodeka osposobenosta za osovinski pritisok e od 20 toni/oska na 550 km prugi i 18 toni/oska na 150 km prugi. Vakvata sostojba e posledica na pove}egodi{en nedostig na fi-nansiski sredstva i poradi toa izostanato potrebnoto vloùvawe vo èlezni~kata infrastruktura. Pozna~ajni problemi vo èlezni~kiot soobra}aj se: - Drasti~no opadnat obem na rabota, koj vo odnos na obemot na rabota

od 1991 godina iznesuva samo 60%; - Kako posledica od maliot obem na rabota, namaleni se prihodite,

{to krajno negativno se odrazuva na ekonomskata i finansiskata sostojba na JP-M@;

- @elezni~kata infrastruktura se karakterizira so zastarenost i is-tro{enost. Sostojbata na èlezni~kata infrastruktura ne e na pot-rebnoto tehni~ko nivo, so isklu~ok na magistralata Tabanovce-Gevgelija, koja ima relativno dobri tehni~ki karakteristiki;

- Prevoznite kapaciteti se zastareni i so visok procent na imobili-zacija;

- Podolg period Makedonskite èleznici ne se soobrazeni so promen-ite koi nastanaa vo op{testvoto i vo stopanstvoto, ekonomski ne se razre{eni i imaat akumulirano finansiski problem.

2.4. Vozdu{en soobra}aj Vozdu{niot soobra}aj vo Republika Makedonija se vr{i preku dva me|unarodni aerodromi, od koi skopskiot e glaven, a ohridskiot al-ternativen. Vo periodot 1991-2001 godina obemot na vozdu{niot soobra}aj na aerodromot vo Skopje iznesuva 8 000-10 000 zaminati i pristignati voz-duhoplovi godi{no, so 400 000-600 000 zaminati i pristignati patnici godi{no, dodeka obemot na vozdu{niot soobra}aj na aerodromot vo Ohrid iznesuva 400-1 000 zaminati i pristignati vozduhoplovi godi{no, so 20 000-60 000 zaminati i pristignati patnici godi{no. Napravenite anal-

In`.Risto Andreev

299

izi na obemot na vozdu{niot soobra}aj ukaùvaat deka nastanite vo zem-jata i vo regionot vo ovoj period imale izrazito vlijanie na obemot na vozdu{niot soobra}aj na dvata aerodromi vo pooddelnite godini. Vr{eweto na vozdu{niot soobra}aj e regulirano so Zakonot za vozdu{na plovidba koj e prezemen od SFRJ. Ova ukaùva na potrebata za {to pobrzo donesuvawe nov Zakon za vozdu{na plovidba. Upravata za civilna vozdu{na plovidba (UCVP) e stru~en organ vo sostav na Ministerstvoto za transport i vrski, koj svojata rabota ja zasnova vrz Zakonot za vozdu{na plovidba , podzakonskite akti, kako i me|unarodnite dokumenti koi se prifateni preku na{eto ~lenstvo vo opredeleni me|unarodni institucii ili ratifikuvani konvencii. Javnoto pretprijatie za aerodromski uslugi (JPAU) e osnovano od Vladata na Republika Makedonija i gi dava uslugite za prifa}awe i ot-prema na vozduhoplovite. Infrastrukturata na vozdu{niot soobra}aj vo Republika Make-donija ja so~inuvaat dvata aerodromi Skopje i Ohrid koi se rekonstrui-rani i modernizirani, no za zadovoluvawe na potrebite na vozdu{niot soobra}aj programirani se investicioni zafati so koi }e se dokom-pletira aerodromskata infrastruktura. Pozna~ajni problemi vo vozdu{niot soobra}aj se:

- Namaleniot obem na vozdu{niot soobra}aj; - Kako posledica na namaleniot obem na vozdu{niot soobra}aj,

namaleni se prihodite na doma{nite vozduhoplovni kompanii, koi ne se vo sostojba da gi izmirat obvrskite kon dràvata za us-lugite {to gi dava sistemot na kontrolata na letaweto i uslugite {to gi dava Javnoto pretprijatie za aerodromski uslugi na aero-dromite vo Skopje i vo Ohrid;

- Nemawe sopstvena flota na doma{nite aviokompanii i brojnite problemi koi proizleguvaat od ovaa sostojba;

- Stavawe von sila na Zakonot za vozdu{na plovidba koj e preze-men od porane{na SFRJ i donesuvawe nov Zakon za vozdu{na plovidba, koj treba da gi regulira sostojbite i odnosite vo oblasta na vozdu{niot soobra}aj, vo soglasnost so osnovnite odredbi, standardi i prepora~ani praktiki na me|unarodnoto civilno vozduhoplovstvo.

2.5. Mo`nosti za razvoj na soobra}ajot


300

Soo~eni so iznesenata sostojba na soobra}ajot vo Republika Makedonija, za nejzino podobruvawe i sozdavawe uslovi za razvoj, od strate{ko zna~ewe e vklu~uvaweto na Republika Makedonija vo evrop-skite integracioni procesi vo oblasta na transportot. Toa zna~i, razvojot na soobra}ajot vo Republika Makedonija da se sogleduva vo kontekst na transportnata politika na Evropskata zaednica i implementacijata na Spogodbata za stabilizacija i asocijacija me|u Republika Makedonija i Evropskata zaednica i nejzinite zemji ~lenki od 2001 godina (vo delot za soobra}ajot) i Spogodbata vo oblasta na soo-bra}ajot pome|u Republika Makedonija i Evropskata zaednica od 1997 godina. 2.5.1. Za transportnata politika na EU Vostanovuvaweto na edinstveniot evropski pazar vo devede-setite godini pretstavuva{e presvrtnica vo zaedni~kata transportna politika na zemjite ~lenki na EU. Priznavaj}i go strate{koto zna~ewe na transportnite uslugi za uspehot na edinstveniot pazar i nivniot pridones za ostvaruvaweto na dvete osnovni celi - slobodno dvièwe na lu|eto i sloboden protok na stoka, EU izgradi zaedni~ka transportna politika koja se sostoi od politi~ki re{enija i inicijativi vo tri fundamentalni oblasti:

1. Podobruvawe na kvalitetot na transportnite uslugi so raz-vivawe na integriran i konkurenten transporten sistem, zasno-van vrz napredni tehnologii, koi isto taka pridonesuvaat kon celite na bezbednosta vo soobra}ajot i za{titata na ìvotnata sredina;

2. Podobruvawe na funkcioniraweto na edinstveniot pazar za da se promovira efikasnost, za~uvuvaj}i gi socijalnite standardi; i,

3. Pro{iruvawe na nadvore{nata dimenzija so podobruvawe na transportnite vrski so treti zemji i zabrzuvaj}i go pristapot na prevoznicite od EU do drugite transportni pazari. Zakonskata ramka za vnatre{niot transporten pazar {to e

vospostavena od zemjite ~lenki na EU, vo zna~itelna merka e inkor-porirana vo nivnite nacionalni zakonodavstva. Poslednite nekolku godini Republika Makedonija zapo~na da implementira rekonstruktivni zafati vo transportniot sektor.

In`.Risto Andreev

301

So aspiraciite na dràvata za pridru`no ~lenstvo vo EU, trans-portnata politika na EU stana cel vo rekonstrukcijata na transportniot sektor vo Republika Makedonija. 2.5.2. Spogodba za stabilizacija i asocijacija me|u Republika Makedonija i Evropskata zaednica i nejzinite zemji ~lenki od 2001 godina i Spogodba vo oblasta na soobra}ajot me|u Republika Makedonija i Evropskata zaednica od 1997 god. So Spogodbata za stabilizacija i asocijacija me|u Republika Makedonija i Evropskata zaednica, vo oblasta na transportot e opre-deleno:

"Vo odnos na suvozemniot soobra}aj, odnosot me|u Stranite e reguliran so Spogodbata me|u Evropskata zaednica i Republika Makedonija vo oblasta na soobra}ajot, koja stapi vo sila na 27 Noem-vri 1997 godina. Stranite ja potvrduvaat va`nosta {to tie ja prida-vaat na doslednata primena na Spogodbata" "Pokraj Spogodbata me|u Evropskata zaednica i Republika Make-donija vo oblasta na soobra}ajot, Stranite }e ja razvivaat i }e ja zasilat sorabotkata so cel na Republika Makedonija da í ovozmoàt:

• Da go prestruktuira i modernizira soobra}ajot i negovata infra-struktura;

• Da go podobri dvièweto na patnici i stoki i pristapot kon transportniot pazar so otstranuvawe na administrativnite, te-hni~kite i drugite pre~ki;

• Da postigne operativni standardi soodvetni na onie vo Zaedni-cata;

• Da razvie svoj soobra}aen sistem, kompatibilen i usoglasen so sistemot na Zaednicata;

• Da ja podobri za{titata na ìvotnata sredina vo soobra}ajot, namaluvaweto na {tetnoto vlijanie i zagaduvaweto.

So Spogodbata vo oblasta na soobra}ajot me|u Republika Make-

donija i Evropskata zaednica e opredeleno:


302

"Sorabotkata }e go opfati soobra}ajot, a osobeno patniot, èlezni~kiot i kombiniraniot soobra}aj i }e ja vklu~i soodvet-nata infrastruktura, zemaj}i go predvid regionalniot kontekst". Vo vrska so toa, ovaa Spogodba opfa}a pred se:

• Soobra}ajna infrastruktura na teritorijata na ednata ili na drugata Dogovorna strana vo obem koj e potreben za da se postigne celta na ovaa Spogodba;

• Pristap na pazarite, vrz osnova na reciprocitet, vo oblasta na patniot soobra}aj;

• Osnovni pravni i administrativni pridru`ni merki, vkluuvaj}i komercijalni, dano~ni, socijalni i tehni~ki merki;

sorabotka za razvoj na soobra}aen sistem koj gi ispolnuva barawata na za{titata na okolinata;

• Redovna razmena na informacii za razvoj na soobra}ajnite politiki na Dogovornite strani, osobeno vo vrska so soo-bra}ajnata infrastruktura".

Vo periodot od sklu~uvaweto na Spogodbata vo 1997 godina do

denes, implementacijata na Spogodbata e uspe{na, posebno vo pristapot na pazarite vo oblasta na patniot transport, razvojot na patnata infra-struktura vo Republika Makedonija (Koridorite VIII i H), sorabotkata vo razvojot na soobra}ajniot sistem vo Republika Makedonija itn.

Pokraj soobrazuvaweto so transportnata politika na EU i im-plementacijata na Spogodbite me|u Republika Makedonija i EU, aktuel-nite sostojbi na soobra}ajot od podolg period ukaùvaat na potrebata od aktivnosti zna~ajni za idniot razvoj na soobra}ajot:

1. Na generalno nivo, aktivnosti ~ija glavna cel e stremewe kon

sigurni i ekonomi~ni transportni uslugi, so potreben respekt kon bezbednosta za site u~esnici vo soobra}ajot, racionalno koristewe na energijata, regionalen razvoj i za{tita na ìvot-nata sredina.

2. Na nivo na poodelni soobra}ajni granki, aktivnostite da bidat naso~eni kon: Vo patniot soobra}aj

• Zgolemuvawe na obemot na transportnite uslugi;

In`.Risto Andreev

303

• Podobruvawe na me|unarodnata konkurentnost na patniot soo-bra}aj, preku podobruvawe na strukturata na vozniot park i ospo-sobuvawe za prevozi vo zemjite od Zapadna Evropa;

• Podobruvawe na bezbednosta na patniot transport; • Namaluvawe na {tetnite vlijanija od patniot transport vrz

ìvotnata sredina; • Razvoj na magistralnata i regionalna patna mreà vo zemjata, so

prioritet na patnite Koridori VIII i H. Vo èlezni~kiot soobra}aj

• Zgolemuvawe na obemot na transportni uslugi; • Podobruvawe na strukturata na vozniot park; • Podobruvawe na odrùvaweto na postojnite prugi; • Razvoj na èlezni~kata mreà na pravecot Istok-Zapad, odnosno

povrzuvawe so èlezni~kite mreì na Republika Bugarija i Re-publika Albanija;

• Transformacija na Javnoto pretprijatie "Makedonski èleznici".

Vo vozdu{niot soobra}aj

• Zgolemuvawe na obemot na vozdu{niot soobra}aj na aerodromite vo Skopje i vo Ohrid;

• Donesuvawe nov Zakon za vozdu{niot soobra}aj; • Kompletirawe na modernizacijata na aerodromite vo Skopje i vo

Ohrid so realizacijata na golem broj ve}e programirani proekti.


304

M-r Marija Ackovska Ekonomski institut-Skopje PERSPEKTIVI ZA RAZVOJ NA TURIZMOT I

UGOSTITELSTVOTO VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Turizmot vo Republika Makedonija se nao|a vo relativno dlaboka

pove}egodi{na kriza, a kako rezultat na toa se javuvaat i pogolemi te{kotii vo ugostitelstvoto kako najzna~aen servisen sektor na turizmot. Pritoa, ne treba da se zaboravi deka turizmot i ugostitelstvoto se in-teraktivno povrzani, pa ednovremeno i sostojbata vo ugostitelstvoto po-volno, ili vo konkretniov slu~aj nepovolno, vlijae vrz razvojot na turiz-mot. Lo{ata sostojba vo turizmot i ugostitelstvoto se potvrduva so go-lemiot gubitok na pazarot, so postojaniot porast na zadolènosta, posto-janiot porast na zagubite od raboteweto kako i zastojot vo razvojot. Poradi toa, namesto da gledame napred, namesto da se zanimavame so svetot, pazarot i trendovite na 21 vek, nie treba da se zanimavame samite so sebe i so sanacijata kako preduslov za promisluvawe na konceptot za perspek-tivite na idniot razvoj na turizmot i ugostitelstvoto.

1.Karakteristiki na turiizmot i ugostitelstvoto vo Republika Makedonija

1.1. Karakteristiki na turizmot vo Republika Makedonija

Republika Makedonija raspolaga so zna~ajni potencijali za raz-

voj na turizmot, no nasproti toa beleì relativno nepovolni rezultati po taa osnova.

M-r Marija Ackovska

305

Tabela 1 Obem, dinamika i struktura na turisti~kiot promet vo Republika Make-donija vo periodot 1989-2000 godina God. Posetiteli

Broj Doma{ni vo %

Verièn indeks

Bazi~en indeks

1989 1032072 42.81 100 100 1990 974357 42.3 94.41 94.41 1991 710278 85.56 72.90 68.82 1992 585699 62.6 82.46 56.75 1993 647728 67.86 110.59 62.76 1994 613154 69.76 94.66 59.41 1995 503857 70.82 82.17 48.82 1996 476025 71.44 94.48 46.12 1997 451871 73.15 94.93 43.78 1998 575080 72.76 127.27 55.72 1999 549630 67.11 95.57 53.26 2000 632523 64.58 115.08 61.29

God. No}evawa

Broj

Doma{ni vo %

Verièn indeks

Bazi~en indeks

Prose~en dneven prestoj

Prihodi od me|. turi-

zam 1989 3522747 62.07 100 100 3.4 - 1990 3099508 61.73 87.99 87.99 3.2 - 1991 2740484 93.43 88.42 77.79 3.9 6.2 1992 2139631 82.13 78.07 60.74 3.7 7.6 1993 2706373 86.6 126.49 76.83 4.2 12.5 1994 2476998 86.45 91.52 70.31 4.0 20.1 1995 1804310 84.61 72.84 51.22 3.6 27.2 1996 1696930 83.66 94.05 48.17 3.6 26.3 1997 1587146 83.27 93.53 45.05 3.5 26.8 1998 2426461 85.18 152.88 68.88 4.2 30.7 1999 2313142 79.49 95.33 65.66 4.2 32.1 2000 2434639 79.71 105.25 69.11 3.8 37.4

Izvor: Statisti~ki godi{nik na R. Makedonija 1993 i 2001,

Bilteni na NRB na R. Makedonija 1992-2001


306

Imeno, vo periodot po osamostojuvaweto doa|a do negativna tendencija na opa|awe na turisti~kiot promet vo Republika Makedonija, koja izrazena kvantitativno kaj brojot na turistite iznesuva - 4,4% prose~no godi{no, dodeka kaj no}evawata - 3,3% prose~no godi{no. Moè da se konstatira deka vkupniot turisti~ki promet na krajot od nabqudu-vaniot period ne go dostignuva nivoto od baznata godina i pokraj toa {to vo poslednite godini doa|a do negovo zgolemuvawe (vidi Tabela br. 1). Imeno, indeksot na brojot na posetitelite 2000/1989 iznesuva 61,29%, dodeka kaj no}evawata ovoj indeks iznesuva 69,11%.

Kako odredena nepovolnost moè da se izdvoi i srazmerno evi-dentno pogolemoto u~estvo na doma{niot turisti~ki promet vo odnos na stranskiot.

Prose~niot dneven prestoj kaj turistite so pomali varijacii iznesuva okolu 4 dena vo tekot na celiot period. Prose~nata dolìna na prestojot na stranskite turisti e zna~itelno pomala (2 dena), {to né naveduva na pomislata deka stranskite turisti vo na{ata zemja ne doa|aat isklu~ivo motivirani od turisti~ki celi, tuku, pred sé, od delovni, diplomatski i sli~ni motivi.

Prihodite od me|unarodniot turizam vo periodot po osamostoju-vaweto beleàt izrazito visoka stapka na porast od 25,2% vo prosek godi{no. Me|utoa, mora da se konstatira deka vakviot porast na pri-hodite se zabeleùva vo uslovi koga fizi~kiot obem na turisti~kiot promet opa|a, {to zna~i deka rezultatite bi bile daleku popovolni pri zgolemen fizi~ki obem na turisti~kiot promet.

Posebno nepovolno e gubeweto na pokvalitetnite pazari (kon-vertibilni podra~ja), ~ija visina na prometot iznesuvala pomalku od tretina od periodot pred osamostojuvaweto (indeks na brojot na turis-tite 1998/1989=26.1%) (vidi Tabela br. 2).

M-r Marija Ackovska

307

Tabela 2

Struktura na stranskite turisti po zemji na pripadnost vo 1989 i 1998 godina

ZEMJA 1989 godina ZEMJA 1998 godina

Turisti U~estvo Rang Turisti U~estvo Rang Avstrija 8136 3.7 6 Albanija 12266 7.8 3 Bugarija 7197 3.3 8 Bugarija 37566 24.0 1 V. Britanija 7672 3.5 7 V.Britanija 3792 2.4 9 Grcija 31292 14.2 2 Germanija 6071 3.9 6 Italija 13617 6.2 4 Grcija 8148 5.2 4 SAD 7020 3.2 9 Italija 3727 2.4 10 SR Ger-manija 66127 30.0 1 SAD 7957 5.1 5 SSSR (porane{en) 6933 3.1 10 Slovenija 5882 3.8 8 Francija 8495 3.9 5

SR Jugo-slavija 31112 19.9 2

Holandija 18275 8.3 3 Turcija 6135 3.9 7 VKUPNO 220600 79.2 10 VKUPNO 122656 76 10

Izvor: Statisti~ki godi{nik na R. Makedonija za 1990 i 1999 g. i sopstveni presmetki.

Zna~itelno popovolnata pazarna pozicija na Republika Make-

donija na novooformirnite pazari, kako i zgolemenoto u~estvo na turis-tite od emitivnite podra~ja koi se ekonomski poslabi ni pribli`no ne moàt da gi kompenziraat zagubite na tradicionalnite zapadni ekonom-ski silni pazari.

Makedonskiot turizam ima relativno malo u~estvo vo evropskiot i vo svetskiot turizam. Slobodno moè da se kaè deka Republika Make-donija ima minorno zna~ewe kako turisti~ka zemja vo evropski i svetski ramki (vidi Tabela br.3).


308

Tabela 3 U~estvo na makedonskiot turizamvo evropskiot i svetskiot - vo %

Godina EVROPA SVET

Posetiteli Devizni prihodi Posetiteli

Devizni prihodi

1995 0.1478 0.0094 0.0908 0.0056 1999 0.1497 0.0159 0.0944 0.0083

Izvor: Bilteni od NBRM 1996 i 2000 god., podatoci od WTO.

Seto ova ukaùva deka R Makedonija e turisti~ki nedovolno razviena zemja i pokraj povolnite predispozicii za razvoj na turizmot.

1.2. Karakteristiki na ugostitelstvo vo Republika Makedonija

Soglasno nepovolnite sostojbi vo turizmot beleìme relativno nepovolni tendencii i vo ugostitelstvoto (vidi Tabela br.4).

Tabela 4 Pregled na nekoi pokazateli za ugostitelstvoto

GOD. Broj na ugost. del. edinici

Broj na sedi{ta

Broj na legla

Osnovni kapaciteti

(%)

Stepen na iskorist vo % denovi

Broj na vraboteni

1989 2715 178000 84558 17.26 11.4 42 16243 1990 3497 187928 82411 17.49 10.3 38 13633 1991 3663 163702 80296 17.83 9.4 34 12764 1992 3534 169232 79628 17.89 7.4 27 13306 1993 3213 163128 81328 17.45 9.1 33 12022 1994 2754 141429 81604 18.26 8.3 30 10611 1995 2543 133431 78913 18.91 6.3 23 9946 1996 2473 128835 79667 18.75 5.8 21 10520 1997 2209 131228 78425 19.57 5.5 20 9903 1998 2122 129754 78974 20.05 8.4 31 9758 1999 2037 133474 79203 20.55 8.0 29 9998 2000 1798 129959 73759 21.68 9.0 33 10403

Izvor: Statisti~ki godi{nik na R. Makedonija 1993 i 2001 i sopstveni presmetki .

M-r Marija Ackovska

309

Imeno, vo periodot pred osamostojuvaweto, kapacitetite vo ugos-titelstvoto imale pogolem obem sporedbeno so 2000-ta god., taka {to brojot na delovnite ugostitelski edinici se namalil za pove}e od 30%, brojot na sedi{tata za okolu 25%, a brojot na leglata za okolu 15%. Vak-vata pojava e sosema o~ekuvana dokolku se ima predvid namaleniot fizi~ki obem na turisti~kiot promet.

Kako relativno povolna karakteristika se javuva zgolemuvaweto na u~estvoto na osnovnite kapaciteti, me|utoa i ponatamu se konstatira nepovolna struktura na smestuva~kite kapaciteti (okolu 80% otpa|aat na komplementarnite). Isto taka, treba da se napomene deka smestuva~kite kapaciteti imaat relativno nepovolna starosna struktura (okolu 70% od vkupnite kapaciteti se izgradeni vo periodot do 1981 god.), a se karakteriziraat i so nizok stepen na tehni~ka opremenost, {to krajno nepovolno vlijae vrz kvalitetot na turisti~kata ponuda.

Kako realna posledica na namaluvaweto na fizi~kiot obem na turisti~kiot promet, se javuva drasti~noto namaluvawe na stepenot na iskoristenosta na smestuva~kite kapaciteti (za okolu 25%), koe i onaka e mnogu nisko.

Niskiot stepen na iskoristenost na kapacitetite zna~itelno go ote`nuva delovnoto rabotewe na ovie kapaciteti, taka {to golem del od niv rabotat na marginite na rentabilnosta, a golem e brojot na onie koi rabotat i so zaguba. Imeno, na nivo na sektorot, vkupnata zaguba vo 2000-ta godina iznesuva 97% od vkupnata dobivka. Vakvata sostojba predizvi-kuva kriza vo grankata vo celina. Me|utoa, negativnite efekti od rabo-teweto bitno se razlikuvaat vo grupata pretprijatija koi rabotat so zaguba. Poradi toa potreben e diferenciran pristap vo sanacijata i rekonstrukcijata na oddelnite grupi delovni subjekti.

Nepovolnite finansiski efekti od raboteweto gi prinuduvaat delovnite subjekti od sektorot da se zadolùvaat so cel da go prodolàt nivniot opstanok. Vo nekoi godini zadolènosta pretstavuvala okolu 90% od vkupnite prihodi, dodeka vo 2000-ta godina iznesuvala "samo 61%". Vo ovoj sektor privatizacijata e re~isi zavr{ena. Imeno, vo 2000-ta godina okolu 99% od vkupno registriranite delovni subjekti se privatizirani celosno. Me|utoa, moè da se konstatira deka sredstvata dobieni so privatizacijata ne bile upotrebeni za sanacija i rekonstruk-cija na sektorot.


310

Evidentno e i maloto u~estvo na stranski kapital vo ovoj sektor. Imeno, od site registrirani delovni subjekti vo ovoj sektor samo 0,75% se so stranski kapital, a 0,67% so me{ovit kapital. Brojot na vrabotenite vo ovoj sektor, isto taka, beleì opa|awe so prose~na godi{na stapka od 4%, {to pridonesuva brojot na vraboteni da se namali za okolu edna tretina (indeksot na brojot na vraboteni 2000/1989 = 64,05%).

Isto taka, nekoi istraùvawa izvr{eni vo na{ite ugostitelski i turisti~ki pretprijatija pokaùvaat deka strukturata na vrabotenite vo turizmot ne gi zadovoluva potrebite i mo`nostite za razvoj na makedon-skiot turizam. Imeno, vo ovie pretprijatija e konstatiran takanare~en "akademski nedostatok" vo uslovi na sé pogolemite i posloènite pot-rebi za znaewe koi gi diktira golemata konkurencija na svetskiot tur-isti~ki pazar. Imeno, najgolemiot broj od vrabotenite vo ovie pretpri-jatija nema visoko obrazovanie. Za àl, toa e slu~aj i so rakovodnite kadri. 1.3. Ekonomskoto zna~ewe na turizmot i ugostitelstvoto

Blagodarenie na nepovolnite trendovi vo turizmot i ugos-

titelstvoto, na{ata dràva vo prili~no mala merka gi ispolzuva pozitivnite efekti od razvojot na turizmot vrz nacionalnata ekonomija.

So cel da se dobie uvid vo zna~eweto na turizmot za nacional-nata ekonomija, se dava pregled na negovoto u~estvo vo nekoi bitni poka-zateli vo poslednite godini (vidi Tabela br.5)

Tabela 5 U~estvo na turizmot i ugostitelstvoto vo

nekoi ekonomski pokazateli - vo% Godina 1998 1999 2000 Vo BDP 1.5 1.6 1.9Vo vkupen broj vraboteni 2.69 2.83 2.89

Vo vkupnata vrednost na izvo-zot

1.11 3.11 3.79

Vo pokrivawe na deficitot na trgovskiot bilans

-4.00 1.25 0.59

Izvor: sopstveni presmetuvawa vrz osnova na Statisti~ki godi{nik na R. Makedonija i podatoci od WTO.

M-r Marija Ackovska

311

Od podatocite izneseni vo tabelata moè da se konstatira deka turizmot i ugostitelstvoto imaat mo{ne skromna uloga vo nacionalnata ekonomija taka {to:

• Vo bruto doma{niot proizvod u~estvuvaat so pomalku od 2%; • Angaìraat pomalku od 3% od vkupniot broj vraboteni; • U~estvuvaat so pomalku od 4% vo vkupnata vrednost na izvozot; i, • Mo{ne malku u~estvuvaat vo pokrivaweto na deficitot na

trgovskiot bilans, a vo 1998 godina duri i go prodlabo~uvaat.

2.Merki za sanacija, revitalizacija i konsolidacija na turizmot i turisti~kiot sektor

So ogled na toa deka Republika Makedonija, za àl, sé u{te nema

dolgoro~na konzistentna strategija za razvojot na turizmot, sosema e raz-birlivo deka ne postoi jasna, solidna i konzistentna strategija za izlez od momentalnata kriza i tokmu toa e ona {to zagriùva. Bez jasna krajna cel kade treba da se odi, mali se {ansite slu~ajno da se najde vistin-skiot pat. Pati{tata se trasiraat podolgo vreme kon odnapred poznato odredi{te. Isto taka, vistinskite pati{ta ne se nao|aat ni slu~ajno, ni brzo. Toj proces e moèn isklu~ivo dokolku e prosleden so golemo razbi-rawe i pomo{ na dràvata, trajnoto angaìrawe na lokalnite organi na vlasta i postojanoto drèwe ~ekor so promenite od strana na tur-isti~kite pretprijatija. So drugi zborovi re~eno, site relevantni strani za razvoj na turizmot treba da gi angaìraat site raspolo`livi potenci-jali (kadrovski, matrijalni i sl.) vo pravec na unapreduvaweto na turiz-mot i ugostitelstvoto vo R Makedonija. Mo`nosti za revitalizacija na na{iot turizam postojat, no samo kako dolgoro~en proces. Prioritetno e nu`noto obezbeduvawe na:

• Zgolemuvawe na konkurentnosta na na{ata turisti~ka ponuda; • Seriozen nastap na turisti~kiot pazar; • Vleguvawe na stranski kapital i pretpriemni~ka orientiranost

vo turisti~kiot sektor. Pritoa treba da se naglasi deka razvojot na makedonskiot turi-

zam e mo{ne sloèn proces poradi golemiot broj involvirani strani i nivnite razli~ni, a ponekoga{ i sprotivstaveni interesi. Usoglasenosta na nivnite aktivnosti, spored toa, e edna od klu~nite pretpostavki za realizacija na idniot turisti~ki razvoj. Poradi toa sinhroniziranosta na deluvawata na klu~nite akteri na turisti~kiot razvoen proces, od-nosno nivnata me|usebna kooperacija i koordinacija, pretstavuvaat im-


312

perativ pri realizacijata na aktivnostite za revitalizacija na sektorot, kako i inicirawe na zgolemen turisti~ki promet.

2.1. Makro-nivo (Nacionalno nivo)

Glavna zada~a na dràvata e da obezbedi ambientni uslovi za

razvoj na turizmot i ugostitelstvoto. Tokmu vo toj pravec treba da bidat naso~eni merkite koi dràvata bi trebalo da gi prezema dokolku saka da gi intenzivira ekonomskite efekti od turizmot. Vo prodolènie }e poso~ime nekoi takvi merki.

1. Kako primarna i najzna~ajna merka na dràvata e donesuvawe na nacionalna strategija za razvoj na turizmot i ugostitelstvoto.

2. Osobeno va`na, moèbi i presudna merka na dràvata za trajno uspe{no delovno rabotewe e pozicioniraweto na turizmot kako dokaàna izvozna aktivnost, a toa zna~i i tretirawe na stran-skiot turisti~ki promet kako izvozen proizvod, so site olesnu-vawa koi izvozot gi uìva.

3. Vo prilog na podobruvawe na konkurentskata polo`ba na na{ata zemja, dràvata treba da obezbedi: ♦ Re{enija vo fiskalnata sfera sli~ni na onie vo konkurent-

skite zemji. Mo`no re{enie e vospostavuvawe sistem na subvencii za anulirawe na dejstvijata od fiskalnite op-tovaruvawa koi ja zgolemuvaat cenata na na{ite turisti~ki proizvodi kako i privilegirana stapka na danokot na do-dadena vrednost za sektorot.

♦ Itno sproveduvawe na novata kategorizacija na ugostitel-skite objekti, po potreba so sankcionirawe od strana na dràvata. Na toj na~in stopanskite subjekti }e nastojuvaat da gi postignat baranite uslovi za sakanata kategorija, so {to bi vlijaele vrz podobruvaweto na na{ata turisti~ka ponuda.

♦ Da razraboti sistem na standardizacija na turisti~kite proizvodi i uslugi vo soglasnost so svetskite standardi.

4. Na podra~jeto na uspe{noto pazarno pozicionirawe na makedon-skiot turizam, potrebna e zgolemena i pokvalitetna op{ta tur-isti~ka propaganda. Agresivnata promocija so jasna poraka kon targetiranite segmenti na potro{uva~i treba da rezultira so zgolemuvawe na turisti~kiot promet vo na{ata zemja.

5. Dràvata treba da vloùva vo turisti~ki proekti od nacionalno zna~ewe. Vo toj kontekst e i sozdavaweto na nacionalen makedon-

M-r Marija Ackovska

313

ski turoperator, koj }e bide senzitiven za barawata na razli~nite stranski pazari. So ogled na faktot deka privatniot sektor nema finansiski potencijal za realizacijata na takviot proekt potrebno e da se izvede so pomo{ na zaedni~ko vloùvawe od javniot i od privatniot sektor kako proekt od nacionalno zna~ewe.

6. Sozdavawe uslovi i povolna klima za vleguvawe na stranski kapital vo R Makedonija na mikro i makro nivo, so cel da se obezbedat strate{ki partneri (renomirani turooperatori, menaxment-kompanii ili sinxiri).

7. Da obezbedi uslovi sredstvata dobieni od ponatamo{nata pri-vatizacija vo turisti~kiot sektor da bidat vloùvani vo razvojot na turizmot i ugostitelstvoto.

8. So ogled na faktot {to kvalitetnite kadri se biten preduslov za razvoj na turisti~kiot sektor, dràvata treba da obrne posebno vnimanie na kadrovskata politika. Poradi toa treba da se pos-veti soodvetno vnimanie na sistemot na edukacija na kadrite za potrebite na turisti~kiot sektor na site nivoa, kade steknu-vaweto prakti~no iskustvo }e ima presudno zna~ewe. Isto taka, kako realna se nametnuva potrebata za sozdavawe na deficitar-nite kadri, kako i podgotovka na kadri za realizacija na novite vidovi uslugi. Nedostatokot na stru~ni animatori i voditeli na sportskite aktivnosti naveduva na razmisluvawe za formirawe centar za obrazovanie na takvi kadri spored primerot na poznatite menaxerski kompanii vo Evropa.

9. Isto taka, dobrodojden poteg na dràvata bi bil da se ovozmoì koristewe na kadrovskite potencijali vo soglasnost so dinami-kata na raboteweto. Ova osobeno se odnesuva na re{avaweto na statusot na sezonskite rabotnici.

10. Izgradba na identitetot i podigawe na nivoto na imixot na Re-publika Makedonija kako turisti~ka destinacija

3.2.Mezo-nivo (Lokalno nivo)

Lokalnite zaednici koi go prepoznavaat turizmot kako generator

na nivniot op{t razvoj moàt da o~ekuvaat i pozitivni delovni efekti. Koga se ima predvid ulogata i zna~eweto na lokalnata vlast vo razvojot na turizmot, naj~esto se stava vo korelacija so konceptot na turisti~ka destinacija kako celosno osmisleno mesto za prestoj na turistite. Vo toj


314

kontekst }e se odvivaat i aktivnostite koi, spored na{e mislewe, treba da gi prezeme lokalnata vlast za razvojot na turizmot vo nivnata lokalna zaednica. Tie aktivnosti glavno bi se sostoele vo slednoto:

1. Najnapred treba da se re{i statusot na turisti~kite dru{tva i sojuzi na lokalno nivo. Imeno, vo dosega{niot period ne e do-volno sfateno, nitu uvaèno deka turisti~kite dru{tva (osobeno vo malite mesta) se nositeli na re~isi celokupnata aktivnost za vreme na turisti~kata sezona. Voobi~aeno ovie turisti~ki dru{tva i sojuzi se vo mnogu lo{a finansiska sostojba, pa poradi toa nivnoto angaìrawe vo turizmot e mo{ne ograni~eno. Vistinskiot poteg bi bil rastovaruvawe na dru{tvata od strana na lokalnata vlast, bidej}i treba da se znae deka lo{ite dru{tva generiraat slabi direktni i indirektni prihodi na lo-kalnata vlast. Nu`no bi bilo vo narednite nekolku godini da se namalat komunalnite dava~ki, koncesiite, pridonesite na lokal-nite vlasti, a onie prihodi koi se dobivaat vrz osnova na turiz-mot povtorno da se reinvestiraat vo negoviot razvoj.

2. So cel da go promoviraat razvojot na turizmot vo nivnata zaed-nica treba da ovozmoàt sevkupen razvoj na turisti~kata desti-nacija. Nezaobikolen del od razvojot na na{iot turizam e i oblagoroduvawe na okolinata kako vo sodrìnska taka i vo estet-ska smisla. Lokalnite zaednici koi sakaat da gi ispolzuvaat pozitivnite efekti od razvojot na turizmot, me|u drugoto, treba da posvetat posebno vnimanie na uredenosta na nivnoto mesto kako celna turisti~ka destinacija. Imeno, urednata okolina, kul-turno-zabavnite i sportskite sodrìni se sostaven del od mod-ernata turisti~ka ponuda. Zada~ata na lokalnata vlast treba da se sostoi vo pottiknuvawe na razvojot na onie sodrìni koi gi nadminuvaat potrebite na lokalnoto naselenie. Vo novata ponuda treba da bide sodràn noviot imix na turisti~koto mesto kako i onie sodrìni koi ja pravat ponudata na turisti~kata des-tinacija celosna i prepoznatliva, kako {to se etno-identifikacijata na turisti~kiot prostor i mo`nosta za aktiven odmor bogat so razni sodrìni.

3. Lokalnata vlast treba da se griì za unapreduvawe na kultur-noto nivo na lokalnoto naselenie vo pravec na nadminuvawe na netrpelivosta me|u domicilnoto naselenie i turistite so cel sozdavawe na prijatna atmosfera vo turisti~kite mesta.

M-r Marija Ackovska

315

4. Lokalnata vlast treba da ovozmoì izrabotka i usvojuvawe na temelni razvojni dokumenti: dolgoro~ni razvojni koncepcii i strategii na na~elata na odr`liviot razvoj, so konkretni naznaki na mestoto i ulogata na turizmot kako razvojno upori{te i nasoka na vkupniot stopanski razvoj.

5. Isto taka, lokalnata vlast treba da se angaìra vo izrabotka i usvojuvawe na prostorni i urbanisti~ki planovi kako klu~ni raz-vojni dokumenti koi osiguruvaat poodgovorno i poispolnitelno upravuvawe so turisti~kata destinacija.

6. Griàta za temelnite razvojni uslovi, kako {to se: pristapnosta, infrastrukturnata opremenost i komunalnite standardi, pot-tiknuva~kite uslovi za pretpriemni{tvoto osobeno vo nerazvi-enite i ruralnite sredini i sl. treba da bide poispolnitelna.

2.3. Mikro-nivo (Nivo na pretprijatija)

Kako {to istaknavme, celiot sektor, a so toa i pogolemiot del od

pretprijatijata vo sektorot se nao|aat vo nezavidna ekonomska sostojba. Od tie pri~ini aktivnostite, koi treba da gi prezemat pretprijatijata vo prilog na razvojot na turizmot i ugostitelstvoto, finansiski dopol-nitelno bi gi optovarile. Me|utoa, vo interes na opstanokot na sektorot e da gi konsolidiraat site raspolo`livi potencijali i da gi naso~at vo toj pravec. Imeno, delovnata strategija na pretprijatijata od oblasta na turizmot i ugostitelstvoto treba da ovozmoì naso~uvawe na rabo-teweto od dosega{noto, kade se bitni rabotnoto mesto i platata, do id-noto, kade merilo na uspehot e kone~niot finansiski rezultat. Merkite koi treba da gi prezemaat pretprijatijata od oblasta na turizmot i ugos-titelstvoto globalno se sveduvaat na slednoto:

1. Unapreduvawe na kvalitetot na postojnata ponuda na site seg-menti vo soglasnost so visokite svetski standardi.

2. Kreirawe na novi turisti~ki proizvodi koi se vo soglasnost so barawata na sovremenite turisti. Poradi toa, se nametnuva pot-rebata od marketin{ko kreirawe na turisti~kata ponuda. Neodr`liva e i vakvata skromna polo`ba na pazarot, dokolku ne se obezbedat sodrìnski pobogati novi uslugi podredeni na barawata na turisti~kata pobaruva~ka.

3. Situacijata ukaùva na potrebata od do{koluvawe na postojnite kadri niz programite za permanentno {koluvawe i obrazovanie na novi rakovodni kadri so fakultetska specijalizacija i za ho-


316

telski menaxeri, posebno vo nasoka na unapreduvawe na upra-vuva~kite znaewa i tehniki vo pretprijatieto.

4. Se javuva potreba od okrupnuvawe na kapitalot vo turisti~kiot sektor so interno povrzuvawe i unapreduvawe na stopanskite subjekti vo pravec na sozdavawe na korporacii ili sinxiri na ugostitelski objekti koi moàt uspe{no da se pozicioniraat na pazarot.

5. Menaxerite i sopstvenicite mora da stanat potpolno svesni za svojata uloga i da prezemat celosna odgovornost za kontinuitetot i uspe{noto rabotewe na kompanijata {to ja vodat. Vo turizmot, pritoa, se misli na: ♦ Postojanoto kreirawe na proizvodot i negoviot kvalitet,

vodej}i smetka za novite markenting istraùvawa za unapre-duvawe na proizvodot i zgolemuvawe na profitot, kako krajna cel na sopstvenikot i vrabotenite so istovremeno vodewe na socijalna politika;

♦ Stimulirawe na interpretpriemni{tvoto; ♦ Razmisluvawe vo pravec na osmisluvawe na razvojni proekti

koi pottiknuvaat direktni vloùvawa; ♦ Isto taka treba da se insistira na snabduvawe na ka-

pacitetite so makedonski proizvodi so cel da go reduciraat uvozot i da ja poddràt nacionalnata ekonomija, pri {to, pro-izvodite koi{to }e se nabavuvaat treba da se vo soglasnost so baranite standardi, za da ne go namaluvaat kvalitetot na us-lugite;

♦ Da se vrabotuvaat mladi, stru~ni i obrazovani kadri, t.e kvalifikuvani kadri koi na najdobar moèn na~in }e bidat vo sostojba da go dadat svojot pridones vo podignuvawe na kvalitetot na uslugite.

*

Op{t e vpe~atokot deka nositelite na razvojot na turizmot i

ugostitelstvoto ìveat odvoen i paralelen ìvot. Ne e redok slu~ajot koga javniot sektor se obiduva na privatniot sektor da mu odzeme del od stopanskite aktivnosti ili duri i da mu konkurira, {to e nespojlivo so samata su{tina na dràvnata i na lokalnata vlast.

So cel da se nadmine vakvata sostojba, a vo interes na pona-tamo{niot razvoj na turizmot i ugostitelstvoto treba precizno da bidat

M-r Marija Ackovska

317

razgrani~eni ingerenciite na site oddelni u~esnici vo razvojot, bidej}i site tie }e gi ispolzuvaat pozitivnite efekti od razvojot na turizmot. So pravilno osmislena politika na dejstvuvawe i nastap ima mesto za site vo raspredelbata na kola~ot. Zatoa koordinacijata i sorabotkata se perspektivata za razvoj na turizmot vo Republika Makedonija.

Intenziviraweto na sorabotkata pome|u site relevantni insti-tucii na vlasta (nacionalnata i lokalnata), privatniot stopanski sektor kako i sevkupnata javnost vo soglasnost so merkite i aktivnostite nave-deni vo ovoj trud bi trebalo da ovozmoàt iden razvoj na turizmot i ugos-titelstvoto vo na{ata zemja. Imeno, doslednoto sproveduvawe na sis-tematskoto jaknewe na turizmot i ugostitelstvoto vo Republika Make-donija, osmisluvaweto i sproveduvaweto na poispolnitelna promociska strategija kako i podignuvaweto na nivoto na imixot niz aktivnosti na afirmacija na temelnite obele`ja na identitetot i trajnite vrednosti na ìvotot na sekoja sredina, vo sekoj slu~aj }e pridonese za promovi-rawe na idniot razvoj na turizmot i ugostitelstvoto.


318

DISKUSII:

D-r Jorde Jakimovski Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa-Skopje

PROBLEMI NA DOSEGA[NOT EKONOMSKI RAZVOJ

Referatite pretstavuvaat voved vo osnovnata tematika na nau~niot sobir, ~ija zada~a e na koncizen na~in da se prikaàt perspek-tivite na ekonomskiot razvoj, zaedno so najostro izrazenite problemi. Ottuka treba da proizleze i op{tata pretstava za toa kolku sega{nata ekonomska politika e vo funkcija na ostvaruvaweto na celite i vrednos-tite na demokratskoto i pazarnoto op{testvo. Ovaa rasprava treba da bide naso~ena i kon idninata koja treba da otvori pati{ta za nadminu-vawe na sega{nata sostojba i izgradba na op{testvo vrz izvornite prin-cipi na demokratskoto op{testvo i pazarnata ekonomija i nivno raz-vivawe i postojano proveruvawe vo praktikata. Najzna~ajna karakteristika na tranziciskiot period pretstavuva privatizacijata na op{testveniot kapital kako vode~ki proces vo struk-turnite promeni vo stopanstvoto i vo op{testvoto vo celina. Procesot na ekonomskiot razvoj i op{testvenite reformi ne te~e naporedno i sinhronizirano, vo niv doa|a do zastoj i naru{uvawe, do sloèni protivre~nosti, nedovolno prou~eni promeni, osobeno vo domenot na ekonomijata i upravuvaweto so stopanskiot razvoj. Vakvite naru{uvawa vo koj bilo del od sistemot retrogradno se prenesuvaat i na ostanatite delovi poradi negovite interakciski vrski i dijalekti~ko edinstvo na celinata i delovite. Naru{uvawata vo stopanstvoto se od-likuvaat so naj{irok dijapazon na deluvawe zatoa {to stopanstvoto naj{iroko i najneposredno e povrzano so site drugi komponenti na


319

op{testvoto. Vo site tie protivre~ni dvièwa se zapostavuvaat mnogu avtenti~ni problemi na ~ovekot i na op{testvoto. Na ekonomski plan zna~ajno e da se istakne zaostanuvaweto vo tehnolo{kiot razvoj i visokata neiskoristenost na proizvodnite ka-paciteti vo prerabotuva~kata industrija. Neiskoristenosta na ka-pacitetite predizvikuva nedovolno vrabotuvawe. Sega{noto nisko u~estvo na industrijata vo formiraweto na bruto doma{niot proizvod sekako e pod ona {to moè da se smeta za optimalen razvoj na sto-panstvoto. Strukturnite naru{uvawa predizvikuvaat zna~itelno zabavu-vawe na tempoto na stopanskiot rast. Vo razgleduvaweto na problemite na makedonskata ekonomija istaknato mesto zazema pra{aweto na nevrabotenosta. Problemot na nevrabotenosta vo Makedonija dobi kriti~na to~ka od pove}e pri~ini. Pred sî, poradi privatizacijata so koja prvo na udar be{e oslobodu-vaweto na pretprijatijata od prekubrojnoto vrabotuvawe, ste~aite i lik-vidiraweto na pretprijatijata i bavnoto formirawe na novi mali i sredni pretprijatija. Vo vrska so nevrabotenosta, zna~ajno e da se is-taknat razlikite vo intenzitetot na nevrabotenosta vo regionalni ramki koi se usloveni od pove}e faktori pri {to treba da se istakne golemi-nata na op{tinite. Nevrabotenosta kaj nas sî u{te ne e sfatena kako pri-oritetna cel za sopstven ekonomski i socijalen razvoj. Vo sistemot na postojnite institucii vo dobar del treba da se baraat re{enijata za namaluvawe na nevrabotenosta. So teòk hroni~en problem se sretnuvame i vo domenot na re-gionalniot razvoj. Makedonija ima pogre{na strategija za razvoj na nedo-volno razvienite podra~ja. Regionalnite razliki vo stepenot na razvie-nosta se golemi i vo tekot na tranziciskiot period se zabeleùva tendencija na zgolemuvawe. Pri~inite se brojni, no moàt da se svedat na dve najbitni. Prvata pri~ina e nedovolnoto investirawe i nedo-volnata stapka na op{testveno izdvojuvawe za zabrzan razvoj na nedo-volno razvienite podra~ja, a vtorata, ednostranata orientacija na sto-panstvoto vo nerazvienite podra~ja i nezna~itelnoto vloùvawe vo in-frastrukturata {to ima{e mali neposredni efekti vrz vrabotuvaweto i zgolemuvaweto na prihodot. Politikata na regionalniot razvoj be{e vo su{tina tesno kon-cipirana i parcijalna. Taa ne ja iskorisi {ansata regionalniot razvoj da se postavi vrz principot na regionalna podelba na trudot i specijal-izacija, {to pretstavuva eden od osnovite atributi na racionalnata politika na regionalen razvoj. Dupliraweto i multipliciraweto na ka-


320

pacitetite vo istorodno proizvodstvo pretstavuva samo edna strana na taa neracionalnost. Ekonomskiot razvoj sozdade seriozni problemi i na socijalen plan. Ovde, pred sî, go imame predvid visokiot stepen na socijalno ra-slojuvawe na naselenieto i osiroma{uvawe na golem del od nasele-nieto. Otsustvoto na soodvetna socijalna politika i razraboteni merki za efikasna za{tita na ovoj del od naselenieto pretstavuva krupen ne-dostig na vkupnata op{testvena politika. Izvorite na osiroma{uvaweto }e treba da se pobarat vo masovnata nevrabotenost, niskite plati i neredovnata isplata. Nevrabotenite se li{eni od ednakov pristap do proizvodstvoto i potro{uva~kata, pa so toa i principot na participaci-jata na najo~igleden na~in e povreden. Nevrabotenosta kako osnoven iz-vor na socijalna ekskluzija nema ista specifi~na teìna vo site po-dra~ja na Makedonija zatoa {to stepenot na nevrabotenosta regionalno e zna~itelno izdiferenciran. Bavnata i nedovolnata stanbena izgradba na osetliv na~in gi pogoduva prete`no siroma{nite sloevi na naselenieto, a posebno mladite generacii.

* * *

D-r Dimitar Eftimoski

321

D-r Dimitar Eftimoski Ekonomski institut -Skopje

POKRIVAWETO NA JAZOT ME\U POTENCIJALNIOT I

REALNIOT BDP - PREDUSLOV ZA EKONOMSKI RAZVOJ NA REPUBLIKA

MAKEDONIJA

Dali Republika Makedonija se soo~uva so limitiranost na razvo-jnite faktori, a kako rezultat na toa i so raste~ki jaz me|u potencijal-noto i realnoto nivo na BDP? Za àl, odgovorot na ova pra{awe e pot-vrden. Skudnosta e prisutna vo site vidovi kapitali, vo fizi~kiot, ~ove~kiot, finansiskiot, prirodniot kapital itn. Duri i trudot (rabot-nata sila) i pokraj toa {to e vo izobilie (visoka stapka na nevrabo-tenost) pretstavuva limitira~ki faktor na razvojot. Negovite kvalita-tivni karakteristiki (obrazovanieto i obukata na rabotnata sila) vidno zaostanuvaat zad visoko-razvienite zemji, i kako takvi ne pretstavuvaat akcelerator na razvojot. Za tehni~kiot progres68, pak, kako faktor na eko-nomskiot raste`, za àl, kaj nas sé u{te e "rano" da se razmisluva. Toj pozitivno se odrazuva vrz rasteòt samo dokolku vo ekonomijata ne postoi jaz me|u potencijalniot i realniot BDP. Tehni~kiot progres gi pro{iruva proizvodstvenite mo`nosti na ekonomijata i go reducira funkcioniraweto na zakonot za opa|a~kite prinosi. No, vo slu~ajot na Republika Makedonija, BDP jazot egzistira. Makedonskata ekonomija ne e nitu blizu do izedna~uvaweto na realniot so potencijalniot BDP. 68 Tehni~kiot progres e rezultat od kreacijata na znaeweto (istraùvawata i invenciite) i od negovata aplikacija (razvojot i inovaciite).


322

Imaj}i go, pritoa, predvid niskoto nivo na ~ove~kiot kapital so koj raspolaga ekonomijata, novite tehnologii samo bi go prodlabo~ile jazot me|u potencijalniot i realniot BDP. Tuka treba da se ima predvid deka nivoto na ~ove~kiot kapital vo ekonomijata direktno go opredeluva nejziniot proizvodstven kapacitet.

Teoretski posmatrano, iako zvu~i pomalku nebulozno, kreatorite na makroekonomskata politika bi trebalo da gi otvorat i prostudiraat zastarenite u~ebnici od kejnzijanska proviniencija, kade kako pri-oritetna zada~a za nedovolno razvienite zemji se poso~uva namalu-vaweto na jazot me|u realniot i potencijalniot BDP, pri {to posebno zna~ewe í se pridava na ulogata na dràvata. Ova e dotolku pova`no, ako se ima predvid i faktot deka ovaa ve}e podzaboravena teorija be{e na-jsilna tokmu toga{ koga amerikanskata ekonomija se soo~uva{e so najdol-goro~nata kriza vo svojata istorija, i koga se soo~uva{e so golem ras~ekor me|u potencijalniot i realniot BDP. Vpro~em, i vo novite te-orii na ekonomskiot raste` vo tek e proces na sé pogolema afirmicija na ulogata na dràvata (endogenite teorii na ekonomskiot raste`). Kon-ceptot na ~ovekoviot razvoj, isto taka, e vo direktna vrska so javnata potro{uva~ka, odnosno so resursite koi í stojat na raspolagawe na dràvata, pri {to akcentot ne se stava na nivniot obem, tuku na alokaci-jata i efikasnosta vo nivnoto iskoristuvawe. Neoklasi~niot priod koj e aktuelen kaj nas, i vo red drugi tran-zicioni ekonomii, pove}e od edna decenija ne dava rezultati. îsto pazarniot mehanizam se pokaà kako "lo{" vo odnos na edinstveno valid-niot parametar na razvojot - kvalitetot na ìvotot na lu|eto. Osnovnata premisa na neoklasi~nata ekonomska {kola (zgolemuvaweto na efikas-nosta vo alokacija na resursite, preku pazarniot mehanizam) ne se ost-vari. Zatoa, smetame deka dràvnata regulacija ne treba da se smeta edinstveno kako aplikacija na prethodniot sistem, i kako takva odnapred da se otfrla. Taa e neophodna vo ekonomiite kade caruvaat sivata eko-nomija i korupcijata. Sekako, ova ne treba da se sfati kako proklamacija na eden ekonomski sistem kade dràvnata regulacija bi bila edinstvena i bi prevladuvala. Naprotiv, taa treba da e korektor na pazarniot meha-nizam i da "po~nuva" toga{ koga pazarniot mehanizam }e otpo~ne da pro-izveduva defekti. Mora da se ima predvid deka celosnata liberali-zacija na pazarot e isto tolku lo{a rabota, kolku i celosnata regulacija na ekonomijata. Vpro~em, morame da imame predvid i deka: "Duri i pazarot (vo institucionalna smisla) go sozdava dràvata".

D-r Dimitar Eftimoski

323

Zna~ajno e da se istakne deka vo periodot od osamostojuvaweto do denes, ne prevladuva ~uvstvoto deka kreatorite na makroekonomskata politika vo Republika Makedonija imaat celosno ras~isteno so toa {to zna~i makroekonomska stabilizaciona, a {to makroekonomska razvojna politika. Imeno, makroekonomskata stabilnost (dokolku taka moè da se nare~e parcijalnata stabilnost koja{to e kaj nas vospostavena) e predus-lov za ekonomski razvoj, no ne i garancija za istiot. Vpe~atok e i deka makroekonomskata stabilnost e postignata na nisko nivo, i deka obez-beduva samo svoevidno "preìvuvawe" na ekonomijata, deka porastot na kvalitetot na ìvotot na lu|eto - otsustvuva. Makroekonomskata stabili-zaciona politika ne treba da se sfa}a kako sinonim za makroekonomskata razvojna politika. Dosega{nata politika ne go podigna kvalitetot na ìvotot na lu|eto, tuku naprotiv, ja zgolemi nevrabotenosta, ja namali sigurnosta na naselenieto, ja zgolemi neednakvosta vo distribucijata na prihodite i ja pottikna siroma{tijata.

Smetame deka vnimanieto na kreatorite na makroekonomskata politika treba pove}e da bide skoncentrirano kon realniot, otkolku samo kon monetarniot sektor. Monetarnata stabilnost ne treba da se sfati kako krajna cel na razvojniot proces, tuku kako sredstvo za postig-nuvawe na osnovnata cel - ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija.

* * *


324

D-r Boris Blaèvsi Ministerstvo za finansii

POTREBNA E NOVA SREDNORO^NA

PROGRAMA ZA RAZVOJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

1. Vladata na Republika Makedonija vo po~etokot na 2000 godina donese Ramkovna programa za ekonomskiot razvoj i reformi, popularno nare~ena "Makedonija 2003". Ovaa srednoro~na programa za razvoj za pe-riodot od 2000 do 2003 godina e prv dokument od vakov vid po osamostoju-vaweto na zemjata.

Potrebata od izgotvuvawe na srednoro~en dokument se namet-nuva{e u{te vo prvite godini po osamostojuvaweto na Republika Make-donija. Me|utoa, visokata makroekonomska nestabilnost izrazena preku hiperinflacija i nestabilnosta na devizniot kurs na denarot, nezaokru-èniot ekonomski sistem i nedovolno razvienite institucii na pazarna-ta ekonomija, kako i ~estite eksterni {okovi, ne sozdavaa uslovi za kon-cipirawe i ostvaruvawe na srednoro~en razvoen dokument. Vo vakvi us-lovi teì{teto be{e dadeno na izgotvuvaweto na planski dokumenti koi imaat isklu~ivo stabilizacionen karakter i se na kratok rok.

Po vospostavenata i odràna makroekonomska stabilnost, rela-tivno visokiot stepen na zaokruènost na ekonomskiot sistem, sozdava-weto na razvojni performansi na nacionalnata ekonomija, kako i podo-bruvaweto na nadvore{noto opkruùvawe, unapreduvaweto na ekonom-skata sorabotka so stranskite partneri i sli~no, vo 1997 godina MANU, po nara~ka na Vladata, izgotvi Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija. Vo strategijata e sogledan mo`niot raz-voj na Republika Makedonija do 2020 godina i taa prestavuva osnova za nejzina opreacionalizacija so srednoro~ni planski akti. Trgnuvaj}i od opredelbite na strategijata, kako i vrz dopolnitelni nau~ni istraùva-wa i stru~ni sogleduvawa, Ministerstvoto za razvoj vo po~etokot na 2000

D-r Boris Blaèvsi

325

godina izgotvi prv srednoro~en dokument za razvoj na naconalnata eko-nomija za periodot od 2000 do 2003 godina.

Po ovoj srednoro~en razvoen dokument, pred da bide dostaven, be{e ostvarena rasprava so stru~nite strukturi na Stopanskata komora, Sojuzot na sindikatite, a potoa i vo telata na Vladata na Republika Ma-kedonija. Vo raspravata be{e ukaàno na potrebata od donesuvawe na srednoro~en razvoen dokument, a programata be{e oceneta so visok kva-litet. Pri ova, vo telata na Vladata oddelni ministerstva imaa zabe-le{ki i ukaùvawa deka treba da se izgotvi pokompleksna srednoro~na programa. Poradi ova be{e najdeno kompromisno re{enie srednoro~nata programa da ima ramkoven karakter, a pokompleksna razrabotka na kon-ceptot na razvoj da se ostvari dopolnitelno so soodvetni akti, programi i sli~no. Me|utoa, pokompleksna razrabotka na ramkovnata programa ne se ostvari. U{te pri donesuvaweto na programata bea otvoreni pove}e pra{awa.

Programata "Makedonija 2003" e izgotvena vo otsustvo na isti-tucijaliziran sistem za ekonomsko planirawe. Poradi ova taa ne e izgotvena vrz propi{ana metodologija, ne se izvr{eni konsultacii so javnite pretprijatija, op{tinite i drugite korisnici na buxetot, otsust-vuva obvrznost za nejzinoto ostvaruvawe i sli~no. Vo vakvi sostojbi se ostvaruvaat nesinhronizirani aktivnosti vo ekonomijata na Republika Makedonija {to nepovolno se odrazuva na uspe{noto ostvaruvawe na procesot na tranzicija.

Istovremeno, zaradi uslovite i fazite vo koi taa e izgotvena, se zabeleùva deka vo programata teì{teto e dadeno na sproveduvaweto na reformite, a pomalo vnimanie e posveteno na koncipirawe na razvo-jot i na pra{awata povrzani so nego.

Pokraj ova, programata e izgotvena vo period koga ekonomskiot sistem ima{e relativno visok stepen na zaokruènost i se o~ekuva{e negova dosledna primena vo praktikata so re{itelno sproveduvawe na reformite, a vo ekonomijata bea prisutni pozitivni trendovi izrazeni vo relativno visoki stapki na raste` na BDP, na izvozot, na investi-ciite. Vrz ovie osnovi Republika Makedonija vo periodot koga se izgotvi i donese programata go fati ~ekorot vo razvojot {to go postignuvaa naprednite zemji vo tranzicija.

Trgnuvaj}i od ostvaruvawata vo nacionalnata ekonomija vo 1999 i prvite meseci od 2000 godina, potoa od nau~nite i stru~ni istraùvawa, kako i od drugi pretpostavki, modelot {to e sodràn vo programata se


326

karakterizira so visoka stapka na investirawe, dinami~en porast na izvozot, visok raste` na BDP.

Imeno vo periodot od 2000 do 2003 godina se predivduva BDP da se zgolemuva so prose~na realna stapka od 5,6%, izvozot od 11,6%, inves-ticiite vo osnovni sredstva so 12,5%, vrabotenosta so 2% i sli~no. Vak-viot razvoj se predviduva da se ostvaruva vo uslovi na makroekonomska stabilnost, odnosno prose~en porast na cenite na malo od 3,5%.

Moè da se kaè deka predviduvawata sodràni vo programata vo 2000 vo celost se realiziraa. Me|utoa, na po~etokot od 2001 godina se vlo{ija uslovite za stopanisuvawe i izostanaa predvidenite pretpo-stavki poradi {to vo 2001 godina dojde do namaluvawe na BDP, investi-ciite, izvozot, na vrabotenosta, a so toa dojde i do bitno zgolemuvawe na siroma{tijata. Za àl, ovie tendencii prodolìja i vo 2002 goina, ba-rem {to se odnesuva za prvite ~etiri meseci.

Vo 2001 godina dojde do namaluvawe na BDP za 4,5%, a na izvozot za 13%. Industriskoto proizvodstvo, spored statisti~kite pokazateli za prvite ~etiri meseci od 2002 godina, e namaleno za 12%, vo odnos na istiot period od minatata godina. Izvozot, pak, spored podatocite za pr-viot kvartal, e namalen za 15,7%. Nepovolni dvièwa se ostvaruvaat i vo drugi domeni na nacionalnata ekonomija. Ove tendencii ukaùvaat na bitni ostapuvawa od predviduvawata. Istovremeno, pri otsustvo na is-titucionaliziran sistem za ekonomsko planirawe, nema kordinirani aktivnosti za nejzino sproveduvawe, duri i od nadle`nite ministerstva. Programata ne e predmet na analizirawe i sroveduvawe na Vladata na Republika Makedonija poradi {to moè da se zaklu~i deka taa prakti~no e napu{tena. Nasproti ova, vo ekonomijata e sî poprisutna potrebata za definirawe na srednoro~na strategija koja so kordinirani aktivnosti }e pridonesuva za nadminuvawe na kriznite sostojbi i sozdavawe uslovi za raste` na proizvodstvoto i na bruto doma{niot proizvod.

Isto taka e prisutna potrebata od srednoro~ni sogleduvawa za potrebite na buxetot, ivesticiite vo javniot sektor i za drugi sred-noro~ni programi koi gi ostvaruvat nadle`nite ministerstva, odnosno korisnicite na buxetot.

Na potrebata od kordinirani aktivnosti na site subjekti vo funkcija na nadminuvawe na kriznite sostojbi i sozdavawe uslovi za razvoj se ukaùva i od strana na stopanskite subjekti i nivnite asocija-cii. Taka, na primer, na sednicata na Izvr{niot odbor na Stopanskata komora na Makedonija odràna na 6 juni 2002 godina, vo materijalite, uvodnite ukaùvawa i vo diskusijata e naglasena potrebata od izgotvu-

D-r Boris Blaèvsi

327

vawe na programa za ekonomsko-finansiska konsolidacija na ekonom-skite subjekti i sozdavawe uslovi za stabilen i kontinuiran razvoj. Pri-toa se ukaà na potrebata od rastovaruvawe na ekonomskite subjekti od dava~kite sprema dràvata, zgolemuvawe na akumulativnata sposobnost, razre{uvawe na prevrabotenosta i sozdavawe uslovi za ostvaruvawe na tekovna reprodukcija.

Po uspe{noto ostvaruvawe na ovaa programa, stopanstvenicite smetaat deka treba da se izgotvi programa za ekonomski razvoj na Repub-lika Makedonija na sreden, odnosno dolg period.

Trgnuvaj}i od barawata na stopanskite subjekti, potoa od aktuel-nite sostojbi i dvièwa vo nacionalnata ekonomija, objektivnite mo`no-sti i uslovi za razvoj i sli~no, sogleduvawata pokaùvaat deka treba da se izraboti nova srednorao~na programa za razvoj na Republika Makedo-nija. Vo nea teì{teto treba da se dade na materijalno-finasiska konso-lidacija na ekonomskite subjekti i na sozdavawe na uslovi za raste` na proizvodstvoto, investiciite, izvozot i voop{to na razvojot na nacion-alnata ekonomija.

Za uspe{no izgotvuvawe na nova srednoro~na programa potrebno e da se institucionalizira ekonomskoto planirawe, da se ostvarat nau~ni i stru~ni istraùvawa i sogleduvawa, da se izvr{i usoglasuvawe na razvo-jot i da se realiziraat drugi aktivnosti.

Srednoro~nata programa treba da se operacionalizira so godi{-nite planski akti, odnosno makroekonomskata politika i programite za rabota vo tekovnata godina.

Vladata treba postojano, a najmalku dva pati godi{no, da ja anal-izira realizacijata na srednoro~nata programa i po potreba da prezema dopolnitelni merki za nejzina dosledna realizacija, odnosno predlaga donesuvawe na akti koi se vo nadle`nost na Sobranieto i drugi subjekti. 2. Vo nasoka na izgotvuvawe na nova koncepcija na srednoro~en razvoj na makedonskata ekonomija, pridones, sekako, }e dadat i istraùvawata od ovoj nau~en sobir. Vo referatite izgotveni za nau~niov sobir, iako vo pogolem del se sodràni sogleduvawa za ostvaruvawata i prisutnite problemi, se elaborirani istraùvawa za ekonomskiot razvoj koi se od-nesuvaat za naredniot period. Ovie istraùvawa zasluùvaat vnimanie i moè da pottiknat natamo{ni pokompleksni istraùvawa i elaborira-wa. Istraùvawata {to se odnesuvaat za razvojot vo naredniot period predlagam da najdat ponaglaseno mesto vo zaklu~ocite i preporakite koi se predviduva da se usvojat na krajot od dene{nata razmena na mislewa.

* * *


328

REZIME I PREDLOZI OD SOBIROT

Vo sovremeni uslovi na stopanisuvawe, odnapred ne se znae {to moè idninata da donese vo domenot na tehni~ko-tehnolo{kiot razvoj i pojavata na novi tehnologii, novi sektori na proizvodstvo i novi proiz-vodi, od edna strana, i novi kriteriumi i merila na doma{niot i stran-skite pazari, od druga strana. Poradi toa, predviduvaweto na perspek-tivite na stopanskiot razvoj e mo{ne sloèno i rizi~no i bara seop-faten priod. Nau~no-stru~nite soznanija ukaùvaat, a praksata potvrduva, deka koga predviduvawata se odnesuvaat na nivo na stopanstvo i stopanski dejnosti, stanuva zbor za globalni predviduvawa. Dodeka, pak, poanaliti~kite predviduvawa na perspektivite na razvojot treba da pretstavuvaat sostaven del na proizvodstveno-razvojnite programi na stopanskite subjekti. Imaj}i go predvid stepenot na razvienost na make-donskoto stopanstvo i raspolo`livite faktori za razvoj, opredelu-vaweto na perspektivite vo natamo{niot razvoj treba da se potpira vrz programski priod, a vrz osnova na prethodno kompleksni istraùvawa i dobieni soznanija za mo`nostite i limitira~kite faktori. Goleminata i strukturata na investiciite pretstavuvaat osnoven uslov za dinamizirawe na razvojot na stopanstvoto. Poradi toa, od posebno zna~ewe za Republika Makedonija e otvorawe nov investicionen ciklus i iznao|awe soodvetni izvori za finansirawe na investiciite, osobeno koga makedonskoto stopanstvo e so niska akumulativna i repro-duktivna sposobnost. Ottamu se nametnuva neophodnosta od sozdavawe posoodvetni uslovi za koristewe na dopolnitelna akumulacija od stran-stvo. Opredeluvaweto na prioritetite vo razvojot na industrijata na Republika Makedonija e od posebno zna~ewe za razvojot na vkupnoto sto-panstvo. Zna~eweto na razvojot na ovaa stopanska dejnost proizleguva ottamu {to pogolemiot del od faktorite na proizvodstvo se koncen-trirani vo industrijata, kako i poradi toa {to so nejziniot razvoj se soz-davaat uslovi za razvoj na drugite stopanski dejnosti. Perspektivite na razvojot na industrijata treba da se baraat preku pro{iruvawe na proizvodstvenata programa i pogolema finali-

Rezime i predlozi

329

zacija na proizvodstvoto, a osobeno zgolemuvawe i pogolema finali-zacija na izvozno orientiranoto proizvodstvo. Pojdovna osnova za zgole-muvawe na proizvodstvoto i negova pogolema finalizacija pretstavuva tehni~ko-tehnolo{ko inovirawe i pro{iruvawe na postojnite proiz-vodstveni kapaciteti i nivno racionalno iskoristuvawe, kako i izgradba na novi kapaciteti od propolzivnite i tradicionalnite industriski granki. Pritoa, posebno vnimanie treba da se posveti na kapitalointen-zivnosta i energointenzivnosta, od pri~ina {to na Republika Make-donija í nedostasuvaat ovie resursi, kako i na konkurentskite mo`nosti. Stopanski nerazvienite podra~ja (sporedbeno so prose~nata sto-panska razvienost na zemjata) vo Republika Makedonija pretstavuvaat limitira~ki faktor vo dinamiziraweto na vkupniot stopanski razvoj. Poradi toa se nametnuva neophodnosta od vodewe posoodvetna region-alno-razvojna politika od nadle`nite institucii i organi. Preku re-gionalnata politika treba da se sozdavaat uslovi za posoodvetno koristewe na raspolo`livite prirodni resursi vo vakvite podra~ja, kako i rabotno angaìrawe na raspolo`livata rabotna sila. Osnovna pretpostavka za iskoristuvawe na raspolo`livite re-sursi vo vakvite podra~ja pretstavuva izgradbata na soodvetna soo-bra}ajna i komunalna infrastruktura, kako i sozdavawe uslovi za izgradba na soodvetna zdravstveno-obrazovna i administrativna infra-struktura. So toa bi se sozdale uslovi za zdruùvawe na naselenieto vo vakvite podra~ja, kako osnoven faktor na stopanskiot i na vkupniot raz-voj. Stopanskiot razvoj zavisi od razvojot na negovite ~initeli, a toa se stopanskite subjekti. Nivnoto, pak, rabotewe i razvoj, pokraj drugoto, e usloveno i od goleminata, strukturata i soodvetnoto koristewe na obrt-nite sredstva. Za ostvaruvawe na podinami~en stopanski razvoj na Re-publika Makedonija ova pra{awe e od posebno zna~ewe poradi negovata podolgoro~na nelikvidnost. Vo celiot tranzicionen period ovoj limitira~ki faktor e pris-uten vo makedonskoto stopanstvo. Namesto negativnoto vlijanie da se namaluva, toa vo poslednite godini e zgolemeno. Poradi toa, ne moè da se o~ekuva ostvaruvawe na podinami~en stopanski razvoj, bez obezbedu-vawe na soodvetna golemina, kvalitet i struktura na obrtni sredstva i nivno racionalno koristewe od strana na stopanskite subjekti. Nad-minuvaweto na ovoj limitira~ki faktor vo razvojot na stopanstvoto, pok-raj drugoto, treba da se bara preku podobruvawe na uslovite za koristewe na obrtnite sredstva od finansiskiot sektor, kako i preku


330

zgolemuvawe na efikasnosta vo raboteweto na stopanskite subjekti, od-nosno preku podignuvawe na ekonomskite principi, organizacijata i upravuvaweto na edno povisoko nivo. Grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija pretstavuva zna~ajna komponenta na vkupnoto stopanstvo od pri~ina {to vo ovaa stopanska dejnost koncentriran e zna~aen del od materijalnite i nematerijalnite faktori na razvojot. Od raspolo`livite potencijali posebno treba da se istaknat inènerskiot i tehni~kiot kadar i kvalifikuvanite rabotnici so nivnoto steknato iskustvo za izvr{uvawe na site grade`ni raboti kako vo zemjata, isto taka i vo stranstvo. Posoodvetno iskoristuvawe na potencijalite od ovaa stopanska dejnost, kako pojdovna osnova vo razvojot, treba da se o~ekuva preku ot-vorawe na eden nov investicionen ciklus i preku sozdavawe uslovi za aktivirawe na slobodnite lokacii za izgradba na objekti vo zemjata. Proektite od Programata na Paktot za stabilnost, isto taka, pretstavu-vaat mo`nost za angaìrawe na makedonskata grade`na operativa vo zem-jata i regionot. Integriraweto na ovaa stopanska dejnost vo zaedni~kiot pazar na Evropskata unija ima strate{ko zana~ewe za grade`ni{tvoto poradi toa {to implementacijata na spogodbite me|u Republika Make-donija i Evropskata unija, vo delovite {to se odnesuvaat na grade`ni{tvoto, e prioritetna. So potpi{uvawe na spogodbi so zemjite od regionot i so drugi zemji za izbegnuvawe na dvojnoto oddano~uvawe, za{tita na investi-ciite, slobodna trgovija i sl., }e se sozdavaat uslovi za pogolema konku-rentska sposobnost na makedonskata grade`na operativa. Isto taka, mo{ne zna~jno e i potpi{uvaweto na bilateralni spogodbi so zemjite ~lenki na Evropskata unija za nastap na makedonskata grade`na opera-tiva vo tie i vo treti zemji. Vo sovremenite pazarno orientirani stopanstva sé pozna~ajno mesto mu se dava na razvojot na soobra}ajot. Ovaa dejnost gi povrzuva stopanskite subjekti i podra~ja, proizvodstvenite i potro{uva~kite cen-tri i go zaokruùva procesot na reprodukcija. Intenziviraweto na razvo-jot na stopanstvoto ne moè da se zamisli bez sovremen, tehni~ki raz-vien, tehnolo{ki dobro organiziran i ekonomski racionalen transpor-ten sistem. Imaj}i go predvid niskiot stepen na razvienost na soobra}ajot, od strate{ko zna~ewe e vklu~uvaweto na Republika Makedonija vo ev-ropskite integracioni procesi vo oblasta na ovaa stopanska dejnost. Toa zna~i razvojot na soobra}ajot da se sogleduva vo kontekstot na transpor-

Rezime i predlozi

331

tanata politika na Evropskata unija i implementacijata na Spogodbata za stabilizacija i asocijacija i Spogodbata vo oblasta na soobra}ajot me|u Republika Makedonija i Evropskata unija. Razvojot na turizmot i ugostitelstvoto vo Republika Makedonija se nao|a vo pove}egodi{na kriza. Poradi toa se nametnuva neophodnosta od prezemawe osmislena razvojna politika kako na nacionalno nivo taka na lokalno i na nivo na stopanski subjekti. So vakvata politika treba da se sozdadat uslovi za nadminuvawe na te{kotiite i ograni~uva~kite faktori, so {to }e se ovozmoì ostvaruvawe na podinami~en razvoj na ovie dejnosti. Vo na{ata zemja sî u{te ne e izgradena dolgoro~na strategija za razvoj na turizmot, so {to ne postoi i konzistentna strategija za nad-minuvawe na nepovolnite dvièwa vo razvojot. Poznato e deka bez jasno opredelena cel, koja treba da se ostvari, mali se mo`nostite za nadminuvawe na limitira~kite faktori i iznao|awe na vistinskiot pat vo razvojot. So cel da se nadmine vakvata sostojba, a vo interes na ponatamo{niot razvoj na turizmot i ugostitelstvoto treba precizno razgrani~eni ingerencii na site u~esnici vo razvojot na ovie de-jnosti. Pri ova, pokraj strate{kiot priod pri koncipiraweto na raz-vojot, posebno treba da se potencira ulogata na stopanskite subjekti od ovie dejnosti, vo smisla na racionalno i efikasno stopanisuvawe i podignuvawe na ekonomskite principi na rabotewe na edno povi-soko nivo, kako i iznao|awe soodvetni formi na organizacija i upravuvawe. Od sodrìnata na podnesenite referati i vodenata diskusija na nau~niot sobir "Perspektivi na stopanskiot razvoj na Republika Makedonija", a imaj}i go predvid stepenot na razvienost na makedon-skoto stopanstvo, proizlegoa pove}e predlozi. Perspektivite na raz-vojot na stopanstvoto treba da se baraat preku programski priod. Pri izrabotkata na razvojnite programi da se zemaat predvid slednive pojdovni osnovi:

- Sopstveni~kata struktura na stopanstvoto i goleminata na o~ekuvaniot profit;

- Nivoto na razvienost na stopanstvoto i negovata proizvodstvena struktura;

- Tehni~ko-tehnolo{kite performansi na proizvodstvoto i mo`nostite za primena na sovremenite dostignuvawa vo ova sfera;

- Raspolo`livosta na faktorite na proizvodstvo i nivnata iskoris-tenost;


332

- Konkurentskata sposobnost i mo`nostite za zadrùvawe na posto-jnite i osvojuvawe na novi pazari;

- Soodvetnosta na stopanskiot sistem i negovata prilagodenost za sozdavawe uslovi za razvoj na stopanstvoto;

- Drugi pojdovni osnovi vo zavisnost od specifi~nostite na stopan-skiot sektor.

Poa|aj}i od iznesenite pojdovni osnovi, perspektivite vo razvojot na makedonskoto stopanstvo treba da se baraat preku:

1.Tehni~ko-tehnolo{koto inovirawe i pro{iruvawe na proiz-vodstvenite programi i finalizacija na proizvodstvoto vo postojnite proizvodstveni kapaciteti.

2.Izgradba na kapaciteti koi ne se kapitalo i energo intenzivni, odnosno izgradba na mali i sredni kapaciteti od propolzivnite stopanski granki so sovremeni proizvodstveni programi. 3.Razvoj i modernizacija na trudointenzivnite granki vo industri-jata, agrarot, grade`ni{tvoto i sl. 4.Razvoj na uslu`no-servisniot sektor. Perspektivite na razvojot na industrijata treba da se baraat preku pro{iruvawe na proizvodstvenata programa i pogolema finalizacija na proizvodstvoto, osobeno pogolema finalizacija na izvozno orientiranoto proizvodstvo i toa preku:

- tehni~ko-tehnolo{ko inovirawe i pro{iruvawe na postojnite pro-izvodstveni kapaciteti i nivno soodvetno iskoristuvawe;

- Izgradba na mali i sredni kapaciteti od metalo-prerabotuva~kata i hemisko-farmacevtskata industrija,proizvodstvo na elektri~ni i drugi aparati;

- Razvoj i modernizacija na tradicionalnite industriski granki, kako {to se tekstilnata, hemiskata, prehranbenata, drvnata, industriska-ta, i toa preku osovremenuvawe na nivnite proizvodstveni programi i preku finalizacija na proizvodstvoto;

- Drugi kapaciteti za finalni i izvozno orientirani proizvodi. Regionalno-razvojnata politika na Republika Makedonija treba da se

temeli vrz: - Ekonomski razvoj koj bi ja zajaknal ekonomskata mo} na stopanstvoto i

naselenieto; - Vospostavuvawe integracija na sektorskiot i regionalniot razvoj; - Razvoj na pazarot kako osnoven alokativen mehanizam vo naso~uva-

weto na resursite, pri {to pazarnite principi vo nedovolno raz-

Rezime i predlozi

333

vienite podra~ja treba da bidat dopolneti so opredeleni merki na dràvata;

- Utvrduvawe na perspektivni mo`nosti na regionalno nivo (struk-tura na rabotna sila, infrastruktura, pretpriemni~ki inicijativi ).;

- So posebni merki treba da se poddràt aktivnostite vo nedovolno razvienite podra~ja so cel da se aktiviraat postojnite resursi. Nadminuvaweto na problemite koi proizleguvaat od nedostigot na

obrtni sredstva i nivnata nepovolna struktura vo stopanstvoto treba da se bara:

- Bidej}i obrtnite sredstva se konstitutiven element na sekoja pret-priemni~ka aktivnost, potrebno e da se racionalizira raboteweto so niv;

- Imaj}i predvid deka obemot i strukturata na obrtnite sredstva per-manentno e pod vlijanie na nadvore{ni i vnatre{ni faktori, tie treba da bidat predmet na postojano sledewe, analizirawe i is-traùvawe;

- So cel uspe{no upravuvawe so obrtnite sredstva potrebno e perma-nentno da se planira potrebniot obem i struktura na obrtni sred-stva kako vkupno taka i po vidovi, pri {to treba da se vodi smetka za otstapuvaweto od optimalnoto nivo.

- Pri finansiraweto na obrtnite sredstva treba da se praktikuvaat kako klasi~noto kreditirawe taka i sovremenite oblici na nivno finansirawe: emisija na kratkoro~ni hartii od vrednost, emisija na obvrznici, zaedni~ki vloùvawa, faktoring i dr.

- Racionalnoto koristewe na obrtnite sredstva treba da se koristi i kako sistem za motivacija na vrabotenite.

- Za obrtnite sredstva von funkcija kako zalihi, siten inventar, kako i natrupanite nenaplateni pobaruvawa treba da se iznajdat na~ini za nivno pretvorawe vo pari~en oblik so {to }e se podobri struktu-rata na obrtnite sredstva i dr. Osnovnite razvojni pravci na grade`ni{tvoto vo Republika Make-

donija se poso~eni vo "Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija - razvoj i modernizacija" izgotvena od Makedon-skata akademija na naukite i umetnostite. Pokraj niv, aktuelnite sostojbi vo grade`ni{tvoto od podolg period, ukaùvaat na potrebata od aktiv-nosti zna~ajni za idniot razvoj na grade`ni{tvoto:

- Zgolemuvawe na angaìranosta na makedonskata grade`na opera-tiva vo zemjata i posebno vo stranstvo, preku organizirano is-


334

traùvawe na doma{niot gradeèn pazar i pazarite vo drugite zemji;

- Zgolemuvawe na stapkata na investirawe i sozdavawe uslovi od strana na dràvata za priliv na stranski kapital:

- Intenzivirawe na stanbenata izgradba so sozdavawe uslovi za kreditirawe na graditelite i kupuva~ite na stanovite;

- Implementacija na Spogodbite sklu~eni me|u Republika Make-donija i Evropskata zaednica, vo delovite koi se odnesuvaat na grade`ni{tvoto. Vo domenot na soobra}ajot pokraj soobrazuvaweto so transportna-

ta politika na EU i implementacijata na Spogodbite me|u Republika Ma-kedonija i EU, aktuelnite sostojbi vo ovaa dejnost, ukaùvaat na potre-bata od aktivnosti zna~ajni za idniot razvoj na soobra}ajot:

1. Na generalno nivo, aktivnosti ~ija glavna cel e stremewe kon

sigurni i ekonomi~ni transportni uslugi, so potreben respekt kon bezbednosta za site u~esnici vo soobra}ajot, racionalno koriste-we na energijata, regionalen razvoj i za{tita na ìvotnata sre-dina.

2. Na nivo na pooddelni soobra}ajni granki, aktivnostite da bidat naso~eni kon:

Vo patniot soobra}aj

− Zgolemuvawe obemot na transportni uslugi; − Podobruvawe na me|unarodnata konkurentnost na patniot so-

obra}aj, preku podobruvawe na strukturata na vozniot park i osposobuvawe za prevozi vo zemjite od Zapadna Evropa;

− Podobruvawe na bezbednosta na patniot transport; − Namaluvawe na {tetnite vlijanija od patniot transport vrz

ìvotnata sredina; − Razvoj na magistralnata i regionalna patna mreà vo zemjata,

so prioritet na patnite Koridori VIII i H. Vo èlezni~kiot soobra}aj

- Zgolemuvawe na obemot na transportni uslugi; - Podobruvawe na strukturata na vozniot park; - Podobruvawe na odrùvaweto na postojnite prugi;

Rezime i predlozi

335

- Razvoj na èlezni~kata mreà na pravecot Istok-Zapad, odnosno povrzuvawe so èlezni~kite mreì na Republika Bugarija i Repub-lika Albanija;

- Transformacija na Javnoto pretprijatie "Makedonski èleznici".

Vo vozdu{niot soobra}aj - Zgolemuvawe na obemot na vozdu{niot soobra}aj na aerodromite

vo Skopje i vo Ohrid; - Donesuvawe nov Zakon za vozdu{niot soobra}aj; - Kompletirawe na modernizacijata na aerodromite vo Skopje i vo

Ohrid so realizacijata na golem broj ve}e programirani proekti. Vo dinamiziraweto na razvojot na turizmot i ugostitelstvoto vo

na{ata zemja neophodno e da se prezemat aktivnosti na tri nivoa: 1. Na nacionalno nivo:

- Donesuvawe na nacionalna strategija za razvoj na turizmot i ugos-titelstvoto;

- Pozicionirawe na turizmot kako dokaàna izvozna aktivnost, a toa zna~i i tretirawe na stranskiot turisti~ki promet kako izvozen proizvod, so site olesnuvawa koi izvozot gi uìva;

- Izgotvuvawe na fiskalen sistem sli~en na onie vo konkurentskite zemji;

- Sproveduvawe na novata kategorizacija na ugostitelski objekti; - Standardizacija na turisti~kite proizvodi i uslugi vo soglasnost

so svetskite kriteriumi; - Poddr{ka na turisti~ki proekti od nacionalno zna~ewe; - Sozdavawe uslovi za vleguvawe na stranski kapital vo ovaa de-

jnost; - Podobruvawe na sistemot na edukacija na kadrite za potrebite na

turisti~kiot sektor na site nivoa. 2. Na lokalno nivo:

- Re{avawe na statusot na turisti~kite dru{tva i sojuzi na lokalno nivo;

- Oblagoroduvawe na okolinata kako vo sodrìnska taka i vo estet-ska smisla;

- Lokalnata vlast treba da se griì za unapreduvawe na kulturnoto nivo na lokalnoto naselenie vo pravec na nadminuvawe na


336

netrpelivosta me|u domicilnoto naselenie i turistite so cel sozdavawe na prijatna atmosfera vo turisti~kite mesta;

- Lokalnata vlast treba da ovozmoì izrabotka i usvojuvawe na te-melni razvojni dokumenti;

- Sozdavawe uslovi za razvoj kako {to se: pristapnosta, infrastruk-turnata opremenost i komunalnite standardi.

3. Na nivo na stopanski subjekti:

- Unapreduvawe na kvalitetot na postojnata ponuda na site segmenti vo soglasnost so visokite svetski standardi;

- Kreirawe novi turisti~ki proizvodi koi se vo soglasnost so barawata na sovremenite turisti;

- Do{koluvawe na postojnite kadri niz programi za permanentno {koluvawe i obrazovanie na novi rakovodni kadri so fakultetska specijalizacija i za hotelski menaxeri;

- Okrupnuvawe na kapitalot vo turisti~kiot sektor; - Postojano kreirawe na proizvodot i negoviot kvalitet, vodej}i

smetka za novite marketing istraùvawa za unapreduvawe na pro-izvodot i za zgolemuvawe na profitot kako krajna cel;

- Stimulirawe na interpretpriemni{tvoto.

stopanski i regionalen ekonomski razvoj, semejni biznisi i zdru ...

Documents