Sociolingvistika: definicija, oblast istraživanja, poreklo ...old.fil.bg.ac.rs/katedre/spanski/files/sociolingvistika beleske 1.pdf · nauke, jezik je u neraskidivoj vezi sa ljudskim

1

Prof. dr Jelena Filipović

Beleške za predmet Sociolingvistika

Zimski semestar 2008

Uvodne napomene: dokument br. 1

Sociolingvistika: definicija, oblast istraživanja,

poreklo i srodne discipline

Tradicionalna definicija sociolingvistike je da je to naučna, lingvistička

disciplina koja se u bavi odnosom jezika i društva, odnosno istraživanjem

socijalnih aspekata jezičke upotrebe. Kako bih probudila vašu radoznalost, na

ovom mestu ću odmah reći da ćemo u nastavku ove diskusije doći do jedne

drugačije definicije, koja ovoj oblasti dodaje mnogo šire, društveno

angažovano značenje, I kojom se sociolingvistika određuje kao dinamična,

interdisciplinarna, kritička humanistička disciplina koja izučava sve jezičke

aspekte društvenog života i sve društvene aspekte jezičke upotrebe.

Jezik i društvo

Jezik definišemo kao sistem znakova koji koristimo u komunikaciji,

interakciji sa ostalim članovima naše govorne zajednice.

Dugo vremena u tradicionalnoj filologiji i lingvistici taj sistem je

tretiran kao apstraktan, nezavistan od društvenih promenljivih (varijabli),

baziran na konceptu jezika (langue) Sosira, odnosno kompetencije (jezičke

sposobnosti) Čomskog:

2

„Kada se od ukupne govorne aktivnosti (langage) odbije sve što je samo

individualni govor (parole) ostatak se može nazvati Jezik (langue) i on

podrazumeva samo psihičke termine, psihički čvoj između ideje i znaka, što

ne bi bilo tačno reći za individualni govor.

Ali to bi bio samo jezik posmatran van društvene realnosti, pošto, da bi

jezik postojao, potrebna je govorna masa koja se služi jezikom. Jezik živi u

kolektivnoj svesti i ova druga činjenica će ući u samu definiciju. Opet, nema

reči o individualnom govoru.“ (Sosir, 2004: 321)

Dakle, iako Sosir ne negira značaj društvene zajednice za postojanje i

razvoj jezika, on, kao i svi potonji lingvisti koji slede ovu osnovnu ideju,

insistira na istraživanju sistema lingvističkih znakova, na invarijantnosti i

jednoznačnosti, a ne na varijabilnosti jezičke upotrebe:

„Naše je mišljenje, zbilja, da poznavanje jedne pojave ili jedne

operacije uma pretpostavlja (...) dosledno definisanje koje polazi sa nekog

mesta koje se nalazi na nekoj osnovi, ja ne kažem apsolutnoj, ali izabranoj

namerno kao da je to konstantna i centralna osnova celog sistema“ (kurziv

naš). (Sosir, 2004: 32)

Ovakav strukturalni pristup jeziku kao sistemu relativno nezavisnom od

jezičke upotrebe odigrao je značajnu ulogu u zanemarivanju društvenih

činilaca i konteksta, interakcije, i svih drugih psiho-socijalnih promenljivih

koje utiču na način na koji koristimo jezik da razumemo i interpretiramo svet

oko nas.

3

Ipak, neophodno je istaći da je tokom čitave ljudske istorije odnos

jezika i društva, odnosno interakcije i međudonosa između jezika, misli i

poimanja sveta, takođe nalazio značajno mesto u promišljanjima predstavnika

različitih filozofskih pravaca. Na primer, na pitanje na koji način razumeti i

objasniti jezičke promene još Vilhem fon Humbolt nudi mnogo složeniju

istraživačku proceduru od one koja vodi ka razdvajnju jezika od govora

(langue i parole) i usmeravanja na internu strukturu jezika (analiza kroz

proces interne rekonstrukcije upoređivanjem različitih faza u razvoju jednog

varijeteta) bez obraćanja pažnje na varijaciju u govoru ili na značaj

društvenog okruženja1. Za Humbolta, koga mnogi smatraju ocem lingvističke

nauke, jezik je u neraskidivoj vezi sa ljudskim mišljenjem, a kako su jezici

različiti, tako se razlikuju i njihovi govornici, odnosno njihove interpretacije

sveta koji ih okružuje. Jezici su procesu kontinuirane promene, koja je

uslovljena „intelektualnom snagom“ njegovih govornika2.

Jezik, dijalekat, idiolekt, varijetet; dijalekatski

kontinuum

Filologija i tradicionalna dijalektologija, kao i lingvistika u svojim

začecima, jezik i dijalekat tretiraju kao dva hijerarhiski i kvalitativno

različita pojma. Jezik se tumači kao apstraktan, postojan, jasno struktuiran,

homogen i standarizovan sistem znakova za komunikaciju, najčešće i kao

nosilac značajnog kulturnog (pre svega pisanog) nasleđa (u skladu sa

premisama i ideologijama Zapadnog sveta koji civilizacijsku i kulturološku

2 „By nature it (language) is a continuous process of development under the inffluence of the actual intellectual force of the speaker” (von Humboldt, 1983, 19 poglavlje „O osnovnim razlikama među jezicima u skladu sa rafiniranošću njihovog principa tvorbe“)

4

vrednost meri kroz prizmu sopstvenih postignuća i kulturnih kategorija, a

prema kojima je književni jezik u direktnoj vezi sa visokim ili višim socijalnim

statusom njegovih govornika (v. Bugarski, 1986). Dijalekat se u ovakvoj

interpretaciji tretira kao manje savršen, varijabilan, nestabilan,

nestandardizovan sistem, vernakular, narodni jezik koji se vrednosno smešta

ispod statusa jezika, odnosno koji još nije dostigao status jezika. Jasno je da

je ova klasifikacija bazirana isključivo na socio-političko-ekonomskim a ne

lingvističkim kriterijumima.

U ovoj diskusiji se svaki jezički sistem koji ima izvorne govornike,

odnosno koji se koristi unutar određene govorne zajednice kao sredstvo

komunikacije, i koji se kao L1 transgeneracijski prenosi i opstaje u vremenu i

prostoru, tretira kao podjednako vredan, logički struktuiran, i kompleksan.

Ljudski um na svim hemisferama slično funkcioniše, te je za prenošenje i

pregovaranje značenja (engl. negotiation of meaning) svuda potrebno

postojanje jezičkog sistema koji zadovoljave sve funkcionalne, socijalne,

emotivne i druge potrebe svojih govornika. Dakle, nije potrebno da određeni

sistem ima bogatu pisanu književnost (ili pismo uopšte!) kako bi se tretirao

kao punopravan lingvistički sistem. U tom smislu, odnos jezika i dijalekta

možemo „lingvistički“ objasniti kao odnos apstraktnog sistema/kompetencije:

jezika i njegove realizacije/performanse: dijalekta. Tako se jezik i dijalekat

u lingvističkom smislu jedan prema drugom odnose kao foneme prema

alofonima: prvi predstavljaju apstrakcije, mentalne slike i znanja, često

implicitna, kojih govornici nisu ni svesni (ukoliko se ne bave izučavanjem

jezičke strukture i lingvistike), dok su drugi konkretne realizacije tih slika i

znanja u interakciji/komunikaciji sa drugim ljudima (ili u unutrašnjem govoru).

Drugim rečima, možemo reći da baš kao što svaka fonema mora imati barem

5

jedan alofon da bismo joj obezbedili mesto u fonološkom sistemu, tako i svaki

jezik mora imati barem jedan dijalekat.

Upravo kako bi se izbeglo kvalifikovanje i kvalitativno vrednovanje i

poređenje različitih lingvističkih sistema prema nelingvističkim

kriterijumima, u nastavku diskusije u upotrebi će se javiti i jedan vrednosno

neutralan termin: varijetet. Varijetet označava svaki lingvistički sistem koji

ima izvorne govornike (dijalekat, jezik, itd.) bez obzira na njegov socijalni

status, političku moć ili pisanu reč.

Sociolingvistika uvodi i termin idiolekt, koji se odnosi na individualne,

pojedinačne varijetete svakoga od nas. Drugim rečima, idiolekt je lični

dijalekat, koji karakteriše svakog govornika određene lingvističke zajednice.

Naša visina tona, intonacija, brzina govora, odabir jezičkih formi i idioma, sve

to nas čini u potpunosti jedinstvenima u upotrebi jezika u našoj govornoj

zajednici. Naravno, ne i previše različitima od ostalih govornika iste

zajednice, jer u tom slučaju ne bi bilo interakcije i komunikacije među nama.

Drugim rečima, zajedničko društveno znanje, o kome će u nastavku ovog

izlaganja biti reči, uslovljava i naše idiolekte, čineći da skup svih idiolekata

unutar jedne kulturno-lingvističke zajednice možemo da svrstamo pod jedan

isti dijalekat.

Takođe ćemo uvesti razliku između termina književni jezik, i

standardni jezik/varijetet. U srpskoj lingvističkoj literaturi ova dva termina

se često (pogrešno) koriste kao sinonimi. Naime, književni jezik je jezik lepe

književnosti, koja može biti napisana standardnim jezikom (odnosno

varijetetom koji je na osnovu određenih intervenicija relevantnih državnih

institucija određen za zvaničan varijetet date društvene i političke zajednice

i čiju formu i strukturu takođe propisuju relavantne državne institucije i od

6

njih naimenovani jezički planeri), ali i nekim od nestandardnih varijeteta,

arhaičnih (na primer. dela Bore Stankovića ili Stevana Sremca iz perspektive

savremenih čitalaca), ili nestandardnih savremenih varijeteta uz puno

primesa žargona i sl. (na primer dela Zorana Ćirića). Upravo zbog toga, u

daljim diskusijama koristićemo termin standardni i nestandardni varijetet

kako bismo označili statusno i strukturalno različite dijalekte jednog jezika.

Takođe, važno je istaći da nestandardni varijeteti takođe mogu biti

regionalni (na primer, pirotski varijetet) i socijalni (na primer, varijetet

mladih u Beogradu).

Jezici, u najvećem broju slučajeva, imaju više od jednog dijalekta ili

varijeteta. Kao što je već navedeno, to mogu biti regionalni dijalekti,

raspoređeni u prostoru, ili socijalni dijalekti (socioliekti), koji predstavljaju

varijetete koji direktno koreliraju sa određenim društvenim promenjljivima

(na primer, društvenom klasom, obrazovanjem i slično). Neki od tih varijeteta

mogu biti standardizovani, neki ne.

Jedno od ključnih i još uvek gorućih pitanja sociolingvistike na

različitim meridijanima u svetu, uključujući i naše područje, Balkansko

poluostrvo, je pitanje razlikovanja dijalekata jednog jezika od dijalekata

drugog jezika. Odnosno, pitanje gde počinju i gde se završavaju jezici? Ako

uzmemo za primer srpski jezik, koji se rasprostire od Subotice na severu do

Vranja i Bujanovca na jugu Srbije, odmah nam je jasno da se u okviru sistema

koji određujemo kao srpski jezik pojavljuje niz dijalekata, kako regionalnih,

tako i socijalnih.

Pozabavimo se prvo regionalnim dijalektima. Ukoliko putnik iz Subotice

krene ka jugu Srbije, dijalekat Novog Sada zvuučaće mu bliže nego dijalekat

Beograda, a ovaj pak bliže nego dijalekat Niša ili Vranja. U tom razaznavanju

7

dijalekatskih razlika, naš putnik će prvo primetiti one karakteristike govora

koje se odnose na intonaciju i akcenat, odnosno na fonetsko/fonološke

karakteristike različitih dijalekata. Upravo zbog toga veoma često se u

laičkom (ne-lingvističkom) govoru reč akcenat poistovećuje sa dijalektom

(npr., „ona govori sa niškim akcentom“). A akcenat zapravo predstavlja samo

jedan od lingvističkih nivoa dijalekatskog sistema koji uključuje, kao što je

već rečeno, i morfologiju, i leksiku, i sintaksu, i semantiku, itd.

Dakle, ako za kriterijum uzmemo prepoznatljivost, lingvističku sličnost

i razumljivost različitih dijalekata, možemo govoriti o dijalekatskom

kontinuumu odnosno o nizu dijalekata regionalno raspoređenih od kojih se oni

koji su međusobno blizu manje razlikuju jedni od drugih, a njihovi govornici se

bolje međusobno razumeju, nego kada je reč o udaljenijim dijalektima. U

lingvističkom smislu, različiti dijalekti jednog jezika postaju različiti jezici

onoga trenutka kada njihovi govornici nisu u stanju da se bez većih poteškoća

međusobno razumeju. Ovakva definicija ima značajnu dijahronijsku

perspektivu: na primer, fragmentacijom vulgarnog latinskog u različite

regionalne dijalekte koji su se menjali i postajali međusobno sve različitiji

usled fizičkih (prostornih, geografskih), socijalnih, kulturnih i političkih

faktora sa manje ili više uticaja drugih varijeteta sa kojima su dolazili u

kontakt nastali su romanski jezici. U ovakvom razlikovanju jezika i dijalekta

od ključnog značaja je ideja uzajamne razumljivosti.

Međutim, istorija ljudskog roda pokazuje da lingvistički parametar

uzajamne razumljivosti dijalekata istog jezika najčešće gubi bitku pred

nekim drugim, ekstralingvističkim faktorima kada su u pitanju klasifikacije

jezika i dijalekata. Naime, pod određenim socio-kulturno-društveno-

političkim okolnostima uzajamno razumljivi dijalekti dobijaju imena različitih

8

jezika. Tako srpskohrvatski postaje srpski, hrvatski, bošnjački i crnogorski.

U istoriji Španije i Portugala, galisijsko-portugalski varijetet sa

uspostavljanjem državnosti Portugala biva izdeljen u dva varijeteta:

portugalski, iz koga se kasnije razvija portugalski standardni varijetet, i

galisijski, koji dugo vremena u Španiji ima status regionalnog dijalekta,

vernakulara (prema onoj prvoj, za nas neprihvatljivoj, definiciji), da bi

poslednjih decenija, po okončaju diktature Fransiska Franka, počeo da se

bori za uzdizanje na status standardnog varijeteta (uz odgovarajuće

intervencije galisijske regionalne vlade).

I konačno, o dijalekatskom kontinuumu najčešće se može govoriti i

kada su sociolekti u pitanju. Naime, ako za primer uzmemo socijalni

parametar „društvene klase“, možemo da pretpostavimo da će se govornici

niže (radničke) i niže srednje klase lakše sporazumeti, odnosno da će njihovi

varijeteti biti međusobno sličniji, nego govornici niže klase i aristokratije (u

ovom primeru, naravno, možemo govoriti o društvima kakva su zapadno

evropska, u kojima je koncept društvene klase relevantan sociolingvistički

parametar, i o jezicima poput engleskog, francuskog, nemačkog, španskog, itd.

Videćemo nešto kasnije kako parametar društvene klase u srpskom društvu,

na primer, nema istu sociolingvističku vrednost).

Sociolingvistika

Sociolingvistika je relativno mlada lingvistička disciplina koja se 60-ih

godina prošlog veka javlja kao odgovor na strukturalističku i

transformaciono-generativnu interpretaciju jezika kao homogenog i statičnog

9

sistema, apstraktnog i potpuno odvojenog od društvenog konteksta u kome se

upotrebljava. Sociolingvistika, nasuprot tome, nudi interdisciplinarini pristup

jeziku i jezičkoj varijaciji unutar konkretnih govornih zajednica. Jedan od

prvih autora u ovoj oblasti, inače antropološki lingvista, Del Hajms (Dell

Hymes), ovako u retrospektivi sagledava osnovnu ideju sa kojom se razvija

sociolingvistika:

„(...) moj osećaj je da se pojava sociolingvistike, barem u Sjedinjenim

Američkim Državama i u Velikoj Britaniji, povezuje sa grupom istraživača

koji iznalaze zajednički interes u sistematičnom istraživanju svega što izlazi

iz okvira „deskriptivne“ ili „strukturalne“ lingvistike, i usmerava se i na jezike

u društvenom kontekstu, stvarajući tako protivtežu pristupu Čomskog (...) Kao

alternativa isključivanju socijalnog konteksta i značenja od strane Čomskog,

predstavlja čitav jedan spektar istraživanja na skali koja se kreće od –

društveno do + društveno“. (Hajmz, 2000: 312)3

Etnografija komunikacije Dela Hamjza, sociologija, antropologija,

antropološka lingvistika, kognitivna lingvistika, između ostalih, predstavljaju

teorijska i metodološka uporišta jedne značajne grane moderne

sociolingvistike.

Jedan od Hajmsovih glavnih argumenata je da je govor, kako sam po

sebi tako i kada izražava stvarnost oko sebe, ključni fenomen koga je

3 „(...) my sense of the emergence of sociolinguistics, at least in the US and UK, was that a variety of individuals found themselves with a common interest in a kind of a systematic study that was not stricktly „descriptive“ or „structural“ linguistics, but that was also focused on languages in social context, as against the thrust of Chomsky’s approach...As an alternative to the exclusion of social context and meaning by Chomsky, it was a term for the whole of one side of an opposition, -social vs. + social-“. (prev. J. F.)

10

neophodno analizirati ukoliko želimo da shvatimo celokupnu složenost jezika:

„Opštepoznata činjenica je da je govor, ta istinska veza između jezika i

društva, često bio zanemarivan.“ (Hajms, 1971:41). U istoj analizi jezika,

društva i kulture, Hajms tvrdi da lingvisti ignorišu društvenu i kulturnu

organizaciju govora, a da se isključivo usredređuju na formalne aspekte

njegove gramatike, dok antropolozi i i druge društvene nauke posmatraju

sadržaj govora uopšte ne istražujući njegove lingvističke odlike:

„Ukratko, lingvisti su se otuđili od sadržaja govora, društveni naučnici

od njegove forme, a obe grupe od šematizovanja njegove upotrebe“4. (Hajms,

1971:43)

Hajmz takođe ukazuje na značaj jezika za razumevanje kulture:

„Često se govori da je jezik pokazatelj ili odraz kulture. Ali jezik nije

samo pasivan ili automatizovan u svom odnosu prema kulturi, čak i kada

razmatramo samo jedan jezik. (...) Govorenje je samo po sebi kulturno

ponašanje, a jezik, kao i bilo koji drugi deo kulture, delimično oblikuje celinu,

i stoga je i njegov izraz ostatka kulture parcijalan, selektivan. Taj selektivan

odnos je, zaista, upravo ono što bi trebalo da nam bude od zanimljivo (...)

Zašto se zajednice razlikuju prema stepenu u kome njihov jezik, ili neki jezik

služi poput „metajezika“ ostalima?5“ (Hajms, 1971:44).

4 In short, linguists have abstracted from the content of speech, social scientists from its form, and both from the patterning of its use" (prev. J. F.) 5 "It has often been said that language is an index to or reflection of culture. But language is not simply passive or automatic in its relation to culture, even where there is only one language to consider. [...] Speaking is in itself is a cultural behavior, and language, like any

11

Jezik kao kulturna činjenica i kao funkcija kulture je, sa Hajmsove

tačke gledišta, direktno povezan sa folklorom, odnosno tradicionalnom

kulturom:

„Sa polazišta ozbiljnog interesovanja za jezik i folklor kao kulturne

aspekte, načini na koje je svaki od njih delom autonoman a delom

samoupravljajući faktor u životu jedne zajednice su upravo ono zbog čega ih

je neophodno izučavati. Način na koji se jezik i folklor razlikuju od jedne do

druge zajednice je ono što najviše otkriva (...) Mogao bi se sastaviti popriličan

spisak načina na koje se zajednice razlikuju prema jezičkim funkcijama,

količini, učestalosti i vrstama govora koji su karakteristični za njih;

vrednovanju govora u odnosu na druge načine komunikacije; i vrednovanju

različitih jezika i načina govora. Kao što nije moguće uopšteno govoriti o

funkciji mita (ili bilo kog drugog folklornog žanra), pošto je neophodno najpre

istražiti njegovo funkcionisanje unutar određene zajednice, tako je i sa

oblicima govora uopšte i sa samim jezikom.“6 (Hajms, 1971:44-45).

other part of culture, partly shapes the whole, and its expression of the rest of the culture is partial, selective. That selective relation, indeed, is what should be interesting to us. [...] Why do communities differ in the extent to which language, or a language, serves the function of a 'metalanguage' to the rest?" 6 „From the standpoint of a serious interest in language and folklore as aspects of culture, the ways in which each is partly autonomous and partly self-governing factor in the life of a community are precisely what make their study necessary. The way in which language and folklore differ in function from one community to another are the most revealing. [...] A considerable list could be given of the ways in which communities differ with regard to the functions of language, the amount, frequency, and kinds of speech that are typical; the valuation of speech with respect to other modes of communication; and the valuation of different langauges and ways of speaking. Just as it is not possible to speak glibly of the function of myth (or of any other folkloristic genre), since it is necessary to investigate its functioning in the particular community, so it is with forms of speech generally and language itself."

12

U skladu sa gorepomenutom izjavom Hajms predlaže potrebu za

formulisanjem specifične (interdisciplinarne, rečeno na savremeni način)

teorije „etnografije govora“, koja bi pomogla lingvističkim naukama i

antropologiji da se približe nekima od njihovih primarnih ciljeva (recimo,

razumevanju složene povezanosti između jezika, kulture i misli).

Hajmzovi postulati o odnosu jezika/govora, društva i kulture veoma su

značajni za određene smerove razvoja sociolingvistike o kojima će nešto

kasnije biti reči.

Ipak, jedna značajna grana sociolingvistike ostaje u okrilju principa

transformaciono-generativne gramatike i kvanitativne analize jezičkih

fenomena. Labov (Labov) (1983) stoga pravi razliku između makro-

sociolingvistike, kao nauke koja ima jednu širu vizuru odnosa jezika i društva

kroz prizmu pristupa i metoda društvenih nauka, sociologije, etnografije,

sociologije jezika i sl., i mikro-sociolingvistike koja ostaje usmerena na

lingvističke činjenice, odnosno analizira jezičku varijaciju i jezičku promenu

u odnosu na ekstralinvističke, tj. socijalne faktore.

Mikro i makro-sociolingvistika

Varijacionistička sociolingvistika predstavlja najznačajniju oblast

mikro-sociolingvistike i bavi se uspostavljanjem korelacija između jezičke i

društvene varijacije. Prepoznavanje značaja korelacije lingvističkih varijanti

i socijalnih faktora i i analiza jezičke promene u toku njenog trajanja nalaze

se u osnovi ovog usmerenja. Ono što je značajno za analizu jezičkih promena

je inovacioni koncept „prividnog vremena“ (engl. apparent time) koji

13

omogućava analizu samog toka jezičke promene, za razliku od istorijske

lingvistike koja smatra da se jezička promena može posmatrati, opisati i

objasniti tek pošto se okonča. Istorijsko-lingvistički pristup nudi malo

informacija o razlozima za promenu, kao i načinu na koji se ona dogodila

(posebno kada se radi o promenama pod kontaktom, pre svega u višejezičnim

zajednicama). Labov (1963, 1966), tvorac sociolingvističkog varijacionističkog

pristupa, pretpostavio je da kada su socijalni i stilistički faktori

nepromenljivi, jezičke razlike među različitim generacijama govornika unutar

jedne zajednice (razlike u prividnom vremenu) koincidiraju sa dijahronijskim

razvojem jezika (jezičke promene u realnom vremenu) (v.Bejli (Bailey), 2004:

313). Uz upotrebu koncepta prividnog vremena, Labov je u svojim studijama

govora u Njujorku i na ostrvu Martin vinograd (engl. Martha’s Vineyard)

uspeo da pokaže kako jezička inovacija ulazi u govornu zajednicu, širi se među

članovima podgrupa u toj istoj zajednici i dalje se širi do maksimuma svojih

kapaciteta unutar čitave zajednice, ili nestaje i biva zamenjena nekom

drugom inovacijom ili regresivnom promenom. Drugim rečima,

varijacionistička sociolingvistika ne prepoznaje „slobodnu varijaciju“ jezičkih

promenljivih, već jezik sagledava kao heterogen, uređen i dinamičan sistem u

kome se sva pomeranja u sistemu vrše zahvaljujući društvenom kontekstu (v.

Vajnrajh, Labov i Hercog (Weinreich, Labov & Hercog), 1968).

Makro-sociolingvistika, ili kako je Fišman (Fishman) (1978) definiše,

sociologija jezika, disciplina je koja crpe i teorijska znanja i metodološke

postupke iz različitih oblasti društvenih nauka, prevashodno iz sociologije i

antropologije:

14

„Čovjek konstantno upotrebljava jezik – govorni jezik, pisani jezik,

štampani jezik, - i čovjek se nalazi u stalnom kontaku s drugim ljudima

posredstvom zajedničkih im normi ponašanja. Sociologija jezika ispituje

interakciju ta dva aspekta ljudskog ponašanja. Ukratko, sociologija jezika se

usredtočava na cjelokupnu skalu pitanja koja se odnose na socijalnu

organizaciju jezičkog ponašanja, uključujući tu ne samo jezičku upotrebu kao

takvu nego i jezičke stavove, kao i stvarno ponašanje u odnosu na jezik i

korisnike jezika.“ (Fišman, 1978: 21)

Prema Fišmanu, „tradicionalna“ varijacionistička sociolingvistika bazira

se prevashodno na znanjima iz lingvistike, dok se ovo drugo usmerenje u

istraživanju odnosa jezika i društva oslanja na koncepte i teorijske postulate

različitih društvenih i humanističkih disciplina. Fišman (1985: 118) navodi i

tematsku orijentaciju ove vrste sociolingvističkih istraživanja: jezičko

planiranje, etnicitet/nacionalni identitet, rodno/polno obeleženo jezičko

ponašanje, multilingvizam (uključujući diglosiju), manjine, društvena

stratifikacija (društvena klasa, društveni status), obrazovanje,

učenje/nastava jezika, politika, stavovi prema jeziku/korisnicima jezika,

dijalekat/standardni i nestandardni (razlike i funkcije), zakonodavstvo,

književna analiza, i karakteristike/funkcije govornog jezika, predstavljaju

prvih 13 tema (ovde navedenih po frekvenciji pojavljivanja) u najznačajnijim

sociolingvističkim publikacijama.

Kao što se iz gore navedenog može zaključiti, moderna sociolingvistika

predstavlja niz uzajamno povezanih epistemoloških tradicija istraživačkih

metoda koje se bave iznalaženjem odgovora na različita pitanja. Istraživači

koji pripadaju onoj ne-varijacionističkoj grani sociolingvistike, uprkos

15

izdiferenciranom stavu da svoja istraživanja zasnivaju na jasno utemeljenoj

empiriji, često se usmeravaju na neke aspekte koji ne uključuju samu jezičku

formu i jezičku varijaciju. Stoga se sferi njihovih interesovanja nalaze i

istraživanja subjektivnih reakcija i interpretacija jezičkog ponašanja

(odnosno subjektivnih „viđenja i razumevanja sveta i događaja“, to jest

istraživanja jezičkih i drugih ideologija), identifikacija i analiza stavova

prema jezičkim varijetetima, identifikacija i značaj identifikacije sa

određenim varijetetom kao nosiocem kulturnih, etničkih i drugih osobenosti

govorne zajednice. Osnovna ideja i cilj ovih istraživanja jesu da se

identifikuje interna, implicitna organizacija društvenih zajednica i njeni

kulturni modeli i vrednosti, baveći se pre svega govornicima kao društvenim

akterima (to jest, istražujući strategije govornika koje rukovode

organizaciju i odabir lingvističkih formi za proizvodnju i razumevanje poruka

u društvenom kontkestu) a ne apstraktnom organizacijom jezičkih obrazaca

(za detaljnu analizu, v. Milroj i Gordon (Milroy & Gordon), 2003).

Kritička sociolingvistika

Kognitivna sociolingvistika

Jezik, identitet i ideologija

Iz svega gore navedenog, izvešću zaključak da sociolingvistika

sagledava jezik kao varijabilan sistem koji se kroz različite medijume

ispoljava u nizu funkcija koje koristimo za komunikaciju u različitim

domenima. Ovakvo tumačenje sociolingvisitke takođe jasno identifikuje

činjenicu da uloga, funkcije i vrednovanje određenog jezika zavise od niza

16

socijalnih, političkih, ekonomskih, kulturnih i drugih ekstra-lingvističkih

faktora koji određuju njegov status, značaj i moć unutar određene zajednice

(jezičke, kulturne, etničke, političke, itd.).

U isto vreme, ovakvo čitanje sociolingvističke paradigme zahteva da

odnos jezika i pojedinaca koji ga koriste sagledamo kao dinamičan i

kompleksan odnos u kome se varijeteti/kodovi, stilovi, registri, žargoni i sl.

kombinuju u izgradnji različitih diskursa koje pojedinac koristi u okviru

različitih govornih zajednica koje se međusobno ukrštaju, preklapaju i

prepliću (v. Risento (Ricento), 2006).

Zbog svega do sada rečenog, kao i zbog onoga o čemu će kasnije biti

reči, sociolingvističkoj analizi na ovom mestu dodajem i aspekt kritičke

analize jezika, to jest konkretnije, kritičke sociolingivistike. Kritička

sociolingvistika, kao i svaka druga vrsta aplikacije koncepata kritičke teorije

na istraživanje jezika, teži da

„istraži društvenu interakciju tako što se usmerava na njene

lingvističke elemente, ali u isto vreme teži da ukaže na najčešće skrivene

determinante u sistemu društvenih odnosa, kao i skrivene efekte koje oni

mogu imati na sistem.“7 (Ferklo (Fairclough), 2001: 4)

U tom smislu se kritička sociolingvistika značajno oslanja na koncepte

kritičke analize diskursa (engl. Critical discourse analysis), koja se bavi

analizom uloge diskursa u (re)produkciji odnosa moći, odnosno hegemonije i

dominacije određenih članova društvene zajednice nad drugim članovima iste

7 “(Critical language study) analyses social interactions in a way which focuses upon their linguistic elements, and which setsout to show up their generally hidden determinants in the system of social relationships, as well as hidden effects they may have upon the system.” (prev. J. F.)

17

zajednice i pokušava da uočavanjem i tumačenjem datih lingvističkih

fenomena utiče na iskorenjivanje socijalnih nejednakosti, razlika,

predrasuda, stereotipa, i sl. (v. Van Dijk (Van Dijk), 1993: 249).

Ovime želim da ponudim jednu novu perspektivu analize odnosa jezika i

društva, sa idejom da se u buduće moramo detaljno i nepristrasno pozabaviti

preispitivanjem svih tradicionalno prepoznatih apsolutnih kategorija i

pojmova, kao što su pol, rod, klasa, rasa, etnicitet, identitet, jezik, moć,

politika i planiranje i sl. Pitanja društvene moći, prevazilaženja društvenih i

kulturnih razlika i dominacije, kao i težnje da se iznađu nove društvene i

kulturne norme (koje prate odgovarajuće jezičke forme) u cilju definisanja

novih, alternativnih projekcija ličnog i grupnog identiteta moguće su buduće

teme ovakve vrste naučnih razmatranja.

Identitet je pojam koji se tokom poslednjih decenija koristi u

najrazličitijim kontekstima društvenih, humanističkih i drugih nauka, sa

veoma različitim implicitnim ili eksplicitnim razumevanjima i tumačenjima

koje autori u sadržaj ovog pojma unose. U psihološkom smislu, identitetom se

pre svega označava slika o sebi samom (lični mentalni model osobe), samo-

vrednovanje i individualizacija. Isto tako, identitet u tom smislu ozačava sve

lične razlike koje nas ističu kao pojedince i individualne ličnosti, čime

stvaramo svoj lični identitet. U interakciji unutar društvenih zajednica, svako

od nas preuzima niz društvenih uloga koje prepoznajemo kao društveni ili

kulturni identitet. Sa antropološkog stanovišta, koje se dalje prenosi i u

sociolingvistička istraživanja, koncept identiteta dobija na značaju sa

porastom interesovanja za etničke grupe u kontekstu različitih društveno

angažovanih pokreta od sedme dekade 20. veka. I upravo na tom terenu

pojam identiteta poprima različita značenja, konotacije i postaje manje ili

18

više moćan argument za udruživanje ili suprotstavljanje društvenih grupacija

unutar različitih društveno-političkih entiteta:

„'Identitet' ima uznemirujuću istoriju. U ime identiteta povlače se

linije koje razdvajaju one koji mogu da odlučuju o sebi od onih kojima se

upravlja kao robovima, odlučuje se ko može i ko ne može da živi u nekom

kraju grada, ko može a ko ne može da glasa ili ko ima ili nema prava na

osnovna 'ljudska prava'“ (Stone-Mediatore, 2002: 125)8

Bez obzira na teorijske i konceptualističke razlike na osnovu kojih

identitet možemo tumačiti kao esencijalnu, socio-istorijsku i biološku

konstantu na osnovu koje se pojedinac identifikuje i predstavlja kao član

određene društvene grupacije, odnosno konstrukcionističkih postavki po

kojima se identitet izgrađuje pre svega kao rezultat političke odluke o

pripadnosti određenoj grupaciji, za sociolingvistička istraživanja od presudne

je važnosti koncept društvenog identiteta:

„Društveni ili javni identitet je zbir brojinih društvenih pod-grupa (pol,

starosna dob, profesija, religija, itd.), kojima osoba može pripadati i koje je

prepoznaju kao kompetentnog člana date pod-grupe. Situaciono značajni

faktori društvenog identieta, tj. uloge, manifestuju se kroz aktivnosti u nizu

verbalnih i neverbalnih činova i komunikativnih praksi kouje zahtevaju

određeno znanje, znanje koje obezbeđuje kompetentnu akciju prepoznatu i

8 “’Identity’ nas a troubling history. In the name of identities, lines have been drawn between who may govern themselves and who is enslaved, who can live in the neighborhood and who is excluded, who can and who cannot vote, and who does and who does not have basic ‘hum an rights’”. (prev. J. F.)

19

priznatu od strane ostalih relevatnih učesnika u komunikaciji“ (Rajli (Riley)

2006: 38-39)9.

Dakle, identitetu se pristupa kao kompleksnoj kategoriji koja ljude

određuje u socijalno-istorijsko-kulturnom kontekstu i koja sadrži kako

dijahronijsku (etničku, religijsku, rasnu, itd.), tako i sinhronijsku (rodnu,

profesionalnu, nacionalnu, transnacionalnu, itd.) komponentu. A taj identitet

bazira se na znanju, koji je u osnovi proces saznavanja i identifikacfije kroz

koje se mi kao pojedinci orijentišemo u svetu u kome odrastamo, sazrevamo i

živimo i na osnovu kojih se u okviru određenih kolektiva suočavamo sa svetom

koji nas okružuje. To znanje autori identifikuju kao kulturu i određuju ga kao

društveni sistem znanja. Ni jedno društvo, potrebno je istaći, nema monolitan

i homogen sistem društvenih znanja: on će, kao što smo već navele, zavisiti i

od individualnih, regionalinih, itd. okolnosti/faktora u kojima pojedinci

odrastaju i formiraju svoj društveni identitet. Kako Rajli (2006: 39-40)

navodi, svako od nas konstruiše sopsvenu kulturu, na način sličan onome na

koji usvajamo jezik, na osnovu materijala koji nam je u procesu odrastanja i

razvoja dostupan. Prema njegovom mišljenju, bliska i direktna veza između

jezika, kulture i identiteta najbolje se vidi u takozvanim „kulturnim

markerima“ (engl. cultural markers, Rajli, 2006: 41) koji sadrže

leksikalizovane elemente kulture. U savremenom svetu to su akronimi i

skraćenice (UN, EU, BBC, RTS, B92,), toponimi (npr. Kališ, Ada, Strahinjića

Bana, i sl., relevantni za beogradski kulturni identitet), „dani“ (Božić, slava,

9 Social or public identity is the sum of numerous social sub-groups (sex, age, profession, religion, etc.) to which an individual maz belong and of which he or she is a recognized and competent member. Situationallz salient facets of social identity, i.e., roles, are manifest4ed bz the performance of sets of verbal an non-verbal acts and communicative practices, requiring specific forms of knowledge for their competent performance and ratification and recognition by relevahnt others.“ (prev. J. F.)

20

29. novembar, 4. juli, dan sv Patrika, itd.), datumi, ličnosti, znaci, mediji, igre,

i sl., dakle, sve ono što je, pretpostavlja se, deo kulturnog sistema znanja

članova određene društvene zajednice. Uočićete da je veliki broj kulturnih

markera u 21. veku deo kulturnog identiteta koji prati globalizaciju (sve što

je u vezi sa savremenim tehnologijama, Internetom i sl.), ali svaka kulturna,

govorna, etnička, i sl. zajednica još uvek mora das vlada velikim brojem

lokalnih, internih kulturnih markera.

Društveni sistem znanja se u nekim oblastima istraživanja, na primer,

kognitivnoj lingvistici10, kognitivnoj antropologiji, kognitivnoj sociolingvistici

još naziva i kulturni (kognitivni) model kojim se označavaju organizovani i

struktuirani oblici ponašanja unutar ljudskih zajednica: kulturni modeli su

modeli koji oblikuju našu društvenu stvarnost i utiču na ponašanje većine ili

svih članova date zajednice.

Ovo naglašavanje kulturnog porekla jezika nudi nam novi uvid u odnos

između jezika (kognitivna lingvistika) i viđenja sveta oko nas (kognitivna

antropologija), a obe discipline svoje teorijske koncepte i metodološke

10 Kognitivnu lingvistiku uglavnom zanima istraživanje značenja u jezicima u okviru jezičkih modela zasnovanih na upotrebi. Pretpostavka kognitivne lingvistike je da postoji niz kognitivnih kulturnih modela koji nam pomažu da izgradimo naše znanje o svetu kroz život. Kognitivni kulturni modeli su grupe struktuiranog (uglavnom) društvenog znanja koje nam je neophodno ukoliko želimo da budemo prihvaćeni kao članovi društvene zajednice (v. na primer, Hadsona, 2004).

„Izvedeni iz pojmova scenarija (Šenk i Abelson, 1975), okvira, (Minski, 1975) i šema (Rumelhart, 1980), kulturni modeli se definišu kao reprezentativne strukture koje dele članovi date kulture. Zatim, oni su hijerarhijski struktuirani tako da elementi često mogu da se prošire u njihove sopstvene modele. (Keson, 1983, citiran u D’Andrade, 1987).

Zbog njihove efikasno struktuirane organizacije i njihovog statusa zajedničkih reprezentativnih struktura, kulturni modeli su širom rasprostranjeni kako u jezičkim, tako i u misaonim procesima“ (Koulson, 1992).

21

postulate “pozajmljuju” savremenoj kognitivnoj sociolingvistici, koja se bavi

istraživanjem korelacija između kulturnih modela i jezičke varijacije.

Jezik se često upotrebljava, između ostalog, za oblikovanje stavova,

verovanja, percepcija, kao i emocija i reakcija ostalih članova naše govorne

zajednice (v. na primer, Koulsona, 1992). Upravo su kulturni modeli ti koji

sadrže takve socijalne i, preciznije rečeno, ideološke informacije.

Ideologije su društveni konstrukti koji nam pomažu da stvorimo

društvenu (kulturnu, političku, lingvističku, i sl.) sliku sveta koji nas okružuje:

„Kroz različite ideologije mi sebi obezbeđujemo različite

interpretacije činjenica sa kojima se suočavamo. Svaka interpretacija, svaka

ideologija, jedan je od primera nametanja obrasca – neke vrste strukture ili

organizacije – u procesu razumemevanja (ili pogrešnog razumemevanja) (...)

činjenica, događaja, aktivnosti, načina na koji procesujemo vizuelne i

auditivne sadržaje. Ideološke mape ne predstavljaju objektivnu, eksternu

realnost. Obrasci koje mi namećemo, ili prihvatamo od drugih, ne moraju biti

sofisticirani, ali bez njih ostajemo bez ikakvih smernica i nesposobni da

razumemo nasumične delove informacija koji za nas ostaju bez rime i

smisla11“ (Friden, (Freeden),2003: 2-3).

11 „Through our diverse ideologies, we provide competing interpretations of what the facts might mean. Every interpretation, each ideology, is one such instance of imposing a pattern – some form of structure or organization – on how we read (and misread) [...] facts, events, occurrences, actions, on how we images or hear voices. Ideological maps do not represent an objective, external reality. The patterns we impose, or adopt from others, do not have to be sophisticated, but without a pattern we remain clueless and uncomprehending, on the receiving end of ostensibly random bits of information without rhyme or reason." (prev. J. F.)

22

Drugim rečima, ideologija predstavlja sistem ideja o našem svetu i

realnosti koja nas okružuje koji se često ne može prihvatiti kao objektivna

procena te iste realnosti.

U lingvističkim disciplinama kakva je kritička analiza diskursa, teorija

jezičke politike i planiranja, pa i savrmena sociolingvistika, termin ideologija

odnosi se na sveukupnost kulturnih značenja i interpretacija sadržanih u

jezičkim porukama i jezičkim formama/strukturama (u odabiru stila, registra

ili varijeteta (dijalekta ili jezika)) koje govornici unutar određene društvene

zajednice odabiraju za prenošenje poruka. Dakle, istraživanja uloge

ideologije u jeziku usmeravaju se na stavove i pretpostavke o etnicitetu,

rodu ili moći i na analizu načina na koje ti stavovi i pretpostavke utiču na

živote i ponašanje ljudi. U tom smislu, ideologije su u direktnoj vezi sa

identitetom:

„Na koji način društva sagledavaju sebe (na primer, da li su ponosni na

sopstvena postignuća ili su demoralisani i obeshrabreni)? Koje atribute

članovi društvene zajednice unose u fokus kroz narativnu praksu o

sopstvenom poreklu i razvoju (na primer, da li se usmeravaju na sposobnost

rešavanja problema u kriznim situacijama, ili na posvećenost uspostavljanju

političkih rituala)? Kako se definiše različitost između „nas“ i „njih“ (na

primer, da li teritorijalne granice predstavljaju granice naše društvene

zajednice, ili je boja kože ključni faktor razgraničenja)? Koje lingvističke i

metaforičke resurse članovi društvene zajednice koriste kako bi namerno

naglasili, ili podsvesno stvorili, slike i simbole koji imaju značaja za

23

identifikaciju i razumevanje diskurzivne zajednice (...))?12“ (Friden, 2003:

104).

Jezik, ovako analiziran, više se ne sagledava kao jednostavna (i

jednoznačna) društvena činjenica, već kao potka celokupnog ljudskog

bivstvovanja koja društvenim zajednicama nameće kulturne obrasce i

ograničenja. Identitet, etnički, ali i svaki drugi (rodni, profesionalni, itd.) u

tom kontekstu postaje prostor u kome se određuje u usmerava postojanje i

budućnost društvenih zajednica. Potreba za očuvanjem sopstvenog

identiteta, odupiranje društvenim pritiscima da se nametne drugi ili da se

sopstveni identitet različito tumači, predstavlja od ključnih izvora

društvenih tenzija i konflikata tokom čitavog toka ljudske istorije. Kao što

sam već objasnila, jezik i ideologije učestvuju u konstruisanju, stvaranju

naših identiteta i naše celokupne realnosti (ne u pukoj interpretaciji sveta

oko nas), a odabir jezika/dijalekta/varijeteta/stila/registra, kao i morfo-

fonoloških, sintaksičkih i drugih jezičkih formi u direktnoj je i kontinuiranoj

interakciji sa našim poimanjem sosptvenog mesta u realnom svetu, naših

odnosa sa drugima (unutar i izvan naše društveno-govorne zajednice) i sa

razumevanjem događaja i činjenica u našoj prošlosti, sadašnjnosti i

budućnosti.

I tako, na kraju ovog odeljka, ponovo se vraćamo na definiciju

sociolingvistike koju sam ponudila u uvodnom paragrafu: savremena

12 „How do societies perceive themselves (for example, are they proud and self-congratulatory, of their achievements or disillusioned and demoralized)? Which attributes of a society are brought into prominence through the use of narratives *that tell us how we came collectively to be what we are (for example, is it our resourcefulness at times of crisis, or our devotion to established political rituals)? How are distinctions between “us” and “them” fashioned (for instance, do territorial borders delimit the society, or is skin colour an effective divide)? Which linguistic and metaphorical devices are exploited to accentuate deliberately, or to form unconsciously, images and self-understandings of a discursive community […]?” (prev. J. F.)

24

sociolingvistika, sociolingvistika 21. veka je kritička humanistička disciplina

koja izučava sve jezičke aspekte društvenog života i sve društvene aspekte

jezičke upotrebe.

Relevantna terminologija:

Jezik

Dijalekat

Varijetet

Dijalektologija (regionalna/horizontalna; socijalna/vertikalna)

Komunikacija

Govorna zajednica

Mikro- i makro-sociolingvistika

Varijacionistička sociolingvistika

Sociologija jezika

Kritička analiza jezika

Kritička sociolingvistika

Kultura, Društveni sistem znanja Kulturni (kognitivni) modeli

Ideologija

Identitet

Srodne discipline: Etnografija govora, antropološka lingvistika,

kognitivna antropologija, kogntivina lingvistika, kritička analiza diskursa,

sociologija kulture, komunikologija

Lista referenci:

CHAMBERS, J.K. and Peter TRUDGILL. 1999. Dialectology (2nd Edition).

Cambridge University Press.

25

DE SOSIR, Ferdinand. 2004. Spisi iz opšte lingvistike. Priredili i izdali Simon

Buke i Rudolf Engler u saradnji sa Antoanetom Vel. Novi Sad:

Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića. (naslov originala: de

Saussure Ferdinand, 2002. Ecrits de linguistique générale, établis et

édités par Simon Bouquet et Rudolf Engler avec la colaboration

d'Antoinette Weil, Paris: Gallimard).

FAIRCLOUGH, Norman. (1989; 2001). Language and Power (second edition).

Essex: Pearson Education Limited.

FILIPOVIĆ, Jelena. (u štampi). «Cultural models and variation in oral

narratives», u: J. Nikolić (ur.) Advances in Oral Literature Research.

Beograd: Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu.

FREEDEN, Michael. (2003), Ideology. A Very Short Introduction. Oxford:

Oxford University Press.

HYMES, Dell. 1964. Directions in (ethno') linguistic theory. American

anthropologist, 66 (3/2): 6-56.

HYMES, Dell. 1971. The contribution of folklore to sociolinguistic research.

The journal of American folklore, 84 (331): 42-50.

HYMES, Dell, 2000. The emergence of sociolinguistics: A dialogue with

Samaran. Journal of sociolinguistics, 4 (2): 312-315.

KRISTIANSEN, Gitte, Michel ACHARD, René DIRVEN & Francisco J. RUIZ DE

MENDOZA IBÁÑEZ. 2006. Cognitive Linguistics: Current applications

and future perspectives. Berlin: Mouton de Gruyter.

MILROY, Leslie; Matthew GORDON (2003): Sociolinguistics. Method and

Interpretation, Blackwell Publishing.

RICENTO, T. (ur.) (2006): An introduction to language policy. Theory and

method, Malden, MA, USA, Blackwell Publishing.

26

RILEY, Philip (2006): Language, culture and identity. Advances in

Sociolinguistics Series, London/ New York: Continuum.

SPERBER, Dan & Lawrence HIRSCHFELD. 1999. Culture, Cognition, and Evolution.

In: Robert Wilson & Frank Keil (eds.) MIT Encyclopedia of the

Cognitive Sciences (Cambridge, Mass. : MIT Press, 1999) pp.cxi-cxxxii.

STONE-MEDIATORE, Susan, «Postmodernism, realism and the problem of

identity», Diaspora 11, 1, 2002, str. 125-138.

van DIJK, Teun A., «Principles of critical discourse analysis», Discourse &

Society, 4, 2 (1993), str. 249-283. Veb strani pristupljeno 25. marta

2008.

von HUMBOLDT, Wilhelm (1983): On the structural Variety of Human language

and its influence on the intellectual development of mankind, (Über die

Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluβ auf

die geistige Entwickenlung des Menschengeschlechts. (Ahhandlungen

der Akademie der Wissenschaften zu Berlin), Berlin, Dümmlers Verlag.

(Reprinted 1960, Bonn, Dümmlers Verlag; English translation by P.

Heath, 1988, On language: the diversity of human language – structure

and its influence on the mental development of mankind, Cambridge

UP).

WEINREICH, U.; W. LABOV; M. I. HERZOG (1968): Empirical foundations for a

theory of language change, University of Texas Press.

WEINREICH, Uriel (1974(1953)): Languages in contact. Findings and problems,

With a Preface by André Martinet, The Hague- Paris, Mouton.