NUTUK - İÇİNDEKİLER...NUTUK - İÇİNDEKİLER Ön Söz Birinci Dünya Savaşında Anadolu'nun durumu ve kurtuluş çareleriMilli teşkilatların kurulması ve kongreler İstanbul

NUTUK-İÇİNDEKİLER

ÖnSöz BirinciDünyaSavaşındaAnadolu'nundurumuvekurtuluşçareleri Milliteşkilatlarınkurulmasıvekongreler İstanbulhükümetiileilişkilerMilliteşkilatınyenidendüzenlenmesi Misak-ıMillivegelişmeler TürkiyeBüyükMilletMeclisi'nintoplanması İçisyanlarveDoğucephesindekigelişmeler Düzenliorduyageçmekararı İstanbulhükümetininAnkarailetemasarayışları BatıcephesindekigelişmelerveBirinciİnönüzaferi Londrakonferansıveİkinciİnönüzaferi Sakaryameydanmuharebesivemüteakipgelişmeler BüyükTaarruzveBaşkomutanlıkSavaşı,Mudanyakonferansı LozanbarışkonferansıveSaltanatınkaldırılmasınailişkingelişmeler,Hilafetmeselesi Halkpartisininkuruluşçalışmaları,LozanBarışAntlaşmasıvemüteakipgelişmeler Cumhuriyetinilanı Hilafetinkaldırılması Cumhuriyetekarşıiçmuhalefet,paşalarmücadelesiveTerakkiperverCumhuriyetFırkasıolayı TürkGençliğineHitabe Rapor Haritalar

İÇİNDEKİLERÖNSÖZYurdumuzunparçalanıpişgaledildiğigünlerdenbaşlayarak,TürktarihindebirdönümnoktasıolanİstiklâlSavaşı'nı,TürkiyeCumhuriyeti'ninkuruluşunuveinkılâplarınyapılışınıanlatanNutuk,siyasîvemillîtarihimizinbirincielden,pekdeğerlibirkaynakeseridir.Atatürk'ünkendikalemindençıkanbueser,yineAtatürktarafından,CumhuriyetHalkPartisi'nin15-20Ekim1927tarihleriarasındaAnkara'datoplananİkinciKurultayı'nda36,5saatsürenvealtıgündeokunantarihîbirhitabeyedayandığıiçinNutukadınıalmıştır.Nutuk,inkılâptarihimizinbirincieldenpekdeğerlibirkaynağıdırdedik.Çünkü,eserinsahibi,tarihîolaylarıyalnızcabelgelerleinceleyerekobjektifgerçeğeulaşmakisteyenbirtarihyazarıdeğil,doğrudandoğruyaotarihiyapanınkendisidir.Tarihiyapanileyazanınaynışahsiyettebirleşmişolması,Nutuk'u,benzerleriilekarşılaştırılamayacaküstündeğerdebireserdurumunagetirmiştir.Bueserde,kendiniherşeyiilemilletineadamışolağanüstüyetenekleriiledehânıneniyiörneğinivermişbüyükbirkomutanın,inkılâpçıbirliderinveilerigörüşlübirdevletadamının,askerîvesiyasîaksiyonlarıile,TürkiyeCumhuriyeti'neşekilverentemeldüşüncevegörüşleryeralmıştır.Ayrıca,eserdemillîdeğerlersisteminebağlıCumhuriyetrejiminin,tarihşuuruiçindekigelişmesininadımadımnasılolgunlaştırıldığını,sosyalvekültürelalanlarayönvericisiyasîveidarîşartlarınnasılhazırlandığınıyakındangörebilmekteyiz.Bueser,yalnızgeçmişbirdevrinhikâyesiolarakdünümüzüanlatmaklakalmamakta,yakıntarihimizdenalınanibretdolutecrübelerle,millivarlığımızınbugününedeyarınınadaışıktutabilenyüksekbirdeğertaşımaktadır.Çünkü:

Nutuk,tarihinakışınıdeğiştirmegücünesahipbirönderin,varlığısonaermişsayılanbüyükbirmilleti,temelleriçökmüş,ömrütamamlanmışolanbirimparatorluğunyıkıntılarıarasındançekipçıkararaknasılçağdaşvemillîbirdevlethalinegetirebildiğininbelgeleredayananhikâyesidir.Nutuk,ÇanakkaleMuharebesi'nde:"Sizebentaarruzemretmiyorumölmeyiemrediyorum"diyerek,kendişahsındadasavaşanordusundadaölümkorkusunuvemânevîçöküntüyüyenmişolanbirkahramanın,başsızkalmışveolupbiteceklerikaranlıklariçindebeklemekteolánbirmillete,yaşamasırrının,"millîhâkimiyetedayanankayıtsızşartsızbağımsızbirTürkdevletikurabilme"kararındasaklıolduğunuanlatanbireserdir.Nutuk,"temelilke,Türkmilletininhaysiyetliveşereflibirmilletolarakyaşamasıdır.İstiklâlindenyoksunbirmillet,medenîinsanlıkdünyasıkarşısındauşakolmakmevkiindenkurtulamaz"gerçeğindenve"yaistiklâlyaölüm"ilkesindenyolaçıkılarakverilenMillîMücadelesafhalarınıvealınanbaşarılısonuçlarıadımadımdilegetirenbireserdir.Nutuk,enbüyükhizmetvegayretlerleeldeedilenrütbevenişanlarısöküpatmaktançekinmeyecekkadarvatanvemilletsevgisiyledolmuşbiraskerle,tarihîvemillîkarakterininondaşahıslanmışolduğunugörenbirmilletin,elelevererek,dayandığımillîbirlik,katlandığıfedakârlıkvegösterdiğiiradegücüsayesinde,imkânsızlıklardannasılimkânlarvemucizeleryaratabildiğinidünyayaanlatanbireserdir.Nutuk,milletadınayapılanbütünişlerin,meşrulukilkesinedayandırılarakyürütüldüğünü,verilenkararların,geçilenuygulamaların,derinlemesinebirdüşüncenin,uzakbirgörüşün,incebirhesaplamanın,yerindebirmantığınveihtiyatlıbirdavranışınürünüolduğunuortayakoyanbireserdir.YapılanherişteTürkmilletininhaysiyetveşerefininönplândatutulduğunun,bütündüşüncevegörüşlerdeaklın,mantığınveilmingereklerineuygunbirmillîpolitikanınyeraldığınıngöstergesidurumundadır.Nutuk,Millîbiruyanışınifadesiolarak,birmilletinmaddîvemanevîbütüngüçlerinihareketegeçirenKuva-yıMilliyeruhunun,biryandandışdüşmanlarakarşıkoyarkenbiryandandaiçeridekiihanetçetelerine,içpolitikasıiflâsetmişvedüşmanaboyuneğmepolitikasınıntemsilcisidurumunagelmişbulunanİstanbulHükümeti'yleSaray'akarşıverdiğimücadeleninhikâyesidir.Türkmilletine,düşmanlaboğuşaboğuşayenilmeyideğil,yenmeninvezafereulaşmanıninceyollarınıöğretenbireserdir.Nutuk,milletiülkeningeleceğinibelirliyecekolan"vahdet-imilliye"(millîbirlik)ilkesietrafındabilinçlendiripkenetlendirerek,millîiradevemillîhakimiyetkavramlarınınaksiyonadönüştürülmesiyoluyla,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninkuruluşundanCumhuriyet'inilânınakadaruzananbaşarılıbirtarihîakışınhikâyesidir.Nutuk,sahipolduğuderinkavrayış,genişkültürveköklütarihşuurudolayısıyla,toplumunsosyalvekültürelalanlardakiihtiyaçvebeklentilerinecevapverecekgüçtebirinkilâpçının,milletinözündevarolanbüyükgelişmeyeteneğinedayanarakgerçekleştirdiğiinkılâplarla,Türkiye'yi1839Tanzimathareketindenberisüregelenyenileşmemücadelesinde,kesinhedeflerineveçağdaşbirmedeniyetsisteminenasılkavuşturabilmişolduğununhikâyesidir.Nutuk,tarihtenedinilentecrübelerinbiribrettablosuhalindemilletemaledilmesìgeleneğineuyularakveogünulaşılanbaşarının"asırlardanberiçekilenmillîfelâketlerinyarattığıuyanıklığınsonucuvebuazizvatanınherköşesinisulayankanlarınbedeli"olduğunaişaretedilerekbusonucunözlübirHitabeileTürkgençliğineemanetedildiğibireserdir.Görülüyorki,TürkmilletinindününübugününebağlayanbugününüdeyarınabağlayacakolanNutuk,millîtarihimizindönümnoktasıolanbirsafhasını,zamansilindirininaşındırıcıetkilerindenkurtararakgelecekkuşaklariçinölümsüzleştirenbirkaynakeserolmuştur.Görülüyorki,bukaynakeser,taşıdığıbütünbuözelliklerile,aynızamandaTürkiye

Cumhuriyeti'nintarihinsonsuzluğuiçindegeleceğedoğruuzananakışında,temelilkeleraçısındankarşılaşabileceğigüçlüklerdedemodernçağıngereklerineuygunbütünyenileşmehamlelerindedekendinimemlekethizmetineadamışolanlaraherzamanışıktutabilecekbirdolgunluktadır.Nutuk,niteliğibakımındangerçekbirsan'ateserideğildir.Askerî,siyasîvesosyalolaylarıyerigeldikçe,belgelerlededeğerlendirenbirtarihîeserdir.Ancak,Atatürk,konuşmaveyazmasan'atına,kendisinidinleyenleriveokuyanları,düşüncelerininpeşindesürükleyebilecekeşsizbiranlatımgücükazandırabildiğiiçindirki,Nutuk,Türkhitabetsan'atınındadoruğunayükselmişvebirşaheserolmuştur.Bilindiğigibi,dil,fizyolojikolarak,zihindekidüşüncefaaliyetininsözkalıplarıiçindedışdünyamızaaktarılmasıolayıdır.Dolayısıyla,düşünceninsadıkbiraynasıdurumundadır.Nutuk'undilveüslûpözellikleribakımındanincelenmesi,Atatürk'ündüşüncedünyasındayeralanfikirçekirdekleriile,buçekirdeklerinbiribirleriyleolanilişkilerine,bunlarıbütünleşmişbirdüşünceörgüsühalinegetirenbağlantınoktalarına,ondakitemeldüşünceunsurlarıiçindehangilerinindahaağırlıklı,hangilerininikinciveüçüncüplândayeralmışolduklarınadahayakındanveobjektifölçülerleyaklaşmaimkânınısağlamaktadır.Nutuk'undili,sözdağarcığıvecümleyapısıbakımından,Atatürk'ünyetiştiğidevringeneldilyapısınaparalelolarak,MillîEdebiyatdevrinintemsilettiğidildir.Budil,klâsikOsmanlıcayaoranlahaylisadeleştirilmişolanogünküyazıdilininmükemmelbirörneğidir.Kelimekadrosubakımındandaçokzengindir.Ancak,odevirdedahaTürkçedenArapçaveFarsça'nnkurallarınabağlıkelimelerilebudillerdengeçmetamlamaşekilleribütünüyleatılamadığıveresmîdevletyazışmalarınıngereklikıldığıbazıklişeleryeraldığıiçin,bugünegöreoldukçaağırdır.Nevarki,eseriyalnızkelimehazinesibakımındandeğilde,üslûpölçüleriilededeğerlendirdiğimizde,Nutuk'taaçıkveyalınbirdilinhâkimolduğunugörürüz.Buaçıklıkveyalınlık,eserdekizenginkelimekadrosunun,düşüncelerinakışınauygunbirustalıkvebaşarıilekullanılabilmişolmasındankaynaklanmıştır.Çeşitlikelimetürleriilebunlarıncümlelerdekiyayılışoranlarıveanlatımşekilleriarasında,olaylarınniteliğinedenkdüşenbiruyumgözeçarpar.Budurum,düşünceyecanlılık,üslûbaakıcılıkvermiştir.Ancak,şunudabelirtmekgerekirki,Atatürk'tedinamikbirdüşünceyapısınınvarlığınaişaretedenbuüslûpakıcılığı,asılgücünütabiîvegerçekçibirsöyleyişbiçimindenalmışbulunmaktadır.Eserdeuzunifadeleriçin,içiçegirmişgiriftcümleleryerine,birbiriarkasınadizilmişsıracümlelerşeklindekibirleşikcümlelerinyeraldığıgörülür.Ortayakonandüşüncelerin,çizilentarihîtablolarınveaktarılanolaylarınözelliklerinegöre,bazankısavekeskinçizgilisöyleyişlere,bazandadüşüncelerinakışınıkolaylaştıranhareketliifadelereyerverilmiştir.Böylece,üslûpta,cümlekuruluşlarındakiveanlatımşekilerindekiaçıklık,sadelikvetabiîliktengelenbirmükemmellikortayaçıkmıştır.Buüslûbunenbelirginözelliklerindenbiride,yeryerkısaveözlüifadelerinağırlıkkazanmış;uzunsürenaçıklamalardansonra,düşüncelerin"ArtıkİstanbulAnadolu'yahâkimdeğil,tâbiolmakmecburiyetindedir"örneğindegörüldüğüüzere,mantıkgücüağırbasanvecizsözkalıplarınavekesinyargılarabağlanmışolmasıdır.Özetolarakbelirtmekgerekirse,Nutuk'takiüslûp,tekbirkelimesindenfedakârlıkedilemeyecekkadarölçülüvetabiîdir.Düşüncelerderinveaydınlıktır.Kavrayışçokgeniştir.Atatürk'ünmuhakemevemantığındakigüçlülük,ona,olaylarıderinlemesinebirtahlildengeçirebilmeyeteneğidekazandırmıştır.Budurum,hiçşüpheyokki,Atatürk'ünüstünzekâsıdışında,tarihşuuruiçindeolgunlaşmışbulunansağlamfikiryapısındanveuzakgörüşlülüğündenkaynaklanmaktadır.Cumhuriyet'igençnesillereemanetederkensöylediği:"Bugünvâsılolduğumuzneticeasırlardanberiçekilenmillîmusibetlerinintibahıvebuazizvatanınherköşesinisulayankanlarınbedelidir"cümlesi,ondaki

bütünbirtarihîgeçmişivecizbirşekildeortayakoyabilecekbirdüşüncegenişliğininvedilindedebunauygunbirsentezgücününvarlığınıispatetmektedir.Nutuk'tayeralandilveüslûpözellikleriyle,Atatürk'ünTürkçocuklarıiçinbukonudailerisürdüğügörüşarasındadatambiruygunlukgözeçarpar.Atatürk,Türkçocuğununnasılkonuşması,nasılyazmasıgerektiğiniaçıklayanbirsohbetindeşöylediyor:"Türkçocuklarınıeğitirken,onları,kafalardakikabiliyetleri,Türkkarakterindekisağlamlıkları,Türkduygularındakiyükseklikvegenişlikleri,kendilerinihiçzorlamadannaturelbirtarzdaveolduğugibiifadeyealıştırmak.Bunlaryapılıncaneticeşuolacaktır:Türkçocuğukonuşurkenonunbeyanveanlatıştarzı,Türkçocuğuyazarkenonunifadeveüslûbu,kendisinidinleyenlerionunyürüdüğüyolagötürebilecek;bukabiliyetisayesindeTürkçocuğu,kendinidinleyenveyayazısınıokuyanlarıpeşinetakarakyüksekbirTürkülküsüneiletebilecek,ulaştırabilecektir."İşteNutuk,kendisinihitabetsan'atınındoruğunaçıkaranbudilveüslûpmükemmelliğiile,böylebirülküyedeörneklikveöncülükedebilecekniteliktedir.Nutuk,ilkdefa1927yılında,biriasılmetin,diğeribelgelerolmaküzereArapharfleriyleikiciltolarakyayınlanmıştır.'Aynıyıl,tekcilthalindelüksbirbaskısıdayaptırılmıştır.Yazıinkılâbındansonra,builkmetninokunmasıgüçleştiğinden,1934yılında,MillîEğitimBakanlığı'ncaüçciltolarakyenidenbastırılmıştır.Cumhuriyet'inonbeşinciyıldönümüdolayısıyla1938'deyalnızNutukbölümütekciltolarakyayınlanmıştır.Atatürk'ünölümündensonra,1960'taMillîEğitimBakanlığı'nca,TürkİnkılâpTarihiEnstitüsüyayınlarıarasındaçıkarılanüçciltlikNutuk,1981'deondördüncübaskısınaulaşmıştır.Atatürk'ündoğumunun100.Yıldönümü'nearmağanolarak,1981yılında,yineüçcilthalindeMobilŞirketi'ncebastırılmışolanmetindeüzerindedurulmayadeğer.Yukarıdabelirtildiğigibi,Nutuk'taMillîEdebiyatdevrininişleyipgeliştirdiğioldukçasadeleşmişbirOsmanlıTürkçesiyeralmıştır.Ancak,dilimizin,Cumhuriyet'tensonraTürkçeleşmeşartlarıbakımındançokhızlıbirtempoylayolalmışolması,eseringençkuşaklarcaanlaşılmasınıgüçleştirmişvesadeleştirilmişyenibaskılarınınyapılmasınıgereklikılmıştır.Buihtiyacıkarşılamaküzere1963-1981yıllarıarasında,resmîveyaözelbazıkuruluşlarla,bazışahıslartarafından,özelliklebelgelerdışındakalanNutukbölümütamveyakısaltılmışolarakgünümüzTürkçesi'neaktarılarakyayınlanmıştır.EldekiNutukçevirileri,metninözünebağlılıkvedilyapılarıbakımındanincelendiğinde,görülendurumşudur:Yaeserinaslınakelimesikelimesinebağlıkalanbiraktarmayapıldığıvekelimekadrosubakımındandaeskişekillerağırlıktaolduğuiçin,eserdebugünküdilörgüsüneveüslûpzevkinetersdüşen,dolayısıylametninanlaşılmasınıgüçleştirenbazıtıkanmalarortayaçıkmıştır.Yahutdaeserinaslındakicümleleleri,anlamlarınıbozacakşekildekısaltıpparçalamaveherkesçebilinenkelimelerebileyakışıksızyeniyenikarşılıklararamagayretiyüzünden,Atatürk'ünbirleştiricivebütünleştiricikültürdilianlayışınatersdüşenveözündenkoparakOsmanlıcasıkadaranlaşılmazdurumagelmişbulunan,aşırıdilyapısındaSöylevmetinleriortayaçıkmıştır.Buyüzdendirki,Atatürk'ündoğumunun100.YılınıKutlamaKoordinasyonKurulu'nca,Nutuk'unbütünaydınlarınvegençliğinhiçbirsözlüğebaşvurmadanseverekokuyupanlayabilecekleriyenibirçevirisininyapılmasınakararverilmiştir.Eldekimetin,işteböylebirihtiyacıkarşılamaamacınadayanmaktadır.Nutuk'ugünümüzTürkçesineaktarırken,Atatürk'ünsağlığındabasılmışveyazmanüshasıilededikkatlibirkarşılaştırmadangeçirilmişolan1927baskısıesasalınmıştır.Çevirmeişinde,eserinaslıileolanbağlantısıkoparılmadan,şuveyabuyöndekiaşırıbirdilanlayışınadaağırlıkverilmeden,doğrudandoğruyayaygınveyerleşmişölçüleredayananortakyazıdilitemel

alınmıştır.Türkçemiz'dekialtmışyıllıkdeğişmevegelişmeninbirsonucuolarak,dildeOsmanlıcasıylaTürkçesiyanyanayaşayankelimelerde,bunlarınkullanılışyerleri,yaygınlıkdurumlarıvetaşıdıklarıanlamdolgunluklarıileüslûpincelikleridikkatealınarak,herhangibirşekilciliksaplantısınadüşülmeden,bazanbiri,bazandiğeritercihedilebilmiştir.Yerinegöreçokyaygınlaşmışvedilimizinmalıolmuşbağımsızlıkkelimesidekullanılmıştır."Yaistiklâl,yaölüm"vecizesindekiİstiklâl"kelimesidekorunmuştur.Hattâ,Atatürk'ünözelbirdeğervererekaltlarınıçizmişolduğukonuşmalarda,bildirivekararmetinlerindebukelimenindeğiştirilmedenbırakılması,metninözünedahauygundüşmüştür.Taarruzkelimesigerekenyerlerdesaldırıkelimesiylekarşılanabildiğihalde,askerîbirterimolarak,elbetteolduğugibibırakılmıştır.zararlıkuruluşlariçin,örgütveörgütlenmekelimelerineyerverilirken,başkayerlerdeeserinaslındakiteşkilâtveteşkilâtlanmaşekillerinindevamettirilmesigereğiduyulmuştur.Arasıragözeilişebilecekolanbugibiikilidurumlar,yukarıdaaçıklananhususlavebazıyenikelimelerindahaheryerdeyeterinceanlamdolgunluğuvedeyimleşmeözelliğikazanamamışolmasıylailgilidir.Atatürk'ünbüyükbirduyarlıklakalemealdığı"GençliğeHitabe"si,NutukmuhtevasınınanlamlıbirözetiveTürkiyeCumhuriyeti'ninTürkgençliğineemanetiniteliğindeolduğundan,bubölüm,eserdeolduğugibibırakılmıştır.Eserbugünküdileaktarılırkenaslındakidilörgüsünün,anlambütünlüğünün,üslûpözelliklerininvetarihîhavasınınkorunmasınaeldengeldiğikadarözengösterilmiştir.Bilindiğigibi,Atatürk'ünhitabetdilindegüzellikveakıcılıksağlayannoktalardanbiride,eşveyayakınanlamlıkelimelerarasındakisesuyumlarıdır:muztaripvemüfeellimolmakgibi.Bugibidurumlarda,aynıuyumusağlayabilecekelverişlikarşılıklararanmış;fakatbulunamadığında,buakıcılıkTürkçe'ninanlatımgücündekidahabaşkaözelliklerdenyárarlanılarakdenkleştirilmeğeçalışılmıştır.Eserdekiüslûpinceliklerininvedevrinkültüründengelentarihîhavanınözündenkoparılmamasıdüşüncesiyle,Atatürk'ünBüyükMilletMeclisiüyeleriiçinkullandığı"Efendiler"hitabıile,kendiüslûbununveyaodevirresmîyazışmalarınıngereklikıldığınezaketinceliklerinebağlızâtışâhâne,zatıalîleri,padişahhazretleri,hazret-ievvel,arzubuyurursanızgibiklişeleşmişbazıkelimevesöyleyişlerolduğugibibırakılmıştır.OsmanlıdevletteşkilâtınaveyaMillîMücadeledevrineaitolupdabugündevamıbulunmayan,tarihteriminiteliğindekikuruluşadlarıileünvanverütbelerdeğiştirilmedenalınmış;gerekliaçıklamalardipnotlarlaverilmiştir:Meclis-iMeb'usan,HarbiyeNezareti,BirinciFerik,Redd-iİlhakCemiyefi,Hey'et-iTemsiliye,Kuva-yıMilliye,Kuvve-iSeyyaregibi.Ancak,Cumhuriyet'inilkdevirlerindeOsmanlıcaadlaralıpdasonradanTürkçeleştirilmişolanmakamvekuruluşadlarıbugünküşekilleriilegösterilmiştir:Erkân-ıHarbiye-iUmumiyeRiyaseti:GenelkurmayBaşkanlığı,İcraVekilleriHey'eti:BakanlarKurulu,Kabinegibi.Bunlarınasılmetindekieskişekilleri,ilkgeçtikleriyerlerdeyinenotlarlabelirtilmiştir.BugünanlaşılmasıgüçleşmişolanbazıgeçicikuruladlarıdaTürkçeleştirilmiştir:İstihzaraf-ıSulhiyeKomisyonu:BarışHazırlığıKomisyonugibi.Metninakıcılığınıbozmamakiçin,cumhuriyettensonrabaşkaadlarverilmişveeskişekilleriartıkunutulmuşbulunanyeradları,metiniçindeyenişekilleriilegösterilmiş;eskişekillerinotaalınmıştır.ElazığlMamuretülaziz,AdıyamanlHısnımansurgibi.Bunlardışında,sayfaaltlarınagerekliveaçıklayıcıdahabaşkabazınotlardaeklenmiştir.DoğrudandoğruyaAtatürk'eaitólanikinot,yanlarına(*)işaretikonarakbelliedilmiştir.Nutuk'ta,zevalî(öğlevakti)esasabağlıolarakverakamlaryanına"evvelde"ve"sonrada"kelimelerieklenerekverilmişolansaatlerbugünküsöyleyişegörenormalleştirilmiştir:3sonrada:saat15.00'tegibi.Sayınokuyucularıneldekiçeviriyi,gerektiğindeasılmetinlekarşılaştırabilmeleriiçin,sayfalarınsağtarafına1927baskısındakisayfanumaralarını

vermeyideuygunbulduk.Eserdenyararlanmayıkolaylaştırmaküzere,1934baskısındaolduğugibikonubaşlıklarıdaeklenmiştir.Baskıda,Atatürk'ünsatıraltlarınıçizereközelliklevurgulamakistediğiyerlersiyah,metinaralarındakibelgelerdahaküçükpuntoiledizdirilmiştir.Yabancışahısadlarıkendiimlâlarıileyazılmış;ilkgeçtikleriyerlerdeparanteziçindeokunuşlarıdagösterilmiştir.Eserinsonunabirdeşahısveyeradlarıindeksieklenmiştir.Atatürk'ün100.doğumyıldönümüdolayısıylahazırlanmışvemevcudutükenmişbulunanbueserinAtatürkKültür,DilveTarihYüksekKurumu,AtatürkAraştırmaMerkeziBaşkanlığı'ncayenidenbastırılmasıdolayısıylasayınProf.Dr.UtkanKocatürk'e,AraştırmaMerkeziYürütmeKurulu'naveYüksekKurumBaşkanısayınSuatİlhanileYönetimKuruluüyelerineayrıayrıteşekkürlerimisunmayıyerinegetirilmesigereklivezevklibirborçsayarım.Nutukgibihemtarihîdeğeriyüksek,hemdehitabetgücübakımındaneşsizolanböylebireserin,bugünküyazıdilinekusursuzbiraktarmasınınyapılabildiğinisöylemekgüçtür.Atatürk'ünazizhâtırasınaküçükbirarmağanolaraksunduğumuzbuçeviriyle,eğereserinseverekokunabilecekbiryayınınıortayakoyabilmişsek,kendimizimutlusayacağız.Eksiklerimiziniyiniyetimizeveiçtenliğimizebağışlanmasınıdileriz.Ekim1990ZeynepKORKMAZ

İÇİNDEKİLERBİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİSamsun'açıktığımgüngeneldurumvegörünüş Bunlarakarşıdüşünülenkurtuluşçareleri Millikuruluşlar,siyasiamaçvehedefleri Memleketiçindeveİstanbul'damillivarlığadüşmankuruluşlar İngilizMuhripleriCemiyeti AmerikanmandasıisteyenlerOrdumuzundurumu Müfettişlikgörevimingenişyetkileri Geneldurumundarbirçerçeveiçindengörünüşü Düşünülenkurtuluşçareleri Benimkararım Yaistiklalyaölüm UygulamalarısafhalaraayırmakvebasamakbasamakilerleyerekhedefevarmakMillisır Orduiletemas YunanordusununManisaveAydınçevresiniişgali

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİSAMSUN'AÇIKTIĞIMGÜNGENELDURUMVEGÖRÜNÜŞ1919yılıMayısının19'uncugünüSamsun'açıktım.Ülkeningeneldurumuvegörünüşüşöyledir:OsmanlıDevleti'niniçindebulunduğugrup,I.DünyaSavaşı'ndayenilmiş,Osmanlıordusuhertaraftazedelenmiş,şartlarıağırbirateşkesanlaşmasıimzalanmış.BüyükSavaş'ınuzunyıllarıboyuncamilletyorgunvefakirbirdurumda.MilletivememleketiI.DünyaSavaşı'nasürükleyenler,kendihayatlarınıkurtarmakaygısınadüşerekmemlekettenkaçmışlar.SaltanatvehilâfetmakamındaoturanVahdettinsoysuzlaşmış,şahsınıvebirdetahtınıkoruyabileceğinihayalettiğialçakçatedbirleraraştırmakta.DamatFeritPaşa'nınbaşkanlığındakihükûmetâciz,haysiyetsizvekorkak.Yalnızpadişahıniradesineboyuneğmekteveonunlabirliktekendilerinikoruyabilecekleriherhangibirdurumarazı.Ordununelindensilâhlarıvecephanesialınmışvealınmakta...İtilâfDevletleri,ateşkesanlaşmasınınhükümlerineuymayıgereklibulmuyorlar.Birerbahaneileİtilâfdonanmalarıveaskerleriİstanbul'da.AdanaiIiFransızlar;Urfa,Maraş,Ayıntap(Gaziantep)İngilizlertarafındanişgaledilmiş.AntalyaveKonya'daİtalyanaskerîbirlikleri,MerzifonveSamsun'daİngilizaskerleribulunuyor.Hertaraftayabancısubayvememurlarile

özelajanlarfaaliyette.Nihayet,konuşmamızabaşlangıçolarakaldığımıztarihtendörtgünönce,15Mayıs1919'da,İtilâlDevletleri'ninuygunbulmasıileYunanordusudaİzmir'eçıkartılıyor.Bundanbaşka,memleketinhertarafındaHristiyanazınlıklargizliveyaaçıktanaçığakendiözelemelvemaksatlarınıgerçekleştirmeyedevletibiranönceçökertmeyeçalışıyorlar.Sonradaneldeedilengüvenilirbilgivebelgelerleiyiceanlaşılmıştırki,İstanbulRumPatrikhanesi'ndekurulanMavriMiraHey'etiillerdeçetelerkurmakveidareetmek,gösteritoplantılarıvepropagandalaryaptırmaklameşgul.YunanKızılhaç'ıveResmîGöçmenlerKomisyonu,MavriMiraHey'eti'ninçalışmalarınıkolaylaştırmaklagörevli.MavriMiraHey'etitarafını,olanyönetilenRumokullarınınizniteşkilâtları,yirmiyaşındanyukarıgençlerideiçinealmaküzereheryerdekuruluşunutamamlıyor.ErmeniPatriğiZazenEfendide,MavriMiraHey'etiilebirlikteçalışıyor.ErmenihazırlığıdatıpkıRumhazırlığıgibiilerliyor.Trabzon,SamsunvebütünKaradenizsahillerindeörgütlenmişolanve4İstanbul'dakimerkezebağlıbulunanPontusCemiyetihiçbirengellekarşılaşmadankolaylıklavebaşarıylaçalışıyor.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİBUNLARAKARŞIDÜŞÜNÜLENKURTULUŞÇARELERİDurumundehşetvekorkunçluğukarşısında,heryerde,herbölgedebirtakımkimselertarafındankurtuluşçareleridüşünülmeyebaşlanmıştı.Budüşünceileyapılanteşebbüslerbirtakımkuruluşlarıdoğurdu.Örnekolarak,EdirneveçevresindeTrakya-Paşaeliadıylabirdernekvardı.DoğudaErzurum'daveElâzığ'daRelegenelmerkeziİstanbul'daolmaküzereVilâyât-ıŞarkiyeMüdafaa-ihukuk-ıMilliyeCemiyetikurulmuştu.Trabzon'daMuhafaza-iHukukadındabirdernekbulunduğugibi,İstanbul'dadaTrabzonveHavalisiAdem-iMerkeziyetCemiyetivardı.Budernekmerkeziningönderdiğitemsilcilerle,OfilçesindeveRizesancağındadaşubeleraçılmıştı.İzmir'inişgaledileceğikonusundaMayısınonüçündenberiaçıktanbelirtilergörmüşolanİzmir'dekibazıgençvatanseverler,ayın14/15'incigecesi,kendiaralarındabuacıklıdurumlailgiligörüşmeleryapmışlar;biroldubittiyegeldiğineşüphekalmayanYunanişgalininilhaklasonuçlanmasınaengelolmakararındabirleşerek,Redd-iİlhakilkesiniortayaatmışlardır.Aynıgece,builkeninyaygınlaştırılmasınısağlamaküzereİzmir'deYahudiMaşatlığı'natoplanabilenhalktarafındanbirgösteritoplantısıyapılmışsada,ertesigünsabahleyinYunanaskerlerininrıhtımdagörülmesiyle,buteşebbüstenbeklendiğiölçüdesonuçalınamamıştır.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİMİLLİKURULUŞLARSİYASİAMAÇVEHEDEFLERİBuderneklerinkuruluşamaçlarıvesiyasîhedeflerihakkındakısacabilgivermekuygunolurgörüşündeyim.TrakyaPaşaeliCemiyeti'ninilerigelenlerindenbazılarıiledahaİstanbul'daikengörüşmüştüm.Bunlar,OsmanlıDevleti'ninçökeceğiniçokkuvvetlibirihtimalolarakgörüyorlardı.Osmanlıvatanınınparçalanmatehlikesikarşısında,Trakya'yı,mümkünolursa,bunaBatıTrakya'yıdaekleyerekvebirbütünolarakİslâmveTürktopluluğuhalindekurtarmayıdüşünüyorlardı.Fakatbuamacıgerçekleştirmeküzereogüniçinakıllarınagelentekçare,İngiltere'nin,bumümkünolmazsa,Fransa'nınyardımınısağlamaktı.Bumaksatlabazıyabancı

devletadamlarıiletemaskurmavegörüşmeimkânlarıdaaramışlardı.AmaçlarınınbirTrakyaCuınhuriyetikurmakolduğuanlaşılıyordu.Vilâyât-ıŞarkiyeMüdafaa-iHukuk-ıMilliyeCemiyeti'ninkuruluşamacıda(tüzüklerinin2.maddesi),Doğuillerindeoturanbütünhalkındinîvesiyasîhaklarınınserbestçekullanılmasınısağlayacakmeşruyollarabaşvurmak,buillerdekimüslümanhalkıntarihîvemillîhaklarınıgerektiğindemedeniyetdünyasıkarşısındasavunmak,Doğuillerindeyapılanzulümvecinayetlerinsebepleriilebunlarıişleyenlervesebepolanlarhakkındatarafsızsoruşturmayapılaraksuçlularınsür'atlecezalandırılmalarınıistemek.Yerlihalkileazınlıklararasındakianlaşmazlığıngiderilmesineveeskidenolduğugibiiyiilişkilerinsağlamlaştırılmasınagayretetmek,savaşdurumununDoğuillerindeyarattığıyıkımveyoksulluğa,hükûmetnezdindeteşebbüslerdebulunarakeldengeldiğinceçarearamaktanibaretti.İstanbul'dakiyönetimmerkezindenverilmişolanbudirektifeuygunolarak,Erzurumşubesi,DoğuillerindeTürk'ünhaklarınıkorumaklabirlikte,Ermenigöçüsırasındagörülenkötüdavranışlarlahalkınhiçbirilgisibulunmadığını,ErmenimallarınınRusistilâsınakadarkorunduğunu,bunakarşılıkmüslümanlarapekgaddarcadavranıldığını;hattâverilenemreaykırıolarak,göçtenalıkonanbazıErmenilerinkoruyucularınakarşıyaptıklarıkötülükleri,güvenilirbelgelerlemedeniyetdünyasınaduyurmayaveDoğuillerinedikilmişolanhırsyüklübakışlarıhükümsüzbırakacakçalışmalaryapmayakararveriyor(Erzurumşubesininbasılıbildirisi)Vilâyât-ıŞarkiyeMüdafaa-iHukuk-ıMiIliyeCemiyeti'ninErzurumşubesiniilkolarakkurankimseler,Doğuillerindeyapılanpropagandalarilebunlarınhedeflerini,Türklük,Kürtlük-Ermenilikmeselelerinibilim,teknikvetarihaçılarındaninceleyiparaştırdıktansonra,ileridekiçalışmalarınışuüçnoktadatopluyorlar(Erzurumşubesininbasılıraporu):1.Kesinliklegöçetmemek,2.Derhalilmî,iktisadîvedinîbakımlardanteşkilâtlanmak,3.SaldırıyauğrayacakDoğuillerininherköşesinisavunmadabirleşmek,Vilâyât-ıŞarkiyeMüdafaa-iHukuk-ıMilliyeCemiyeti'ninİstanbul'dakiyönetimmerkezinin,medenîveilmîyollarabaşvurarakmaksadaulaşabileceğikonusundafazlaiyimserolduğuanlaşılıyor.Gerçektendebuyoldaçalışmalaryapmaktangeridurmuyor.DoğuillerindekimüslümanunsurlarınhaklarınısavunmaküzereI.ePaysadındaFransızcabirgazeteyayınlıyor.Hâdisâtgazetesininçıkarmahakkınıalıyor.Biryandandaİstanbul'dakiİtilâfDevletleritemsilcilerineveİtilâfDevletleriBaşbakanlarınamuhtıraveriyor:Avrupa'yabirhey'etgöndermeteşebbüsündebulunuyor.Buaçıklamalardankolaylıklaanlaşılacağınısanırımki,Vilâyât-ıŞarkiyeMüdafaa-iHukuk-ıMilliyeCemiyeti'ninkuruluşunayolaçanasılsebepvedüşünce,DoğuillerininErmenistan'averilmesiihtimalioluyor.BuihtimalingerçekleşmesinindeDoğuillerinüfusundaErmenilerinçoğunluktagösterilmesinevetarihîhaklarbakımındanonlaraönceliktanınmasınaçalışanların,ilmîvetarihîbelgelerledünyakamuoyunualdatmayıbaşarmalarınavebirdemüslümanhalkınErmenileritoplucaöldürenbarbarlarolduğuiftirasınınbirgerçekmişgibikabulünebağlıolduğudüşüncesiağırbasıyor.İştebundandolayıdırki,dernek,aynıgerekçeyedayanarakveaynıyollardanyürüyerektarihîvemillîhaklarısavunmayaçalışıyor.KaradenizsahilindekibölgelerdedebirRumPontushükûmetikurulacağıkorkusuvardı.MüslümanhalkıRumlarınboyunduruğualtındabırakmayıponlarınyaşamavevarolmahaklarınıkorumagayesiyle,bazıkimselerTrabzon'dadaayrıcabirdernekkurmuşlardı.Merkeziİstanbul'daolanTrabzonveHavalisiAdem-iMerkeziyetCemiyeti'ninamacıvesiyasîhedefiadındananlaşılmaktadır.Herhaldemerkezdenayrılmakgayesinigüdüyor.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİMEMLEKETİÇİNDEVEİSTANBUL'DAMİLLİVARLIĞADÜŞMANKURULUŞLARKurulmayolundakibuderneklerdışında,memleketiçindedahabaşkabirtakımdernekvekuruluşlardaortayaçıkmıştır.BunlararasındaDiyarbakır,Bitlis,Elâzığillerinde,İstanbul'danidareedilenKürtTealiCemiyetivardı.BuderneğinamacıyabancıdevletlerinhimâyesialtındabirKürtdevletikurmaktı.Konyavedolaylarındaİstanbul'danyönetilenTealî-iİslâmCemiyeti'ninkurulmasınaçalışılıyordu.MemleketinhemenhertarafındaitilâfveHürriyet,SulhveSelâmetCemiyetleridevardı.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİİNGİLİZMUHİPLERİCEMİYETİİstanbul'daçeşitlimaksatlarlagizliveaçıkolmaküzerekurulmuş,partiveyadernekadıaltındabirtakımkuruluşlardavardı.İstanbul'daönemlisayılabilecekkuruluşlardanbiriİngilizMuhipleriCemiyetiidi.Buaddan,İngilizleredostolanlarınkurduğubirdernekanlaşılmasın.Bence,buderneğikuranlarkendişahıslarınıvekendiçıkarlarınıgözetenlerile,kendiçıkarlarınınkorunmaçaresiniLloydGeorge(LoytCorc)hükûmetiaracılığıileİngilizhimâyesinisağlamaktaarayanlardır.Buzavallıların,İngilizDevleti'ninOsmanlıDevleti'nibirbütünolarakkorumakvehimayeetmekisteğindeolupolamayacağınıbirdefaolsundikkatealıpalmadıkları,üzerindedüşünülmeyedeğer.BuderneğegirenlerinbaşındaOsmanlıPadişahıveHalîfe-iRûy-iZemînünvanınıtaşıyanVahdettin,DamatFeritPaşa,DahiliyeNâzırıolanAliKemal,ÂdilveMehmetAliBeylerileSaitMollabulunuyordu.DernekteRahipFrew(Fru)gibiİngilizmilletindenbazımaceraheveslileridevardı.Yapılanişlemlerdenvegösterilenfaaliyetlerdenanlaşıldığınagöre,derneğinbaşkanıRahipFrewidi:Buderneğinikiyönüveikiayrıniteliğivardı.Biriaçıkyönüveusulüneuygunteşebbüslerleİngilizhimâyesinisağlamaamacınayönelmişolanniteliğiidi.Ötekidegizliyönüydü.Asılfaaliyetbugizliyöndeydi.Memleketiçindeörgütlenerekisyanveihtilâlçıkarmak,millîşuurufelceuğratmak,yabancımüdahalesinikolaylaştırmakgibihainceteşebbüsler,derneğinbugizlikolutarafındanidareedilmekteidi.SaitMolla'nınderneğinaçıktanyaptığıçalışmalarındaolduğugibigizliçalışmalarındadaondandahaçokroloynadığıgörülecektir.Budernekhakkındasöylediklerim,sırasıgeldikçeyapacağımaçıklamalarvegereğindegöstereceğimbelgelerledahakolayanlaşılacaktır.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİAMERİKANMANDASIİSTEYENLERİstanbul'daerkeklikadınlıilerigelenbirkısımkimselerdegerçekkurtuluşunAmerikanmandasınısağlamaktaolduğugörüşündeidiler.Bugörüşteolanlar,düşüncelerindeçokdirendiler.Endoğruyolunkendigörüşlerinin

benimsenmesindeolduğunuispataçokçalıştılar.Sırasıgelincebukonudadabazıaçıklamalaryapacağım.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİORDUMUZUNDURUMUGeneldurumuortayakoyabilmekiçinordubirliklerininnerelerdevenedurumdaolduklarınıdaaçıklamakisterim.Anadolu'dabaşlıcaikiordumüfettişliğikurulmuştu.Ateşkesanlaşmasıilânediliredilmez,birliklerinsavaşçıerleriterhisedilmiş,silâhvecephanesielindenalınmış,savaşgücündenyoksunbirtakımkadrolarhalinegetirilmiştir.MerkeziKonya'dabulunanİkinciOrduMüfettişliği'nebağlıbirliklerindurumuşöyleidi:Birtümeni(41'inciTümen)Konya'da,birtümenide(23'üncüTümen)Afyonkarahisarı'ndabulunan12'nciKolordu,karargâhıylaKonya'dabulunuyordu.İzmir'deesirolan17'nciKolordu'nun,Denizli'debulunan57'nciTümenidebukolorduyabağlanmıştı.Birtümeni(24'üncüTümen)Ankara'da,birtümenide(11'inciTümen)Niğde'debulunan20'nciKolordu,karargâhıylaAnkara'daidi.İzmit'tebulunan1'inciTümen,İstanbul'daki25'inciKolordu'yabağlanmıştı.İstanbul'dada10'uncuKafkasTümenivardı.BalıkesirveBursabölgesindebulunan61'incive56'ncıTümenlerkarargâhıBandırma'dabulunanİstanbul'abağlı14'üncüKolordu'yuoluşturuyordu.Bukolordununkomutanı,Meclis'inaçılışınakadar,merhumYusufİzzetPaşaidi.3'üncüOrduMüfettişliğiki,müfettişibenidim;karargâhımlaSamsun'açıkmışbulunuyordum.Doğrudandoğruyaemrimaltındaolmaküzereikikolorduvardı.Bunlardanbiri,merkeziSivas'tabulunan3'üncüKolordu'dur.KomutanıyanımdagetirdiğimAlbayRefetBey'dir.Bukolorduyabağlıbirtümenin(5'inciKafkasTümeni)merkeziAmasya'da,ötekininmerkezideSamsun'daydı.Diğeri,merkeziErzurum'dabulunan15'inciKolorduidi.KomutanıKâzımKarabekirPaşa'ydı.Bukolordununtümenlerindenbirinin'(9'uncuTümen)merkeziErzurum'da,komutanıRüştüBey;ötekinin(3'üncüTümen)merkeziTrabzon'daidi.KomutanıYarbayHâlitBey'di.HâlitBeyİstanbul'açağrılmışolduğundankomutadançekilerekBayburt'tagizlenmiş,tümenvekâletleidareediliyor.Kolordununötekiikitümeninden12'nciTümen,Hasankale'nindoğusundasınırda,11'inciTümenBayezıt'tabulunuyordu.Diyarbakırbölgesindebulunan2tümenli13'üncüKolordumüstakildi.İstanbul'abağlıbulunuyordu.Birtümeni(2'nciTümen)Siirt'teötekitümeni(5'inciTümen)Mardin'deidi.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİMÜFETTİŞLİKGÖREVİMİNGENİŞYETKİLERİBenim,buikikolorduyadoğrudandoğruyaemirvekomutavermektendahaileribiryetkimvardıki,müfettişlikbölgesineyakınolanaskerîbirlikleredetebligatyapabilecektim.Aynışekildebölgemdebulunanvebölgemekomşuolanilleredetebligattabulunabilecektim.Buyetkiyegöre,Ankara'dabulunan20'nciKolorduvebununbağlıbulunduğumüfettişlikile,Diyarbakır'dakikolorduilevehemenhemenAnadolu'nunbütünsivilyönetimamirleriyleilşkilerkurabilecekveyazışmalaryapabilecektim.Bugenişyetkinin,beniİstanbul'dansürmekveuzaklaştırmakmaksadıylaAnadolu'yagönderenlertarafından,bananasılverilmişolduğugaribinizegidebilir.Hemenifadeetmeliyimki,onlarbuyetkiyibanabilerekveanlayarakvermediler.Nepahasınaolursaolsun,benim

İstanbul'danuzaklaşmamıisteyenlerinbulduklarıgerekçeSamsunvedolaylarındakigüvensizlikolaylarınıyerindegörüptedbiralmaküzereSamsun'akadargitmekti.Ben,bugörevinyerinegetirilmesininbirmakamveyetkisahibiolmayabağlıbulunduğunuilerisürdüm.Bundahiçbirsakıncagörmediler.OtarihteGenelkurmay'dabulunanvebenimmaksadımıbirdereceyekadarsezmişolankimselerlegörüştüm.Müfettişlikgörevinibuldular;yetkikonusuileilgilitalimatıdabenkendimyazdırdım.HattâHarbiyeNazırıolanŞakirPaşa,butalimatıokuduktansonra,imzalamayaçekinmiş;anlaşılıranlaşılmazbirbiçimdemührünübasmıştır.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİGENELDURUMUNDARBİRÇERÇEVEİÇİNDENGÖRÜNÜŞÜBuaçıklamalardansonra,geneldurumudahadarbirçerçeveiçinealarak,çabucakvekolaycahepbirliktegözdengeçirelim:Düşmandevletler,Osmanlıdevletvememleketinekarşımaddîvemanevîsaldırıyageçmişler.Onuyoketmeyevepaylaşmayakararvermişler.Padişahvehalifeolanzat,hayatverahatınıkurtarabilecekçaredenbaşkabirşeydüşünmüyor.Hükûmetideaynıdurumda.Farkındaolmadığıhalde,başsızkalmışolanmillet,karanlıklarvebelirsizlikleriçindeolupbitecekleribeklemekte.Felâketindehşetveağırlığınıkavramayabaşlayanlar,bulunduklarıçevreyevealabildiklerietkileregörekendilerincekurtuluşçaresisaydıklarıtedbirlerebaşvurmakta...Ordu,ismivarcismiyokbirdurumda.Komutanlarvesubaylar,I.DünyaSavaşı'nınbuncaçilevegüçlükleriyleyorgun,vatanınparçalanmışolduğunugörmekleyüreklerikanağlıyor;gözleriönündederinleşenkaranlıkfelâketuçurumukenarındabeyinleribirçare,kurtuluşçaresiaramaklameşgul...Buradapekönemliolanbirnoktayıdabelirtmeliveaçıklamalıyım.Milletveordu,PadişahveHalife'ninhâinliğindenhaberdarolmadığıgibi,omakamaveomakamdabulunanakarşıasırlarınkökleştirdiğidinvegelenek,bağlarıdolayısıyladaiçtengelerekboyuneğmektevesadık.Milletveordubiryandankurtuluşçaresidüşünürkenbiryandandayüzyıllardırsüregelenbualışkanlıkdolayısıyla,kendindenönce,yücehilâfetvesaltanatmakamınınkurtarılmasınıvedokunulmazlığınıdüşünüyor.Halifesizvepadişahsızkurtuluşunanlamınıkavramayeteneğindedeğil...Buinancaaykırıbirdüşüncevegörüşilerisüreceklerinvayhaline!Derhaldinsiz,vatansız,hainveistenmeyenkişiolur...Diğerönemlibirnoktayıdabelirtmekgerekir.Kurtuluşçaresiararkenİngiltere,Fransa,İtalyagibibüyükdevletlerigücendirmemektemelilkeolarakkabuledilmekteidi.Budevletlerdenyalnızbiriilebilebaşaçıkılamayacağıkuruntusuhemenbütünkafalardayeretmişti.OsmanlıDevleti'ninyanında,koskocaAlmanya,Avusturya-Macaristanvarkenhepsinibirdenyenipyerlereserenİtilâfkuvvetlerikarşısında,yenidenonlarlaçatışmayavarabilecekdurumlaragirmektendahabüyükmantıksızlıkveakılsızlıkolamazdı.Buzihniyetteolanyalnızhalkdeğildi;özellikleseçkinveaydındeneninsanlarböyledüşünüyordu.Ohalde,kurtuluşçaresiararkenikişeysözkonusuolmayacaktı.Önce,İtilâfDevletleri'nekarşıdüşmancatavıralınmayacak;sonra,PadişahveHalife'yecanlabaşlabağlıvesadıkkalmaktemelşartolacaktı.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİ

DÜŞÜNÜLENKURTULUŞÇARELERİŞimdiEfendiler,müsaadebuyurursanızsizebirsorusorayım:Budurumveşartlarkarşısındakurtuluşiçinnasılbirkararaklagelebilirdi'Açıkladığımhususlaraveyaptığımgözlemleregöreüçtürlükararortayaatılmıştır.Birincisi,İngilizhimâyesiniistemekİkincisi,Amerikanmandasınıistemek,Buikitürlükararsahipleri,OsmanlıDevleti'ninbirbütünhalindekorunmasınıdüşünenlerdir.Osmanlıtopraklarınınçeşitlidevletlerarasındataksimiyerine,imparatorluğutekbirdevletinkoruyuculuğualtındabulundurmayıtercihedenlerdir.Üçüncükarar,bölgeselkurtuluşçarelerinebaşvurmuştur.Sözgelişi,bazıbölgelerkendilerininOsmanlıDevleti'ndenkoparılacağıgörüşünekarşıondanayrılmamatedbirlerinebaşvuruyordu.BazıbölgelerdeOsmanlıDevleti'ninortadankaldırılacağınıveOsmanlıülkesinintaksìmedileceğinioldubittikabulederekkendibaşlarınıkurtarmayaçalışıyordu.Buüçtürlükararıngerekçesiyaptığımaçıklamalardayeralmıştır.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİBENİMKARARIMEfendiler,benbukararlarınhiçbirindeisabetgörmedim.Çünkübukararlarındayandığıbütündelillervemantıklarçürüktü,temelsizdi.Gerçekteiçindebulunduğumuzotarihte,OsmanlıDevletinintemelleriçökmüş,ömrütamamlanmıştı.Osmanlımemleketleritamamenparçalanmıştı.OrtadabiravuçTürk'ünbarındığıbiratayurdukalmıştı.Sonmeselebunundataksiminisağlamayaçalışmaktanibaretti.OsmanlıDevletionunistiklâlipadişah,halife,hükûmet,bunlarınhepsianlamıkalmamışbirtakımboşsözlerdenibaretti.Neyinvekimindokunulmazlığıiçinkimdennegibiyardımsağlanmakisteniyordu'Ohaldeciddîvegerçekkararneolabilirdi'Efendiler,budurumkarşısındabirtekkararvardı.OdamilIîhâki'miyetedayanan,kayıtsızşartsız,bağımsızyenibirTürkdevletikurmak!İşte,dahaİstanbul'dançıkmadanöncedüşündüğümüzveSamsun'daAnadolutopraklarınaayakbasarbasmazuygulanmasınabaşladığımızkarar,bukararolmuştur.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİYAİSTİKLALYAÖLÜMBukararındayandığıengüçlümuhakemevemantıkşuydu:Temelilke,Türkmilletininhaysiyetliveşereflibirmilletolarakyaşamasıdır.Builke,ancaktamistiklâlesahipolmaklagerçekleştirilebilir.Nekadarzenginvebollukiçindeolursaolsunistiklâldenyoksunmillet,medeniinsanlıkdünyasıkarşısındauşakolmakmevkiindenyüksekbirmuameleyelayıkgörülemez.Yabancıbirdevletinkoruyupkollayıcılığınıkabuletmekinsanlıkvasıflarındanyoksunluğu,güçsüzlükvemiskinliğiitiraftanbaşkabirşeydeğildir.Gerçektendebuseviyesizliğedüşmemişolanların,isteyerekbaşınabiryabancıefendigetirmelerineaslaihtimalverilemez.HalbukiTürk'ünhaysiyeti,gururuvekaabiliyetiçokyüksekvebüyüktür.Böylebirmilletesiryaşamaktansayokolsundahaiyidir!...Ohalde,yaistiklalyaölüm!

İştegerçekkurtuluşisteyenlerinparolasıbuolacaktır.Biraniçin,bukararınuygulanmasındabaşarısızlığauğranacağınıfarzedelim.Neolacaktı'Esirlik!Pekiefendim.Ötekikaralaraboyuneğmedurumundasonuçbununaynıdeğilmiydi'Şufarklaki,istiklaliiçinölümügözealanbirmillet,insanlıkhaysiyetveşerefiningereğiolanbütünfedakarlığıyapmaklatesellibulurvehiçşüphesiz,esirlikzincirinikendielleriyleboynunageçirenmiskin,haysiyetsizbirmilletebakarakdostvedüşmangözündekiyeribambaşkaolur.Sonra,Osmanlıhânedanvesaltanatınındevamettirilmesineçalışmak,elbetteTürkmilletinekarşıenbüyükkötülüğüişlemekti.Çünkü,millethertürlüfedakarlığıgözealarakistiklalinikazanmışolsada,saltanatsürüpgittiğitaktirde,buistiklalekazanılmışgözüylebakılamazdı.Artık,vatanvemilletlehiçbirvicdanvefikirbağlantısıkalmamışbirsürüdelinin,devletvemilletinistiklâlvehaysiyetininkoruyucusumevkiindebulundurulmasınanasılgözyumulabirdi'Halifeliğindurumunagelince,ilimvetekniğinnurlaraboğduğugerçekmedeniyetdünyasındagülünçsayılmaktanbaşkabiryanıkalmışmıydı'Görülüyorki,verdiğimizkararınuygulanmasınısağlayabilmekiçindahamilletinalışkınolmadığıbazıkonularadokunmakgerekiyordu.Ortayaatılmasında,kamuoyubakımındanbüyüksakıncalardoğuracağısanılanhususlarındilegetirilmesindekaçınılmazbirzaruretvardı.OsmanlıHükumeti'ne,OsmanlıpadişahınaveMüslümanlarınhalifesinebaşkaldırmak,bütünmilletiveorduyuayaklandırmakgerekiyordu.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİUYGULAMAYISAFHALARAAYIRMAKVEBASAMAKBASAMAKİLERLEYEREKHEDEFEVARMAKTürkatayurdunaveTürk'ünistiklâlinesaldıranlarkimlerolursaolsun,onlarabütünmilletçesilâhlakarşıkoymakveonlarlaçarpışmakgerekiyordu.Buönemlikararınbütüngerekvezaruretlerinidahailkgünündeaçığavurupifadeetmek,elbetteisabetliolamazdı.Uygulamayıbirtakımsafhalaraayırmak,olaylardanveolaylarınakışındanyararlanarakmilletinduyguvedüşüncelerinihazırlamakvebasamakbasamakilerleyerekhedefeulaşmayaçalışmakgerekiyordu.Nitekimöyleolmuştur.Eğerdokuzyıllıkfaaliyetimizveyaptıklarımızbirmantıksilsilesiilegözdengeçirilirse,ilkgündenbugünekadartakipettiğimizgeneldoğrultunun,ilkkararınçizdiğiyoldanveyöneldiğihedeftenaslasapmamışolduğukendiliğindenanlaşılır.Burada,zihinlerdeyeretmişolmasıihtimalibulunanbazıkararsızlıkdüğümlerininçözülmesinikolaylaştırmakiçin,birgerçeğihepbirliktegözdengeçirmeliyiz.YapılanMillîMücadeledıştangelensaldırıyakarşıvatanınkurtuluşunutekhedefolarakkabulettiğinegöre,buMillîMücadele'nin,başarıyayaklaştıkça,safhasafhabugünküdönemekadarmillîiraderejimininbütünilkevegerekleriniyerinegetirmesitabiîvekaçınılmazbirtarihîakışidi.Bukaçınılmaztarihîakışıgelenektengelenalışkanlığıilehemensezmişolanhükümdarailesi,ilkandanbaşlayarakMilliMücadele'ninamansızdüşmanıkesildi.Bukaçınılmaztarihîakışıdahabaşlangıçtabendegörmüşvesezmiştim.Ancak,sonunakadardevametmişolanbusezgimizibaşlangıçtabütünyönleriileaçığavurupifadeetmedik.Gelecektekiihtimallerüzerindefazlakonuşmak,giriştiğimizgerçekvemaddîmücadeleyehayalîbirmaceraniteliğiverdirebilirdi.Dıştehlikeninyakınetkileriniderindenduyanlararasında,geleneklerine,düşüncekabiliyetlerineveruhyapılarınaaykırıolanmuhtemeldeğişmelerdenürkeceklerinilkandadirenmegüçlerinihareketegeçirebílirdi.Başarıiçinpratikvegüveniliryol,hersafhayıvaktigeldikçeuygulamaktı.Milletingelişmesiniveyükselmesinisağlayacakdoğruyolbuydu.Bendebuyoldayürüdüm.

Ancak,bupratikvegüvenilirbaşarıyolu,yakınçalışmaarkadaşlarımolaraktanınmışkimselerdenbazılarıilearamızdazamanzamangörüşler,davranışlarveyayapılançalışmalardakiuygulamalarbakımındantemelveyaikinciderecedebirtakımanlaşmazlıkların,kırgınlıklarınvehattâayrılmalarındasebebiveaçıklayıcısıolmuştur.MillîMücadele'yeberaberbaşlayanyolculardanbazıları,millîhayatınbugünkücumhuriyetevecumhuriyetkanunlarınakadaruzanangelişmelerinde,kendifikirveruhkabiliyetlerininkavrayışsınırıbittikçebanakarşıdirenişevemuhalefetegeçmişlerdir.Bunoktalara,aydınlanmanızvekamuoyununaydınlanmasınayardımcıolmakiçin,sırasıgeldikçebirerbirerişaretetmeyeçalışacağım.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİMİLLİSIRBusonsözlerimiözetlemekgerekirse,diyebilirimki,benmilletinvicdanındavegeleceğindehissettiğimbüyükgelişmekabiliyetini,birmillîsırgibivicdanımdataşıyarak,yavaşyavaşbütünbirtoplumauygulatmakmecburiyetindeidim.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİORDUİLETEMASŞimdiEfendiler,ilkişolmaküzere,bütünorduiletemasageçmekgerekiyordu.Erzurum'daki15'inciKolorduKomutanı'na21Mayıs1919'dayazdığımbirşifrede:"Geneldurumumuzunalmaktaolduğutehlikelişekildenpeküzüldüğümüveelemduyduğumu,milletvememleketeborçluolduğumuzbusonvicdangöreviniyakından,ortakbirçalışmaileyerinegetirmeminmümkünolacağıinancıilebusonmemuriyetikabulettiğimi;biranönceErzurum'agitmekisteğindebulunduğumu,ancak,Samsunvedolaylarıgüvenlikyetersizliğiyüzündenkötübirsonauğramatehlikesiilekarşıkarşıyageldiğinden,buralardabirkaçgündahakalmakzaruretidoğduğunubildirdiktensonra,benişimdidenaydınlatmayayarayacakhususlarvarsabildirilmesiniricaettim.GerçektendeSamsunvedolaylarındaRumçetelerininMüslümanhalkasaldırmasıvezatenvasıtasızbırakılmışolanbölgeyöneticilerininyabancılarındaişekarışmalarıyüzündenhiçbirtedbiralamaması,durumugüçleştirmişti.TanıdığımızvekendisindenbüyükenerjibeklediğimizbirzatınSamsun'amutasarrıfolaraktayininisağlamakiçinteşebbüstebulunmaklabirlikte,3'üncüKolorduKomutanı'nıgeçiciolarakCanikmutasarrıflığınaatadım.Bölgedeeldengelenbütüntedbirlerinalınmasına,özelliklehalkıngerçekdurumüzerindeaydınlatılmasınaveoradabulunanyabancıbirlikvesubaylardançekinmeyevekorkmayagerekolmadığınınanlatılmasınaönemverildivehemenobölgedemillîteşkilâtkurulmasınagirişildi.23Mayıs1919'daAnkara'dabulunan20'nciKolorduKomutanı'na:Samsun'ageldiğimi,kendisiiledahasıkıilişkikurmakistediğimiveİzmirdolaylarınadairdahakolaylıklaalabileceğibilgilerdenhaberdarolmakistediğimibildirdim.Bukolordunundurumuiledahaİstanbul'daikenilgilenmiştim.GüneydenAnkarabölgesinetrenlenaklisözkonusuidi.Bunakliyatınengellenmekteolduğunuanlamışbulunduğumdan,İstanbul'danhareketimgünlerindeGenelkurmayBaşkanıolanCevatPaşa'dan,kolordununtrenlenakligecikirse,karadanyürüyerekAnkara'yasevkiniricaetmiştim.Bundandolayısözünüettiğimşifrelitelgrafımda,20'nciKolordubirliklerininbütünmevcuduileAnkara'yagelmeyi

başarıpbaşaramayacağınısordum.Caniksancağıhakkındabilgiverdiktensonra,birikigünekadarSamsun'dankarargâhımlabirsüreiçinHavza'yagideceğimivemutlakaSamsun'danhareketimdenöncebeniaydınlatacakbilgileribeklediğimiyazdım.20'nciKolorduKomutanından,üçgünsonra26Mayıs1919'daaldığımcevaptaİzmir'dendüzenlibilgialamadıklarını,Manisa'nındaişgaledildiğinitelgrafmemurlarınınhaberverdiğini,kolordununEreğli'debulunanbirliklerininhepsinitrenlenakletmeyibaşaramadıklarındankaradanyürüyüşebaşladıklarını,ancakaradakiuzaklıkdolayısıylaAnkara'yanezamanvaracaklarınınbelliolmadığınıbildiriyordu.KolorduKomutanıaynıtelgrafındaAfyonkarahisar'dabulunan23'üncüTümen'inmevcudununazlığındanveoradaellerinegeçenerleributümenegöndermekteolduklarındansözettiktensonra,KastamonuveKayseridolaylarından,güvenlikbozucubazıolaylarlailgilihaberlergelmeyebaşladığınıbildiriyorvezamanzamanbilgivereceğiniyazıyordu.27Mayıs1919tarihinde,Havza'dan,20'nciKolorduKomutanı'ndanveaynızamandabukolordununbağlıbulunduğuKonya'dakiOrduMüfettişliği'nden,Afyonkarahisar'dakitümenintakviyesiiçinhangikaynaklardanyararlanılmaktaolduğunuvekuvvetininarttırılmasınamaddiimkânbulunupbulunmadığını,bugünküşartlaravedurumumuzagörebutümenenasılbirgörevverilmesinindüşünüldüğünüsordum.KolorduKomutanı,28Mayıs1919'dasorduğumhususlarlailgilibilgiveriyorve23'üncüTümendüşmanbirişgaldurumukarşısındayeriniterketmeyecekvesaldırıyauğrarsabölgehalkındanalacağıyardımlakendikesiminisavunacaktırdiyordu.OrduMüfettişide30Mayıs1919'daverdiğicevapta23'üncüTümen,Karahisar'dakigüvenliğikorumaklabirlikte,hertürlüişgalolayınahertürlüvasıtaylakarşıkoyacaktırdiyordu.BuvasıtalarınhazırlanmaktaolduğunuveKonya'daorduyayardımcıolabilecekbirkuvvetinhazırlanmasınaçalışıldığını,ancakbukuvvetinbiradınınveünvanınınbulunmadığınıbildiriyordu.Ben,müfettişliğeyazdığımtelgrafta,Konya'dabirvatanordusukurulmaktadır,diyebazıhaberleryayılmıştır,bununiçyüzüveteşkilatınedirdemiştim.Böylebirsoruyuyöneltmektenmaksadım,birazdaonlarıözendirmekvehareketegeçirmekti.Müfettişliğinverdiğisonbilgibununüzerinedir.KolorduKomutanıbuaçıklamaisteğimeKonya'davatanordusununkurulduğundanhaberdardeğilimdemişti.20'nciKolorduveKonya'dakiOrduMüfettişliğiilekurduğumtemassonundaedindiğimbilgilerden,dikkatveuyanıklığıgerektirennoktaları1Haziran1919'daErzurum'daki15'inciKolordu,Samsun'daki3'üncüKolorduveDiyarbakır'daki13'ncüKolorduKomutanlarınabildirdim.Trakya'dabulunankuvvetvekomutadurumunubilmiyordum.Obölgeiledetemaskurmakgerekiyordu.Bumaksatlaİstanbul'da,GenelKurmayBaşkanıCevatPaşa'dan16Haziran1919'daözelşifreile-CevatPaşaileİstanbul'danayrıldığımgüngizliveözelbirşifrekararlaştırmıştık-,Edirne'deKolorduKomutanınınkimolduğunuveCaferTayyarBey'inneredebulunduğunusordum.CevatPaşa17Hazirandacevapverdi.CaferTayyarBey'in1'inciKolorduKomutanıolarakEdirne'debulunduğunuöğrendim.Amasya'dan18Haziran1919tarihinde,Edirne'de1'inciKolorduKomutanıCaferTayyarBey'eşifreileverdiğimdirektiftebaşlıcaşuhususlarıbelirttim:MillîistiklâlimiziboğanvevatanımızınparçalanmasıtehlikelerinihazırlayanİtilâfDevletleri'ninyaptıkları,İstanbulhükûmetininesirvegüçsüzdurumusizcedebilinmektedir.Milletinkaderiniböylebirhükûmetinelineteslimetmek,yıkılmayamahkûmolmaktır.TrakyaveAnadolu'dakimillîteşkilâtlarınbirleştirilmesivemilletinsesinibütüngürlüğüile

dünyayaduyurabilmesiiçin,güvenlibiryerolanSivas'taortakvegüçlübirhey'etkurulmasıkararlaştırılmıştır.TrakyaPaşaeliCemiyeti,yetkisahibiolmamaküzereİstanbul'dabirhey'etbulundurabilir.Benİstanbul'daikenTrakyaCemiyetiüyelerindenbazılarıylagörüşmüştüm.Şimdizamangeldi.Gerekenkimselerlegizlicegörüşerekderhalteşkilâtkurunuzvebenimyanımadatemsilciolarakdeğerlibirikikişigönderiniz.OnlargelinceyekadarEdirneilininhaklarınınsavunucusuolmaküzere,teşkilâtüyelerininbenivekilseçtiklerinibelirtenimzalıbirbelgeyikendiimzasıylaveşifrelitelgraflabildiriniz.İstiklâlimizikazanıncayakadar,bütünmilletlebirliktefedakârcaçalışacağımamukaddesatımüzerineyeminettim.ArtıkbenimiçinAnadolu'danhiçbiryeregitmemekkararıkesindir.Trakya'nınmanevîgücünüyükseltmekmaksadıylabutalimâtaşubilgilerideekledim:Anadoluhalkıbaştanaşağıbölünmezbirbütünhalinegetirildi.Kararlar,istisnasız,bütünkomutahey'etlerivearkadaşlarımızlabirliktealınıyor.Valivemutasarrıflarınhemenhepsibizimleberaberdir.Anadolu'dakimillîteşkilâtilçevebucaklarakadargenişledi.İngilizhimayesialtındabağımsızbirKürdistankurulmasıileilgilipropagandaortadankaldırıldıvetaraftarlarıyolagetirildi.KürtlerTürklerlebirleşti.

İÇİNDEKİLER|BİRİNCİDÜNYASAVAŞINDAANADOLU'NUNDURUMUVEKURTULUŞÇARELERİYUNANORDUSUNUNMANİSAVEAYDINÇEVRESİNİİŞGALİButarihekadarYunanordusununManisaveAydınçevrelerinideişgaletmişolduklarınıöğrendim.Fakat,İzmir'deveAydın'dabulunduklarınıbildiğimkuvvetlerinnedurumdaolduklarınadairdahahiçbiryerdenaçıkbirbilgieldeedemiyordum.Doğrudandoğruyabukuvvetkomutanlarınadabazıemirleryazmıştım.Nihayet29Haziran'da,56'ncıTümenKomutanıBekirSamiBey'inikigünöncekitarihlibirşifrelitelgrafınıaldım.56'ncıTümen'eİzmir'deHurremBeyadındabirikomutaediyormuş.Buzatveİzmir'dekiikialayınkılıçartığısubaylarıylabirliktehemenhepsiesirolmuşlar.YunanlılarbunlarıgemilerleMudanya'yagötürmüşler.BekirSamiBey,bukılıçartıklarınınkomutasınıelealmaküzeregönderilmiş.BekirSamiBey,27Haziran1919tarihlitelgrafında,22Haziran1919tarihliikiemrimi,ancak27Haziran'daBursa'yavardığındaalabildiğinisöylüyor.Verdiğibilgiveyaptığıaçıklamada:Millîgayelerigerçekleştirecekyeterlivasıtalarıbulamadığımdanvetümenimiyenidendüzenleyipyolunakoyabilirsemdahaiyihizmetlerinyapılmasınımümküngördüğümden21HaziransabahıKula'danBursa'yadoğruhareketemecburoldum.Bununlabirliktevebirçokengelerağmen,millîbirmücadeleninmemleketinkurtarılmasıiçinkaçınılmazolduğudüşüncesinihertarafayaymayıbaşardımdiyor.Düşündüklerimeveyaptıklarımasarsılmazinancıolduğunubildiriyor.Bukonudahementemaslarabaşladığını,Çine'debulunan57'nciTümen'edeemirvermemi,kendisinedeemirvermektedevametmemiistiyordu.

İÇİNDEKİLERMİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELER Milliteşkilatınkurulmasıvemilletinuyandırılması Mitingler,milligösteriler Milligösterilerinyankıları İstanbul'ageriçağrılışım Sıvas'tagenelbirmillikongretoplamakararı AdınısaklayanbirtanıdığınAmasya'yagelmesi RaufveRefetbeylerinkararsızlığı İstanbul'dabazıkimselere

gönderdiğimmektup AliKemalBey'ingenelgesi AliKemalBeyvePadişah AliGalipBeySıvas'ta Sıvas'ahareket Erzurum'ahareket Milligayeileortayaatılmakararı Erzurumkongresihazırlıkları Resmisıfatveyetkilerimibırakarakvicdanigörevedevametmekararı MersinliCemalPaşa'nınİstanbul'agitmesi KomutayıeldenbırakmamaemriRefetBey'in3'üncüKolorduKomutanlığınıbırakması HamitBey'inİstanbulHükümeti'ncegörevdenalınması RefetBey'lehaberleşmeler ErzurumlularınyardımlarıErzurumKongresi ErzurumKongresi'ninbildirisivekararları ErzurumKongresi'ndegörülenkararsızlıklar KarakolCemiyeti Avrupa'danbirşeybaşarmadandönenFeritPaşa'yaçektiğimşifre SıvasKongresihazırlıkları SıvasValisi'ninendişeleriErzurum'danayrılmagereği Sıvasyolunda SıvasKongresiaçılıyor SıvasKongresi'ninuğraştığıişler Amerikanmandasıiçinpropogandalar Mandameselesininkongredegörüşülmesi ErzurumKongresihiçbirşekildemandakabulühakkındakararvermişdeğildir SıvasKongresi'nibaltalamateşebbüsleri AliGalipolayı HainlerleişbirliğiyapanFeritPaşaKabinesi'nehücum

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERMİLLİTEŞKİLATINKURULMASIVEMİLLETİNUYARILMASIBirhaftakadarSamsun'dave25Mayıstan12HaziranakadarHavza'dakaldıktansonraAmasya'yagittim.Busüreiçindebütünyurttamillîteşkilâtkurulmasıgereğinibirgenelgeilebütünkomutanlaravesivilidareâmirlerinebildirdim.Dikkatedeğerbirnoktadırki,İzmir'in,onunarkasındandaManisaveAydın'ınişgaliile,yapılansaldırıvezulümlerhakkındamilletdahaaydınlanmamış;millîvarlığavurulanbukorkunçdarbeyekarşıaçıktanaçığaherhangibirtepkiveşikâyetgösterilmemişti.Milletin,buhaksızdarbekarşısındasessizvehareketsizkalması,elbettekendilehineyorumlanamazdı.Onuniçinmilletiuyarıphareketegetirmekgerekirdi.Bumaksatla28Mayıs1919tarihindevalilerevebağımsızmutasarrıflıklara,Erzurum'da15'inciKolordu,Ankara'da20'nciKolorduveDiyarbakır'dal3'üncüKolorduKomutanlıklarına,Konya'daOrduMüfettişliği'neşuyoldabirergenelgegönderdim:Ízmir'invemaalesefbununarkasındandaManisaveAydın'ınişgali,gelecektekitehlikeyidahaaçıkolaraksezdirmiştir.Yurtbütünlüğümüzünkorunmasıiçin,milletçegösterilentepkinindahacanlıvesürekliolmasıgerekir.Yaşayışımızdavemillîbağımsızlığımızdagedikleraçanişgalveilhakgibiolaylar,bütünmilletekanağlatmaktadır.Izdıraplardindirilemiyor.Sindirilmesivekatlanılmasımümkünolmayanbudurumaderhalsonverilmesininbütünmedenîmilletlerlebüyükdevletlerinadaletvenüfûzundansabırsızlıklabeklendiğinigöstermekmaksadıyla,önümüzdekihaftaiçindeveçeşitliilleregöre,pazartesibaşlayıpçarşambagünümüracaatınarkasıalınmaküzere,büyükveheyecanlımitingleryapılarakmillîgösterilerdebulunulması,bununbütünkasabaveköylerekadaryaygınlaştırılması,bütünbüyükdevletlerintemsilcileriyleBâbıâli'yeetkileyicitelgraflarçekilmesi,yabancılarınbulunduğuyerlerdeyabancılardaetkialtınaalınmaklabirlikte,düzenlenenmillîgösterilerdeterbiyeveağırbaşlılığnntitizliklekorunması,Hristiyanhalkakarşısaldırı,gösterivedüşmanlıkgibitavırvedavranışlardansakınılmasızaruridir.Yüksekşahsiyetinizinbukonulardaduyarlıveetkilibulunmalarıdolayısıylaişiniyiidareedileceğinevebaşarıyaulaşacağınabendenizintambirgüvenivardır.Sonuçtanhaberdarbuyurulmamıricaederim.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERMİTİNGLER,MİLLİGÖSTERİLERVerdiğimbutalimatüzerineheryerdegösteritoplantılarıyapılmayabaşlandı.Yalnız,sınırlıbirkaçyerdebazıyersizkorkularlakararsızlığadüşüldüğüanlaşılmıştır.Örnekolarak,15'inciKolorduKomutanı'nınTrabzonhakkındagönderdiği9Haziran1919tarihlişifredenmitingsırasındaRumlarınuygunsuzdavranışlardabulunabileceklerihiçyoktanbirolayçıkabileceğidüşüncesiile,mitingekararverilmişkenbukararınuygulanmadığı...mitingidüzenleyenheyetintoplantısındaİstrativePolidis'indehazırbulunduğuanlaşılıyordu.Trabzon,KaradenizkıyısındaveönemlibirmerkezolduğundanoradamillîteşebbüsvefaaliyetlerkonusundagösterilenkararsızlıkveYunanlılaraleyhindemillîgösterileryapılmasıgörüşmelerindeİstrativePolidisEfendiler'idebulundurmakgibi,teşebbüsünciddiyetsizliğinedelilsayılacakgevşeklikler,elbetteİstanbulvedüşmanlariçinpekdeğerlisayılacakbelirtilerdir.Verdiğimtalimattakiesaslarıkötüyekullanacakkadarustalıkgösterenlerdeoldu.SözgelişiSinop'ayeniatananbirmutasarrıf,oradayapılangösterilerikendisiyönetiyorvemitingkararlarınıkendisiyazıphalkaimzaettirdiğinisöylüyorvebizedebirörneğinigönderiyor.Buzatınzavallıhalkagürültüpatırtıarasındaimzaettirdiğiuzunyazılariçindeşusatırlargizleniyordu:Türklerilerleyipgelişemedi.Avrupamedeniyetesaslarınıkabuledemedivebenimseyemediise,budaşimdiyekadariyibiryönetimekavuşamamışolmasındanilerigelmiştir.Türkmilleti,ancakkendipadişahınınsaltanatvehâkimiyetialtındaolmakşartıyla,Avrupa'nınhimâyevekontrolualtındakurulacakbiryönetimşekliileyaşayabilir.Efendiler,SinophalkıadınaİtilâfDevletleritemsilcilerineverilen3Haziran1919tarihlibumuhtıranınaltındakiimzalaragözgezdirirken,müftüvekiliefendininimzasındansonragördüğümimza,bilginizesunduğumsatırlarıyazanveyazdıranruhubanakeşfettirdi.Oimza,HürriyetveİtilâfFırkası'nınikincibaşkanıolanzatınimzasıidi.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERMİLLİGÖSTERİLERİNYANKILARIHeryerdegösterileryapılmasıiçinyaptığımtebligattarihindenüçgünsonra,yani31Mayıs1919'daHarbiyeNâzırı'nınşutelgrafınıaldım:İngiltereOlağanüstüKomiserliği'ndenBâbıâlî'yetebliğolunupHarbiyeNezareti'neverilennotasuretiaynenaşağıyaçıkarılmıştır:Bugünekadargelenraporlardan,3'üncüKolordubölgesindeâdîhaydutlukolaylarındanbaşkabirşeygörülmediğibilinmekleberaber,sonnotadabildirilendurumlarhakkındaözelsoruşturmayapılaraksonucununacelebildirilmesiniricaederim.31/8/1919HarbiyeNazırıŞevketSuret1-Sivas'ındurumuileoradaolupbitenlervebuşehirdeyahutbuşehrinyakınındatoplanmaktaolançoksayıdakiErmenimültecîleriningüvenliğiileilgiliolaraksongünlerdeoldukçakaygıvericihaberleralmışolduğumusizSadrazamHazretleri'ninyüksekkatınabildirmekleşerefduyarım.2-BundandolayıaskerîkomutanıngörevbölgesiiçindebulunanErmenileriniyikorunmasıvehìmayeleriiçineldengelenbütüntedbirlerialmasınıemrederveherhangibirşekildeöldürmeveyahutkötümuameleolduğutakdirde,kendisinindoğrudandoğruyasorumlututulacağınıbildirenbirtelgrafınyüksekHarbiyeNezareti'nceadıgeçenkomutanaaceleolarakçekilmesihususundaemirbuyrulmasınısizSadrazamHazretleri'ninyüksekşahsiyetlerindenricaederim.

3-Butalimatabenzerbirtalimatınilgilisivilmemurlaradaverilmesiniayrıcaricaederim.4-MemleketiçindekigüvenlikbozucuolaylarkonusundasizSadrazamHazretleri'ninyüksekşahsiyetlerininnekadarhaklıbirendişeiçindebulunduklarınıbildiğimiçin,sizSadrazamHazretleri'ninyüksekşahsiyetlerineayrıca,işbuuyulacağındaneminim.5-Sözkonusuolantalimatıngönderildiğitarihhakkındaverilecekbilgininbenifazlasıylasevindireceğinibildiririm.SivasValiVekilliği'ndenaldığım2Haziran1919tarihlibirtelgraftadaAlbayDemange(Dömanj)imzasıylaalınantelgrafta):İzmirişgaliüzerine,Aziziye'deHristiyanlarölümletehditedilmiştir,buhareketdoğrudeğildir.Sizidurumdanhaberdaredeyimki,bugibihallermüttefikaskerleritarafındanilinizinişgalineyolaçar,anlamındaihtarlardabulunulmaktadırdenilmekteydi.Gerçekte,neSıvas'takaygıvericibirdurumvardıvenedeHristiyanlarınölümletehditedildiğidoğruydu.Bunları,milletçeyapılmayabaşlanangösterilerdenkorkuyadüşenHrıstiyanazınlıkların,yabancılarındikkatinikendiüzerlerineçekmekiçinkasıtlıolarakyaydıklarıuydurmahaberlerolarakkabuletmekgerekir.HarbiyeNezareti'ninnotasuretinideiçinealantelgrafınaverdiğimcevabıolduğugibiarzedeceğim:İstihbaratçokivediHarbiyeNezaretiYüksekKatınaİlgi:2Haziran1919tarihlişifre3.6.1919SıvasveçevresindeeskidenberibulunanErmenilerivesonradangelenmültecîleriyılgınlığadüşürecekhiçbirolaygeçmemìştir.NeSıvas'tanedeçevresindekaygıvericiherhangibirdurumyoktur.Herkessükûnetiçindeişvegüçleriylemeşguldür.Bunukesinliklebilginizesunarvesiziteminederim.Bubakımdanİngiliznotasındakihaberlerinneredenkaynaklandığıbendenizcebilinmekgerekir.İzmirveManisa'nınişgaliileilgiliacıhaberlerüzerineMüslümanhalktarafındanyapılanveHristiyanazınlıklarhakkındahiçbirdüşmanlıkduygusugütmeyentoplantılardanbelkidebazılarınınürkmüşolmasıhatıragelebilir.İtilâfdevletlerimilletimizinhaklarınavebağımsızlığınasaygılıkaldıkça,milletdevatanınsaldırıyauğrayıpparçalanmayacağındaneminoldukça,Hristiyanazınlıklarınkorkuyakapılmalarınahiçbirsebepyoktur.Bukonudadevletekarşıhertürlüsorumluluğuyüklenirvebunakesinliklegüvenbuyurulmasınıistirhamederim.Ancak,milletinbağımsızlıkvevarlığınıyokedenvemillîvarlığıtehlikeyedüşürenişgal,canakıymavezulümgibiİzmirbölgesindegörülmekteolanolaylarınvebenzerlerinintekrarlanmasınakarşı,nemilletinheyecanınıveiçindekiacılarınedebundandoğacakmillîgösterileriengelleyipdurdurmakiçinkendimdevehiçkimsedebirgüçvekudretgöremeyeceğimgibi,buyüzdençıkacakolaylarınkarşısındadasorumlulukkabuledebileceknebirkomutannebirsivilyöneticivenedebirhükûmettasavvuredebilirim.MustafaKemalBunotasuretiyletarafımdanverilencevapsuretibütünkomutanlara,valivemutasarrıflarabirgenelgeilebildirildi.ButarihlerdeİngilizMuhiplerCemiyeti'ninisteğinekatılarakbütünmilletçeİngilterehimayesininistenmesi,budernekadına,SaitMollaimzasıylabütünbelediyebaşkanlıklarınabirtelgraflabildirildiğivebutelgrafınetkisinihükümsüzkılmakiçinmilletigerektiğigibiaydınlatmaklabirliktehükûmetnezdindeteşebbüslerdebulunduğumdasizcebilinmektedir.Bundanbaşka27Mayıs1919tarihindeTürkiye-Havas-Reuter(Royter)adındakiajansın,toplananSaltanatŞûrâsıileilgiliaçıklamalarıarasındaŞûrâyıoluşturanbütünüyelerindüşüncesí,Türkiye'ninbüyükdevletlerdenbirininhimâyesinisağlamanoktasındabirleşiyorhaberiniyaymasıüzerine,sadrazama,milletin,millîbağımsızlığınıkorumayakararlıoldugunuvedoğabilecekbütünkötüsonuçlarakarşıhertürlüfedakârlığıgözealdığınıvemillîvicdanıtemsiletmeyenhaberlerinendişevericitepkileryarattığınıyaymaklabirlikte,bütünmilletidebu

durumdannasılhaberdarettiğimibaşkabiraçıklamadolayısıylabelirtmiştim.SadrazamFeritPaşa'nın,Parisebilinendavetiüzerine,BirinciTürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninilktoplantısınıyaptığngünlerdebazıdemeçlervermiştim.Bukonudakigörüşvedavranıştarzımınneoldugunuaçıklamaküzereşubölgeyiolduğugibibilginizesunacağım.ŞifreİvediHavza,3.6.1919KişiyeözelSamsun'da3'üncüKolorduKomutanıRefetBeyefendi'yeErzurum'da15'inciKolorduKomutanıKâzımPaşaHazretleri'ne,ErzurumValisiMünirBeyefendi'ye,CanikMutasarrıfiHâmitBeyefendi'ye,SıvasValiVekiliHâkimHasbiEfendiHazretleri'ne,KastamonuValisiİbrahimBeyefendi'yeAnkara'da20'nciKolorduKomutanıAliFuadPaşaHazretleri'ne,Konya'daYıldırımKıt'alanMüfettişiCemalPaşaHazretleri'ne,Diyarbakır'da13'üncüKolorduKomutanıVekiliCevdetBeyefendi'ye,VanValisiHaydarBeyefendi'ye.FransızsiyasîtemsilcisiMösyöDefrance(Döfrans)'ınSadrazamlıkyüksekmakamınagelerekOsmanlıDevleti'ninhaklarınıkonferanshuzurundasavunmakiçinParis'egidebileceklerinibildirdiği,DahiliyeNezareti'ninresmîtebliğlerindenveajansyayınlarındananlaşılmıştır.İzmirolayıüzerinemilletimizingösterdiğişiddetlitepkiveböylecebağımsızlığınıkorumakonusundabelirenkesinkararlılığınınsonucuolanbubaşarışükranlakarşılanmayadeğer.Ancak,bunarağmen,Yunanlılar'ınİzmiriliniişgaliönlenebilmişdeğildir.Herhaldemilletin,kendihaklarınınbilincindeveonlarıçiğnetmemekiçintekbirvücuthalindefedakârcahareketehazırolduğu,İtilâfDevletleri'nekarşıgösterilmeyeveispatadevamedildikçe,budevletlerinmilletimizeveonunhaklarınasaygılıolacağınaşüpheyoktur.SadrazamPaşaHazretleri'ninkonferanshuzurundaOsmanlıDevleti'ninhaklarınısavunmakiçinellerindengeleniyapacaklarıtabiîdir.Ancak,milletçekesinbirşekildesavunulmasıistenenvegerekligörülenhaklarözellikleikinoktadaönemkazanır.Birincisi,devletvemilletinmutlakolaraktambağımsızlığı,İkincisidevatanınanatopraklarındaçoğunluğunazınlıklarafedaedilmemesidir.BukonudaParis'ehareketehazırlananhey'etingörüşüilemillîvicdanınkesinistekleriarasındatambiruygunluğunbulunmasışarttır.Aksihalde,millet,pekgüçbirdurumdavegiderilmesiimkansızoldubittilerkarşısındakalabilir.Buendişeyidoğuransebeplerşunlardır:SadrazamPaşaHazretleri,duyulandemecinde,birErmenimuhtariyetiilkesinikabuletmişolduğunubildirdi.Bununsınırınıbelirtmedi,BundanDoğuillerininhalkıelbetteüzüntüduyduvedurumunaçıklanmasınıistemeyemecburoldu.ToplanmışolanSaltanatŞûrâsı'ndadaüyelerinhemenhepsi,millîbağımsızlığınkorunmasınıvemilletmukadderatınınbirmillîşûrânınyetkisinebırakılmasınıistediklerihalde,yalnız,hükûmetindayandığıltilâfveHürriyetFırkasıadınaBakanSadıkBeytarafındanyazılıolarakİngiltere'ninhimâyesiteklifedildi.GenişbirErmenistanmuhtariyetinivedevletinbiryabancıhimayesinikabulkonularında,milletinisteğiileşimdikihükümetingörüşüarasındabiruygunlukolmadığıanlaşılıyor.SadrazamPaşaHazretleriilebirliktehareketedecekolanhey'etin,milletinhaklarınısavunmadauyacağıilkelerveprogrammilletçebilinmedikçe,arzedilennoktalardaendişeyekapılmamakmümkündeğildir.BusuretleillerdekiveonlarabağlıyerlerdekiMüdafaa-iHukuk-ıMılliyeveRedd-iİlhakCemiyetleri'nintemsilcilerivedahateşkilâtıtamamlanamayanyerlerdedebelediyehey'etleri,SadrazamPaşaHazretleri'nevedoğrudandoğruyaZât-ıŞâhâne'yetelgraflarçekerek,millîbağımsızlığınmutlakdokunulmazlığınınvemilletçoğunluğununhaklarınınkorunmasınınmilletintemelşartıolduğu

belirtilmelivegidecekhey'etinyapacağısavunmanınesaslarınımilleteresmenveaçıkçabildirmesiistenmelidir.Milletinbuşekildekihareketiile,gidecekhey'etinsavunmayaçalışacağıilkeleringerçektenmilletinisteğiolduğu,İtilâfDevletleri'nceanlaşılacakveşüphesizdahafazlabirönemledikkatealınarakhey'etingörevinikolaylaştıracaktır.Budüşünceleringerekenleresür'atleulaştırılmasınıveduyrulmasını,vatanımızınmukadderatıadınavatanseveryüksekşahsiyetinizdenözellikleistirhamederim.Butelgrafınalındığızamanınbildirilmesinidericaederim.MustafaKemal

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERİSTANBUL'AGERİÇAĞRILIŞIMButarihtenbeşgünsonra,yani8Haziran1919da,İstanbul'aHarbiyeNâzırıtarafındançağrıldığımıvegizlicesorupsoruşturmamüzerine,kimlertarafındanneiçinistendiğimidevletadamlarımızdanbirininhaberverdiğinidahaöncebaşkabirmünasebetleyaptığımaçıklamadaifadeetmiştim.Ozat,GenelkurmayBaşkanlığımakamındaoturanCevatPaşaidi.Bununüzerine,İstanbulileyapılmışolanyazışmalarınbirkısmıherkesçeöğrenilmiştir.Buyazışmalar,Erzurum'dagörevdenayrıldığımtarihekadardeğişikHarbiyeNâzırlarıylavedoğrudandoğruyasarayladevametmiştir.Anadolu'yageçelibirayolmuştu.Busüreiçindebütünordubirlikleriyletemasvebağlantısağlanmış;milletmümkünolduğukadaraydınlatılarakdikkatliveuyanıkbirdurumagetirilmiş,millîteşkilâtkurmadüşüncesiyayılmayabaşlamıştı.Geneldurumuartıkbîrkomutanileyürütüpyönetmeyedevamimkânıkalmamıştı.Yapılangeriçağırmaemrineuymamışveonuyerinegetirmemişolmaklabirlikte,milliteşkilâtvehazırlıklarınyönetiminedevametmekteolduğumagöre,şahsenâsıdurumageçmişolduğumaşúpheedilemezdi.Bundanbaşkaveözelliklegirişmeyekararverdiğimteşebbüsvefaaliyetlerinköklüveşiddetliolacağınıtahmingüçdeğildi.Ohalde,yapılacakteşebbüsvefaaliyetlerinbiranönceşahsîolmakniteliğindençıkarılmasımutlaka,bütünbirmilletinbirlikvedayanışmasınısağlayacakvetemsiledecekbirhey'etadınaolmasıgerekliidi.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERSİVAS'TAGENELBİRKONGRETOPLANMAKARARIBusebeple,18Haziran1919tarihinde,Trakya'yaverdiğimdirektifteişaretettiğimbirnoktanınuygulanmazamanıgelmişbulunuyordu.Hatırınızdadırki,onokta,AnadoluveRumeli'dekimillîteşkilâtlarıbirleştirerek,birmerkezdentemsilveidareetmeküzere,Sivas'tagenelbirmillîkongretoplamaktı.BugayeningerçekleştirilmesiiçinyaverimCevatAbbasBey21/22Haziran1919gecesi,Amasya'dayazdırdığımgenelgeninesasnoktalarışunlardı:1-Vatanınbütünlüğü,milletinbağımsızlığıtehlikededir.2-İstanbulhükûmetiüzerinealdığısorumluluğungereğiniyerinegetirememektedir.Budurummilletimiziyokolmuşgibigösteriyor.3-Milletinbağımsızlığını,yinemilletinazimvekararıkurtaracaktır.·4-Milletiniçindebulunduğudurumveşartlarıngereğiniyerinegetirmekvehaklarınıgürseslecihanaduyurmakiçinhertürlübaskıvekontroldanuzakmillîbirhey'etinvarlığızarurîdir.5-Anadolu'nunherbakımdanengüvenliyeriolanSıvas'tahemenmillîbirkongrenintoplanmasıkararlaştırılmıştır.6-Bununiçinbütünillerinhersancağındanmilletingüveninikazanmışüçtemsilcininmümkünolanenkısazamandayetişmeküzereyolaçıkarılmasıgerekınektedir.

7-Herihtimalekarşı,bumeselemillibirsırolaraktutulmalıvetemsilciler,gereğindeyolculuklarınıkendilerinitanıtmadanyapmalıdırlar.8-Doğuilleriadına,23Temmuzda,Erzurum'dabirkongretoplanacaktır.OtarihekadarötekiillerintemsilcilerideSıvas'agelebilirlerse,ErzurumKongresi'ninüyelerideSıvasgenelkongresinekatılmaküzerehareketederler.Görüyorsunuzki,buyazdırdığımhususlar,zatenvermişvedörtgünönceTrakya'yatebliğetmişolduğumbirkararınbirgenelgeileAnadolu'yadabildirilmesindenibarettir.Bukararın21/22Haziran1919gecesi,karanlıkbirodadaalınmışkorkunçveesrarlıyenibirkararolmadığı,zannımcakolaylıklatakdirbuyurulurBunoktanınaydınlanmasıiçin,arzubuyurursanızküçükbiraçıkzorlamadabulunayım.Efendiler,omüsveddeiştebukâğıtlardır(göstererek),dörtmaddeliktir.İçindekileribildirdim.Sonundabenimimzamvardır.BirdegörevidolayısıylaKurmayBaşkanımolanAlbayKâzımBey'in(şimdikiİzmirValisiKâzımPaşa),kurmayhey'etindentebliğişleriylegörevlimemurHusrevBey'in(şimdibüyükelçi),askerîmakamlaraşifreleyenyaverimMuzafferBey'invesivilmakamlaraşifreleyenbirmemurefendininimzalarıvardır.Bunlardanbaşkadahabazıimzalarvardır.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERADINISAKLAYANBİRTANIDIĞINAMASYA'YAGELMESİBuimzalarınbumüsveddeyekonmasıiyibirşansvetesadüfeseridir.Daha,Havza'dabulunduğumsıradaAnkara'dabulunan20'inciKolorduKomutanıAliFuatPaşa'danbirşifrelitelgrafaldım.Butelgraf,aşağıyukarıtanıdığımızbirzatbazıarkadaşlarlabirlikteİstanbul'danburayagelmiştir.Nasılhareketetmelerigerektiğikonusundaneemirbuyuruyorsunuzşeklindeidi.Adetabirbilmeceyiandıranbutelgraf,bendebüyükbirmerakvehayretuyandırdı.Sözkonusuedilenzatıtanıyorum,bendennasılhareketedeceğinisoruyor;Ankara'daarkadaşımolangüvenilirbirkomutanınyanında,telgrafdaşifrelidir.Ohaldenedenadınışifreliolarakbileyazdırmaktançekiniyor'Birhaylidüşündüm,kavrargibioldum;tahminbuyurulurki,bilmeceçözmekleuğraşacakzamanımyoktu.Fakat,FuatPaşa'yıyakındangörmek,bölgeleri,çevreleri,düşünceleriüzerindekendisiylekonuşmak,bencepekistenilirbirşeydi.Bubilmecelitelgraftanilhamalarakkendisineşuricadabulundum:Ankara'danayrıldığınızıbellietmeyecektedbirlerialdıktansonra,advekıyafetdeğiştirerekbirkaçgüniçinhemenyanımageliniz.İstanbul'dangelenarkadaşlarıdabirliktegetiriniz.GerçektendeFuatPaşa,dediğimgibiHavza'yahareketeder.Ancak,bazızorlayıcısebeplerdolayısıyla,benderhalHavza'danayrılıpAmasya'yagitmeğemecburolmuştum.FuatPaşa,HavzayolundadurumuanlarveAmasya'yayönelir.İşte,böylece21/22HazirandaAmasya'dayanımdabulunuyor.AdışifredebildirilmeyenzatdaRaufBey'di.İstanbul'danayrılmaküzere,evimdenotomobilebineceğimsıradaRaufBeyyanımagelmişti.Bineceğimvapuruntakipedileceğinivebeniİstanbul'daikentutuklamadıklarınagöre,belkideKaradeniz'debatırılacağımıgüvenilirbiryerdenişitmiş,onuhaberverdi.Benİstanbul'dakalıptutuklanmaktansa,batıpboğulmayıtercihettimvehareketettim.Kendisinedeenindesonundaİstanbul'dançıkmakzorundakalırsabenimyanımagelmesinisöyledim.RaufBey,gerçektendeİstanbul'dançıkmakgereğiniduymuşveçıkmış...Ancak,benimyanımagelmedi.Arkadaşıolan6'ncıTümenKomutanıAlbayBekirSamiBey'inyanınagitmekveİzmircephesinedahayakınbiryerdeolmakla,dahaetkilivedahayararlıolacağınızannederekBandırma-AkhisaryoluylaManisabölgesinegitmiş.Gittiğiyerdehalkınmaneviyatınıbozuk,durumutehlikelivekorkunçbulmuş.DerhaladdeğiştirerekoradanÖdemiş,

Nazilli,AfyonkarahisarüzerindenAziziyeSivrihisaryoluylavearabaylaAnkara'ya,FuatPaşa'nınyanınagelmişvebanahabergöndermiş;pekgüzelama!adınısaklamaksuretiylebeniüzmeninanlamıvarmıydı'Öteyandan3'üncüKolorduKomutanımolupSamsunmutasarrıflığındabıraktığımRefetBey'iartıkSıvas'aKolordumerkezinegöndermekistiyordum.Birkaçdefagelmesiiçinemirvermiştim.Bölgeyiteftişeçıkmış.Emirlerimecevapbilealamıyordum.Nihayetodabirtesadüfeseriolarakogüngelmişti.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERRAUFBEYVEREFETBEYLERİNKARARSIZLIĞIŞimdi,imzameselesinegelelim:Benmüsveddeninyenigelenarkadaşlartarafındandaimzalanmasınıistedim.OsıradaRaufveRefetBeylerbenimodamda,FuatPaşabaşkabirodadabulunuyorlardı.RaufBey,misafirolduğundanbumüsveddeyeimzakoymakiçinkendiniilgiliveyetkiligörmediğininazikçeifadeetti.Bununtarihibirhâtıraolduğunuilerisürerekimzaetmesinisöyledim.Bununüzerineimzaladı.RefetBey,imzadançekindiveböylebirkongretoplanmasındakimaksatveyararıanlayamadığınısöyledi.İstanbul'danberiyanımdagetirdiğimbuarkadaşın-tuttuğumuzyolagöre-anlaşılmasıpekbasitolanbirkonuda,böylebirdüşünceveduyguiçindeoluşubanapekacıgeldi.FuatPaşa'yıçağırttım.Paşa,maksadımıanlayıncaderhalimzaetti.FuatPaşa'ya,RefetBey'inçekinmesininsebebinìanlayamadığımısöyledim.FuatPaşa,RefetBey'denbirazciddîaçıklamayapmasınıistediktensonra,RefetBey,müsveddeyielinealarakkendinegörebirişaretkoydu.Öylebirişaretki,bunu,bumüsveddedebulmakoldukçagüçtür.(Buyurun!merakedeninceleyebilir.)Efendiler,gereksizgibigörülebilenbuaçıklamalar,dahasonrakiyıllaraveolaylaraaitbazıkaranlıknoktalarıaydınlatmavayardımcıolurdüşüncesiyleyapılmıştır.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERİSTANBUL'DABAZIKİMSELEREGÖNDERDİĞİMMEKTUPKongreyedavetgenelgesisivilveaskerîmakamlaraşifreolarakverildi.Bundanbaşkaİstanbul'dabulunanbazıkimseleredegönderildi.Fakatbukimselereayrıcabirdegenelbirermektupyazdım.Kendilerinemektupyazdığımkimselerşunlardı:AbdurrahmanŞerefBey,ReşitAkifPaşa,AhmetİzzetPaşa,SeyitBey,HalideEdipHanım,KaraVasıfBey,FeritBey(NafiaNâzırı)SulhveSelâmetFırkasıBaşkanıFeritPaşa(dahasonraHarbiyeNâzırıoldu),CâmiBey,AhmetRızaBey.Bumektuptasöylediğimnoktalarıözetolaraktekraredeceğim:l.Yalnızmitinglervegösteriler,büyükgayelerihiçbirvakitgerçekleştiremez.2.Bunlar,ancakmilletinbağrındanfiilendoğanortakgücedayanırsakurtarıcıolur.3.Zatenacıolandurumutehlikelişeklesokanenetkilisebep,İstanbul'dakimuhalifakımlarvemillîfaydayıyararlıbirşekildeyüzüstübırakansiyasîvegayrimillîpropagandalardır.4.ArtıkİstanbulAnadolu'yabağlıolmakmecburiyetindedir.5.Sizedüşenfedakârlıkpekbüyüktür.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELER

ALİKEMALBEY'İNGENELGESİ25HaziranakadarAmasya'dakaldım.Hatırlardadırki,otarihlerdeDahiliyeNâzırlığıgörevindebulunanAliKemalBey,benimgörevdenalındığımıveartıkbenimlehiçbirresmîmuameleyegirişilmemesigerektiğikonusundaşifreilebirgenelgeyayınlamıştı.23Haziran1919tarihve84sayılıolanbugenelgemetni,dikkatedeğerbiranlayışıgösterirbelgeolduğuiçinaynenbilginizesunacağım.DahiliyeNâzırıAliKemalBey'in23.6.1919tarihlive84sayılışifresininçözülmüşsuretidir:MustafaKemalPaşabüyükbiraskerolmaklabirliktegününsiyasetinipekbilmediğiiçin,olağanüstüsayılacakvatanseverlikvegayretinerağmen,yenigörevindeaslabaşarılıolamadı.İngilizOlağanüstüTemsilcisi'ninistekveısrarıylagörevdenalındı;bundansonrayaptıklarıveyazdıklarıiledebukusurlarınıdahaçokaçığavurdu.Redd-iİlhakCemiyetlerigibi,BalıkesirveAydındolaylarındaMüslümanhalkıboşyerekırdırmaktanvebufırsattanyararlanarakhalkıharacakesmektenbaşkaişgörmeyenemirsiz,saygısızvekanunsuzolarakkurulanbazıhey'etleriçinötedenberiçektiğitelgraflarlasiyasîhatâsınıidarîyöndendeartırdı.Kendisininİstanbul'agetirilmesiHarbiyeNezaretiileilgilibiriştir.Ancak,DahiliyeNezareti'ninsizekesinemri,artıkozatıngörevdenalınmışolduğunubilmek,kendisiilehiçbirresmîişlemegirişmemek,hükûmetişleriileilgilihiçbiristeğiniyerinegetirmemektir.Bugenelgeyeuygunhareketetmeklenegibisorumluluklarıngiderilmişolacağınıtakdirbuyuracağınızdaneminim.Ayrıca,buönemlivetehlikeligünlerdememur,halk,herOsmanlı'yadüşenenbüyükgörev,barışkonferansıncageleceğimizüzerindekararverilirkenvebeşyıldıryaptığımızdeliliklerinhesaplarıgörülürken,artıkaklımızıbaşımızadevşirdiğimizigöstermek,akıllıcavetedbirlicedavranışlarıbenimsemek,parti,mezhep,ırkayrılıklarınıgözetmeksizinherferdinhayatını,malını,ırzınıkoruyarak,medenîdünyanıngözündebumemleketibirdahalekelememekdeğilmidir'

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERALİKEMALBEYVEPADİŞAHBuşifreligenelgeden,benimancakSivas'avardığım27Haziran1919tarihindehaberimoldu.AliKemalBey,23Hazirantarihindebugenelgesiiledüşmanlaravepadişahaönemlibirgörevyaptıktansonra,26Haziran1919tarihindehükûmettençekilmiştir.AliKemalBey'insadrazamlığaverdiğiresmîistifayazısındanbaşka,sarayadagidippadişahakendieliyleverdiğiistifayazısısuretleriilesözlümârûzâtınıvepadişahınonaverdiğicevabı,çoksonraöğrendim.AliKemalBey,istifayazılarında,özelliklebununpadişahaaitolanında:Osmanlıtopraklarınınçeşitliyerlerindebaşgösterenayaklanmavekarışıklıkbelirtileriüzerine,ihtilâlateşininhemençıktığıyerde,yayılmadanbastırılıpsöndürülmesiveyokedilmesiiçintedbiralmak,yalnızkendimakamınıilgilendirirken,padişahıngösterdiğiyakınilgivegüveniçekemeyenbazıarkadaşlarınınbirçokyersizsebeplerilerisürerekihtilâlindahadagenişlemesineyolaçtıklarındansözettiktensonraresmîgörevindençekilmeklebirlikte,özelolarakhizmetvesadakatadevamedeceğiniekliyorvesözlüolarakdaresmîgörevindenayrılmasınıfırsatbilenhasımlarınınhücumundanbenkulunuzukoruyunuzistirhamındabulunuyor.Padişah,karşılıkolarakbenibüsbütünyalnızbırakmayacağınızagüveniyorum.Bağlılığınız,banabüyükümitvetesellilervermiştir.Saray,herdakikasizeaçıktır.RefikBey'leişbirliğindenayrılmayınıziltifatındabulunuyorlar.KendisineolanbağlılığındanpadişahınbüyükümitveteselliyekapıldığıAliKemal'inâzırlıkmakamındavepadişahhuzurundagördüktensonra,birdeasılgerçekgörevibaşındagörelim!

Canınızsıkılmazsa,SaitMolla'nınRahipFrew'ayazdığımektuplardanbirinigözdengeçirelim:AliKemalBey'e,sonfelâketiüzerineüzüntünüzübildirdiğinizisöyledim.Buzatıeldebulundurmakgerekir.Bufırsatıkaçırmayalım.Birhediyetakdimiiçinenuygunzamandır.AliKemalBeydünozatlagörüşmüş.Basınişindebirazihtiyatlıolmakgerektiğinisöylemiş.Dahaönceherhangibirgidiştenyanayöneltilmişolandüşüncevekalemerbabınıbudefaöncekineaykırıbirgayeyeyöneltmekbizdekolaylıklamümkünolmaz.Bütündevletmemurları,MillîMücadele'yişimdilikiyigörüyorlardemiş.AliKemalBey,talimatınızaharfiharfineuyacak,ZeynelâbidinPartisi'yledeişbirliğiyapmayaçalışıyor.Kısacasıişlerbulandırılacak.Aynımektubunaltındabirdenotuvardır.Şimdionudaokuyalım:Birkaçdefadırsöylemekistediğimhaldeunutuyorum.MustafaKemalPaşa'yavetaraftarlarınabirazkendilerinidestekliyormuşgibigörünmeliki,hiçbirşüpheyedüşmedenburayagelebilsin.Buişefevkalâdeönemveriniz.Kendigazetelerimizleonudestekleyemeyiz.Bubelgelerhakkındasırasıgelincedahaçokbilgiveririm.Şimdilikbukadarıyeterlidir.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERALİGALİPBEYSİVAS'TAAliKemalBey'indahaAmasya'daikenhaberimolmadığınıarzettiğimgenelgesi,memurlarınvehalkınkafasınıgerçektendebulandırmış.Heryerdeeksikolmayanmenfîruhlukimselerderhalaleyhimdepropagandayavefaaliyetegeçmişler.BuyoldakibaltalayıcıgösterivehareketlerinenönemlisiSivas'tahazırlanmayabaşlanmış.Müsaadebuyurursanızbunukısacaanlatayım:DahiliyeNâzırıAliKemalBey'in,bugenelgeileverdiğiemrintarihiolan23Hazirangünü,Sivas'taAliGalipBeyadındabiri,onkadaradamıylahazırbulunuyormuş.Bukimseİstanbul'danElâzığvalisiolarakgönderilmişolanKurmayAlbayAliGalip'tir.Sözdeoilinikinciderecedememurlarıolmaküzere,birtakıminsanlarıdaİstanbul'danseçmiş,birliktegötürüyor.AliGalip,yolüzerindebulunanSivas'takalmış.ÖzelbirgöreviolduğunaşüpheetmemekgerekenAliGalip,oradaderhalkuvvetlitaraftarlarbulmuş.Görevinihakkıylayerinegetirebilmekiçintertipvetedbirleralmayabaşlamış.DahiliyeNezareti'nin,aleyhimdekiemrigelirgelmez,faaliyetbaşlamış.Sivassokaklarındabenimhain,âsî,zararlıbiradamoldugumadairduvarlarayaftalaryapıştırılmış.Kendiside,birgün,Sivas'tavalibulunanReşitPaşamerhumunyanınagiderek,DahiliyeNezareti'ninemrindenbahsettiktensonra,Sivas'agittiğimtakdirdehakkımdauygulayacağıişlemisormuş.ReşitPaşaneyapılabileceğinisormuş,AliGalip,benseninyerindeolsam,derhalkollarınıbağlarvetutuklarım.Senindeböyleyapmangerekirdemiş.ReşitPaşa,buişinbukadarbasitolacağınainanamamış.Konuşmahayliuzamış.Konuşmayakatılanlarçoğalmış...Öyleki,birkısımhalkverilecekkararıanlamaküzeretoplanmış...Bugün,Haziranın27'ncigünüdür.Bakışlarımızı,yenidenbunoktayadönmeküzerebiraniçinbutablodanayıralımveAmasya'yaçevirelim:

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERSİVAS'AHAREKETAyın25'incigünü,Sivas'taaleyhimdebazıyakışıksızolaylarçıkmayabaşladığınıhaberaldım.25/26HazirangecesiyaverimCevatAbbasBey'içağırdımveyarınsabahkaranlıkta

Amasya'dangüneyehareketedeceğiz,dedim.Bugidişingizlitutularakhazırlıkyapılmasıiçinemirverdim.Biryandanda5'inciTümenKomutanıvekurmayhey'etimle,gizliolarakşutedbirikararlaştırdık:5'inciTümenKomutanı,tümenininseçkinsubayveerlerindenoluşmuş,oldukçakuvvetlibiratlıpiyadebirliğinihemenogecedenbaşlayaraksür'atlekuracaktı.Ben,26HaziransabahıkaranlıktaarkadaşlarımlabirlikteotomobilleTokat'ahareketedecektim.Birlikkurulurkurulmaz,TokatüzerindenSivas'adoğrusevkedilecekvebenimlebağlantıkurmayaçalışacaktı.HareketimizhiçbiryeretelgraflabildirilmeyecekveeldengeldiğikadarAmasya'dadaaçıklanmayacaktır.26HazirandaAmasya'danyolaçıktım.Tokat'avarırvarmaztelgrafhaneyigözaltınaaldırarakbenimgelişiminSivas'avehiçbiryerebildirilmemesinisağladım.26/27Hazirangecesinioradageçirdim,27'deSivas'ahareketettim.OtomobilleTokat,Sivas'aaşağıyukarıaltısaattir.Sivasvalisine,Tokat'tanSivas'ahareketettiğimibildiriraçıkbirtelgrafyazdım.İmzadaOrduMüfettişliğiünvanınıkullandım.Telgrafta,bilebileçıkışsaatimikaydetmiştim.Fakat,butelgrafın,yolaçıkışımdanaltısaatsonraçekilmesiniveozamanakadarSivas'ahiçbirşekildebilgiverilmemesinisağlayacaktedbirlerialdırdım.ŞimdiEfendiler,bakışlarımızıyenidenSivas'ta,bıraktığımıztabloyaçevirelim:AliGalipBeyileReşitPaşaarasında,banakarşıuygulanacakişlemintartışılmasısahnesine...Tartışmanınkızıştığıbirsırada,ReşitPaşa'nıneline,benimTokat'tançekilentelgrafımıverirler.ReşitPaşa,haberiAliGalipBey'euzatır.İştekendisigeliyor,buyurun,tutuklayın!der.ReşitPaşa,telgraftayazılıolanhareketsaatinigörüncehemenkendisaatiniçıkarır,bakar...Efendimgeliyordeğil,gelmişolacaktırdiyeilâveeder.BununüzerineAliGalip,bentutuklarımdedimse,benimilsınırlarımiçindeolursatutuklarım,demekistedimdeyincetoplantıhalindebulunanlarıbirheyecankaplar...Hepbirden,haydiöyleysekarşılamayagidelimdiyerektoplantıyasonverirler...Ancak,şehrinilerigelenleri,halkveaskerleparlakbirkarşılamatörenihazırlayabilmekiçinbirazzamankazanmakgerektiğini;fakat,hesapça,benimSivasşehrikapılarınakadaryaklaşmışolacağımıdikkatealarak,beni,şehringirişineyakınolanZiraatNümuneçiftliğindebirsüredinlendirmeninyolunuaramışlar.ValiPaşa,karargâhımınsağlıkbaşkanıolup,dahaönceteşkilâtkurmaküzereSıvas'agöndermişolduğumTaliBey'içağırtarak,buişinyerinegetirilmesiniondanricaetmişvegereklihazırlıklarıyaparyapmazkendisinindebizekatılacagınısöylemiş..Gerçektende,tamNümuneÇiftliğiyakınlarında,karşımızaçıkanbirotomobiliniçinden,TaliBeygöründü.Otomobillerdenindik,çiftliğinavlusundaoturduk.TaliBey,hikâyeettiğimdurumuayrıntılıolarakaçıkladıktansonra,görevininbeniburadabirazoyalamakolduğunusöyleyince,hemenayağakalktım,çabukotomobillereveSivas'a!dedim.Bununsebebinianlatayım.Oandahatırımagelenşuydu:KarşılamatöreniyapacağızdiyeTaliBey'ialdatmışolabilirlervegerçekteaksibirtertipyapmakiçinzamankazanmakisteyebilirlerdi.OtomobillerebinmeküzereikenSivastarafındanbaşkabirotomobilyanımızayaklaştı.İçindeValiPaşavardı.ReşitPaşa,Efendimbirkaçdakikadahaistirahatbuyurulmazmı'diyesözebaşladı.Yarımdakikabileistirahateihtiyacımyoktur.Derhalyolaçıkacağızvesenbenimyanımageldedim.-Efendim,dedi,sizinyanınızaRaufBeybinsin.benarkadakiotomobilledegelirim.-Hayır,hayır!dedim.Sizburaya...

Bubasittedbirinnedenalındığınıaçıklamayagerekyoktur.Sivasşehrinegirerken,caddeninikitarafıbüyükbirkalabalıkladolmuş,askerîbirliklertörendüzeninialmışbulunuyordu.Otomobillerdenindik.Yürüyerekaskerivehalkıselâmladım..Bumanzara,Sivas'ınsaygıdeğerhalkınınveSıvas'tabulunankahramansubayveaskerlerimizinbananekadarbağlıvesevgiiledoluolduğunugösterencanlıbirtanıkidi...Bundansonra,doğrucaKolorduKomutanlıkbinasınagittimvehemenmaiyyetiilebirlikteAliGalip'iveonunyardakçısıolduklarınıanladığımfesatçılarıgetirttim.Onlaraneyaptığımıanlatarak,zatenyeterinceyorgunlukvermişolduğunaşüpheetmediğimayrıntılarıuzatmakistemem.Yalnız,birnoktayaişaretetmekleyetineceğim.Efendiler,AliGalip,karşılaştığıbukötüdavranıştansonra,banabildirecekbazıgizlişeyleriolduğunusöyleyerek,geceyalnızolarakyanımageldi.Kabulettim.Davranışlarınındışgörünüşüneönemvermemekliğimiziricaile,Elâzığvaliliğinikabulederekgelmektenmaksadının,benimyolumdahizmetetmekolduğunuveSivas'takalışınınbenimlebuluşupbendendirektifalmakmaksadınadayandığınıaçıklamayavebintürlüdelillerleispataçalıştı.Bizisabahakadaroyalamaksuretiylebaşardığınıdaitirafetmeliyim.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERERZURUM'AHAREKETSivas'takiteşkilâtvenasılhareketedileceğikonusundagerekenleretalimatverdiktensonra,hiçuyumadangeçen27/28gecesininsabahındabirbayramgünü,Sivas'tanErzurum'adoğruyolaçıktık.Birhaftalıkyorucubirotomobilyolculuğundansonra3Temmuz1919günühalkınveaskeriniçtengelensamimigösterileriarasında,Erzurum'avarıldı.İstanbulHükûmeti'ndengelebilecekmenfîemirleridenetlemekveönlemekiçinhaberheşmekanalıolanönemlimerkezlerdetedbirleralınmaküzere,bütünkomutanlara,5Temmuz1919tarihindeemirverdim.Komutan,valiveVilâyât-ıŞarkiyeMüdafaa-iHukuk-ıMilliyeCemiyeti'ninErzurumşubesiyletemasageçildi.ValiMünirBey,İstanbulHükûmeti'ncegörevdenalınmıştı.HareketetmeyipErzurum'dakalmasıiçingönderdiğimhaberüzerinehenüzErzurum'dabulunuyordu.Bitlisvaliliğindenayrılıpİstanbul'agitmeküzereErzurum'dangeçenMazharMüfitBeydeaynışekildeErzurum'dabenibekliyordu.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERMİLLİGAYEİLEORTAYAATILMAKARARIBuikivalibeylerile15'inciKolorduKomutanıKâzımKarabekirPaşaveyanımdabulunanRaufBey,eskiİzmitmutasarrıfıSüreyyaBey,karargâhınabağlıKurmayBaşkanıKâzımBey,KurmayHusrevBeyveDoktorRefikBeyarkadaşlarımlaciddîbirgörüşmeyapmayıuygunbuldum.Kendilerinegenelveözeldurumuaçıklayaraktutulmasıgerekliolanyoluanlattım.Bumünasebetleenelverişsizdurumları,genelveşahsîtehlikeleri;herihtimalekarşıgözealınmasıkaçınılmazolanfedakârlığıdilegetirdim.Birdemillîgayeileortayaatılacaklarınbugünyokedilmesinidüşünen,yalnızsaray,hükûmetveyabancılardır.Ancak,bütünmemleketinaldatılmasınıvealeyhimizeçevrilmesinideihtimaldenuzaktutmamakgerekir.Milleteönderolacakların,hernepahasınaolursaolsunamaçtandönmemeleri,memlekettebarınabileceklerisonnoktada,sonnefesleriniverinceyekadar,buamaçuğrundafedakârlığadevamedeceklerinedahaişinbaşındakararvermelerigerekir.Kalplerindebugücüduymayanlarınteşebbüsegeçmemelerielbettedahaisabetliolur.Çünkü,

aksihaldehemkendilerinihemdemilletialdatmışolurlar.Birdesözkonusugörev,resmîmakamveüniformayasığınarak,elaltındanyürütülebilecektürdendeğildir.Butarzbirdereceyekadarsürdürülebilir.Fakat,artık,odevirgeçmiştir.Açıkçaortayaçıkmakvemilletinhaklarıadınagürseslebağırmakvebütünmilletibuseseortaketmeklâzımdır.Benim,görevdenalındığımavehertürlüsonuçlakarşıkarşıyabulunduğumaşüpheyoktur.Benimleaçıktanaçığaişbirliğietmek,aynısonucuşimdidenkabullenmekdemektir.Bundanbaşka,buşartlarınistediğiadamın,başkabirçokbakımlardanda,mutlakabenimşahsımolabileceğigibibiriddiasözkonusudeğildir.Yalnız,herhalde,bumemleketevlâdındanbirininortayaatılmasıkaçınılmazolmuştur.Bendenbaşkabirarkadaşdadüşünülebilir.Yeterki,oarkadaş,bugünküdurumunkendisindenbeklediğişekildehareketeevetdiyebilsindedim.Bukonuşmaveaçıklamalardansonra,gelişigüzelkararalmakdoğruolamayacağındanbirsüredüşünmekveözelgörüşmeleryapabilmekiçin,görüşmeleresonverdiğimibildirdim.Tekrartoplandığımızda,işinbaşındabenimdevametmemi,kendilerininbanayardımcıvedestekolacaklarınıbildirdiler.Yalnızbirarkadaş,MünirBey,önemlimazeretidolayısıyla,birsüreiçinkendisininfiilîgörevdenaffınıricaetti.Ben,şeklen,resmîgörevveaskerliktenayrıldıktansonrada,tıpkışimdiyekadarolduğutarzdaüstkomutanimişimgibiemirleriminyerinegetirilmesininbaşarıiçintemelşartolduğunubelirttim.Bunoktatamamenbenimsenipkabulgördüktensonratoplantıyasonverildi.Efendiler,İstanbul'daGenelKurmayBaşkanlığımakamında,birbirininyerinialanCevatveFevzipaşalardan,BarışHazırlığıKomisyonu'ndaçalışanİsmetBey'denbaşlayarakErzurum'agelinceyekadar,heryerdetemasveilişkidebulunduğumkomutan,subay,hertürlüdevletadamıveilerigelenkimselerle,burada,Erzurum'dayaptığımgibigörüşmelerveanlaşmalaryapmıştım.Bundakiyarartakdirbuyurulur.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERERZURUMKONGRESİHAZIRLIKLARIErzurum'agelişiminilkgünlerinde,ErzurumKongresi'nintoplanmasınısağlamaküzere,gereklitedbirlerinalınmasınaönemverildi.Efendiler,Vilâyât-ıŞarkiyeMüdafaa-iHukuk-ıMilliyeCemiyeti'nin,3Mart1919tarihindebirkurucuhey'etmeydanagetirmeküzereoluşturduğuErzurumşubesi,Trabzoniledeanlaşarak1919yılıTemmuzununonuncugünüErzurumdabirVilayat-ıŞarkiyeKongresitoplamayateşebbüsetti.BenimdahaAmasyadabulunduğumtarihlerde,Haziraniçinde,Doğuillerinetemsilcigöndermeleriiçinteklifvedavettedebulundu.İllerdentemsilcigetirtilmesiiçinotarihtenbaşlayarak,benimErzurum'agelişimekadarveondansonradabukonudapekçokgayretsarfetti.Ancak,ogünlerinşartlarıiçindeböylebirmaksadıngerçekleştirilmesindekigüçlüğünbüyüklüğükolaylıklatakdirolunur.Kongrenintoplanmagünüolan23Temmuzyaklaştığıhalde,illerdengönderilmesigerekentemsilcilerseçilipgönderilmiyordu.Halbuki,bukongrenintoplanmasınısağlamakartıkpekönemliolmuştu.Busebepletarafımızdandaciddîteşebbüslerdebulunmakgerekir.İllerinherbirineaçıktelgraflargönderildiğigibi,biryandandaşifrelitelgraflarlavalilere,komutanlaragerekentebligattabulunuldu.Sonunda,onüçgünlükbirgecikmeileyeterincetemsilcigetirtilerekkongreyitoplamagerçekleştirilebildi.Efendiler,MillîMücadele'yeordumensuplarınındesteğinisağlamak,askerîvemillîmücadeleyibiribiriileuyumluolarakyürütmekişidesondereceönemliidi.Trabzon'dakitümenvekâletleidareediliyordu.AsılkomutanıHâlitBeyBayburt'ta

gizlenmişti.HâlitBey'igizlendiğiyerdençıkartmakikibakımdangerekliidi.Biriveenönemlisi,İstanbul'açağırılmanınvebiremreuymamanıngizlenmeyigerektireceknitelikteolmadığınımilleteveözellikleordumensuplarınagöstererekmanevîgücüyükseltmekiçindi.Diğeride,sahildeönemlibirnoktaolanTrabzon'adışarıdanbirsaldırıolduğutakdirde,oradakitümeninbaşındagözüpekbirkomutanbulundurmakmaksadınadayanıyordu.Bundandolayı,HâlitBey'iErzurum'agetirttim.Kendisinebizzatözelbirtalimatverdiktensonra,gerektiğindederhaltümenininbaşınageçmeküzereMaçka'dabulunmasıiçindeemirverdirdim.Bizbuişlerleugraşırken,biryandanda,İstanbuldaHarbiyeNezaretimakamındabulunanFeritPaşa'nınvePadişahın,İstanbuladönmemisağlamaküzerebiribiriardıncaçekilenaldatıcıtelgraflarınadatürlükarşılıklarvermeklevakitkaybınamecburoluyorduk.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERRESMİSIFATVEYETKİLERİMİBIRAKARAK,MİLLETİNSEVGİVEFEDAKARLIĞINAGÜVENEREKVİCDANİGÖREVEDEVAMETMEKARARIHarbiyeNezareti,İstanbul'agel,diyor.Padişah,önce"havadeğişimial,Anadolu'dabiryerdeotur,fakatbirişekarışma"diyebaşladı.Dahasonra,ikisibirlikte"mutlakagelmelisin!"dediler."Gelemem!"dedim.Sonunda,8/9Temmuz1919gecesi,saraylaaçılanbirtelgrafbaşıgörüşmesisırasında,birdenbireperdekapandıve8Hazirandan8Temmuzakadarbiraydırsüregelenoyunsonaerdi.İstanbulodakikada,benimresmîgörevimesonvermişoldu.Bendeaynıdakikada,8-9Temmuz1919gecesisaat22.50'deHarbiyeNezareti'ne,saat23.00'tePadişah'aresmigörevimlebirlikteaskerliktendeayrıldığımıbildirentelgrafçekmişoldum.Durum,tarafımdan,ordularavemilleteduyuruldu.Butarihtensonraresmisıfatveyetkilerdensıyrılmışolarak,yalnızmilletinsevgivefedakârlığınagüvenerekveonuntükenmezfeyizvekudretkaynağındanilhamvegüçalarakvicdanigörevimizedevamettik...Biz,8/9Temmuzgecesiİstanbuliletelgrafbaşındakonuşurkenbunubaşkadinleyenlerinveilgilenenlerindebulunduğunutahminetmekgüçdeğildir.Otarihlerdeveondansonrakizamanlarda,enhafifdeyimiilesaflıklarınıuyanıklıkvetedbirlilikgibigöstermeyeçalışmışolanlarhakkındabirfikirvermişolmakiçin,müsaadebuyurursanız,şubelgeyiolduğugibibilgilerinizesunmakisterim.Konya,9.7.l919Saat:6.003'üncüOrduMüfettişliğiBaşyaverliğineTelgrafvePostaGenelMüdürüRefikHalitBeyileKonyaValisiCemalBey,6/7Temmuzgecesi,telgraflamakinebaşındakonuştular.Konuşmanınşöylegeçtiğinihaberaldım.MustafaKemalPaşaHazretleriiçingerekliişlemyapıldı.İstanbul'agetirilecek.CemalPaşaHazretleriiçindeyapılacakişlemhazırdır.Konyavaliside:-Teşekkürederim,dediler.UygunbirşekildePaşaHazretleri'nearzetmeniziricaederim.2'nciOrduMüfettişliğiŞifreMüdürüHasan

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERMERSİNLİCEMALPAŞA'NINİSTANBUL'AGİTMESİGerçekten,Konya'dabulunan2'nciOrduMüfettişiCemalPaşa'nınongüniçinizinliolarakİstanbul'agittiğinidörtgünönceöğrenmişvehayretetmiştim.CemalPaşaile,Samsun'açıktığımgündenberimillîdavayıgerçekleştirmekiçinişbirliği

yapmak,askerîvemillîhazırlıklaragirişmekveteşkilâtkurmakkonularındahaberleşmelerimizvardı.Kendisinden,ümitvericiolumlucevaplaralmıştım.Benimlebutarzdailişkikurmuşolanbirkomutanın,kendikendineizinalıpİstanbul'agitmesi,akıllıcabirişolmamakgerekirdi.Busebeple5Temmuz1919tarihlişifreile,Konya'da12'nciKolorduKomutanıSalâhattinBey'eşuikimaddeyiyazdım:1-CemalPaşa'nınongüniçinİstanbul'ahareketiningerçeksebebiniaçıkçaveçokaceleolarakbildirmenizi;2-Zâtıâlînizinhiçbirsebepvesuretleoradakibirliklerinbaşındanayrılmanızdoğrudeğildir.BukonudaFuatPaşailedehaberleşerekenkötüihtimalekarşıtedbirleralmanızgereklidir.Hergündurumunuzhakkındakısabilgilervermeniziricaederim.AynışifreninsuretiniaynıtarihteAnkara'dabulunanFuatPaşa'yadabildirdim.SalâhattinBey'inKonya'dan6/7Temmuztarihinde,yaniRefikHâlitBey'inKonyaValisiCemalBey'letelgrafbaşındakonuştuğusırada,cevapolarakverdiğişifrelitelgrafta"CemalPaşa,İstanbul'dabazıkimselerletemasetmekveailesiylegörüşmeküzereongüniçinvekendiisteğiileizinliolarakİstanbul'agitmiştir"denilmekteidi.CemalPaşagitti,fakatgelemedi.KendisiniçokzamansonraAliRızaPaşakabinesindeHarbiyeNâzırıolarakgöreceğiz.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERKOMUTAYIELDENBIRAKMAMAKARARIMaalesef,budurumuntanığıolanvekendisinebirliklerininbaşındanayrılmamasıtavsiyeedilenSalâhattinBey'indebirsüresonraİstanbul'agittiğiniöğrendik.CemalPaşa'nıngösterdiğibukötüörneküzerine,7Temmuz1919tarihinde,şugenelbildiriyigönderdim.1-Bağımsızlığımızıkorumauğrundakurulmuşveteşkilâtlanmışolanmillîkuvvetlerehiçbirşekildemüdahalevesaldırıdabulunulamaz.Devletvemilletinmukadderatındamillîiradesözsahibivehâkimdir.Ordu,bumillîiradeyebağlıveonunhizmetindedir.2-Müfettişvekomutanlar,herhangibirsebeplekomutadanuzaklaştırıldıklarıtakdirde,yerlerinialacakkimseler,işbirliğiyapılacaknitelikleresahipiseler,komutayıonlarabırakacaklar;ancak,kendilerideyetkibölgelerindekalarakmillîgörevleriniyapmayadevamedeceklerdir.Aksitakdirde,yanibirikinciİzmirolayınayolaçabilecekkimselerintayinihalinde,komutaaslabırakılmayacak,bütünmüfettişvekomutanlarcakendilerinegüvenilemediğigerekçesiileyapılantayinreddedilecekvekabuledilmeyecektir.

3-MemleketimizikolaycaişgaledebilmekmaksadıylaİtilâfDevletleritarafındanyapılacakbaskılarla,hükûmetherhangibirbirliği,askerîvemillîteşkilâtımızıdağıtmaemriverirse,buemirkabuledilmeyecekveyerinegetirilmeyecektir.4-HedefvegayesimillîbağımsızlığıkurtarmakolanMüdafaa-iHukuk-ıMilliyeveRedd-iİlhakCemiyetleri'ninveteşebbüsleriningerilemevebaşarısızlığınayolaçacakherhangibiretkivemüdahaleyiordukesinlikleönleyecektir.5-Devletvemilletinbağımsızlığınıkurtarmagayesindedevletinbütünsivilmemurları,Müdafaa-iHukuk-ıMilliyeveRedd-iİlhakCemiyetleri'ninordugibimeşruyardımcılarıdır.6-Vatanınherhangibirbölgesinesaldırıldığıtakdirde,bütünmillet,haklarınısavunmayahazırbulunduğundan,bugibiolaylarkarşısında,işbirliğiiçinheryerbiribirinienkısazamandahaberdaredereksavunmadahareketveişbirliğisağlanacaktır.Bubildiri,AnadoluveRumeli'debulunanbütünorduvekolordukomutanlarıyladiğerilgilileregönderilmiştir.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERREFETBEY'İN3'ÜNCÜKOLORDUKOMUTANLIĞINIBIRAKMASIBugenelbildirimizdenbeşaltıgünsonra,Kavak'tan,3'üncüKolorduKomutanıRefetimzalı,13Temmuz1919'dayazılmışbirşifrelitelgrafaldım.Telgrafınmetniaynenşudur:İstanbul'danbirİngilizgemisiyle,HarbiyeDairesiBaşkanıAlbaySalâhattinBey,benimgörevimidevralmaküzeregeldi.BenimdeaynıgemiiledönmemiNezaretemrediyor.SalâhattinBeygayeyeuygunolarakçalışacak.GeneldurumugözönündetutarakkomutayıkendisinedevretmeyiuygunbuldumveHarbiyeNezareti'negörevdenayrıldığımıbildirdim.Ayrıcagenişbilgiveririm.Sivasyönünehareketediyorum.5'inciTümenKomutanıArifBeyvasıtasıylaAmasya'yacevapveriniz.Efendiler,itirafetmeliyimki,bututumvetavırdanpekmemnunolmadım.RefetBey'inbenimleolanişbirliğiİstanbul'cabiliniyor.Buçalışmalarıbenimseyenbirkimseonungörevinidevralmayahemdebirİngilizgemisiilegelince,derhalverilmesitabiîolanhüküm,bukimseninİngilizgörüşünehizmetedebileceğikonusundakendisinegüvenilmişolmasıdır.Buhüküm,birzandanibaretolsabile,RefetBey'inkomutayıdevirdeaceleetmemesi,hiçolmazsabizimdegörüşümüzüalmasıgerekirdi.Güvenipkomutayıkendisinedevrettiğinegörede,hiçolmazsabirsüreondanayrılmayıp,durumumuzuvegörüşlerimizionaiyicebenimsetinceyekadarbirlikteçalışmasıvekendisiilearamızdabirbağlantıkurduktansonrauzaklaşmasıyerindeolurdu,düşüncesindeidim.Bununlabirlikte,biroldubittikarşısındabırakılmışolduğumagöre,ikinoktadatesellîaramaklayetinmeyemecburdum.Birincisi,RefetBey'intelgrafındakiSalahattinBeygayeyeuygunolarakçalışacakcümlesi,ikinciside,RefetBey'inhiçolmazsaİstanbul'agitmemişolmasıidi.Budurumüzerine,komutanlarınİstanbul'agitmekhususundaenküçükbiryanılmalarınınpekpahalıyamalolacağınıveprogramımızıeniyişekildeuygulamayadevamedeceğimizibütünkomutanlarabildirmeksuretiylehemendikkatleriniçektim.RefetBey'edeaynıtarihte(14Temmuz1919),SalâhattinBey'inkararlarımızıistenildiğişekildeuygulayacağı,buradakiarkadaşlarıfazlasıyladuygulandırmışveonlaragüçkazandırmıştıcümlesidebulunanbirşifrelitelgrafçektirdim.SalâhattinBey'inkendisinedeaynenşutelgrafıçektirdim.14.7.191931Amasya'da5'inciTümenKomutanlığınaRefetBey'edir:Aşağıdakitelgrafı,uygungörürsenizSalâhattinBey'eulaştırınızvesonucunubildiriniz.

MustafaKemalSalahattinBeyefendi'ye:İstanbul'undüşmanlarcakuşatılmışçevresindenmilletinkutsalbağrınagelmenizvefedakârarkadaşlarınızınazimvevatanperverlikmeydanınasizindeşerefvermişolmanızbüyükbirsevinçlekarşılandı.KutsalamacımıngerçekleştirilmesiuğrundagösterilecekortakgayretteTanrıhepimizizafereulaştıracaktır.Gözlerinizdenöperim.(MustafaKemal)3'üncüOrduMüfettişiKurmayBaşkanıAlbavKâzımSalâhattinBeyhakkındailkşüphevekararsızlık,yineSalâhattinBey'ingayeyeuygunolarakçalışacağınısöylemesiüzerinekendisinegüvenenvehemenkomutayıteslimedipSivas'adoğruuzaklaşanRefetBeytarafındangösterilmişoldu.RefetBey'inAmasya'dançektiğibirtelgraf,yalnızSalâhattinBeyhakkındakişüpheyideğil,dahabirkaçnoktaileilgiligörüşlerideortayakoyuyordu.Müsaadebuyurursanızolduğugibibilginizesunayım:İvediGüvenlikleilgili719Erzumun'da15'inciKolorduKomutanlığınaAmasya,15.7.1919MustafaKemalPaşaHazretleri'ne:SalâhattinBey'itanırsınız.ÖnceKâzımPaşa,tebrikdolayısıylaveyumuşakifadelerlekendisiylehaberleşmeyegirişmelidir.HamitBey'ingörevdenalınmasıhakkındadahabirşeyyok.Fakatyerindebırakılmasıiçinteşebbüslerdebulunuldu.Görevdenalınırsaburalardakalacağınıpeksanmıyorum.Bununlabirlikteetkilemeyeçalışıyorum.Benimdönmemiçinİngilizlerinhükûmetebaskıyapacaklarışüphesizdir.Benkendimidurumagöreayarlayarakburalardakalacağım.İngilizlerdenveburadangeçenAmerikalılardananladığımagöre,KâzımPaşa'nındurumudatehlikelidir.Herzamanölçülüdavranılmasınıvedurumuniyiidareedilmesinitekrartavsiyeederim(Refet).5'inciTümenKomutanıArifButelgraftaadıgeçenHâmitBey,Samsunmutasarrıfıidi.HamitBey,Samsun'agelişimizinilkgünlerinde,RefetBey'inaralarındakieskihukukvedostlukdolayısıyla,ortakgayeuğrunda,sonunakadarbizimlebirliktefedakârcaçalışacakvasıflarıtaşıyanbirarkadaşolduğunagüvendiğiiçinbanatavsiyeettiğivebenimSadrazamlığaveGenelKurmayBaşkanıCevatPaşa'yadurumubildirerekSamsun'agetirebildiğimizzatidi.Böylebirzatın,ergeçgörevdenalınacağınaşüphevarmıydı'Fakat,RefetBey,yerindebırakılmasıiçingerekenyerlerebaşvuruldudiyor.Nerede'Kimleregidilerek'Kimbaşvurmuştur'Sonra,Görevdenalınırsaburalardakalacağınıpeksanmıyorum.Bununlabirlikteetkilemeyeçalışıyorum!diyor.Nereye'İstanbul'amıgidecek'Nasıl'Buzatbugünekadarbizimlebirlikteçalışmıyormuydu'ButelgrafındaRefetBey,kendisinindönmesiiçinİngilizlerinhükûmetebaskıyapacaklarınıkesinolarakkabulediyorvekendisinidurumagöreayarlayarakburalardakalacağınısöylüyor,Oysa,durumbelliveyapılacakşeyibenkendisine7Temmuz1919tarihligeneltalimatımlabildirdim(adıgeçentalimatın2.maddesi).Ondanbaşkayapılacakşeyyoktu.RefetBey,İngilizlerdenveburadangeçenAmerikalılardananlamışki,KâzımPaşa'nındadurumutehlikelidir.Bunedemektir'Azimveiradeleriniençokkorumalarıgerekenarkadaşların,

bizekarşıherhalderahmetokumayacakkimselerinsözlerindentehlikekuruntusunakapılmalarıvebunuinanaraksöylemelerinedemektir'RefetBey,telgrafınınsonundabanadadersveriyor,Herzamanölçülüdavranılmasınıvedurumuniyiidareedilmesinitekrartavsiyeederimdiyor.Buradakiölçülükelimesindenmaksadınneolabileceğininyorumunuiz'ansahiplerinebırakırım.Banaiyiidareyitavsiyeedenzat,butavsiyeyi,benimverdiğimemirvetalimatıhakkıylayerinegetiripgörevibaşındanayrılmadanönceyapmışolsaydı,dahaiçtenhareketetmişolurdu,sanırım.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERHAMİTBEY'İNİSTANBULHÜKÜMETİNCEGÖREVDENALINMASIEfendiler,HâmitBey,14Temmuz1919tarihindeSamsun'danbanaşukısatelgrafıçekmişti:Görevdenalındığımıgüvenilirbirkaynaktanhaberaldım.Şubirikigüniçindeemringelmesinibekliyorum.Sonraİstanbul'agideceğimiarzederim.RefetBey'inkomutayıbırakmışolmasınınüzüntüsündeikenaynıgünde,önemlibirnoktadakendisindenfedakârcabirdavranışbeklediğimizdiğerbirarkadaşında,sankiolağanşartlariçindebulunuyormuşuzgibi,anlaşılmasıgüçbirtutumiçindeolduğunuöğreniyorum.HâmitBey'e15Temmuz1919tarihindeşöylebirtelgrafçekildi:KardeşimHâmitBey,sizinyerinizeİbrahimEthemBey'intayinedildiğinihaberaldık.Refet'eyazdımvebuluşarakbirlikteiçtaraflaradoğrugelmeniziricaettim.Bilmemhangigüvenlikduygusu,sizeİstanbul'agitmekdüşüncesinitelkinediyor.Bundanbaşka,biz,değerliarkadaşlarımızıİstanbul'danAnadolu'yaçekmeyeveböylecegerçektenvatanseverolanlarımillîgayeyehizmettenuzaktutmamayaçalışırken,sizbuhareketinizle,enazındandüşmanlarcasarılmışbirçevreyegiriyorsunuz.Bizhiçdoğrubulmadık.Refet'inyanınagidiniz.YaSivasyakınlarındabirliktekalırsınızyahutdarahatçayanımızagelirsiniz.Kesincevapbekleriz.Beşgünsonra(20Temmuz1919)CanikMutasarrıfıHâmitBey'inSamsun'dangelentelgrafışuydu:Bizans'ıngittikçeartanrezaletlerikarşısındaümitsizliğedüşenmillet,Doğu'danbirümitışığıbekliyor.Buralarıveburadakileriöylehayalîşekilveyaratılıştagörüyorlarki,acababirşeyvarmıdiyebenbileşüpheleniyorum.Kayıtsızlığımdanutanıyorum.Gerçiuyumuyoruz.Birşeyyapmakistiyoruz,Ancak,buşeyinşekilvenazariyatıileuğraştığımız,uzunyollarseçtiğimizkanısındayım.Zamanınvedurumunbeklemeyetahammülüyoktur.Memleketindurumudakikadandakikayakötüleşiyor.Bubakımdandüşüncelerüzerindefazladurmayarakçalışmalarımızıhızlandırmakgerekiyor.Buhusustabenimhatırımagelenşudur:Heryerdenveaynızamandazâtışâhâne'yebirertelgrafçekelim.Onaydanberigözüönünde,çokdefakendiistekvehevesinceyapılagelenrezaletleryüzündennereyesürüklenmekteolduğunugörenmilletin,nepahasınaolursaolsun,mukadderatınıelealmayakararverdiğinedikkatiçekip,kırksekizsaatiçindemilletingüvenduyabileceğibirhükûmetkurulmadığıvebirkurucuMeclis'intoplanmasınakararalınmadığıtakdirde,nekendisininedehükûmetinitanımadığımızıekleyelim.Bundahiçbirgüçlükyoktur.Geleneğeuyarak'boyunkırmaktanüzüntüduymayanmillet,bizyürüyelim,arkamızdangelsinefendim.

Beşgünönce,görevdenalındığıtakdirdeİstanbul'agideceğiniarzedenCanikmutasarrıfınınbutelgrafını,birazöfkeliyazılmışolmaklabirlikte,kararveharekettelkinederniteliktebulduğumuzutahminetmekisterim.MutasarrıfBey,milletinbirümitışığıbeklediğiyerde,acababirşeyvarmıdiyeşüpheleniyor.Bizineyapmakistediğinibilmeyen,şekilvenazariyatlauğraşanşaşkınlarzannediyor.Düşüncelerimizikısaltarakçalışmalarımızıhızlandırmakiçinyapılacakşeyidesöylüyor.Eğerbundansonra,bütüngörüşlerindekiisabetsizliğiaçığavurançirkinbirdüşünceortayakoymamışolsaydıiyiederdi.Efendiler,tarih"geleneğeuyarakboyunkırmaktanüzüntüduymayanmillet,bizyürüyelim,arkamızdangelsin"düşünceveinancındabulunanlarınkarşılaştıklarısonuçlarvecezalarladoludur.Yöneticilerinveözellikledevletadamlarınınaslaböylesakatveçarpıkgörüşlerekapılmamalarıgerekir.HâmitBey,butelgrafında,bizim,RefetBey'lebirlikteiçerileredoğruçekilmesikonusundayazdıklarımızahiçdokunmuyor.HâmitBey'inbutelgrafına21Temmuz1919tarihindeverdiğimizbircevapta:"İnşallahherşeyolacaktır.Yalnız,milletingüvenebileceğibirkabinekurabilmekiçin,önceokabinenindayanabileceğibirkuvvetimeydanagetirmeklâzımdır.OdaDoğuillerikongresininveonunarkadasındandaSivasgenelkongresinintoplanmasıilegerçekleşecektir"dedik.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERREFETBEY'LEHABERLEŞMELEREfendiler.3'üncüKolordu'dan,bumünasebetleRefetveSalâhattinBey'lerdenyenidensözetmekgerekiyor.İlgisişudur:İngilizlerSivas'abirtaburgöndereceklerisöylentisiniyaydılar.HerihtimalekarşıSivas'agelençeşitliyönlerdeaskerîtedbirleraldırmakgerekmişti.BumünasebetleAmasya'dabulunan5'inciTümenKomutanlığı'na18Temmuz1919tarihindeverdiğimbiremirmetninde,dahaosıradaAmasya'dabulunanRefetBey'eaitdeşucümlelervardı:DurumhakkındaRefetBey'inönemledikkatiçekildi.BelkiRefetBeyböylebirdurumudikkatealarakşimdilikAmasya'dakalmayıdaterciheder.5'inciTümenKomutanı'nın19Temmuz1919'daverdiğicevaptadikkatedeğerşucümleleryeralıyordu:"SelâhattinBeyhalenSamsun'dadır.Şimdiyekadarkendisiiletemasedemediğimgibihiçbirciddîveönemlihaberleşmedeyapılmamışolduğundan,adıgeçenkomutanındüşünceveinancınınnemerkezdeolduğunubilemiyorum."AnkaraRefetBeygerektiğindeİngilizlerekarşıkoyacakkadarcesaretgösteremeyeceğinihissettirmişti.""RefetBey18Temmuz1919'daSivas'ahareketetti"(Belge:35).BununüzerineRefetBey'eşuşifreyiverdirdim:Kişiyeözel19.7.19l9Sayı:115Amasya'da5'inciTümenKomutanlığına,Sivas'ta3'üncüOrduSıhhiyeMüfettişiAlbayİbrahimTaliBeyefendi'ye,RefetBey'edirSa1âhattinBey'etelgrafımıverdinizmi'Buarkadaşımızınkesinkanaatlarınınmutlakatespitedilmesivekararsızlıkyahutikitaraflıidaregibifelâketdoğuracakbirdurumahiçbirşekildetahammülverızagösterilmemesibirvatangöreviolduğundan,buhusustaevetveyahayırşeklindekendisindensözalınmasıveonagörebirkararverilmesizarurîdir.Sizinbıraktığınıznoktadanbaşlamakkendileriiçinenuygunprogramdır,Şimdiyekadarhemenbirhaftageçtiğihaldehiçbirkesinbilgialınamaması,İstanbul'dangelenbirhaberde

kendisihakkındasağlambirkanaatgösterilmemesivehareketindenönceSadıkBey'legizlibirgörüşmeyaptığındanvedostluğundansözedilerekşikâyetedilmesibutelgrafımınyazılmasınayolaçmıştır.Budurumuvesonuçlannıözelliklesizintakdiretmenizveçözmenizgerekir.Zira,herhangibizhalktopluluğundasöyleyeceğiyanlışvemillîgayeyeaykırıbirteksözünbileyaratacağıtepkiyivebununduracağıdurumuşimdidendüşünmekyeterlidir(MustafaKemal).3'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanıAlbayKâzımYalnızbutelgrafımızadeğil,çokşeyecevapolanRefetBey'inşutelgrafınıolduğugibibilginizesunacağım:Güvenlikleilgiliveçokivedil828Sivas,22.7.1919Erzurum'da3'üncüOrduMüfettişliğiVekiliKâzımKarabekirPaşaHazretleri'ne1-MustafaKemalPaşaHazretleri'ne:TelgrafınızıSalâhattinBey'denayrıldıktansonraaldığımiçinkendisineveremedim.SalahattinBey'iherkesgibisizdeçokiyitanırsınız.Kararsıztabiatlıbirzattır.Bubölgedeongündenfazlakalmamakniyetiylegelmiş.Azkalsın,komutayıalmadangerikaçacaktı.Kendisinegüvenduygusuvererekveinandırarakvatanîgörevinihatırlattım.Memleketiniherhaldesever.Ancak,vakitsizişgörmeyegelemez.AşağıyukarıReşitPaşa'danbirazdahaiyi.13'üncüKolordu'dangeçensilahlardanhaberiolduğugibi,buişihalletmeküzereİstanbul'dadaçalışmışvebaşarılıolmuş.Buraya,CevatPaşatarafındanseçilerekgönderilmiş.Bubakımdangayeyezararlıolamazvehiçbirhalktopluluğundagayeyeaykırıtekbirsözsöylemez.Aksine,millîgayeyeuygunolarakfakatsessizbirşekildeçalışacağınasözverdi.SadıkBey'leilişkisihakkındaverilenbilgilereinanmıyorum.Zatenaldığımızhaberiiyicekontroletmedenvebelirlibirprogramyapmadançalışmak,kuvvetlerinkaybınayolaçıyor.Doğu'nundurumuhakkındabanaverdiğinizbilgilerde,aldığınızabartılmışhaberlerekapılmamışolsaydınız,belkidebendurumudahaiyiidareedervekomutayıterkemecburkalmazdım.Tekbaşınakararverecekinsanların,gerçekdurumubilmelerigereğinisizdetakdirbuyurursunuz.Ohalde,SalâhattinBey'iboşuboşunaürkütmekvehayırdedirtmekleneçıkacak'Zatenokaçmayahazır.Yerineacabakimgelecek'Emirlerinizinkısaveaçıkolmasınıricaederim.SâlahattinBey'leilgilitelgrafınızılûtfenbirdahaokuyunuz.Fırtınailebaşlayıpsukûnetlebitenbutelgraftankesinolaraknedemekistendiğiniçıkaramadım.Bununlabirlikte,birkaçgünekadarSalâhattinBeySamsun'dandönüyor.Kendisiylegörüşeceğim:Şüphesizkendisiniuygunbirtarzdaveamacahizmetyolundaidareiçingereklitedbirlerialıyorum.2-Samsun'açıkarılantaburun,buradakiHintliMüslümanlarıdeğiştirmeklebirlikte,asılSivas'tabulunduğunuzuzannettiklerizatıâlilerinekarşıbirgözdağıvermekmaksadıylaçıkarıldığını,İngilizlerletemasımdaanladım.Beniİstanbul'agitmeyerazıetmekiçin,Kavak'tabulunduğumzamanbirİngilizbinbaşısıgeldi.İngilizlerekarşıgösterdiğimdirenmeyifırsatbilerekfakataslındazâtıâlîleriniyıpratmakiçinbenigörevdenaldırdıklarınıaçıkçasöyledi.ZâtıâlîlerininötekidayanağıKâzımKarabekirPaşaimiş.BubakımdanKâzımPaşa,ellerine,İngilizlerinısrarınayolaçacakbirtutamakvermemelidir.FeritPaşa'nın,istifanızüzerineKâzımPaşa'yıkomutanvekiliolaraktayinetmesi,İstanbul'dakilerdenbirkısmınınkötübirniyetiolmadığınıgösteriyor.Ancak,İngilizlerinısrarıkarşısındabirşeyyapamazlar.KâzımPaşa'nınvekilolaraktayinideSalâhattinBey'inSadıkBeyhesabınaburayagelmediğinigösterir.3-Benimİstanbul'agötürülmemiçinİngilizlerinİstanbulhükûmetinebaskıyapmalarıpekmuhtemeldir.Çünkü,benimleİngilizlerinarasında.resmîbirilişkivar(!).BubaskıartarsaSalâhattinBey'igüçbirdurumdabırakmamakiçinizimikaybettireceğim.

4-HâmitBey'indeğiştirileceğisöylentisidahagerçekleşmedi.Onun,yerindebırakılmasıiçingerekSalâhattinBeyvegerekseİngilizlerİstanbulHükûmeti'nebaşvurdular.BuzatındeğiştirilmesiteşebbüsüDahiliyeNezaretiilekavgaetmesininsonucudur.SalâhattinBey'inyerine,Konya'yaSedatBey'ingeldiğidedoğrudeğildir,HernekadarHamitBey'bütünkomutanlarındeğiştirileceğinihaberaldığınıyazıyorsadaKâzımPaşa'nınvekilolaraktayinibununaksinigösteriyor.5-SivasKongresiileilgiliolarakSadrazamlıktandoğrucailleretebliğolunan20Temmuz1919tarihlitelgrafıgördünüzmü'Karahisar'dakitümenkomutanıbukongreyetemsilciseçilmesiiçinburalarabildiriyayınlamış.Budavranıştarzınıuygunbuluyormusunuz'AlmanyaileyapılanbarışanlaşmasıveDoğu'dakisessizlik,durumungelişmesinibeklerkenbizimdeihtiyatlıbulunmamızıgerektirmiyormu'Şahsımiçinhiçbirendişemolmadığınıartıkanlamış.sınızdır(!).Yalnız,kararsızveprogramsızhareketlerlegayeyiçıkmazasokacağız.Yaihtiyatlıolalımyahutdaişihemenaçığavuralım.Nevarki,ikisindenbiriniyapalım.SivasKongresi'ndenbugüniçinbirfaydabekliyormusunuz'Bugünküdurumagöre,bukongreninSivas'taveaçıktanaçığayapılmasınıtehlikelibulmuyormusunuz'GüneyyönlerindenSivas'agelecekbirdarbeözelliklebuilhalkınınkansızlığıyüzündenAnadolu'yuikiyeayırırvepektehlikeliolur.Bununiçinbuilinsonanakadartarafsızmışgibigörünmesisondereceönemlidir.Bukongreninmutlakatoplanmasıgerekiyorsa,aldığımızhaberleregöre,temsilcilerdegelebileceklerise,acababununDoğu'dabaşkabiryerdetoplanmasıdahauygundüşmezmi'6-SivasveAmasyaşehirlerininhalkıpekbayağı;ilçelerde,köylerdehalkbunlarabakarakçokdahaiyi.Bundansonra,çalışmalarımıonagöreayarlayacağım.7-İstanbul'danaldığımhaberde,buradakiMillîMücadele'ninhiçbirpartiveyahutbirşahsınkendiözelemellerinigerçekleştirmekmaksadınadayanmayıpsırfmilletinselâmetveistiklâlinikurtarmakgayesinedayandığıkonusunda,zâtıâlîleritarafındanbirbildiriyayınlanarakİngilizlerinyatıştırılmasıtavsiyeolunuyor.Bunagerekgörüldüğütakdirde,ben,bununzâtıâlîniztarafındanbirbildirişeklindedeğil,belkiErzurumKongresi'ninkararlarınasokularakyayınlanmasınınuygunolacağınızannediyorum.8-AjanslarMeclis-iMeb'usanseçimlerindenbahsediyorlar.Buhusustanedüşünüyorsunuz'(Refet)Butelgrafaverdiğimizcevabıdaolduğugibiaktarmaklayetineceğim:ŞifreSubayeliyleçekilmesi23.7.1919İvedi171Sivas'ta3'üncüKolorduKurmayBaşkanıZekiBey'eRefetBeyefendi'ye:1-SalâhattinBeyhakkındakitelgrafıbirdefadahaokumaküzerearadım.Fakat,bulunamıyor.Hatırladığımagöre,buzatiçinsözkonusuolanhususlarİstanbul'danbildirilmişti.Heralınanhaberindoğruluğunuistenildiğigibikontroledebilmeknadirenmümkündür.Doğu'nundurumuhakkındaaldığımızbilgiler,abartmadanuzakolmamaklabirlikte,bizeyanlışbiradımattırmışdeğildir,kanısındayım.Mukadderatımızda,yalnızDoğu'dakiolaylarıngelişmesinebağlıkalınmaklayetinilmişdeğildir.Millîteşkilâtıgenişlikvecanlılıkkazandırarakkökleştirmek,kongrelerlemillîdâvâyıbenimsetmek,ordununmillîteşkilâtadestekveyardımınısağlamak,millîdâvânınkaybınameydanvermemekiçin,komutavesilâhmeseleleriilegerekenkesinkararıvermehususlarında,şimdiyekadaryapıldığındanbaşkatürlüvedahaihtiyatlıdavranmak,acababugünküverimlisonucusağlayabilirmiydi'Herhaldeşimdikidurum,herkesisevindirecekderecededir.2-KâzımPaşa'nınkomutanvekilliğinetayinipekyerindeolmuştur.Ellerineİngilizlerinısrarınayolaçacakgörünürdebirsebepvermemeyeçalışıyor.Ancak,silâhkonusundaveTrabzon'aaskerçıkarılmasınıönlemehususundahoşgörülüdavranamayacağımızaşikardır.

Halbuki,ilerisürülenbusebeplerİngilizlerinhiçdehoşunagitmeyecektir.3-İngilizler,benimİstanbul'agötürülmemiçinpekçokısrarettilervehükûmeteağırbaskıyaptılar.HükûmetvePadişahilemakinebaşındagünlercedevamedengörüşmelersırasındabunoktaaçıkçabildirildi.Bukonuşmalarınmetinleri,görüştüğümüzdesizintarafınızdandagörülecektir.Yalnızşuvarki,meslektenayrılıncaısrarsonbuldu.Bubakımdansiziniçindeistifadansonrabüyükbirısrarolacağınısanmıyorum.Bununlabirlikteveaksihalde,izinizikaybettirmektense,SalâhattinBey'ingüçdurumagirmesinitercihederim,BuradaHâlitBeyhakkında,hükûmetveİngilizlerKâzımPaşa'yaçokısrarettiler.KâzımPaşabirşeyyapılamayacağınısöylemektedirendiğiiçindirki,bugünHâlitBey,resmenolmasabile,yinetümenininbaşındabulunuyor.4-HâmitBey,sontelgrafıylahepimizdendahaçabukhareketetmeisteğinigösteriyor.Şimdilikyumuşatıldı.5-SivasKongresiileilgilitelgrafıhenüzgörmedim.Gerçektendebazıyerlerdeolumlubazıyerlerdeolumsuzyöndeaşırılıklargörülüyor.Şüphesizdurumagöreveverimlihareketlerdebulunabilecekşekildeihtiyatlıdavranmataraflısıyım.Herkesiilgilendirenbuaçıkvekesinprogram,bugüntoplanmayabaşlayanErzurumKongresigörüşmelerindençıkacaktır.SivasKongresi'ndenpekçokyararbeklerim.Bugündeğil,SivasKongresiilkdefasözkonusuedildiğigünbile,heryöndenveözelliklegüneydenbirdarbegelebileceğinibüyükbirihtimaldahilindegördüğümüvebundandolayıdasavunmatedbirlerialınmasıiçinricadabulunduğunuhatırlarsınız.Bununlabirlikte,ErzurumKongresitoplandıktansonra,Sivas'agelecektemsilcilerinsayısınaveErzurumKongresi'ninyapacağıetkilerdendoğacakdurumagöredahapratikvegüvenilirbirşekildedüşünülür.6-Sizkardeşimin,çalışmalarıdüzenlemekonusundakidüşüncesipekyerindedir.Ancak,şehirlileridemillîduyguveetkialtındatutmaktanuzakkalınmayacağınıümitederim.7-MilliMücadele'ningayevehedefikongretarafındanyayınlanacakbildirilerletasavvurbuyurduğunuzşekildeduyurulacaktır.8-Meclis-iMebusantoplanmalıdır.Fakatİstanbul'dadeğil,Anadolu'da.Bukonukongredegörüşüldüktensonrateşebbüsegeçilecektir.Hepimizgözlerinizdenöperizkardeşim.(MustafaKemal)3'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanıAlbayKazım

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERERZURUMLULARINYARDIMLARIEfendiler,askerliktenayrıldıktansonra,bütünErzurumhalkınınveVilayat-ıŞarkiyeMühafaa-iHukuk-ıMilliyeCemiyeti'ninErzurumşubesininbanakarşıpekaçıkolarakgösterdiklerigüvenveyakınlığınbendebıraktığıunutulmazhâtırayıburadaaçıkçabelirtmeyigörevsayarım.CemiyetinErzurumşubesindenaldığım10Temmuz1919tarihliyazıdaCemiyetinbaşınageçerekYönetimKuruluBaşkanlığınıkabuletmemiteklifediyorlarvebirlikteçalışmaküzereseçtikleribeşkişininadlarınıbildiriyorlardı.Bubeşkişi,RaifEfendi,emekliBinbaşıSüleymanBey,emekliBinbaşıKâzımBey,AlbayrakgazetesimüdürüNecatiBey,DursunBeyzâdeCevatBeyidi.SözünüettiğimyazıdaRaufBey'indeYönetimKuruluİkinciBaşkanlığı'naseçildiğibildiriliyordu.Butarihlerde,ErzurumŞubesiYönetimKuruluBaşkanıRaifEfendi,üyelerHacıHafızEfendi,SüleymanBey,MaksutBey,Mes'utBey,NecatiBey,AhmetBey,KâzımBeyvesekreterCevatBeyidi.

Erzurumşubesi,İstanbul'dakiGenelMerkezBaşkanlığı'naulaştırmayaçalıştıklarıbirtelgraflaGenelMerkezadınakararvermevesözsöylemeyetkisininbanaverildiğinintelgraflabildirilmesinidericaettiler.Bundanbaşka,bizimErzurumKongresi'nekatılmamızıkolaylaştırmakiçin,KongreErzurumtemsilcisiolarakseçilmişbulunanemekliBinbaşıKâzımveDursunBeyzadeCevatBeylertemsilciliktenistifaettiler.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERERZURUMKONGRESİEfendiler,yüksekmalûmunuzolduğuüzere,ErzurumKongresi1919yılıTemmuz'unun23'üncügünü,pekgösterişsizbirokulsalonundatoplandı.İlkgünü,benibaşkanlığaseçtiler.Kongreüyelerini,durumvebirdereceyekadardatutulanyolhakkındaaydınlatınakiçinyaptığımkonuşmada:Tarihinveolaylarınzoruile,doğrudandoğruyaiçinedüştüğümüzkanlıvekaratehlikelerigöstermeyecekvebundanirkilmeyecekhiçbirvatanseverintasavvuredilemeyeceğineişaretettim.AteşkesAnlaşmasıhükümlerineaykırıolarakyapılansaldırıveişgallerdenbahsettim.Tarihin,birmilletinvarlığınıvehakkınıhiçbirzamaninkâredemeyeceğini,buitibarlavatanımız,milletimizaleyhindeverilenhükümlerinergeçiflâsamahkûmolduğunusöyledim.Vatanvemilletinkutsalvarhklarınıkurtarmakvekorumakhususundasonsözüsöyleyecekvebunungereğiniyerinegetirecekgücün,bütünvatandabirelektrikağıhalinegelmişolanmíllîakımınkahramanlıkruhuolduğunuifadeettim.Maneviyatınkuvvetlendirilmesineyardımcıolmaküzerede,yeryüzündekibilinenbütünmilletlerinmilligayelerineulaşmakiçiniçindebulunduğumuztarihtekimücadeleleriileilgilimevcutbazıbilgileriözetledim.Vemilletinmukadderatınahâkimbirmilliiradenin,ancakAnadolu'dandoğabileceğinibelirttim.MilliiradeyedayananbirMilletMeclisi'ninmeydanagetirilmesinivegücünümilliiradedenalacakbirhükûmetinkurulmasını,kongreçalışmalarınınilkhedefiolarakgösterdim.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERERZURUMKONGRE'SİNİNBİLDİRİSİVEKARARLARIEfendiler,ErzurumKongresi14günsürdü.Çalışmalarınınsonucu,tespitettiğitüzükvebutüzüktekihükümleriilânedenbildirimaddelerindenibarettir.Butüzükvebildirimetni,zamanveortamıngerektirdiğibazıönemsizveikinciderecededüşüncevegörüşleratlanarakincelenirse,birtakımköklüvegenişçaplıilkelervekararlaravarmışoluruz.Müsaadebuyurursanız,builkelerinvekararlarınbence,dahaozaman,nelerdenibaretolduğunaişaretedeyim:1-Millisınırlariçindebulunanvatanparçalarıbirbütündür.Birbirindenayrılamaz(Bildiri,madde6;Tüzükmadde3'ünaçıklaması:Tüzükvebildiri'nin1'incimaddelerilütfenokunupincelensin...)2-HertürlüyabancıişgalvemüdahalesinekarşıveOsmanlıHükümeti'nindağılmasıhalinde,millettopyekûnkendisinisavunacakvedirenecektir.(Tüzükmadde2ve3;Bildiri,madde3)3-İstanbulHükümetivatanıkorumaveistiklâlieldeetmegücünügösteremediğitakdirde,bugayeyigerçekleştirmekiçingeçicibirhükümetkurulacaktır.Buhükûmetüyelerimillî

kongreceseçilecektir.KongretoplanmamışsabuseçimiHeyet-iTemsiliyeyapacaktır.(Tüzük,madde4;Bildiri,madde4)4-Kuva-yıMilliye'yitekkuvvetolaraktanımakvemillîiradeyihâkimkılmakesastır(Bildiri,madde3).5-Hristiyanazınlıklarasiyasîhâkimiyetvesosyaldengemizibozacakimtiyazlarverilemez(Bildiri,madde4).6-MandaveHimayekabulolunamaz(Bildiri,madde7).7-MillîMeclis'inderhaltoplanmasınıvehükûmetinyaptığıişlerinmeclistarafındankontroledilmesinisağlamakiçinçalışılacaktır.(Bildiri,madde8).Builkelervebukararlarçeşitlişekillerdeyorumlanmışsada,gerçekniteliklerinihiçdeğiştirmedenuygulanmaimkânıbulabilmişlerdir.Efendiler,bizKongre'deözetlediğimbukararlarıvebuilkeleriortayakoymayaçalışırken,SadrazamFeritPaşadabasındabirtakımdemeçleryayınlıyordu.Budemeçlere,Sadrazamınmillijurnalıdenseyeridir.23Temmuz1919tarihlibasın,dünyayaşunuilanediyordu:"Anadolu'dakarışıklıkçıktı.Kanun-ıEsasî'yeaykırıolarakMeclis-iMeb'usanadıaltındatoplantılaryapılıyor.Buhareketinaskerîvesivilmemurlartarafındanönlenmesigerekir."BunakarşıgerekentedbirleralındıveMeclis-iMeb'usan'ıntoplantıyaçağrılmasıistendi.Ağustos'unyedincigünü,Kongre,toplantısınasonverirkenüyelerine:"Önemlikararlaralındığını,bütündünyayamilletimizinvarlıkvebirliğiningösterildiğini"söyledimve"tarih,bukongremiziendergörülenbüyükbireserolarakkaydedecektir"dedim.Sözlerimdeisabetsizlikolmadığınızamanveolaylarınispatlamışolduğunainanıyorum,Efendiler.ErzurumKongresi,tüzüğügereğincebirHey'et-iTemsiliyeseçmişti.DerneklerKanunu'nagöre,dilekçeyerinegeçmeküzere,ErzurumValiliği'neverilen24Ağustos1919tarihliyazıda,Heyet-iTemsiliyeüyelerininadlarıvekimliklerişuşekildegösterilmiştir:MustafaKemalEski3'üncüOrduMüfettişi,askerliktenayrılmışRaufBeyEskiBahriyeNâzırı.RaifEfendiEskiErzurumMilletvekili.İzzetBeyEskiTrabzonMilletvekili.ServetBeyEskiTrabzonMilletvekili.ŞeyhFevziEfendiErzincan'daNakşîŞeyhi.BekirSamiBeyEskiBeyrutValisiSadullahEfendiEskiBitlisMilletvekili.HacıMusaBeyMutkiAşiretBey'iEfendiler,sırasıgelmişkenarzedeyimki,bukimselerhiçbirvakitbirarayagelipbirlikteçalışmışdeğillerdir.Bunlardanİzzet,ServetveHacıMusaBey'lerileSadullahEfendihiçgelmemişlerdir.RaifveŞeyhFevziEfendilerSivasKongresi'nekatılmışlarfakatondansonrabiriErzurum'aötekiErzincan'adönerekbirdahaHey'et-iTemsiliye'debulunmamışlardır.RaufBeyveSivasKongresi'ndearamızakatılanBekirSamiBeyİstanbul'daMeclis-iMeb'usan'agidinceyekadar,bizimlebirliktebulunmuşlardır.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERERZURUMKONGRESİ'NDEGÖRÜLENKARASIZLIKLAREfendiler,hâtıraolarakküçükbirnoktayadaişaretetmekisterim.BenimbuErzurumKongresi'neüyeolarakgiripgirmemekliğim,üzerindedüşünülmeyedeğerbulunduğugibi,Kongre'yekatıldıktansonradabaşkanolup

olmamaklığımkonusundakararsızlıkgösterenlerolmuştur.Bukararsızlığıgösterenlerdenbirkısmınındüşünceleriniiyiniyetveiçtenliklerinevermekmümkünisede,diğerbazıkimselerinbuhusustatamamensamimiyettenuzak,aksinemel'uncabirmaksadınpeşinedüştüklerinedahaozamanşüphemkalmamıştı.Sözgelişi,düşmancasusuoluphernasılsaTrabzonilindebiryerdenkendisinikongreyetemsilciseçtirerekgelenÖmerFevziBeyvearkadaşlarıgibi.Buzatınhainliği,sonradanTrabzon'daveoradankaçtıktansonradaİstanbul'dakifaaliyetvehareketleriilesabitolmuştur.Kongreninbitimindenikiüçgünöncebaşkabirtartışmadasözkonusuolmayabaşlamıştı.BazıyakınarkadaşlarımbenimHeyet-iTemsiliye'yegirerekaçıkçafaaliyetgöstermemisakıncalıbuluyorlardı.Görüşlerişunoktalardaözetlenebilir:Millîteşebbüsvefaaliyetlerinbütünanlamıylamillettendoğduğunu,gerçektenmillîolduğunugöstermeklâzımdır.Butakdirde,yapılacakteşebbüslerdahagüçlüolurvekimseninkötüyorumunaveözellikleyabancılarınolumsuzdüşüncelerinefırsatvermez.FakattanınmışveheleİstanbulHükûmeti'neHilafetveSaltanatmakamınakarşıasidurumadüşmüş,hücumlarınhedefnoktasıhalinegelmişolanbenimgibibiradamınbütünbumillîteşebbüslerinbaşındabulunduğugörülürse,faaliyetinmillîgayeleredayanmaktançok,şahsîemelleringerçekleştirilmesimaksadınadayandığıinancıuyanır.BubakımdanHey'et-iTemsiliye'yiillerinvemüstakilsancaklarınseçeceğikimseleroluşturmalıdır.Ancak,buşekildemillîbirgüçgösterilebilir.Bugörüşlerinnedereceyekadaryerindeolupolmadığınıaraştıracakdeğilim.Yalnızbenimdebugörüşlerekarşıolandüşüncelerimivebunlarıdayandırdığımnoktalardanbazılarınısayayım:Özellikle,benmutlakakongreyekatılmalıveonuidareetmeliydim.Çünkü,zamangeçirmeksizinmilliiradeninfaaliyetegeçirilmesinivemilletindoğrudandoğruyafiilîvesilâhlıolaraktedbirleralmayabaşlamasınısağlamakzaruretineinanıyordum.Buesaslınoktaları,takdirvetespitettirebilmekiçin,kongredeaydınlatmak,yolgöstermekvebizzatidareetmeksuretiyleçalışmamızarurîgörüyordum.Nitekimöyleoldu.ErzurumKongresi'nindahaönceaçıkladığımilkevekararlarını,herhangibirtemsilcilerhey'etininuygulamaalanınasokturabileceğimehenüzgüvencimolmadığınıitirafederim.Nitekimzamanveolaylarbenidoğrulamıştır.Bundanbaşka,dahaAmasya'daikenkararverilipdebütünmilletehertürlüvasıtailetebliğettirdiğimSivasGenelKongresi'nintoplanmasınısağlamak,bütünmilletivememleketiyalnızbirhey'etletemsiletmek,ayrıcayalnızDoğuillerinideğil,vatanınherköşesiniaynıdikkatveduyarlıklasavunmavekurtarmaçarelerinibulmayaçalışmakhususlarınıherhangibirheyetingerçekleştirebileceğineinanmadığımıaçıkçaifadeetmekzorundayım.Çünkü,bendeböylebirkanaatvarolsaydı,benimişbaşınageçtiğimgünekadarteşebbüsvefaaliyettebulunanlarınçalışmalarınınsonuçlarınıbeklerveistifaetmemekyolunututardım.Hükûmet'e,PadişahveHalife'yekarşıisyangereğiniduymazdım.Aksine,bendebazıikiyüzlüveikitaraflıoynayanlargibigörünüştepekşatafatlıvegösterişliolan,ogününOrduMüfettişliğigörevinivePadişahHazretleri'ninYaverisıfatınıtaşımaktadevamederdim.Gerçi,benimaçıkçaortayaatılmamdavebütünmillîveaskerîhareketlerinbaşınageçmemdeelbettesakıncavardı.Ancak,osakınca,başarısızlıkhalindeherkestenönceveherkestençokbenim,enbüyükcezaveazabauğratılmamdanbaşkabirşeyolabilecekmiydi'Oysa,bütünvatanınvekoskacabirmilletinölümkalımdâvâsısözkonusuolurkenvatanseverimdiyenlerinkendisonlarınıdüşüncelerininyerivarmıydı'Efendiler,ben,bazıarkadaşlarcailerisürülendüşüncevekuruntularauymuşolsaydım,ikibakımdanbüyüksakıncalarortayaçıkacaktı.Birincisi;düşüncelerimde,kararlarımdavebütünkişiliğimdeyetersizlikvegüçsüzlükolduğunuitirafetmekki,buhusus,benim,vicdanımınemrineuyarakyüklendiğimgörevbakımındandüzeltilmesiimkânsızbiryanılmaolurdu.Efendiler,tarih,itirazedilemezbirşekildeispatlamıştırki,büyükdâvâlardabaşarıiçin

sarsılmazbirkabiliyetvekudretesahipbirönderinvarlığışarttır.Bütündevletadamlarınınümitsizlikvebeceriksizlikiçindebütünmilletinbaşsızolarakkaranlıklariçindekaldığıbirsırada,hervatanseverimdiyenbinbirçeşitinsanın,binbirhareketvegörüştarzıortayaattığıveherşeyinallakbullakolduğubirdönemde,danışmalaryoluile,birçokhatırlıvenüfuzlukimselerebelbağlamagereğineinanmakla,güvenlivekararlıbirşekildeveözelliklesür'atleyolalmakveensonundaçokçetinolanhedefeulaşmakmümkünmüdür'Tarihte,butarzdabaşarıyaulaşmışbirtoplumgösterebilirmi'İkincisiEfendiler;millet,memleket,siyasetveorduyönetimiilehiçbirilgiveilişkileribulunmamış,bualandabaşarılarıgörülmemişvedenenmemişolangelişigüzelkimselerden,sözgelişiErzincanlıbirNakşîŞeyhiveMutki'libiraşiretreisigibizavallılardandakurulmasıihtimaldenuzakolmayanherhangibirtemsilcilerhey'etine,sözkonusudurumvegörevemanetedilebilirmiydi'Edildiğitakdirde,memleketvemilletikurtaracağızdediğimizzaman,milletivekendimizialdatmışolmakgibibiryanılgıyadüşmeyecekmiydik'Buniteliktekibirhey'eteperdearkasındanyardımedilebileceğisözkonusuolsabile,butarzgüvenlibiryolsayılabilirmiydi'Busöylediklerimin,ogünlerdedeğilsebile,artıkbugünbütündünyacainkâredilemeyecekgerçeklerolarakkabuledildiğineaslaşüpheyoktur.Bununlabirlikte,benburadabusöylediklerimigeçmişgünlereaitbazıhâtıravebelgelerilebirkeredahabelirtmeyi,geleceknesillerinsiyasîvesosyalahlâkterbiyesiaçısındanbirgörevsayarım.Budakikayakadarolduğugibibundansonradaüzerindeduracağımolaylardolayısıyla,buhusus,kendiliğindenaydınlığakavuşacaktır.Efendiler,ErzurumKongresi'ninbitiminde,FeritPaşa'dansonraHarbiyeNezareti'neyenigeldiğianlaşılanbirNazımPaşaimzasıyla,15'inciKolorduKomutanlığı'na30Temmuz1919tarihlişöylebiremirgeldi.MustafaKemalPaşaileRefetBey'inhükûmetinkararlarınaaykırıfaaliyetvehareketlerindendolayıhemenyakalanarakİstanbul'agönderilmeleriBâbıâlî'ceuygungörülüpobölgedekimemurlaraemirlerverildiğinden,Kolordu'cagerekenyardımdabulunulmasıvesonucundanbilgiverilmesiricaolunur.BuemreKolorduKomutanlığıtarafındanlâyıkolduğuşekildecevapverildi.Bucevabıötekikomutanlaradaverdirerekdikkatleriniçektirdim.Kongrebildirisi,memleketiçindeheryereveyabancıdevlettemsilcilerineçeşitlivasıtalarlagönderildi.Tüzükdekomutanlaraveötekigüvenilirmakamlarakısımkısımşifreileverilerek,oralardabasılmasınınveçoğaltılıpdağıtılmasınınsağlanmasınaçalışıldı.Budurumtabiatıylagünlercedevametti.BumünasebetleSivas'ta3'üncüKolorduKomutanıSalâhattinBey'denaldığım22Ağustos1919tarihlibirtelgrafta:"Tüzüğünikincivedördüncümaddelerininyayınlanmasınısakıncalıbulduğu,birkeredahaincelenmesigereği"bildiriliyordu.İkincimaddeTopyekûnsavunmavedirenmeesasınınkabuledildiğiDördüncümaddeGeçicibiridarekurulabileceğihususundakimaddelerdir.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERKARAKOLCEMİYETİBizErzurum'dakongrekararlarınınhertarafçaanlaşılmasınıvetopyekûnuygulanmasınısağlayıcıtedbirlerialmayaçalışırken,bizeKarakolCemiyetininTeşkilât-ıUmumiyeNizamnamesi,veKarakolCemiyetininVezaif-iUmumiyeTalimatnamesidiyebasılıbirtakımkâğıtların,bütünorduya,komutan,subay,herkesedağıtıldığıbildirildi.Buyönetmeliğiokuyanbanaenyakınkomutanlarbile,buteşebbüsünbendengeldiğinisanarak,birçokşüphevekararsızlıklaradüşmüşler.Benimbiryandankongrelerleaçıkçaortakmillîfaaliyetlerdebulunurken,biryandandaesrarengizvekorkunçbirkomitekurmaya

çalıştığımzannınakapılmışlar.Gerçi,buörgütünveteşebbüslerinelebaşılarıİstanbul'dabulunuyorlarmış;fakat,teşebbüslerinibenimadvehesabımayapmaktaimişler.KarakolCemiyeti'ningenelkuruluştüzüğü'negöre,genelmerkezüyeleri,sayıları,toplantıyervetoplanışşekilleri,seçimusullerivegörevlendirilmelerikesinliklegizlitutulur.Birde,enufakbirsırrıaçığavuran,KarakolCemiyeti'nebirtehlikegetiren,hattâtehlikeyeyolaçabilecekbirşüpheuyandırankimselerderhalidamedilir.GenelGörevYönetmeliği'ndedebir"millîordu'dan"sözediliyorve"buordununbaşkomutanı,büyükkurmayhey'eti,ordu,kolorduvetümenkomutanlarıilekurmaylarıseçilmişvetayinedilmişolupgizlitutulur.Bunlargörevlerinigizliolarakyaparlar"açıklamasıokunur.Efendiler,derhalkomutanlarıuyararak,butüzükveyönetmelikhükümleriniaslauygulamamalarıgerektiğinivebuteşebbüsünkaynağınıaraştırmaktaolduğumubildirdim.Sivas'avarışımdansonra,orayagelenKaraVasıfBey'denanladımki,buişiyapankendisivebazıarkadaşlarıimiş.Herhalde,buharekettarzıdoğrudeğildi.Herkesiidamiletehditederekbilinmeyenbirmerkezin,bilinmeyenbirbaşkomutanın,bilinmeyenbirtakımkomutanlarınemirlerineuymakmecburiyetindebırakmayakalkışmakçoktehlikeliydi.Gerçektende,bütünordumensuplarındabiribirlerinekarşıbirgüvensizlikvekorkubaşladı.Sözgelişi,herhangibirkolordukomutanının,benimkomutaetmekteolduğumkolordununacababilinmeyengizlikomutanıkimdir'Bugizlikomutannevakitvenasılkomutayıelealacakvebananegibibirişlemuygulayacakgibihaklıbirtakımkuruntularakapılmasıihtimaldenuzakdeğildi.Sivas'taKaraVasıfBey'ebugizlimerkezin,gizlibaşkomutanınvegizlibüyükkurmayhey'etininkimlerolduğunusorduğumzaman,hepsisizvearkadaşlarınızdır,karşılığınıvermişti.Bubenibüsbütünşaşırtmıştı.Böylebirkarşılıkelbetteaklayatkınolamazdı.Çünkü,banaaslaböylebirörgütlenmedenkimsesözetmişveiznimidealmışdeğildi.Buderneğin,sonradan,özellikleİstanbul'dayineaynıadlafaaliyetinisürdürmeyeçalıştığıanlaşıldıktansonra,kuruluşundavebununlailgiliolarakbizevermekzorundakaldıklarıbilgilerdesamimiyetbulunabileceğiiddiaedilemez.SPECIAL_IMAGE-kose_menu_solalt.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-kose_menu_sagalt.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-kose_cizgi_tablo_sagalt.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-geri.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-yukari.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-kose_bar_sagalt.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-kose_alt_solust.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-kose_alt_sagust.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-kose_cizgi_kalin_sagalt.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-kose_alt_solalt.gif-REPLACE_MESPECIAL_IMAGE-kose_alt_sagalt.gif-REPLACE_ME

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERAVRUPA'DANBİRŞEYBAŞARAMADANDÖNENFERİTPAŞA'YAÇEKTİĞİMTELGRAFİstanbulHükûmetinimillîteşebbüsleriengellemektenvazgeçirmek,başarıdasağlayacağıçabuklukvekolaylıkbakımındanönemliidi.BudüşünceileveFeritPaşa'nın,tabiatıylahiçbirşeybasaramadan,adetahakareteuğramışbirdurumdaİstanbul'adönüşündenyararlanarak,kendisine16Ağustos1919tarihindebirşifrelitelgrafyazdım.Butelgraftabaşlıcaşucümlelervardır:MösyöClemenceau(Klemanso)'nun,sizSadrazamHazretleri'ninyüksekşahsiyetlerineolanayrıntılıcevabını,benâcizlerisongünlerdeokuyuncaİstanbul'anasılacıveüzüntüleriçindedönmüşolduğunuzutakdirediyorum.Vatanımızıpaylaşmaveyoketmeduşüncesinibukadaraçıkvehaysiyetkırıcıbirşekildeortayakoyanbuifadekarşısındatitremeyecekduygulubir

insandüşünemiyorum.Tanrı'yabinlerceşükredelimki,milletimiz,ruhundakikahramanlıkazmiyle,tarihboyuncasürüpgelenhayatvevarlığını,hiçbirzamannekaderinakışınanedeböylecellâtçahükümlerekurbanetmeyecektir.Şimdipekeminimki,sizSadrazamHazretleri'ninyüksekşahsiyetleri,bugünkügeneldurumu,devletvemilletingerçekçıkarlarınıüçayöncekigözlerlegörmüyorlar.Dokuzaydanberiişbaşınagelenhükûmetlerinhepbiribirindendahaçokyıpranmasıvesonundadaneyazıkki,artıkişgöremezbirdurumadüşmesi,milletinyüksekhaysiyetikarşısındadoğrusupeküzücüoluyor.Şurasıbirgerçektirki,vatanvemilletinmukadderatıadınaiçeridevedışandasesiniduyurmakvesözsahibiolabilmek,mutlakamillîiradeyedayanmayışartkılar.Hayathakkıvebağımsızlınıiçinçalışanmilletinamacındakibuasaletveciddiyetekarşılık,İstanbulHükûmeti,düşmancadavranmakyolunututuyor.Budavranıştarzı,elbettebüyükbirüzüntüdoğuruyor.Milleti,İstanbulHükümeti'nekarşıistenmeyenhareketleresürükleyebilecekniteliktedir.Çokaçıkolarakarzedeyimki,millethertürlüiradesinikullanabilecekgüçtedir.Teşebbüslerininönünegeçebilecekhiçbirkuvvetyoktur.İstanbulHükûmeti'ninolumsuzteşebbüslerihiçbiryerdehiçbirkimsetarafındanuygulanamayacaktır.Millet,çizdiğiprogramçerçevesindepekkesinveaçıkadımlarlahedefinedoğruyürümektedir.İstanbulHükûmeti'ninşimdiyekadarsüregelenengelleyiciteşebbüslerininhiçbiryerdehiçbiretkiyapamamaktaolmasıyla,gerçekdurumuntakdirbuyurulmuşolacağınaşüpheedilemez.İngilizleringösterdikleriyoldabirkurtuluşçaresiaramakdaboşunadırvesonucubirhiçtir.Bununlabirlikte,İngilizlerdeensonundakuvvetinmilletteolduğunutakdirederek,hiçbirdayanağıolmayanvemilletadınahiçbirtaahhüttebulunamayan,bulunsabilemilletçekabuledilemeyecekolanbirhükumetlesonuçalınabilecekbirişegirişmeninmümkünolamayacağınainanmışlardır.........Bütündileklerşunoktadabirleşmiştirki,hükûmetmeşruolanmilliakımıengellemeyeçalışmaktanvazgeçerek,Kuva-yıMilliye'yedayansınvebütünteşebbüslerindekendinemillîgayeyirehberedinsin.BununiçindemillîvarlığıvemillîiradeyitemsiledecekolanMeclis-iMeb'usan'ınenkısazamandatoplanmasınısağlasın!.......

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERSİVASKONGRESİHAZIRLIKLARIEfendiler,Sivas'tatoplanmasınısağlamayaçalıştığımızkongreyehertaraftantemsilciseçtirmekveonlarınSivas'agelmelerinisağlamaküzere,dahaAmasya'daikenbaşlamışolançalışmaveyazışmalardevamediyordu.Bütünkomutanlarvebirçokvatanseverheryerdeolağanüstübirçabaharcıyorlardı.Nevarki,yinehertaraftaolumsuzvealeyhtepropagandalarveözellikleİstanbulHükûmeti'ninengelleyicitedbirleriişigüçleştiriyordu.Bazıyerlerdenhemtemsilciseçmiyorlarhemdemaneviyatkıracakveherkesiümitsizliğedüşürecekcevaplarveriyorlardı.Örnekolarak,20'nciKolorduKomutanıadınaKurmayBaşkanıÖmerHalisBey'inİstanbul'dangelenbilgileriiçinealan9Ağustos1919tarihlişifresinde,şumaddelerdikkatedeğergörüldü:1-İstanbultemsilcigöndermiyor.Oradakiişleriuygunbulmaklabirlikte,cür'etlibirdurumagirmeyideistemiyor.2-İstanbul'dantemsilcigöndermekimkânsızdır.Gönderilmekistenenkimseler,oradaverimli,başarılıişgöreceklerineeminolmadıklarındandolayı,boşunamasrafetmemekve

yolculuksıkıntılarınakatlanmamakiçinhareketetmiyorlar.(Bilindiğiüzere,bazıkimseleriözelbirermektupladadavetetmiştik.)Biz,heryerdentemsilciseçtirmekvegöndertmektekarşılaşılangüçlükleriyenmeyeçalışırken,öteyandankongrenintoplanmasıiçinengüvenlibiryerolarakseçtiğimizSivas'tadabirtelâşveheyecanbaşladı.Efendiler,burada,sırasıgelmişkenarzedeyimki,benSivas'ıgerçektendeherbakımdangüvenlibiryersaymışolmaklabirlikte,dahaAmasya'daikenSiıvas'agelenbütünyollarüzerindeuzaktanveyakındanhertürlüaskerîtedbirvetertiplerialdırmayıdaihtiyatlıolmanıngereğisaymıştım.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERSİVASVALİSİNİNENDİŞELERİSivas'ınheyecanışöyleöğrenildi.20Ağustosgünüöğleyin,SivasValisiReşitPaşatarafındantelgrafbaşınadavetolunduğumzaman,Paşa'nınuzunbirtelgrafıveriliyordu.Otelgrafşudur:Erzurum'daMustafaKemalPaşaHazretleri'neÖnce,rahatsızettiğimiçinbenibağışlamanızıdilervezâtıdevletlerininsağlığınısorarım.Nedenrahatsızettiğimiaşağıdaarzediyorveaçıklıyorumefendim.Görünüşte,Fransızlaraaitkuruluşlarıteslimalmak,gerçekteburalarındurumukonusundaincelemelerdebulunmaküzere,Cizvitpapazlarıylabirlikteİstanbul'danöncekigünSivas'agelerekvalilikmakamınıziyaretedenFransızsubaylarınınziyaretleriniiadeiçindünsabahyanlarınagitmiştim.ZiyaretvegörüşmeninsonundaoradahazırbulunanFransızbinbaşılarındanJandarmaMüfettişiMösyöBrunot(Brüno)birazözelgörüşmekisteğindebulunarakbendenizibaşkabirodayaaldı.Söylediğisözleriolduğugibiaktarıyorum:MustafaKemalPaşaileKongreHey'etininSivas'agelerekburadadabirkongreyapacaklarınıişittim.Bunuİstanbul'dangelenFransızsubaylarısöylediler.Sizinlebukadarsamimigörüşüpşahsınızakarşıpekçoksaygıduyarkenbukonuyubendensaklamanızaçoküzüldüm,dedi.Bendenizdegerekencevabıvererekkendisiniinandırmayaçalıştımsadasonsözolarak:"EğerMustafaKemalPaşaSivas'agelirveburadakongreyapmayakalkışırlarsa,beşongüniçindeburaları,işgaletmekararınınverildiğinikesinolarakbiliyorum.İnanmazsanız,gerçekleştiğindegörürsünüz.Ozamanvatanınızınfelâketinihazırlayanlararasınasizdegirmişolursunuzsözlerinisöyledi.DahiliyeNezareti'ndenaldığımşifrelitelgrafdabaşkaşekildeyazılmışolmaklabirlikteaynıkanaativereceknitelikteidi.YenigelenFransızsubaylarındanbiridedünkolordukomutanıileuzunuzadıyagörüşerek,kongrehakkındakomutanbeyefendi'nindüşüncesinianlamayaçalıştığıgibi,busabahdaMösyöBrunotbendenizegelereksaat15.00'teötekiFransızsubaylarıylabirliktekongrehakkındagörüşüleceğini,ancakkendisininaradakisamimiyetdolayısiyledahaönceayrıcagörüşmekistediğinibildirdi.Birsürekonuşulduktansonrasonuçolarakşunudaekledi:"Bendündenberibumeseleüzerindeçokdüşündüm.Sonundaşunakararverdimki,eğerMustafaKemalPaşaileKongreHey'eti,SivasKongresi'ndeİtilâfDevletlerialeyhinekışkırtmalardabulunmazlarveonlarhakkındasaldırganbirdilkullanmazlarsa,kongrenintoplanmasındahiçbirsakıncayoktur.BizzatbenGeneralFranchetd'Esperey(FranşeDespere)'yeyazar,MustafaKemalPaşahakkındakitutuklamaemrinigerialdırırvekongrenintoplanmasınaengelolunmamasıiçinDahiliyeNezareti'ndensizeemirverdiririm.Ancak,şuşartlaki,sizdebendenhiçbirşeyisaklamayacaksınızvesamimîdostluğumuzdandolayıbirbirimizekarşıdaimaaçıkbirdilkullanacağız.Yalnız,kongrenin

toplanmatarihiniöğrenmekgerekir"dedi.Bendenizdekendisinebukonudabirşeybilmediğimi,öğrendiğimdekendisinebildireceğimivearadakidostluğadayanarakhiçbirşeyisaklamayacağımısöyledim.Binbaşınınişgalkonusundadünkükesinifadesinerağmenbugünküyumuşaklığınınsebebini,bütüninceliklerigörenyüksekdikkatinizearzetmeyigörevbilirvebuhusustasözüuzatmayıgereksizsayarım.Öyleanlaşılıyorki,bunlarındüşüncesi,kongreyiSivas'tatoplatmayarazıgörünereksayınkongreüyeleriilesiziburadatoplamakveelaltındanhazırlıklardabulunarakbütünarkadaşlarıelegeçirmektenveişgalmes'elesinidebiroldubittihalinegetirmektenibarettir.DünakşamDahiliyeNezareti'ndenaldığımşifrelitelgrafda,başkaşekildeyazılmışolmaklabirlikte,nitelikbakımındanhemenhemenaynıidi.İştebendenizhergerçeğigizlitutulmakistirhamıileefendimizearzediyorum.Bundansonratutulacakyoluntayinisizedüşer.Entrikalıbirtehlikeninbukadaryakınveâdetaelletutulacakderecedegörünürdeolduğunubilipdururken,durumdanzâtıâlîlerinihaberdaretmemeyivedolayısıylaSivas'takongretoplanmasındanvazgeçilmesiniarzetmemeyivicdanımasığdıramadım.İştebununiçinzâtıdevletlerindenveoradabulunandiğersayınarkadaşlardanpekçokricaederimki,ikincibirkongrenintoplanmasınamutlakbirihtiyaçyoksavazgeçilsin.Varsa,dörtyandanişgalipekkolayolanSivas'ıntoplantımerkeziolmasındanvazgeçilerek,işgalihtimalipekuzakolanErzurum'daveyahutuygungörülürse,Erzincan'datoplanmasıçarelerininaraştırılmasını,memleketinselametiadınaistirhamederim.KolordukomutanıSalahattinBeyefendidebuhusustakidüşünceleriniayrıcaKazımPaşaHazretlerivasıtasıylasizeyazacaklardır.ŞimdiyanımdabulunaneskiSivasmilletvekiliRasimBeyde,eskiErzurumMilletvekiliHocaRaifEfendiHazretleri'nebuhusustakibilgivegörüşlerinibildirenbirtelgrafçekecektir.Elbette,okuduktansonra,HocaRaifEfendiHazretleri'ninIlıca'dandönüşündekendilerineyollamaklûtfundabulunursunuz.İşteefendimdurumbumerkezdedir.Herkesçebilinenvatanseverliğinizekarşıfazlarahatsızlıkvermektençekinir,cevabınızdavereceğinizemrinizibeklerimefendim.İşteRasimBey'intelgrafı.ReşitButelgrafaoradaverdiğimcevabıolduğugibiarzedeceğim.ErtesigünHeyet-iTemsiliyeadınadaaynınitelikteuzunbirtelgraflavaliyatıştırılmayaveinandırılmayaçalışıldı.AyrıcaKadıHasbiEfendi'yededolaylıolarakbirtelgrafçekildi.KolorduKomutanı'nadagerektiğigibiyazıldı.RasimBey'edeendişeyekapılmamasıiçinkendimyazdım.SivasValisiReşitPaşaHazretleri'ne20/8/1919Saat:13.00Verdiğinizbilgilereveyüksekdüşüncelerinizeözellikleteşekkürümüarzederim.MösyöBrunotvearkadaşlarınınbirgözdağıvermekiçinsöylediklerisözleritamamiyleblöfolaraksaydım.SivasKongresi'nintoplanmasıyenibirmeseledeğildir;aylarcaöncesindendünyacabilinenbirteşebbüstür.Gariptirki,İstanbuldabulunanyetkiliFransızsiyasetadamlarınındabanagönderdiklerihaberler,Anadolu'damillettarafındangirişilmekteolanteşebbüslerinpekhaklıvemeşruolduğu,milletimizinisteklerikendilerineveaçıkçabildirildiğitakdirde,bunlarımemnunluklakabulilegereğiniyerinegetireceklerinedairşimdidenyazılıgüvencevermeyehazırolduklarışeklindedir.MösyöBrunot'nunikincigörüşmedeağızdeğiştirmesiveyumuşaması,benikazanmamaksadınadayanabilir.BinbaşıBrunot'nundediğigibiSivas'ınFransız'lartarafındanbeşgüniçindeişgaliokadarkolaybirşeydeğildir.Zâtıdevletinizinhatırındaolsagerekirki,İngilizlerbukonudakitehditlerindedahailerigiderekBatum'dakiaskerlerininSamsun'açıkarılmasınakararverdiler.Hattasözdebeniyıldırmakiçin,birtaburbileçıkardılar.Fakat,buteşebbüsekarşı,milletinsarsılmazbirazim,imanveateşlekarşıkoyacağıgerçeğikendilerinceanlaşıldıktansonra,hemkararlarındanvazgeçmeyehemdeSamsun'açıkarmışolduklarıaskerleriylebirlikteoradabulunantaburudaalıpgötürmeyemecbur

olmuşlardır.SivasKongresi'ndeelealınacakhususlardaErzurumKongresibildirisi'ndekimaddelerdenkolaylıklaanlaşılacağınagöre,İtilafdevletlerialeyhinekışkırtmalardabulunmakgibimaksatlaraslasözkonusudeğildir.Buradaşunudaarzedeyimki,bendenizneFransızlarınvenedeherhangibiryabancıdevletinyardımınatenezzüledenşahsiyetlerdendeğilim,Benimiçinenbüyükkorunmayeriveyardımkaynağımilletiminbağrıdır.Kongreningereği,zamanvetoplanmayerihakkındasözsahibiolmak,bendenizinşahsîhükmününpeküstündebirsözsahibiolanmilletkararınabağlıbirdurumdur.Yalnız,tahminbuyurulduğugibi,Fransızların,kongreüyelerininSivas'tatoplanmasınataraftargörünerek,sonradanonlarıelegeçirmeimkânınıbulabilmesibizcepekuzakkuruntulardandır.BütünbuarzettiklerimiMösyöBrunot'yaaynensöylemenizdehiçbirsakıncagörmüyorum.BumünasebetleMösyöBrunotvearkadaşlarına,milletimizisavunmakiçin,ErzurumKongresiBildirisiile,bütündünyayaolduğugibikendilerininİstanbul'dakisiyasîtemsilcilerinededuyurmuşolduğutemelkararlarıuygulamaktahiçbirşekildekararsızlığadüşmesineimkanbulunmadığıbildirilmişolur.MösyöBrunotbilmelidirki,FransızlarınSivas'ıişgalekararvermeleri,kendilerinepekpahalıyamalolabilecekyenikuvvetlerleveçokparalarlayenibirharbekararvermelerinebağlıdır.Böylebirkararın,JandarmaBinbaşısıMösyöBrunotvearkadaşlarıarasındasözkonusuedilsebile,Fransızmilletincekabuledilebileceğineihtimalverilemez.MilletvekiliRasimBey'in,RaifEfendiHazretlerineolantelgrafınıokudum.Korkmanınyeriolmadığınınkendisinebildirilmesiniricaederim.GerekbendenizevermişbulunduğunuzbilgivedüşüncelerigerekRasimBey'intelgrafınıHey'et-iTemsiliye'yeolduğugibitakdimedeceğimyalnız,SivasKongresihakkındakikesinkararancakHey'et-iTemsiliye'ningörüşmelerisonundabelliolacaktır.Alınacakkarar,yüksekşahsiyetinizeelbettearzolunacaktır.Yalnız,bugüniçinistirhamım,Brunot'nuntehditlerininhalkarasındayayılıpmaneviyatınbozulmasınaengelolunmasıdır.SamimîsaygılarımınkabulünüveSâlahattinveRefetBeyefendi'lereselâmımınbildirilmesiniistirhamederim.MuhteremPaşaHazretleri.MustafaKemal(VerilenCevapÜzerineReşitPaşa'danAlınanİkinciTelgraftır)BendenizanlayabildiğimkadarınıEfendimizearzetmeklevicdanigörevimiyerinegetirmişoluyorum.İstanbul'dakiFransızorduvesiyasetadamlarınıngörüşlerinivezâtıdevletlerinekarşıvermişolduklarısözlerinnedereceyekadargüvenilebilirolduğunukestirememektehaklıyım.Şüphegötürmezolanvatanseverliğinizaçısındanvatanınkurtuluşusözkonusuolduğunagöre,iyicedüşünerektutulmasıgerekliyolunbelirlenmesiEfendimizeveyüksekkongrehey'etininoradabulunansayınüyelerinedüşer.Emirleriniziyerinegetireceğimiziarzilederinsaygılarımısunarım,efendim.ReşitEfendiler,DiyarbakırveBitlisdolaylarındakihalkıaydınlatmakmaksadıyla,oralardaordukomutanıolarakbulunduğumsıralarda,birkısmınışahsentanıdığımbirtakımilerigelenlereözelmektuplaryazdım.Van,Bayezıtveyakınlarındabulunanbazıaşiretbeyleriiledeilişkivebağlantılarkurdum.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERERZURUMDANAYRILMAGEREĞİNihayet,Efendiler,Ağustosiçinde,heryerdenbirtakımtemsilcilerinSivas'adoğruyolaçıktıklarıvekısmenSivas'agelmeyebaşladıklarıanlaşıldı.Sivas'agelentemsilcilertarafındanbizimSivas'anezamanhareketedeceğimizsorulmayabaşlandı.

Artık,Erzurum'danayrılmakgerekiyordu.Fakat,şimdiyekadarverdiğimbilgilerdenanlaşılmıştırki,SivasKongresi,DoğuveBatıilleriileTrakya'nınyanibütünbirmemleketinbirliğinisağlamakgayesinigüdüyordu.BusebeplekongredeDoğuillerinindetemsilcileribulunmakgerekirdi.BuillerdenSivasKongresiiçintemsilcilerseçtirmeyekalkışmakise,uygulanmasıbakımındandeğeriolmayanbirdüşünceydi.ErzurumKongresi'niyapantemsilcilerin,Sivas'agönderilmesinekalkışmanındamümkünolamayacağıanlaşılıyordu.ZatenVilâyât-ıŞarkiyeMüdafaa-iHukukCemiyetiadına,kendiillerindenyetkialmışolanbutemsilcilerindahagenelbirgayeyeyönelenyetkilerideyoktu.BubakımdanErzurumKongresi'nin,SivasKongresi'neDoğu'dakiseçimbölgeleriadına,birtemsilcihey'etgöndermeyetkisinialamayacağıdabelliydi.Yenidentemsilciseçtirmeyekalkışmakpratikbakımdannekadargeçersizidiyse,birtakımteorikfikirçerçevesiiçindesıkışıpkalmakdaokadargeçersizidi.Enbasitveçıkaryol,Vilâyât-ıŞarkiyeMüdafaa-iHukukCemiyeti'ninTemsilHey'eti'niSivas'agötürüpkongreyekatmaktanibarettir.ÜyelerdenMutkiaşiretreisininMutkidağlarındançıkmaktankorktuğunubilirdim.SiirtmilletvekiliSadullahBeydeortadayok.ServetveİzzetBey'lerkongrebiterbitmezbirermazeretleTrabzon'agitmişbulunuyorlar.Erzurum'daRaufBeyveRaifEfendivar.RaifEfendideözürdiliyor.Yolumuzüzerinde,Erzincan'daŞeyhFevziEfendi'yibulabileceğiz.ServetveİzzetBey'leridavetettim,gelmediler.RaifEfendi'vebizimlebirliktegelmesiiçinricaettik,kabuletti.Nihayet,Hey'et-iTemsiliyeüyeleriolarakErzurum'danüçkişi,Erzincan'danbirkişiveSivas'tabulduğumBekirSamiBeyilebeşkişiolduk.Sivaskongresi'nekatılantemsilcilerinellerindekikartlarıincelemegereğiduyulduğu,zaman,ben,oradaşöylebirbelgehazırladımvealtınaHey'etiTemsiliye'ninmührünübastım."Hey'et-iTemsiliye'den:MustafaKemalPaşaRaufBeyUlemadanRaifEfendiŞeyhFevziEfendiBekirSamiBeyYukarıdaadlarıyazılışahıslar,DoğuAnadoluadınaSivasKongresi'ndebulunmaküzereErzurumKongresi'ncegörevlendirilmiştir.(Mühür)Efendiler,Erzurum'danayrıldığımıztarih29Ağustos1919'dur.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERSİVASYOLUNDAAmasya'danErzurum'agelirken,Sivas'taküçükbirhikâyeyekonuolanolayhatırlarınızdadır.Gariptirki,Erzurum'danSivas'agiderkendebunabenzerküçükbirdurumlakarşılaştık.Erzincan'danbatıyahareketettiğimizgününsabahı,ErzincanBoğazı'nıngirişinegelirgelmez,bazıJandarmaerlerininvesubaylarınınheyecanlıvetelâşlıbirşekildeotomobillerimizidurdurduklarınıgördük.Durumuaçıkladılar:"DersimKürtleri'boğazıtutmuşlardır.Tehlikevar.Geçilemez."Birsubay,merkezekuvvetgönderilmesiniyazmış.Okuvvetgelincetertibatalacak,hücumedecekveeşkiyayıpüskürterekyoluaçacakmış.Pekiyiama,bueşkiyanınkuvvetinedir'Neresininasıltutmus'Nekadarkuvvetvenevakit

gelecek'Busorunlarçözülünceyekadar,geriErzincan'adönmekvekimbilirnicegünlerbeklemekgerekir.Bizimise,işimizpekaceleydi.BenErzurumileSivasarasındakiyolubellibirzamandakatedipkararlaştırılangündeSivas'tabulunamazsak,şuradaveyaburadaşuveyabusebeplekorkupkaldığım,Sivas'tavebaşkayerlerdeduyulursa,panikbaşlayabilir,işleraltüstolabilirdi.Ohaldekarar'Tehlikeyigözealıpyoladevametmek.Başkaçaremizdeyoktu.Yalnızufakbirtedbiralmayıuygunbuldum.Hafifmakinalıtüfeklerlesilâhlanmışolanfedâkârarkadaşlarımızdanbirkaçını-şimdibiralaykomutanıolanOsmanBeykiTufanBeyadıylatanınmıştır.Bunlarınbaşındaidi-birotomobillekendiotomobilimizinönünegeçirdik.Sağdansoldangelecekuzakmesafedekiateşlerealdırışetmeyerek,otomobiller,şoseüzerindesür'atleilerlemeyedevamedecekler.Vurulan,ölenolursa,onlarlameşgulolunmayacak...Tamşoseüzerindeveyakınında,şoseyikapamışolaneşkıyayarastlanırsa,hepimizotomobillerdenatlayacağızvebunlarahücumederekyoluaçacağız.Kalanlartekrarkullanılabilirdurumdakiotomobillerebinerekvesür'atleuzaklaşarakyoladevamedecekler...İşteverilenemirdebuydu...Butedbirivebuarzdakihareketiyerindeveemniyetligörmeyenlerbulunabilir.GerçibutarihlerdeElâzığValisiAliGalipBey'inDersim'dedolaştığı,bazıpropadgandavetertipleregiriştiğibilinmekteidiysede,açıklayayımki,ben,önce,boğazıngerçektentutulmuşolduğunainanmadım.BunuİstanbulHükûmeti'nehizmetedeceklerinitahminettiğimbazıkimselertarafından,sırfbenigeridönmeyemecburetmekiçinkurulmuşbirplânolarakkabulettim.İkincisi,eğerDersimKürtleriboğazıtutmuşlarsa,bunlarınalabilecekleritertibatın,uzaktepelerdenyolaateşetmektenibaretkalmasıbenceçokmuhtemeldi.Özetolarak,yürüdük,boğazıgeçtikve2Eylül1919günüSivas'avardık.Halkın,şehrinçokuzaklarındanbaşlayanbüyükveparlakgösterileriylekarşılandık.3'üncüKolorduKomutanıolanSalâhattinBey,Sivas'tabulunuyordu.ValiPaşailebirlikte,kongreyegelentemsilcilerinyerleştirilmesinde,Hey'et-iTemsiliyeiçinlisebinasınınvekongreninyapılacağısalonunhazırlanmasında,ayrıcahertürlütedbirinalınmasında,birkonukseverlikörneğiverecekşekildemükemmelçalışmışlardır.RefetBeyoradadeğildi.Neredebulunduğunudakimsebilmiyordu.7Temmuz1919tarihligenelgemizuyarınca,kendibölgesiolan3'üncüKolordubölgesindenayrılmamasıgerekirveözellikletamSivas'takongreyapılacağıgünlerde,oradabulunmasıuygundüşerdi.HaberleşmesonundakendisininAnkara'daolduğuanlaşıldı.Ankara'daKolorduKomutanıAliFuatPaşa'ya"derhalvemutlakaSivas'agönderilmesini"emrettim.7Eylül'degeldiveHey'et-iTemsiliyeüyesiolaraktarafımdanKongreHey'eti'netakdimedildi.Efendiler,bizdenöncegelmişolantemsilciler,gelişimizibeklerken,aralarındatoplantılaryapmışlarvehazırlıkolarakbazıtasarılarkalemealmışlar.Bizimgelişimizdensonradabazıözeltoplantılarvegörüşmeleryapılmış.Budefabazıkararlardaverilmiş.Müsaadeederseniz,çokkarakteristikolduğuiçinbunoktayıaçıklayayım:

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERSİVASKONGRESİAÇILIYORSivasKongresi,1919Eylülünün4'üncüPerşembegünüsaat14.00teaçıldı.ÖğledenöncetemsilcilerarasındabulunanveötedenberişahsentanıdığımHusrevSamiBeyyanımagelerekşöylebirhabergetirdi:RaufBeyvediğerbazıkimselerBekirSamiBey'inevindeözelbirtoplantıyapmışlarvebenibaşkanyapmamayakararvermişler.Arkadaşların,özellikleRaufBey'inböylebirdavranışiçinegirmesineaslaihtimalvermedim.HusrevSamiBey'eitirafedeyimki,birazciddiolarak,böyleanlamsızsözleribanagetirmemesi

uyarısındabulundum.Verdiğihaberinaslıolmakimkânveihtimalibulunmadığını,arkadaşlararasında,yanlışanlaşılmalarayolaçabileceksözlersarfedilmesinindoğruolmadığınıdaekledim.Efendiler,benbukongredebaşkanlıkmeselesineönemvermiyordum.Başkanlığa,belkiyaşlıbirzatıngetirilmesininuygunolacağınıdüşünüyordum.Bumaksatla,bazıarkadaşlarındadüşünceleriniyolladım.Buarada,kongresalonunagirmedenöncekoridordaRaufBey'erasladım.Kimibaşkanyapalım'dedim.RaufBey,âdetaheyecanlıbirsesle,zatensöylemeyehazırlanmışolduğuoandahalindenanlaşılanbirtavırlavekeskinbirdille:Senbaşkanolmamalısın.dedi.DerhalHusrevSamiBey'inverdiğihaberindoğruluğunainandımvedoğrusuüzüldüm.Gerçi,ErzurumKongresi'ndedebenimbaşkanlığımısakıncalıgörenlervardı.Fakatonlarınnasılkimselerolduklarınıbelirtmiştim.Budefaenyakınarkadaşlarımınaynızihniyetiaçığavurmalarıbenidüşündürdü.RaufBey'e:Anladım,BekirSamiBey'inevindealdığınızkararıbanabildiriyorsundedimvecevabınıbeklemedenyanındanuzaklaşarakkongresalonunagirdim.Kongreninaçılmasındansonrailksözalanbiryüksekzatınkongrezaptınaaynengeçmişolanşukonuşmasınıdinledik:-Efendim,şimditabiîbaşkanlıkmeselesisözkonusuolacak.Bendenizbaşkanlığınbirergünveyahutbirerhaftadevametmeküzeresıraileyapılmasınıveüyelerinveyatemsiledilenilvesancakadlarınınbaşharfleriesasalınarakalfabesırasınauyulmasınıteklifediyorum.Efendiler,garipbirtesadüftürki,buteklifsahibinintemsilettiğiilinadıelif(A)ilebaşladığıgibi,kendiadınınilkharfide(A)ilebaşlıyordu.Bendavetsahibisıfatıylabirkonuşmayaparakkongreyiaçtıktansonra,geçiciolarakbaşkanlıkmakamındabulunuyordum.-Bunanedengerekduyuluyor,efendim'diyesordum.Teklifsahibi:Buşekildeişiniçineşahsiyatkarışmamışolacağıgibi,eşitlikilkesineuyulduğuiçindışarıyakarşıdaolumlubiretkiyapmışolurdedi.Efendiler,ben,vatanın,teklifsahibiilebirliktebütünmilletinvehepimizinbirfelâketçıkmazındabulunduğumuzugözönünegetirerek,kurtuluşçaresiolduğunainandığımteşebbüsleri,sonsuzgüçlükveengellererağmen,maddî,manevîbütünvarlığımlabirsonucaulaştırmayaçalışırken,benimenyakınarkadaşlarımdahadünİstanbul'dangelmişvetabiîolarakişiniçyüzünübilmeyen,saygıduyduğumyaşlıbirzatındiliyle,banaşahsiyattansözediyorlar.Buteklifioyakoydum.Çoğunluklareddettiler.Başkanseçiminigizlioylayaptırdım.Üçolumsuzoyakarşı,benibaşkanseçtiler.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERSİVASKONGRESİNİNUĞRAŞTIĞIİŞLERSivasKongresi'ningündemini,ErzurumKongresi'nintüzükvebildirimetinleriile,bizdenönceSivas'agelmişolanyirmibeşkadarüyeninhazırladığıbirmuhtıraoluşturacaktı.İlkaçılışgünüolan4Eylülile,beşinci,altıncıgünleryaniüçgün,İttihatçıolmadığımızıispatiçinyeminetmekgerektiğinden,yeminformülühazırlamakla,Padişah'asunulacakbiryazıyazmakla,kongreninaçılışıdolayısıylagelentelgraflaracevapvermekleveözellikle,kongresiyasetleuğraşaçakmıuğraşmayacakmıkonusununtartışmasıilegeçti.İçindebulunulanmücadeleveyapılanişlersiyasettenbaşkabirşeydeğilken,busonkonuyutartışmak,hayretlekarşılanacakbirdurumdeğilmidir'Ensonunda,Kongrenindördüncügünüasılmaksadageldikveaynıgünde,ErzurumKongresiTüzüğü'nünmetninigörüşerekhemenbirsonucabağladık.Çünkü,Erzurum

Kongresi'ninTüzüğü'ndeyapılmasıgerekendeğişikliklerizatenhazırlamışvegerekenkimselerideaydınlatmışbulunuyorduk.Bununlabirlikte,yapılandeğişikliklersonradanbazıitirazlara,anlaşmazlıklara,birçokyazışmavetartışmalarayolaçtığıiçin,değiştirilennoktalarınönemliolanlarınaişaretedeceğim:1-DerneğinadıŞarkiAnadoluMüdafaa-iHukukCemiyetiidi.AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetioldu.2-Hey'et-iTemsiliye,bütünDoğuAnadolu'yutemsilederyerineHey'et-iTemsiliyebütünvatanıtemsilederdendi.Mevcutüyelerealtıkişidahaeklendi.3-HertürlüişgalvemüdahaleyiRumlukveErmenilikkurmagayesinebağlısayacağımızdan,topyekünsavunmavedirenmeilkesikabuledilmiştiryerinehertürlüişgalvemüdahaleninözellikleRumlukveErmenilikkurmagayesineyönelmişfaaliyetinreddikonularındatopyekûnsavunmavedirenmeilkesikabuledilmiştirdenildi.Buikicümledeanlambakımındanelbettebüyükfarkvardır.BirincisindeİtilâfDevletlerinekarşıdüşmancatavıralmavedirenmedensözedilmiyor.İkincisindebuhususaçıklıkkazanıyor.4-Tüzüğündördüncümaddesindeyeralankonuoldukçatartışmalıgeçti.Maddeşuydu:OsmanlıHükûmeti'ninyabancıdevletlerinbaskısıkarşısında,buraları(yaniDoğuillerini)bırakmakveilgilenmemekzorundakaldığıanlaşılırsa,alınacakidarî,siyasî,askerîtedbirlerintayinvetespitiyanigeçicibirvekaletkurmakonusu.SivasKongresiTüzüğü'nünbumaddesindekiburalarıyerineyurdumuzunherhangibirparçasınıbırakmakveilgilenmemekşeklindedahagenişvegenelbirkayıtkondu.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERAMERİKANMANDASIİÇİNPROPAGANDALARAMERİKANMANDASIİÇİNPROPAGANDALARBundansonra,8Eylültoplantısındasözünüettiğimmuhtıraelealındı.BumuhtıradabaşlıcaAmerikanmandasıüzerindeduruluyordu.Ogünlerde,İstanbul'dangelenbazıkimselerAmerikalıMistezBrown(Bravn)adındabirgazeteciyideSivas'agetirmişlerdi.Bukonuüzerindekongredegeçengörüşmelereyervermedenönce,yüksekhey'etiniziyeterinceaydınlatabilmekiçin,bazı,önbilgilerarzedeyim.Bubilgiler,Erzurum'danberibaşlayanbazıhaberleşmelerdendahaiyianlaşılacağıiçin,onlarıolduğugibisunacağım:GüvenlikleilgiliveçokivediAmasya,25/26.7.1919Erzurum'da3'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkaılığı'na1-MustafaKemalPaşa'yaözel:Bugün25Temmuz1919akşamıBekirSamiBeyefendiAmasya'yageldiler.Kendileriileuzuncabirsüregörüşmekşerefineeriştim.MustafaKemalPaşa'yaveRaufBeyefendi'yesaygılarınısunarlar.Kendisiaşağıdakidüşünceleriniarzetmekliğimiricaetmiştir.2-Bağımsızlık,elbetteistenirvetercihedilir.Ancak,tambağımsızlıkistediğimiztakdirde,vatanınbirçokparçalaraayrılacağıkesinveşüphesizdir.Şuhalde,ikiüçiliiçinealmaktanibaretolacakbağımsızlığa,vatanımızınbütünlüğünügarantialtınaalacakyabancıbirdevletinhimayesi(mandaterlik)elbettetercihedilir.Osmanlıülkesinintamamınıiçinealanmeşruluğumuzvedışarıdakitemsilhakkımızeskidenolduğugibidevametmekşartıyla,belirlisüreiçinAmerikamandasınıistemeyimilletimiziçinenyararlıbirçözümşekliolarakkabulediyorum.BukonudaAmerikatemsilcisiylegörüştüm.Birkaçkişinindeğil,bütünbirmilletinsesiniAmerika'yaduyurmakgerektiğinisöylediveaşağıdakişartlarçerçevesindeWilson'a,Senato'yaveAmerikan

Kongresi'nebaşvurulmasınıteklifetti:a)Adilbirhükumetinkurulması,b)Öğretimveeğitiminyayılmasıvegenelleştirilmesi,c)Dinvemezhephürriyetininsağlanması,d)Gizlianlaşmalarınkaldırılmasıe)BütünOsmanlıülkesinisınırlarıiçinealacakşekilde,AmerikanHükûmeti'ninbizikumandasıaltınaalmayıkabuletmesi.3-Bundanbaşkakongremizinseçeceğibirhey'eti,Amerika'yabirzırhlıilegöndermeyidetemsilciüzerinealmıştır.4-BekirSamiBey,dahabirikigünburalardakalacağından,hertürlüemirvetalimatınbenimaracılığımlagönderilmesini,özellikleSivasKongresi'ninnezamantoplanacağınınvekendilerininogünekadarneredebeklemesininuygunolacağınınbildirilmesiniistirhameylemekteolduğu.5'inciKafkasTümeniKomutanVekiliArifŞifreİvedivekişiyeözelErzurumAmasya'da5'inciTümenKomutanlığına1-ŞimdiAmasya'dabulunaneskiValiBekirSamiBeyefendi'yeözel:Zâtıâlîlerinintelgrafındançokyararlandık,ToplanmışbulunanVilâyat-ıŞarkiyeKongresihemenhertaraftakendimemleketlerihalkıncaetkili,hatırısayılırvesözsahibiolaraktanınmışkimselerdenkurulmuşyetkilibirhey'etdurumundadır.Bukongrede,şimdiyekadaryapılangörüşmelerde,devletvemilletinistiklâlininbölünmezliğiısrarlasavunulmaktadır.Bubakımdan,bizcededahaşartlarıveniteliğibelirsizolanbirAmerikamandaterliğindenkongrededoğrudandoğruyasözedilmesipeksakıncalıolacağından,zâtıâlîlerininİstanbul'datemastabulunduğukimselerleyaptığıgörüşmeleredayanarakaşağıdakinoktalarınaçıklanmasınıvebizlerihemenaydınlatmanızıözelliklericaederiz.Bundanöncededoğrudandoğruyaİstanbul'dangelenbukonudakibilgilerşüpheligörüldüğünden,aynıesaslarçerçevesindeaçıklamaistendiğigibi,21Temmuz1919tarihindeSivas'taRefetBeyvasıtasıylaİstanbul'danalınanbilgilerdedeyineşüphelinoktalarbulunduğundan,oradandaşartlarhakkındakestirmedenaçıklamaistenmiştir.a)Tambağımsızlıkistendiğitakdirde,vatanınbirçokparçalaraayrılacağıkesinveşüphesizdir,buyuruluyor.Bugörüşünkaynağınedir'b)Vatanınbütünlüğündenmaksat,memleketinbütünlüğümü,yoksahakimiyethaklarımıdır'c)Osmanlıülkesinintamamınıiçinealanmeşruluğumuzvedışarıdakitemsiledilmehakkımızeskidenolduğugibidevametmekşartiylemandaterlikistemeyienyararlıbirçözümolarakkabulbuyuruyorsunuz,Ancak,temsilcininilerisürdüğünübildirdiğinizmaddelerilebuşekilbiribiriileçelişmişgörünüyor.Çünkü,meşruluğumuzeskidenolduğugibidevamettiğitakdirde,hükûmet,yasamagücününgüveninesahipvedenetiminetâbîbirhey'ettenibaretolurki,artıkbuhey'etinkuruluşundaAmerika'nınmüdahalesiveetkisiolamaz.BudurumdayameşrulukdevamedecektirveAmerika'danâdilbirhükümetinkurulmasınıistemeyegerekyoktur.Yahutda,istendiğinegöre,meşruluğundevamısözdenibaretkalır.d)Öğretimveeğitiminyayılmasındanvegenelleştirilmesindenmaksatnedir'İlkandahatırımızagelen,memleketinhertarafındaAmerikanokullarınınaçılmasıdır.ÇünküdahaşimdidenyalnızSivas'tayirmibeşkadarokulaçmışlardırki,yalnızbirtanesindebinbeşyüzkadarErmeniöğrencivardır.BudurumkarşısındaOsmanlıveİslâmveöğretimveeğitimininyayılmasıvegenelleştirilmesiilebuteşebbüsnasılbağdaştırılacaktır.e)Dinvemezhephürriyetininsağlanmasımaddesideönemlidir.Patrikhanelerinimtiyazlarıdevamederkenbununfarklıyanıveanlamınedir'f)TemsilcininbeşincimaddeolaraksözünüettiğibütünOsmanlıülkesininsınırlarıne

demektir'Yanisavaştanöncekisınırlarımızmıdır'EğerbudeyimiçindeSuriyeveIrakdavarsa,AnadoluhalkıArabistanadınamandaterlikisteğinehakveyetkisiolabilirmi'g)Bugünkühükûmetinpolitikasınedir'TevfikPaşanedenLondra'yagitti'Amerikalılargibiİngilizlerindeayrıcabirmandaterlikpolitikasıgüttüklerianlaşılıyor.Aralarındakifarknedir'HükümetAmerikanmandasıiçinnedüşünüyor'Yanibunaeğilimlimi,yoksaisteksizmi'AmerikalılarnedenErmenistanmandaterliğinibıraktılar'Amerikalılarmandayıalmayanedereceyekadaryatkınveisteklidirler'2-SivasKongresi'nintoplanması,ErzurumKongresi'ninsonucunabağlıdır.Bununlaayrıcauğraşılmaktadır..YüksekşahsiyetlerininbunubeklemeküzereyaTokat'tayahutAmasya'dabulunmalarıuygundur.Saygılarımızısunarız.MustafaKemalGüvenlikleilgiliAmasya,30.7.1919İvedi3'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanlığı'na1-MustafaKemalPaşa'yaözel;BekirSamiBey'denalınancevapaşağıdaarzolunur:a)Tambağımsızlıkistendiğitakdirde,vatanınbirçokbölgeyeayrılacağıvebirkaçmandayatabitutulacağımızDörtlerKomisyonu'ncakararlaştırılmıştır.Bubakımdanvebunaengelolmakiçin,Amerikantemsilcisi,birmandaistemeninenuygunolacağınısöylemiştir.b)Yalnızhakimiyethaklarısözkonusudur;yurtbütünlüğümüzünkorunmasıtemelilkedir.c)Amerika'danherhangişekildebirhükumetistemeyeceğiz.Amerika'yaadilbirhükumetkuracağımızkonusundagüvencevereceğiz.Anayasamızınhükümleriyürürlüktekalmak,Hanedan'ınhertürlühükümsürmehaklarınadokunulmamakvekorunmak,eskidenolduğugibidışarıdatemsilcilerimizbulunmakşartıyla,AmerikanHükûmeti'ninmutluluğumuzavegelişmemizeyardımcıolmasınıisteyeceğiz.İsteyeceğimizmandaşeklibudur.d)ÖğretimveeğitiminyayılmasındanvegenelleştirilmesindenmaksatAmerikanokullarınınköylerimizekadargirmesineizinvermekdeğil,millîveislâmîöğretimveeğitimiyaymayavegenelleştirmeyeçalışacağımızkonusundakendilerinesözvermeklebirlikteyardımlarınıistemektir.MandaterliğiAmerikanmisyonerlerinedeğilAmerikanHükümeti'nevermekistiyoruz.e)Dinvemezhephürriyetiesasendinîveislâmîilkelerimizingereğidir;Amerikankamuoyubugerçeğibilmediğiiçin,kendilerinebukonudagüvencevermekistiyoruz.Temsilcininsözünüettiğisınırlarsavaştanöncekisınırlarımızdır.Suriyevediğermemleketlerüzerindebizimmandaterlikisteğineyetkimizolupolmamasıkongreceçözülecekbirsorundur.EsasenSuriyeveIrak'taAmerikanhey'etlerihalkoyunabaşvurdular.SuriyeveFilistin'debağımsızbirAraphükûmetikurulmasınıistemeklebirlikte,Amerikanmandasınıötekilerdendahaüstüntuttuklarınıgösterdiler.f)Bugünkühükûmetdahayenikurulduğundanpolitikasıbellideğildir.Ancak,dahaöncekihükûmetlerinsiyasetlerigüçsüzlükveİtilâfkuvvetlerininheremrineboyuneğmekti.TevfikPaşa,Londra'yagitmeyerekFeritPaşailegeridönmüştür.Amerika,Ermenistanhükûmetibelliolmadanyalnızoralardadolaşanheyetlerininverdiğiraporlaragöre,büyükbirErmenistan'ınkurulmasınamaddîolarakimkânbulunmadığıgörüşündedir.Mandakonusundakiaynntılıbirraporpostailegönderilmeküzeredir.g)ŞimdiliktarafınızdanyapılacaktebligatıbeklemeküzereTokat'tabulunacağım.AmasyaveTokatileilçelerdegereklitebliğlerdebulunmaktavebunlarıniyisonuçlarvereceğiniümitetmekteyim.Hepinizesaygılarımısunarım,efendim.5'inciTümenKomutanıArifşifreErzurum,1.8.1919

KişiyeözelAmasya'da5'inciTümenKomutanlığı'naButelgrafınhemenBekirSamiBeyefendi'yeıılaştırılmasıvecevabınınaceleolarakalınmasıricaolunur.BekirSamiBeyefendi'yeÖzel:İlgi:3.7.1919.Amerikanmandasıhakkındakisonaçıklamalarınızıöğrendik.Buşartlaragöreaslındakorkulacakbirşeyolmamaklâzım.Bununlabirliktedahabirnoktahakkındakiyüksekgörüşlerinizidealmakistiyoruz.LehimizdebukadarelverişlişartlarilerisürülmesineyatkınbulunacakolanAmerikanHükumeti,böylebirmandaterliğikabuletmesineyanibunakatlanmasınakarşılık,Amerikaadınanegibiyararveçıkarlarsağlamışolacaktır'Bununlakendihesaplarınaeldeedeceklerisonuçnedir'Bukonudakiyüksekdüşüncevebilgilerinizledebiziaydınlatmanızıacelebekleriz,efendim.MustafaKemalAmasya,3.8.l9193'cüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanlığı'naBekirSamiBey'denalınancevapaşağıdaarzolunur:MustafaKemalPaşa'yaÖzel:Amerikalılarlaşimdiyekadaryapılangörüşmelertabiatıylahepözelbirşekildeolmuşvesırfbirvarsayımdanibaretkalmışolduğuiçin,mandaterliklerinherikitarafayükleyeceğişartlarüzerindedurulmamıştır.Mümkünse,hazırlıklarabaşlanarakSivasKongresi'ninbiranönceaçılmasıgereğiniözetolarakarzederim.KurmayYarbayArifMustafaKemalPaşaHazretleri'neSaygıdeğerEfendim,Memleketinsiyasîdurumuensonkertesinegeldi.Kendimizebiryönçizebilmekiçin,Türkmilletininzarınıatıpolumlubirdurumalmazamanıisegeçmeküzerebulunuyor.Dışdurumİstanbul'daşöylegörünüyor:Fransa,İtalya,İngiltere,Türkiye'ninmandaterlikmeselesiniAmerikanSenatosu'naresmenteklifetmişolmaklabirlikte,Senato'nunbuteklifikabuletmemesiiçinbütüngüçlerinikullanıyorlar.Taksimdenpaykaçırmakelbetteişlerinegelmiyor.Suriye'dearadığınıbulamayanFransa,zararınıTürkiye'denkapatmakistiyor.İtalyanamuslubiremperyalistolduğundan,savaşaancakAnadolu'nunbölüşülmesindepayalmakiçingirdiğiniaçıktanaçığasöylüyor.İngiltere'ninoyunubirazdahaincedir.İngiltere,Türk'ünbirliğini,çağdaşlaşmasını,gerçekbirbağımsızlıkkazanmasını,gelecektebileistemiyor.Yeniimkânvegörüşlerle;tamamençağdaşvekuvvetlibirMüslüman-Türkhükûmetibaşındahilâfetdeolursa,İngiltere'ninelindekimüslümanesirleriiçinkötübirörnekolur.İngiltereTürkiye'yibütünüileelegeçirebilse,kafasınıkolunukoparır,birkaçyıldasadıkbirsömürgedurumunasokar.Buna,memleketimizdeenbaştaveözellikledinîsınıflarçoktantaraftardırlar.FakatbunuFransailedövüşmedenyapabilmekmümkünolamayacağındantaraftarolamaz.Fakat,Türkiye'yibütünolarakkorumakgereğiduyulursa,yanibölüşmeninbüyükaskerîfedakârlıklarlayapılabileceğinianlarsaLâtinlerisokmamakiçinAmerikangörüşünütutarvedestekler.Nitekimİngilizsiyasetçileriarasındazatenbugörüşeeğilimliolanlarvardır.Morisson(Morison)gibiünlükimselerAmerika'nınTürkiye'demandakurmasmıistiyorlar.Başkabirçözümyoluda,Türkiye'yiTrakya'dan,İzmir'den,Adana'dan,belkideTrabzon'danveheleİstanbul'danyoksunbıraktıktansonra,eskiKapitülasyonlarıveboğulmayamahkûmiçsınırlarıylabaşbaşabırakmak.Bizİstanbulda,kendimiziçin,bütüneskiveyeniTürkiyesınırlarınıiçinealmaküzeregeçici

birAmerikanmandasınıKehven-işerolarakgörüyoruz.Dayandığımıznoktalarşunlardır:1-Aramızda,hangişartlaraltındaolursaolsun,Hristiyanazınlıklarkalacaktır.BunlarhemOsmanlıvatandaşıolmahaklarındanyararlanacaklarhemdedışarıdabirAvrupadevletinedayanarakkarışıklıkçıkaracaklar,sürekliolarakmüdahaleyeyolaçacaklarvezatengöstermeliktenibaretolanbağımsızlığımızdanazınlıklaradınaheryılbirparçadahakaybedeceğiz.Güçlübirhükûmetveçağdaşbiridarekurulabilmesiiçin,patrikhaneninsiyasîimtiyazla,azınlıklarınkuvvetlidevletlervasıtasıylayaptıklarısüreklitehditlerortadankalkmalıdır.KüçükvezayıfbirTürkiyebunubaşaramayacaktır.2-Biribiriniyokeden,çıkarsağlama,hırsızlık,maceraveşöhretiçinyaşayanlarınhırsınıdoyuranbuhükûmetanlayışıyerine,milletinrefahvekalkınmasınısağlayabilecek,halkıveköyleri,sağlığıvezihniyetiileçağdaşbirhalkdurumunagetirebilecekbirhükûmetanlayışveuygulamasınaihtiyacımızvar.Bununiçingerekliolanparayauzmanlığavekudretesahipdeğiliz.Siyasîdışborçlar,siyasîesaretiartırıyor.Taraftutma,cahillikveçokkonuşmaktanbaşkaolumlubirsonuçverenyenibirhayatyaratamıyoruz.Bugünkühükûmet,adamlarınıtakdiretmesebile,halkıvehalkhükûmetikurulmasınıyararlıgörenFilipingibivahşîbirmemleketi,bugünkendikendiniidareyemuktedirçağdaşbirmakinehalinekoyanAmerika,bukonudaçokişimizegeliyor.OnbeşyirmiyılsıkıntıçektiktensonrayenibirTürkiye'yi,herferdiöğrenimivezihniyetiylegerçekbağımsızlığıkafasındavecebindetaşıyanbirTürkiye'yi,ancakyenidünyanınkabiliyetiyaratabilir.3-YabancıdevletlerinTürkiyeüzerindekirekabetlerinivekuvvetlerinimemleketimizdenuzaklaştırabilecekbiryardımcıyaihtiyacımızvar.BunuancakAvrupadışındaveAvrupa'dandahagüçlübireldebulabiliriz.4-Bugünküoldubittileriortadankaldırmakvedavamızısür'atledünyayakarşısavunabilmekiçin,gerekligücesahipbirdevletinyardımınıistemeklâzımdır.YayılmasiyasetigüdenAvrupa'nınbaşvurduğubinbiryolvealçakçasiyasetinekarşıböylebirvekilolarakAmerika'yıkendimizekazanarakortayaatabilirsek,DoğuMeselesi'nideTürkMeselesi'nidegelecekiçinkendimizçözümlemişolacağız.Busebeplerdendolayı,biranönceistememizgerekenAmerikanmandasıda,elbettesakıncasızdeğildir.Haysiyetimizdenepeycefedakârlıketmekmecburiyetindebulunuyoruz.Yalnız,bazılarınındüşündüğügibi,Amerika'nınresmîsıfatındadinîeğilimvetaraftutmayoktur.HristiyanlaraparaverecekmisyonerkadınAmerika'sı,Amerika'nınyönetimmekanizmasındabiryertutmaz.Amerika'nınyönetimmekanizmasıdinsizvemilliyetsizdir.O,türlücinsvemezhepteninsanlarıçokuyumluvekaynaşmışolarakbiraradatutmanınyolunubiliyor.Amerika,Doğu'damandaterlikyapmakAvrupa'dabaşınadertaçmakniyetindedeğildir.Fakatonlarınonurmeselesiyaptıklanşey,yöntemleriveidealleriileAvrupa'dandahaüstünbirmiletolmakiddiasıdır.BirmilletiçtenlikleAmerikanmilletinebaşvurursa,Avrupa'ya,girdiklerimemleketvemilletinyararınanasılbiridarekurduklarınıgöstermekisterler.Amerikanresmîmahfillerininönemlişahsiyetleriarasındaepeylehimizebirhavaoluştu.İstanbul'aErmenidostuolarakgelenbirçokhatırısayılıAmerikalı,TürkdostuveTürkpropagandacısıolarakdöndüler.BuakımıtemsiledenresmîvegayrîresmîAmerikangörüşününaltındayatangizlidüşünceşudur:Türkiye'yiparçalamamak,eskisınırlarıiçindebirbütünhalindeolduğugibikorumakşartıylagenelvetekbirmandayabağlamak.Suriye,AmerikanKomisyonuoradaiken,genelbirkongretoplayarakAmerika'yıistemiştir.Suriye'ninbuisteğiAmerika'daçokiyikarşılanmıştır.Amerika,bizimtopraklarımızüzerindeErmenistankurmayaniyetligörünmüyor.Eğermandayıalırlarsa,bütünmilletlerieşitşartlaraltındabirmemleketevdâdıolarakkabuledip

alacaklarınıönemliçevrelerdenhaberaldım.Nevarki,Avrupa,mutlakabirErmenistanmeselesiortayaçıkarmak-özellikleİngiltere-Ermenileretavizlervermekistiyor.AmerikankamuoyundazulümgörmüşErmenileradınabiroyunoynamayaçalışıyor.Avrupakorkusubizimfikiradamlarınıdüşündürüyor.ReşatHikmetBeygibi,CâmiBeygibi,hattâmillîbirliğeşekilverendiplomatlarımızın,Ermenimeselesiiçinbirçözümyolutavsiyelerivar.Resmensizeyazılıyor.Çoktehlikelianlargeçiriyoruz.Anadolu'dakimücadeleyidikkatvesevgiyleizleyenbirAmerikavar.Hükûmetveİngilizler,bununHristiyanlarıöldürmek,İttihatçılargetirmekiçinyapılanbirhareketolduğudüşüncesiniAmerika'yaelbirliğiilebenimsetmeyeçalışıyorlar.HeranbuMillîMücadele'yidurdurmakiçinkuvvetgönderilmesitasarlanıyor;bununiçinİngilizlerikandırmayaçalışıyorlar.MillîMücadelesür'atleveolumluisteklerlekendiniortayakoyarsaveHristiyandüşmanlığıgibibirrengideolmazsaAmerika'dahemendestekbulacağınıyineçokönemliçevrelergarantiediyorlar.SivasKongresitoplanıncayakadar,Amerikankomisyonunualıkoymayaçalışıyoruz.Hattâ,kongreyeAmerikalıbirgazetecigöndermeyidebelkibaşarabileceğiz.İştebütünbunlarkarşısında,dâvâmızdabizeyardımcıolabilmesiiçin,bufırsatdakikalarınıkaybetmeden,bölüşülmeveçözülmekorkusukarşısında,kendimiziAmerika'yabaşvurmayamecburgörüyoruzVasıfBeykardeşimizlebuhusustabirleştiğimiznoktalarıkendisideayrıcayazacaktır.Türkiye'yiazimveiradesahibigenişgörüşlübirikikişibelkikurtarabilir.Maceraveboğuşmadevriartıkgeçmiştir.Gelecekiçinkalkınmavebirliksavaşıaçmayamecburuz.Sınırlarındabukadarçokevladıölenzavallımemleketimizindüşüncevemedeniyetsavaşındakaçtaneşehidivar.BizTürkiye'ninhayırlıevlâtlarından,yarınınkurucularıolmalarınıistiyoruz.Sizin,RaufBeykardeşimizlebirlikte,temelleribileçökenzavallımemleketimiziçinuzaklarıgörerekdüşünüpçalışmanızıbekliyoruz.Saygılarımıgönderir,başarınızaduaederim.Millîdâvâdacanıylabaşıylaçalışanlararasında,sadebirTürkaskerininalçakgönüllülüğüile,sizinlebirlikteolduğumuifadeederim.10.8.1919HalideEdipAfyonkarahisar13.8.196915'inciKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşa'yaözel:İstanbul'dakiçeşitlipartilerinbirleşerekAmerikahey'etineverilmeküzerealdıklarıkararlaraşağıdaarzolunur:1-ErmenistaniçinTürkiye'nindoğusınırlarıüzerindeErmenilerinişineyarayacakbirtoprakparçasıvermeyeDoğuillerindekiTürklerinveoradaişbaşındabulunanbüyüklerin,bubölgeningelecektekirefahınıveserbestçegelişmesinidüşünerekrazıolabileceklerigörüşündeolduklarını,yalnızbugörüşlerini,oradakiKürtlerleişbirliğiyapmışolmalarıveKürtlerindeErmenileretoprakvermedüşüncelerinekesinliklekarşıbulunmalarıdolayısıylaaçığavurmakistemediklerinivehattâaçığavursalarbile,oradakiTürkçoğunluğunun,aşağıdakişartlarınyerinegetirileceğikonusundakendilerinegüvenceverilmedikçebudüşüncedeKürtlerdenayrılmayacaklarınızannettiklerinitespitetmiştir.ŞöylekiBirincisi,TürkveKürtçoğunluğununvearalarındakidiğerazınlıklarınyaşadıklarıtopraklarınbütünlüğü;ikincisi,Türkbağımsızlığınıntamolaraktanınmasıvefiilengarantiedilmesi;üçüncüsü,Türkiye'ninçağdaşmedeniyeteulaşabilmesiiçinserbestçegelişmesineengelolankayıtlarınkaldırılmasıylaWilsonprensiplerindevadedildiğiüzere,bağımsızlıklarındanvehaklarındanengüvenlibirşekildeyararlanmasınaimkânverilmesi;dördüncüsü,buhususlardaveTürkleringelişmelerininçabuklaştırılmasındaAmerika'nınbizeyardımcıolacağını,Cemiyet-iAkvam'akarşıüstlenmesi.

2-BoşaltılacaktopraklardançıkarılacakolanTürkveKürtleringönderildikleriyenitopraklardaderhalyerleştirilmelerivebutopraklardanhemenyararlanmalarınısağlamakiçinAmerika'nınyardımetmesi.3-OçevredeveözellikleErzincanveSivasarasındayoğunolarakbulunanErmeniler'inyineErmenistansınırlarıiçinegönderilmelerininsağlanması.4-Ermenistanadınavehesabınagerçekleşmesinimuhtemelgördüğümüztoprakvermedurumu,bağımsızbirErmenistanadınadeğil,ancakbüyükvemedenîbirdevletinmandasıaltındagelişecekçağdaşbirdevletadınaolacaktır.Çünkü,bugünküErmenistan'atoprakbırakmak,Türkiye'ninbaşınaikincibirMakedonyaderdiaçmakdemekolduğugibi,Kafkasyaiçindebirgaileçıkarmakdemektir.5-Bütünbunlartartışılabilirbir"teklif"niteliğindedir.Ancak,bunlarınkesinbirşekilalabilmesi,memlekettekihey'etlerletemaskurmayabağlıiseorayaAmerikanhey'etindenbiriningönderilmesişarttır.6-VeensonolarakkonununkanunîvemeşrubirşeklesokulmasıiçinOsmanlıMillîMeclisi'negötürülmesitabiîdir.12'nciKolorduKomutanıSalâhattinŞifreErzurum,21.8.1919Kişiyeözel12'nciKolorduKomutanlığı'na20'nciKolorduKomutanlığı'na(Yalnız12'nciKolordu).İlgi:13.8.1919.İstanbul'daçeşitlipartilerinAmerikanKomisyonu'naverilmeküzerealdıklarıkararlar,buradaHey'et-iTemsiliye'mizcesondereceüzüntüveeseflekarşılandı.Çünkü,birincimaddedeErmenistan'aDoğuillerimizdentoprakverilmesisözkonusuolmaktadır.Oysa,eziciçoğunluğuTürkveKürtolanbuillerdenbirkarıştoprağınbileErmenilerhesabınayazılmasının,bugüniçinuygulamadamümkünolamayacağışöyledursun,unsurlararasındakinefretveöcalmaduygusunundehşetveşiddeti,OsmanlıErmenilerinindönmelerihalindebileilleriçindeyoğunolarakyerleştirilmelerinitehlikeligöstermektedir.Bubakımdan,suçluolmayanOsmanlıErmenilerinegösterilecekenbüyükkolaylık,adaletliveeşitşartlaraltındavatanlarınadönmelerinikabuldenbaşkabirşeyolamayacaktır.Üçüncümaddede,ErzurumveSivasarasındayoğunbirErmenitopluluğubulunduğuhayali,bilgisizlikvevukufsuzluktanbaşkabirşeydeğildir:Harptenöncebile,buralardaoturanlarınbüyükçokluğuTürk,birazıZazadenilenKürtlerdenvepekazıdaErmenilerdenibaretti.BugünartıkvarlığındansözedileceksayıdaErmeniyoktur.Ohalde,bugibidernekleryetkilerinibilmelivebirişyapmakisterlerse,hiçolmazsaHarbiyeveHariciyeNezaretleri'ninbarışhazırlıklarıdolayısıylayaptıklarıresmîistatistikvegrafiklereolsunbaşvurmakzahmetindenkaçınmamalıdırlar.Butelgrafınaynenİstanbul'agönderilmesiniricaederiz.MustafaKemalGüvenlikleilgiliAnkara,14.8.19193'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanlığı'na1-MustafaKemalPaşa'ya(özel):İstanbul'agönderilmeküzereyazmışolduğunuzsoncevaplarınız,yerineulaştırılmışvebunacevapolarakbasılıbirraporla,AhmetRızaBey,Ahmetİzzet,Cevat,ÇürüksuluMahmutPaşalar,ReşatHikmet,Câmi,ReşitSadiBeyler,EsatPaşalargibipekçokşahsiyetindüşüncelerineuygunolanKaraVasıf'ınyaniCengiz'inveHalideEdipHanım'ıngörüşlerininyeraldığıuzunmektuplargeldi.Bunlarsıraileözetlenerekarzedileceğigibi,asıllarıdaSivas'agönderilecektir.Bunlarınhepsindebiryardımaihtiyaçduyulduğuvebu

yardımınAmerikatarafındanyapılmasınınenazzararlıyololarakkabulveuygunbulunduğuşeklindebirgerekçeilerisürülmektedir.Basılırapor,Câmi,Rauf,Ahmet,ReşitHikmet,ReşitSadiBey'lerileHalideHanım,KaraVasıf,EsatPaşa,bütünpartivederneklerindüşünceleriyoklandıktansonrabüyükçoğunluğungörüşünegöredüzenlenmiştir.Vakitvarmış.Kongredebiranönceişgörmek,Amerikalılargitmedentebligatyapılmakgerekirmiş.Amerikalılarıoyalayarakhareketlerigeciktirilmeyeçalışılıyormuş.Kongrehemenkesinbirkararverebilirmi'sorusuylaAmerikalılarbudüşünceyibenimsediklerinihissettiriyorlarmış.Kongrenintoplanmasınıçabuklaştırmanızricaolunur.20'nciKolorduKomutanıAliFuatButelgraftasözüedilenuzunmektuplargünlercetelleriişgaledenşifrelerleverildi.Birbirineekliolanoşifrelerdenbirideşuydu:GüvenlikleilgiliKişiyeözelAnkara,17.8.19193'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanıKâzımBeyefendi'yeMustafaKemalPaşaHazretleri'ne(özel):16.7.1919tarihve880sayılışifrenindokuzuncumaddesininekidir:KaraVasıf'ın10numaralımaddehakkındaekolarakverdiğibilgi:1-BiryardımşeklindeAmerika'yataraftarolursakvebunuDoğuİlleriKongresi,MillîKongre,biristekgibitelgraflahükûmetimizebildirirse,Wilson'unAmerikanKongresi'nekarşıgüzelbirdayanaknoktasıolacaktır.İstanbul'dapekçokaydınbugörüştenyanadırveböylebirşeyhazırlıyorlar.EğerAnadoludayaparsayararlıolurdiyorlar.Böyleolursa,Amerika'nınmandasındanyararlanarakötekialçakdüşmanlarımemleketimizdençıkarmakvesonrayalnızcaAmerikalılarlakarşılaşmakmümkünolurveuğraşmakdakolayolur.BirdeAmerikalılarbizişiddetlesuçluyorlar.Yanihükûmetiaşağılayıpmilletimizidehorluyorlar.Temsilcilerineİstanbul'dançıkışını,Paris'egidişini,muhtıraları....sonradiyorlarki,Avrupa'nınyapmayacesaretedemediğinisizkabulediyorsunuz.Sözgelişi,AvrupabüyükbirErmenistankurulmasınıdüşünmüyor.Sizinsadrazam,Toros'tansınırveriyor,Ermenistanistiyor.Oysa,şimdiyekadarAmerikankomisyonlarındanhiçbirisibile,bunaolabilirdemedi.Bütünraporlaragöre,Anadolu'da,Türkiye'debirErmenistankurmakşöyledursun,muhtarvebölgeselidarelerbileoluşturmakmümkündeğildir.Nüfuslarıyok,topraklarıyok.Buyönetimmüthişbiraskerîkuvvetedayandırılmazsaolmaz.Ermenilerdebukuvvetolamaz,Amerikabulûtfuyapamaz.Ötekidevletlerdebunatahammüledemez.Meğerki,oralarızaptetsinlervebarışyapsınlar,Budamümkündeğil,Rekabetbunuengeller.İşteİstanbul'unhaberleri.Oradaiyicedüşünülsün:Epeycezamanvardır.AmerikanKongresihemenhemenWilson'udinlemeküzeredir.2-İstanbul'dabüyükçaptatemaslarvar.OnuniçinMustafaKemalPaşagenelbiremirverirmi'Yoksaİstanbul'unkararveçalışmalarınıbenimsermi'Buçalışmalarınamacı,milletinbirliği,vatanınbütünlüğü,istiklâlvehâkimiyetineldeedilmesi!EğerMustafaKemalPaşaburayagenelbiremirvermezsevekendisihemenoradanAmerikalılar,İngilizlervediğeryabancılarlatemasageçmezse,tabiîburadafaaliyetdevamedecektir.Belki;tersbirsonuçortayaçıkabilir.Bunadikkatiçekerim.Burolü,siyasetiçokdahaiyiyürütenbirMustafaKemalPaşa'nınmücadelesinevekuvvetinedayanmakise,onunsözleri,demeçleri,tavırvehareketleriyletutumvesözolarakyalanlanmış.3-ÇolakHüseyinSalâhattinikiyüzlüdavranışınısürdürüyor.SadıkBey'inengözdebendelerindenolanbuşahsınbirmevkisahibiolmamasıiçinneyapılacağıdüşünülüyor.20'nciKolorduKomutanıAliFuat

KaraVasıfBey'ebildirilmeküzereverilencevapşuydu:ŞifreErzurum,19.8.1918Kişiyeözelveivedi20'nciKolorduKomutanıAliFuatPaşaHazretleri'neİlgi:17.8.19191-SözüedilenAmerikanmandasınınnasılbiryardımsağlayacağınındikkatlibirincelemedengeçirilmesivemillîgayemizaçısındanbiryararıolupolmayacağınındahesaplanmasıpekönemlidir.İstanbul'daçalışangrubungayesimilletinbirliği,vatanınbütünlüğü,istiklâlvehâkimiyetineldeedilmesinoktasındatoplanmışgösterildiğinegöre,Amerikanmandasınıkabuldurumundabugayekorunmuşolabilirmi'2-Millîisteklerebağlıkalmayanveonlarauygundüşmeyenkararlar,hiçbirzamanmilletçekabuledilemeyeceğinden,milletimizinvevatanımızınalınyazısınıtayinde,millîvicdanatercümanolmaktanibaretbulunangörevimizitamolarakyerinegetirebilmekiçin,millîisteğinodaklaşaraktekbirhedefeyönelmesinibeklemedenhiçbirmeseledeyetkiligörünmemizdoğrudeğildir.Bundandolayıdırki,tarafımızdanyabancılarlaolantemasveilişkilerin,kongreninkararlarınauyularakmilletadınayapılmasınıtercihetmekteyiz.Tanrı'yaşükür,yurdumuzdakimillîakımınpekçokgelişmekte,kökleşmektevegüçlenmekteoluşu,bizlerisürekliolarakbunoktayadoğruçekiyorvedavetediyor.3-Şurasıdagözönündetutulmalıdırki,memleketvemilletinalınyazısıüzerindeAmerikaveyaherhangibirdevletleanlaşmayayetkiliolabilecekbirhükûmet,ancakmillîhâkimiyetilkesinikabulvemillibirmeclis'invarlığınıbenimseyerekonadayanmayıgereklisayanbirhükûmettir.Butakdirde,İstanbulHükümeti'nioluşturacakşahıslarındamutlakabuvasıflarıtaşımasıgerekir.Buradabizceolduğugibioradakiçalışmalarınızdabuamacınsağlanmasınayönelmelidir.4-Yakındakongrekararlarınıöğreneceksiniz.Gözlerinizdenöperiz.MustafaKemalBiküçükbilgidahavereyim.Sivas'agelmişolangazeteciMisterBrown(Brovn)ilebizzatgörüşmeyiuygungördüm.Karşısındakinikolaylıklaanlayançokzekibirgenç.Bundansonra,8Eylültoplantısındasözünüettiğimmuhtıraelealındı.BumuhtıradabaşlıcaAmerikanmandasıüzerindeduruluyordu.Ogünlerde,İstanbul'dangelenbazıkimselerAmerikalıMistezBrown(Bravn)adındabirgazeteciyideSivas'agetirmişlerdi.Bukonuüzerindekongredegeçengörüşmelereyervermedenönce,yüksekhey'etiniziyeterinceaydınlatabilmekiçin,bazı,önbilgilerarzedeyim.Bubilgiler,Erzurum'danberibaşlayanbazıhaberleşmelerdendahaiyianlaşılacağıiçin,onlarıolduğugibisunacağım:GüvenlikleilgiliveçokivediAmasya,25/26.7.1919Erzurum'da3'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkaılığı'na1-MustafaKemalPaşa'yaözel:Bugün25Temmuz1919akşamıBekirSamiBeyefendiAmasya'yageldiler.Kendileriileuzuncabirsüregörüşmekşerefineeriştim.MustafaKemalPaşa'yaveRaufBeyefendi'yesaygılarınısunarlar.Kendisiaşağıdakidüşünceleriniarzetmekliğimiricaetmiştir.2-Bağımsızlık,elbetteistenirvetercihedilir.Ancak,tambağımsızlıkistediğimiztakdirde,vatanınbirçokparçalaraayrılacağıkesinveşüphesizdir.Şuhalde,ikiüçiliiçinealmaktanibaretolacakbağımsızlığa,vatanımızınbütünlüğünügarantialtınaalacakyabancıbirdevletinhimayesi(mandaterlik)elbettetercihedilir.Osmanlıülkesinintamamınıiçinealanmeşruluğumuzvedışarıdakitemsilhakkımızeskidenolduğugibidevametmekşartıyla,belirlisüreiçinAmerika

mandasınıistemeyimilletimiziçinenyararlıbirçözümşekliolarakkabulediyorum.BukonudaAmerikatemsilcisiylegörüştüm.Birkaçkişinindeğil,bütünbirmilletinsesiniAmerika'yaduyurmakgerektiğinisöylediveaşağıdakişartlarçerçevesindeWilson'a,Senato'yaveAmerikanKongresi'nebaşvurulmasınıteklifetti:a)Adilbirhükumetinkurulması,b)Öğretimveeğitiminyayılmasıvegenelleştirilmesi,c)Dinvemezhephürriyetininsağlanması,d)Gizlianlaşmalarınkaldırılmasıe)BütünOsmanlıülkesinisınırlarıiçinealacakşekilde,AmerikanHükûmeti'ninbizikumandasıaltınaalmayıkabuletmesi.3-Bundanbaşkakongremizinseçeceğibirhey'eti,Amerika'yabirzırhlıilegöndermeyidetemsilciüzerinealmıştır.4-BekirSamiBey,dahabirikigünburalardakalacağından,hertürlüemirvetalimatınbenimaracılığımlagönderilmesini,özellikleSivasKongresi'ninnezamantoplanacağınınvekendilerininogünekadarneredebeklemesininuygunolacağınınbildirilmesiniistirhameylemekteolduğu.5'inciKafkasTümeniKomutanVekiliArifŞifreİvedivekişiyeözelErzurumAmasya'da5'inciTümenKomutanlığına1-ŞimdiAmasya'dabulunaneskiValiBekirSamiBeyefendi'yeözel:Zâtıâlîlerinintelgrafındançokyararlandık,ToplanmışbulunanVilâyat-ıŞarkiyeKongresihemenhertaraftakendimemleketlerihalkıncaetkili,hatırısayılırvesözsahibiolaraktanınmışkimselerdenkurulmuşyetkilibirhey'etdurumundadır.Bukongrede,şimdiyekadaryapılangörüşmelerde,devletvemilletinistiklâlininbölünmezliğiısrarlasavunulmaktadır.Bubakımdan,bizcededahaşartlarıveniteliğibelirsizolanbirAmerikamandaterliğindenkongrededoğrudandoğruyasözedilmesipeksakıncalıolacağından,zâtıâlîlerininİstanbul'datemastabulunduğukimselerleyaptığıgörüşmeleredayanarakaşağıdakinoktalarınaçıklanmasınıvebizlerihemenaydınlatmanızıözelliklericaederiz.Bundanöncededoğrudandoğruyaİstanbul'dangelenbukonudakibilgilerşüpheligörüldüğünden,aynıesaslarçerçevesindeaçıklamaistendiğigibi,21Temmuz1919tarihindeSivas'taRefetBeyvasıtasıylaİstanbul'danalınanbilgilerdedeyineşüphelinoktalarbulunduğundan,oradandaşartlarhakkındakestirmedenaçıklamaistenmiştir.a)Tambağımsızlıkistendiğitakdirde,vatanınbirçokparçalaraayrılacağıkesinveşüphesizdir,buyuruluyor.Bugörüşünkaynağınedir'b)Vatanınbütünlüğündenmaksat,memleketinbütünlüğümü,yoksahakimiyethaklarımıdır'c)Osmanlıülkesinintamamınıiçinealanmeşruluğumuzvedışarıdakitemsiledilmehakkımızeskidenolduğugibidevametmekşartiylemandaterlikistemeyienyararlıbirçözümolarakkabulbuyuruyorsunuz,Ancak,temsilcininilerisürdüğünübildirdiğinizmaddelerilebuşekilbiribiriileçelişmişgörünüyor.Çünkü,meşruluğumuzeskidenolduğugibidevamettiğitakdirde,hükûmet,yasamagücününgüveninesahipvedenetiminetâbîbirhey'ettenibaretolurki,artıkbuhey'etinkuruluşundaAmerika'nınmüdahalesiveetkisiolamaz.BudurumdayameşrulukdevamedecektirveAmerika'danâdilbirhükümetinkurulmasınıistemeyegerekyoktur.Yahutda,istendiğinegöre,meşruluğundevamısözdenibaretkalır.d)Öğretimveeğitiminyayılmasındanvegenelleştirilmesindenmaksatnedir'İlkandahatırımızagelen,memleketinhertarafındaAmerikanokullarınınaçılmasıdır.ÇünküdahaşimdidenyalnızSivas'tayirmibeşkadarokulaçmışlardırki,yalnızbirtanesindebinbeşyüzkadarErmeniöğrencivardır.BudurumkarşısındaOsmanlıveİslâmveöğretimveeğitimininyayılmasıvegenelleştirilmesiilebuteşebbüsnasılbağdaştırılacaktır.

e)Dinvemezhephürriyetininsağlanmasımaddesideönemlidir.Patrikhanelerinimtiyazlarıdevamederkenbununfarklıyanıveanlamınedir'f)TemsilcininbeşincimaddeolaraksözünüettiğibütünOsmanlıülkesininsınırlarınedemektir'Yanisavaştanöncekisınırlarımızmıdır'EğerbudeyimiçindeSuriyeveIrakdavarsa,AnadoluhalkıArabistanadınamandaterlikisteğinehakveyetkisiolabilirmi'g)Bugünkühükûmetinpolitikasınedir'TevfikPaşanedenLondra'yagitti'Amerikalılargibiİngilizlerindeayrıcabirmandaterlikpolitikasıgüttüklerianlaşılıyor.Aralarındakifarknedir'HükümetAmerikanmandasıiçinnedüşünüyor'Yanibunaeğilimlimi,yoksaisteksizmi'AmerikalılarnedenErmenistanmandaterliğinibıraktılar'Amerikalılarmandayıalmayanedereceyekadaryatkınveisteklidirler'2-SivasKongresi'nintoplanması,ErzurumKongresi'ninsonucunabağlıdır.Bununlaayrıcauğraşılmaktadır..YüksekşahsiyetlerininbunubeklemeküzereyaTokat'tayahutAmasya'dabulunmalarıuygundur.Saygılarımızısunarız.MustafaKemalGüvenlikleilgiliAmasya,30.7.1919İvedi3'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanlığı'na1-MustafaKemalPaşa'yaözel;BekirSamiBey'denalınancevapaşağıdaarzolunur:a)Tambağımsızlıkistendiğitakdirde,vatanınbirçokbölgeyeayrılacağıvebirkaçmandayatabitutulacağımızDörtlerKomisyonu'ncakararlaştırılmıştır.Bubakımdanvebunaengelolmakiçin,Amerikantemsilcisi,birmandaistemeninenuygunolacağınısöylemiştir.b)Yalnızhakimiyethaklarısözkonusudur;yurtbütünlüğümüzünkorunmasıtemelilkedir.

c)Amerika'danherhangişekildebirhükumetistemeyeceğiz.Amerika'yaadilbirhükumetkuracağımızkonusundagüvencevereceğiz.Anayasamızınhükümleriyürürlüktekalmak,Hanedan'ınhertürlühükümsürmehaklarınadokunulmamakvekorunmak,eskidenolduğugibidışarıdatemsilcilerimizbulunmakşartıyla,AmerikanHükûmeti'ninmutluluğumuzavegelişmemizeyardımcıolmasınıisteyeceğiz.İsteyeceğimizmandaşeklibudur.d)ÖğretimveeğitiminyayılmasındanvegenelleştirilmesindenmaksatAmerikanokullarınınköylerimizekadargirmesineizinvermekdeğil,millîveislâmîöğretimveeğitimiyaymayavegenelleştirmeyeçalışacağımızkonusundakendilerinesözvermeklebirlikteyardımlarınıistemektir.MandaterliğiAmerikanmisyonerlerinedeğilAmerikanHükümeti'nevermekistiyoruz.e)Dinvemezhephürriyetiesasendinîveislâmîilkelerimizingereğidir;Amerikankamuoyubugerçeğibilmediğiiçin,kendilerinebukonudagüvencevermekistiyoruz.Temsilcininsözünüettiğisınırlarsavaştanöncekisınırlarımızdır.Suriyevediğermemleketlerüzerindebizimmandaterlikisteğineyetkimizolupolmamasıkongreceçözülecekbirsorundur.EsasenSuriyeveIrak'taAmerikanhey'etlerihalkoyunabaşvurdular.SuriyeveFilistin'debağımsızbirAraphükûmetikurulmasınıistemeklebirlikte,Amerikanmandasınıötekilerdendahaüstüntuttuklarınıgösterdiler.f)Bugünkühükûmetdahayenikurulduğundanpolitikasıbellideğildir.Ancak,dahaöncekihükûmetlerinsiyasetlerigüçsüzlükveİtilâfkuvvetlerininheremrineboyuneğmekti.TevfikPaşa,Londra'yagitmeyerekFeritPaşailegeridönmüştür.Amerika,Ermenistanhükûmetibelliolmadanyalnızoralardadolaşanheyetlerininverdiğiraporlaragöre,büyükbirErmenistan'ınkurulmasınamaddîolarakimkânbulunmadığıgörüşündedir.Mandakonusundakiaynntılıbirraporpostailegönderilmeküzeredir.g)ŞimdiliktarafınızdanyapılacaktebligatıbeklemeküzereTokat'tabulunacağım.AmasyaveTokatileilçelerdegereklitebliğlerdebulunmaktavebunlarıniyisonuçlarvereceğiniümitetmekteyim.Hepinizesaygılarımısunarım,efendim.5'inciTümenKomutanıArifşifreErzurum,1.8.1919KişiyeözelAmasya'da5'inciTümenKomutanlığı'naButelgrafınhemenBekirSamiBeyefendi'yeıılaştırılmasıvecevabınınaceleolarakalınmasıricaolunur.BekirSamiBeyefendi'yeÖzel:İlgi:3.7.1919.Amerikanmandasıhakkındakisonaçıklamalarınızıöğrendik.Buşartlaragöreaslındakorkulacakbirşeyolmamaklâzım.Bununlabirliktedahabirnoktahakkındakiyüksekgörüşlerinizidealmakistiyoruz.LehimizdebukadarelverişlişartlarilerisürülmesineyatkınbulunacakolanAmerikanHükumeti,böylebirmandaterliğikabuletmesineyanibunakatlanmasınakarşılık,Amerikaadınanegibiyararveçıkarlarsağlamışolacaktır'Bununlakendihesaplarınaeldeedeceklerisonuçnedir'Bukonudakiyüksekdüşüncevebilgilerinizledebiziaydınlatmanızıacelebekleriz,efendim.MustafaKemalAmasya,3.8.l9193'cüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanlığı'naBekirSamiBey'denalınancevapaşağıdaarzolunur:MustafaKemalPaşa'yaÖzel:Amerikalılarlaşimdiyekadaryapılangörüşmelertabiatıylahepözelbirşekildeolmuşvesırfbirvarsayımdanibaretkalmışolduğuiçin,mandaterliklerinher

ikitarafayükleyeceğişartlarüzerindedurulmamıştır.Mümkünse,hazırlıklarabaşlanarakSivasKongresi'ninbiranönceaçılmasıgereğiniözetolarakarzederim.KurmayYarbayArifMustafaKemalPaşaHazretleri'neSaygıdeğerEfendim,Memleketinsiyasîdurumuensonkertesinegeldi.Kendimizebiryönçizebilmekiçin,Türkmilletininzarınıatıpolumlubirdurumalmazamanıisegeçmeküzerebulunuyor.Dışdurumİstanbul'daşöylegörünüyor:Fransa,İtalya,İngiltere,Türkiye'ninmandaterlikmeselesiniAmerikanSenatosu'naresmenteklifetmişolmaklabirlikte,Senato'nunbuteklifikabuletmemesiiçinbütüngüçlerinikullanıyorlar.Taksimdenpaykaçırmakelbetteişlerinegelmiyor.Suriye'dearadığınıbulamayanFransa,zararınıTürkiye'denkapatmakistiyor.İtalyanamuslubiremperyalistolduğundan,savaşaancakAnadolu'nunbölüşülmesindepayalmakiçingirdiğiniaçıktanaçığasöylüyor.İngiltere'ninoyunubirazdahaincedir.İngiltere,Türk'ünbirliğini,çağdaşlaşmasını,gerçekbirbağımsızlıkkazanmasını,gelecektebileistemiyor.Yeniimkânvegörüşlerle;tamamençağdaşvekuvvetlibirMüslüman-Türkhükûmetibaşındahilâfetdeolursa,İngiltere'ninelindekimüslümanesirleriiçinkötübirörnekolur.İngiltereTürkiye'yibütünüileelegeçirebilse,kafasınıkolunukoparır,birkaçyıldasadıkbirsömürgedurumunasokar.Buna,memleketimizdeenbaştaveözellikledinîsınıflarçoktantaraftardırlar.FakatbunuFransailedövüşmedenyapabilmekmümkünolamayacağındantaraftarolamaz.Fakat,Türkiye'yibütünolarakkorumakgereğiduyulursa,yanibölüşmeninbüyükaskerîfedakârlıklarlayapılabileceğinianlarsaLâtinlerisokmamakiçinAmerikangörüşünütutarvedestekler.Nitekimİngilizsiyasetçileriarasındazatenbugörüşeeğilimliolanlarvardır.Morisson(Morison)gibiünlükimselerAmerika'nınTürkiye'demandakurmasmıistiyorlar.Başkabirçözümyoluda,Türkiye'yiTrakya'dan,İzmir'den,Adana'dan,belkideTrabzon'danveheleİstanbul'danyoksunbıraktıktansonra,eskiKapitülasyonlarıveboğulmayamahkûmiçsınırlarıylabaşbaşabırakmak.Bizİstanbulda,kendimiziçin,bütüneskiveyeniTürkiyesınırlarınıiçinealmaküzeregeçicibirAmerikanmandasınıKehven-işerolarakgörüyoruz.Dayandığımıznoktalarşunlardır:1-Aramızda,hangişartlaraltındaolursaolsun,Hristiyanazınlıklarkalacaktır.BunlarhemOsmanlıvatandaşıolmahaklarındanyararlanacaklarhemdedışarıdabirAvrupadevletinedayanarakkarışıklıkçıkaracaklar,sürekliolarakmüdahaleyeyolaçacaklarvezatengöstermeliktenibaretolanbağımsızlığımızdanazınlıklaradınaheryılbirparçadahakaybedeceğiz.Güçlübirhükûmetveçağdaşbiridarekurulabilmesiiçin,patrikhaneninsiyasîimtiyazla,azınlıklarınkuvvetlidevletlervasıtasıylayaptıklarısüreklitehditlerortadankalkmalıdır.KüçükvezayıfbirTürkiyebunubaşaramayacaktır.2-Biribiriniyokeden,çıkarsağlama,hırsızlık,maceraveşöhretiçinyaşayanlarınhırsınıdoyuranbuhükûmetanlayışıyerine,milletinrefahvekalkınmasınısağlayabilecek,halkıveköyleri,sağlığıvezihniyetiileçağdaşbirhalkdurumunagetirebilecekbirhükûmetanlayışveuygulamasınaihtiyacımızvar.Bununiçingerekliolanparayauzmanlığavekudretesahipdeğiliz.Siyasîdışborçlar,siyasîesaretiartırıyor.Taraftutma,cahillikveçokkonuşmaktanbaşkaolumlubirsonuçverenyenibirhayatyaratamıyoruz.Bugünkühükûmet,adamlarınıtakdiretmesebile,halkıvehalkhükûmetikurulmasınıyararlıgörenFilipingibivahşîbirmemleketi,bugünkendikendiniidareyemuktedirçağdaşbirmakinehalinekoyanAmerika,bukonudaçokişimizegeliyor.OnbeşyirmiyılsıkıntıçektiktensonrayenibirTürkiye'yi,herferdiöğrenimivezihniyetiylegerçekbağımsızlığıkafasındavecebinde

taşıyanbirTürkiye'yi,ancakyenidünyanınkabiliyetiyaratabilir.3-YabancıdevletlerinTürkiyeüzerindekirekabetlerinivekuvvetlerinimemleketimizdenuzaklaştırabilecekbiryardımcıyaihtiyacımızvar.BunuancakAvrupadışındaveAvrupa'dandahagüçlübireldebulabiliriz.4-Bugünküoldubittileriortadankaldırmakvedavamızısür'atledünyayakarşısavunabilmekiçin,gerekligücesahipbirdevletinyardımınıistemeklâzımdır.YayılmasiyasetigüdenAvrupa'nınbaşvurduğubinbiryolvealçakçasiyasetinekarşıböylebirvekilolarakAmerika'yıkendimizekazanarakortayaatabilirsek,DoğuMeselesi'nideTürkMeselesi'nidegelecekiçinkendimizçözümlemişolacağız.Busebeplerdendolayı,biranönceistememizgerekenAmerikanmandasıda,elbettesakıncasızdeğildir.Haysiyetimizdenepeycefedakârlıketmekmecburiyetindebulunuyoruz.Yalnız,bazılarınındüşündüğügibi,Amerika'nınresmîsıfatındadinîeğilimvetaraftutmayoktur.HristiyanlaraparaverecekmisyonerkadınAmerika'sı,Amerika'nınyönetimmekanizmasındabiryertutmaz.Amerika'nınyönetimmekanizmasıdinsizvemilliyetsizdir.O,türlücinsvemezhepteninsanlarıçokuyumluvekaynaşmışolarakbiraradatutmanınyolunubiliyor.Amerika,Doğu'damandaterlikyapmakAvrupa'dabaşınadertaçmakniyetindedeğildir.Fakatonlarınonurmeselesiyaptıklanşey,yöntemleriveidealleriileAvrupa'dandahaüstünbirmiletolmakiddiasıdır.BirmilletiçtenlikleAmerikanmilletinebaşvurursa,Avrupa'ya,girdiklerimemleketvemilletinyararınanasılbiridarekurduklarınıgöstermekisterler.Amerikanresmîmahfillerininönemlişahsiyetleriarasındaepeylehimizebirhavaoluştu.İstanbul'aErmenidostuolarakgelenbirçokhatırısayılıAmerikalı,TürkdostuveTürkpropagandacısıolarakdöndüler.BuakımıtemsiledenresmîvegayrîresmîAmerikangörüşününaltındayatangizlidüşünceşudur:Türkiye'yiparçalamamak,eskisınırlarıiçindebirbütünhalindeolduğugibikorumakşartıylagenelvetekbirmandayabağlamak.Suriye,AmerikanKomisyonuoradaiken,genelbirkongretoplayarakAmerika'yıistemiştir.Suriye'ninbuisteğiAmerika'daçokiyikarşılanmıştır.Amerika,bizimtopraklarımızüzerindeErmenistankurmayaniyetligörünmüyor.Eğermandayıalırlarsa,bütünmilletlerieşitşartlaraltındabirmemleketevdâdıolarakkabuledipalacaklarınıönemliçevrelerdenhaberaldım.Nevarki,Avrupa,mutlakabirErmenistanmeselesiortayaçıkarmak-özellikleİngiltere-Ermenileretavizlervermekistiyor.AmerikankamuoyundazulümgörmüşErmenileradınabiroyunoynamayaçalışıyor.Avrupakorkusubizimfikiradamlarınıdüşündürüyor.ReşatHikmetBeygibi,CâmiBeygibi,hattâmillîbirliğeşekilverendiplomatlarımızın,Ermenimeselesiiçinbirçözümyolutavsiyelerivar.Resmensizeyazılıyor.Çoktehlikelianlargeçiriyoruz.Anadolu'dakimücadeleyidikkatvesevgiyleizleyenbirAmerikavar.Hükûmetveİngilizler,bununHristiyanlarıöldürmek,İttihatçılargetirmekiçinyapılanbirhareketolduğudüşüncesiniAmerika'yaelbirliğiilebenimsetmeyeçalışıyorlar.HeranbuMillîMücadele'yidurdurmakiçinkuvvetgönderilmesitasarlanıyor;bununiçinİngilizlerikandırmayaçalışıyorlar.MillîMücadelesür'atleveolumluisteklerlekendiniortayakoyarsaveHristiyandüşmanlığıgibibirrengideolmazsaAmerika'dahemendestekbulacağınıyineçokönemliçevrelergarantiediyorlar.SivasKongresitoplanıncayakadar,Amerikankomisyonunualıkoymayaçalışıyoruz.Hattâ,kongreyeAmerikalıbirgazetecigöndermeyidebelkibaşarabileceğiz.İştebütünbunlarkarşısında,dâvâmızdabizeyardımcıolabilmesiiçin,bufırsatdakikalarınıkaybetmeden,bölüşülmeveçözülmekorkusukarşısında,kendimiziAmerika'yabaşvurmayamecburgörüyoruzVasıfBeykardeşimizlebuhusustabirleştiğimiznoktalarıkendisideayrıcayazacaktır.

Türkiye'yiazimveiradesahibigenişgörüşlübirikikişibelkikurtarabilir.Maceraveboğuşmadevriartıkgeçmiştir.Gelecekiçinkalkınmavebirliksavaşıaçmayamecburuz.Sınırlarındabukadarçokevladıölenzavallımemleketimizindüşüncevemedeniyetsavaşındakaçtaneşehidivar.BizTürkiye'ninhayırlıevlâtlarından,yarınınkurucularıolmalarınıistiyoruz.Sizin,RaufBeykardeşimizlebirlikte,temelleribileçökenzavallımemleketimiziçinuzaklarıgörerekdüşünüpçalışmanızıbekliyoruz.Saygılarımıgönderir,başarınızaduaederim.Millîdâvâdacanıylabaşıylaçalışanlararasında,sadebirTürkaskerininalçakgönüllülüğüile,sizinlebirlikteolduğumuifadeederim.10.8.1919HalideEdipAfyonkarahisar13.8.196915'inciKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşa'yaözel:İstanbul'dakiçeşitlipartilerinbirleşerekAmerikahey'etineverilmeküzerealdıklarıkararlaraşağıdaarzolunur:1-ErmenistaniçinTürkiye'nindoğusınırlarıüzerindeErmenilerinişineyarayacakbirtoprakparçasıvermeyeDoğuillerindekiTürklerinveoradaişbaşındabulunanbüyüklerin,bubölgeningelecektekirefahınıveserbestçegelişmesinidüşünerekrazıolabileceklerigörüşündeolduklarını,yalnızbugörüşlerini,oradakiKürtlerleişbirliğiyapmışolmalarıveKürtlerindeErmenileretoprakvermedüşüncelerinekesinliklekarşıbulunmalarıdolayısıylaaçığavurmakistemediklerinivehattâaçığavursalarbile,oradakiTürkçoğunluğunun,aşağıdakişartlarınyerinegetirileceğikonusundakendilerinegüvenceverilmedikçebudüşüncedeKürtlerdenayrılmayacaklarınızannettiklerinitespitetmiştir.ŞöylekiBirincisi,TürkveKürtçoğunluğununvearalarındakidiğerazınlıklarınyaşadıklarıtopraklarınbütünlüğü;ikincisi,Türkbağımsızlığınıntamolaraktanınmasıvefiilengarantiedilmesi;üçüncüsü,Türkiye'ninçağdaşmedeniyeteulaşabilmesiiçinserbestçegelişmesineengelolankayıtlarınkaldırılmasıylaWilsonprensiplerindevadedildiğiüzere,bağımsızlıklarındanvehaklarındanengüvenlibirşekildeyararlanmasınaimkânverilmesi;dördüncüsü,buhususlardaveTürkleringelişmelerininçabuklaştırılmasındaAmerika'nınbizeyardımcıolacağını,Cemiyet-iAkvam'akarşıüstlenmesi.2-BoşaltılacaktopraklardançıkarılacakolanTürkveKürtleringönderildikleriyenitopraklardaderhalyerleştirilmelerivebutopraklardanhemenyararlanmalarınısağlamakiçinAmerika'nınyardımetmesi.3-OçevredeveözellikleErzincanveSivasarasındayoğunolarakbulunanErmeniler'inyineErmenistansınırlarıiçinegönderilmelerininsağlanması.4-Ermenistanadınavehesabınagerçekleşmesinimuhtemelgördüğümüztoprakvermedurumu,bağımsızbirErmenistanadınadeğil,ancakbüyükvemedenîbirdevletinmandasıaltındagelişecekçağdaşbirdevletadınaolacaktır.Çünkü,bugünküErmenistan'atoprakbırakmak,Türkiye'ninbaşınaikincibirMakedonyaderdiaçmakdemekolduğugibi,Kafkasyaiçindebirgaileçıkarmakdemektir.5-Bütünbunlartartışılabilirbir"teklif"niteliğindedir.Ancak,bunlarınkesinbirşekilalabilmesi,memlekettekihey'etlerletemaskurmayabağlıiseorayaAmerikanhey'etindenbiriningönderilmesişarttır.6-VeensonolarakkonununkanunîvemeşrubirşeklesokulmasıiçinOsmanlıMillîMeclisi'negötürülmesitabiîdir.12'nciKolorduKomutanıSalâhattinŞifreErzurum,21.8.1919Kişiyeözel

12'nciKolorduKomutanlığı'na20'nciKolorduKomutanlığı'na(Yalnız12'nciKolordu).İlgi:13.8.1919.İstanbul'daçeşitlipartilerinAmerikanKomisyonu'naverilmeküzerealdıklarıkararlar,buradaHey'et-iTemsiliye'mizcesondereceüzüntüveeseflekarşılandı.Çünkü,birincimaddedeErmenistan'aDoğuillerimizdentoprakverilmesisözkonusuolmaktadır.Oysa,eziciçoğunluğuTürkveKürtolanbuillerdenbirkarıştoprağınbileErmenilerhesabınayazılmasının,bugüniçinuygulamadamümkünolamayacağışöyledursun,unsurlararasındakinefretveöcalmaduygusunundehşetveşiddeti,OsmanlıErmenilerinindönmelerihalindebileilleriçindeyoğunolarakyerleştirilmelerinitehlikeligöstermektedir.Bubakımdan,suçluolmayanOsmanlıErmenilerinegösterilecekenbüyükkolaylık,adaletliveeşitşartlaraltındavatanlarınadönmelerinikabuldenbaşkabirşeyolamayacaktır.Üçüncümaddede,ErzurumveSivasarasındayoğunbirErmenitopluluğubulunduğuhayali,bilgisizlikvevukufsuzluktanbaşkabirşeydeğildir:Harptenöncebile,buralardaoturanlarınbüyükçokluğuTürk,birazıZazadenilenKürtlerdenvepekazıdaErmenilerdenibaretti.BugünartıkvarlığındansözedileceksayıdaErmeniyoktur.Ohalde,bugibidernekleryetkilerinibilmelivebirişyapmakisterlerse,hiçolmazsaHarbiyeveHariciyeNezaretleri'ninbarışhazırlıklarıdolayısıylayaptıklarıresmîistatistikvegrafiklereolsunbaşvurmakzahmetindenkaçınmamalıdırlar.Butelgrafınaynenİstanbul'agönderilmesiniricaederiz.MustafaKemalGüvenlikleilgiliAnkara,14.8.19193'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanlığı'na1-MustafaKemalPaşa'ya(özel):İstanbul'agönderilmeküzereyazmışolduğunuzsoncevaplarınız,yerineulaştırılmışvebunacevapolarakbasılıbirraporla,AhmetRızaBey,Ahmetİzzet,Cevat,ÇürüksuluMahmutPaşalar,ReşatHikmet,Câmi,ReşitSadiBeyler,EsatPaşalargibipekçokşahsiyetindüşüncelerineuygunolanKaraVasıf'ınyaniCengiz'inveHalideEdipHanım'ıngörüşlerininyeraldığıuzunmektuplargeldi.Bunlarsıraileözetlenerekarzedileceğigibi,asıllarıdaSivas'agönderilecektir.BunlarınhepsindebiryardımaihtiyaçduyulduğuvebuyardımınAmerikatarafındanyapılmasınınenazzararlıyololarakkabulveuygunbulunduğuşeklindebirgerekçeilerisürülmektedir.Basılırapor,Câmi,Rauf,Ahmet,ReşitHikmet,ReşitSadiBey'lerileHalideHanım,KaraVasıf,EsatPaşa,bütünpartivederneklerindüşünceleriyoklandıktansonrabüyükçoğunluğungörüşünegöredüzenlenmiştir.Vakitvarmış.Kongredebiranönceişgörmek,Amerikalılargitmedentebligatyapılmakgerekirmiş.Amerikalılarıoyalayarakhareketlerigeciktirilmeyeçalışılıyormuş.Kongrehemenkesinbirkararverebilirmi'sorusuylaAmerikalılarbudüşünceyibenimsediklerinihissettiriyorlarmış.Kongrenintoplanmasınıçabuklaştırmanızricaolunur.20'nciKolorduKomutanıAliFuatButelgraftasözüedilenuzunmektuplargünlercetelleriişgaledenşifrelerleverildi.Birbirineekliolanoşifrelerdenbirideşuydu:GüvenlikleilgiliKişiyeözelAnkara,17.8.19193'üncüOrduMüfettişliğiKurmayBaşkanıKâzımBeyefendi'yeMustafaKemalPaşaHazretleri'ne(özel):16.7.1919tarihve880sayılışifrenindokuzuncumaddesininekidir:KaraVasıf'ın10numaralımaddehakkındaekolarakverdiğibilgi:1-BiryardımşeklindeAmerika'yataraftarolursakvebunuDoğuİlleriKongresi,Millî

Kongre,biristekgibitelgraflahükûmetimizebildirirse,Wilson'unAmerikanKongresi'nekarşıgüzelbirdayanaknoktasıolacaktır.İstanbul'dapekçokaydınbugörüştenyanadırveböylebirşeyhazırlıyorlar.EğerAnadoludayaparsayararlıolurdiyorlar.Böyleolursa,Amerika'nınmandasındanyararlanarakötekialçakdüşmanlarımemleketimizdençıkarmakvesonrayalnızcaAmerikalılarlakarşılaşmakmümkünolurveuğraşmakdakolayolur.BirdeAmerikalılarbizişiddetlesuçluyorlar.Yanihükûmetiaşağılayıpmilletimizidehorluyorlar.Temsilcilerineİstanbul'dançıkışını,Paris'egidişini,muhtıraları....sonradiyorlarki,Avrupa'nınyapmayacesaretedemediğinisizkabulediyorsunuz.Sözgelişi,AvrupabüyükbirErmenistankurulmasınıdüşünmüyor.Sizinsadrazam,Toros'tansınırveriyor,Ermenistanistiyor.Oysa,şimdiyekadarAmerikankomisyonlarındanhiçbirisibile,bunaolabilirdemedi.Bütünraporlaragöre,Anadolu'da,Türkiye'debirErmenistankurmakşöyledursun,muhtarvebölgeselidarelerbileoluşturmakmümkündeğildir.Nüfuslarıyok,topraklarıyok.Buyönetimmüthişbiraskerîkuvvetedayandırılmazsaolmaz.Ermenilerdebukuvvetolamaz,Amerikabulûtfuyapamaz.Ötekidevletlerdebunatahammüledemez.Meğerki,oralarızaptetsinlervebarışyapsınlar,Budamümkündeğil,Rekabetbunuengeller.İşteİstanbul'unhaberleri.Oradaiyicedüşünülsün:Epeycezamanvardır.AmerikanKongresihemenhemenWilson'udinlemeküzeredir.2-İstanbul'dabüyükçaptatemaslarvar.OnuniçinMustafaKemalPaşagenelbiremirverirmi'Yoksaİstanbul'unkararveçalışmalarınıbenimsermi'Buçalışmalarınamacı,milletinbirliği,vatanınbütünlüğü,istiklâlvehâkimiyetineldeedilmesi!EğerMustafaKemalPaşaburayagenelbiremirvermezsevekendisihemenoradanAmerikalılar,İngilizlervediğeryabancılarlatemasageçmezse,tabiîburadafaaliyetdevamedecektir.Belki;tersbirsonuçortayaçıkabilir.Bunadikkatiçekerim.Burolü,siyasetiçokdahaiyiyürütenbirMustafaKemalPaşa'nınmücadelesinevekuvvetinedayanmakise,onunsözleri,demeçleri,tavırvehareketleriyletutumvesözolarakyalanlanmış.3-ÇolakHüseyinSalâhattinikiyüzlüdavranışınısürdürüyor.SadıkBey'inengözdebendelerindenolanbuşahsınbirmevkisahibiolmamasıiçinneyapılacağıdüşünülüyor.20'nciKolorduKomutanıAliFuatKaraVasıfBey'ebildirilmeküzereverilencevapşuydu:ŞifreErzurum,19.8.1918Kişiyeözelveivedi20'nciKolorduKomutanıAliFuatPaşaHazretleri'neİlgi:17.8.19191-SözüedilenAmerikanmandasınınnasılbiryardımsağlayacağınındikkatlibirincelemedengeçirilmesivemillîgayemizaçısındanbiryararıolupolmayacağınındahesaplanmasıpekönemlidir.İstanbul'daçalışangrubungayesimilletinbirliği,vatanınbütünlüğü,istiklâlvehâkimiyetineldeedilmesinoktasındatoplanmışgösterildiğinegöre,Amerikanmandasınıkabuldurumundabugayekorunmuşolabilirmi'2-Millîisteklerebağlıkalmayanveonlarauygundüşmeyenkararlar,hiçbirzamanmilletçekabuledilemeyeceğinden,milletimizinvevatanımızınalınyazısınıtayinde,millîvicdanatercümanolmaktanibaretbulunangörevimizitamolarakyerinegetirebilmekiçin,millîisteğinodaklaşaraktekbirhedefeyönelmesinibeklemedenhiçbirmeseledeyetkiligörünmemizdoğrudeğildir.Bundandolayıdırki,tarafımızdanyabancılarlaolantemasveilişkilerin,kongreninkararlarınauyularakmilletadınayapılmasınıtercihetmekteyiz.Tanrı'yaşükür,yurdumuzdakimillîakımınpekçokgelişmekte,kökleşmektevegüçlenmekteoluşu,bizlerisürekliolarakbunoktayadoğruçekiyorvedavetediyor.

3-Şurasıdagözönündetutulmalıdırki,memleketvemilletinalınyazısıüzerindeAmerikaveyaherhangibirdevletleanlaşmayayetkiliolabilecekbirhükûmet,ancakmillîhâkimiyetilkesinikabulvemillibirmeclis'invarlığınıbenimseyerekonadayanmayıgereklisayanbirhükûmettir.Butakdirde,İstanbulHükümeti'nioluşturacakşahıslarındamutlakabuvasıflarıtaşımasıgerekir.Buradabizceolduğugibioradakiçalışmalarınızdabuamacınsağlanmasınayönelmelidir.4-Yakındakongrekararlarınıöğreneceksiniz.Gözlerinizdenöperiz.MustafaKemalBiküçükbilgidahavereyim.Sivas'agelmişolangazeteciMisterBrown(Brovn)ilebizzatgörüşmeyiuygungördüm.Karşısındakinikolaylıklaanlayançokzekibirgenç.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERMANDAMESELESİNİNKONGREDEGÖRÜŞÜLMESİŞimdi,Efendiler,Kongre'demandakonusundayapılmışolangörüşmevetartışmalarıeldengeldiğince,olduğugibiyüksekheyetinizedinletmeyeçalışacağım:Birçokkimsesözaldı.Hiçkimseyesözvermedenönce,başkanlıkkürsüsündenzabıtlaraaynengeçmişolanşukısakonuşmayıyaptım:Buraporüzerindegörüşmeyebaşlamadanöncebazınoktalaradikkatiniziçekmekisterim.Raporda,sözgelişiMisterBrown'dansözedilmekteveellibinkişilikbirişçiordusunungetirileceğinisöylediğibildirilmektedir.Efendiler,MisterBrown:Benhiçbir,resmîsıfatlagörüşmüyorum.TamamiyleözelolarakgörüşüyorumdiyorvehattâAmerika'nınmandayıkabuledeceğinideğil,belkietmeyeceğinisöylüyor.OnuniçinsözleriAmerikaadınadeğil,kendiadınadır.Mandanınneolduğunukendisidebilmiyor.Mandasiznedersenizodur,diyor.Burapordaönemliolarakmandameselesivardır.Bukonudagörüşmedenönceondakikaaraverelim(saat15.25).Sonrakioturumda-İIksözVasıfBey'indir,dedim.VasıfBey,öncemandanınneolduğukonusundauzunaçıklamalaryaptı.Sözübaşkalarınabıraktı.Yenidensözaldıvebirkereprensipolarakmandayıkabuledelim,şartlarıüzerindedahasonragörüşürüzdedi.ÜyelerdenMacitBeyadındabirzat,genelkuruldaasılgürüşülecekmesele,bundansonrayalnızyaşayabilecekmiyiz,yaşayamayacakmıyız'Mandayınasılyorumlayacakvemandaterlenetarzdagörüşeceğiz'Bizimandasınaalacakdevletkimolacaktır'Asılmeselebudur,şeklindekonuştu.Ben,başkanlıkkürsüsündenZannederimburapordanikigörüşortayaçıkıyor.Bunlardanbirincisi,devletiniçtevedıştabağımsızlığındanvazgeçmemesi;ikinciside,devletvemilletinyabancıdevletlerinzararlıbaskılarıkarşısındabiryardımvedestekihtiyacındabulunupbulunmamasıdır.Asılkararsızlıkdoğurannoktabudur.Müsaadebuyurulursa,bunoktayıetraflıcadüşünmekiçinTeklifKomisyonu'nahavaleedelim.Sonradayüksekhuzurlarınızaarzedelim.Herhaldeiçeridevedışarıdaistiklâlimizikaybetmekistemiyoruzdedim.BununüzerinesözalanBekirSamiBey:yüklendiğimizgörevpekağırveönemlidir.Boştartışmalaraayıracakhiçbirdakikamızyoktur.Buraporumuzugörüşelimvevakitgeçirmedenhemenbirkararalalımdedi.Ben,başkanlıkkürsüsündenbumeseleyikomisyonbaşkanıolmakdolayısıylaaçıklayayım(benaynızamandaTeklifKomisyonuBaşkanıidim).Burapormetnikomisyondaokundu,üzerindebirçokkonuşmavetartışmayapıldı.Ancak,kesinkararverecekşekildebirgörüşbelirmedi.Dahaönce,GenelKurul'daokunmaksızınTeklifKomisyonu'nagönderilmişti.BusebeplebirdefadaburadaokunupGenelKurul'ungörüşübelirdiktensonrayenidenTeklifKomisyonu'nagönderilerekkesinkararverilmesiniistemiştikdedim.İsmailFazılPaşamerhumdasözalarakşukonuşmayıyaptı:BekirSamiBey'indüşüncesinekatılırım;kaybedecekvaktimizyoktur.Aslındasorundabasitleşmiştir.Tamistiklâlmi,yoksamandamıkabul

edeceğiz'Alacağımızkararbudur.Böylesineönemli,hattâpekönemliolanbirmeseleyiyenidenkomisyonagötürmekveoradanyenidenGenelKurul'agetirmeklevakitgeçirmeyelim.İşuzar.Zamanımızdeğerlidir.BunabugünyarınyahutöbürgünherhaldeGenelKurul'dabirkararverelim.Komisyondavakitgeçirmeyelim.Çünkü,pekincebirkonudur.BununarkasındanHamiBeysözalarakİsmailPaşaHazretleriileBekirSamiBeyefendi'nindüşüncelerinekatıldığınısöylediktensonra:Herhaldebirdesteğemuhtacız,bununenbasitdelilide,devletgelirlerininancakborcumuzunfaizinikarşılayabilmesidir!buyurdular.Bundansonra,RaifEfendimandaaleyhindekonuştu.İsmailFazılPaşaonakarşılıkolacakşekildeuzunbirkonuşmayaptı.DahasonratekrarBekirSamiBeysözaldıvedediki:İsmailFazılPaşaHazretleri'nintamamiylekatıldığımkonuşmasınayalnızbirşeyilâveedeceğim:KırımMuharebesindensavaşıkazanmışolarakçıkıpdakatıldığımızParisKongresi'nde,müttefiklerimizinbizeyüklemişolduklarıbilinenşartlarlabuşimdiokunanrapordakiisteklerimizkarşılaştırılacakolursa,bunlardanhangisinindahaçokbağımsızlığıyokediciolduğuanlaşılırsanırım.BekirSamiBey'densonraHâmiBeyHâmiBey'densonradaRefetBey(RefetPaşa)konuştular.RefetBey'inkonuşmasıaynenşöyleydi:Mandanınbağımsızlığıyoketmeyeceğigerçeğiortadaiken,bazıarkadaşlarımız-bağımsızmıkalacağızyoksamandayımıkabuledeceğiz'--tarzındabirtakımgörüşlerilerisürüyorlar.Onuniçinherşeydenöncemandanınneolduğuanlaşılmalıdır.Bununlabirliktedahamandadansözetmedenönce,düşüncelerigıcıklayanburapordabudeyiminneşekildeanlaşılmışolduğunubilmekgerekir.FazılPaşaHazretleribağımsızlığıkorumakşartıylamandabuyuruyorlar.HâmiBeyefenditarafındanverilmişolanraporikibölümeayrılıyor.Birgerekçebölümüvar,ondansonrabirdemandanınneolduğunuanlatanbölümvar.Mandameselesiniburadakigörüşaçılarındandeğerlendirebilmekiçinöncebirnoktayıanlamakisterim.Burapormetnigenelkuruldagörüşülmeyesunulmuşmudur,sunulmamışmıdır'İsmailFazılPaşa:YanlışanlaşıldığıiçinbizüçümüzyaniFazılPaşaBekirSamiveHâmiBey'lerburaporu,geriçekiyoruz.Hiçverilmemişsaydıkdedi(buraporunmüsveddesidetemizeçekilmişidekendilerindekalmıştır).Başkanlıktan-Raporgerialınmıştırdedim.Raporungerialınmışolmasınarağmen,sözalanRefetBey,zabıtlardabeşaltısayfayertutanözentilibirkonuşmayaptı.Bukonuşmadan,zabıtlaradayanarakolduğugibialdığımbazıcümleler,katibinmaksadınıaçıklamayayetecektir,sanırım.RefetBeydiyorduki:Bizim,Amerikamandasınıtercihetmektenmaksadımız,bütüntoplumlarıkendinetutsakeden,kalpleri,vicdanlarısöndürenİngilizmandasındankurtulmakvesakinmilletlerinvicdanlarınasaygılıolanAmerika'yıkabuletmektir.Yoksaasılişparameselesideğildir.Sözolarak,mandailebağımsızlıkbiribirineengelolanşeylerdeğildir:Yalnız,eğerbizgerçektegüçlüolmayacakolursak,işteozamanmandanınaltındaezilirizveozamanmandabizimiçinbağımsızlığımızıyokedicibirunsurolur.Birdediyelimki,bizdışarıdaveiçeridetambirbağımsızlıkisteriz.Ancak,acabahemenkendibaşımızayapabilecekmiyiz,yapamayacakmıyız'Ondandaönceacababizikendibaşımızabırakacaklarmı,bırakmayacaklarmı'Bunudüşünelim.burasıbirgerçektirki,bugünbiziİngiltere,Fransa,İtalyaveYunanistanaralarındabölüşmekistiyorlar;Ancak,eğerbizbugünbudevletinkefilliğialtındabirbarışanlaşmasıyapacakolursak,ileride,uygunşartlaraltınagirergirmezhemendönervekendiyararımızısağlarız.Fakat,eğerolumsuzbirdurumortayaçıkacakolursa,acababüsbütünhederetmişolmayacakmıyız'HerhaldebirAmerikankefilliğinikabuletmekzorundayız.Yirminciyüzyılda,beşyüzmilyon

liraborcu,harapbirmemleketi,pekverimliolmayanbirtoprağıveancakononbeşmilyonlirageliriolanbirmilletiçin,birdışdayanakolmaksızınyaşamakimkânıolamaz:Eğerbundansonradabudurumumuzdakalırvedışarıdanbirdesteklekalkınamayacakolursak,belkideileride,Yunanistan'ınsaldırılarınakarşıbilekendimizisavunamayız...Allahkorusun,eğerİzmirYunanistan'dakalsavearamızdabirsavaşçıksa,düşmanımız,Yunanistan'danvapurlarlaaskergetirebileceğihalde,acababizErzurum'danhangidemiryollarıileulaştırmamızısağlayabileceğiz.Ohalde,Amerikanmandasıherşeydenöncebirkefilveyardımcıbulmakiçingereklidir.Hatip,sözlerinişucümleilebitirdi:Eğersunmuşolduğumbuaçıklamalarlaileridekigörüşmeleriçinbirgirişyapabildimsenemutlu.Efendiler,buparlakveustalıklınutkun,dinleyenlerindüşüncevegörüşleriüzerindeyapabileceğiyanıltıcıetkininderecesinikolaylıklatakdirbuyurursunuz.Zihinlerin,bununardındangelebilecekaynıgörüştekihatiplerinkonuşmalarıylabüsbütünzehirlenmesinemeydanvermemekvekendileriniözelolarakaydınlatıpyolgöstermeyefırsatbulabilmekiçin,derhalondakikadinlenelimefendim-diyerekoturumaaraverdim(Saat:17.30).Efendiler,bunutkunsoncümleleriüzerindedikkatledurulmayadeğer.RefetBeyefendi,Yunanlılar'ınİzmir'iişgalinigeçicisayıyorvesavaşhalindeolduğumuzukabuletmiyor.Yunanlılarİzmir'dekalırdasavaşdurumunagirilirsebaşaçıkamayacağımızgörüşündebulunuyor.Bundansonrakioturumda,BursatemsilcilerindenAhmetNuriBey,mandaaleyhindeuzunbirkonuşmayaptı.HâmiBey,bunadahauzunbirkonuşmailecevapverdivegerçektendepekuzunolankonuşmasınınsonlarınadoğru,anlattıklarınışubilgilerledoğruluyordu:Fakat,şimdibirazdaişinkesinbildiğimbiryanındansözedeceğim.Konununbusafhasında,ilgilizatileşahsenbağlantıkurmuşolduğumiçin,sözlerimtahminîdeğildir;kesinbilgileredayanıyor.İstanbul'danhareketetmedenönce,eskiSadrazamİzzetPaşaHazretleri'niziyaretegitmiştim.Herhaldebirmandaihtiyacındaolduğumuzakendilerideinanıyorlardı.Bendenizdendebukonudakidüşüncemisordular,bendedüşündüklerimiziarzettim.Birkaçgünsonrabendeniziçağırtıpşumeseleyiaçıkladılar:SuriyeveAdanabölgesindedolaştıktansonra,İstanbul'agelipsiyasîpartileringörüşleriniöğrenmeyeçalışanAmerikanAraştırmaKomisyonuüyeleri,İzzetPaşa'yıkonağındaziyaretederek,Anadolu'dakimillîteşkilâtınTürkmilletinitemsilettiğiinancındaolduklarınıvepaşayıda(yaniİzzetPaşa'yı)buişinöncüsübildiklerinisöylemişlerveeğersizErzurumveSivasKongrelerineAmerikanmandasınıistettirecekolursanız,AmerikadaOsmanlımandasınıkabuledecektir.demişler,Paşa,bunubendenizeaçıkladıktansonra,bumilletinbirharbedahagücükalmadığındanveherhaldeböylebirçareyebaşvurmakzorundakaldığımızdansözettiveSivas'agittiğimzamanoradakilerebudurumuanlatmaklığımıtavsiyebuyurdu.İzzetPaşa'nıninancıdabuşekildeistenecekbirmandanınyüzdedoksankabulihtimalininbulunduğuveyalnızbizimiçinbirtakımşartlarilerisürmeninzarurîolduğumerkezindedir.HattâPaşa,Amerikaiçinmilletinisteğinedayanmayanbirmandayıkabuletmekmümkünolmadığından,kongremiztarafındangösterilecekisteğinAvrupadevletlerinekarşıAmerikalehindebirdayanaknoktasıolacağınıdasöyledi.Bendenizbumeseleyiİstanbul'danşifreileErzurum'daRaufBey'ebildirdim.Manda'nınkendindençokadınakarşıçıkanlarboşunatelâşlanıyorlarkelimeninönemiyoktur.Önem,işingerçeğindeveniteliğindedir.Mandaaltınagirdikdemeyelimdeisterlersevarlığınıebedîolaraksürdürecekdevletoldukdiyelim.Busonsözecevapverenlerarasında,HusrevSamiBey'inşusözleriişitildi:Fakatbizimbuçalışmalardanbeklediğiımizkendimizisavunmaksuretiyle,ebediolarakvarlığınıkoruyacakbirmilletolduğumuzuispatetmektir!HâmiBey,bunadüşüncesindebirgeriyedönüşsezgisiuyandıracakşekildecevapverirken,KaraVasıfBeysözaldıveogünkütoplantınınsonunakadarkonuştu.VasıfBey'inuzunsözlerininözetini,zabıtlaraolduğugibigeçmişolanşu

cümlelerleyüksekdikkatlerinizesunuyorum:Bütündevletlerbizitamamenbağımsızbırakacaklarınısöyleselerbile,bizyinebirdışdesteğemuhtacız(VasıfBey,sözlerininbaşında,mandayavedışarıdandestekadınıverelimdemişti).Dörtyüzilâbeşyüzmilyonliraborcumuzvar.Buparayıkimsekimseyebağışlamaz;bizebunuödeyinizdiyecekler;halbukibizimgelirimizbununfaizinebileyeterlideğildir.Ozamangüçbirdurumdakalacağız;bununiçinbağımsızolarakyaşamayamalîdurumumuzelverişlideğildir.Sonra,yanıbaşımızda,bizibölüşmeyiemeledinmişhükûmetlervar;onlarınihtiraslarıkarşısındamahvoluruz.Parasız,ordusuzneyapabiliriz'Onlaruçaklahavadauçuyorlar,bizhenüzkağnıarabasındankurtulamıyoruz.Onlarsavaşgemisiyapıyorlar,bizyelkenlibirgemiyapamıyoruz.Buşartlaraltındabugünbağımsızlığımızıkurtarsakbileyinegününbirindebizibölüşürler.VasıfBey,konuşmasınışusözlerlebitiriyordu:...İstanbul'dakiAmerikalılar:Manda'dankorkmayınız.MilletlerCemiyetiTüzüğündeyerivardırdiyorlar.İştebütünbunlardandolayıİngiltere'yikendimizesüreklidüşmanAmerika'yıdaenazkötülükgelebilecekbirdevletolarakkabulediyorum.Eğeruygunbulursanız,buradanİstanbul'dakitemsilciye'birmektupyazıpgizlicebirhey'etgöndermekiçinbirtorpidoisteyebiliriz.Eylül'ündokuzundasalıgünüyapılantoplantıda,mandameselesinedokunanRaufBey'inzabıtlarageçenkonuşmasıaynenşöyledir:Bumandakonusuüzerindeşimdiyekadargerekbasınvegereksebaşkaçevrelertarafındanbirçoksözlersöylendi.Gerçiyüksekhey'etinizdışdestekprensibinikabulbuyurmuşisede,budesteğikimdenisteyeceğimizaçıklanmadı.BununAmerikaolduğudolaylıolarakanlatılıyorsada,bencedoğrudandoğruyabelirtilmesindebirsakıncaolamaz!

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERERZURUMKONGRESİHİÇBİRŞEKİLDEMANDAKABULÜHAKKINDAKARARVERMIŞDEĞİLDİRBusözlerdenanlasilacagiüzereRaufBey'ingörüsüyle,gerekSivasKongresiHey'eti'ninvegerekErzurumKongresiHey'eti'ninanlayislariarasindabirgörüsayriligindandoganyanlislikoldugunasüpheyoktur.RaufBey'ingörüsününyorumuniteligindeolanbusözlerin,gerekErzurumvegerekSivasKongreleribildirilerininyedincimaddesindekiyazilisseklindenkaynaklandiginahükmedilebilir.Gerçektendebumaddeninyazilisseklinde,belkidemandaciliktapekilerigidenvesonugelmemispropagandalariylakamuoyunubulandiranlarisusturmakvebelkibundandaçok,onlanniddialarinacevapolacakbirözellikvardir.MaddemetnidikkatleokunurveincelenirsenemandanedeAmerika'ninmandaterliginiistemekdüsüncesininyeralmadigikendiligindenortayaçikar.Bunoktayiaçikçagöstermekiçin,sözkonusumaddeyiaynenhatirlatmakisterim:Madde:7-Milletimizçagdasgayelerinbüyüklügüneinanir;teknik,sinatveekonomikdurumumuzuveihtiyacimizitakdireder.Buitibarladevletvemilletimizinhakimiyetvebagimsizligiilevatanimizinbütünlügükorunmaksartiylaaltincimaddedebelirtilensinirlariçindemilliyetingereklerinesaygilivememleketimizielegeçirmeemelibeslemeyenherhangibirdevletinteknik,sinaiveekonomikyardiminimemnunluklakarsilariz.Böyleadaletliveinsancilsartlariiçinealanbirbarisinbiranöncegerçeklesmesi,insanligingüvenligivedünyaninhuzuruadinabastagelenmilligayemizdir.Efendiler,bumaddeninhanginoktasindamandavemandaterinAmerikaolacagigörüsüvardir'Olsaolsa"herhangibirdevletinteknik>sinaiveekonomikyardiminimemnunluklakarsilariz"sözlerindenmandadüsüncesiçikaranlarolabilir.Ancak,mandaninanlamvegayesininbuolmadigibirgerçektir.Herzamanvebugünbile,buaçiklikçerçevesindeyapilacakyardimlari

kivançlakarsilamaktayizvekarsilariz.NitekimAnkara-EregliveKeller-DiyarbakirdemiryollarininyapimiiçinbirIsveçfirmasinin;Kayseri-Sivas-TurhalhatlarininyapimiiçindebirBelçikafirmasininteknik,sinaiveekonomikyardiminiseverekkabulettik.Sözgelisi,AnkarasehrininvedigerAnadolusehirlerimizinbiranöncekurulupyapilmalarindaolsun,ötekibütünkaravedemiryollarimizin,limanlarimizinyapimlarindaolsuntekliftebulunacakyabancisermayesahiplerininyardimlariniseverekkabulederiz.Yeterki,memleketimizesermayegetirecekleriniçeridevedisaridadevletvemilletimizinhakimiyetvebagimsizligiilevatanimizinbütünlügünübozmayayönelmisgizliemelleriolmasin.Bumaddedeyeralan"milliyetingereklerinesaygilivememleketimizielegeçirmeemelibeslemeyenherhangibirdevlet"ifadesinden,AmerikanDevletianlamininçikarilmasidayersizdir.Çünkü,milliyetingereklerinesaygilidünyadevletleriarasindayalnizAmerikalilaryoktur.SözgelisiIsveçDevleti,BelçikaDevletiayniniteliktedevletlerdegillermidir'Budevletlerdenherhangibirininmandaterligidesözkonusuolabilirmi'BirdeegerdolayliolarakAmerikanDevletikastedilmekistenseydi,"herhangibirdevletin"ifadesiyerinebirdevletinkelimeleriveyahiçolmazsasadece"devletin"kelimesiileyetinilmesigerekirdi.Bubakimdanmaddeninaçikladigisartlarçerçevesindeteknik,sinaiveekonomikyardiminiyikarsilanacagihususununbütündevletleriçinsözkonusuolduguaçiktir.Efendiler,bumandakonusuüzerindekigörüsümün-bugörüsbundanönceyapilanvesuandayüksekhey'etinizin'deögrenmisbulundugubuncayazismavetartismalarimizlaortayakonmustur--aylardanberigecegündüzyanimdabulunanbirarkadastarafindanhalaanlasilmamisoldugunahükmedilebilirmi'0haldeRaufBey,yaaslindabenimleaynigörüstedegildiveyahutaynigörüsteidide,Sivas'ta,Istanbul'dangelenlerleyaptigikonusmadansonragörüsdegistirmisoluyordu.Burasinikestirmekbencegüçtür.SimdibirazdaRaufBey'idinleyelim;RaufBey,sözünesöyledevamediyor:"AteskesAnlasmasiyapildigisiralardaAlmanlarinbarisanlasmasiniimzaetmeyeceklerisanilirken,Ingilizbasinibazisirlariaçigavurdu.Bununbirincibölümü,Almanya'ninbarisanlasmasiniimzaedecegihususuidi.Bugerçeklesti.IkincibölümüdeTürkiye'ninbölüsülecegihususuidi.Buçoksükürgerçeklesmedi.Bubölümde,konferansinaldigikarargereginceKizilirmak'indogutarafiErmenistansayilarakAmerikanhimayesineveriliyor.BelkiGürcistanileAzerbaycandaAmerika'yabirakiliyor,deniliyordu.Kizilirmak'inbatisindakitopraklarda,IzmirveIstanbulbunlarindisindakalmaküzere,denizeçikisyeriAntalyaolarakTürkiye'yiolusturuyorduBubölgeninkuzeyi,ItalyanveFransiz,güneyideIngilizhimayeveyönetimineveriliyordu.Izmir'inisgali,buaçigavurulansirlarindogruliigunuispatabasladi.0halde,böylebirtehlikekarsisindarnemleketimizekarsientarafsizdurumdabulunanAmerika'nindesteginikabulemecburuz.Benbugörüsteyim."RaufBey'indüsüncesinianlamakiçinbundansonradahaçokdevamedensözlerinidinlemeyebilmemgerekkaldimi'Efendiler,pekuzunvetartismaliolarakgeçenbumandagörüsmesi,taraftarlarinisusturaeakortalamabirçarebulunaraksonaerdi.HemdebuçareyiteklifedenyineRaufBeyoldu:"Amerika'dayillardanberialeyhimizdeyapilmaktaolanolumsuzyöndekipropagandalarindogurdugudüsünceakiminidüzeltmekiçin,herseydenönceAmerikanKongresi'ndenmemleketimiziinceleyecekvegerçegigörecekbirhey'etdavetetmek."Buteklifoybirligiilekabuledildi.KongreBaskanlikDivani'ninimzalariylabuyoldabirmektupkalemealindiginihatirliyorsamdabumektubungönderilipgönderilmediginipekiyihatirlamiyorum.Kaldiki,benbumektubaözelbirönemdevermisdegildim.Efendiler,sirasigelmiskenkisacasunudabelirteyim:BelgeolarakbasvurdugumKongretutanaklari,BaskanlikDivanKAtipligi'ndebulunanAfyonkarahisartemsilcisiSükrüvemandalehindekikonusmalarinidinledigimizHamiBeylertarafindantutulmusveHamiBey'inyazisiyla,

düzgünbirdeftere,temizeçekilmistir.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERSİVASKONGRESİ'NİBALTALAMATESEBBÜŞLERİEfendiler,Kongre11Eylül'desonaerdi,12EyIül'deSivashalkinindahazirbulunduguaçikbirtoplantiyapilarakbazinutuklarsöylendi.Kongregörüsmelerisirasinda,önemliolarakMeclis-iMeb'usanseçimlerininçabuklastirilmasiveMeclis'inneredetoplanmasigerektigikonularinadokunuldu.Ancak,simdiaçiklamayabaslayacagimmes'eleler,Kongregörüsmelerinikisakesmeyigerektiriyordu.BusonnoktalarladahasonraHey'et-iTemsiliyemesguloldu.9Eylül1919günü,toplanmisolanbazibilgilerKongre'yesusekildeaçiklandi"EskisehirveAfyoiikarahisar'dakiIngilizKuvvetler'birkatdahaartirildi.GeneralMi11erKonya'yageldi.KonyaValisiCemalBeyveAnkaraValisiMuhittinPasakarsikoymayaçekiniyorlar.YeniKastamonuValisiAliR1ZaBeydetipkiCema1Beytüründenbiradammis.Peksayinarkadaslarinböyledurumlarkarsisindasiddetlidavranmataraflisiolduklarimbildigimden,hemenserttedbirleralimnasiniFuatPasa'danricaetmistim.FuatPasadaKongre'ninkendisineolangüveninedayanarak,Kongreadinagerekentebligatvetesebbüslerdebulunmustur.Budavranistarzininyücehey'etinizcekabuledilmesiniricaediyor.FuatPasa,valileresertuyarilardabulunuyor.Bölgelereyüksekrütbelisubaylardanmillikomutanlartayinediyorvebukomutanlaramilletadinahertürlüyetkiverilmistir"diyor.Kongreteklifikabuletti.Bundansonrabenaçiklamalarasöyledevamettim:"BurayaGalipBeyadindabirvalitayinedilmis,geliyormus.Ancak,bununHarputValisiAliGalipBeymi,yoksaTrabzonValisiMehmetGalipBeymiolduguanlasilamadi.Fakatbizbaskabirbilgieldeettik.MisterNowiladindabirIngilizbinbasisiBedirhanlilar'danKamuranCeladetveCemilBey'lerlebirlikte,yanindaonbeskadarKürtatlisiolduguhaldeMalatya'yagelmisvemutasarrifBedirhanliHalilBeytarafindankarsilanmislardir.HarputValisidegörünüstebirpostahirsizininpesinedüsmebahanesiyleotomobilleMalatya'yagelmistir.BumaksatlabunlaraAdiyaman'dakimüfrezedeverilmistir.MaksatlarininKürtleri,Kürdistankurulacagivaadiylealeyhimizeçevirerek,bizekarsisuikastyapilmasinayöneltmekolduguanlasilmisvekarsitedbirleredebasvurulmustur.Diyelimki,valiyivedigerlerinitutuklatmakistiyoruz.MalatyaMutasarrifidaKürtasiretleriniMalatya'yaçagirmistir.Budurumüzerine13'üncüKolordubölgesindefaaliyetegeçtik.Gerekentedbirleralinmistir.YarinaksamHarput'tangönderilecekbiraskerîbirlikbozguncularıtepeleyecektir.BuradakiKolorduKomutanidagerekentedbirlerialmistir.Malatya'yaveötekiyerleredegerekenemirlerverilmistir."Efendiler,SivasKongeresi'ninhemenhemenbütüntoplantisüresince,sinirleregerginlikverecekniteliktehaberleralmaktangerikalmiyordum.Ancak,aldigimbütünbilgilerioldugugibiKongrehey'etinesunmaktayarardançoksakincabuluyordum.Gördünüzki,simdiaçikladigimüzere,gerçektentehlikelisayilabileceknitelikteolanA1iGa1ipmeselesindendesözederkenihtiyatlibirdilkullanmayitercihetmistim.Benceenönemlimesele,hertürlügüçlükvetehlikelereragmen,SivasKongresi'ninsonucaulasankararlarla,görüsmelerinibiranöncetamamlamisolmakvealinanbukararlarimemleketteuygulamayagirismekti.Buistegimyerinegeldi.Bütünmemleketiiçinealanmilliteskilattüzügününvegenelkongrebildirisininhemenbastirilarakheryeredagitilmasiyolunagidildi.Ancak,beklenenlerindisindayeniolaylarkarsisindakalindigindan,kongresonaerdigihalde,kongreüyelerininyenigelismelerkendinigösterinceyekadarSivas'takalmalariniuygungördümvegerekirsedahaetkiliolaganüstübirkongretoplamakiçindehazirlikyaptim.A1iGa1ip'inkaçmasiüzerine,kongreüyeleriniSivas'tabekletmektenvazgeçildigigibi,FeritPasaKabinesi'nindüsmesiüzerineolaganüstükongretoplanmasinadagerekgörülmedi.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERALİGALİPOLAYIŞimdiEfendiler,MillîMücadeletarihimizdeönemlibirolaydurumundaolanAliGalipkonusuüzerindebirazaçıklamalıbilgivereyim:Efendiler,dahaTemmuzbaşında,Erzurum'dabulunduğumuzsıralardaCelâdetveKâmuranAliadlarındaikişahsınyabancılartarafından,bolparaileİstanbul'danKürdistan'agönderileceği,bunlarınyıkıcıpropagandavealeyhtekışkırtıcılıkyapmaklagörevlendirildikleri;birikigüniçindehareketetmişveedecekolduklarıhaberialındı.Buhaberüzerinde,bunlarındağdağayameydanverilmedengözetIenerekyakalanmalarıgereğini3TemmuztarihindeDiyarbakır'da13'üncüKolorduKomutanı'na,ayrıcaKurmayBaşkanıHalitBey'eveCanikMutasarrıfı'nabildirdim.20Ağustos'ta13'üncüKolorduKamutanı'naverdiğimemirde,adıgeçenkimselerinİstanbul'danhareketettiklerininbildirildiğinivealınacaktedbirlerarasında,özellikleMardinistasyonununsıkıbirkontrolaltındatutulmasınınuygunolacağınıyazdım.SivasKongresi'ninikincigünü,yani6Eylültarihinde,"BedirhanlıailesindenCelâdetveKâmuranileDiyarbakırlıCemilPaşazadeEkremadlarındaüçşahsın,yanlarında,vaktiyleDiyarbakırilindealeyhimizdepropagandayapanbiryabancısubaybulunduğuhaldesilâhlıKürtlerinkoruyuculuğundaElbistanveAkçadağüzerindenMalatya'yageldikleri,oradaMutasarrıfveBelediyeBaşkanıtarafındankarşılandıkları"13'üncüKolordu'nunyazısındananlaşılıyor.15'inciKolorduKomutanıKâzımKarabekirPaşa'nın3'üncüKolorduKomutanlığı'nabununlailgiliolarakgönderdiği6Eylül1919tarihve529sayılışifresindeverilenbilgide:"Yabancısubayın,Türk,KürtveErmeninüfusunuincelemeküzere,İstanbulHükûmeti'ninizniyledolaştığınısöyledikleri;Malatya'dabulunansüvarialayınınmevcudununazlığıyüzündenbunlarıtutuklamayacesaretedemediği,bununlabirliktehementutuklanmalarıiçinİstanbul'abaşvurulduğu13'üncüKolordu'danbildirilmiştir.Buadamlarınnemaksatlahangigörevle,nerelerigezeceklerikonusundabildikleriniHarput,Valisi'ndensordum"denilmekteidi.(Belge:56lHarputValisiAliGalipBey'dir.Buadamlarınnemaksatlageldiklerini3Temmuztarihindenberibilmekteyiz.BeşonsilâhlıKürd'ekarşıbirsüvarialayınınmevcuduazgörülmüş,tutuklanmalarınacesaretedilememiş;asılhayretvericiolanhusus,bunlarıntutuklanmasıiçinİstanbul'abaşvurmuşolduğuhaberidir.Buküçükveönemsizgibigörünennoktaları,ozamankidurumdeğerlendirmesinde,dikkatedeğeranlayışvezihniyetfarklarınınbulunduğunugöstermesibakımındankaydediyorum.Diyarbakır'da,13'üncüKolorduKomutanı'nıntutumuşüpheligörüldüğünden,doğrudandoğruyabukolordununKurmayBaşkanı'na3'üncüKolorduKomutanı'nınimzasıyla1Eylül1919tarihindeyazılan(kişiyeözel)şifrede,ValiGalip,MalatyaMutasarrıfıHalil,Kâmuran,CelâdetveEkremBey'lerleberaberİngilizbinbaşısınınmutlakayakalanıpSivas'agönderilmeleriiçinElâzığ'dabulunan15'inciAlavKomutanıİlyasBey'inkendikomutasındaaltmışkadaratlıvekatırlıaskerdenoluşanbirmüfrezeninengeç9Eylül'deHarput'tanMalatya'yahareketiileilgiliolarakveişinkestirmedenbitirilmesibakımındandoğrudandoğruyatebligatyapıldığıbildirildivemüfrezeninhemenhareketininsağlanmasıricaedildi.8Eylül'de,Sivas'tandabirotomobillebazısubaylarıngönderileceğibilgisiverildi(Belge:57).Diyarbakır'dan,KurmayBaşkanı'nın7/8Eylül1919tarihiylebanagönderdiğişifredeşöyledeniyordu:"Tutuklamaileilgiliisteğiöğrendim.BuhusustaKomutanBey'inemirvereceğinihiçsanmıyorum.Çünküaskerîözelliklerinibiliyorum.Tarafımdanyapılacaktebligatıise,yerinegetirmektençekinirler.Bukonudaİstanbul'Iahaberleşmekteyiz.Budurumagöreneyapılması

gerekeceğinintayiniyüksekkararınızabağlıdır.Şifrekaleminin357sayısıylaarzedilmiştir."13'üncüKolorduKurmayBaşkanıHâlitElâzığ'dakiAlayKomutanıİlyasBey'den13'üncüKolorduKomutanı'nınemrinecevapolarakgelen8Eylültarihlitelgraftada"Kolordu'danaldığımemirüzerinehareketimgeribırakılmıştır.Kolordununizniolmadan,buradanhareketetmekliğimuygundüşmeyeceğinden,hareketemrininKolordu'danbildirilmesinelûtfenyardımcıolunuz"denilmekteidi(Belge:58).HâlitBey'ehemenverdiğimcevap,aynenşuydu:Malûmşahıslarınalçaklıklarıortayaçıkmıştır.İstanbulHükümeti......bualçaklığaortaktır.Oradanemirbeklemekdüşmanafırsatvermektir.Buhusustatebligatyaparken,hiçkimseyikararsızlığadüşürmeyecekşekilde,hemenemirvermek,vakitgeçirmemekgerekir.Komutanınkararsızlığadüşeceğineihtimalveriyorsanız,zatıâliniz,tarafımızdanElâzığveMalatya'dakialaykomutanlarınayapılmışolantebligatımızınuygulanmasınıbildiriniz.Gerçektenlüzumvarsa,komutayıuygungördüğünüztümenkomutanlarındanbiriüzerinealsın!Ağırdanalmazamanıgeçmiştir.Yapılanlarlailgilicevabınızıbekliyoruz,kardeşim.MustafaKemalAlayKomutanıİlyasBey'edeaynıtarihtebizzatşuemriverdim:"Malûmşahıslarınhainlikleriortayaçıkmıştır.İstanbul'dakimerkezîhükûmetdebunlarınhainliğineortaktır.Kolordunuzkomutanıbukonudaizinistemişvecevapalamamışolabilir.Bubakımdanbumeseleninçözümebağlanmasınızâtıâlinizdenbeklerim.Cevabınızıbekliyorum,efendim.Malatya'dabuişihallettiktensonra,gerekirseSivas'tabizekatılırsınız.MustafaKemal".Şifredışındakiimzada3'üncüKolorduKurmayBaşkanıZekiBey'indi.Malatya'dabulunan12'nciSüvariAlayıKomutanınıda7/8Eylülgecesibizzattelgrafbaşınaçağırmışvegörüşmekteidim.AlayKomutanıCemalBey'dendurumuvekuvvetihakkındabilgialdım.GelenlerinyanlarındakisilâhlıKürtlerleberaberonbeşyirmikişikadarolduğunu,alayındamerkezdeaancakokadarkuvvetibulunduğunusöyledi.Benbukuvvetiyeterligördüm.HattâSüvarivetopçualayınınyalnızsubaylarıyeterliolabilirdiNevarkiözeldurumuvemaneviyatınıanlamakistiyordum.Bununüzerinetelgrafkonuşmasışöylegeçti:"Ben-ValiGalipBey,İngilizbinbaşısı,KâmuranCelâdetveEkremBey'lerinhepbirlikteustalıklıbirtertiplebugeceyakalanarakSivas'agönderilmelerizaruridir.Durumunuzbunuyapmayaelverişlimidir'SizeburadanveHarput'tanyardımyetiştirilecektir.CemalBey-Valiyideberabermi'Ben-Özellikle,evet.CemalBey-Arzettiğimüzeredurumvekuvvetimbunaelverişlideğildir.Kâmuran,CelâdetveEkremBeylerinyakalanmalarıhakkında13'üncüKolorduKomutanıilehaberleşmeyapıldı.Sonunda,durumunnezaketidolayısıyla,şimdiliktutuklanmalarınınuygunolamayacağıhakkındaemirdeçıkmıştır"dedi.Artık,buzatındahaçoküzerinevarılamazdı."Kendilerinehissettirmedensıkıbirşekildegözhapsindebulundurunuz.Kolordunuzdanemirgelecektir.Hareketederlerse,netarafadogrugittiklerinivehangivasıtailehareketettiklerinihemenbildiriniz"talimatınıvermekleyetindim.(Belge:59).8Eylülgünü,CemalBey'denşifreile"malûmşahıslarınhâlâoradaolupolmadıklarınıvegözhapsindetutmakiçinalınantedbirleringüvenirlikderecesini"sordumve"kendisinegündeikidefaraporvermesininemrettim.HâlitBey'eyazdığımtelgrafaertesigünü(8Eylül1919)aldığımcevapta,Elâzığ'daki

AlayKomutanıİlyasBeyeemirverildiğibildiriliyorvebuemrinbirkopyasıveriliyordu(Belge:60).KolorduKomutanıCevdetBeyde,İlyasBey'in52katırlıaskerveikimakinelitüfekle9Eylülsabahıhareketettiğinive10EylülakşamıMalatya'dabulunacağınıbildirdi,9Eylültarihlibirşifresindekarşıkoymahareketlerininyoğunolduğubirçevrededahafazlafaaliyetgöstermemekhususundakendisinimazurgöreceğimi"desöylüyordu(Belge:67).9Eylül'de,İlyasBeymüfrezesindenbaşka,Aziziyedenikisüvaribölüğü,Siverek'tenMalatya'dakialayabağlıbirbölükdeMalatya'yagönderildi(Belge:62,63,64).ValiAliGalip'inveBedirhanlılarileCemilPaşazadeninyaptıklarıpropagandanınetkisinikaldırmakiçin,ElâzığveDersimBülgesiileilişkisiolduğunubildiğimveKemah'tabulunanHâletBey'e(eskimilletvekili)9Eylül'deElâzığ'ahareketetmesiniveHaydarBey'lebağlantıkurmasınıyazdım(Belge:65).Ayınsonunadoğruorayavardı.VanvalisibulunanHaydarBeydeElâzığvaliliğigörevinebaşlamaküzereErzurum'danyolaçıkarılmıştır.HaydarBey,15'inciKolordu'yabağlıolupMamahatun'dabulunanbirsüvarialayıiledebağlantıkurarak,gereğindebualayıMalatya'yadoğruhareketegeçirecekti.OtomobillebazısubaylarındaMalatya'yagönderileceğikonusundabirkayıtvardı.GerçektendearkadaşlarımızdanRecepZühtüBeygörünüşte3'üncüKolorduyaverisıfatıylavebendenaldığıözeltalimatla,yanında,başkalarıdaolduğuhalde9Eylül'de,otomobilleMalatya'yahareketetti.Maalesefbindiğiotomobil,yollarınbozukveçamurluolmasıyüzündenKangal'dakırılmışvetamzamanındaMalatya'yayetişememişti.Kangal'dansonrakâharabavekâhhayvanla,gecegündüzyolalarakSivas'tanhareketinindördüncügünüöğledensonraMalatya'yavarabilmişti.RecepZühtüBey'inverdiğiraporlar,durumunaydınlanmasındaçokyararlıolmuştu.Efendiler,10Eylülgünügeçvakitşutelgrafıaldık:Malatya,10.9.1919Sivas'ta3'üncûKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşaHazretleri'neözel:1-10.9.1919saat14.00'deoIaysızolarakMalatya'yavarılmıştır.2-MalumşahıslarınhepsinindemaalesefKâhta'yadoğrukaçtıkları,etraflıbilginindahasonrasunulacağıarzolunur.15'inciAlayKomutanıİlyasAynıgünvefakat,İlyasBey'intelgrafındansonradaşutelgrafıalıyoruz:Malatya'dan,10.9.1919Sivas'ta3'üncüKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşaHazretleri'ne:1-HarputValisiileMalatyaMutasarrıfı,İngilizbinbaşısıveyardakçılarıolanmalumkimseler15'inciAlay'ınElâzığ'danhareketinivekendilerinintutuklanacaklarınıhaberalıralmaz,busabaherkendenkaçmışlardır.BunlarınKâhta'dakiBedirAğa'nınyanınagittikleriveoradanalacaklarıKürtlerleburayıbasmayageleceklerisöyleniyor.2-Herhangibirkötülüğeyeltendikleritakdirde,bunlarveBedirAğaaşiretihakkındakovuşturmayapılmasıiçinKolordu'danemiralınmıştır,izlerindegidilmektedir,sonuçayrıcaarzedilecektir.3-15'inciAlayKomutanı'nınemrindekikuvvetle,bugünsaat14.00teMalatya'yageldikleriarzolunur.12'nciSüvariAlayKomutanıBinbaşıCemalAynıtarihteyazılmışolanbuikitelgrafyanyanagetirilerekincelenirse,dikkatedeğerbazı

noktalarıngözeçarpmamasınaimkanyoktur.SüvariAlayKomutanıCemalBey,tarafımızdanaldığıtalimatüzerinemalûmşahıslarısıkıvegüvenlibirşekildegözhapsindebulunduracakvegündeikidefaraporverecekti.Adıgeçenkimseler,10Eylülgünüsabaherkendenkaçtıklarıhalde,CemalBey,bubilgiyiancak,İlyasBeymüfrezesiningelişindenveİlyasBey'inraporundansonrabildiriyor.CemalBey,kaçakların,İlyasBeymüfrezcsininElâzığ'danhareketinihaberaldıklarınısöylüyor.Oysa,telgrafhaneCemalBey'ingözetimialtındaydı.Sonra,kaçaklarınKürtleritoplayıpMalatya'yıbasacaklarınınsöylendiğinideekliyor.Bunoktalar,SüvariAlayKomutanıhakkındaşüphevekararsızlıkuyandırmaktadır.Dahasonraalınanbilgilerdenanlaşıldıki,AliGalipvearkadaşlarına9Eylülakşamıhabergetirilmiş.AliGalipgeceyiuyumadanhükûmetdairesindegeçirmiştir.10Eylül'de,yanlarındabirkaçjandarmavesilâhlıKürtlebirlikte,hükûmetdairesindetoplanıyorlar,veznedarınodasınagiriyorlar,kasayıaçıyorlar,yanlarındagötürmeküzerealtıbinlirasayıpbirkenarakoyuyorlarvekasayakonmaküzeredeşusenediyazıyorlar:"MustafaKemalPaşaveadamlarınınortadankaldırılmasımasraflarınıkarşılamaküzere,bununlailgiliemreuyularakaltıbinliraalınmıştır.10Eylül1919.HalilRahmi,AliGalip."İlyasBeymüfrezesininMalatya'yayaklaşmaktaolduğununanlaşıldığıbirsırada,SüvariAlayKomutanı,subaylaramutasarrıfınevinihedefgösteriyor.Mutasarrıfınevinisarıyorlar.Telefontellerinikesiyorlarveevibasıyorlar.BuhareketinbaşladığınısezenHalilBey'inailesihükûmetdairesinehaberveriyor.Hükûmette,paraalmaklameşgulolanvali,mutasarrıfvearkadaşları,durumdanhaberdarolurolmaz,korkuvetelâşlaherşeyiunutupayırdıklarıparayıveyazdıklarısenedideolduğugibibırakıyorlar;yanlarındakiadamlarıilebirliktehazırbulunanatlarınabinerekkaçıyorlar(Belge:66,67).SüvariAlayKomutanı'nınveTopçuAlayKomutanı'nın,valiningeceyihükûmetdairesindegeçirmekteolduğunubilmediklerikabuledilemez.Mutasarrıftançokvalininyakalanmasınınönemliolduğudaaçıktı.Ohalde,malûmkişilerinkaçmasınagözyumulduğubirgerçektir.Enbasitbiryorumla,malûmkimselerin,yanlarındakibeşonsilâhlıjandarmaveKürtleçatışmaktanbüyükfenalıkçıkabileceğikuruntusuMalatya'dakileridolaylıyoldantedbiralmayayöneltmişveonlarabuşahıslarıürküterekkaçırmayolunubenimsetmiştir,denebilir.10Eylül'deİlyasBey'everdiğimtalimattabelirttiğimbaşlıcanoktalar:1-Kaçaklarınsür'atleyakalanmaları;2-Kürtlükakımınaaslaelverişlibirortambırakılmaması;3-Malatya'da,mutasarrıflığıJandarmaKomutanıTevfikBey'inüzerinealması;uygunnamusluvevatanseverbirzatındaHarput'tahemenvalilikmakamınagetirilmesi;4-MalatyaveHarput'takihükûmetkuvvetlerinitamamenelealarakvatanvemilletaleyhinehiçbirhareketemeydanverilmemesi,5-Kaçaklarauyanlarınamansızcavemerhametsizceyokedileceğininilânıvenamusluhalkıngerçekdurumundanhaberdaredilmesi6-Millîvarlığımızıtehlikeyesokacakolanyabancılarınaskerlerinedekarşıkonulacağınınbelirtilmesivegereklidüzenvetedbirlerinalındığının"bildirilmesindenibarettir(Belge:68).Efendiler,kaçakların,yakındakiveyaçevredekiaşiretlerdenbirtakımKürtleritoplayabileceklerini,hattâ,Maraş'tabulunanyabancıkuvvetlerdenbileyararlanabileceklerinikesingibikabuletmeklâzımgeliyordu.Onuniçindealınmışolantedbirlerivebuişeayrılmışolankuvvetlerigüçlendirmekgerekiyordu.BumaksatlaSivas'tanMalatya'ya9Eylülakşamıbirkatırlımüfrezedahagönderildiğigibi,3'üncüKolordueldengeldiğikadarkuvvetlerinigüneyeindirecek,13'üncüKolordutakipişiniyüklenecekvehainlerekıpırdayacakbirfırsatvermemek

içinpeketkiliolmakgerektiğinden,Mamahatun'dakisüvarialayıdaHarputyönünedoğruhareketettirilecekti.Buhususta3'üncü,13'üncüve15'inciKolorduKomutanlarınagerektiğişekildetebligatyapıldıveisteklerbildirildi(Belge:69).Efendiler,verdiğimizdirektiflerçerçevesindekaçaklarıtakipettirirken,biryandandaelimizegeçenbazıbelgelerigözdengeçirelim.Bubelgelerin,sözkonusuolayı,AliGalip'inteşebbüsünüveİstanbulHükûmeti'ninbayağılığınıhertürlüaçıklamadandahamükemmelbirşekildeortayakoyacağınızannettiğimden,onlarınolduğugibigözdengeçirilmesininyersizolmadığıgörüşündeyim.Önce,DahiliyeNâzırıÂdilBey'leHarbiyeNâzırıSüleymanŞefikPaşa'nınortakimzalarıylaElâzığvalisiAliGaIipBey'everilen3Eylül1919tarihlitalimatıbirlikteokuyalım.Bundansonra,DahiliyeNâzırı'nıngönderilecekkuvvetvesarfedilecekparamiktarıileilgiliolarakBâbıâlî'dençektiğitelgrafınıgörürüz:İstanbul906KendisitarafındançözülecektirElâzığValisiGalipBeyefendi'yeİlgi:2Eylül1919,sayı:2.Arzolunmuştu.Padişah'ın,hakkındakiyücebuyruğubugünçıkacaktır.Bubakımdankesinlikkazanmıştır.Talimatşudur:Bildiğinizûzere,Erzurum'daKongreadıaltındabirkaçkişitoplanarakbirtakımkararlaraldılar.Netoplananların,nedealdıklarıkararlarınbirdeğeriveönemivardır.Ancak,budurumlarülkeçapındabirtakımdedikodularayolaçıyor.Avrupa'yadapekabartılarakaksettiriliyor.Bundandolayıdakötüetkileryaratıyor.Ortadaönemverilmeyedeğerhiçbirkuvvetvehiçbirolaybulunmadığıhalde,sırfbuabartmavekötüetkilerdenendişeyedûşenİngilizlerin,yakındaSamsun'aepeycebirkuvvetçıkaracaklarıtahminediliyor.Hükümetinheryereolduğugibisizedegönderdiği,malumgenelgeyeaykırıhareketlerdevamederse,çıkarılacakyabancıkuvvetlerinSivas'ıveoradandahadailerleyerekbirçokyerleriişgaletmeleriihtimaldenuzakdeğildir.Budamemleketinçıkarlarınaelbetteaykırıdır.Erzurum'datoplananmalûmşahıslarınyakındaSivas'tabirleşerekyinebirkongretoplamakistedikleri,olaylarlailgilihaberleşmelerdenanlaşılıyor.Böylebeşonkişininoradatoplanmasındanhiçbirşeyçıkmayacağıhükûmetçebilinmektedir.Nevarki,bunlarıAvrupa'yaanlatmakmümkündeğildir.İştebununiçindirki,onlarınoradatoplanmasınameydanvermemekgerekiyor.Bunusağlayabilmekiçin,herşeydenönce,Sivas'tahükûmetintamolarakgüveninikazanmışvamemleketiniyiliğineolantebligatıolduğugibiyerinegetirmeyeazimlibirvalibulundurmakgerekmektedir.Yüksekşahsınızıonuniçinorayagönderiyoruz.Gerçi,Sivas'takongretoplamakisteyenbirkaçkişiyeengelolmakokadargüçbirşeydeğilsede,yüksekderecelisivilmemurlarla,komutanların,subaylarınveaskerlerdenbazılarınındabunlarlaaynıdüşüncedeolmalarıdolayısıyla,hükûmetinaldığıtedbirleriellerindengeldiğinceboşaçıkarmayavemalumşahıslarıgüçleriyettiğikadarkorumayaçalışacaklarıgözönündebulundunılarak,güvenilirbirikiyüzkişininyanınızdabulunmasıbaşarısağlamabakımındanuygungörülmektedir.Bundandolayı,dahaönceyazdığımgibi,oralardakiKürtlerdengüveniliryûzellikadaratlıyıbirliktealarak,oradanniçingidildiğinihiçkimseyesezdirmeden,Sivas'ahiçkimseninbeklemediğibirzamandavararak,valivekomutanlığıhemenelealacakvesayılarıazolmaklabirlikteoradakijandarmaveaskeriiyikullanacakolursanız,karşınızdabaşkabirkuvvetbulunmayacağıiçinderhalotoritenizikullanaraktoplantıyameydanvermemişolacağınızveoradabulunanlarvarsahemenyakalayıp,gözaltındaİstanbul'agönderebileceğinizâşikârdır.Böylece,kazanılacakhükûmetnüfuzveotoritesi,içeridemacerapeşindekoşanlanyıldırarakbirdahabugibikötü

hareketlerinmeydanagelmesiniönleyeceğigibi,dışandadapekiyibiretkiyapacak,yabancılarınaskerçıkararakoralarıişgaletmekkonusundakitasarılarındanvazgeçmeleriiçinhükûmetçeyapılacakmüracaatveteşebbüsleresağlambirdayanakoluşturacaktır.ZatenSivashalkınınbazıtanınmışkimselerindenaraştırılarakeldeedilendoğrubilgileregöre,halkbupolitikacılarınkışkırtmalarından,paratoplamakiçinyaptıklarıbaskılardanpeknefretetmiş.Buhareketlerinönlenmesiiçin,hükümetehertürlüyardımahazırdır.Oradaderhaljandarmayayazılacak,istenildiğikadaraskerbulunacağı,bunlaranüfuzlukimselertarafındanözelolarakyardımedileceğihaberverilmektedir.Buşekilde,yeterikadarvehûkumetekuvvetlebağlıjandarmabirliğikurulduktansonra,birliktegötüreceğinizsüvarilerihoşnutederekyerlerinegöndeririz.İştealınacaktedbirlerbundanibarettir.Bununkolaylıklavebaşarıylauygulanması,sadecesonderecegizlihareketetmeyebağlıdır.Sivas'atayininizden,hattâotaraflaragideceğinizdenkendiaileniziçindeençokgüvendiğinizbirtekkimseyebilebahsetmeyiniz.Sivas'agirinceyekadar,maksadınızıyanınızdakilerebilesezdirmeyiniz.Bu,başannıntemelşartıdır.Buitibarla,şimdilikaileniziherhaldeoradabırakarak,etraftakiaşiretleriteftişiçinbeşongünkalacağınızıailenizeveçevrenizdekiyakınlarnızaanlatarak,hemenyolaçıkıpbirgünöncesindenSivas'aansızıngirmeyegayretetmelisiniz.Orayavardığınızda,aşağıdakitelgrafıgerekenkimseleregönderip,valilikvekomutanlığıelealarakhemenişebaşlamalısınız.BiryandandamakinebaşındadurumuNezaret'ebildirmelisiniz.Böylece,oradakişartlarbelliolurolmaz,sizeyinemakinebaşındatarafımdangereğineuyguntebligatyapılacaktır.Buşekildeişebaşladıktansonra,nevakituygungörürsenizaileniziveeşyanızıSivas'agetirtebilirsiniz.Yalnız,şimdioradabulunanReşitPaşa'nınvalilikgörevindenalındığı,yerinebirbaşkasınıngönderileceğihernasılsaduyularak,kendisitarafındanNezaret'ebaşvurulmuşolduğundanveadlarımalûmkimselerinyakındaSivas'tatoplanmakistediklerialınanhaberlerdenanlaşıldığından,boşunabirdakikageçirilmeksizinbiranöncehareketle,orayavaktindenönceulaşmayagayretetmeniz,işingereğiolarakpekönemlivezaruridir.Budurumkarşısında,nezamanhareketedeceğinizinvenekadarzamandaorayavarabileceğinizinbildirilmesigerekiyor.Sivas'tailgilileregöstereceğiniztelgrafşudur:ZâtıâlîlerininSivasvekomutanlığınatayinleriMeclis-iVûkelâkararıylaPadişahHazretleri'ninyücebuyruklarınasunulmuşvegereğişerefleonaylanmışolduğundan,hemenhareketle,butelgrafıSivas'takisivilveaskerîmemurlardangerekenleregösterip,valivekomutanlığıüzerinizealarakgörevebaşlamanızvedurumuhemenbildirmeniztebliğolunur.3.9.1919DahiliyeNâzırıHarbiyeNâzırıÂdilSüleymanŞefik58)BakanlarKurulu.Bâbıâli,6.9.1919Malatya'daElâzığValisiGalipBeyefendi'yeİlgi:6.9.1919.Eşkıyatakibiiçingönderilecekkuvvetinmasraflarınınjandarmaödeneğihesabınamalsandığındankarşılanmasızarurîdir.Kaçkuruşsarfedileceğininvegönderilecekkuvvetinmiktarıilehareketgünününhemenbildirilmesi.NazırÂdilDahiliyenâzırıüçgünsonradaAliGalip'inbirtelgrafınakarşılıkolduğuanlaşılanşutelgrafıveriyor:İstanbul,9.9.l919İlgi:8.9.1919.Sayı:2

Malatya'daElâzığValisiBeyefendi'yeSivas'tagüvenilirbirvasıtaolmadığındanveterlibilgialınamamaktaisedeorahalkındanburadabulunanbiradamınifadesinevebaşkayerlerdendealınangenelbilgileregöre,öncehalkbukışkırtmalarataraftardeğildir.Sonra,askeryokdenecekkadarazdır.Buhareketiidareetmekteolanlar,malûmşahıslarilekomutanvesubaylardanbazılarıdır.Bunlar,işemillîbiryönvererekmaksatlarınıbenimsetmeyeçalışmaktadırlar.Oysa,milletbuişleretaraftardeğildir.Orasıdahayakınolduğuiçin,istediğinizbilgiyikolaylıklaeldeedebilirsiniz:Bununla,birlikte;gazetelerhernasılsaSivas'atayininizdenbahsetmişolduklarından,birgünönceyolaçıkmanızdahadaönemkazanmıştır.Birliktebulunduracağınızkuvvetnekadarçokolursa,başannınoorandakolaylaşacağıâşikârdır.Bukuvvetinmiktarlarıile,harekettarihinizinbirgünöncesinekararlaştırılarakbildirilmesinibekliyorum.NâzırÂdilAliGalipBeybutelgrafakarşılıkolarak,Malatya'dansondefaşutelgrafıveriyor:ÇokivedivegizliKendisitarafındançözülecektirDahiliyeNezareti'neBuayın14'üncügünüyeterincekuvvetleeşkiyanınpeşinedüşüpveyakalanmasıiçinMalatya'danhareketedecekşekildegereklitedbirleralınmıştır.Tanrı'nınyardımıileçarpışmadanbaşanlısonuçalınacağınagüvenbuyurulsun.Yalnızyazılancevaplarıvegereklerigeciktirilmemelidir.9.9.1919ElâzığValisiAliGalipButelgraftan,9-10EylülgecesinihükûmetdairesindeheyecanlariçindevesabahakadaruykusuzolarakgeçirenAliGalip'in9Eylül1919günü,henüzkahramanlığınınüzerindeveTanrı'nınyardımıileçarpışmadabaşarıdanpekümitliolduğuanlaşılıyor.Efendiler,buolaydanvebubelgelerdenhaberdaredilensivilâmirlerdenDahiliyeNâzırıÂdilBey'eKomutanlardandaHarbiyeNâzırıSüleymanŞefikPaşa'ya,güvensizlikbildirentelgraflarçekilmesininuygunolacağıdüşünüldü.Halkındikkatiçekildi.SivasValisiReşitPaşa'nıntelgrafınacevapverenÂdilBey'inşusözlerinekadargaripveşaşırtıcıdır.ÂdilBeysözünüettiğimtelgrafışucümlelerlebitiriyordu:"......ElbetteHalifeHazretleri'ninyücebuyruklarınauymagereğinitakdiredersiniz!"(Belge:70).Efendiler,birtesadüfeseriolarakbugörüşmesırasındabendetelgrafhanedebulunuyordum.Biraralıkdayanamadım.Şutelgrafıyazıpçekilmeküzerememuraverdim.10,11.9.1919DahiliyeNâzırıÂdilBey'eMilletin,Padişah'ınamaruzattabulunmasınaengeloluyorsunuz.Alçaklar,caniler!Düşmanlarlamilletekarşıhaincetertipleregirişiyorsunuz.Milletinkudretveiradesinitakdirdenâcizolduğunuzaşüpheetmiyordum.Ancak,vatanvemilletekarşıhaincevesonbirçırpınışlaalçakçaharekettebulunacağınızainanmakistemiyordum.Aklınızıbaşınızatoplayın.GalipBeyveyardakçılarıgibiaptallarınverdikleriahmakçasınaveasılsızsözlerekapılarakveMisterNowilgibimilletimizvevatanımıziçinzararlıolanyabancılaravicdanınızısatarakyaptığınızalçaklıklarınmilletçesorulacakhesabınıgözönündebulundurunuz.Güvendiğinizşahıslarınvekuvvetinsonunuöğrendiğinizzaman,kendisonunuzlakarşılaştırmayıunutmayınız.MustafaKemalBütünkomutanlardagerektiğişekildemüracaattabulundular.12Eylül'ekadaraldığımızraporlardan,kaçakların,1011EylülgecesiniRaka'dageçirdikleri,11-12EylülgecesinideRaka'nınyarımsaatyakınındakibirköyde,biraşiretreisininyanındageçireceklerininanlaşıldığıbildiriliyordu(Belge:71).Bubilgi,20'inci.15'incive13'üncüKolorduKomutanları'nabildirildi

(Belge:72).11Eylülve11-12Eylül'deMalatyailetelgrafbaşındayapılanhaberleşmeler,dahaMalatya'da,kesinemirvetalimatalmışolanşahıslarınzihinlerinindahahenüzbirkarışıklıkiçindebulunduğunugöstereceknitelikteidi.Elâzığ'dangelenAlayKomutanıİlyasBey"MutasarrıfBey'ingönderdiğiözelbiradamtarafındanValiAliGalipveMutasarrıfHalilBey'lerinbazışartlarlayerlerinedönmekistedikleri"bildirilmiş."Memleketinselâmetiadınabunlarınbuşekildekitekliflerinikabuletmeninuygunolupolmadığıkonusundakiemrinizibeklemekteolduğumuzarzolunur"demekteydi(11Eylül)(Belge:73).BununarkasındanİlyasBey,11/12EylülgecesîyinetelgrafbaşınagelenSüvariAlayKomutanıCemal,MutasarrıfVekiliTevfik,TopçuAlayKomutanıMünir,JandarmaYüzbaşısıFaruk,BaytarBinbaşısıMehmetveElâzığ'dangelenAlayKomutanıİlyasBeyleradınaşunlarıyazdırdı:Malatya'danİlyasBey:GüvenilirbirkimseolanJandarmaYüzbaşısıFarukBey'denbirazöncealınanbilgileraşağıdaverildiğigibidir:FarukBey,Kâhtaveçevresindetakipte,Malatya'yabeşsaatuzaklıktakiRakaköyündeKürtlerintoplandıklarını,şimdiMutasarrıfilearkadaşlarınınoradabulunduklarını,Siverek'ekadaruzananbölgedekiaşiretlerinbirbiriardıncaburayagelmekteolduklarını;DersimaşiretlerinevarıncayakadarKürtlükadınaçağırıldıklannı,Mutasarrıf'ınplânınauyularakönceMalatya'yasaldırıptamamiyleyağmaladıktansonra,bütünkuvvetleriileSivas'adoğruyürüyeceklerini,Malatya'dabulunanTürkleriöldüreceklerinivesüreceklerini,Dersim'lilerindeaynızamandaHarput'ayürüyeceklerinibildiriyor.Çünkü,mutasarrıfınMalatya'dangitmesiKürtlükadınakendilerinekarşıbüyükbiraşağılamavehakaretolaraksayılıyormuş.Valiböylebiryağmayavekatliamataraftarverazıolmadığını,ancak,mutasarrıfındüşüncesinedeengelolamayacağınıbildirmiştir.Malatya'yaçarpışarakgirdiklerizamanKürtbayrağıçekileceğiniveyanlarındakiİngilizbinbaşısıdaUrfa'dabulunanİngiliztümenininhareketehazırolduğunubildirmişisede,HacıBedirAğa'nınbununkabuletmediğiveaşiretlerin,Malatya'nınKürdistan'ısayılıpMalatya'daKürtbayrağnçekilmesindedirendikleri,dünakşamMalatya'yadönmekisteyenvaliyibırakmadıklarıabartılmadanarzolunur.Şartlarıaşağıdadır:1-Valininyerinedönmesi;2-Mutasarrıfıneskidenolduğugibiyerindekalması;3-Elâzığ'dangelenaskeringerigönderilmesi;4-ValiyüzsilâhlıKürtleMalatya'yagirdiğizamanhuzurunsağlanmasıveSivas'adoğruyürümesi;5-Aşiretlerdenalınanyeditüfeklebirtabancanıngeriverilmesi;6-Yukarıdaarzettiklerimeemirleri.İlyasBey'eşunuyazdım:11,12.9.1919Malatya'daİlyasBeyefendi'ye1-Verdiğinizbilgilerhey'etimizcedikkatealındı.Zatıalinizeşartlarilerisürenlerkimlerdir'Böylebirilişkiyegirişmekasladoğrudeğildir.Hainlikleriortayaçıkanvali,mutasarrıfveyardakçılarınınyakalanmaları,kışkırtmayaçalıştıklarıbazıgafilkimselerindeuyarılmasısözkonusudur.Bununiçinbütünşiddetiilekarşıkoymakgerekir.13'üncü,15'incive3'üncüKolorduKomutanlarışudakikadatelgrafbaşında,alınacakortaktedbirikararlaştırmaktadırlar.Eldeedilebilenkuvvetlerhertaraftanhareketegeçirilmiştir.Oracaalınmasıgerekentedbirlerinzâtıâlîniztarafındansükûnetveciddiyetlealınmışbulunduğunagüvenimiztamdır.Obölgede

bulunanbütüntelgrafhanelerintutulmasıveMutasarrıfVekiliTevfikBeykardeşimizdehükûmetingüçveotoritesinienüstünbirşekildegöstermesidikkatealınmalıdır.2-ŞuandaAnadolu'nunbütünmerkezlerindenZâtışâhâne'ye,yapılanhainlikarzedilmektedir.Oracadaaynışekildehareketedilmelidir.3-İngilizbinbaşısınınsözleriblöftûr.Kürtlerindebirleşiptoplanabilselerbile,askerkuvvetikarşısındanedereceyekadarbaşarıgösterebileceklerinitakdirbuyurursunuz.4-BedirAğa'yı,Kevenaşiretininreislerinivebuhaincehareketlerekarşıolanbeyleritarafınızaçekmeyeçalışmanızuygunolur.5-Adıyaman'danhareketedensûvaribölüğüile,SiverekveDiyarbakır'danhareketedenbirertaburlabağlantınızvarmı'Nerelerevardılar'TelgrafhanedebulunanKongreHey'etiadınaMustafaKemalGerçi,kongretoplantıhalindedeğildivetelgrafhanedebulunmuyordu.Fakatmaneviyatıkuvvetlendirmekiçin,KongreHey'etiileilgiligöstermeyiuygunbuldumveimzaolarak,yalnız"KongreHey'eti"diyeaynınitelikteayrıcabirtelgrafdayazdım(Belge:74).Butelgrafımaekolarak,Urfa'da,Ayıntap'ta,Maraş'tabulunanvesayılarıpekazolanyabancıkuvvetlerinibildirerek"sizebiryabancıtümenindenbahsedenlerinsözlerivatanvemillethainlerininyalanınıaktararakmaneviyatınızıkırmakalçaklığından..."dırdedim(Belge:75).İlyasBey,telgrafımaverdiğicevapta,"birsaldırıhalinde,şiddetlekarşıkonulmasıkesinolarakkararlaştırılmıştır."dediktensonra,"eldekikuvvet,Malatya'yıuzunbirsürebirKürtsaldırısınakarşısavunmayayeterlideğildir.Bununiçineldengelensür'atleyardımcıkuvvetlergönderilmesineemirbuyurulmasıbirkeredahaistirhamolunur"dedi(Belge:76).İlyasBey'egereğindebirşeybildirilebilsindiye,telgrafhanedebirsubaybırakarak,önemliolanişininbaşınadönmesiniricaettim(Belge:77).İlyasBeytarafından12Eylül'deçekilenbirtelgrafı,subaylarınızvememurlarınıziçinçeşitlibakımlardanyararlıolacağıdüşüncesiyle,olduğugibibilginizesunacağım:Malatya,12.9.1919Sivas'ta3'üncüKolorduKomutanlığı'naHalep'tekiİngilizordusunabağhalbayrütbesindeMösyöP.Peel(Pîl)adındabirİngilizsubayı,bugün12.9.1919tarihindeöğleüzeriMalatya'yagelmiştir.MaksadınınMalatya,HarputveDiyarbakırbölgelerinde,bölgeninilerigelenleri,sivilveaskerîmemurlarlagörüşmekolduğunu,kaçakMisterNowil'ingöreviileilgilibirşeybilmediğinivebukonudaİngilizHükümeti'ninkesinliklebilgisiolmadığınıveböylebirpropagandacısubayınburalardagezmesinikabuledemeyeceğiniveaşiretleriçerisindederhalburayagetirilmesiiçinkendisineemirverileceğinisöyledi.Eğerhaincebirmaksatlaburalardadolaştığıkanısınavârırsa,tutukluolarakHalep'egöndereceğiniekledi.ValiGalipBey'idekendisiylegörüşmeküzere,hayatınınkorunmasıhususundakendisinegüvencevererekburayadavetetmeisteğindebulundu.Buhususta,üstmakamdanadıgeçeninburayagelebilmesiiçinemiralmadangelmesininmûmkünolamayacağını,bununiçinilgilimakamlarabaşvuracağımıdasöyledim.Buizinemrininsür'atlebildirilmesiiçinaracıolmamıricaetti.Kendisi"yükseksiyasımutemet"adıylaanılırmış.İstanbulHükûmetionutanırmış.BuradaikigünkaldıktansonraHarput'agidecekmiş.Girişbelgesiyoktur.Kendisine,saygıdeğerbirmisafirolduğuveözelbirsaygıgösterileceğisöylenmiştir.ValiyiburayagetirtmesinevebuzatınHarput'adoğruseyahatetmesineizinverelimmi'Bildirilmesi.Sivas'tanikisubayınşimdigeldiğiarzolunur.15'inciAlayKomutanıİlyasButelgraftasözkonusuedilenhususlarlanasılhareketedileceğinigösterengörüşlerimiz,şu

şekildekısacabildirildi:Sivas,12.9.1919Malatya'da15'inciAlayKomutanlığınaİlgi:12.9.1919.1-Kimolursaolsun,girişbelgesiolmayanbiryabancısubayınOsmanlıülkesindeişiyoktur.Kendisinebüyükbirnezaketle,fakataskerce,kesinbirtutumladurumubildirinizvegeldiğiyerehemendönmesiniisteyiniz.Memlekettençıkıncayakadardailerigelenkimselervememurlarlahiçbirsiyasîtemasagelmemesiiçinyanınayetenekli,uyanıkbirsubaykatınız.2-Kaçakvalininvatanhainliğiilesuçlandığını,elegeçinceyakalanarakkanununadaletlipençesineteslimedileceğini,bukonudabaşkabirşeyyapmaimkânıolmadığınıayrıcaanlatırsınız,efendim.MustafaKemalEfendiler,alınantertipvetedbirlerveözelliklegösterilensertlikveşiddetsayesinde,AliGalipveHalilBey'lerinayartmayaçalıştıklarıaşiretlerdağılmış,ümitsizliğedüşenAliGalip,önceUrfa'yaoradandaHalep'ekaçmıştır.MisterNowildegözaltındarahatçaElbistanüzerindengitmiştir.Ötekilerdebireryolunubularakkaçmışlardır.Busafhalarıdahaçokaçıklamaktabiryarargörmüyorum.Bukonudasöylediklerimeekolarakyayınlanacakbelgelerinokunmasından,bugünvegelecekiçinibretdersiolabileceknoktalarçıkarılacağınıumarım(Belge:78,79,80,81).

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATLARINKURULMASIVEKONGRELERHAİNLERLEİŞBİRLİĞİYAPANFERİTPAŞAKABİNESİNEHÜCUMEfendiler,bilginizesunduğumbelgelerigördüktensonra,zannederimAliGaliptarafındanyapılanteşebbüsünPadişah'ınveFeritPaşaHükûmeti'ninortakbirteşebbüsüolduğunaşüphevetereddütedenlerkalmaz.Buhainliğinortakelebaşılarınakarşınasılbirdurumalmakgerektiğibellidir.Ancak,bunakarşıyapılacakteşebbüsteeldengeldiğinceaçıktanaçığahareketetmektenvazgeçmekveogününgereğindenolmaklabirlikteteşebbüsgücünüçeşitlihedeflereyöneltmektensakınarakbirnoktadatoplamakihtiyatlıbirdavranışolurdu.BizdehücumahedefolarakyalnızFeritPaşaKabinesi'nitespitettikvePadişah'ındabuFeritPaşaKabinesi'ninPadişah'ıolaylardanhaberdaretmeyipaldatmaktaolduğutezinituttuk.Padişah,durumuöğrenecekolursa,kendisinialdatanlaramüstahakolduklarıişlemiuygulayacağınagüvenimizolduğunuilerisürdük.Hükûmetinortayaçıkmışolancinayetiüzerine,kendisinegüvenduyulmamasıtabiîolduğundan,gerçeklerinyalnızveancakdoğrudandoğruyaPadişah'aarzedilmesiiledurumundüzeltilebileceğini,teşebbüslerimiziçinhareketnoktasıolarakkabulettik.Budüşünceyle,Eylül'ün11'incigünü,Padişah'açekilmeküzeretelgrafhazırlandı.Butelgrafta,tahminbuyuracağınızüzere,zamanıngereğiolanbirçokbasmakalıpsözleriçinde:HükûmetinsilâhzoruylakongreyibasmayolunagiderekMüslümanlararasındakandökülmesinesebepolacağı,Kürdistan'ıayaklandırmaksuretiylevatanıparçalatmakplânınıparakarşılığındayüklenmişolduklarınınbelgelerleaçığaçıktığı,hükûmetinbuişlerdeâletolarakkullandığıadamlarınperişanedilerekkaçmayamecburedildiği,yakalandıklarıtakdirdekanununpençesineteslimedilecekleri,bucinayetlerihazırlayan,DahiliyeveHarbiyeNâzırlarıvasıtasıyladaemredipuygulatanİstanbulHükûmeti'nemilletingüvenininkalmamışolduğubildirildiktensonra,namuslukimselerinoluşturduğuyenibirhükûmetinkurulması,bucasusşebekesihakkındasür'atlekanunîsoruşturmayapılaraksuçlularıncezalandırılmasıisteniyor;âdilbirhükûmetkuruluncayakadar,İstanbulHükumetiilehiçbirhaberleşmeveilişkidebulunmamayakararvermişolanmillettenordununayrılamayacağını,olayıniçyüzünübilenveoçevredebulunanbizkolordukomutanları

arzamecburoldukdeniyordu.İştebutelgrafsuretininbütünkolordularcaİstanbul'açekilmesininuygunolacağıdüşünüldü.11Eylülgünütelgrafbaşındakolordukomutanlarınaşutalimatıverdim:"Şimdibirsuretvereceğiz.Busuretin3'üncü,15'inci,20'nci,13ve12'nciKolorduKomutanlarınınortakimzalarıylaçekilmesiniuygungörüyoruz.Okuduktansonradiğerkomutanlarlaaynızamandaçekmekiçinbekleyiniz."SadrazamlıkYüksekKatınaŞimdidoğrudandoğruyakutsalBaşkomutanı'mız,şanlıHalifemizEfendimiz'eönemlibirarzdabulunmakmecburiyetindeyiz.Engellenmemesiniricaeder,aksitakdirdebundandoğacakağırsonuçlarınsorumluluğununyalnızcayüksekşahsınızaaitolacağınıarzederiz.12'nciKor.,13'üncüKor.,20'r.ciKor.,15'inciKor.,3'üncüKor.Yapılacakönemlimaruzat,yukarıdaarzetmişolduğumüzere,padişahaçekilentelgraftayazılanlardanibaretti.Eylülün11'incigünüveözellikle12/13gecesi,hertarafta,kolordukomutanlarıtelgrafmerkezlerinegelerekkararlaştırıldığışekideİstanbul'lahaberleşmeyeçalışıyorlardı.Fakatsadrazamortadankaybolmuşgibiydi.Cevapvermiyordu.Bizde,telgrafbaşında,sadrazamıntelgraflarıalıpcevapvermesiiçinbaskıdabulunuyorduk.İstanbulmerkezindekitelgrafmemurlarıileyapılanuzunçekişmelerdensonra,birtelgrafmemuruşubilgiyiverdi:"SadrazamPaşa'yayazılanlartelefonlasöylendi.Alınancevapta:TelgrafmetniSadrazamPaşaHazretleri'nearzolundu.Bildireceklerimaruzatlarıusulüncetelgraflaarzolunmalıdır.GelentelgraflardausulüneuygunolarakPadişah'atakdimedilir,buyurduklarınıMüdürBeysöylüyor,efendim."Bununüzerine,geceyarısındansonrasaat4.00'teSivastelgrafhanesineçekilmeküzereşutelgrafgönderildi:11/12.9.1919SadrazamFeritPaşa'yaVatanvemilletinhaklarınıvekutsalvarlıklarınıayakaltınaalarak,PadişahHazretleri'ninyücepadişahlıkşerefvehaysiyetleriniçiğneyerek,gafilcebirtakımhareketveteşebbüslerdebulunduğunuzortayaçıkmıştır.Milletinpadişahımızdanbaşkahiçbirinizegüvenikalmamıştır.BusebepledurumvedilekleriniancakPadişahHazretleri'nearzetmekzorundadır.Hükûmetinizmeşruolmayanhareketlerininsonuçlarındankorkarak,milletilepadişaharasınaartıkengelçekiyor.Bukonudakidirenmenizdahabirsaatsürerse,milletkendisinihertürlühareketvefaaliyetlerindeserbestsaymaktahaklıbulacaktırvebütünvatanınmeşruolmayanhükûmetinizlekesinolarakilgivebağlantısınıkesecektir,busonuyarımızdır.Bundansonramilletintutacağıyolburadabulunanyabancısubaylarvasıtasıyla,İtilafDevletleritemsilcilerinedeayrıntılıolarakbildirilecektir.GenelKongreHey'etiSivasTelgrafMüdürlüğü'nedeaynızamanda,telefonlaşuemirverildi:GenelKongreHey'etiKolorduKomutanlarınaaşağıdakigenelduyuruyapıldı:20nciKolorduKomutanlığı'na5inciKolorduKomutanlığı'na13üncüKolorduKomutanlığı'na3üncüKolorduKomutanlığı'naKongreninPadişahlıkyücekatınaolanmaruzatınaİstanbul'daTelgrafBaşmüdürlüğünce,engelolunmuştur.BirsaatlikbirsüredeSaray'ayolverilmezsebütünAnadolununİstanbul'lahaberleşmesininkestirileceğicevapolarakadıgeçenmüdürlüğebildirilmiştir.Kongreninbumeşruisteğineolumluoevapalınmadığıtakdirde,tebliğanındanbaşlayarakAnkara,Kastamonu,DiyarbakırtelgrafmerkezleriyleSinop'takitelgrafhaberleşmelerinindurdurulması,

yanikongreileilgilihabervebildirilerdışındahiçbirtelgrafınİstanbul'ageçirilmemesiveİstanbuldandakabuledilmemesi;BatıAnadoluilehaberleşmemizeengelolmayacaksaGeyveBoğazıyönündekihattındatutulmasıveyageçiciolarakkesilmesiveyapılanişlerinsonuçlarınınbildirilmesiricaolunur,Butalimatınyerinegetirilmesineengelolacaktelgrafmemurları,bulunduklarıyerlerdederhalDivan-ıHarb'everilerekhaklarındaenağırcezauygulanacaktır.İşbutebligatgereğininyerinegetirilmesi20nci,15inci,13üncüve3üncüKolorduKomutanlarındanricaedilmiştir.Alındığınınbildirilmesi.Sıvas'taGenelKongreHey'etiButelgraflaverilentalimatdahasonrakitelgraflarladatamamlanmıştır.11-12Eylülgecesiyapılmışolangeneltebliğeekolarakdaşuricadabulunuldu.Bugecesonuçeldeedilinceyekadarbütünkomutanlarlasivilidareâmirlerininveilgilihey'etlerintelgrafhanedenayrılmamalarıricaolunur.GenelKongreHey'etiTelgrafhaneleredeşuuyarıdabulunuldu:Ektir:ButebligatgereğininyerinegetirildiğihaberiKongreHey'eti'nceöğrenildiktensonra,yinearamızdahaberleşmeyedevamedileceğindentelgrafhanelerdeadambulundurulmasıricaolunur.KongreHey'eti

İÇİNDEKİLERİSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLER İstanbul'dakihükümetleilişkiyikesmekararıMilletvekillerininseçimiilemeşgulolunmayabaşlanması Memleketibaşvurulacakbiryerdenyoksunbırakmamakiçin Yapılanitirazveeleştiriler KazımKarabekirPaşa'nıntavsiyeleri Padişah'ınbildirisi HalitBey'inTrabzonveçevresindemilliteşkilatkurmakiçingörevlendirilmesi KastamonuValisi'ninİstanbulHükümeti'ncedeğiştirilmesivebundançıkanolay Kastomonudaİstanbul'akarşıhareketediyor AliFuatPaşaBatıAnadoluKuva-yıMilliyeKomutanı KonyaValisiCemalBeyİstanbul'akaçıyorveKonyahalkıdaİstanbul'utanımıyor RefetBey'inYerindeOlmayanBazıTeklifleri GeneralHarbrdhey'etiveGeneral'everdiğimcevap AbdulkerimPaşa'nınaracılıkları FeritPaşaKabinesiçekilmelidir Trabzon'dangelenteklif İlkBozkırolayıveİzmitMutasarrıfınınkarşıkoyması FeritPaşa'nınistifası AliRızaPaşaKabinesi AliRızaPaşaKabinesindesezilenkararsızlık AliRızaKabinesiMilliTeşkilatveGayelerisoruyor YunusNadiBey'earabuluculukyaptırılıyor CemalPaşa,kabineadınamilliiradeyeaykırıhareketlerdenkaçınılacağınasözveriyor KazımKarabekirPaşa'nın,benimhükümetinişlerinekarışmamkonusundakidüşüncesi KazımKarabekirPaşa'nınkendisidehükümetişlerinekarışmakistiyor Padişahköleliğiileeldeedileniktidarmakamı,iktidarsızlıkörneğidir DamatŞerifPaşamilletizehirliyor Tekkusurumuz AhmetİzzetPaşa'nınÖğütleri AliRızaPaşaCumhuriyetkurulacağınıkeşfediyor SalihPaşaHey'etiTemsiliyeilegörüşmekiçingeliyor AskeriNigehbanCemiyeti İşgalisuçlamayanbirsiyasetSüngülerinimilletinkalbinesaplayanyabancılarımisafirsayanbirHarbiyeNazırı Milliteşkilatgenişliyorvegüçleniyor MeclisiMeb'usan'ıntoplanacağıyer AmasyaMülakatıSivas'tabanakarşıyapılanbirteşebbüs:ŞeyhRecepolayı Adapazarıdolaylarındakışkırtmalar İstanbul'daKuva-yıMilliye'yekarşıkışkırtmalar AliRızaPaşakabinesinitutmakararı BarışAnlaşması'nakadarİstanbul'aayakbasmamamızvemilletvekiliolmamamıztavsiyesi Komutanlarıngörüşlerinialmak Dörtaykırıgörüşvealdığımızkarar Milletvekillerineverilendirektif Ekim1919'daönemliiçolaylar AliRızaPaşakabinesigörüşündedireniyor DahiliyeNazırı'nınmemleketiçinegönderdiğiöğütçülerRefetPaşaSalihliveAydıncephelerinekomutanolarakgönderiliyor RefetPaşaDemirciEfe'ninemrinegiriyor DahiliyeNazırı'nınşüpheuyandırandavranışları AliRızaPaşa

KabinesiMilliTeşkilat'ıdüşmanteşkilatla,bizideAliKemalveSaitMollailebirtutuyorDahiliyeNazırıDamatFeritPaşasürekliolarakmillibirliğibozmakla,temsilcimizolanHarbiyeNazırıCemalPaşadahükümetinyaptıklarınısavunmaklameşgul SaitMollanasılçalışıyordu MisterFrew'ayazdığımmektup AliRızaPaşaKabinesidüşmaniftiravesafsatalarınagerçeklerdiyeinanıyor ÇürüksuluMahmutPaşa'nındemeci

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLERİSTANBUL'DAKİHÜKÜMETLEİLİŞKİYİKESMEKARARIİstanbul'unkendilerinetanınanbirsaatliksüreiçindesarayatelgrafbağlantısıvermeyeceğianlaşılıyordu.Busebeple,12Eylül1919günübütünkomutanlaraşugenelduyuruyapıldı:Suretiaşağıyaçıkarılmışolantelgraf,GenelKongreHey'etitarafındanbirsaatekadarsadrazamaçekilmişolacaktır.Buitibarla,sizdehemenbuesasveniteliktebirertelgrafçekinizvehemenbildiriniz,efendim.(GenelKongreHey'eti)SaatbeşteSadrazama"bilgiiçin"diyegönderilenveaynızamandabütünkomutanlaraveillereyapılantebligatşundanibarettir:1-Hükûmet,milletinsevgilipadişahınaolanmaruzatvebağlantısınıkesmekteveortayaçıkanhaincehareketlerinedevamdadirendiğinden,milletdemeşrubirhükûmetişbaşınageçinceyekadar,İstanbulHûkûmetiileolanidariilişkileriniveİstanbulileyapılanhertürlüposta,telgrafhaberleşmeveulaştırmalarınıkesmeyekararvermiştir.Bölgelerindekisivilmemurlar,askerîkomutanlarla,işbirliğiyaparakbuhusususağlayacakvesonucuSivas'takiGenelKongreHey'etinebildirecektir.2-Butebligatbütünkomutanlaravesivilidareâmirlerinegönderilmiştir.12.9.1919GenelKongreHey'eti

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLERMİLLETVEKİLLERİNİNSEÇİMİİLEMEŞGULOLUNMAYABAŞLANMASIEfendiler,ayın12ncigünüİstanbulHükûmetiilegenelolarakhaberleşmevebağlantıkesildi.Bunlarındışındakalanbazıyerlervebuyerlerleolantartışmalarımızıayrıcaaçıklayacağım.Fakatmüsaadebuyurursanız,bundanöncedahaönemlisayılmasıgerekenbirkonuüzerindebilgiarzedeyim.Yüksekhey'etinizcebilinmektedirkiFeritPaşaHükûmetimilletvekillerininseçimleriiçingörünüştebiremirvermişti.Ancak,içindebulunduğumuztarihekadar,yaniAnadolu'nunİstanbul'labağlantısınıkestiği12Eylülgününekadar,buemiruygulanmamıştı.Sondurumüzerine,enönemlimeselenin,milletvekillerininseçiminibiranönceyaptırmakolacağınıtakdirbuyurursunuz.Bubakımdan13Eylüldederhalbukonuüzerinedeeğilindi.Uzunaçıklamalaryapmaktansa,bildirdiğimtarihteverilenilkgeneltalimatı,olduğugibibilgilerinizesunmayıdahayararlıbuluyorum.Tebligatşudur:Tel.13.9.1919Balıkesir'de14üncüKolordu,Konya'da12nciKolordu.,Diyarbakır'da13üncüKolordu,Erzurum'da15inciKolordu,Ankara'da20nciKolordu,Bursa'da17nciTümen,Çine'de58inciTümen,Bandırma'da61inciTümenKomutanlıklarınave6linciTümenVasıtasıylaEdirne'deIinciKolordu,lViğde'de11inciTümenKomutanlıklarınaillere,bağımsızsancaklara,belediyelere.(Müdafaa-iHukukCemiyetiMerkezHey'etlerine)

İstanbulHükûmeti'nintuttuğuvetakipetmekteolduğugericilikyolunaveyaşamaktaolduğumuzgünlerinbüyükkorkuvetehlikelerinekarşıhaklarımızısavunmakvevarlığımızıkorumakiçinMillîMeclis'inseçilmesinivetoplanmasınısağlamakveçabuklaştırmakbugününenönemligörevidir.İstanbulHükûmetimilletialdatarakmilletvekillerininseçiminiaylarcaertelemişolduğugibi,sonzamandavermişolduğuseçimemrinidetürlüsebeplerlesavsaklamaktavegeciktirmektedir.FeritPaşa'nın,Toros'unötesindekiillerimizdenvazgeçtiğiBarışKonferansı'navermişolduğunotadananlaşılmış,AydıniliûzerindeYunanlılarlasınırtespitinekalkışması,oradakiişgalioldubittihalindebirilhakolarakkabuletmişolduğunadelilsayılmışvememleketinişgaledilenbaşkabölgeleriiçindebunlarabenzergafilcevehaincesiyasetiylememleketvemilletiparçalayacağıkesinlikleanlaşılmıştır.Meclis-iMillî'nintoplanmasındanöncebarışanlaşmasınaimzakoyarakmilletibiroldubittikarşısındabulundurmakniyetindeolduğuanlaşılmıştır.Buitibarla,GenelKongre,orduyuvemilletiuyanıkolmayadavetederekaşağıdakihususlarınenkısazamandayerinegetirilmesini,milletinhayatîkonusuolarakkabuledervebildirir:İlkolarak:SeçimhazırlıklarınınyürürlüktekikanundayeralanenkısazamandayapılıptamamlanmasıiçinBelediyelerileMüdafaa-iHukukCemiyetleriyoğunbirfaaliyetiçinegirilmelidir.İkinciolarak:SancaklardançıkarılacakmilletvekilisayısıoranlarınnüfusdurumunagörehementespitedilerekHey'et-iTemsiliye'ceşimdidenbildirilmelidir.Adaylarkonusudahasonrakihaberleşmelerdeelealınacaktır.Üçüncüolarak:Seçimhazırlıklarıyapılırkengerekseçimlersırasındagecikmeyeyolaçacakengellerinşimdidendüşünülerekortadankaldırılmasıvehiçbirgecikmeyemeydanverilmeyerekseçimlerinenkısazamandasonuçlandırılması.BukararbölgenizdekibütünBelediyeveMüdafaa-iHukukCemiyetleri'nebildirerek,gereğininhemenyerinegetirilmesineyardımcıolmanızricaolunur.(Hey'et-iTemsiliye)

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLERMEMLEKETİBAŞVURACAKBİRYERDENYOKSUNBIRAKMAKİÇİNFeritPaşaHükûmetiinadındadevamediyordu.Bilindiğigibibudurumhükûmetdüşünceyekadarsüregeldi.Memleketigünlercebaşvurulacakbiryerdenyoksunbırakmakelbettebüyüksakıncalardoğururdu.Bundandolayı,öncefikirsormaküzere,sonradabazıitirazlaraaldırmadanemirşeklindebildirdiğimizkararlarıEylül'ün13/14üncügecesişuşekildetespitetmişvekalemealmıştır.Kongrecealınmasıdüşünülentedbirlerigösterensuretaşağıdaarzedilmiştir:Bukonudakiyüksekgörüşvedüşüncelerinizalındıktansonra,genelkurulcagörüşülerekuygulamayakonacaktır.15.9.1919günüöğleyekadarcevabınızıbekliyoruz,efendim.Millidavayıhaincebirsaptırmaveyorumlaolduğundanbaşkatürlügöstererekmilliteşebbüsvefaaliyetlerimizigayrimeşruilaneden,milletinsaltanatveHilâfetmakamınakarşıduyduğuebedîbağlılığınıbütünmeşruvekanunîvasıtalarlaispataçalıştığımızhalde,padişahilemilletarasındabirengelperdesioluşturanvehalkıbirbirialeyhindesilâhlanıpöldürmeyesürükleyerekbununkışkırtıcılığınıyapanİstanbulHükûmetiileilişkilerinikesmekmecburiyetindekalanGenelKongreHey'eti,aşağıdakikararlarızatıâlilerinebildirmeyigörevsayar.1-PadişahHazretleri'ninyüceadınaveyürürlüktekikanunlarçerçevesindedevletişlerieskidenolduğugibiyürütülmeyedevamedilecektir.Irkvemezhepayrılığıgözetilmedenhalkıncanı,malı,namusuvehertürlühaklarıgüvencealtındabulundurulacaktır.

2-Devletmemurlarının,kendilerineverilmişolangörevlerimilletinmeşrudâvâsınauygunbirşekildeyürütmeleritabiîdir.Aksitakdirde,görevdenkaçınanlarınmazeretleribiristifagibiişlemgörerek,yerlerineuygungörülenkimselervekilolarakgetirilecektir.3-Görevsırasındamillîdavaveakımatersdüşendavranışlarıgörülecekvetespitedilecekmemurlar,dinvemilletinselametiadınakesinlikleveşiddetlecezalandırılacaktır.4-İstifaetmişmemurlardanvehalktanherkimolursaolsun,millîkararlaraleyhindekışkırtıcıvebozguncuhareketvetelkinlerdebulunanlardaşiddetlecezalandırılacaktır.5-Memleketvemilletinselâmetvesaadeti,hakveadalet,ülkedegüvenvehuzurunsağlanmasıilemümkündür.Bukonudagerekenhertürlütedbirinalınmasıkolordukomutanlıklarıylavalivebağımsızmutasarrıflardanbeklenmektedir.6-Milletisteklerinin,Zâtışâhâne'yearzıveduyurulmasıbaşarılıpdamilletingüvenvedesteğinikazanmışmeşrubirhükumetkuruluncayakadar,haberleşmemerkezi,Sivas'taGenelKongreTemsilHey'etiolacaktır.7-Bukararlar,bütünmillîteşkilâtmerkezlerinegönderilecekveilanedilecektir.(MustafaKemal)

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLERYAPILANİTİRAZVEELEŞTİRİLEREfendiler,bilginizesunduğumuzbusontebligatımızüzerine,kısmenhafiffakatkısmendeoldukçaşiddetliitirazlara,direnmelere,hattâkarşıteşebbüsleretehditlereuğradık.Karşıkoymalarveeleştirileryalnızsontebligatımızhükümlerinedebağlıkalmadı.Butebligatdolayısıyladahabaşkanoktalaradasıçradı.Bukonudayüksekhey'etinizeaçıkbirfikirvermişolmakiçinyapılmışolanyazışmalardanbazılarınıkısacabilginizesunmamamüsaadeleriniziricaederim.ErzincanMüdafaa-iHukukCemiyetiMerkezHey'eti'nin14Eylül1919tarihlitelgrafında:Kararlarınuygulanmasındanönce,İstanbulHükûmeti'nekırksekizsaatlikbirsüreverilmesininuygunolacağıbütünüyelercekararlaştırılmıştırşeklindezararsızbirgörüşilerisürülüyordu.Diyarbakır'dan13üncüKolorduKomutanıCevdetBey,14Eylül1919tarihliuzunşifresinde:HükûmetmerkeziylebüsbütünilgikesilerekyazışmalarKongreTemsilHey'etiileyapılacakolursa,muhalifler,siyasîbirmaksatpeşindeolanlar,buhareketihilâfetekarşıisyanedilmişgöstererek,kamuoyunuyanıltacaklardır.Budurumdevamedersememurveaskermaaşlarıileyiyecekharcamalarıiçinkaynakvetedbirdüşünüldümü'İstanbulHükûmeti,İngiliznüfuzualtındadır.Hertürlüısrarvegayreterağmenbaşkatürlühareketedebilecekbirhükûmetkurulmasınaimkânyoktur.İngilizler,hükûmetinizninedayanarakgenişçaplıbirişgalplânıuygularsa,yenibaştanİngilizlerlesavaşagirişmeyetaraftarmısınız'Girişildiğitakdirdebaşarısağlanacağındannedereceyekadareminsiniz'Böylebirayakdiremehareketivatanınçıkarlarınauygundüşermi'şeklindebirtakımdüşüncevesorularıiçinealıyordu.ErzurumHey'et-iMerkeziyesi'nin15Eylül1919tarihlitelgrafında:Yönetmeliğimizinaltıncımaddesinin(yaniHey'et-iTemsiliye'ninbaşvurmayeriolarakkabuledilmesiileilgilimadde)tüzüğümüzleuygunluğununsağlanmasıiçinmerkezhey'etlerindenoluralınmasıgerekirdenilmekteidi.Malatya'dankomutanİlyasBey'in15Eylül1919tarihlitelgrafında:Elâzığilihalkının,kongreninmaksatveemelindenhaberdaredilerekhiçolmazsabirdereceaydınlatılmalarınakadarbuhususunertelenmesiuygungörülürsekatıldığımıarzederimdüşüncesiilerisürülüyordu.İçindebulunduğumuzSivas'ınMüdafaa-iHukukCemiyetiMerkezHey'etideuzunbirraporunda:Bildirilenmaddelerinbütünündenmemlekettegeçicibiryönetimilânedileceği

anlaşılmaktadırşeklindebaşladıktansonra,bunun,cemiyettüzüğününneözelmaddesinenedeötekimaddelerinedayandırılmaimkânıgörülemediğinoktasındadikkatimizçekiliyorvePadişah'aarzolunacakhususlarıulaştırabilecekyollarıbüyükbirsükûnetvesamimiyetlevetatlıbirşekildearamayıptavsiyeediyordu.Hey'et-iTemsiliyeüyelerimizdenolduğuhalde,birçokdavetvericalarımızarağmenbizekatılmayan,SivasKongresi'ndebulunmamakiçinmazeretleruyduranServetBey'inEsselâmüaleykümdindarcahitabıilebaşlayan,15Eylül1919tarihindeTrabzon'dançektiğiaçıktelgrafında:SivasKongresiBildirisi'nivearkasındandaduyurunuzualdık.CevapolarakbildirdiğimizdüşüncelerKâzımPaşaHazretleri'incegörülmekistenmişvegörülmüştürönceSivasKongresi'nin,genelkongreşeklinegirmişvebirHey'et-iTemsiliyemeydanagetirmişolduğuanlaşılıyorki,buhususkararlarımızaaykırıdır.SivasKongresi,Hey'et-iTemsiliye'mizarasınaüyeseçmeyeyetkiliolamayacaktır.İstanbulHükûmetiilehaberleşmeninkesilmesibiroldubittihalinegeldi.Hey'et-iTemsiliye'ninbirbaşvurmayeriolmasıhususukamuoyuüzerindepekkötüetkileryapacaktır.Bundankesinliklevazgeçilmelidir.SivasKongresi,ErzurumKongresi'nintüzüğünüdeğiştirmeyeyetkilideğildir.Bukongre,DoğuİlleriHey'et-iTemsiliyesi'neuymayamecburolacaktı.Erzurumkararlarıüzerindezihinleringenelbirsarsıntıdevresigeçirdiğibugünlerde,onundışındakihükümlereşüpheligözlerlebakılacağındanşüphenizolmasın.ErzurumKongresikararlarınauymayanişlerekatılamayacağızprotestosuilesonbuluyordu.15inciKolorduKomutanıKâzımKarabekirPaşa'nın15Eylül1919tarihliyazısında:SivasKongresi'ninsorusunacevapolarakTrabzonhey'etindenServet,İzzetveZekiBey'lerinvermekistediklerikarşılığıokudum.Pekyakındantanıdığımbuşahıslarakarşıduyduğumgüvenvesaygısonsuzdur.KendileriningörüşlerineyönverentemeldüşünceyianlıyorvebenimsiyorumdediktensonraayrıntılarüzerindekigörüşlerinibildiriyorveözellikleErzurumKongresi,DoğuAnadoluilleriadınadır.SivasKongresiisebütünmilletitemsiledenbirkongredir.Bukongrenindeayrıcabirtemsilhey'etibulunmasıtabiîdir.Ancak,SivasGenelKongresiHey'et-iTemsiliyesiDoğuAnadoluİlleriHey'et-iTemsiliyesiniortadankaldırmışolmuyor.BuHey'et-iTemsiliyetabiatiyleheranvardır.Yalnız,buHey'et-iTemsiliye'denolupdabugünSivasKongresiHey'et-iTemsiliyesi'negirmişbulunanlarvarsa,bunlarınDoğuAnadoluİlleriHey'et-iTemsiliyesi'ndenistifaetmeleriniistemekdoğruolabilir.SivasKongresi,bütünmilletinçıkarlarını,DoğuAnadoluİlleriHey'et-iTemsiliye'siiseyalnızcaDoğuAnadoluillerininhakveçıkarlarınıkorur.Hey'et-iTemsiliye'ninbaşvurmayerioluşuveyetkidurumu,konununenönemlinoktasınıoluşturmaktadır.Bukonudaşimdidenaceleedilmemesihususundasizinletambirgörüşbirliğiiçindeyim.Hey'et-iTemsiliye'ceyapılantekliflerinbirdenbeşekadarolanmaddelerinegelince,bunlarındeğilsorulmasını,birbildirihalindeveyabiristekşeklindebileyayınlanmasınıyersizbulurumgörüşündebulunuyordu.Trabzon'daServetBey'ecevapolarakyazdığımıztelgrafla,KâzımKarabekirPaşa'yaverdiğimizkarşılıktandasözedeyim.ServetBey'eyazılantelgrafşuydu:Trabzon'daServetBeyefendi'yeTrabzonMerkezHey'eti'ndenbeklenengörüşedahacevapgelmedi.BuhususayrıcaKâzımPaşaHazretleri'ndendesorulmuştu.Görüşlerinbirleştirilmesinenedenlüzumgörüldüğütabiatıylaanlaşılamamıştır.Sırailebelirtilengörüşlerinizincevabınıaşağıdayineaynısırailebildiriyorum:

Önce,SivasKongresi'ningenelbirkongreolacağıherkestarafındanbiliniyordu.Bununsizcebaşkatürlükabuledilmekteolduğunuilkdefaşimdiyinesizdenişitiyorum.Hey'et-iTemsiliyekonusunagelince,buhey'et,aslındaErzurumKongresi'ninseçtiğivekabulettiğibirhey'ettir.ŞusıradabendenizlebirlikteRaufBey,BekirSamiBey,RaifEfendiveŞeyhHacıFevziEfendiSivas'tahazırbulunmaktadırlar.Dahadörtüyemizeksikolmaklabirlikte,çoğunlukgöreviniyapmaktadır.Bunoktanındasizceaçıkolarakbilineceğineşüphemizyoktur.Çünkü,durumunönemidolayısıyla,dahaErzurum'daikensizidedavetetmişvediğerarkadaşlarınbirliktegötürüleceğibildirilmişti.Tüzüğümüzünsekizincimaddesiuyarınca,SivasGenelKongresi'ninbazıüyelerleHey'et-iTemsiliye'mizigüçlendirebileceğibirliktegörüşülmüş,bundabirsakıncabulunmamış,aksinemillîbirliğitemsilbakımındangereklidesayılmıştı.SivasGenelKongresi'ndebundanbaşkabirşeyyapılmamıştır.İstanbulHükûmetiilehaberleşmeninkesilmesi,temelkararlarımızındördüncümaddesinindışındadeğil,içindevehattâomaddeniniçinegiremeyecekakılalmazhaincesebepleredayanırbirniteliktedir.EsasenbuoldubittiyiyapanbizdeğilİstanbulHükûmeti'dir.ŞifreliteIgrafımızıngereğininyerinegetirilmesibirzarurettir.Bundanvazgeçmeyehiçbirşekildeimkankalmamıştır.Biz,işebaşlarken,olumluoyunuzualmaküzeresizebaşvurmayıdabirgörevsaydık.Uygunbulupbulmamaksizcetakdiredilecekbirhusustur.Yalnız,şunudabelirteyimki,bugünAnadoluveRumeli'ninbirliktehareketemecburolduğubiryönlenişte,azınlığındeğilçoğunluğuntuttuğuyolubenimsemeyeveazınlıklanbuyolaçevirmeyekesinbirmecburiyetvardır.Başvurmayeriveyetkikonusundadahaaklayatkınbirgörüşünüzvarsa,lûtfenbildiriniz.Tutulmasıkaçınılmazolanbugünküyoldikkatleincelenirse,görülürki,tüzüğümüzeveErzurumKongresi'nintemelkararlarınatıpıtıpınauygundur.Bunundışınaçıkılmışbirnoktagöremiyorum.Budurumagöre,zatıallerinizin,kendinizikatmakistemediğiniztüzükvebilinenkararlardışındakalanişlerinaçıklanmasınıricaederim.Bugünkaçınılmasımümkünolmayanbirhareketvarsa,odaİstanbulHükûmeti'ninmilletvememleketinkaderinialçakçaİngilizlerinisteğinebırakmasıvekendiçıkarlarınakurbanetmesidir.Bunakarşı,buracaalınankarardanbaşkabirkararalınmasınaimkanvarsa,lûtfenbildiriniz.(MustafaKemal)KâzımKarabekirPaşa'yadaverdiğimizetraflıcevabınbaşlangıcıaynenşöyleidi:ServetveİzzetBey'lerin,Hey'et-iTemsiliye'nin,TrabzonMerkezHey'eti'ndenaçıklanmasınıistediğihususlarakarşılıkolarakçektikleriaçıktelgrafalındı.İçindeki,açıkçaduyurulmasısakıncalıolandüşünceleri,Hey'et-iTemsiliyetamamenServetveİzzetBey'lerinkendigörüşleriolarakkabuleder.Hey'et-iTemsiliyegenelgegöndererekistemişolduğudüşünceleri,ServetveİzzetBey'lerdendeğil,tüzükgereğinceTrabzonMerkezHeyeti'ndenistemiştir.ServetveİzzetBey'leringörüşleriniiçinealanözelbirtelgraflatarafınızdanhemkendilerinehemdeHey'et-iTemsiliye'yecevapolmaküzereilerisürülendüşüncelerleilgiliolarakaşağıdakiaçıklamalaragerekduyulmuştur:a)Herşeydenönce,adıgeçenkimselerisizcedebilinengörüşleresürükleyentemeldüşünce,neyazıkki,Hey'et-iTemsiliye'ceanlaşılamamıştır.b)Tüzüğündördüncümaddesi,birgeçiciidarekurulmasınıöngörensebepveşartlarıaçıklar.Oysa,bilinensonhainceolaylardolayısıylaalınmışvealınmasıgereğihakkındadüşüncesorulmuşolantedbirler,hiçbirvakitgeçiciidarekurmagayesiileilgilideğildir.Ohalde,bunoktailedördüncümaddearasındabirilişkiaramakgereksizdir.Tedbirler,Zâtışâhâne'yedoğrudandoğruyabaşvurmayolunubulmakvemeşrubirhükûmetinişbaşınagetirilmesinidilemekiçinalınmıştır.c)Sivas'tatoplanankongre,BatıAnadolutemsilcileriyleErzurumKongresi'ninGenelKuruluvedolayısıyladabütünDoğuAnadoluilleriadına,kongrekararlarınauygunolarakseçilenözel,yetkilibirhey'etbulundurmakla,elbettehembütünAnadoluveRumeli'yihemdebütünmilleti

temsiledebilecekbirgenelkongreniteliğikazanmıştır.SivasKongresi,ErzurumKongresi'ninkararlarınıveteşkilâtınıolduğugibifakatdahadagenişleterekkabuletmişvesonuçolarakDoğuAnadoluMüdafaa-iHukukCemiyeti,AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiadıylagenişletilerekbirleştirilmiştir.Tüzüğünüçüncümaddesivekongrenintemelkararları,zatenbuyüksekgayeninsağlanmasınıkesinbirdilekolarakgöstermiştir.SivasGenelKongresi,ErzurumKongresi'ndeDoğuAnadoluMüdafaa-iHukukCemiyetiadınaseçtiğiHey'et-iTemsiliye'yegüveninitamolarakbildirmeksuretiyle,onuAnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiiçindeaynenbirHey'et-iTemsiliyeolarakkabuletmiştir.Budurumagöre,SivasGenelKongresi'ninkararlarıbaşka,ErzurumKongresi'ninkararlarıbaşka;DoğuAnadoluMüdafaa-iHukukCemiyeti'ninHey'et-iTemsiliyesibaşka,AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti'ninHey'et-iTemsiliyesibaşkagibibaşkalıklarveayrılıklarelbettesözkonusuolamaz.Böylebirdurumdansözedilmesi,şüphesizkipeksamimîolanmillîbirlikgayemizvekutsalhedefimiziçinsonderecezararlıdır.OhaldebiribiriniortadankaldıranHey'et-iTemsiliye'lerolmadığıgibi,birinegirincediğerindençekilmeisteğinindoğruolabileceğiüyelerdeyoktur.BugünbütünAnadoluveRumeli'yiiçinealancemiyetimizin,Sivas'tabulunantekHey'et-iTemsiliyesiErzurumKongresi'ncetüzüğünözelmaddelerineuyularakseçilmişbulunandokuzkişidenbeşininkatılmasıylagörevedevametmektedir.Hakları,yetkileriveyararlarıDoğuAnadoluillerininkindenhiçbirşekildedahaazolmayanBatıAnadolu'nun,haklıveyerindeolantekliflerinidikkatealmayarak,onları,sıradanbiruydudurumundabulundurmayakalkışmak,bizimaklımızınbirtürlükabuledemediğihususlardandır.Bununiçindirki,Hey'et-iTemsiliye'mizaltıüyedahaeklenerekgüçlendirilmiştir.Bundansonradahabirçokaçıklamalarıiçinealanbutelgrafımız,aynenTrabzonMerkezHey'eti'nedeçekilmiştir.Butartışmalarüzerindedahabirhayliaçıklamalaryapıldıveaçıklamaisteklerindebulunuldu.HattâMüdafaa-iHukukHey'etiTrabzonMerkezisahteimzasıylaötekiillerealeyhimizetelgraflardaçekildiğigörüldü.Nihayet,onbeşgünsonraTrabzon'danbirtelgrafaldık.FakatServetBey'dendeğil...Butelgrafıolduğugibiarzedersemdurumanlaşılır.Sivas'taHey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalPaşaHazretleri'neSuretiaşağıdaverilenTrabzonBelediyeMeclisi'nintelgrafiİstanbul'aşimdiçekiliyor.Busuretin15inciKolorduKomutanlığı'nayazdırdığıarzolunur.(MevkiKomutanıAliRıza)Suret1.10.1919İstanbul,SadrazamFeritPaşaHazretleri'neBugünekadarAnadolu'danyükselenmillîferyadıTrabzonkendisinehasağırbaşlılıkvesükûnetleinceledivetakipetti.Memleketbudurumadahafazlakatlanamaz.VatansevginizvarsaartıkmevkiniziterkedinizPaşaHazretleri.BelediyeBaşkanıÜyeÜyeÜyeHüseyinAhmetMehmetAvniMehmetSalihÜyeÜyeÜyeÜyeHüsnüTemelMehmetŞefik

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLERKAZIMKARABEKİRPAŞANINTAVSİYELERİ

KâzımKarabekirPaşa'dan17Eylül1919tarihindede,kişiyeözelbirşifrealdım.Pekiçtenliklevekardeşçebirdilleyazılmışolanbuşifrebirikiuyarıyıiçinealıyordu.KâzımKarabekirPaşa:Paşam,diyor,Sivas'tangelentebligatvegenelgeler,bazenHey'et-iTemsiliyeadınabazandoğrudansizinadınızadır.10Eylül1919tarihinde,İstanbul'dakihükûmetehitaben,kendiadınızaduyuruveuyarılarınızolmuştur.Şunainanınızvegüveninizki,buşekildesizinimzanızlayapılantebligat,siziçokbüyükbirsaygıilesevenlercebile,büyükbirsamimiyetleveiyiniyetleeleştiriliyor......Bununnekadaretkiliolacağınıvetepkiyeyolaçacağınıtakdirbuyurursunuz...BubakımdanHey'et-iTemsiliyeveKongrekararlarının,daimaimzasızvesadeceHey'et-iTemsiliyediyeyayınlanmasınıricaederim.Telgrafşucümlelerlesonbuluyordu:Yüksekşahsiyetinizinherhaldeortadatekbaşınagörülmemesimemleketinyararıbakımındangereklidir.Oybirliğiilebunoktadaoylarıalınanşahıslarınveyahey'etinkimlerolduğunudahabugünekadaröğrenebilmişdeğilim)arzolunanburicalarımıniyikarşılanacağındaneminim,ellerinizdenöperim.KazımKarabekirPaşa'yıgerçektenkararsızlıkveeleştiriyesürüklediğinigördüğümüznoktaları,mümkünolanaçıklıklabirmantıksüzgecindengeçirerekaydınlatmagereğiortadadır.Ogünlerdekiduyguvedüşüncelerimdenkaynaklanangörüşlerimi,kendimibugününetkilerinekaptırmaktançekinerekbelirtmekiçin,otarihteverdiğimcevabıolduğugibiarzetmeyitercihederim:19.9.191915inciKolorduKomutanıKâzımPaşaHazretleri'neSaygıdeğerKardeşim,Derinbirsamimiyetedayandığınaaslaşüpheetmediğimgörüşleriniziaçıkvekardeşçebirdillebildirmişolmanız,kardeşlikbağlarımızınsağlamlaşmasınaveyürektenbirsevinçduygusunundoğmasınavesileolmuştur.Zihninizdebelirensakıncalarıçokiyianlıyorum.10Eylültarihindehükümetekendiadımlagönderilmişbirtebliğimyoktur.Yalnız,telgrafhanedebulunduğumbirsırada,tesadüfenDahiliyeNazırıAdilBey'lemakinebaşındakarşıkarşıyageliverdik.OnurSivasValisiReşitPaşa'yaverdiğianlamsızcevaplarakarşı,bendenizsırfşahsiolmaküzere,onunşahsınakarşıbildiğinizbirazsertçeuyarılardabulundum.Buhemenhemenbirkarşılıklıkonuşmaşeklindegeçmiştir.Bundanbaşkagerekhükûmete,gerekPadişah'avegerekyabancılarakarşıyapılanmüracaatlardahepKongreHey'etiveya"Hey'et-iTemsiliye"ifadesiimzayerinegeçmiştir.Yalnız,AmerikanSenatosu'nayazılan,sizindebildiğinizbirmektubakongrekararıylabeşkişiimzakoymuşturki,bunlararasındabendenizindeimzasıvardırİçerideyapılanaçıkyazışmalaragelince,bundada"Hey'et-iTemsiliye"ibaresiniimzayerinekullanmaktaidik.Ancak,bununbazıçevrelerdekötüetkiyaptığıvegüvensizliğeyolaçtığıgörüldü.Gerçektendeböylegenelbiribarenin,içinealdığışahıslarvekuvvetgizlikalıyordu.Ortadasorumlukimdir'Bazıyerlerden;özellikleKastamonu,Ankara,Malatya,Niğde,Canikgibiyerlerdendoğrudandoğruyaşahsenmakinebaşınaçağrılmayabaşlandım.Neredeyse,Hey'et-iTemsiliyeadıaltındagizlenenşahıslarlabirlikteolupolmadığımkonusundabirkararsızlıkbelirtisisezildi.Hatta,Trabzon'danServetBeydeHey'et-iTemsiliyeimzasınıtaşıyantebligatıkötüyeyorarakvesözüedilenhey'etinnitelikveniceliğikonusundabirçokyanlışdüşüncelerekapıldıktansonra,bendenizişahsenmakinebaşınaçağırdı.Görüldüktensonra,bütünbutartışmaların,imzanınaHey'et-iTemsiliyeolarakvebelirsizbirşahsiyetifadeederşekildekonulmuşolmasındanilerigeldiğinisöyledi.İştebunlardandolayıdırki,buimzameselesisizinkardeşçebildirmenizdenönceHey'et-iTemsiliye'degörüşmekonusuolmuştu.Hey'et-iTemsiliye'nin,gizlibirkomiteninyürütmekuruluolmayıp,hükûmetinresmiizninialmış,kanunîresmîbirderneğintemsilcilerindenoluşmuşbulunmasıdolayısıyla,ilgilikanunuyarıncakararlarınvetebliğlerinsorumlubirşahıstarafındanimzalanmasıusulüzarurî

görülmüştü.Hey'et-iTemsiliye'nintebliğlerineveyayınlarınagenelvebelirsizbiradvererekdüşeceğikanundışıdurumdandoğacaksakıncalar,millîakımakarşıgelenlerinesasenyapmaktaolduklarızararlıpropagandalaraimzabulmayüzündendoğacaksakıncalardandahatehlikeligörüldüvesonuçtaoybirliğiileimzakoymausulükararaltınaalındı.Bukarararağmen,budefayaptığınızkardeşçeuyarıüzerine,konununbirkeredahagörüşülmesiniHey'et-iTemsiliye'yeteklifettim.Dahaönceilerisürülmüşolandüşüncevegörüşlerdolayısıyla,aynışekilde,yazılanşeylerinHey'et-iTemsiliyeninkararınadayandığıbelirtilerekyazılmasınaoybirliğiilekararverdiler.Şahsımlailgiliolduğuiçinbugörüşmedetarafsızkalmayıuygunbuldum.Prensipolarakbirkişininimzaetmesikabuledildiktensonra,benimyerimebaşkabirininimzaatmasısözkonusuoldu.Bunoktadahey'etinilerisürdüğüsakıncalarşunlardır:Bütündünyabenimbuişiniçindebulunduğumubilir.Bugünbirbaşkasınınimzasıylatebligatabaşlanıncavebenimadımortadankalkıncayaaramızdabirgeçimsizlikveayrılıkolduğusanılacakyahutdabenimortayaçıkmaktançekinirgayrimeşrubirdurumdaolduğuma,dolayısıyladayapılanlarıngayrimeşruolduğuzannınadüşülecektir.Bunubiryanabırakalım,herkesçeinanılacakvegüvenilecekbirarkadaşımızkendiimzasıileortayaçıktığıtakdirde,bugünbenimiçinsözkonusuolansakıncalaryarınoarkadaşımıziçindesözkonusuolacaktır.Ohalde,onundaçekilipyerinebirbaşkasınınimzaatmayabaşlamasıgibisonuçolarakbizimiçingüçsüzlükbelirtisiolacakbirsıratakipetmegereğidoğacaktır.Bilmembuyolunedereceyekadardoğrubulursunuz'Gerçektendebendenizinşahsı,özellikleişinbaşlangıcındabirsaldırıhedefiolarakgörülmüştü.Ancak,hemiçeridenhemdedışarıdanbeklenensaldırılaryapılmış,Tanrı'yaşükürhepsidemaksadımızauygunolaraksonuçlanmıştır.İstanbulHükûmetivekötülüğümüzüisteyenler,herteşebbüslerindeyenilmişlerdir.Yabancılaragelince;Amerikalılar,Fransızlarveİngilizlerlepekciddîtemaslaryapılmış;bunlarınSivas'akadargelenyetkilimemurlarılehimizdeolmuşlar,bizimleiyiilişkileregirişmişlerdir.BizimdeiçindebulunduğumuzKuva-yıMilliye'nin,birikikişininkışkırtmasındandoğmuşbirhareketolmayıptamanlamıylamillîniteliktegenelbirhareketolduğunubizedebilgivererekbağlıbulunduklarımakamlararaporhalindebildirmişlerdir.Birde,memleketimizde,bilinenahlâksızlıkgereğibazıkirlivicdanlıinsanların,bugibihareketlerdeazçokönayakolanlarhakkındaçıkardıklarıdedikodununönünegeçmekmümkündeğildir.Buduygusaldavranışhermillettedeaynıdır.Butürlüsakıncalarakarşıburadadüşünülentekçare,bizimsarsılmazbirdayanışmaveiçtenlikleyücegayemizedoğruyürümektebiranolsunkararsızlıkgöstermemekliğimizdir.Bendenizin,kamuyararıileilgiliişvehareketlerimizdeşahsîgörüşlerimledeğil,bütünsaygıdeğerarkadaşlarımınvicdanvegönülbirliğiilehareketitercihettiğim,sizkardeşimcedebilinmektedir.Bununla,birliktebuhusustasizkardeşiminhatırınagelebilecekdahabaşkadüşünceleridebildirmenizibekler,üstünsaygıvesamimiyetlegözlerinizdenöperim,kardeşim.MustafaKemalEfendiler,İstanbulHükûmetiilehaberleşmeyikestiğimiz12Eylül1919tarihindensonra,FeritPaşaKabinesi'nindüştüğütarihekadargeçensüreiçindekideğişiktarihlerde,tekrarPadişah'a,yabancıdevlettemsilcilerine,İstanbulBelediyesi'nevebütünbasınaçeşitlimuhtıravebildirileryazıldı.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLER

PADİŞAHINBİLDİRİSİ20Eylül1919tarihli,SadrazamDamatFeritPaşaimzalıbirgenelduyuruilePadişah'ındabirbildirisininyayınlandığınıhatırlayacaksınız.Bubildirinindikkatedeğernoktalarınıtekrarhatırlatmakisterim.Bunoktalarısıraileişaretedeceğim:

1-Hükûmetingüttüğüsiyasetsonunda,İzmir'demeydanagelenfacialar,Avrupadevletlerininvemedenîmilletlerindikkatiniçektivebizekarşısevgiuyandırdı.2-Birözelhey'et,yerindetarafsızolaraksoruşturmayabaşladı.Hakkımızmedenîdünyanıngözleriönüneserilmektedir.3-Millîbirliğimizibozacakhiçbirkararveteklifolmadı.4-Bazıkimselertarafındanhalkilehükûmetarasındasözdebiranlaşmazlıkvarmışgibiilânediliyor.5-Budurum,kanunşartlarıiçindebiranönceyapılmasınıistedigimizseçimleridegeribıraktırıyorvebarışınyaklaşmaktabulunduğubirsırada,varlığızarurîolanMeclis-iMebusân'ıntoplanmasınıdageciktirecektir.6-Bugünvatandaşlarımdanbeklediğim,hükûmetinemirlerinetamamiyleuymaktır.7-Büyükdevletlerinhakvericiduyguları,AvrupaveAmerikankamuoyununölçüseverliği,yakındadurumumuzuvehaysiyetimizikoruyacakbirbarışakavuşmaümidimikuvvetlendirmektedir.Yüksekhey'etinizcedebilinmektedirki,bubildirininyayınlanmasıvedağıtılması,bizim,memleketleİstanbulHükûmetiarasındakihaberleşmeveilişkilerikestiğimizvebunoktadaısraretmektebulunduğumuzgünlerdeolmuştur.Herhaldeverdiğimiztalimatvegenelemirlereuyulduğutakdirde,bubildirininhiçbiryerdenalınmamasıvemilletedeokutturulmamasıgerekirdi.Oysa,şimdiarzedeceğimbirtelgraftan,kararvetebliğlerimizeaykırıvegörüşümüzebüsbütüntersdüşenbubildirininbazıyerlerdenalındığıanlaşıldı.TrabzonMevkiKomutanı'naYücePadişahHazretleri'ninmilletinekarşıyayınlamaklûtfundabulunduklarıbildirininderhalmemurlaraveşehirhalkınaduyurulmasıgerekir.Taki,işbaşındakihainhükûmetin,melekhuyluPadişahımızEfendimiz'inekadarküstahçabircür'etlehâlâaldatmaktaolduklarınıanlamayanlarkaldıysa,iyiceöğrensinler.MilletvememleketiiçinmübarekyüreklerininnekadarbüyükbirsevgivekoruyuculukIadoluolduğunugösterenbubildiride,enaçıkbirbiçimlegözeçarpannokta,kabineninhaincehareketihakkındaHilâfetmakamınamillettarafındanarzolunanşikâyetnameninhâlâPadişahHazretleri'ninbilgisineulaşmamışbulunmasıdır.Çünkü,milletevevatanakarşıdoğrudandoğruyakabineüyeleritarafındanyöneltilenihanethançerinigörüpbilmişolsalardı,buhainleribirdakikabileyerlerindetutmayacaklarınamübarekbildiridekiifadeiçtenliğienbüyüktanıktır.Buhainler,bugerçeğibildikleriiçin,HalifemizEfendimiz'idoğrudandoğruyamilletlekarşıkarşıyagetirmiyorlar.Budurumda,milletedüşengörev,şanlıpadişahınaolansonsuzsevgivebağlılığınıbiribiriardıncatekrarlayarakgöstermeklebirlikte,bütünmilletinveordunun,ayrılmazbirbütünhalinde,milletvarlığınıvememleketikurtarmayaçalıştıklarını,ancakbuhainkabinenin,milletinbağlılıkbelirtenbumeşruhareketiniPadişahımızEfendimiz'dengizleyerekbüsbütüntersbirşekildegöstermişolduklarıgerçeğini,dünkararverildiğiüzere,Hilâfetmakamınaaracıkullanmadanarzetmekveduyurmaktır.Erzurumhalkınınbuyoldayazacaklarıtelgrafsuretiorayabildirilecektir.21.9.191915'inciKolorduKomutanıKâzımKarabekirKâzımKarabekirPaşa,butelgrafınışöylebirnotlabizedebildiriyordu:Bukonudayüksekdüşüncelerinizvarmı'Bukutsalbildiri,milletinpadişahınakarşıgerçeğibildirmesineyenidenfırsatvermiştir.Erzurumhalkı,kabineninbûtüncinayetlerinitekraretmeksuretiyle,yenidenhuzuramaruzattabulunacaktır.Bununsuretiniyaçekilmeküzereyahutdabilgiiçinsayınhey'etinizetakdimedeceğim.KâzımKarabekirMakinebaşındabunacevapolarakbildirdiğimizgörüşşuydu:FeritPaşaKabinesi'nincaniceişvehareketleriileilgilibelgelerinaldatıcıbildirinin

Bâbıâli'dehazırlanmaktaolduğunudahaöncehaberalmışolduğuyüksekmalûmlarıdır.Böyleolsabile,butebligatilepadişahınbildirisinibiribiriilekarşılaştırarakmuhakemeyedayananbirsonuçeldeetmekvegerçekdurumukavramakpekmûmkûndeğildir.Bubakımdanvebiz,aslındaböylebiraldatıcıbildirininBâbıâli'dehazırlanmaktaolduğunudahaöncehaberalmışolduğumuzdan,bununmilletinzihninibulandırmasınıönlemekiçinİstanbul'danalınmamasınıuygunbulmuştuk.Zatenİstanbulileresmihaberleşmeninkesilmişbulunmasıdolayısıyla,doğrudandoğruyaSaray'dandeğil,yineFeritPaşa'nınnotuileBâbıâli'denverilenbubildirininSivas,Ankara,Kastamonuveötekimerkezlerdeolduğugibihiçbiryerdenalınmamışolduğunusanıyorduk.Bubildiriyialmakiçindahaöneemilletinpadişahadurumuvegerçeğianlatmasınaizinverilmesigerekirdi.Busebeplebildirininyayılıpherkeseduyurulmasınaaracılıketmeyiyararlıbulmuyoruz.Öylevârki,bubildiriTrabzon,ErzurumveSivasgibimerkezlerdeilgililertarafındanokunmuşbulunduğunagöre,düşündüğümüzgibihermerkezdenİstanbul'abirtelgrafçekilmesiuygunolur.MustafaKemalPadişah'ınbubildirisinin,kamuoyundayaratacağınaşüpheolmayanolumsuzetkininbirdereceyekadarolsunönünegeçebilmekiçin,bubildirideyeralandüşünceleriyalanlamayaveçürütmeyeyarayacakşekildePadişah'abircevapyazmayıvebunumemleketeyayıpduyurmayıtekçıkaryololarakdüşündükveöyleyaptık.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLERHALİTBEY'İNTRABZONVEÇEVRESİNDEMİLLİTEŞKİLATKURMAKÜZEREGÖREVLENDİRİLMESİEfendiler,Trabzon'dabirikikişinin,pekvatansevervesaygıdeğerTrabzonhalkınınhiçbirbilgisibulunmadığıhalde,onlaradına,oradakimillîvarlığıkendişahıslarındatemsilekalkıştıklarıvebuyüzdenmillîteşebbüsvekararlarıngerektiğişekildeuygulanıpyerinegetirilemediğikanaatınavardım.Trabzon'davalibulunanGalipBeyadındabirzatındaolumsuzakımyaratmaktaroloynadığınıanladım.Bununüzerine,TrabzonyakınındaTorul'dabulunanvedahatümenineomutayabaşlamamışolanHâlitBey'inTrabzonçevresindesindemillîteşkilâtkurmaküzeregörevlendirilmesiuygunbulunduvebudüşünceKolorduKomutanı'nabildirildi.20Eylül1919tarihindealınancevapta:İngilizlerekarşıgizlenmekteolanHâlitBey'inyaradılışıdolayısıylaortayaçıkarabileceğidurumların,bunazikzamandabelkidüzeltilmesimümkünolamazyolundabazıdüşüncelerdensonraHâlitBeyhaberimolmadanmaruzattabulunsabileyerinegetirilmemesibildiriliyordu.KâzımKarabekirPaşa'nınbutelgrafınaverdiğimizkarşılıkta:İngilizengelininbizlercesözkonusuolamayacağnnı,şiddetlivekesinhareketsakıncalıgörüldüğünegöre,Trabzon'dadurumundüzeltilmesineyevenegibibirtedbirebağlıise,onundoğrudandoğruyakendisidisitarafındanalınmasını,22Eylül1919tarihlibirşifrelitelgraflaricaettik.Bizim,15inciKolorduKomutanıilebuhaberleşmeleriyaptığımıztarihlerde,Torul'danYarbayHâlitBeydedoğrudandoğruyabizimlehaberleşmeyebaşladı.Kendisinicevapsızbırakmamakvedurumuaydınlatmaküzerekarşılıkverdik.15inciKolorduKomutanı'nınbirbakımabizim22Eylül1919tarihlitelgrafımızacevapoluşturan,27Eylül1919tarihlibirşifrelitelgrafınıaldık.Bunda,halkı,önceaydınlatmavedoğruyolaçekmegöreviniyaptıktansonra;karşıgelenlergörülürse,onlarıdamüstahakolduklarımuameleyeuğratmaktanibaretolanvepekbüyüktecrübelerleeldeedilenprensibiniaynenTrabzonçevresindeuyguladığınıbelirttikten,9uncuTümenKomutanıRüştüBey'inkurmayhey'etiilebirlikte,3üncüTümenKomutanlığıvekilliğiileTrabzon'agönderdiğini,HalitBey'iTrabzoniçinuygunbulmadığınıbildirdiktensonra,İngilizlerleilgiligörüşegeIince,banakalırsa,eldengeldiğisüreceaçıktanvebelirlibirdüşmanlıktankaçınmayıtercihederimkanaatıileri

sürülüyordu.Bunaverdiğim29Eylül1919tarihliözelcevabımdaşunlarıyazdım:Trabzonilindehalkınnedüşündüğükonusundaburacadaaydınlanılmıştır.Trabzonmerkezidışında,bütünilçevesancaklarıilehaberleşilmektedir.Merkezdekigergindurumdavalinintutuklanıpuzaklaştırılmasındansonraortadankalkmıştır(EmrimüzerinevaliyitutuklayarakgözaltındaErzurum'agönderenHâlitBey'dir).RüştüBey'in3üncüTümenKomutanlığıVekilliğiileTrabzon'agönderilişindehatırımagelennoktalarıarzedeceğim.Önce,valiyitutuklayanHalitBey'dir.BirkaçgûnsonraRüştüBey'inbuşekildegönderilmesi,HâlitBey'inhareketinioradakikötüniyetlilerekarşıeleştirmekgibiolabilir.İkincisi,HalitBey,nazikdurumlardatümenininbaşınageçmeyibeklerken,bugüngeçirmekteolduğumuzciddîvetarihîanlarda,başkabirşahsınyerinegeldiğinigörmektenüzüntüduyabilir.Bututumdanvazgeçilmesiniricaederim.Bununlabirliktekolordunuzunaskeriişlerinekarışmakistemem.KâzımKarabekirPaşa'nınverdiği2Ekim1919tarihliuzuncevapta,buişleminHâlitBey'inmüracaatıüzerineyapıldığınıvekendisinedurumuiyiceanlatmakiçinErzurum'adavetedildiğinibildirdi.Halbuki,1Ekim19l9tarihinde3üncüTümenEmirSubayıÜsteğmenTarıkimzasıyla,BaşyaverimCevatAbbasBey'egelenözelbirşifreninsoncümlelerişöyleydi:SongünlerdeKomutanBey,3üncüTümen'inbugûnkükomutadurumunundeğiştirilmesinikolordudanistedi.Eğerkolordubuteklifikabuletmezveyerinegetirmezse,emiralmadankomutayıelealacağınıvedahaöncealınankararuyarıncakolordudanayrıarakdoğrudandoğruyakongreninemrindeolacağınıarzederirim.PaşaHazretleri'nigerektiğişekildeaydınlatınızefendim.Butarihtenonbeşgünsonraydı.KâzımKarabekirPaşa'dan17Ekim1919tarihlişutelgrafıaldım:Kendibölgemdemillîisteğingerçekleştirilmesiveyerinegetirilebilmesiiçinsonnoktayakadaraskerliktenvekomutazinciriningereklerineuymaktanayrılmamayı,geleceğindisiplinibakımındandasonderecegerekligörüyorum.Cür'etkârlıklailerigörüşlülüğünbağdaştırılamadığıyerlerdeveişlerde,sonuçpekparlakdaolsa,bununtezeldentersinedöndüğüveyararsızkaldıgıörnekleriylegörülmüştür.Özellikle,İngiliz,FransıztemsilcilerininbulunduğuTrabzonçevresinde,komutazincirinedeğerverilmesine,pekuyanıkveilerigörüşlüdavranılmasınabüyükbirihtiyaçduyulmaktadır.Maalesef,verdiğimaçıktalimatarağmen,HalitBey'inkendikendineveaskerîkıyafetiylevaliyitutuklayarakgösterdiğituhaflıkdilleredestanolmuştur.(HalitBey'ibuişeyönelteninkimolduğunuarzetmiştim).Seçimlerkonusundadabuşekildefaaliyetgösterirsekendisiiçinİngilizlerebirçıkışdahayapılmasıvegüçbirdurumadüşülmesikaçınılmazolur(SeçimlerkonusununçabuklaştırılmasıvemillîisteğeuygunbirsonucabağlanabilmesiiçinHalitBey'evegerekendahabirçokkişiyeyardımvegayrettebulunmalarıözelliklericaedilmişti.Birdeİngilizlertarafındanyapılacakçıkışınkaçınılmaznegibibirdurumyaratabileceğini,kendidurumunugözönünegetirerekbirtürlüanlayamamışolduğunuzuitirafedeyim.Bununiçinadıgeçenkimseilehaberleşmeyapılmayarak,yüksekarzularınızınyerinegetirilmesindebendenizinaracılığınıistirhamederim.Adıgeçeninkişiliğihertürlüiddianınötesindeise,herhangibirbölgedenmilletvekiliseçilmesihakkındakiyüksekdüşüncelerinizinbildirilmesiarzolunur.Butelgrafa19Ekim1919tarihindesadeceşucevabıverdim:HalitBey'inmilletvekiliolmakveyaolmamakkonusundakieğilimlerinibilemediğimdenbuhusustagörüşbildiremeyeceğimefendim.Efendiler,FeritPaşaKabinesi'nindüşmesinekadargeçen9güniçindekarşılaştığımız

sorunlarçeşitlidir.Engellervegüçlüklerazdeğildi.Bunlarınhepsinisaymakveaçıklamayakalkışmakyüksekheyetiniziçokyorabilir.Busebeplebusafhayıtamamlayacağınısandığımbazınoktalarayalnızdokunmaklayetineceğim.AliGalip'intavsiyesiüzerine,İstanbulHükûmeti'nceDersimMutasarrıflığı'natayinedildiğianlaşılanveSıvas'agelenOsmanNuriBey8EylüldeSıvas'taalıkonuldu.MillîakımakarşıhaincehareketlerdebulunduğuortayaçıkanAnkaraValisiMuhittinPaşa,bellibirmaksatlageziyeçıkmıştı.13EylüldeÇorum'dabulunuyordu.MuhittinPaşa'nınyakalanıpkorumalıolarakSivas'agönderilmesiiçinAnkara'daKolorduKomutanı'naveSamsun'da5inciKafkasTümeniKomutanı'naemirverildi.MuhittinPaşatutukluolarakSivas'agetirilmiştir.Kendisiylebizzatgörüştüm.GerekenöğütveuyarılandansonrayaşınahürmetenSamsunüzerindenİstanbul'agönderdim.ÇorumMutasarrıfıSamihFethiBeydeüçdörtgünsonraözelolarakSivas'adavetolundu.MillîMücadele'yekarşıgeldiklerianlaşılanNiğdeMutasarrıfı,muhasebecisivekomiserininkorumalıolarakSivas'agönderilmeleriiçin15EylüldeNiğde'deTümenKomutanlığı'naemirverildi.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLERKASTAMONUVALİSİNİNİSTANBULHÜKÜMETİNCEDEĞİŞTİRİLMESİVEBUNDANÇIKANOLAYEfendiler,Kastamonu'davalibulunanİbrahimBey,benordumüfettişiiken,kurmaybaşkanımolanAlbayKâzımBey'inşahsentanıdığıbirkimseydi.Busebeplekendisinehertürlüsırlarbildirilmişti.Aramızdaşifrelihaberleşmeleryapılıyordu.KendisiİstanbulHükûmetitarafındanİstanbul'adavetedildi.Budaveti,yerinegetirmemesigerekirken,anlaşılmazgerekçevedüşüncelerleİstanbul'datutuklanmakiçinKastamonu'danayrılmıştı.Îstanbul,İbrahimBey'inyerinebirbaşkasınıKastamonu'yavaliolarakatamıştı.Buzat,Eylüldeİnebolu'yavarmışbulunuyordu.Kendisinintutuklanmasınıoradakiilgililereemrettik.Bukonudailgiçekiciküçükbirşeygeçti.Müsaadenizlebirazetraflıcaanlatayım:KastamonubölgesindeveKastamonuilmerkezindegevşeklikvezayıflıkbelirtilerigörülmeyebaşlayınca,Kastamonu'yagüvenilirvegüçsahibibirsubayıngönderilmesiniAnkara'dabulunanAliFuatPaşa'danricaetmiştim.FuatPaşa,KastamonuBölgeKomutanısıfatıylaorayaAlbayOsmanBey'igöndermişti.OsmanBey,tam16EylülgünüKastamonu'yavarmıştı.Bizdekendisindenyenigelenvaliiçinverdiğimizemrinuygulanmasınıbekliyorduk.Arzettiğimemriverdiktensonra,uygulamaveyürütmehakkındatelgrafbaşındabilgibekliyordu.Geceolmuştu.Kastamonu'danbenimlekonuşarakistediğimbilgiyiverecekbirkimseyibulamıyordum.Nihayet,16/17Eylülgecesi,KastamonuveDolaylarıKomutanıAlbayOsmanBey,Kastamonutelgrafhanesinegeldiveaynenşutelgrafıverdi:BugünKastamonu'yageldim.İstanbulHükûmeti'ninadamlan,valivekiliveJandarmaKomutanı'nınoyunuileevimdetutuklandım.Vatanseverlikörneğisubaylanmızınyardımlanylaşimdikurtuldum.BendevalivekiliniveJandarmaAlayKomutanı'mbirliktetutuklattım.Telgrafhaneyiişgalettim.Buradakidurumönemlidir.Kongredenistirhamediyorum,buraya,aldığıbütünkararlarıileilgilibilgiverereksayınKastamonuhalkınıaydınlatsın.Yenivalininİnebolu'yaindiğihaberalındı.Hakkındanasılbirişlemyapılacaktır'Burada,valivekilivebaşkalarınıntayinikonusundamillîkongreninbanayetkivermesinivebuistirhamımlailgilicevabışuandamakinebaşındabeklemekteolduğumuarzederim.OsmanBeyilemakinebaşındakigörüşmemizşuşekildedevametti.Kendisindensordum:"Şimdioradadurumahâkimmisiniz'Nekadarkuvvetinizvardır'Oradailinilerigelenlerindengüvenilirkimvardır'Yenitayinedilipİnebolu'yageldiğihaberalınanvalininadınedir'"OsmanBey'incevabışuydu:Hâlenilehâkimdurumdayım.Herhalde,kongreninbana

yardımcıolmasıvebeniaydınlatmasıgerekir.AtananvalininKonyavaliliğindenemekli,çokeskibirzatolduğusöyleniyor.AdıAliRıza'dır.Kuvvetimikiyüzellikişilikbirtaburvedörttüfekli,birağırmakinelibölüğündenibarettir.Dahahalkilegörüşülememiştir.İlinilerigelenlerindenDefterdarFeritBeyvardır."OsmanBey'eşuemriverdim:"Şimdisizvalivekilliğinikendiüzerinizealınız.Bütünaskerîvesivilkuvvetlerielinizdetutmayatamolarakyetkilisiniz:Gelmekteolanvaliyihementutuklatacakçabukluktatedbirleralınız.Yaptıklarımızaaçıktanaçığakarşıkoyanlarakarşıkararsızlığadüşmedensilâhkullandırınız.İldefterdarı,benimDiyarbakır'dantanıdığımFeritBeyise,sizeyardımetmesigerekir.Bolumutasarrıfına,aldığınızdurumuveyetkiyihemenşimdibildirerekonundaİstanbul'akarşıaynışekildehareketetmesinitarafımızdansöyleyiniz.SinopMutasarrıfıMazharTevfikBey'edebenimtarafımdanaynıtalimatıveriniz.Yanınızdahangişifreanahtarıvardır'"OsmanBey'incevabı:"ValivekilliğiniDefterdarFeritBey'evereceğim,kendiüzerimealamayacağım.BildiğinizFeritBey'dir.Sinopmutasarrıfıbildiğinizdir;kendisigörevdenalınmıştır.VekilliğiJandarmaTaburKomutanıRemziBey'dedir.MazharTevfikBey'inSinop'taolduğubildiriliyor.Şifreanahtarıtutuklualaykomutanındadır;istendi,alacağımcevabagörearzederim,efendîm.""Yanınızdabaşkaşifreanahtarıvarmıdır'FeritBeyşimdinerededir'Durumhakkındabilgisivarmıdır'diyesordum."Durumdanbilgisiyoktur,şimdiçağrıldı,gelecektir.Benhiçşifreanahtarıalmadım;çünkütutuklanacağımıbilmiyordum,makamşifresiileyazarımümidindeidim."cevabınıverdi."Oradakijandarmataburkomutanıkimdir;nekadarjandarmakuvvetivardır;emrinizaltınagirdimi'"sorusunuyazdırdım.Bunadaverdiğicevapta:"JandarmaKomutanıEminBey,yanımdavebenimleişbirliğiyapmıştır.Merkezdejandarmasayısıotuzbeşkadardır.PolisMüdürüHalilBeydeyanımdavebenimleişbirliğietmiştir.Polissayısıkırktır.PiyadeTaburKomutanıŞerifBeybirazbudalaolduğundanşimdiliktutuklanmıştır.JandarmaTaburKomutanıEminBey,yüzbaşıdır.DefterdarFeritBeygeldi,yanımdadır.""EminBey'ibirazanlatırmısınız"sorusuna1902(318)çıkışlı,Üsküp'lüEmin,tanırsınız.Ayrıcaellerinizdenöpüyorlar."Bununüzerineşusatırlarıyazdırdım:"EminEfendi'yitanırım,teşekkürederim.FeritBey'edurumuanlattınızmı'Önemlihususlarmakamşifresiylebildirilebilir.SinopmutasarrıfvekiliolanJandarmaKomutanıgüvenilirbulunmadığıtakdirde,yerinesizceuygungörülecekbirininvekilliğegetirilmesiiçingerekliolantedbirlerdüşünülmelidir.Yardımaihtiyaçduyuyormusunuz'"0smanBey:"Kuvveteihtiyaçduyupduymadığımıdahasonraarzedeceğim;JandarmaTaburKomutanıyenigeldiğiiçindurumuanlaşılamamıştır,efendim"cevabınıverdi.OsmanBey'ebaşkabirsöyleyeceğiolupolmadığınıveFeritBey'ledurumdeğerlendirmesiyapıpyapmadıklarınısorupanladıktansonra,şutelgrafıyazdırdım:OsmanBey'eveFeritBeyefendi'yeAlınacaktedbirlerveyapılacakişlerinizdebaşarılardilerim.Bizedurumunuzdanvegelmekteolanvalinintutuklandığındanhabervermenizibekleriz.(MustafaKemal)

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLERKASTAMONUDAİSTANBUL'AKARŞIHAREKETEGEÇİYORFeritBeyvalivekili;AlbayOsmanBey,Kastamonuvedolaylarıkomutanıolarakfaliyetegeçtiktenbirikigünsonra,kendilerinitekrartelgrafbaşınaçağırarakbilgiistemiştim.

İstanbul'dagerekenmakamlara,istenildiğişekildevehalkınimzasıiletelgraflarçekildiği,bütünillerevesancaklaradabutelgraflarınduyurulduğubildirilmeklebirlikte,birtakımsorulardasoruluyordu.Sözgelişi"Halkdiyormuşki:1-Ötekiillerinkamuoyubizimlebirliktedeğillermidir'2-Buolağandışıdurumnezamanakadarsürecektir'3-Kabinenindirenmesinekarşınegibitedbirbuyuruldu'LûtfenbiziaydınlatınızPaşam!"Halkadınayöneltilenbusorularınvalivekilivekomutanbeylerindezihinleriniişgaletmekteolduğunuhesabakatarakonagörecevapvermek,yorgunluğunadeğerdi.BununiçinSivas-Kastamonutelinisaatlerceişgaledenuzunbilgiverildiveaçıklamalaryapıldı.Buaçıklamalarışöyleceözetleyebilirim:1-Millîkaynaşma,vatanınherköşesindekuvvetliveateşlibirşekildevardır.Bütünillerinenufakköylerinevarıncayakadarhalk,enufakbirliğinekadardabütünordularımıztambirduyarlıkiçindevetambirbirlikhalinde,bildirilenkararlanuygulamaktaveyürütmektedirler.Halkınikinciveüçüncüsorusunacevapolmaküzerede:2-NezamanKastamonuhalkıbudurumuolağandışıbulupendişeyedüşmekzayıflığındankurtularak,amacımızaulaşıncayakadardayanmaktakararsızlıkgöstermezse,işteozamanbuolağandışıdurumkendiliğindenortadankalkacaktır.Kabinenindirenmesitabiîdir.Bunakarşıbaşkabirtedbiregirişmedenönce,ilktedbirimizihakkıylaveheryerdekesinlikleuygulamaçarelerinidüşünelim.Sözgelişi,Bolu'nundurumuhakkındaneyapılmıştır'Bolukesiminekadarolanbütünyerlerinİstanbulileresmîhaberleşmelerininkesildiğindeneminmiyiz'Bununlailgiliolarak,beklemekteolduğumuzbilgilerdahagelmemiştir.İşte,budediğimtedbirİstanbul'akadaryaygınlaştırıldığıtakdirde,kabinenindirenmeyegücükalmayacağınısanınm.Bununlabirlikte,bundansonradapekcahilcevepekahmakçabirinadıdevamettirmekisterlerse,herhaldedahaetkintedbirleruygulanmasınaimkanvardır.Bundansonravalivekomutanınverdiğibilgilerdenşunlaranlaşıldıİnebolu'danİstanbul'agerigönderilenyenivali,Zonguldakta,DahiliyeNâzırı'ndanşöylebiremiralmış:"Boluveçevresiserbesttir.Zonguldak'açıkınız.İlingerekenyerleriilehaberleşinizvesongelecekemrekadaroradabekleyiniz."GerçektenyenivaliZonguldak'takalmışveetrafagözdağıvermeyebaşlamış.FeritveOsmanBeyler,ZonguldakmutasarrıfınayenivalinintutuklanıpkaradanKastamonu'yagönderilmesiniemretmişler.Mutasarrıfbunuyapmamış.Bununlabirlikte,durumuöğrenenyenivalioradabarınamayarak,İstanbul'adönmüş.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİİLEİLİŞKİLERALİFUATPAŞABATIANADOLUKUVA-YIMİLLİYEKOMUTANIBirmünasebetlearzetmiştimki,20'nciKolorduKomutanıAliFuatPaşa,kongreadınabazıkararlaralıp,hazırlıklaryapmıştı.AliFuatPaşa'yakongrece"BatıAnadoluKuva-yıMilliyeKomutanı"ünvanıverildi.Paşa,EskişehirvedolaylarınımillibirbölgeolarakkabuledipkomutanlığınaSüvariYarbayıAtıfBeyiAfyonkarahisardolaylarınıdamillîbirbölgeolarakkabuledipKomutanlıgına23üncüTümenKomutanıÖmerLütfiBey'itayinetmişti.Butümenile,Anadolu'yageldiğimizindahailkgünlerindetemaskurupilgilenildiğiniogünlereaitaçıklamalarımarasındabelirtmiştim.İstanbulHükûmeti,FuatPaşa'nınyerineHamdiPaşa'yıtayinetmişvegöndermişti.HamdiPaşa,Eskişehir'ekadargeldi.Oradakendisine,16Eylüldeİstanbul'adönmesigerektiğibildirildı.İngilizler,EskişehirBölgesiKuva-yıMillîyeKomutanıAtıfBey'itutuklayıpİstanbul'agönderdiler.Kuva-yıMilliyeKomutanıolanbirşahsın,kendisinikolaylıkladüşmanelinedüşürmeyecektedbirlerialmışolmasıgerekirdi.Bukonudakigafletvetedbirsizlikkendisinikurtarmakiçinuzun

zamanbiribiriardıncateşebbüslerdebulunmamızıgerektirdi.Bildiğinizüzere,otarihlerdeEskişehir'deİngilizbirliklerivardı.FuatPaşa,toplayabildiğimillikuwetlerlebirlikteEskişehir'eyakınCemşit'egitmişti.Eskişehir'iuzaktançevirtti.Eskişehir'debulunanİtilâfKuvvetleriKomutanıGeneralSollyFlood(SoliFlud)'unFuatPaşa'yagönderdiğibirmektuplakullanılanifadelerveKuva-yıMilliye'nintanıtmaşekli,millikomutanlarımızınveKuva-yıMilliye'mizinyüksekşerefvehaysiyetlerinekarşıbirsaldırısayıldığındanveadıgeçengeneralinhakveetkisidışındagörüldüğündenbukonudaİstanbul'dabulunanİtilâfDevletlerisiyasıtemsilcilerininbirmuhtırailedikkatleriçekilmişti.25Eylül1919tarihindeGeneralSollyFlood'unFuatPaşa'yagönderdiği,birkurmaybinbaşıileEskişehirİngilizkontrolsubayındanoluşanbirhey'et,İngilizlerin,içişlerimizeveMillîMücadele'mizeaslakarışmayacaklarıkonusundasözverdiler.Busıralarda,İngilizler,Merzifon'dabulunankuvvetleriningeriçekilmesinememnunolupolmayacağımızıöğrenmekistemişlerdi.Elbettepekmemnunolacağımızıbildirmiştik.GerçektendeoradakikuvvetlerinibütünağırlıklarıilebirlikteönceSamsun'açektiler,dahasonraoradandaİstanbul'agötürdüler.Eskişehir'ehâkimolduktansonra,FuatPaşa'yıBilecikveBursayörelerinegöndermeyidüşünüyorduk.

İÇİNDEKİLERMİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİ MilliteşkilatınyenidendüzenlenmesiYahyaKaptankonusu Vicdanigörevlerimdenbiri 1919sonbaharındakarşılaştığımızdiğerbazıolaylar Ankara'yageliş KazımKarabekirPaşa,Hey'et-iTemsiliye'ninAnkara'yagitmesinetaraftardeğildi Geneldurumuyönetmeksorumluluğunuüzerinealanlar,enönemlihedefeveenyakıntehlikeyeeldengeldiğikadaryakınbulunmadılarYenimilletvekilleriileAnkara'dagörüşmeteşebbüsü Bayburt'tabiryalancıpeygamberHarbiyeNazırıCemalPaşagençkomutanlarıbaşındanuzaklaştırmakistiyor HarbiyeNazırıCemalPaşa,dediklerimyapılmazsagörevdençekilirimveMilletMeclisi'ninaçılmasıgerçekleşemeyecekbirhayalolurdiyor İtilafDevletleriFevkaladetemsilcilerininAliRızaPaşaKabinesi'neverdikleriortaknota İtilafDevletleri'ninKaradenizBaşkomutanı,OsmanlıDevleti'ninHarbiyeNazırı'nadoğrudandoğruyatalimatveemirvermektedir İnsafvemerhametdilenmeklemilletişleri,devletişlerigörülemez Ankarahalkıileyakındantanışmakiçinverdiğimkonferans Ankara'yagelenmilletvekilleriyleyaptığımtemaslar Türkmilletininenbelirginistekveinancı:Kurtuluş

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİMİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİEfendiler,millîteşkilâtınbirdüzenesokulmasıönemliydi.Bununiçinözeltedbirleralındı.Seçimlerdolayısıylaortayaçıkanbazıgörüşayrılıklarınıngiderilmesiiçinçarelerarandı.Maraş'takibazıÇerkezvatandaşlarsözdeMaraş'ınbütünÇerkezleriadınaCebel-iBereketguvernörününMaraş'agönderilmesini,Antep'tekiFransızaskerîkomutanındantelgraflaistemişlerdi.BunaizinverenMaraşmutasarrıfınateessüflerimizduyuruldu.Adıgeçenguvernörgeldiğitakdirde,Maraşeşrafveilerigelenlerininkarşılamamalarıbildirildi.İstanbulHükûmeti'nindedikkatiçekildi.Bolubölgesindegüvensizlikgittikçeartıyordu.İzmit'teAsımBey'densonra,1nciTümenkomutanıolanRüştüBey'ebukonudadirektifverildi.Efendiler,20Kasım1919tarihinde,İstanbul'dakiteşkilâtımızdan,KaraVasıfveAlbay

ŞevketBeyimzalarıylagelenbirşifrede:"GebzekaymakamınınMillîMücadele'yekarşıolduğu,bukaymakamın,birçokkorkunçolaylaracür'etedenYahyaKaptan'ınkötülükleriniörtbasetmeyevedahabaşkaşeylerebaşlayarakKuva-yıMilliye'yelekesürmeyeçalıştığı"bildiriliyorvekaymakamınyerinindeğiştirilmesisözkonusuediliyordu.Bizdebugörüşesamimiyetlekatılarakcevabımızda,konununCemalBeyvasıtasıylaçözümegötürülmesinibildirdik.Efendiler,buYahyaKaptankonusu,inkılâptarihimizinönemlisafhalarındanbirindeyeraldığıvepekanlamlıolduğuiçinbirazgenişçebilgivermeyiuygungörüyorum.Şimdiyekadarverilenbilgilerdenanlaşılmışolacağınahiçşüpheyokturki,birarayagelerekanlaşmışbulunanortakiçvedışdüşmanlarınuygulamayaçalıştıklarıplânınönemlibirnoktasıda,memleketiçindegüvensizlikolduğunuveHristiyanazınlıklarasaldırılardabulunulduğunu,elletutulur,gözlegörülürdelilveolaylarladünyakamuoyunaispatetmek,buolaylarınKuva-yıMilliyetarafındanyapıldığınainandırmaktı.Bugizliveiğrençmaksadıngerçekleşmesiiçinde,bildiğinizgibi,birtakımçetelerkurarak,bunlarıözellikleHristiyanhalküzerinesaldırtmakvebuçetelerinişleyeceklericinayetleri,millîteşkilâtayüklemekyolunututuyorlardı.Buteşebbüslerazçokmemleketinhertarafındafilizvermeyebaşlamaklabirlikte,enönemligelişmevefaaliyet,İstanbul'ayakınlığıdolayısıylaBiga,Balıkesirveözellikleİzmit,AdapazarıveBolubölgelerindegörülürvedikkatçekicibirdurumgösteriyordu.Biz,buhaincefakat-itirafolunmalıdırki-çokustacateşebbüsekarşıolağanüstütedbiralmakveteşebbüsegeçmekzorundakaldık.Çünkü,İstanbulHükûmeti,düşmanınbütünbuoyunlarınıgerçektenKuva-yıMilliye'ninüzerineyüklüyorveyokedilmeleriiçinserttedbirleralacakyerde,durmadanHey'et-iTemsiliye'yisuçlayarakvebaskıyaparak,bufacialarıyaratandüşmançetelerininfaaliyetinesonvermeyibizdenistiyordu.Neyazıkki,hükûmet,budüşüncevekanısını,İstanbul'dakiteşkilâtımızınbaşındabulunanlaradaiyideniyiyeaşılamayıvetelkinibaşarabilmişti.Efendiler,bizimözellikleİstanbul'ayakınolanİzmitbölgesindeuygulamayıdüşündüğümüztedbir,oradasilâhlımillîmüfrezelerkurmakveobölgede,kendilerinegüvenilirkomutanvesubaylarımızın,bumillîmüfrezelereyapacaklarıyardımvedesteklerle,hainçetelerinpeşinedüşerekkötülüklerinevevarlıklarınasonvermekti.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİYAHYAKAPTANKONUSUİştebumaksatlaoluşturabildiğimizmillîmüfrezelerinenönemlisivekuvvetlisi,YahyaKaptandiyetanınmışolanfedakârbirvatanseverinmüfrezesiidi.MerhumYahyaileilkilişkimizşöyleoldu:Birgüntelgrafçılar,SivasTelgrafMerkezi'neşubilgiyiveriyorlardı:Çokacelebirtelgrafıdurdurdular,yaniİstanbul'dadurdurulmuştur.Telgrafmetniaşağıyukarışöyledir:Sivas'taMustafaKemalPaşaHazretleri'neDünİzmit'tentavsiyeedilenYahyabenim.YarınakşamKuşçalıtelgrafhanesindeemrinizibekliyorum.Kuşçalı,ÜsküdarileGebzearasındabirköydür.GerçektendeYahyaKaptan,banaİzmit'teteşkilâtımıztarafındantavsiyeedilmişti.4Ekim1919tarihindeKuşçalımerkezindenşutelgrafıaldım:Sivas'taMustafaKemalPaşaHazretleri'neÖnemliveçokivedi

Bendeniz,sizeikigünönceİzmit'tentavsiyeedilenYahya'yım.Emrinizüzere,telgrafbaşındaemirlerinizialmayageldim.EngeçyarınakşamakadarKuşçalıtelgrafhanesindeyim.YahyaAnlaşıldığınagöre,YahyaKaptan,İstanbul'dantelgrafınınçekilmediğinianlayınca,kendisidahaKuşçalı'yagelmeden,butelgrafıKuşçalımerkezinegöndererekçektirmiş.Bendeşuemriverdim.4.10.1919İzmitMerkeziVasıtasıylaKuşçalıTelgrafhanesi'ndeYahyaEfendi'yeBulunduğunuzbölgedegüçlübirteşkilâtkurunuz.AdapazarıKaymakamıTahirBeyvasıtasıyla,bizimlebağlantısağlayınız.Şimdilikhazırbulununuz.AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiReisiMustafaKemalEfendiler,YahyaKaptan,aldığıbuemirüzerine,teşkilâtkurduveaylarcaİstanbulileilişkisibulunançevrelerdehainçetelerinfaaliyetlerineengeloldu.Sonunda,İstanbulHükûmetitarafındanöldürtüldü.Gerçi,YahyaKaptan'ınfaaliyetivefecibirşekildeşehitedilmesi,bundansonrakiaylarıilgilendirirbirolayisede,burada,olaydansözedilmişken,konuyabirdahadönmemekiçinşimdiaçıklanmasıyerindeolursanırım.24Kasım1919tarihindeKartalMerkezi'ndenşutelgrafıaldım:Köyiçindesuçsuzadamöldürme,nahiyemüdürünüherkesinönündedövmeveköylerdekiyağmaolaylarındandolayıYahyaKaptan'ıhükûmeteteslimmecburiyetidoğmuştur.DahiliyeNezaretibukonuyutitizlikletakipediyor.Hükûmetingüçdurumdakalmaması,YahyaKaptan'ıntesliminigerektiriyor.Zâtıdevletlerininemirlerinimakinebaşındabekliyorum,efendim.İmza:KartalAnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukHey'et-iTemsiliyeBaşkanıBinbaşıAhmetNecatiAskerlerinvedevletmemurlarının,açıktanaçığabizimmillîteşkilâtşubelerimizinbaşkanlıklarınıalmalarıusuldendeğildi.Birdebizimteşkilâttüzüğümüzübilmesigerekenşubebaşkanlarının,Hey'et-iTemsiliye'ninyalnızbirtekhey'etolduğunu,heryerdebirerHey'et-iTemsiliyebulunamayacağınıbilmesigerekirdi.Butelgrafüzerine,İzmit'tekiTümenKomutanı'naşutelgrafıyazdım.ŞifreSivas,25.ll.l9l9İvediİzmit'te1'inciTümenKomutanıRüştüBeyefendi'yeKartalMüdafaa-iHukukCemiyetiBaşkanıünvanıileAhmetNecatiBeytarafindangönderilenbirtelgrafta:Öldürme,bucakmüdürünüdövmeveköylerdekiyağmaolayındandolayıYahyaKaptan'ınhükûmeteteslimimecburiyetinindoğduğuveDahiliyeNâzırı'nındabukonuyutitizlikletakipettiğibildirilmektedir.BasındanberiMillîMücadele'debüyükyararlıklargöstermişolanbuzatın,memleketimizinbubunalımlıgünlerindehükümeteteslimiaslauygungörülmemekteolduğundan,işin,hükûmetinotoritesinidedikkatealmaksuretiyle,YahyaKaptan'ınşuaralıkkanunîkovuşturmadankurtarılmasışeklindeçözümebağlanması,Kartal'daNecatiBey'egerekendirektifinverilmesivesonucunbildirilmesiönemlericaolunur.Hey'et-iTemsiliyeadına

MustafaKemal26Kasım1919tarihindeHerekemerkezindedeşutelgrafıaldım:Milletadınaistirhamediyorum;bugünlerdeBinbaşıNecatiBey'inyolsuzlukları,Kuva-yıMilliye'yilekelemektedir.Hemensoruşturmaaçılmasınaemirbuyurulmasınıricaederim.GebzeİlçesiMilisKomutanıYahyaİzmit'tekiTümenKomutanı'ndanaldığımcevapaynenşudur:İzmit,29.11.1919Sivas'ta3'üncüKolorduKomutanlığı'naİlgi:25.11.1919Hey'et-iTemsiliyeBaşkanlığı'na:ŞimdiyekadaryaptığımsoruşturmayagöreYahyaKaptan'ınadamöldürme,bucakmüdürünüdövmegibisuçlarişlemediği,yalnızBinbaşıNecatidenilenzatınkendişahsîçıkarlarınıyürütebilmekiçinYahyaKaptan'ınvücudunuortadankaldırmagayesinigüttüğüvebukonudazâtıalinizetelgraflamüracaattabulunduklarızamanYahya'yıdaaldatarakyanlarınagetiripöldürmeplânıkurduklarıveYahya'nındurumusezerekkendisinikurtarmışolduğuanlaşılmıştır.Soruşturmayıgerektiğişekildederinleştiriyorum.Sonucuarzederim.1'inciTümenKomutanıRüştüTümenKomutanıRüştüBey'inbirkaçgünsonraverdiğitamamlayıcıbilgişuydu:Sivas'ta3'üncüKolorduKomutanlığı'naHey'et-iTemsiliye'ye:BinbaşıNecatiBey'in,MaltepeAtışOkulu'ndagörevlimemurolmasınarağmen,Müdafaa-iHukukCemiyetiBaşkanısıfatınıtakınarak,Kuva-yıMilliyeadınabaşınatopladığıArnavutKüçükAslançetesiyleortalığısoydurmaktaolduğuveGebzeJandarmaYüzbaşısıNailEfendi'nindebununlaişbirliğiyaptığıhususunda,bendeşüphekalmamıştır.Sonzamanlarda,hükûmetinbaşınadertaçanDancaRumbekçilerininöldürülmesiveStelianosadındabirzenginindağakaldırılarakparaistenmesigibieylemlerinadıgeçençetevasıtasıylayaptırılmasıvebütünbuyapılanların,böylebayağılıklarayanaşmayanYahyaKaptan'ayükletilerek,kendisihakkındagerekorayagerekhükûmeteasılsızihbarlardabulunulması,herhaldebunlarınmillîteşkilâtperdesialtındahalkınvehükûmetinbaşınadertaçarakkendikeselerinidoldurmaktanbaşkabirmaksatbeslemediklerivebelkidedahabaşkasiyasîbirmaksatlarınınbulunduğuyargısınıdoğuruyor.ŞimdiyekadarpeknamusluhareketetmişveetmekteolanYahyaKaptan'ınbugibieylemlerekatılmamasıveyukarıdaadıgeçençeteninkendikorumabölgesindehiçbirrezaletinemeydanvermemesidolayısıyla,onunvücudunuresmîveyagayriresmîolarakortadankaldırmayaçalışıyorlar.DünYahyaKaptanyanımagelerekhayatınıntehlikedeolduğunu,buyüzdenadamlarınınsilâhvecephanelerinigetiripteslimederekkendisinindeburadanuzaklaşacağınıbanaresmensöyledi.Kendisinegerekenöğütlerivererekvedahahizmetedecekönemlizamanlarbulunduğunuanlatarak,tekraryerinegönderdim.HerşeyiiyibilmesigerekenGebzeilçesikaymakamındandurumuresmensorunca,aldığımcevapdatamamenyukarıdaarzettiğimşekilde,yaniNecativeNailEfendi'lerinaleyhinde,YahyaKaptan'ınlehindedir.NecatiEfendi'ninİstanbul'danereilehaberleştiğinibilemiyorisemde,biryerdenarasıraparaaldığısöyleniyor.Bunlarınvarlığıvecanakastetmişolmalarıdolayısıyla,YahyaKaptanbubölgededurmakistemiyor.Bubakımdanzatenmuvazzafbirsubayolan

NecatiEfendi'ninbaşkabiryere,NailEfendi'nindedahabaşkabiryeregönderilmesininzarurîolduğunahükmediyorum.Oralarıİstanbulilehaberleşmekteolduklarından,tabiîbendenizcebirşeyyapılamamaktadır.Gereğininoracayerinegetirilmesiarzolunur.1'inciTümenKomutanıRüştüRüştüBey'inverdiğibilgilerdenuzunuzadıyabahsederek,durumu8Aralık1919tarihinde,HarbiyeNâzırıCemalPaşa'yayazdım.Aynıtarihte,durumveCemalPaşa'yayapılanmüracaataçıklanarak,işintakibi,İstanbul'dakiteşkilâtımızınbaşkanlarınadabildirildi.Ondokuzgünsonra,yani27Aralık1919tarihliveşifreli,şifreninaltındaVasıf,dışındaAlbayŞevketBey'inimzalarınıtaşıyanuzunbirtelgrafla,şubilgiveriliyordu:GüvensizlikvehuzuryokluğununbaşlıcasorumlularıYahyaKaptanilearkadaşıKaraAslanveAlemdağı'ndadolaşanSadıkçeteleridir.YahyaKaptan'ınbirtakımşımarıklıklarındanbahsettiktensonra,"...Bizi,artıkbuhaydutuzararveremeyecekbirdurumagetirmeyeteşebbüsettirmişti."ÖtedenberiaralarıiyiolmayanKüçükAslançetesininitibardaolmasıkendisiniçeşitliyollarlasuçlarınıörtbasetmeyeyöneltmiştir.YüzbaşıHail,Yahya'nınaleyhindedir.NecatiBey'egelince,düşmüşolaneskihükûmetzamanındaKartalilçesinebaşkanseçilerek,Kuva-yıMilliyeadınamerkezleilgisinikesmiş,Millîteşkilâtıkuvvetlendirmiş...YeniköyRumlarınınetraftakisarkıntılıklarıüzerine,KüçükAslançetesinidolaştırmayabaşlamış...Tarafınızdanparadaverilmiştir.YahyaKaptanherşeyisonuçsuzbırakmakmanevrasınabaşvurmaktadır.BinbaşıNecati,birazidaresizisedecezayıhaketmişdeğildir.Gebzekaymakamının...biranöncebaşkabiryerealınarakRumveErmenientrikalarınasonverdirilmesi...Efendiler,bubilgilerarasında,benimbilmediğimnoktalardavardı.Sözgelişi,benKüçükAslançetesindenveonunitibarlıolduğundanhabersizdim.BuçeteyeNecatiBeyvasıtasıylaparaverdiğimikesinliklehatırlayamıyordum.YahyaKaptan'ın,verdiğimizdirektifgereğince,düşmançeteleriniyoketmeyevehiçolmazsa,onların,Hristiyanhalkasaldırarakdüşmanınmaksadınıgerçekleştirmeyeyönelmişolanbütünteşebbüslerinibaşarısızkılmayaçalıştığınıpekâlâbiliyorduk.Gebzekaymakamınıniçyüzü,şimdiekleyeceğimbelgelerleanlaşılabilecektir,sanırım.4Ocakl92ltarihinde,TümenKomutanıRüştüBey'e,VasıfBey'inverdiğibilgiyiolduğugibiözetleyerek,bubilgilerinkendisinceverilenbilgilerleçeliştiğinibildirdim.Bubakımdandurumungüvenilirveinanılırkimselervasıtasıylabirkeredahasoruşturulupincelettirilmesinivekendidüşüncesiylebirlikteaçıkolarakbildirilmesiniricaettim.Efendiler,bukonuda,gerçeğinortayaçıkmasınayarayanbelgelerüzerindebilgisahibiolmanızıistediğimiçin,RüştüBey'incevabınıolduğugibibilginizesunmamamüsaadebuyurunuz:Düzce,7/8.1.192020'nciKolorduKomutanlığı'naİlgi:4.1.1920tarihlişifre:Hey'et-iTemsiliyeBaşkanlığına,YahyaKaptan'lailgilitürlüsuçlamalarüzerine,birkaçdefa,YüzbaşıAliAguşEfendivasıtasıylayaptırdığımsoruşturma,onunlehindeçıktı.Bununlabirliktekendisicahilolduğundan,

hizmetediyorumzannıilebazışeyleryapmışolabilir.BüyükveKüçükAslan'larzateneşkiyadır.Ancak,millîteşkilâtınaleyhindebirgörüşesahipolduğuşüphesizolanveYahyahakkındaherkestençokşikâyetçiolmasıgerekenGebzekaymakamınabukonudayazdığımyazılaraalmışolduğum1.12.1919tarihve17sayılıcevabınsuretiaşağıdaolduğugibiverilmiştir.Bendeniz,butelgraftakibilgilerekısmenolsuninanmakzorundakaldımveaynıinançlabuyazılarıİstanbul'a,bizzatŞevketBey'edegösterdim.Bendenizinbilemediğibazısebeplerle,İstanbul'cahakkındabirmuameleyapılmasınagerekduyulduğutakdirde,elbettebirşeydenemeyeceğiarzolunur.Suretİlgi:30.11.1919tarihve53sayılıyüksekemirleri.KartalMüdafaa-iHukukCemiyetiBaşkanıBinbaşıNecatiBey'in,adamöldürmevebucakmüdürünüdövmeileilgiliihbarları,şahısvezamanbelirtilmediğiiçingerçekolarakkabuledilemez.Çünkü,dövüldüğübildirilenbucakmüdürüBurhaneddinBey,YahyaKaptantarafındandövülmediğinivetecavüzeuğramadığınıyazılıolarakbildirdiğigibi,hukonudabendenizinmakamınaherhangibirşikâyettedebulunmamıştır.Adamöldürmekonusunagelince,YahyaKaptanhakkındahükûmeteveadliyeyehiçbiryerdenböylebircinayetleilgilimüracaatveşikâyetolmadığıgibi,aleyhinde,yakalanmasıiçinbirtebligatbileyoktur.Eğerbununla,DarıcaRumlarındanikiRum'unöldürülmesiveKartal'ınPaşaköyündenStelianosÇorbacı'nındağakaldırılarakfidyeistenmesikastediliyorsa,bucinayetlerinKüçükAslançetesitarafındanişlendiğikanaatiyaygınvedoğrudur.BuçeteYahyaKaptan'aötedenberidüşmanolduğundanveesasenYüzbaşıNailEfenditarafındankanatgerilipkorunurken,sayısıonsekizkişiyeulaşanbuçetenin,şimdiBinbaşıNecatiBey'inemrineverildiğivehattâkendilerineellişerliramaaşbağlanmaktaolduğuhaberalınmıştır.Buçeteninköylerisoymaktangeridurmadığıbilinmektedir.BinbaşıNecatiBey'in,YüzbaşıNailBey'ineskiokularkadaşıolduğu,kendisiylebirbuçukayönceAydınlıköyünde,KüçükAslançetesiüyelerindenAliKaptan'ındağakaldırdığıÇorbacı'danalınanparaylayaptığımeşhurdüğünündegörüştüğübilinmektedir.DahasonraBinbaşıNecatiBey,birçokdefaYüzbaşıNailBey'inevinegelerekmisafirolmuştur.Herikisideaynıdüşüncedeolduklarıiçin,YüzbaşıNailBeyötedenberiYahyaKaptan'ınaleyhindedir.YahyaKaptanteşkilatıkurduğusırada,yüzbaşıNailBey,onubulunduğumkazanınsınırlarıdışınaçıkarmayaveuzaklaştırmayaçalıştığıgibi,KüçükAslançetesitarafındanişlendiğisöylenenvedoğruluğunaşüpheolmayanyukarıdakiikicinayetolayının,Kuva-yıMilliye'yikirletmekveYahyaBey'ilekelemekdüşüncevemaksadınıtaşıdığıhissedilmiştir.Oysa,bucinayetler,Aslançetesininfaaliyetvehareketalanıiçindeişlenmiştir.Hattâ,YüzbaşıNailBey'in,kovuşturmayapmaküzeregönderilecekolanİstanbulMuhafizAlayı'namensupSüvariMüfrezesiKomutanıHakkıBey'i,artıkgelmesinelüzumkalmadığıgerekçesiile,haberleşmesırasındaİstanbul'anaklettiripişitakipsizbıraktırmışolduğudabirgerçektir.Eğersözüedilenadamöldürmeolayıbundanbaşkabirolayise,durumunaçıklığakavuşmasıiçin,şahısvezamanbelirtilerekbildirilmesigerekir.DarıcaRumbekçilerininöldürüldüğügün,cinayetin,çarşıdaserbestgezenKüçükAslançetesitarafından,işlendiğihaberininyayılmasıüzerine,YüzbaşıNailBey,korkusundanbaşkabiryerenakliniistemişvekesinlikleburadaoturmayacağınısöylemiştir.Ancak,alayvetaburkomutanlarıileBinbaşıNecatiBeyburayagelerekveYahyaKaptanhakkındabirişlemyapılmasıiçintemsilciSırrıBey'eyazıyazdıracaklarınasözvegüvencevererek,NailBey'inburadakalmasınıistemişlerdir.Bununüzerineyüzbaşı,25Kasım1919salıgünü,gidipgelenNecatiBey'ialdatarakonagerçeğeaykırısuçlamalaryaptırdığıgibi,biryandantelefonlaYahyaKaptan'ımerkezedavetettirirkenbiryandandaKüçükAslançetesinikendievindehazırbulundurarak

yakalamayıtasarlamıştır.Arıcak,hernedense,buişigerçekleştirmeyecesaretedemeyerekteşebbüsündenvazgeçtiğiiçin,NecatiBeydeKartal'adönmekzorundakalmıştır.İştebundandolayıdırki,YüzbaşıNailBey,gerekNecatiBeyvegerekkendineâletettiğiKüçükAslançetesivasıtasıyla,YahyaKaptanaleyhindesuçlamavetertiplerebaşvurmaktanbirangerikalmamaktadır.YahyaKaptan,kendisinekarşıçıkanvedüşmanolanKüçükAslançetesigibiköyleriyağmalamayaveHristiyanlarıöldürüpyoketmeyeizinvermemiştir.KendiemrindebulunanBüyükAslanBeyçetesitarafındanbazıuygunsuzluklaryapıldığında,derhalbunlarıönlemevecezalandırmayolunagiderek,millîbirgayeolanvatanınistiklâlivekurtuluşuiçindisiplinvegüvenliğinkorunmasınahizmetetmektedir.DahaöncedeBüyükAslanBeyçetesininamandilemesinevesığınmasınayardımdabulunarak,hükümetçeaffedilmesinisağlamaksuretiyleyaptığıhizmetlertakdiredeğer.Aleyhindekisuçlamaların,yüzbaşınınşahsılemellerineboyuneğmemişolmasından,KüçükAslançetesitarafındanişlenipYahyaKaptan'ınüstüneyıkılmakistenencinayetolaylarınıneksikolmamasındanvebunlâracür'etedenlerinkorunmasıdolayısıylateessüfederekyüzbaşıyaşiddetliuyarılardabulunmasındanilerigeldiğiarzolunur.(GebzeKaymakamıNurettin)1'inciTümenveBoluBülgesiKomutanıRüştüEfendiler,bubilgilerinalınmasındanönceşöylebirhaberverdiler:Tavşancıl'daYahyaKaptan'ınetrafısarıldı.Bunuyapanİstanbul'dangelenbiraskerîbirliktir.Buhaberüzerine,İzmit'tekiTümenKomutanlığı'ndan,7Aralık1920tarihlişifreile,makinebaşındadurumusorduk.Eğerbuhaberdoğruise,"İstanbul'dangeldiğibildirilenbirlikkomutanına,YahyaKaptan'ınbizimadamımızolduğunu,eğerbirkusurvekabahativarsa,tarafımızdangereğininyapılmasınıntabiîbulunduğunu,YahyaKaptan'ınsarılmasınavetutuklanmasınahiçbirşekilderazıolmadığımızıbildiriniz"dedik.

Efendiler,7Ocak1920'deyazılıp,8Ocak'taaldığımızikitelgrafvardır.Bunlardanbiriİzmit'ten,1'inciTümenKomutanıVekiliimzasıylaFevziBey'dendir.Şunlaryazılıdır:"BugeceikibinkişilikbirkuvvetTavşancıl'açıkarakKuva-yıMilliyeKomutanıYahyaBey'içevirmişlerdir.Yapılacakişleminbildirilnıesiarzolunur."Diğertelgraf,Düzce'debulunanasılTümenKomutanı'ndangeliyordu.RüştüBey,merkezdebulunanvekilindenaldığıaynıbilgileriveriyordu.TümenKomutanVekiliFevziBey'in,7Ocak1920tarihliaçıklamabekleyentelgrafımızaverdiği7/8Ocak1920tarihlicevabında,YahyaKaptan'ındahaelegeçmediği,Kuva-yıMilliyeilegelenmüfrezearasındabirçatışmaihtimalininbulunduğuvegelenmüfrezekomutanınaemrimizibildireceğihaberveriliyordu.Efendiler,otarihtemilletvekiliolarakİstanbul'dabulunanyaverimCevatBey'den,10Ocak1920tarihindeşöylebirtelgrafgeldi:Harbiye,10.01.192020'nciKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşaHazretleri'ne:6.1.1920gecesisabahakarşıGenelJandarmaKomutanYardımcısıHilmiBeyveÜsküdarJandarmaKomutanıNazmiBeykomutasındadörtsubay,ellijandarmaveYüzbaşıNahitEfendikomutasında,İstanbulMuhafızAlayı'ndandoksaner,BandırmavapurununışıklarısöndürülerekHereke'yegötürülmüşvesabahleyinerkendenHereke'yeçıkanmüfrezederhalTavşancıl'ıkuşatmışvebirçokevbasılmıştır.GelenHey'et,köyihtiyarhey'etinitoplayarak,vatanhainiolanYahya'yıteslimetmezveyaneredeolduğunusöylemezlerse,Tavşancıl'ıinsanlarıylabirlikteyakacaklarınıbildirirler.İhtiyarhey'eti,YahyaKaptan'ınikigündenberiköylerindeolmadığınıveneredebulunduğunubilmedikleriniısrarlasöyledi.Yahya,sağolarakelegeçemeyecektir.FakatYahya'nınyokedilmesindensonraMarmaraBölgesinesahipvehâkimolanvehergünİngilizlerveFransızlartarafındansilâhlandırılanRumlarınveİstanbul'dakirezillerinpekbüyükbirbaşarıyaulaşacaklarıbellidir.Kuva-yıMilliyeadınıtaşımaktaolanYahya'nınortadankaldırılması,İzmit,Adapazarıveİstanbuldolaylarında,düşmanlarımızhesabınabirçokfesatçetelerinindedoğmasınayolaçacaktır.Bundandolayı,CemalPaşaHazretleri'ninişeelkoymasıyla,Yahya'nındaaddeğiştirerekdahaöncearzettiğimşekildeserbestbırakılmasınınsağlanmasıiçingerekenlereemirbuyurulmasıistirhamolunur(Cevat).HarbiyeNâzırıCemalButelgrafın,"HarbiyeşifresiyleveCemalPaşaimzasıylakapatılmışolmasınarağmen,içindeCemalPaşa'nınişeelkoymasıylaYahya'nınkurtarılması"çaresininbulunmasıcümlesidikkatçekicidir.Demekki,CemalPaşa,CevatBey'intelgrafını,okumayagerekduymadan,kendişifresiveimzasıileçekilmesinemüsaadeetmiştir.Çünkü,birdefaYahya'yıtakipettirenCemalPaşa'dır.Bundanbaşkaserbestbırakılmasıiçinkendiyardımlarınınkendisitarafındanemrolunmasını,kendibilgisidahilindeelbetteyazdırmazlardı.İzmit'tenTümenKomutanıVekili'ndengelen9ve10Aralık1920tarihliikitelgrafla,duyulduğunagöreikiçarpışmadansonra,YahyaKaptan'ınölüolarakelegeçirildiğibildirildi.11Ocak1920'de,TümenKomutanVekili'nden,İstanbul'dangelenmüfrezekomutanına,benimadımatebligattabulunupbulunmadığınısordum.Üçgünsonra14Ocak1920tarihliraporundaTümenKomutanıVekilişubilgiyiverdi:"Bizzatyaptığımsoruşturmadan...çarpışmaolmadığıveyalnız,YahyaKaptan'ınteslimolduktansonra,köydışındakesicibirâletleöldürüldüğüanlaşılmıştır.Kafatasınınolmamasıbunudoğrulamaktadır".

Efendiler,buuğursuzhaberüzerine,İstanbul'dakiteşkilâtımıza,20Ocak1920tarihinde,AlbayŞevketBeyvasıtasıylaşutelgrafıyazdık:YahyaKaptan'ınöldürülmesininsebepleriile,teslimolduktansonrakastenşehitedildiğianlaşıldığından,öldürülmesindekimlerinelininveetkisininbulunduğunun,İstanbul'danmüracaatedenpekçokfedakârarkadaşaaçıklamayapılmaküzereacelebildirilmesiricaolunur,efendim,Hey'etiTemsiliyeadınaMustafaKemalEskibiryazımızakarşılıkolmaküzere,İstanbul'dan20Ocak1920'deyazılıpbirgünsonraelimizegeçentelgrafdaşuydu:Beşiktaş,20.1.1920Ankara'da20'nciKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşaHazretleri'neÖzel:İlgi:17.1.1920.1-Olayyerindebulunangüvenilirbirzatınifadesinegöre,YahyaKaptanyakalanıpköydışındabulunankarakolagötürülürken,çevredenonkadareşkıyanınkarakolüzerineateşetmesiüzerine,kaçmayaçalışmışvebusıradaöldürülmüştür.Bununlabirlikte,iyibirsoruşturmayapılmasıiçinhükûmetebaşvuruldu.2-YahyaKaptan'ınKuva-yıMilliyeadınapekçokkötülükleryaptığısöylentisiağızdanağızayayıldığıgibi,özelveresmîyoldanyapılansoruşturmadabunudoğruladığıiçin,hükûmetkovuşturmayakararvermişti.AncakHey'etimizcekendisiningeçicibirsüreiçingizlenerekKuva-yıMilliyeişlerinekarışmamasıvekötülüğecür'etetmemesi,yanındabulunankaçakervejandarmalarıgerigöndermesişartıylakovuşturmayapılmamasıistenmişveilgililerkatındateşebbüslerdebulunulduğugibi,Gebze'yeözelolarakbirmemurdagönderilmişti.Busıradahükûmet,birdenbiregizliceaskergöndermiş;yalnızYahyaKaptan'ıelegeçirmekistediğiniilânetmişvearzedilendurummeydanagelmiştir,efendim.ÇanakkaleMüstahkemMevkiiKomutanıŞevketEfendiler,"Köydışındakikarakolagötürülürkençevredenateşedilmiş(').Kaçmayaçalışmış,busıradaöldürülmüş(')."Busözlerin,bugibisuikastlerdebirformülgibikullanıldığınıanlamamakiçin,çoksafdilolmaklâzımdır.YahyaKaptan'ıortadankaldırmakiçin,birlikteçalıştıklarıvekararverdiklerihükûmetin,gizlice,birdenbirebiroldubittiyegetirivermişolduğuyolundakisözlerdedikkatedeğer.İstanbul'da,jandarmadan,İstanbulMuhafızAlayı'ndansubayveaskergörevlendiriliyor...İstanbul'dadurumahâkimolduklarınıiddiaedenteşkilâtbaşkanlarımızbunuöğrenemiyorlar.KaraVasıfBey'inbutelgrafınaverdiğimizcevaptaşuhusususorduk:ŞifreAnkara,22.1.1920İstanbul'daÇanakkaleMüstahkemMevkiiKomutanıŞevketBey'e,YahyaKaptan'ınöldürülmesiolayınıciddîolaraktakipedenveözellikleİstanbul'dahesabınıisteyenpekçokkimsevardır.Gerçeğinanlaşılabilmesiiçin,yaygınsöylentiderecesinevardığıbildirilenkötülüklerinnelerdenibaretolduğununbildirilmesiricaolunur.

Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalEfendiler,buaçıklamaisteğimizegelencevabıda,sabrınızasığınarakolduğugibi,bilginizesunacağım:Beşiktaş,24.1.1920Ankara'da20'nciKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşaHazretleri'neÖzel:İlgi:20.1.19201-YahyaKaptan'ınteslimolduktansonraöldürüldüğünüişittik.Soruşturmayapıyoruz.Sonucuarzedeceğiz.2-Öldürülmesininsebebihiçkimseyidinlememesi,Kuva-yıMilliyeadınaaçıktanaçığazulümveeşkıyalıkyapması,eşkiyayıötedenberigizlemesiveyagösterilenyeregitmesiiçinverilenemirleridinlememesiüzerinehükûmetin,kendisineköylerdenveçevredenmüracaatedenlerinısrarınadayanamayarak,kendiliğindenvehattâhey'etimizinhaberiolmadanteşebbüsegeçmesidir,efendim.(Vasıf).ÇanakkaleMüstahkemMevkiKomutanıAlbayŞevketSaygıdeğerEfendiler,telgrafınikincimaddesindeki,YahyaKaptan'nınhiçkimseyidinlememesinin,öldürülmesinesebepolarakgösterilmesiasladoğruolamaz.Merhumşehit,benidinliyordu,bendenemiralıyordu.Verdiğimemregörehareketediyordu.Başkabirmakamaveyaşahıslarabağlıolduğunu,onlardanemiralmasıgerektiğinikendisineemretmemiştim.Busebeple,İstanbul'danherönünegelenden,DahiliyeNâzırı'ndan,JandarmaKomutanıhâinKemalPaşa'danverilenemirleridinlememesizatenbizimistediğimizşeydi.KuvayıMilliyeadınaeşkıyalıkvezulümyapanındakendisiolmayıp,KüçükAslançetesigibi,haincebirmaksatlakurulduklarıbelgeleredayanılarakanlaşılmışbulunançeteleridi.Yahya'nınbunlanneşkıyalıklarınıönlemeyeçalıştığıda,sözlerinegüvenilmesigerekenkimselerinsoruşturmalarıylakesinleşmişbirdurumdur.GebzeMüdafaa-iHukukHey'etiBaşkanıileGebzekaymakamıFevziBey'inortakimzalarıyla,buüzücüolayınmeydanagelişindenönce,makinebaşındayapılmışbirmüracaatıdabelirtmedengeçemeyeceğim:GebzeKuva-yıMilliyeKomutanıYahyaBeyhakkındabazıkimselerinyaptıklarıiftiralarüzerine,ensonundasalıgecesiİstanbul'dankomutanlarveyüksekrütbelisubaylarkomutasındagelenikibinkişilikkadarbirkuvvetle,kendisininTavşancıl'dakuşatıldığıvekuşatmanınhâlâdevametmekteolduğuşimdihalktanaldığımbilgilerdenanlaşılmıştır.Böylevatanıiçinçalışanbirkimseyekarşıyapılanbuişleminpekhaksızolduğuyüksekkomutanlığınızcabilinmektedir.YahyaBey'inkurtarılmasıiçinnegibibirmuameleyapılacağınınemirbuyurulmasınımakinebaşındabekliyoruz.KaymakamMüdafaa-iHukukHey'etiBaşkanıFevziHacıAliEfendiler,otarihlerde,İzmitbölgesindeKuva-yıMilliyeteşkilâtıileuğraşanMilletvekiliSırrıBey'indebukonudaverdiğibilgileriolduğugibisunmamamüsaadeniziricaederim:İzmit,11.1.1920

20'nciKolorduKomutanlığı'na1-MustafaKemalPaşaHazretleri'neözel:HaberleşmesidörtgünönceyapılmışolanYahyaKaptankonusu,nihayet,haberalmışolacağınızüzere,kendisininşehitedilmesiylesonuçlandı.2-YahyaKaptan'ın,İstanbulgirişindeteşkilâtlanmışbirdurumdabulunması,herhaldeKuva-yıMilliye'yekarşıcephealmışbulunankimselereyıldırdığından,kendisininortadankaldırılmasınınplânlandığınaşüpheyoktur.3-YahyaKaptan'ınbumaksatlaöldürülmüşolması,olayısınırlıkalmaniteliğindençıkarmaktaveHey'et-iTemsiliye'ceüzerindedüşünülmesinigereklikılmaktadır.4-İzmitsancağı,eşkiyayüzündentedirginiken,yerindenkımıldamayanvekomutasıaltındakihiçbirbirliğeemirvermeyen,yanındakihapishanedenonbeşyirmikişininbirdenkaçmasınıbasitgünlükolaylardansayanAlayKomutanıHikmetBey,Yahya'nınöldürülmesiniönemlibirmeselesaymıştır.YanınaaldığıjandarmakuvvetleriilebizzatyolaçıkmışvesonundaKuva-yıMilliye'yeağırbirdarbevurmaksuretiylemaksadınaerişmişbulunuyor.Devamıvar(MilletvekiliSırrı).1'inciTümenKomutanıVekiliFevzi20'nciKolorduKomutanlığı'na5-Gebze'dekurulmuşbulunanKuva-yıMilliye'ninbaşsızkalması,bunadansonraoralarıkorkuiçindebırakacaktır.6-BuralarcabütünKuva-yıMilliye'nindayanağıolarakbilinenYahya'nınbuşekildeortadankaldırılmışolması,kamuoyunuhaklıolarakkarıştırmıştır.7-Yahya'nınöldürülmesi,hükûmetinKuva-yıMilliye'yekarşıbundansonratakınacağısaldırgantavradelilsayılmaktadır.8-Buhareketüzerine,hiçşüpheyokki,yabancılartarafındanda,Kuva-yıMilliye'ninhükûmetingözündedeğersizveyokedilebilirniteliktegörüldüğüyargısınavarılacaktır.Bubakımdangereklitedbirleralınmalıdır.Devamıvar(MilletvekiliSırrı).1'inciTümenKomutanıVekiliFevzi20'nciKolorduKomutanlığı'n68sayılışifreyeektir.Öncekilerindevamıdır:1-DurumkarışıklıktankurtarılmadığıveGebzekuvvetlerininhemengüvenilirbirkimseyeverilmesitedbirialınmadığıtakdirde,Üsküdarsancağıdadahilolmaküzere,bütünİzmitsancağında,birtekkişininbileKuva-yıMilliye'yitutmasınaimkânbulunamayacağıkesinliklebilinmelidir.2-JandarmaAlayKomutanıHikmetBey'invakitkaybetmedenyerindenalınmasışarttır.3-izmitsancağındaKuva-yıMilliye'ninvarlıkgösterebilmesi,orduhizmetindebulunanKaymakamRevziBey'in,jandarmakomutanıolmasınabağlıdır.Başkaçareyoktur.Bunuönemlebilginizesunuyorum(MilletvekiliSırrı).1'inciTümenKomutanıVekiliFevzi20'nciKolorduKomutanlığı'na79sayılışifreyeektir:1-Kuva-yıMilliye'yeAnadolutaraflarındadeğerverilmediğivehorlandığıyolundakisöylentiler,

üzücüolayüzerinemuhalifleredahaçokkuvvetkazandırmışolduğundan,kuvvetvekudretinkaybauğramadığınıgösterecekfiilîbirtedbiralınmasışarttır.2-AliFuatPaşaHazretleri'ninburayakadarteşriflerinigerekligörmekteyim.3-İzmitsancağınaönemverilmesiniveönemverildiğinigösterecekfiilîtedbirlerinalınmasıgereğinitekraramecburoluyorum(MilletvekiliSırrı).1'inciTümenKomutanıVekiliFevziOtarihteİstanbul'dabulunanRaufBeydeşumektubugönderdi:İstanbul,19.2.1920MustafaKemalPaşaHazretleri'neYahyaKaptan'ınteslimolduktansonraöldürüldüğüburacadaanlaşılmıştır.Muhafızlığamüracaatedilzniş,otopsideyapılmıştır.Hükümetkanunîkovuşturmayabaşlamıştır,efendim.Saygılarımızıarzederiz,HüseyinRauf

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİVİCDANİGÖREVLERİMDENBİRİEfendiler,YahyaKaptan'ınöldürüldüğüneşüphekalmamıştı.Bugerçekbilindiktensonra,onuöldürmüşolanhükûmetin,kanunikovuşturmayabaşlamışolması,cinayetiişleyenlerinmeydanaçıkamayacağınadelildeğilmiydi'FakatEfendiler;zaman,herşeyin,hergerçeğin,tarihönündesamimîolarakincelenmesineimkânhazırlar.SaygıdeğerEfendiler;hükûmetiveİstanbul'dakiteşkilâtımızınbaşkanlarınıböyleçirkinbircinayetinişlenmesindevasıtaolmayayöneltensebepveetkenlerinincelenmesinin,gerçektenibretvericisonuçlargetireceğineinandığımiçindirki,ilkbakıştaönemsizgibigörülebilecekbirolayıdelillerevebelgeleredayandırarakaçıkladım.Buaçıklamamla,milletingözünde,gerçeğiaçıkçaortayakoyabilecekbirortamındoğmasınayardımedebildiysem,vicdanîgörevlerimdenbiriniyapmışolduğumainanacakvegönülhuzuruduyacağım.Efendiler,buolayıincelerkenikinoktayıgözönündebulundurmakyararlıolur.Onoktalarda:Birincisi:SaitMolla'nınüyesibulunduğugizliörgütveGebze,Kartalbölgelerindebuörgütebağlışahsîçetelerinoynadığırolile,burolübizimadamlarımızayüklemektevevatansevergeçinenkimselerialdatıpkandırmadagösterilenustalıkvebaşarı.İkincisi:İstanbulteşkilâtımızınbaşkanlarıdırki,bunlar,bizimyaniHey'et-iTemsiliye'ninemrindeveonunverdiğidirektifvebilgileregörehareketleyükümlübulunuyorlardı.Bunların,buyükümlülüğüancaksamimîolarakyerinegetirdikleritakdirde,asılhedefedoğruyarılmadanyürümeninmümkünolabileceğinidekabuletmelerigerekirdi.Oysa,bukimseler,kendiakılvetedbirlerini,Hey'et-iTemsiliye'ninuyarılarınarağmenyüksekgörmektengeridurmamışlarvehareketserbestliklerineengelolunmasınıbirhaysiyetmeselesiyaparaksinirlenmişlervebusakatduygununetkisiyle,aldatılmayakadarvarmışlardır.ŞimdiEfendiler,vicdanveşefkatsahibiolanlarınyüreklerinigerçektenkanağlatanbirtelgrafıdahamerhametligözlerinizinönünesererekbukonuileilgiliaçıklamalarımasonvereceğim:İstanbul,14.1.1920Ankara'daKuva-yıMilliyeBaşkanıMustafaKemalPaşaHazretleri'neEşimYahyaKaptan,sırfyüksekşahsiyetinizleolanilgisidolayısıylavekanunkarşısında

suçluolmaksızınteslimolduğuhalde,GebzeJandarmaYüzbaşısıNailveÜsteğmenAbdurrahmanEfendi'lertarafındanalçakçasınaşehitedildi.BütünTavşancılhalkıolayıntanığıdır.HakkınyerinibulmasıiçinAdliyeveDahiliyeNezaretlerinebaşvuruldu.İkitaneyetimleperişanbirdurumdayız,Bukonudayüksekteşebbüsveyardımlarınızıbekliyoruz,emirsizindir.Karagümrük'teKeçeciler'deKarabaşMahallesinde19numaradaYahyaKaptaneşiŞevketHanımŞimdiEfendiler,vicdanveşefkatsahibiolanlarınyüreklerinigerçektenkanağlatanbirtelgrafıdahamerhametligözlerinizinönünesererekbukonuileilgiliaçıklamalarımasonvereceğim:

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİ1919SONBAHARINDAKARŞILAŞTIĞIMIZDİĞERBAZIOLAYLAREfendiler,YahyaKaptanmeselesine20Kasım1919tarihindekiolaylardvlayısıyladokunduk.Zamanvemesafebakımındanbirçokatlamalaryaparakbuolayıçeşitliyönleriileaçıklamakvetamamlamakzorundakaldık.Şimdimüsaadebuyurursanız,tekrarbıraktığımıztarihedönerek,olaylarıizleyelim:Ankara-EskişehirdemiryolununişletilmesineİtilâfDevletleri'nceengelolunmuştu.Buyolunişletilmesiiçin,İtilâfDevletleritemsilcilerinin,şiddetleprotestoedilmesi,21Ekim1919'daAnkaraMerkezHey'eti'nebildirildi.Adanateşkilâtıkurucularının,Niğde'yeveyaKayseri'yegelerekvebizimletemaskurarakçalışmalarınadevametmelerisağlandı.Aydıncephesindedurumgündengünetehlikeliveciddîbirhalalmaktaolduğundan,SalihPaşaileAmasya'dakararlaştırdığımızüzere,DonanmaCemiyeti'nindörtyüzbinlirasınınbucepheninihtiyaçlarınaayrılmasınıHarbiyeNâzırı'nayazdık.Bucephedekimücahitleresilâh,cephaneverilmesinivecepheninmakinelitüfekvetopçubirlikleriyledesteklenmesini,Konya'daki12'inciKolorduKomutanı'ndanricaettik.Efendiler,Fransızlar,Bandırma-Somademiryolunudenetlemekbahanesiyle,Bandırma'yabirmüfrezeçıkarmışlardı.Bunların,güvenlikdurumumükemmelolanBandırma'yaaskergöndermehaklarınınolmadığıaçıktı.Bunoktaya,24Kasım1919'da14'üncüKolorduve56'ncıTümenKomutanları'nındikkatleriniçektik.Yabancısubaylar,Aydıncephesindedolaşarakpropagandayapıyorlarvedurumuanlıyorlardı.Bugibisubaylarıncephedebirliklerletemasetmelerinekesinlikleizinverilmemesi,resmîmüracaatlarınıhükûmeteyapmaları,eğerKuva-yıMilliye'yebirsöyleyecekleriolursa,merkezhey'etimizvasıtasıylabizebaşvurmalarıgerektiğininkendilerineduyurulması,propagandayapanlarıolursa,korumalıolarakbölgedençıkarılmalarıvekesinbirmecburiyetdoğarsa,cephedegörülecekİtilâfaskerlerinekarşıdasilâhkullanılmasıcepheyebildirildi.Efendiler,bizİzmirhalkınındadoğrudandoğruyaseçimlerekatılmasınısağlamakistiyorduk.Bununiçin,maksadımızıçeşitliyollarladuyuruyorduk.Nevarki,Yunanlılartabiatiyleengelliyorlardı.29Kasım1919tarihinde,budurumuİtilâfDevletleritemsilcilerivetarafsızelçiliklerkatındaprotestoettikvebunu,İzmirTelgrafvePostaBaşmüdürübulunanEthemBey'eyazarak,İzmirhalkınadaduyurmakistedik.Efendiler,belkidebirçoklarınızınhatırındadır.İşgalyıllarında,Adana'da,Ferdaadında,Kuva-yıMilliyealeyhindeyabancıbirgazeteyayınlanıyordu.Bugazete,sırfAnadolu'dakikamuoyunuyanıltmakvebulandırmakmaksadıylayazılmışsütunlarvebizimaleyhimizdeuydurulmuşsaçmalıklarladoluydu.ŞüphesizbugazeteninAnadoluiçinesokulmasınaengel

olduk.Fakat,bugazeteninmemleketteokunmasınıelbetteyararlıbulan,AliRızaPaşaKabinesi'ninDahiliyeNâzırıveCemalPaşa'nın,defalarcatemizeçıkardığıDamatŞerifPaşa,Ferdagazetesidenilenbuzehirlipaçavranınserbestçedağıtılmasınaengelolunmamasıiçinemirlervermişti.Busebeple,ŞerifPaşa'nınarkadaşıCemalPaşa'nın,3Aralık1919'dadikkatiniçekmeyigereklibulduk.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİANKARA'YAGELİŞEfendiler,Meclis-iMeb'usan'ınİstanbul'datoplanmasınaengelolamamakzaruretiüzerine,İstanbul'datoplanacakMeclis'te,"vatanınbütünlüğünü,devletvemilletinbağımsızlığınıeldeetmektenibaretolangayeyikorumakvesavunmakiçinanlaşmış,kesinkararlıbirgrupoluşturmayı"tekçareolarakdüşündük.Bununsağlanmasıiçin,bildiğinizgibi,18Kasım1919tarihlitalimatvegenelgede,milletvekillerininbelirliyerlerdegrupgruptoplanaraküzerindegörüşecekleriönemlinoktalardanbiriolmaküzerebukonuyayervermiştik.Aynıtarihte,düşündükki,bugrubuoluşturabilmekiçinhersancaktanbirermilletvekiliniEskişehir'edavetedelim.Eskişehirüzerindentrenleİstanbul'agidecekmilletvekillerinide,davetedeceğimizmilletvekilleriilebirleştirelimvekendimizdeEskişehir'egiderek,yapılacakgenelbirtoplantıdaenineboyunagörüşmelerdebulunalım.Buarada,milletvekillerininİstanbul'dakigüvenlikleriileilgilitedbirleridesözkonusuetmekistiyorduk.Ancak,bundansonravereceğimbilgilerdenanlaşılacağıüzere,butoplantıyıAnkara'dakalarakyapmayıtercihettik.Sivas'tabiraykadardahakaldıktansonra,Ankara'yahareketettik.Ankara'yagelişimizi27Aralık1919tarihlişuaçıktebliğileheryereduyurduk:Sivas'tanKayseriyoluylaAnkara'yahareketedenHey'et-iTemsiliye,bütünyolboyuncaveAnkara'da,büyükmilletimizinçoksıcakveiçtengelenvatanseverlikgösterileriarasında,bugünşehregeldi.Milletimizingösterdiğibubirlikvekararlılıkörneği,memleketimizingeleceğinegüvenkonusundakiinançlarısarsılmazbirşekildegüçlendiriciniteliktedir.Şimdilik,Hey'et-iTemsiliye'ninmerkeziAnkara'dadır.Saygılarımızısunarız,efendim.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemal2Ocak1920tarihinde,CemiyetMerkezHey'etlerine,Hacıbektaş'taÇelebiCemalettinEfendi'yeMutki'deHacıMusaBey'eayrıcabirtebliğdebulunduk.Butebliğimizinmetniveyazılışbiçimişöyleydi:...yolculuğumuzsırasındakigözlemveincelemelerimiz,bizlere,gerçekkoruyucuolanUluTanrı'nınilâhîlûtfuylatecellîedenmillîbirliğimizindayanmışolduğumillîteşkilâtın,kökleşmiş,milletvememleketingeleceğinikurtarmakiçingerçektengüvenilirbirkuvvetvekudrethalinegelmişolduğunu,şükürlerolsungösterdi.Dışdurum,bumillibirlikvekararlılıksayesindeveErzurum-SivasKongreleriesaslarıçerçevesinde,vatanınvemilletinçıkarlarınaelverişlibirşeklegirmiştir.Kutsalbirliğimize,kararlılıkveimanımızadayanarak,meşruisteklerimizineldeedileceğigünekadar,büyükbirdirençleçalışılmasıvebubildirimizingenelgehalindeköylülerevarıncayakadarbütünmilleteduyurulmasıricaolunur.AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiHey'et-iTemsiliye'siadınaMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİKAZIMKARABEKİRPAŞA,HEYET-İTEMSİLİYE'NİNANKARA'YAGİTMESİNETARAFTARDEĞİLDİEfendiler,Hey'et-iTemsiliye'ninmerkezininAnkara'yanaklidüşüncesioldukçaeskiydi.Budüşünceilkdefasözkonusuolduğusıralarda,KâzımKarabekirPaşa'dangelmişolanbirtelgrafıburadaolduğugibiaktaracağım:3'üncüKolorduKomutanlığı'naErzurum,3.10.19l9Hey'et-iTemsiliye'ye:Kuva-yıMilliye'yitemsiledenyüksekhey'etin,değilAnkara'ya,hattaSivas'ınbatısmabilegeçmemesigörûşûndeyim.Çünkü,DoğuillerininKuva-yıMilliyesidemekolanbuhey'etinbütünbütünuzaklaşması,dolayısıylabuillerinteşkilâtsızkalmasınayolaçacaktır.ŞimdiyekadarpekmeşruvemantıklıolarakyönetilmekteolanMillîMücadele'nin,ötedenberiherzamanherteşebbüsümüzükötügörmekvegöstermekisteyendüşmanlarımızakarşıdaeskidenolduğugibibiryerdenyönetilmesiiçin,Hey'et-iTemsiliye'ninSivas'tanbatıyageçmemesigörüşündebulunduğunuarzederim.15'inciKolorduKomutanıKâzımKarabekirBöylebirtelgrafınasılsızolduğuyargısınavarmakistedim.Fakat,neçareki,şifretelgrafErzurum'danSivas'taki3'üncüKolordu'yaçekilmiştir.Çözülenşifreninaltında"Açıldı.Fethi4/5Ekim"ilgiliyeyazıveimzasıolduğuhalde3'üncüKolordu'danbizegönderilmiştir.Efendiler,KâzımKarabekirPaşa,davetimizüzerineSivas'ageldiktenvebizimlegörüşmelerdebulunduktansonra,şüphesizbutelgrafladahaöncebildirdiğidüşüncevegörüşününyerindeolmadığınıanlamışolacaktır.Ancak,budüşüncevegörüşündekiisabetsizliğianlamakiçin,mutlakayüzyüzegelipgörüşmeyehiçdeihtiyaçolmayacağıaçıkçabellidir.Budüşüncevegörüşündayandırılmışolduğusebeplereşöylecebirgözatmakbile,onlarınyanlışlığınıanlamayayetersanırım.Birdefa,Hey'et-iTemsiliye'ninyalnızDoğuillerininmillîgücünüoluşturmadığıveyatemsiletmediğivebelkibütünmemleketin-AnadoluveRumeli'nin-millîgüçlerinitemsilettiğiçoktanbilinmişolmakgerekirdi.Kaldıki,bunoktaüzerinde,günlercesürentelgrafbaşıtartışmalarıolmuştu.Birde,Hey'et-iTemsiliye'ninSivas'tanAnkara'yataşınması,Doğuillerindeteşkilâtsızlıkdoğuracakbirsebepolamazdı.Hey'et-iTemsiliye'ninDoğuillerineSivas'tantelgraflaverdiğiemirlerivetalimatı,aynışekildeAnkara'danverebileceğinedeşüpheyoktu.Bunakarşılık,Hey'et-iTemsiliye'ninDoğuillerindençokBatıillerineveİstanbul'ayakınbulunmasınıgerektirenvehaklıgösterenmantıklısebeplerelbetteçoktu.Önce,BatıveGüney-Batıillerimizdendoğrudandandoğruyadüşmanelinegeçmişolanlarvardı.Buillerimiziişgaledendüşmankarşısındasağlamsavunmacephelerikurmakveonlarınkuvvetlendirilmesinisağlamakgerekirdi.Oysa,Doğuillerimizdeböyleacıklıbirdurumyoktu.Kesinolarakyakınbirfiilîtehlikededoğabileceğebenzemiyordu.Uzakbirihtimalegöre,diyelimki,doğudanErmenilerindoğrudandoğruyabirsaldırıyageçeceklerikabulolunsaydıbile,onunkarşısındaKuva-yıMilliyeiledesteklenmesikararlaştırılmışolan15'inciKolordu,kendilerininkomutasıaltındahazırbulunuyordu.Nevarki,İzmircephelerindeçeşitlikomutayöntemleri,değişikniteliktekuvvetlervetürlütürlüolumsuzkaynaklardangelendeğişikyapıdatürlüzararlıetkilervardı.Adana'nınişgalinekarşıdahacephekurulamamıştı.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİGENELDURUMUYÖNETMESORUMLULUĞUNUÜZERİNEALANLAR,ENÖNEMLİ

HEDEFEVEENYAKINTEHLİKEYEELDENGELDİĞİKADARYAKINBULUNMALIDIRLARBubakımdan,uyulacakyolveyöntemşudurki,geneldurumuyönetipyürütmesorumluluğunuüzerinealanlar,enönemlihedefeveenyakıntehlikeyeeldengeldiğikadaryakınyerdebulunmalıdırlar.Yeterki,buyakınlıkgeneldurumugözdenkaybettirecekderecedeolmasın!Ankarabuşartlarıkendindetoplayanbirnoktaydı.HerhaldecephelerleilgileneceğizdiyeBalıkesir'e,Nazilli'yeveyahutAfyonkarahisar'agitmiyorduk.Fakat,cephelereveİstanbul'ademiryoluilebağlıbulunanvegeneldurumuyönetmebakımındanSivas'tanhiçbirfarkıolmayanAnkara'yagelecektik.Meclis-iMeb'usan'ınİstanbul'datoplanmasızarurîgörüldüktensonraise,Ankara'yagelmeninnekadaryerindeveyararlısayılmaklâzımgeldiğiniaçıklamayıgereksizbulurum.Efendiler,Hey'et-iTemsiliye'ninAnkara'yataşınmamasıiçinsebeplerilerisürülürken,buarada,heleötedenberiherzamanherteşebbüsümüzükötügörmekvegöstermekisteyendüşmanlardansözedilmişolmasınahiçbiranlamveremedim.Gerçekten,kendisinindediğigibi,düşmanlarbizimhangidavranışımızı,hangiteşebbüsümüzüiyigörmüşlerdirveyagörebilirlerki,onagörehareketedelim!Eğerbudüşüncevegörüşeyolaçan:"İstanbul'da,millîdâvâyainananbirAliRızaPaşaHükûmetivardır.Meclis-iMeb'usandaoradatoplanarakmilletvememleketinmukadderatınıdenetlemevebaşladıktansonra,Hey'et-iTemsiliye'ninbatıcepheleriyle,Meclis-iMeb'usanileilgiveilişkisinenelüzumkalır'Butakdirde,Hey'et-iTemsiliye'ninyalnızDoğuillerininteşkilâtıileilgilenmesiveyetinmesidahayerindevedahayararlıolmazmı'"şeklindekibirdüşüncevegörüşidiyse,birdereceyekadarüzerindedurulabilir.Fakat,böyleoluncada,geneldurumu,olaylarıniçyüzünüvegerçekşartlarıgörüşveanlayışbakımından.Hey'et-iTemsiliyeileKâzımKarabekirPaşaarasındadoldurulmasıimkansızbirhendekolduğunukabuletmekgerekir.Hey'et-iTemsiliye'ninAnkara'yagelmesinidüşmanlarkötügörecektir,noktasındadahaçokdurularak,belkiilerisürülmüşolandüşüncevegörüşünçıkışkaynağıdahaiyikavranabilirsede,bizimşimdilikbunaayıracakfazlazamanımızyoktur.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİYENİMİLLETVEKİLLERİİLEANKARA'DAGÖRÜŞMETEŞEBBÜSÜEfendiler,dahaöncesöylediğimgibi,birikigünlükbirtoplantıvegörüşmeisteğiile,milletvekillerinidavetiçinilkyazdığımıztelgrafta-kibutelgrafınörneğinibasılmışolarakyazılıevrakhalindepostaylalagöndermiştik-maksataçıklandıktansonra"Hey'et-iTemsiliye'ninbulunacağıbiryerdetoplanılacaktır;toplantıtarihi,gönderilecekmilletkillerininadlarıveadresleribelliolduktansonrahaberleşilerekkararlaştırılacatır.Hey'et-iTemsiliyekısabirsüresonraİstanbul'ayakınbiryeregidecektir."denmişti.Ankara'yavarışımızda,Ankara-Eskişehirdemiryoluişlemeyebaşlamışolduğundan,öncekitebliğimize29Aralık1919tarihindeyaptığımızbirekile,milletvekilleriylegörüşmeyeriolarakAnkara'yıgösterdikvebunubirgenelgeilebildirdik.Bugenelgeninbirmaddeside,ötekimilletvekillerindenmümkünolduğukadarçokkimseningörüşmelerekatılmasınınfazlasıylaistenmekteolduğuyolundaydı.Efendiler,sonucununpekyararlıolacağınıumduğumuzbuhayırlıvevatanseverceteşebbüsünbileİstanbulHükûmetitarafındanönüneçıkıldığınıarzedersem,hayretetmezsinizsanırım.Müsaadebuyurursanız,bunoktayıbirazaçıklayayım:BizmilletvekilleriniAnkara'yadavetederken,birtakımkimselerdebudavetigeçersizkılmakvetasarlanantoplantıyaengelolmakiçinkarşıtedbiralıyorveteşebbüstebulunuyorlarmış...Bazımilletvekillerininçektikleri

telgraflarladurumuanladık.Nitekim,BurdurMilletvekiliHüseyinBakiimzalıve29Aralık1919tarihlişöylebirtelgrafgeldi:"İstanbul'datoplananmilletvekilleriadına,AydınmilletvekiliHüseyinKâzımimzasıylaTeftişKuruluBaşkanlığı'nagelentelgrafta,ensür'atlivasıtaileİstanbul'agelmekliğiminpekgerekliolduğuduyurulmaktavebugünDahiliyeNezareti'ndengelentelgraftadayolaçıkmaklığımbildirilmektedir.Dahaönce,Hey'et-iTemsiliyeadına,MustafaKemalPaşaHazretleritarafındanverilenemirveduyuruüzerine,bukonudakigörüşümaçıklanıpbilginizesunulduğuhalde,şimdiyekadarbukonudabiremiralınamadığından,zatıdevletlerininemirleriniönemlebeklemekteyim,efendim."AkdağmadenimilletvekiliBahriimzalıveaynıtarihlibirtelgraftada:"AydınmilletvekiliHüseyinKâzımimzasıylagelentelgrafta,milletvekillerininensür'atlivasıtaileİstanbul'agelmeleribildiriliyorsada,Hey'et-iTemsiliye'yeüyeseçilenmilletvekillerininmi,yoksabütünmilletvekillerininmidavetedildiğipekanlaşılamamıştır.Hangiyolııtutacağımınbildirilmesinelûtfenmüsaadeleriistirhamolunur,emirsizindir."Efendiler,biribiriardıncabunabenzertelgraflargeldi.Butelgraflardananlaşılıyorduki,milletvekiliarkadaşlar,Hey'et-iTemsiliyeileİstanbulHükûmeti'niveİstanbul'dantelgrafçekerekbütünmilletvekillerinidavetetmeyetkisinikendindegörebilenkimseleri,ortakamaçtaanlaşmışveuyuşmuşsanıyorlardı.Hükûmetinvesözügeçenkimselerinolumsuzniyetlerinihatırvehayallerinebilegetiremiyorlardı.Olsaolsa,bizimleİstanbul'dakikimselerarasında,yenikararlaştırılmışbirdurumbulunduğunuveyahutaradadi.izenlemebakımındanbiryanlışlıkolabileceğinisandıklarıvedurumuöylekabulettikleri,bizegelentelgraflarındakitemizyüreklilikveiçtenliktenanlaşılmaktaydı.Bizebaşvuranmilletvekillerineverdiğimcevapşuydu:HüseyinKâzımBey'inbildirdikleriilebizimhiçbirilgimizyoktur.Adıgeçenin,durumuiyicebilmediğianlaşılıy,or.12ve27Aralık1919tarihlitelgraflarımızgereğincehareketedilmesini,milletiınizinvevatanımızınçıkarlarınadahauygunolduğuiçingereğinintezeldenyerinegetirilmesini,KâzımBey'inkendibaşınagöndermişolduğutelgrafagereklicevabınverilmesinivesonucunbildirilmesiniricaeder,saygılarımızısunarızefendim.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalBütünmilletvekillerinedeşugenelgeyiyazdık:Ankara,30.12.1919AydınmilletveliliHüseyinKâzımBeyefendi'ninsayınmilletvekillerindenbazılarına,derhalİstanbul'ahareketetmeleriileilgilitelgraflarçektiğianlaşıldı.Buhareket,adıgeçenkimsenindurumuiyicebilmediğinigösterdiğinden,kendisinebudurumanlatıldıve....gün.....sayılıduyurularlailgilibilgiverdirildi.Bubakımdan,Hey'et-iTemsiliye'ceistirhamolunduğuüzere,Hey'et-iTemsiliyeüyesiolarakseçilmişsayınmilletvekilleriylemilletvekillerindengörüşmelerekatılmakisteyensayınüyelerin,OcakayınınbeşindenbaşlayarakAnkara'yateşrifleribirdaharicaolunur.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemal30Aralık1919tarihlibirşifreiledeİstanbul'dakiteşkilâtımıza:"HüseyinKâzımBey'inteşebbüsündensözettiktensonra,kendisininbizimduyurumuzdanhaberdaredilmesinivegörüşmelerekatılmakistiyorlarsa,lûtfenvederhalAnkara'yateşriflerigereğininanlatılmasını"bildirdik.Efendiler,bizİstanbul'dakiteşkilâtımızdanhaberbeklerken,karşımızabiriçıktı.Bununkim

olacağınıkestirmektegüçlükçekmezsinizsanırım.Bildiğinizgibi,bizimİstanbul'dahemtemsilcimizhemdenâzırolanbirzat...CemalPaşa...Evet,1Ocak1920tarihlişutelgraf,"HarbiyeNâzırıCemalPaşa"imzasıylageliyordu:Ankara'da20'nciKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşaHazretleri'neözel:İstanbul'dabulunanmilletvekillerindenbirgrubun,bizebaşvurarakverdikleriyazılıisteklerini,aşağıdaolduğugibisunuyorum:1-Meclis-iMeb'usan'ınbiranöncetoplanmasızarurîdir.ŞusıradabazımilletvekillerininAnkara'yadavetedilmeleri,Meclis'inderhalaçılmasınaengelolacaktır.2-Budurumunveyapılandavetinortayakoyacağıkötüyorumlararasındadüşmanlarmençokdikkatiniçekecekolanı,yasamagücünûnbaşkakuvvetlerinetkisialtındaişgörmekteolduğuzannıdır.Budurumiçeridevedışarıdaelbettebüyükbirgüvensizlikdoğuracaktır.3-Böylebirdurumvetutumkarşısında,Meclis'in.kendisindenbeklenilenhizmetleriyerinegetirebilmesimümkündeğildir.4-Dahaönceyapıldığıgibi,milletvekilleriiletemasveilişkikurmaküzeregenişyetkilertaşıyanbirşahsın,temsilciolarakİstanbul'agönderilmesi,maksadınıngerçekleşmesibakımındanyeterlidir.5-Ankara'yadavetedilenmilletvekilleriningelişlerininertelenmesiveoradatoplananlarındahemenİstanbul'ahareketleriiçinyenidenacelebirduyuruyapılmasıbeklenmektedir.HarbiyeNâzırıCemalEfendiler,budavranışveyazıştarzındabiriçtenlikveasaletgörüyormusunuz'Önce,bizimmilletvekilleriiletoplantıyapmakararımızvebununlailgiliduyurumuz,bundanbirbuçukayöncesindenberibiliniyordu.Eğerbuteşebbüsümüzmemleketçıkarlarınagerçektenaykırıvesakıncalıgörülmüşidiyse,bizimleaynımillîgayepeşindeolduklarıiddiasındaolanefendilerinvehükûmetin,bizimdavetettiğimizmilletvekillerine,İstanbul'açağırmatelgraflarıyazmadanönce,bizimleanlaşmaları,hiçolmazsadüşünceveteşebbüslerindenbizihaberdaretmelerigerekmezmiydi'Böyleyapmayıpdadoğrudandoğruyaİstanbul'agidişleriniçabuklaştırmakiçin,TeftişKuruluBaşkanlıklarıaracılığıile,ŞeyhMuhsin-iFanî'ninveDahiliyeNâzırı'nınimzalarıyla,taşradakimilletvekillerinisıkıştırıpşaşırtmakvebiroldu-bittiyaratarakbizimteşebbüsümüzübaşarısızlığauğratmayakalkışmakdoğrumuydu'İkincisi,Efendiler,seçimlerinyenilenmesiişiaylarcaveaylarcayapılmayıpdabelirlikanunîsüreçoktangeçirilmişolduğutarihlerdehiçdeaceleetmeyiakıllarınagetirmeyenbuefendiler,bizimErzurum'danSıvas'tanberiyapageldiğimizsayısızteşebbüsveçalışmalarımızınbirbaşarısıolarakseçimlerinyenilenmesisağlandıktanveherbirininmilletvekilliğiayrıcaaracılıkedilerekveuğraşılarakeldeedildiktensonra,nihayetüçbeşgüngibiazbirgecikmeböylebiraceleciliğigerektirirmiydi'Helebugecikme,büyükbirgayeningerçekleştirilmesi,özellikleİstanbul'datoplanmakgafletinigösterenlerinkendişahıslarınındadokunulmazlığıiIeilgilitedbirlerinalınmasıyollarınıgörüşmemaksadınadayandığınagöre,buefendileribukadaraceleyesürüklemelimiydi'Hiçbirtedbirvekararalmadan,biranönce,hakaretverezaleteuğramaktaaceleetmeknedenilerigeliyordu'Üçüncüsü,Efendiler,tertemizvelekesizarkadaşlarınıaldatarak,İstanbul'dakendilerininiçindebulunduklarıtehlikevehakaretçemberineçabucaksokmakisteyenbuefendiler,AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti'ndendeğillermiydi'BumillîcemiyetinüyeIeribulunmuyorlarmıydı'Bircemiyetinüyeleri,milletvekiliolduklarıhaldebile,cemivetinönderleriilegörüşerek,sonundatespitedilecekprogramçercevesindehareketemecburdeğillermiydi'Dünyanınhertarafında,bütünmedenîtoplumlardabuböyledeğilmidir'

Birgrubun,birpartininliderleriylegörüşüpilişkikurmasından,yasamagücününbaşkakuwetlerinetkisialtındahareketetmişolduğuzannınıdoğuracağıkuruntusunanedendüşülüyorvebunun,düşmanlarındikkatiniçekeceğindennedenkorkuluyordu'Buefendiler,seçimlerinyenilenmesinivemilletvekillerininseçilmesinisağlamışolanteşkilâtınetkisialtındakalmışgörülmeyiyüksekşerefveonurlarınayakıştıramıyorlarmıydı'Buefendiler,milletvekillerininmemleketiçindegüçlübirmillîteşkilâtabağlıolduklarını,oteşkilâtıntespitettiğibelirligayelerdenayrılamayacaklarınıveherihtimalekarşıoteşkilâtınetkisialtındabulunduklarınıaçıkbirvicdanveaçıkbiralınlailânetmenin,asılbunun,içeridevedışarıdaenbüyükgüvenvesaygıkazandırabileceğinitakdiredemiyorlarmıydı'Veasılböylebirvicdanveinançgücünesahipolarak,belirlimillîgayeyigerçekleştirmeyolundahertehlikeyegöğüsgermeyehazırbirtavırvedurumalınmadıkça,Meclis'inkendisindenbeklenenhizmetleriyerinegetirebilmesineimkânolamayacağınıanlamak,kâhinliğemi,yoksagörüldüğügibisaldırıvehakaretemiskinceboyuneğmeyemibağlıydı'Buefendiler,benimmilletvekilleriileşahsengörüşmemiistemiyorlar.Yine,hükûmetvebazıefendiler,benimİstanbul'adagitmemiuygungörmüyorlar.Ancak,genişyetkilerlebirdelegeningönderilmesinitavsiyeediyorlar.Doğrusubunoktadakiakılvekavrayışlarınadiyecekyok!Gönderdiğimiztemsilcilerdeğilmiydiki,milletvekillerinindüşmanpençesinedüşmelerindebirinciderecedeetkiliolmuşlarveensonundakendişahıslarınıbilekorumanıntedbirveçaresinibulmaktanâcizolduklarınıispatetmişlerdir.Milletvekilerinikimseyesormadanİstanbul'açağırmakonusunda,onlarıaldatmayıveoldubittiyegetirmeyibaşaramayınca,budefa,bizimtarafımızdanduyuruyapılmasınıistemektegösterilennezaketpekincedeğilmidir,Efendiler'SaygıdeğerEfendiler,busözünüettiğimtelgrafacevapolarakşukısaşifreyiyazdım:5.1.1924HarbiyeNâzırıCemalPaşaHazretleri'neÖnergeyiverenmilletvekillerininadlarınınvebuönergeyikimehitabenverdiklerininbildirilmesinibekliyoruz,efendim.Hey'etiTemsilıyeadınaMustafaKemalHarbiye(Nezareti),6.1.1920Ankara'da20'nciKolorduKornutanlığı'naİlgi:5Ocak1920MustafaKemaiPaşaHazretlerineözel:Milletvekillerininadlarışunlardır:HüseyinKâzım,Tahsin,CelâlettinArif,Hâmit...vebaşkalarıdır.Banagetirenlerbaştakiikikişidir.HarbiyeNâzırıCemalEfendiler,sonradanbizeverilenbilgileregöre,banatelgrafçekenkimseler,milletvekillerindenoluşmuşbirgrupdeğildi.Sadrazam,SiverekmilletvekiliolduğunuöğrendiğivekendisininşahsentanıdığıHakkıBeyadındabirzatıveHüseyinKâzımBey'iyanınaçağırarak,banaçekilmeküzerekısabirtelgrafyazdırmış.Butelgrafıbazıkimselereeldenimzaettirmişler.Şifreolarakgönderilmeküzere,HakkıveHüseyinKâzımBey'lerCemalPaşa'yagötürmüşlerdir.Demekki,beşmaddelikolanveönergeadıverilentelgrafsonradanuydurulmuştur.Zaten,önergedensözedildiğihalde,henüzbuönergeninsunulmuşolduğumakamınbelliolmamasıdabuiştebirdolapdöndüğünüveözelbirmaksadınbulunduğunugöstermeyeyeterdi.DahaMeclisaçılmışveMeclisBaşkanlığıgörevebaşlamışdeğildi.Bununlabirlikte,CemalPaşa'nınbutelgrafınıaldıktansonra,şuşifrelitelgrafıyazdim:

Ankara,9.1.1920HarbiyeNâzırıCemalPaşaHazretleri'neHüseyinKâzım,Tahsin,CelâlettinArif,HâmitBeyefendilereözel:Ankara'yagelmeninkötüyorumlarayolaçacağını,HarbiyeNâzırıPaşaHazretlerivasıtasıylabildirengörüşleriniziöğrendik.Konu,vatanvemilletinvarlığıileilgilidir.MillîMeclis'temillîteşkilâtadayalıkuvvetlibirgrupkurulmazveSıvasGenelKongresiilemilletinbütündünyayailânettiğikararlar,Meclisinbüyükçoğunluğutarafındanbirinançveilkeolarakbenimsenmezse,millîhizmetimizinsağlayacağıbaşanboşaçıkar.Memleketbirfelâketeuğrayabilir.Bundandolayı,birtakımvatansızvedinsizlerinpropagandalarınınbizimiçinuyulacakbirdeğeriolamaz.Gaye,vatanvemilletinkurtuluşudur.Birikigüniçinteşrifinizvekarşılıklıgörüşmeilebirülkübirliğinevarılmasıbizcepekönemlidir.Bunagöretutulacakyolunseçilmesi,yüksekgörüşünüzebağlıdır.Saygılarımızısunarızefendim.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİBAYBURT'TABİRYALANCIPEYGAMBERSaygıdeğerEfendiler,İstanbul'undokunduğumuzveaçıklamasınıyaptığımızbucansıkıcıdurumuileuğraşırken,memleketindoğuucundadabiryalancıpeygamberinyarattığıoldukçaönemlivekanlıbirolaygeçiyordu.Bununlailgiliolarak15'inciKolorduKomutanlığı'ndanbirçokraporlargeliyordu.Bayburt'adörtsaatuzaklıktaHartkaryesivardır.BukaryedeoturanEşrefadındabirşeyh,şiîliktelkinlerindebulunuyormuş.BundanüzüntüyekapılanBayburtmüftüsüvedinadamları,şeyhigetirereksorguyaçekmekiçinkurduklarıbirhey'etiHart'agöndermişlervemahallîhükûmetadınaşeyhidavetetmişler...Şeyhbudaveteuymamış...Mahallîhükûmet5Okişilikbirbirlikgöndermiş.Bunabüsbütünöfkelenenşeyh,müritleriylebirliktebirliğesaldırmış;silâhlarınıvecephanesinialmış;ervesubaylarınıesir,bazılarınıdaşehitetmiş...Bununüzerine,çevredekibazıbirliklerBayburt'agönderilmeklebirlikte,işinkandökülmeksizinbarışyoluileçözümebağlanmasıtercihedilmiş...Şeyhedinadamlarıveyüksekrütbelisubaylardankurulubirkaçhey'etgönderilmiş...Hükûmeteboyuneğmesiiçinöğütlerverilmiş...Böylece,boşuboşunaonaltıgünkaybedilmiş.EnsongidenErzurumkadısıbaşkanlığındakihey'etinricasıdaŞeyhEşrefüzerindeetkiliolamamış.Aksine,şeyhbunlara:"Hepinizkâfirsiniz!Kimseyitanımamveboyuneğmem.Savaşacağım.Allahbana,buyruğumukullarımaduyurmaklagörevlisin"dediyolundabirültimatomvermeklebirlikte,biryandandaköylere"Sahib-iŞeriat"ve"Mehdî-iMuntazar"imzalarıylabirtakımbildirilergöndererekhalkıkandırmışvekendisinekatılmalarınısağlayarakbaşkaldırmış...Bununüzerine,bizzatBayburt'agelip9'uncuTümen'inkomutasınıelealanYarbayHâlitBey,25Aralık1919günü,yeterincekuwetleHart'ahareketeder.Şeyhbaşınatopladığıâsîlerlekarşıkoymayakararverdiğinden,topçuvepiyadebirliklerininşeyhleçatışmasıveçarpışmasıgerekir.Busırada,şeyhinmüritlerindenbirtakımlarıdaHart'ayardımetmeküzere,çevreköylerdetoplanırlar.Nihayet,YarbayHâlitBey'indoğrudandoğruyaBayburt'tanbanagönderdiği1Ocak1920tarihlişifresindebildirdiğigibi,"Hartolayı,yalancıpeygamberleoğullarınınvekendisinebağlıadamlarındanbazılarınınöldürülmesiveHart'ınteslimalınmasıylasonuçlanmıştır.HalitBey,buşifresinde,milletvekilleriileilgilibazıbilgilerdeverdiğinden,kendisine1/2Ocak1920tarihindeşuşifrelitelgrafıyazdım:Hartolayındasizkardeşimineldeettiğibaşarıyıkutlar,milletvekillerininAnkara'yagelmeleriyolundakiçalışmalarınızateşekkürederim.

MustafaKemal

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİHARBİYENAZIRICEMALPAŞAGENÇKOMUTANLARIBAŞINDANUZAKLAŞTIRMAKİSTİYOREfendiler,HarbiyeNezaretiileHey'et-iTemsiliyearasındabirtürlüçözümebağlanamamışbirkonuvardı.NâzırPaşa,İstanbul'dabulunangenerallerikolordularınvealbayrütbesindekikomutanlarıtümenlerinbaşınageçirmekistiyordu.ÖtekikomutanvesubaylarıdaAnadolu'dakibirlikleregöndereceğindensözediyordu.Buisteğibirilkeolarakilerisürmüşveuygulamasınıda;HarbiyeNezaretieskiMüsteşarıAhmetFevziPaşa'yı,Ankara'daAliFuatPaşa'nınyerine20'nciKolorduKomutanlığı'na,NurettinPaşa'yıdaKonya'daAlbayFahrettinBey'inyerinel2'nciKolorduKomutanlığı'naatamaksuretiylebiroldubittiyegetirmekistemişti.Busistemeuyulupuygulandığıtakdirde,BirinciDünyaSavaşı'ndayetişmiş,kolorduvetümenkomutanlıklarınayükselmişnekadargençgeneralvekomutanvarsa,şüphesizbunlarınhepsidebugörevlerdenuzaklaştırılmışolacaklardı.Çünkü,İstanbul'datoplanmışbulunaneskigeneralvekomutanlar,kıdemverütbebakımından,büyükordubirliklerininbaşındabulunangençkomutanlardanöndegeliyorlardı.Bizaslabuprensiptenyanaolamazdık.Özellikle,içindebulundumuzşartlarunutularakgirişilenböylesakatişlere,elbetteolurdiyemezdik.Bundandolayı,CemalPaşa'ya,herzamangörüşümüzeveatananyenikolordukomutanlarınıngönderilmemelerigereğinibildiriyorduk.FahrettinPaşa,kolordusununbaşındabulunarakAydıncephesineyardımvedesteksağlamayaçalışıyordu.AliFuatPaşa,FeritPaşazamanındagörevdenalınmıştı.CemalPaşa,ohaksızişlemidüzeltmekistememişti.

20'nciKolordu'ya,Ankara'dabulunan24'üncüTümenKomutanıYarbayRahmetliMahmutBey,vekilolarakkomutaediyordu.AliFuatPaşahemKuva-yıMilliyeKomutanlığınıyapıyorhemdegerçektekolordusunahâkimbulunuyordu.Biz,kolorduvetümenbirliklerindekomutadeğişikliğinikabuletmemeye,özelliklemillîgayeninemrinegirmişveoyoldaçalışmaktaolan,şahsiyetleribizcebilinenkomutanları,böyleboşvekimbilirnasılözelbirmaksatgüttüğüdebilinmeyenbirprensibefedaetmemeyekesinliklekararverdik.Yalnız,İstanbul'dabulunangençvefedakârsubaylarladoktorlarınbiranönceAnadolu'ya,ordubirliklerinegönderilmeleriniyararlıbuluyorveistiyorduk.CemalPaşa,Ankara'yageldiğimizgünlerdebuişüzerindedahaısrarlıdurmayaveaceleetmeyebaşladı.Konuyuhaysiyetmeselesiyaptı.İstifaedeceğinibildirerekgözdağıvermeyebaşladı.Makinebaşındacevapverilmesiiçinyaptığıısrarüzerine,HarbiyeNâzırı'na29Aralık1919tarihindeyazdığımşifrelitelgrafta:"AliFuatPaşa'nınkomutanlıktanayrılmasını,bizaslındahiçbirvakitdevamlıolarakkabuletmedik.AhmetFevziPaşa'nınkomutanlığaasılolarakatanmasısözkonusuolamaz,Barışıngerçekleşmesindenöncetasarlananveuygunbulunanesaslarınuygulanmasıçokbüyüksakıncalardoğurur,Savaştayararlıkgöstererekmakamvemevkikazanmışkimseleriastdurumunadüşürmekolmaz.Buzamansızteşebbüslermillîteşkilâtiçinçalışmaktaolankimselerinişbaşındanayrılmalarınaveböylecemillîbirliğinsarsılmasınayolaçar.Açıktakalmış,yeteneklisubaylar,kolordularabağlıbirliklere,kolordulannemrindekibölgevemevkikomutanlıklarınaveaskerlikşubelerine,bulunduklarırütbelerleatanaraktatminedilebilirler.Küçükrütbelisubayvedoktorlarınisebiranöncegönderilmesigerekir.12'nciKolordu'yagelince,bukolordu,savaşmaktaolanKuva-yıMilliyeileişbirliğietmişveikitarafarasındafiilîvekarşılıklıbirgüvendoğmuştur.Değişiklikkesinlikledoğrudeğildir.Oradakidurumundaböylebirşeyeaslatahammülüyokyoktur"dedim.Efendiler,bukonuüzerindeAnadoluveRumeli'debulunanbütünkomutanlarlayazışmalaryaparakdikkatleriniçekmiştim.Ocakayıbaşında,Ankara'dabulunanFuatPaşa'yaolduğugibi,Konya'dabulunanFahrettinPaşa'yada:"NurettinPaşaatanacakolursa,komutayıbırakmayarakeskisigibimillîvevatanîgörevinizedevametmenizgerekmektedir.Bubakımdan,bukonudayapılacaktebligattanbizizamanındahaberdarediniz"emriniverdim.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİHARBİYENAZIRICEMALPAŞA,DEDİKLERİMYAPILMAZSAGÖREVDENÇEKİLİRİMVEMİLLETMECLİSİNİNAÇILMASIGERÇEKLEŞEMEYECEKBİRHAYALOLUR,DİYORCemalPaşa,Ocakayıbaşlarında,otarihteHarbiyeNezaretibaşyaveribulunanSalihBey'i8'inciKolorduKomutanıSalihPaşa'dır,kendisininikimektubu,bumektuplaraeklioiarak,İtilafDevletleriolağanüstütemsilcilerinin24-Aralık1919tarihliortakbirnotasıvebunotayahükumetinverdiğicevapsuretiilebirlikteAnkara'yagönderdi.CemalPaşa,bumektuplarındadakomutadeğişikliğivegörevdenalmadüzenlemeleriyleilgiliprensibinden,komutanlığaatadığıAhmetFevziveNurettinPaşa'larıngörevleribaşınagitmelerinisağlamagereğindensözediyorveözellikle:"Ordununönemlikomutamevkilerinde,sonMillîMücadele'yeaçıkçakatılmışolankimselerinbizzatveresmenbulunmaları,dışarıyaveözellikleyabancılaralarakarşı,ordudasiyasetinhâkimolduğugörünümünüverirvebudaherhaldekötüetkiyapar;Nezaretdoğrudandoğruyabuetkilerinfiilîbaskısıilekarşıkarşıyadır"diyordu.Görevindençekileceğiniyinetekrarlıyorvebudefa,budurumdaartıkMilletMeclisi'nintoplanmasınıngerçekleşemeyecekbirhayalolacağınıhaberveriyordu.

Efendiler,bukonuileilgiliolarakverdiğimcevaplarışöyleceözetleyebilirim:"Görüşlerimizdeisabetbulunduğuyolundakiinancımızıtekrarlarız.FeritPaşa'nınkötüyönetimininmirasıolanAydıncephesininvebölgesininveoralardakiKuva-yıMilliye'ninşimdikivegelecektekidurumunu,büyükbirilgiiledikkatealıyoruz.Gelecekiçinümitvericibirdurumunyaratılmasınıdüşünüyoruz.AliFuatPaşa'nındevletvemilletgözünde,hertürlüeleştirinindışındabulunduğuinancınınkorunmasıanaşarttır.MillîMücadelesırasındaherneşekildeolursaolsunileriatılmışolanların,görevlerindenuzaklaştırılmalarıvedurumlarınındeğiştirilmesi,fedakârlıklarınınsuçsayıldığışeklindeyorumlanır.Budurum,bizimsonunakadardeğişmeyecekolangörüşümüzegöre,aslauygunsayılamaz."Hükûmetçesözkonusuolansiyasîsakıncalarıortadankaldırmakiçinyapılacakherşeyyapılmıştır.AhmetFevziPaşa,bizimleişbirliğiyapabilmekabiliyetinesahipdeğildir.AhmetFevziPaşa'nınözelgörevlegezipdolaşırken,gittiğiyerlerdesöylediğimantıksızsözleribildirmiştik.Bunukendisindenbeklememdiyebuyurmuştunuz.AhmetFevziPaşa'nınarkadaşlarayazdığıözelbirşifrelitelgrafta:"Ordubugünküanarşikdurumundakaldıkçamemleketiçinfelâketkaçınılmazdır"diyor.Buzat,ordununmillîteşkilâtıdesteklemesinianarşiolarakkabulediyor.Oysa,bilmekgerekirki,ordumillîteşkilâtkadrosunundışındadeğil,belkionunruhunuvetemelinioluşturmaktadır.AhmetFevziPaşa'nın,Gönen'deilkişolarakyaptığımarifet,Anzavurolayındandolayıbingüçlükleelegeçirilenhaydutlarınserbestbırakılmasınıistemekolmuştur.Bizimlegörüşmedentayinettiğinizikizatınkabuledilemeyeceğiyolundakizarurîvehaklıdüşünceleriınizekarşı,ortayabirhaysiyetmeselesiçıkarmayınız.Bu,vatanvemilletebağlılıklabağdaştırılamaz."Görevdençekilirseniz,Meclis-iMeb'usan'ıntoplanmasınıngerçekleşemeyecekbirhayalolacağı,yolundakikaydınızdan,Sadrazamdadahilolduğuhaldebütünkabineninmeşrutiyetidaresinekarşıolduğuanlaşılmaktadır.Pekönemliolanbunoktanıntamolarakaçıklanmasıvebelirtilmesiricaolunur."(Belge:217).

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİİTİLAFDEVLETLERİFEVKALADETEMSİLCİLERİNİALİRIZAPAŞAKABİNESİ'NEVERDİKLERİORTAKNOTAEfendiler,şimdiBaşyaverSalihBeyaracılığıilegönderildiğinibilginizesunduğumİtilâfDevletleriolağanüstütemsilcilerininAliRızaPaşaKabinesi'neverdikleriortaknotadandabirazsözedeyim:Fransa,BüyükBritanyaveİtalyaolağanüstükomiserleri,KaradenizOrdusuveBaşkomutanıSirGeorgeMilne(SörCorçMiln)ileOsmanlıHarbiyeNâzırıarasındageçenbirtakımyazışmalaraOsmanlıHükûmeti'nindikkatiniçektiktensonra,buyazışmalardanaçıkçaanlaşılıyorki,HarbiyeNâzırıCemalPaşa,KaredenizOrdusuBaşkomutanı'nın,ParisKonferansıkararlarınauyarakverdiğitalimatıuygulayacakyerde,yüksekgöreviningerektirdiğisorumluluktankaçınarak,birtakımkabulüimkânsızmazeretlervesebeplerilerisürmüştür.Olağanüstükomiserler,HarbiyeNâzırı'nıntakındığıtavrınyolaçacağıtehlikelisonuçlarüzerineOsmanlıDevleti'nindikkatiniçekmeklebirlikte,KaradenizOrdusuBaşkomutanıtarafındanbildirilenKonferanskararlarınınuygulanmasıiçinnegibitedbirleralmayıdüşündüğünüöğrenmekister.Olağanüstükomiserler,"olayıöğrenenİtilâfDevletleriYüksekMeclisi'niaydınlatmaküzere,YüksekMeclisadınaverilenemirlerinHarbiyeNâzırıtarafındanyerinegetirilmemişolmasını,Osmanlı,Hükûmeti'ninnasılkarşıladığınıhemenbildirmesiniister"diyorlar.

Efendiler,OsmanlıHükûmeti,bunotayaverdiğicevapta:"İzmir'inişgalininnasılbaşladığını;karmakomisyonunnasılsoruşturmayaptığınıvesoruşturmayakadargeçenzamaniçinde,Yunanyırtıcılığıkarşısındahalkınnasılcanvenamusunukorumakaygısınadüştüğünü;hükûmetleordunundaimaaraştırmakomisyonununadaletveinsafınagüvendiğini;yalnız,akankanları,hiçdeğilseşimdilikdindirmekiçin,OsmanlıHarbiyeNezareti'nin,GeneralMilneCenapları'na,23Ağustos1919tarihlibiryazıiletekliftebulunmuşolduğunubildiriyor.Buteklifin,YunanbirlikleriyleKuva-yıMilliyearasınaOsmanlıbirliklerininyerleştirilmesindenibaretolduğunu;ancak,buteklifinkabuledilmediğini"ifadeediyor.Sonra;"İşgalbölgesininYunanbirliklerindenbaşka,İtilâfbirlikleritarafındandaişgaliteklifiyleilgili20ve27Ağustos1919tarihliikiyazıyavebunlarındakarşılıksızkaldığına"işaretolunuyor.Bundansonrada,"GeneralMilneCenapları'nınsınırtespitinigösteriryazılarının(3Kasım1919),HarbiyeNezareti'negönderildiğinoktasınatemasedilerek,HarbiyeNâzırı'nınböylebiryazınınhükümleriniuygulamayatekbaşınayetkilibulunmamasıdolayısıyla,hükümetebaşvurduğundanvehükûmetçededurumunkomiserlerebildirildiğinden"sözediliyor.Dahasonra,geçicisınırçizgisinekadarYunanlılarınişgalineengelolankuvvetin,halkkitlesindenibaretolduğunusöylüyor.Hükumetinveordununhalkasözünügeçirmektegüçsüzolduğunubelirterek,konuyaadaletlibirçözümyolubulunmasınıbirdaharicaettiktensonra"gerekhükûmetvegerekHarbiyeNezaretisankiParisKonferansıkararlarınıuygulamıyormuşgibibirsuçlamadanvazgeçilerek,lûtfedipkurtarmayayardımcıolunması"yolundakiyalvarmalarayükseksaygılarıdaeklenerek,cevapyazısınasonveriliyor.SaygıdeğerEfendiler,şimdideCemalPaşa'nınmektuplarındadokunduğunoktalaraişaretedeceğim:HarbiyeNâzırı,bizeİtilâfDevletlerikomiserlerininnotasınıokuturkenbirtaraftandaötedenberiyaptırmakveyabiziyapmaktanalıkoymakistediğinoktalarıtekrarlıyorvepekiştiriyordu.CemalPaşa'nın,budefaistekleriniilerisürerveteklifederken,bunotayıdaokutarakbizimruhhalimizvemanevîgücümüzüzerindeetkiliolmayıdüşünmüşbulunduğunaihtimalvermekbilmemdoğruolurmu'CemalPaşa,İtilâfDevletleri'ninsiyasîeğilimlerindensözettiktensonra,"Hükümet,Wilsonprensipleriçerçevesindekabuledebilecekleriyenilikleresözverirniteliktekibirbildiriyiyakındayayınlayacaktır.DahiliyeNâzırı'nıgücendirmemelidir;çünküayrılır.Otakdirdehükûmetbunalımıolur.MeclisaçılıncaDahiliyeveHariciyeNâzırları'nındeğiştirileceğikesindir.Düşmanlar,Meclis'iaçtırmamakistiyorlar.HattâMuhiplerCemiyeti'nin,Zâtışâhâne'yebaşvurarakvebuMeclisinmeşruolmadığınıbildirerek,dağıtılmasınıisteyeceklerihaberalındı",diyorvemilletvekillerininAnkara'yagelmesiişindensözediyor.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİİTİLAFDEVLETLERİNİNKARADENİZBAŞKOMUTANI,OSMANLIDEVLETİ'NİNHARBİYENAZIRI'NADOĞRUDANDOĞRUYATALİMATVEEMİRVERMEKTEDİRŞimdiEfendiler,buüçbelgemetninigözönündebulundurarakhepbirliktekısabiryorumlamayapalım:Komiserlerinnotasındananlıyoruzki,İtilâfDevletleri'ninKaradenizBaşkomutanıMr.GeorgeMiIne,OsmanlıDevletininHarbiyeNâzırı'na,CemalPaşa'yadoğrudandoğruyakendiemrialtındaymışgibitalimatveemirlervermektedir.Cema1Paşa,şimdiyekadarbizebunubildirmedi.Veyineanlıoruzki,OsmanlıDevleti'ninHarbiyeNâzırı,atdığıtalimatveemirleriyerinegetirememektenvekabulüimkânsızözürlervesebeplerilerisürmüşolmaktandolayısuçlanıyor.

HarbiyeNâzırı'nınaldığıemirlerinneolduğunukestiriyorveneiçinyapamamaktaolduğıınudaanlıyoruz.Çünkü,Kuva-yıMilliyeengeldir...Kuva-yıMilliye,HarbiyeNâzırı'nınvehükûmetin,BaşkomutanMr.GeorgeMi1ne'inemirlerinevetalimatınauyarakverdiğiveyavereceğiemirlereboyuneğmiyor..İştekomiserler,ParisKonferansıadına,bunu,kabuledilebilecekniteliktebirözürvesebepsaymıyorlar.Demekistiyorlarki,hükûmetiseniz,HarbiyeNâzırıiseniz,memleketz,millete,orduvahâkimolmalısınız!Hâkimiseniz,ilerisürülenözürlervesebeplerkabuledilebilecekgibideğildir.Efendiler,AliRızaPaşaKabinesi,2Ekim1919'daişbaşınageçti.OndanönceFeritPaşaKabinesivardı.Bunagöre,Kuva-yıMilliyeileYunanbirlikleriarasında,Osmanlıbirliklerininyerleştirilmesiyleilgili23Ağustos1919tarihindekiteklifiyapanFeritPaşaKabinesi'dir.AliRızaPaşaKabinesi,dahabirteklifilerisürmüşdeğildir.Ancak,bunarağmen,BaşkomutanMilne,3Kasım1919tarihindedüşmanlarınrıngireceğibölgeninsınırınıçiziyorvebusınırakadarYunanlılarıngirmelerininsağlanmasınıCema1Paşa'yaemrediyor.İşteCema1Paşa'nınyerinegetiremediğiemirbuoluyor.Teşekküredeğerbirdurumdurki,gerekkendisigerekiçindebulunduğukabine,nihayetişbaşınageçtiktenbiraysonra,Kuva-yıMilliye'yekarşıgüçsüzolduklarınıyabancıkomiserleresöyleyebilmişlerdir.Efendiler,bubelgelerdenanlaşılmasıgerekenenönemliveenanlamlınokta,bencc,kabineninortaknotayavermişolduğukarşılıkta,komiserlerinilerisürdüklerinoktalarabüyükbiralçakgönüllülükveinceliklecevapverilirken,birhususunasladikkatealınmamışolmasıdır.Oda,Efendiler;Mr.GeorgeMi1ne'inOsmanlıDevleti'ninHarbiyeNazırı'nadoğrudandoğruyaemirvetalimatvermekteoluşudur.Budurumnemillîteşkilât'akarşıonurmeseleleriçıkaranHarbiyeNâzırı'nınnedeOsmanlıDevleti'ninbağımsızlığınıkorumaksorumluluğunuyüklenmişolankabineninşerefvehaysiyetinedokunmuyor.Budurumun,kendilerininhaysiyetinivedevletinbağımsızlığınıçoktanzedelemişolduğunufarketmekistemiyorlar.Hiçolmazsaprotestoetmiyorlar.Hiçolmazsa,bağımsızlığıınızadarbevuranbusaldırıvetecavüzearacılıkedemeyizdiyeferyadacesaretedemiyorlar...CesaretedemiyorlarEfendiler,çünkükorkuyorlar.Nitekimkorktuklarıbaşlarınageldi.Bunuyakındagöreceğiz.Korkmamakiçin,insanhaysiyetinivemillîgururunsaldırayauğrayamayacağıçevreveşartlariçindebulunmakgerekir.Bunadeğervermeyenlerin,aslındabirinsaniçin,birmilletiçin,hiçbirsaldırıyauğratılmaksızınkorunabiImesi,enbüyüknamusborcuolankutsalkavramlarüzerindeçoktansaygısızveduygusuzolduklarıyargısınahakkazandırmaktadır.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİİNSAFVEMERHAMETDİLENMEKLEMİLLETİŞLERİ,DEVLETİŞLERİGÖRÜLEMEZİnsafvemerhametdilenmeklemilletişleri,devletişlerigörülemez.Milletinvedevletinşerefvebağımsızlığıkorunamaz..."İnsafvemerhametdllenmekgibibirilkeyoktur.TürkmilletiTürkiye'ningelecektekiçocukları,bunubiranakıllarındançıkarmamalıdırlar".Efendiler,CemalPaşa'yakomutadeğişikliğiileilgilinoktalardaverdiğimizcevabıbilginizesurımuŞtum.Müsaadeederseniz,ocevabınbaştarafınıoluşturandiğernoktalarüzerindekigörüşlerimizideözetleyeyim:TemelnoktalarüzerindekigÖrüşlerimizşunlardı:1-İtilâfDevletleri'ninherbiri,bütünTürkiye'denenbüyükçıkarlarınısağlamakpeşindedirler.Buda,Türkiye'degüvenilirbirdayanaknoktasınıneldeedilmesinigereklikılmaktadır.Yabancılannaçıktanaçığaaleyhtegörünmelerininvehoşnutsuzolmalarınınsebebini,kabinenintarafsıztutumundaaramalıdır.

2-Kabinebildiriyayınlamaktaaceleetmemelidir.Bildiri,kabinedurumunusağlamlaştırdıktansonrayayınlanmalıdır.Kabineningüçlüolması,herbakımdanKuva-yıMilliye'yedayandığıinancınıverecekbirdavranıştarzınıbenimsemesiıvevebunubütündünyayagöstermesinebağlıdır.Meclistoplandıktanveoradakuvvetlibir"Müdafaa-iHukukCemiyetiGrubu"meydanageldiktensonra,bildiriyesıragelebilir.Bildiri,herhalde,BarışKonferansı'nagidecekdelegeleryolaçıkmadanönce,fakatgruplagörüşbirliğinevarılarakdüzenlenmelidir.Çünkü,böyleolmazsahiçbirönemvedeğeriolmayacaktır.Birde,işe,kabuledilecekyenilikleriduyurmaklabaşlamakdoğrudeğildir.Aksine,bildiridemilletinbağımsızlığındanveülkeninbütünlüğündenbaşlamakveancakbununsağlanmasışartınabağlıolmaküzere,hükûmetişlerininanaçizgilerinitespitetmekyerindeolur.BubildiriyetemelolacakönemlinoktalarSıvasGene1Kongresi'ninbildirivetüzüklerindeyeralmıştır.Orada,gelecektekisınırlar,devletvemilletinbağımsızlığı,azınlıklannhaklan,yabancıhimayesininmilletçenasılkarşılandığıgibihususlaraçıklanmıştır.BöylebirbildirişimdidenhazırlanırveMeclis'inaçılışındaçoğunlukgrubuylagörüşüldüktensonrailanedilir.Uygunolanıbudur.3-DahiliyeNâzırı'nınçekilmesiylekabinedebirbunalımdoğmasınasebepgörülmemektedir.Böylebirdüşünceden,DahiliyeNazırı'nısadrazamolarakkabulettiğinizanlamıçıkar.Birkabinedebunalımancakhükûmetbaşkanınınçekilmesiyloçıkabilir.KabineninDahiliyeNazırıŞerifPaşa'ya,onundaFeritPaşa'yabağlıolduğuanlaşılıyor.Meclisaçıldıktansonra,DahiliyeveHariciyeNâzırlan'nınkesinolarakdeğiştirilecekleriyolundakiişaretianlayamadık.Bunâzırlarşimdidenböylebirsözverdilermi'DüşmanlarınMeclis'iaçtırmakistemeyecekleritabiîdir.Yalnız,Padişah'ın,Meclis'idağıtmaihtimalidedüşünülebilirmi'Eğerböylebirihtimalvarsa,ohaldeMeclis'i,İstanbul'dadağıtmakvemilletiMeclissizbırakmakiçinmitopluyoruz'Bubakımdan,Padişah'ınbukonudakigörüşlerininhey'etimizcekesinolarakşimdidenbilinmesigerekirki,milletvekilleriniİstanbuldışındagüvenlibiryerdetoplamakiçinteşebbüslerdebulunalım.Aksihalde,Meclisİstanbul'datoplanmakyüzündenyukarıdabelirtilendurumlaradüşerse,bununsorumluluğuİstanbul'datoplanmasınıısrarlaisteyenlereaitolacaktır.4-MilletvekilleriningörüşmelerdebulunmaküzereAnkara'yagel-meleriyararlıdır.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİANKARAHALKIİLEYAKINDANTANIŞMAKİÇİNVERDİĞİMKONFERANSEfendiler,benigerçektensamimî,parlakvegüvenvericiduygularlakarşılamışolansayınAnkarahalkıiledahayakındantanışmakveonlarlabörüşmekbirgörevhükmündeidi.Onuniçin,görüşmeküzeredavetettiğimizmilletvekilleriningelınelerinibeklediğimizgünlerde,toplanmışolansayınAnkaralılara,birkonferansvermiştim(Belge:220).Bukonferansıntemelnoktalarıüzerindekısacakonuşayım:Wilsonprensipleri:Buprensiplerin14maddesindenTürkiyeileilgiliolanlarıvardı.ZatenyenilmişveAteşkesAnlaşmasıimzalamışOsmanlıDevleti,buprensipleringönülokşayıcıvegözaldatıcımanzarasıylabirsüreoyalandı.30Ekim1918tarihindeimzalananMondorosMütarekesı'ninmaddelerivebumaddelerarasındaözellikleyedincisi,beyniyakanateştenbirzehirdi.Yalnızbumadde,vatanıngerikalankısmınıdüşmanlarınişgalveistilâsınahazırbulundurmayayeterdi.İstanbul'dabiribiriardıncagelenveâcizkimselerdenkurulmuşolankabineler,şerefsiz,haysiyetsizveaşağılıkgörünüşleriyle,suçsuzveTanrı'yabelbağlamışolanmilletinsembolü

olaraktanındı;değervermeyelâyıkgörülmemeyebaşlandı.Buyüzdendünyanınmedenîdevletlerimedeniyetingerekleriniunutacakkadarsaygısızoldular.ÖtedenberiTürkmilletialeyhindebütündünyadayapılanenmantıksızpropagandalar,herzamankindençokkulakvermeyedeğerbulundu.Dokuzaydanberi,başlayanmilliuyanışvefaaliyet,durumuvegörünüşüdeğiştirdivedaha,çokdeğiştirecektir.Milletkurulmuşolanbirliğikorurvebağımsızlığıiçinfedakârlıktançekinmezsebaşarımuhakkaktır.ErzurumveSıvasKongrelerindealınmışolankararlar,milletingerçekleştireceğiamaçlarıntemelinioluşturur.FeritPaşaKabinesi'nidüşürenmillettir.FakatAliRızaPaşaKabinesi'niiktidarmevkiinegetirmişolmasorumluluğumilleteaitdeğildir.Bununlabirlikteanlaşmadurumundavız.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİANKARA'YAGELENMİLLETVEKİLLERİYLEYAPTIĞIMTEMASLAREfendiler,şimdiAnkarayagelenmilletvekilleriyleyapılantemasvegörüşmeleregelelim:Milletvekilleri,aynıgündeveyagünlerdetopluolarakbulunamadılar.Tekertekerveyaküçükgruplarhaündegelipgittiler.Buzatlarınveyahey'etlerinhepsine,ayrıayrıvehemenhemenaynıtemelnoktalarıgünlerceüstüstetekrarlamakzorundakaldık.Herşeydenönce,manevîgücün,kalpvevicdangücününyüksektutulmasışarttır.Bunubilirsiniz.Bizdebugücüartırmaküzere:Önceiçtekivedıştakiduzumungüvenveferahlıkvericiniteliktegelişennoktalarınıveyönleriniaraştırarakaçıklamayaveispataçalıştık.Snnra,belirlibiramaçetrafındabilinçliveazimliolarakbirleşmeninsarsılmazbirgüçolduğugerçeğini,yorulmaksızıntekrarettik.Birtoplumunyaşamasınınvemutluluğunun,ancakgayelerindevegayeleriningerçekleştirilmesindetambirbirlikhalindebulunmasınabağlıolduğunuaçıkladık."Vatanınkurtuluşu,istiklâlinkazanılması"hedefineyönelmişbulunanmillîbirliğimizin,köklüvedüzenlibirteşkilâtınvarlığınavebuteşkilâtıiyiyürütüpyönetebilecekyeteneklikafalarınveenerjilerin,birtekbeyinvebirtekenerjihalindebirleşmişvekaynaşmışolmasınabağlıbulunduğunusöyledik.Bumünasebetleİstanbul'daaçılacakMeclis-iMeb'usan'dagüçlüvedayanışmalıbirgrubunkurulmasızaruretiniortayakoyduk.Millet,tarihin,ancakdevletlerinyıkılışveçöküşgibibunalımlızamanlarındakaydettiğiçokönemlivetehlikelianlarıyaşıyordu.Böyleanlarda,talihvekaderinidoğrudandoğruyakendielinealmaktagafletgösterenmilletlerin,geleceklerikaranlıkvefelâketlerledoludur.Türkmilletibugerçeğianlamayabaşlamıştı.Bukavrayışsonucuyduki,kurtuluşümidivaadedenhersamimîişaretekoşmaktaydı.Ancak,birtoplumun,uzunyüzyıllarınuyuşturucuyönetimveterbiyesininetkisindenbirgünde,biryıldakurtulupserbestkalabileceğinidüşünmekvekabuletmekdoğrudeğildir.Busebeple,durumuvegerçeğibilenler,ellerindengeldiğikadar,bağlıbulunduklarımilleteışıktutupyolgöstererek,onakurtuluşhedefineyürümekteönderliketmeyienbüyükinsanlıkgörevibilmelidirler.

İÇİNDEKİLER|MİLLİTEŞKİLATINYENİDENDÜZENLENMESİTÜRKMİLLETİNİNENBELİRGİNİSTEKVEİNANCI:KURTULUŞTürkmilletininkalbinden,vicdanındandoğanveilhamalanenköklüenbelirginistekveinancıbelliolmuştu:Kurtuluş...BukurtuluşferyadıTürkvatanınınbütünufuklarındayankılanmaktaydı.Millettenbaşkabiraçıklamabeklemeyegerekyoktu.Artıkbuisteğidilegetirmekkolaydı.Nitekim,Erzurumve

SıvasKongrelerindemillîistekaçıkçaortayakonmuşvedilegetirilmişti.Bukongrelerdealınankararlarabağlıolduklarınıbildirdikleriiçinmilletçevekilseçilenkimseler,herşeydenönce,bukararlarabağlışahıslardanoluşanvebukararlarıilânedendernekleilişkilibulunduklarınıgösteriradtaşıyanbirgrupkuruculardı:"Müdafaa-iHukukCemiyetiGrubu"...İştebugrup,millîteşkilâtavedolayısıylamilletedayanarak,herneredeolursaolsun,milletinkutsalgayelerinicesaretledilegetirecekvesavunacaktı.

İÇİNDEKİLERMİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR Misak-ıMillihazırlanıyor Milliülküvemilliteşkilatınkısabirzamandasağladığışerefvevarlığıküçümseyenler Ankara'datoplanmadüşüncesiHarbiyeNazırıCemalPaşa'nıniştenuzaklaştırılmasıteklifikarşısındaAliRızaPaşaKabinesi Anadolu'dabulunanyabancısubaylarıntutklanmasıkararı Meclis-iMeb'usanBaşkanıseçilmemsakıncalıgörülüyor Hükümetimutlakadüşürmekvekesinmücadeledurumunageçmekgereği AliRızaPaşavekabinesininiçyüzü Aldatıcısözvermeler,ağıriftiralar Millibirkabinekurulmasınınimkansızlığı Kuva-yıMilliye'ninmücadeleyedevamıkonusundakamuoyununyoklanması OlaylarınakışınaayakuyduramazdıkAkbaşCephaneliğiveKöprülüHamdiBey Anzavur'unmillicephelerimiziarkadanvurmateşebbüsü AliRızaPaşaKabinesi'ninistifası Padişahişingidişvedurumunagörebirisinisadrazamlığaseçeceğimdiyor Benihükümetişlerinekarıştırmaktanmenetmekisteyenlerbendenetkilitedbirlerbekliyor SalihPaşasadrazamoluyor Trakya'daCaferTayyarBey'intutuğuyanlışyol KarakolCemiyetiİstanbul'dateşkilatınıgenişletmeyeçalışıyor İstanbul'dakiKuva-yıMilliyeBaşkanları'nıntutuklanmasıhakkındaLondra'dangelenemir İstanbul'unişgali Manastır'lıHamdiEfendi İtilafKuvvetlerinintelgraflamemleketeyapmakistedikleriresmitebliğ Yabancıdevletlereyaptığımprotesto Milleteyayınladığımbildiri OlağanüstüyetkilertaşıyanbirmeclisinAnkara'datoplanmakararıCelalettinArifBey'legörüşayrılığı CelalettinArifBeyMeclis-iMeb'usanBaşkanlığı'nıbırakmıyor Seçimlersırasındabazıyerlerdekibüyükhükümetmemurlarınınçıkardığıgüçlükler Samsun'dakisubaylararasındasözdePadişahtarftarlığıvarmış

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORMİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOREfendiler,milletinemelvegayelerininkısabirprogramıntemelinioluşturacakşekildetoplucaifadesidegörüşüldü.Misak-ıMillîadıverilenbuprogramınilkmüsveddeleride,birfikirvermekmaksadıylakalemealındı.İstanbulMeclisi'ndebuilkelergerçektentoplubirşekildeyazılmışvetespitolunmuştur.Efendiler,görüştüğümüzherşahısveyabütünşahıslar,bizimledüşüncevegörüşbirliğiyaparakayrılmışlardı.Fakat,İstanbulMeclisi'nde,"Müdafaa-iHukukCemiyetiGrubu"diyebirgrubunkurulduğunuişitmedik.dik.Niçin'!Evet,niçin'Bunabugüncevapisterim!Çünkü,Efendiler,bugrubukurmayıvicdanborcu,milletborcubilmekdurumvekabiliyetindebulunanefendilerinançsızidiler...korkakidiler...cahilidiler...İnançsızidiler;çünkü,millîdâvânınciddiliğinevekesinliğinevebudâvanındayanağıolanmillîteşkilâtınsağlamlığınainanmıyorlardı.Korkakidiler;çünkü,millîteşkilâttanolmayıtehlikeligörüyorlardı.Cahilidiler;çünkü,tekkurtuluşdayanağınınmilletolduğunuveolacağınıtakdiredemiyorlardı.Padişah'adalkavuklukederek,yabancılarahoşgörünerek,yumuşakvenazikdavranarakbüyükgayeleringerçekleşleştirebileceğigafletinigösteriyorlardı.

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORMİLLİÜLKÜVEMİLLİTEŞKİLATINKISABİRZAMANDASAĞLADIĞIŞEREFVEVARLIĞIKÜÇÜMSEYENLERBundanbaşka,Efendiler,nankörvebencilidiler..Millîülküvemillîteşkilâtınkısabirzamandasağladığışerefvevarlığıküçümsüyorlarâı.Ortayaçıkmışolandurumvevarlığınkolaycaeldeedilmişolduğuzanvevehminekapılmaklaçirkingururlarınıtatminsevdasınadüşüyorlardı...Erzurum'da,Sıvas'tasöylenmişvetespitedilmişbiradı,olduğugibikabuletmekküçüklükolmazmıydı'!Oaddandahaanlamlıbiradmıyoktu'!Evet,işittikEfendiler;varmış:"Fellâh-ıVatanGrubu"Efendiler,geçmişeaitsafhalarıveolaylarıburadaanlatabileceğimçerçeveiçinde,gerçeğeuygunolaraktespitetmekkararındayım.Busebeple,tamüzerindedurduğumuznoktaylailgilibirkonuyudabüyükbirsamimiyetlebilgilerinizesunacağım.

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORANKARA'DATOPLANMADÜŞÜNCESİBen,Meclis-iMebusan'ın,İstanbul'dasaldırıyauğrayacağını,dağılacağını,kesînolarakbekliyordum.Böylebirdurumkarşısındaalınacaktedbirikararlaştırmıştım.Hazırlığımızvegereklidüzenlemelerimizdebaşlamıştı:Ankara'datoplanmak...İştebugöreviyaparken,milletçeyanlışanlaşılmayayolaçmamakiçin,tedbirolarakdabirşeydüşünmüştüm:Meclis-iMebusanBaşkanlığınaseçilmek.Bundanbeklediğim,dağıtılanmilletvekilleriniMeclis-iMebusanBaşkanısıfatveyetkisiyleyenidendavetetmekti.Gerçibutedbir,ancakgörünüşükurtarmakiçinvegeçiciolarakişeyarayabilirdi.Fakatböylebunalımlızamanlarda,yararıgeçicideolsa,hertürlütedbirinalınmışolmasıherhaldegereksizsayılamazdı...Gerçekteİstanbul'agitmeyecektim.Fakatbunuaçığavurmaksızın,zamankazanacakvedurumbirsüreiçinuzaktabulunuyormuşumgibiayarlanarak,Meclis,başkanvekillerivasıtasıylaidareolunacaktı.Butedbirinuygulanması,elbette,Meclis'egidenvegerçekdurumukavramışolmasıgerekenarkadaşlarınyardımvegayretleriilemümkünolabilecekti.Efendiler,bukonuyugerekenkimselereaçtım.Düşüncevegörüşlerimiuygunbuldular.Buyoldaçalışacaklarınasözvegüvencevererekİstanbul'agittiler.Ancak,pekaz,belkibirveyaikiarkadaştanbaşkasının,budüşünceninsözünübileetmedikleriniöğrendim.Bukonudahâkimolandüşüncevemantıkşuymuş:BuncamilletvekilleriiçindeMeclisBaşkanıolabilecekdeğerdebiradambileyokmudurki,Meclis'tebulunmayanbirmilletvekilinikendiyokkenbaşkanseçeceğiz...Meclisioluşturansayınüyeleribukadaryetersizgöstermek,yabancılarüzerindekötüetkiyapmazmı'Birbaşkamantıkda,MeclisBaşkanlığı'naKuva-yıMilliyeBaşkanı'nıseçmek,dahailkgünden,Meclisüzerineşüphevesaldırıyıçekmefırsatıvermektir.Budaakılkârıolamaz.Böyledüşünenvemantıkyürütenlerin,banapekdeuzakinsanlarolmadığınıgörenler,susmayıtercihetmişler...Efendiler,itirafetmeliyimki,butedbirinalınmamışolması,Meclisdağıldıktansonrabeniküçükbirgüçlüklekarşılaştırmıştır.Bunoktayıdasırasıgelincebilginizesunacağım.

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORHARBİYENAZIRICEMALPAŞA'NINİŞTENUZAKLAŞTIRILMASITEKİFİKARŞISINDAALİRIZAPAŞAKABİNESİEfendiler,Meclis-iMebusan12Ocak1920tarihindeaçılmıştı.Aşağıyukarıongünsonra,HarbiyeNâzırı'nın21Ocak1920tarihlitelgrafınıaldım.Olduğugibibilginizesunuyorum:Geciktirilmesisorumluluğugerektirir.Harbiye,2l.l.1920Ankara'da20'nciKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşaHazretleri'ne:İngilizler,hükûmeteverdikleribirnotada,benimleCevatPaşaHazretleri'ningörevdençekilmemiziistediler.Kabineceşiddetlibirretcevabıverildiysede,durumkabineninyerindekalmasınıveyalnızbenimleCevatPaşa'nınçekilmemizigerektirdi.HarbiyeNezareti'neSalihPaşavekâletedecektir.Kabineyigüçdurumasokacakbirdavranıştabulunulmamasınıricaederim.Aksihalde,durum,tasavvurbuyurduğunuzdandahatehlikeliolur.HarbiyeNazırıCemalButelgraf22Ocaktaelimizegeçmişti.Hementelgrafbaşında,saat11.30'daşutelgrafıyazdım:HarbiyeNâzırıCemalPaşaHazretleri'ne22.1.19201-Verilennotayıolduğugibilûtfedermisiniz'2-Yapılanteklifiyerinegetirmekteaceleetmeyiniz.Notayıincelediktensonragörüşlerimiziarzedeceğim.MustafaKemalCemalPaşa'nın,imzasınıgizleyerekverdiğikarşılıkşuydu:ÇokivediKadıköy,22.1.1920Ankara'da20'nciKolorduKomutanlığı'naMustafaKemalPaşaHazretleri'ne:Notanınkısaltılmışsuretiaşağıdadır:1-ÖzelolarakseçilmişsubaylarınKuva-yıMilliyekurmaylıklarınagöderilmeleri,2-14'ûncüKolordu'danbirkısımerleriayırıpterhisetmeksuretiyleKuva-yıMilliye'yeaskergönderilmesi,3-Topkamasıvediğermalzemeninkaçırılması,4-Zonguldak'tanİstanbul'agelentaburungerigönderilmesinigeciktirmek,5-Afyonkarahisar'danAlaşehir'ealaynakletmek,6-Bursa'danBandırma'yabiralaynakletmek,7-Buişlerde,HarbiyeNâzırıileGenelkurmayBaşkanı'nınşahsenrolleriolduğuanlaşılmıştır.Kırksekizsaatiçindebuikişahsıngörevlerindenuzaklaştırılması.Dikkatbuyurulursa,Aydıncephesimeselesibunotadasözkonusubiledeğildir.Bunotayacevapolarak:"bir,iki,üçüncümaddeleriyalandır.Dördüncümaddeninkonusubenimzamanımdadeğildir.Ben,müracaatlarıüzerinegerigönderdim.Beşincimaddeileilgilikonuda,türrıenkomutanınıdeğiştirdim.AltıncımaddedekiAhmetAnzavurkonusudagüvenlikleilgilidir.Bukonudayazışmalarımızvardır.Şimdidedosyalarincelenirseanlaşılır"denildi.Kabuletmediler.Bununüzerineüçşıküzerindeduruldu:Notayabirincicevaptansonracevapvermemekvehükümlerinekulakasmamak,kabinenintoptangörevdençekilmesi,benimgörevdençekilmem.Birincişıkuygulanacakolursa,buradabirrezaletçıkmasındankorkulurdu.İkincişıkkınkabulüdurumunda,zatenistediklerininolacağıveFeritPaşa'nınkabineninbaşına

geleceğidüşünüldü,BubakımdanbenimgörevdençekilmemveNezaret'invekâletleidareedilmesitercihedildi.Herhalde,kararınızınöncebanabildirilmesiniricaeder,sizlereüstünsaygılarımısunarımefendim(FerikCemal),BaşyaverSalihCemalPaşa,bunotada,Aydıncephesininsözkonusuedilmediğinidiğiniişaretetmeklebilmemnedemekistiyor'Şüpheyokki,sözkonusuolanAydıncephesidir,onayardımdırveKuva-yıMilliye'dir.Yalnız,CemalPaşadolaylıyoldanbütünbunlaraHey'et-iTemsiliye'ninsebepolduğunuanlatmaksevdasındadır.CemalPaşa'ya,butelgrafınakarşılıkolarakverdiğimcevapta,şuemriverdim:HarbiyeNâzırıCemalPaşaHazretleri'ne22.1.1920Görevdençekilmeksuretiyleİngilizlerinisteğineuymanız,öyletehlikelibirdurumyaratırki,sizingörevdençekilmemekleortayaçıkacağınıdüşündüğünüztehlikedendahaağırdır.Bundanbaşka,Hey'et-iTemsiliye'ninbirtemsilcisidurumundaolanzâtıdevletlerinin,haberiolmaksızmveonungörüşüneuymayarakçekilmenizkabuledilemez.İngilizlerin,sizizorlagörevdenayırmalarıihtimalibilebizcehesabakatılmışvehementedbirlerialınmıştır.Budurumagöreöncenotayıolduğugibibildirinizsonradurumhakkındabligivererekkararımızıbeklemenizvesarsılmazbirdayanıklılıklagörevinizbaşındakalmanızkesinisteğiınizdir.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalAliRızaPaşa'yadaşutelgrafıyazdım:Ankara,22.1.1920SadrazamHazretleri'ninYüksekKatınaİngilizlerin,HarbiyeNâzırı'nınveGenelkurmayBaşkanı'nındeğiştirilmesiniistemeleri,devletinsiyasîbağımsızlığınakesinbirtecavüzdür.Butecavüz,birsüredenberivatanımızınbölûşûlmesivesiyasivarlığımızınyokedilmesiyolunda,dünyakamuoyundasüregelentartışmalannkesinbirkararabağlanmışolmasısonucumudur'Yoksa,siyasîvarlığımızıyoketmeyolundayapılacakteşebbüslerinnesonuçvereceğinianlamakiçinyapılmışbirdenememidir'Yoksa,İtilâfDevletleri'ninalıştıklarıgibi,birbirininolurunuvekararınıalmagereğiniduymaksızın,tekbaşınanüfuzkullanmayolundabirdavranışmıdır'Bunlanayırtedebilecekbilgileresahipdeğilizvesahipolamayız.Yine,YunanlılarınSalihlicephesindebaşlayantaarruzlannın,buteşebbüslerleilişkiderecesinidekestiremeyiz.Ancak,siyasîbağımsızlığımızakarşıyapılanbuaçıktecavüzedevletçesesçıkarmaz,milletçesusarsak,siyasîvarlığımızaleyhindekienkötükararveuygulamalarakendimizinyolaçmışolacağınahiçşüphemizyoktur.Bubakımdan,İngilizlerinİstanbul'dayapabileceklerisaldınlarneşekilvedereceyevaracakolursaolsun,içerideve'dışarıdaMüdafaa-iHukukCemiyeti'nedayandığıbilinenhükûmetin,buteklifişİddetlereddetmesini,NâzırileGenelKurmayBaşkanı'nımutlakayerlerindebırakılmasınıkesinlikleistiyoruz.Bunundışındagösterilecekbiruysallık,yalnızmilletinbağımsızlığınavevarlığınatersdüşmez,aynızamanda,hükûmetimilletekarşıvermişolduğusözdendönmüşvebağımsızlıkuğrundakimillîmücadelemizigeciktirmişvegûçleştirmişbirdurumadasokar.BubakımdanHükümetkabuletmişolsabile,bizHükûmet'inHey'etimizekarşıüstlenmişolduğugöreviyerinegetirmemekle,millettenalmışolduğugücütamamenkaybetmişolduğunuvebağımsızlığımızıtehlikeyedüşürentavırvehareketlerindendolayıHükûmet'isorumlusaydığımızıilânetmekzorundakalırız.Hükûmetindirenmesikarşısında,İngilizler,HarbiyeNâzırı'nızorlagörevdenuzaklaştınnavebütünhükumetidüşürmeyolunabilebaşvursalar,budurum,gerekdışarıyagerekiçeriyekarşı,onlarınemriyleNâzır'ıfedaetmektendahaelverişlidir.DurumungelişmesathalarıüzerinebirikisaatekadarsizSadrazamHazretleri'nincevapvermeleriniistirhamederiz.İstanbulilehaberleşmeİngilizlertarafındanengellenirse,millibağımsızlıkuğrunamillîvedinîcihatilânetmeyolundailerleyeceğiz.

AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiHey'et-iTemsiliyesiadınaMustafaKemalOgünCema1Paşa'yadaşutelgrafıyazdım:Kişiyeözel,çokivedi22.1.1920HarbiyeNazırıCemalPaşaHazretleri'neİngilizlerinemriüzerineHarbiyeNezaretigörevindenayrıldıklarıanlaşılıyor.Devletvemilletmizinbağımsızlığınıtehlikeyedüşürenbuçekilmedurumunu,neolursaolsun,kabuletmemeksizinvebizimgörevimizgereğidir.Bizgörevimizisonunakadaryerinegetirmekiçinhertürlütedbirialıyoruz.Sizide,makamınızaoturupnâzırlığınızıyürütmeksuretiylegöreviniziyerinegetirmeyedavetediyoruz.Eğerşahslbirsebepveyabaşkabirdüşünceylekalmakistemiyorsanız,İngilizlerinnotasıüzerinedeğil,hürbirmilletinnâzırınayaraşırşekildeayrılırsanızKonuyu,şahsibirgörüşaçısındandeğil,bumüdahale,vatanımıziçinhatıragelebilecekağırfelâketlerinbaşlangıcıolabilir,görüşündenhareketederekdeğerlendirmeniziricaederiz.Nezaret'tenbuşekildeçekilmeniz,İngilizlerinmüdahalesinivemillîbağımsızlığıntehlikeyedüşnıesinikolaylaştıracaktır.Eğergörevbaşınagelmemekteısrarederseniz,İngilizlerinmilletinbağımsızlığınatecavüzettikleriniilânederken,HarbiyeNazırı'nındavatanîgöreviniyerinegetirınemek.tensorumluolduğunuağırbirdilleeklemekzorundayız.NotadayazılanlarıbirgünsonrabildirmenizveşimdideHey'et'imizleilişkikuramayacakşekildeuzaklaşmanız,durumuağırlaştırmaktadır.Cevapvermenizidilervericaederiz.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalSadrazamiletelgrafbaşındaşuyazışmalaryapıldı:Bâbıâli,22.1.1920AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiHey'et-iTemsiliyesi'neHarbiyeNâzırıCemalPaşa'nınkabinedençekilmesiveGenelkurmayBaşkanıCevatPaşa'nındeğiştirilmesi,yalnızİngilizlertarafındanistenmişdeğildir.İngiliz,İtalyanveFransıztemsilcileri,Bâbıâli'yeortakbirültimatomvererekvegerekçegöstererek,kırksekizsaatiçindebutalebinyerinegetirilmesiniistemişlerdir.Buağırteklifkarşısında,kabinecedurumuenineboyunatartışanuzungörüşmelerdensonra,toptançekilmeyekararverildi.Meclis-iMeb'usantoplanmışolsaydı,kabinecebaşkatürlühareketedilmekmümkündü.Tekliflerinigerialdırmaküzere,üçdevlettezrısilcisinezdinde,ilerisürdüklerigerekçelerçürütülerekgerekliteşebbüslerdebulunuldu.Temsilcileristeklerindedirendiler.Kabineninistifasıkesinleşınişken,CemalPaşa,Meclis-iMeb'usan'ındahagörüşmelerebaşlayamadığıbirzamanda,kabineninçekilmesininvatanınyüksekçıkarlarınaakırıdüşeceğinibelirterekveböylebunalımlıbirzamandakabineninistifasının,İstanbul'uAnadolu'danayırmayakadarvarantehlikelisonuçlardoğuracağınıilerisürerek,kendisininistifasıileişinçözümebağlanmasınıtercihetmiştir.Konunungelişmesafhalarıbundanibarettir,Meclis-iMeb'usan'ınengeçbirikigünekadarçoğunluğusağlayaraktoplanmasıkesinleşmişolduğundan,hükûmetbütünsorunlarıMeclis'ingözleriönüneserecektir,Tarafınızdanbukonudahiçbirgirişimdebulunulmamasıgerekir.Çünkü,sözsahibiMeclis-iMeb'usan'dır.Nâzırlardurumunağırlığınıkavradıklarındanveyaptıklarınındoğruolduğunainandıklarından,enazzararlıolanıseçmişlerdir.Müdahaleleresonverileceği,Cumartesisabahınakadarbildirilmediğitakdirde,kabineniniktidardançekileceğivebundandoğacakolaylarınsorumluluğununkendisineaitolazmayacağıbildirilir.(Sadrazam)Efendiler,SadrazamPaşakendilerinehakaretedenedeğildebizedehşetlibirültimatomveriyor.SadrazamPaşaHazretleri'neKongre,22.1.1920

Yüksekşahsiyetlerinintelgraflarıüzerine,Hey'et-iTemsiliye'cebirkararalınmakiçin,öncelikleüıltimatomsuretininolduğugibibilinmesinekesinbirihtiyaçvardır.Bununlûtfenbildirilmesiniarzvericaederim.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalErenköy,22/23.l.1920AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiHey'et-iTemsiliyesi'neC:Görüşüldüktensonrabildirilecektir.SadrazamAliRızaBuradasöylemeliyimki,hükûmetbunotasuretinibizeolduğugibivermekistememişvevermemiştir.Sadrazamaverdiğimcevapşudur:SadrazamHazretIeri'ninYüksekKatına22.1.1920Ültimatomsuretinigördüktensonrakesinkararısınacağız.Ancak,durumdeğerlendirilirkendayanılanilkelerde,hükûmetlearamızdagörüşayrılığıvardır.Önceonuortadankaldırmakisteriz.Hükûmetbizimarzettiğimizhususlarıkendiişlerinemüdahaleolarakkabuletmiş,yanidıştangelenmüdahaleleribiryanabırakarak,biriçmes'elekarşısındabulunduğunusanmıştır.Olayı,yalnızca,yabancılarınbirnâzırıdeğiştirebilmesiaçısındandüşünmekgerekir.Üstelik,buradaHarbiyeNâzırı'nınşahsıdasözkonusudeğildir.Aynıdurumdabaşkabirnâzırveyaherhangibirşahısbulunnıuşolsaydı,olayyinebuşekildeyorumlanacaktı.Öteyandan,nâzırındeğiştirilmesiniemredenkuvvetin,Meclis-iMeb'usan'ıntoplanmasınavehükûmetinyapacağıaçıklamadansonraMeclis'inbirkararalmasınamüsaadeedipetmeyeceğideşuandabellideğildir.Meclis-iMeb'usansözsahibiolmadanönce,oldubittilerbirbirinikovalarvedışolaylarınniteliğineuyguntedbirlerinalınmasıgecikirse,bundandoğacaksorumluluğundahey'etimizeaitolmayacağıkabulbuyurulur.Meclis-iMeb'usangerçektentoplanırveçalışmayabaşlarsa,hükûmetehiçbirşeyiçinbaşvuramayacağımıztabiîdir.Notayıyalnızİngilizlerindeğil,İtilâfDevletleri'ninbirliktevermişolmaları,bukonununöneminikavramakiçinaynbirsebeptir.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalCemalPaşa,sontelgrafımıza,23/24Ocaktaverdiğikarşılıkta,çekilmesininzaruriolduğundanveMillîMeclis'innasılbirdavranışiçindeolacağınıbeklemekgereğindensözediyordu(Belge:221).Efendiler,aynıgünöğlevakti,Ankara,Erzurum,Sıvas,Diyarbakır,Bandırma,Balıkesir,Konya,Edirne,İstanbulveBursa'dabulunankomutânlaradurumvegöri.işümüzbildirilerekdikkatleriçekildivedüşüncelerisoruldu(Belge:222).İstanbul'daki10'uncuKafkasTümeniKomutanıKemalettinSamiBey'ede(BerlinBüyükelçisiKemalettinSamiPaşa'dır),ayrıcaşuemriverdim:10'uncuKafkasTümeniKomutanlığı'na22.l.l920HemenRaufBey'ibularakdurumubirliktevegüvenliktedbirialaraktakipetmeniziricaederiz.İngilizlerinisteğiniyerinegetinnekkesinlikledoğruolmaz.Buracaobakımdanâciltedbirleralındı.İstanbul'dakitelgrafhaberleşlerinigüvenaltınaalmanızgerekir(Belge:223).Efendiler,RaufBey,BekirSami,CamiBeyvebütüntünmilletvekillerinedeKafkasTümeniKomutanıKemal,MüstahkemkemMevkiKomutanıŞevketveHarbiyeNezaretiBaşyaveriSalihBey'lervasıtalarıylaveşifrelitelgraflaşutebliğdebulundum:22.1.1920İngilizler,HarbiyeNâzırıCemalPaşaileGenelkurmayBaşkanıCevatPaşa'nıngörevdençekilmesiniistemişlerdir.Buteşebbüs,devletinbağımsızlığınıortadankaldırmayayönelmişkesinbirharekettir.Ohalde,buteşebbüsekarşımilletingöstereceğitepkivegirişeceği

hareketler,bağımsızlığınkorunmasıiçinyapılacakkutsalbirmücadeleniteliğindedir.Bumücadeleninilkbasamağındagörev,milletinvekillerinindir.Milletvekilleri,kabineüyelerinindurumlarınamüdahaleveetkidebulunmaksuretiyle,devletinsiyasîbağımsızlığıaleyhine,İngilizleringirişmişolduklarıtecavüzleri,içeriyevedışanyakarşıkesinliklevehemenreddetmekzorundadırlar.Bununnasılyapılacağınıkararlaştırarakburayabildiriniz.Fakat,uygulamadaşunoktalarınmutlakayerinegetirilmesigerekir:Önce,Meclis'indağıtılmasıileilgiliolarak,Meclis'teansızınbiriradeninokunmasıihtimaliilekarşıkarşıyakalınmamalıdır.Eğerbuihtimalingerçekleşmesikesinolarakönlenemezse,milletvekillerininçalışmalarınıözeltoplantılarhalindedevamettirmelerideyeterlidir.İkincisi,devletinsiyasîbağımsızlığıaleyhinekesinbirmüdahaledebulunulduğunu,BarışKonferansı'na,Avrupamilletlerine,İslâmdünyasınavememleketinherbiryanınailânetmekgerekir.İngilizlerintecavüzügerialınmadığıtakdirde,Meclis'ingörevi,Anadolu'yageçmekvemilletinidaresiniüzerinealmaktır.Buhareket,bütünmilletingücünükendivarlığındatoplamışolanKuva-yıMilliyetarafındanherbakımdandesteklenecektir.Gereklitedbirlerşimdidenalınmıştır.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalButebliğinsuretiolduğugibibütünkomutanlarabildirildi.Efendiler,AyrıcaRaufBey'ede23Ocak1920'de,10'uncuKafkasTümeniKomutanıvasıtasıylayazdığımşifrede,"HarbiyeNâzırı'nıngörevdençekilmesibiroldubittiolmaklabirlikte,işinönemidevametmektedir"dedim.İtilâfDevletleri'nintemsilcileri,hükûmetiistediklerigibikurmayolunututmuşoluyorlardı.Yarın,Meclis'ingüvenoyuvereceğibirhükûmetekarşıdaaynışekildedavranmalarınaböylebirörnekleyolaçılmışbulunuyordu.Hükûmetin,milletevebasınabilgivermeksizinvetoptançekilmeyolunagitmeksizinbunaboyuneğmesi,milletinbağımsızlığınıtehlikeyedüşürüyordu.Olayıkapatmamak,hükûmetiMeclis-iMeb'usan'damilletinbağımsızlığınıkoruyamadığıgerekçesiileaçıkçadüşürmekgerekirdi.İşte,bütünbunlarıRaufBey'eyazdım(Belge:224).

Aynıtarihte,10'uncuKafkasTümeniKomutanıileRaufBey'eşuortaktalimatıvermiştim:Hükûmetin,İtilâfDevletleritemsilcilerinintekliflerinikabuletmemektedirenerek;BarışKonferansı'nı,İtilâfDevletleri'ninKuva-yıMilliye'dendolayıTürkhükûmetinidüşürmeyekararverdiğini,bütündünyayakarşıilânamecburetmesigerekir.Kabineninöncekikabinelerdeolduğugibimillîbağımsızlıktansezsizcefedakârlıketmesi,kendiyetkisibakımındangüçsüzlüğünü,anlayışvekavrayışbakımındandaaslagüvenvericiolmadığınıbirdahaaçıkcagöstermiştir.Bukadarçetinsorunları,karaktervedüşünceyapısıbakımındanbuderecegüçsüzolankimselerleçözümegötürmeyeçalışmakartıkmümkündeğildir.Bubakımdan,kabinenin,sondurumdolayısıyladüşürülmesigerekir.Bütünmilletingüveninelâyıkbirkabineniniktidaragelmesiyolundaçalışınız(Belge225).

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORANADOLU'DABULUNANYABANCISUBAYLARINTUTUKLANMASIKARARIEfendiler,yabancılarınİstanbul'dasaldırılarınıartıraraknâzırveyamilletvekillerindenbazılarınıtutuklamalarıihtimalinekarşı,Anadolu'dabulunanyabancısubaylanntutuklanmalarınakararverdim.Bukararımıvebunagöretedbirleralınmasıgereğini,22Ocak1920tarihinde,Ankara,Konya,SıvasveErzurum'dakikolordukomutanlarına"kişiyeözel"olarakşifreileemrettim(Belge:226).Efendiler,milletvekillerineyazdığımtelgrafa,Vasıf,Rauf,BekirSamiBeyler'inortakimzasıylacevapgeldi.Bucevapta:Meclisresmiolarakçalışmalarabaşlayınca,sözkonusumeseledolayısıylakabineçekilecektir.Ozamanakadardurumunemniyetibakımındankabineninişbaşındakalmasıgerekir.Siz,birteşebbüstebulunmayınızvemüdahaleetmeyiniz.Emirlerinizibizebildiriniz.Görüşlerinizinhermakamönündegereğigibisavunulacağınagüveninizdenilmekteydi(Belge:227).Ben,neHükûmet'enedeMeclis'ebir,şeyyazmamayakararvermişveişiartıksayınmilletvekiliarkadaşlarımızabırakmıştım(Belge:228).Efendiler,İstanbul'dakişahıslarınhareketlerinihangitavsiyeleregöreayarladıklarınıbelirtebilmekiçinşukısabilgiyiarzedeyim:Filânsiyasîtemsilci,çoknamusluvedoğrusözlüveTürkdostuymuşmuş.Buzat,çokiçtenvedokunaklıbirdilledemiki"eğerHarbiyeNâzırıileCevatPaşaçekilmeseydiler,HarbiyeNezaretiişgaledilecekti:Kuva-yıMilliye'nıngösterdiğisuskunlukvekararlıtutum,bazılarınıçıldırtıyor.Fakataceleetmeyin,ezilirsiniz.Banagüvenin.Hakaretvarsayapanlarutansın.Belkidahabaşkadeliliklerolacaktır.Fakatsizsakındeliliketmeyin."İstanbul'dakişahıslar,abizbusözlerinsamimiyetlesöylendiğindenşüpheetmiyoruzdiyorlardı(Belge:229).

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORMECLİS-İMEBUSAN'INBAŞKANISEÇİLMEMSAKINCALIGÖZÜKÜYOREfendiler,milletvekilleri,İstanbul'datoplandıktanbirhaftasonra,BaşkanlıkDivanıvedolayısıylaMeclisBaşkanlığıseçimiileilgiligörüşmelerebaşlamışlar.Biryerdeişaretetmiştimki,benMeclisBaşkanıseçilmeyi,bazıyararlarındandolayılüzumlubirtedbirsaymışvegerekenkimselerebukonudakidüşüncelerimidebildirmiştim.İştearzettiğimgibi,bukonuüzerindegörüşülmeyebaşlandığıgünlerde,28Ocak1920ve1Şubat1920tarihlerinde,RaufBeytarafındangöderilenyazılardabirtakımgörüşlerdensonra,"bizpekbüyükbirsakıncadoğuracakolanbukonuyuilerisürmektenvazgeçiyoruz"denmekte(Belge:230)ve"...özelgizlibirtoplantıda

yenidensözkonusuedildi.ŞerefBeyseçilmenizinyararlarınıanlattı...Seçimsırasındaoylarındağılacağıyenidenkesinolarakhissedildiğinden,sizin,milletinbaşında,MillîMeclis'inkoruyııcusuolarakkalmayızatentercihbuyurduğunuztarafımızdansöylendi.Yüksekşahsiyetinizhakkındaalkışlarıiçtengösterilerinyapıldığıgörüldü.Geneltoplantıda,ReşatHikmetBeyMeclisBaşkanı,HüseyinKâzımBeybirinciveHocaAbdülazizMecdiEfendiikincibaşkanvekiliseçildiler"haberiverilmekteydi.Efendiler,benimbaşkanlığımıortayaatandemekki,yalnızŞerefBeyoluyor.Gizliolarakyapıldığıbildirilentoplantıda,ötekişahıslartarafındanbenimbaşkanlığaseçilmeminnemaksatlasözkonusuedildiği,üstükapalıolarakbilesöylenmiyor.Önce,ciddîgerekçeleredayanarakbenimbaşkanlığımıilerisürmeliydiler.Ondansonradaoylarındağılıpdağılmayacağınıincelemeliydiler.Yalnız,ŞerefBey'inkonuşmasıüzerineoylarınhangitarafakayacağıkonusundabirkararavarmaktaisabetolmayabilirdi.Efendiler,RaufBey'inbaşkanlıkkonusundakiaçıklamasınaverdiğimcevaptademiştimki:"İlerisürülensakıncalar,dahaönceetraflıcadüşünülenşeylerdir.Benimbaşkanlığımıgerektirensebeplerbellidir.Bunlar,Kuva-yıMilliye'ninmillettarafındankabuledildiğinigöstermek,Meclisdağıtıldığıtakdirdebaşkanlıklailgiligörevlerigüveniçindeyapabilmek,millîvarlığımızlabağdaştırılamazbirbarı$teklifikarşısındamilletçebirayaklanma,Meclis'inbaşkanısıfatıyla,milletinmaddîvemanevîgüçlerinisavunmadurumunageçirmedüşünceleridir.SözIerinizden,savunmaileilgiliolanbudurumların,bugünİstanbulçevresinceönemlisayılmadığıanlaşılıyor.Eğer,görüşlerdekiisahetsizliktendolayıvatanvemilletinsavunulmasındabugüniçinveyarınaksaklıklarortayaçıkarsa,sorumlulukbuyanlışlığıyapanlaradüşer.Bunlannbenimşahsîisteklerimleilgiliolmadığınıteminegerekyoktur."Efendiler,HarbiyeNâzırı'nınveGenelkurmayBaşkanı'nınzorladüşürüldüğünübiliyoruz.MeclisBaşkanlığı'naseçilenmerhumReşatHikmetBey'in,biruydurmasebepleyabancılartarafındantutuklandığınıhaberalmıştık.İstanbul'dabulunanHey'et-iTemsiliyeüyelerinintutuklanmalarınındüşünüldüğü,RaufBey'in28Ocak1920tarihliyazısındabildiriliyordu.Budurumlardan,Kuva-yıMilliyealeyhtarlığının,Meclis'indağıtılmaihtimalininvedolayısıylamilletçesavunmayageçmezamanınındahadayaklaştığnmeydandaidi.Fakatbugerçeğisezebilenazdı.Efendiler,ReşatHikmetBey'inkurtarılmasıiçindeAnkara'dançalışmakgerekiyordu(Belge:231).RaufBey'in,Meclis'indurumunuanlatan27Ocak1920tarihlişifrelitelgrafındaendişevericibazıcümlelervardı.Sözgeiişi,kabinebaşlangıçtaçekilmeyidüşünmüş,fakatçekilmemiştir.Meclis,inbugünküdurumu,buişiçözümebağlamayaelverişlideğildir,Buradakimilletvekilleri,milletinMaraşbölgesiileilgiliolarakgönderdiğitelgrafları,genelkuruldaokumakcesaretinibilegösteremiyorlar.İtilafDevletleri'ndenfilânınfalanınisteklerineuygunolarakdavranmamızıtavsiyeediyorlar.Toplanacakyerimizyoktur(Belge:232,233)gibi.RaufBey'e,7Şubat1920'degönderdiğimizbiryazıda,şudüşüncelerimizibildirdik:Milletvekilleri,İstanbul'dakiiçvedışetkilerekapılarak,barışayönelmegayesiniihmaledip,kölelik,mevkîkapmahırsı,kıskançlık,kuruntuv.b.sebeplerleanlaşmazlığadüşmüşlerdir.Arkadaşlanmız,çoksayıdamilletvekiliniiçinealanbirçoğunluksaağlayabilmekmekiçin,kendidüşünceveinançlarındansürekliolarakfedakârlıkyapmışlarveuysalolmaksevdasıyla,hükûmetvebilinençevrelerüzerindekietkilerinibüsbütünkaybetmişlerdir.Uyumsuzlukyaratmamakkaygısıylabudavranışadevamedilecekolursa,millîdâvâyaaykırıemellerevetürlütürlüihtiraslaraâletolunmaktan,millîmeseleleraleyhindekararlaralınmasınaengeIolunamamaktankorkulur.Budurumakarşıalınacaktedbirşudur:Azınlıktaolsalarbile,ilkelerimizeherbakımdanbağlıarkadaşlardankurulubirgruplayetinmek...Bununsakıncası

uysallıktanazdır.Hükûmetimutlakadüşürmekvekesinmücadeledurumunageçmekgerekir(Belge:234).

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORHÜKÜMETİMUTLAKADÜŞÜRMEKVEKESİNMÜCADELEDURUMUNAGEÇMEGEREĞİEfendiler,AliRızaPaşaKabinesiekilmemiş,Meclisdebirproblemçıkarmaktansakınarak,onudüşürmekyolunagidememişvebazıüyelerideğiştirilmişolanAliRızaPaşaKabinesi'negüvenoyuvermiştir.AliRızaPaşaKabinesi'ninMeclishuzurundaokuduğuhükûmetprogramınıbilmemhatırlarmısınız'Buprogramda:SadrazamPaşa,yaptığıenönemligörevisözlerinebaşlangıçolarakalıyor;İstanbulHükumetiileAnadoluarasındahaberleşmeninkesilmesinekadarvarananlaşmazlığıngiderilmesinibaşardığını,bundanböylemillîiradeninyüceMeclis'tetecellîedeceğini,artıkmeşrutiyetilkelerinetamolarakuyulabilmesiiçinbirengeltasavvuretmediğinisöylüyordu.Efendiler,busözlerle,Hey'et-iTemsiliye'ninmillîiradeadınahareketetmesinevemeşrutiyetilkelerineuygunhareketlereengelolmasınaartıkyerolmadığıgibibiranlamsezdirilmekisteniyor.DahadünMillîMeclis'in,İstanbuldatoplandığıbirsırada,millıiradeyedemilletlerarasıkurallaradaaykırıolarak,bizzatkendilerininvekendileriylebirlikteMeclis'invemilletinnekadarağırbirsaldırıyauğradığınıaçıklamagereğiduymayansadrazam,halâHeyet-iTemsiliyeyijurnaletmekledurumunukurtarmayaçalışıyorvebizimsayınmilletvekiliarkadaşlarımızda,busözleribüyükbirsessizlikledinleyebiliyorlar.Hükûmet,siyasîzümrelerekarşıtarafsızlıktanayrılmadığınıveayrılmayacağınıbirkeredahabelirttiktensonra,bugünekadareldeettiğibaşarılarınderecesinintakdiriniMeclis'ebırakıyor.Sadrazam,devletidaresinindüzeltilmeyemuhtaçolduğunusöyleyerekOsmanlıDevleti'nin,heryabancıdevletbaskısıkarşısındakaldıkçabaşvurduğueskipolitikasınıyenidencanlandırarak,dünyayayenidüzeltmeleryapılacağısözünüveriyor:"Yabancılarınimtiyazlarınıgenişleteceğiz.Azınlıklarınhaklarınıkorumakiçinnisbîtemsilyönetiminiuygulayacağız.Adalet,maliye,bayındırlıkvegüvenlikişlerindevehattâsivilyönetimdeyabancılarayeterikadarkontrolyetkisivereceğiz"diyerekdüşündükleridüzeltmelerinesaslarınısayıyor.SadrazamPaşa,dışişlerindenbahsederkende"AteşkesAnlaşmasıhükümlerindenayrılmamak,hükûmetçegerekligörülmektedir"taahhüdündedündebulunurken,"İzmir'inişgalindendolayımeydanagelenkaynaşmamavekarışıklığasonverecekolan,ancakbarıştır"demekleyetiniyor;kararlılıkveilerigörüşlülüğüngüçlükleriyeneceğinetambirinancıbulunduğunusöyleyerek,programınıbitiriyor(Belge:235).

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORALİRIZAPAŞAVEKABİNESİ'NİNİÇYÜZÜEfendiler,Meclis-iMeb'usancakabuledilenbuprogramıtahlilveyorumdangeçirerekburadavakitkaybetmeyigereksizsayarım.YalnızEfendiler,SadrazamAliRızaPaşa'nınvekabinesininiçyüzünüveutanmazlığınıgösterenbirbelgeyiaynenbilginizsunmamamüsaadeniziricaedeceğim:Çokivediİstanbul,14.2.1920ValiliklereveMüstakilSancaklaraSonolarakMeclis-iMeb'usan'daokunanvebüyi.ikbirçokluklakabuledilerekhükûmete

güvenoyuverilmesinisağlayanprogramınönemlinoktalanndanbirindebelirtildiğiüzere,hertûrlûmillid,vâlarıntektecellîyeriolanMeclisGenelKurulu,Allah'aşükürartıktoplanıpçalışmayabaşladığınagöre,meşrutiyetilkelerininhertürlüengelveetkilerdenuzakolarakyürürlükkazanmasıgerekenmemleketimizde,buMeclis'tenbaşkayerde,millîiradeadınakonuşmayaveisteklerilerisürmeyeartıksebepveimkânkalmadığından,hükûmetişlerinemüdahaleşeklindekihertürlüfaaliyetvehareketlerincezalandınlacağıduyurulur.(SadrazamAliRıza)Efendiler,böylebirgenelgeyenegerekvardı'Hey'et-iTemsiliye'yimilletgözündeküçükdüşürmekte,onuncezalandırılabileceğindenbahsetmekteneyararvardı'EğerHey'et-iTemsiliyezamanzamanhükûmetindikkatiniçekmeyigerekligörüyoridiyse,buhareketininnekadartemizveyüksekdüşünceleredayandığındanvenederecevatanlailgilizaruretleryüzündenyapıldığındanhâlâ$üpheedilebilirmiydi'Hey'et-iTemsiliye'yi,dolayısıylamilletinbirlikvedayanışmasınıyoketmeyiasılhedefolarakkabuledenhükûmet,Aydın,Adana,Maraş,UrfaAntepcephelerindesürüpgitmekteolançarpışmalardanise,asladuygulanmışgörünmüyordu.Yabancıdevletlerin,doğrudandoğruyakendikabinelerineyapmışolduğubaskıdanüzüntüduymuyordu.Şunudaaçıkolarakbelirtmeliyimki,hertürlümillîdavanınbelirdiğitekyerolmakgerekenMilliMeclis'in,SadrazamPaşa'nınTanrı'yaşükredereksöylediğigibi,çalışmalarabaşladığıdaneyazıkkidahagörülmüyordu.Efendiler,Sadrazam'ınbugenelgesiüzerinebizdeşugenelgeilemilletindikkatiniçekmeyigereklibulduk.Genelge17.2.1920Millliradeninkanun3olarakvarlığınıgösterdiğiyerolanMeclis-iMeb'usan'ıaçarakmillîhakimiyetiispatlayabilenCemiyetimizin,enönemlivebaşlıcagörevlerindenbiride,millidâvâyauygunilkelerçerçevesindebirbanşyapılıncayakadar,millibirliğikorumaktır.Cemiyetimizin,hergüçlüğegöği.isbererek,vatanıvemill'varlı ıkorumayolundakikurtancıçalışmalanna,millîgayegerçekleştirilinceyekadar,dahabüyükbirazimveimaniledevamışarttır.Bubakımdan,milletinyaşamavevarlığınıdevamettirmetemelinedayananmillîteşkilâtın,vatanınherköşesinde,genişçaptaveyaygınbirbiçimdekökleşmesine,eskisigibidevamedilmesinibütünmerkezveidarehey'etlerindenbirkeredahaönemlericaederiz.AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiHey'et-iTemsiliyesiadınaMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORALDATICISÖZVERMELER,AĞIRİTİRAFLAREfendiler,İstanbul'dangönderilen19Şubat1920tarihliyazıda,"İngilizDışişleriBakanlığı'ndanİstanbul'dakisiyasitemsilciliğinegelenvesiyasîtemsilciliktarafındandaresmenhükûmeteyapılansözlütebligatta,padişahlıkbaşkentininOsmanlıDevleti'ndebırakıldığıbildirilmiş;fakatbununlabirlikte,ErmenikatliamınındurdurulmasıveYunanlılarlabütünİtilâfDevletleri'ninkuvvetlerinekarşıolantutumumuzundeğiştirilmesiistenmiş;aksitakdirde,barışşartlarınındeğiştirilmesininmuhtemelbulunduğudaayrıcaifadeedilmiştir"denilmektevebazıhususlar,özellikle"şikâyeteyolaçacakenküçükolaylarabilemeydanbırakılmaması"tavsiyeedilmekteydi.Efendiler,busözlüvaadinarkasındakianlamvemaksatneolabilirdi'Yunanlıların,Fransızlarınvedahabaşkalarınınişgalialtındabulunanvatantopraklarındanbaşka,İstanbul'undaalınmasıkararlaştırılmıştı.Ancak,ilerisürülenşartauyulursa,İstanbul'ualmaktanvazgeçerizmi,denilmekisteniyordu'Yoksa,Yunanlıların,Fransızların,İtalyanlarınişgallerizatengeçicidir,

İtilâfDevletleri,yalnızİstanbul'ualacaktı,fakatteklifettiklerişartauyarsak,onudabırakacaklardır,anlamımıçıkarılıyordu'VeyahutdaEfendiler,İtilâfDevletleriKuva-yıMilliye'ninrşgalbölgelerinde,işgalkuwetlerinekarşıkurduğucepheleribozdurmayaveaçtığısavaşları,giriştiğihareketleridurdurmaya,İstanbulHükûmeti'ningücününyetmeyeceğiniçokiyianladıklarından,Yunanlılardadahilolmaküzere,İtilâfDevletlerinekarşı·yapılansaldırınınönlenememişveaslıolmayanErmenikatliamınasonverilmemişolduğubahanesiyleİstanbul'udamıişgaletmekniyetindeydiler'Dahasonrakiolaylar,busontahminindoğruolduğunugöstermiştirtir,sanırım.Nevarki,İstanbulHükûmeti'ninİngiliztemsilciliğininteklifindenböylebiranlamçıkarmayayanaşmamış,aksineümidekapılmışolduğugörülüyordu.Efendiler,yapılmışolanteklifinnedereceyersizolduğuhususundabirfikirverebilmekiçin,bizdeogünlerleilgilibazıdurumlarıhatırlayalım.Şüpheedilmemekgerekirdiki,Ermenikatliamıkonusundakisözler,gerçeğeuygundeğildi.Aksine,güneybölgelerinde,yabancıkuwetlertarafındansilâhlandırılanErmeniler,gördüklerikoruyuculuktancür'etalarakbulunduklarıyerlerdekiMüslümanlarasaldırmaktaidiler.İntikamdüşüncesiylehertaraftainsafsızbirşekildeöldürmeveyoketmesiyasetigütmekteidiler.Maraş'takifeciolaybuyüzdençıkmıştı.YabancıkuvvetleriilebirleşenErmeniler,topvemakinelitüfeklerleMaraşgibieskibirMüslümanşehriniyerlebiretmişlerdi.Binlerceçaresizvesuçsuzanaveçocuklarıişkenceyleöldürmüşlerdi.TarihtebirbenzerigörülmemişolanbuvahşetiyapanErmenilerdi.Müslümanlaryalnıznamuslarınıvecanlarınıkorumakiçinkarşıkoymuşvekendilerinisavunmuşlardı.YirmigünsürenMaraşkatliamında,MüslümanlarlabirlikteşehirdekalanAmerikalıların,buolayhakkııvdaİstanbul'dakitemsilcilerineçektikleritelgraf,bufaciayıyaratanları,yalanlanamayacakbirşekildeortayakoymaktaidi.AdanailiiçindekiMüslümanlar,tepedentırnağakadarsilâhlandırılmışolanErmenilerinsüngülerininbaskısıaltındaherdakikaöldürülmekmektehlikesiilekarşıkarşıyabulunuyorlardı.CanlarınınvebağımsızlıklarınınkorunmasındanbaşkabirşeyistemeyenMüslümanlarakarşıuygulananbuzulümveyoketmepolitikası,medenîinsanlığındikkatiniçekecekveonlarıinsafagetireceknitelikteiken,aksininyapıldığınıiddiaederekondanvazgeçilmesiniistemegibibirteklifnasılciddîolarakkabuledilebilirdi'İzmirveAydındolaylarındadurumbunabenzervebelkidahadaacıklıdeğilmiydi'Yunanlılar,hergünkuvvetvevasıtalarınıartırıyorve;taarruzhazırlıklarınıtamamlıyorlardı.Biryandandaorayaburayasaldırmaktangeridurmuyorlardı.Ogünlerdeİzmir'eyenidenbirpiyadealayıiletamteçhizatlıbirsüvarialayıveyirmidörtadetyükotomobiliyleçoksayıdanakliyearabası,altıtanetopvebirçoksavaşmalzemesiçıkarıldığı,cephelerebolmiktardacephanegönderilmekteolduğuanlaşılmıştı.Gerçekşuidiki,milletimiz,sebepsizolarakhiçbiryerdehiçbiryabancıyasaldırmışdeğildi.Budurumkarşısında,Efeıldiler,vatanımızınişgaledilmişyerlerindendüşmanlarınçekildiklerinigörmedenveyahiçolmazsaçekileceklerinetambirgüvenduymadan,aldatıcısözleregereğindenfazladeğervermekakılkârımıydı'MemleketkaderinintekdayanaknoktasıolarakkalmışbulunanKuva-yıMilliye'yidağıtmagayesigüdenbugibiteklifveteşebbüslerianlamaktagüçlükvarmıydı'Geleceğinşüphevebelirsizliğiuğruna,millîdâvâdanhemenvazgeçmekdoğruolurmuydu'Yalnızİstanbul'undeğil,Boğazlar'ın,İzmir'in,Adanabölgesinin,kısacasımillîsınırlarımıziçindekibütünvatantopraklat-ınınegemenliğimizaltındakalmasımillîgayemizdeğilmiydi'Budurumagöre,yalnızİstanbul'un,OsmanlıDevleti'nebırakılacağıvaadikarşısında,OsmanlıDevleti'ninsadrazamıAliRızaPaşamemnunolsada,Türkmilletininmemnunolacağıvebununlayetinereksusupoturmayıtercihedeceğinasıldüşünülebilirdi'Vahdettin'insadrazamı,Kuva-yıMilliye'yidağıtmayıhedefalanbütünbuteşebbüslerintarihî

sorumluluğunudüşünmekistemiyormuydu'Efendiler,yabancılarınteklifineveonugerçekleştirmeyekalkışanhükûmetinistekveemrine,milletçedeKuva-yıMilliyecedeboyuneğilmeyeceğişüphesizdi.

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORMİLLİBİRKABİNEKURULMASININİMKANSIZLIĞISaygıdeğerEfendiler,RaufBey,19Şubat1920tarihlibirşifreile,hükûmetveMeclishakkındaüzerindedurupdüşünülmeyedeğerbilgilerveriyordu.Bubilgileriözetleyeyim:"Şubatınondokuzuncugünü,Sadrazam,DahiliyeNâzırı,BahriyeNâzırıFelâh-ıVatanGrubu'nuntoplantısınagitmişler.Sadrazam,Kuva-yıMilliye'ninikincibirhükûmetşeklindegörünmemesi,hükûmetişlerinekarışmamasıveMaraştaraflarındakiçatışmalarındahailerileregötürülmeyerekdurdurulmasını,düzenvegüvenliğinsağlanmasıgereğinisiyasîbakımdanyararlıgördüğünüsöylemişmiş,ZiyaPaşa'nınvaliveAhmetFevziPaşa'nındakolordukomutanıolarakAnkara'yagönderileceğinibildirmiş.DahiliyeNazırıdaserbestçeişgörmesinekarışılmamasınıistemiş.PolisMüdürüileJandarmaKomutanı'nındeğiştirilmesinegüçlerininyetmediğinianlatmış.EskidenberidostuolanKeşfîBey'indürüstlüğündenveonuBursa'yavali,FaikAliBey'idemüsteşaryaptığındanbahsetmiş.SalihPaşada,Maraşvedolaylarındaboşaltılanyerlere,hükûmetçeelkoymayısiyasîbakımdanmüınküngörmemiş,Fransizbasınınıaleyhimizeçevirir,demiş.Padişah,hükûmete,Meclis'tençokhâkimimiş.Meclis'inruhhalinegöre,buhükûmetidüşürmekveyerinegereklişartlarıtaşıyanmillîbirkabineyigetirmekmümkündeğilmiş"(Belge:236)Bubilgileri,AnadoluveRumeli'debulunantekmilkomutanlarabildirirken,şunudaekledik:Hey'et-iTemsiliye,işgalveçeşitliyabancıetkilerinbaskısıaltındabulunanİstanbul'da,dahamillîvefedakârbirhükûmetin.işbaşınagetirilmesindekigüçlükleritakdirettiğinden,SadrazamPaşa'nınbilinenbildirisinekarşılık,17Şubat1920tarihindekigenelgeylegörüşünübütünteşkilâtınaduyurmuştu.Millîbirliğibozmadüşüncesiileyapılacakherteşebbüsvesaldırıyı,akıllıcadavranışlarlabaşarısızlığauğratmakşarttır.Millidâ,vâ,yauygunbirbarışyapılmadıkça,Kuva-yıMilliye'ninfaaliyetinesonvermesininmümkünolamayacağıhususundailgililerinyenidendikkatiçekilmeklebirlikte,millîbirlikvedayanışmayıgüçlendirmevedevamettirmekonusunda,herzamankindendahailerigörüşlüveuyanıkbulunulmasınıözelliklericaedervebekleriz(Belge:237).RaufBey'edecevapolarakşunuyazdım:HarbiyeNezaretiBaşyaverSalihBey'e21.2.1920RaufBey'eİlgi:19.2.1920tarihlişifre:Felâh-ıVatanGrubu'nunSadrazamPaşavearkadaşlarıylayaptığıtartışmalardangenellikleanlaşıldığınagöre,bugünkühükûmetinMillîMeclis'tenaldığıgüvenoyunadayanarak,Kuva-yıMilliye'ninmemlekettekinüfuzveetkisiniyoketmeyeçalıştığıaçıkçagörülüyor.MillîMücadele'yekarşıtutumundandolayıazledilenFaikAliBey'imüsteşarlığa,FeritPaşaveAliKemalilebirlikteçalışanMüsteşarKeşfîBey'i,BursavaliliğineatanmasıvedahaöncememuriyetlerimilletçekabuledilmeyenAhmetFevziPaşaileZiyaPaşa'yıdaAnkara'yagöndermekhususundaısraretmesi,açıktanaçığaKuva-yıMilliyealeyhinehareketedildiğininkesinbirbelirtisidir.Hükûmetlemilletintambirbirlikiçindeçalışaraktespitedilenilkelerçerçevesindemillîdâvâyauygunbirbarışyapılmasıgereğiniherzamandandahaçoktakdiretmekteolduğundan,hükûmetişlerinekarşıhertürlümuhalefettenvegüçlükçıkarmaktankaçınmayıbirvatangörevisayıyoruz.Herşeybitmiş,millîgayeyeulaşılmışdeğildir.Aradapek

korkunçihtimallervardır.Geleceğinsonsuzbilinmezlikleriiçinde,Kuva-yıMilliye'ninkurtarıcıçalışmalarınadeğerveripvermediğininhükûmettensorulmasıgerekir.Bizegelince:Tarihinbumemleketteşimdiyekadaryaratmadığıbumillîbirlikvedayanışmayıbozmayayeltenenherhareketibirvatanhainliğisayarakonagöregereklitedbirlerialmaktançekinmeceğiz.Bumecburiyetvezaruretlerinhükûmetüyelerincebilinmesipekyararlıolacaktır.Hükûmetilearamızdakiuyumvebirliğinkorunması,ancakbugünküdurumundevamettirilmesiylemümkünolabilir.GereksizatamavegörevdenalmalarınyapılmasıveözellikleMillîMücadele'yekarşıgeldikleriiçingörevdenalınmışolanmemurlarüzerindeısraredilmesi,Kuva-yıMilliyealeyhindebirdüşmanlıksayılacağından,bugibilerinmemuriyetlerinegözyumulmayacaktır.HeleAhmetFevziPaşaileZiyaPaşa'nın,gönderildikleritakdirdehemengeriçevrilmelerininbiroldubittisayılmasıgerekir.BugünküdurumunağırlığınıkavramışolanMillîMeclis'tekiarkadaşlarınbile,böyleanormalolaylarkarşısındasusmayıtercihetmesi,hertaraftankışkırtılanveteşvikgörenhükûmeticesaretlendireceğinden,gayeyebağlıarkadaşlannbukonudadakesinveaçıkbirtavırtakınmalangerekmektedir.HükûmetinMeclis'ehâkimolması,denetlemegörevinigüçleştireceğinden,böylebirdurumortayaçıktığıtakdirde,vatanınkurtuluşuiçinyerindekararlannalınamayacağıvesonundamillîgayeningerçekleşemeyeceği·şüphesizdir.BütünmilletçebenimsenenvekutsalsayılanKuva-yıMilliyegayelerinin,Meclis'çedebenimsenipgerçekleştirilmesininsağlanmasıvehükûmetişlerininbugayeleraçısındandenetlenmesikonusunda,vatanseverlikgörevininsonunakadaresirgemedenyerinegetirilmesiniönemlericaederiz.Hey'et-iTemsil'iyeadınaMustafaKemalRaufBey'inbirbaşkayazısınaverdiğimizkarşılığıdaarzedeyim:Şifre21.2.1920HarbiyeNezaretiBaşyaveriSalihBey'eRaufBey'e:İlgi:20.2.1920tarihlişifre:HükümetinMillîMeclis'tekigrubakarşıgözdağıvericibirtavırtakınmasının,grubun,dayanışmahalindebirsiyasîgüçolarakgelişipvarlığınıgösterememesindenilerigeldiğiaçıkçaanlaşılmaktadır.Herşeydenönce,grubunbubakımdanbilinçlibirdenetimgücühalinegetirilmesigerektiğibellioluyor.Hükumetinsonradangönülalmakmaksadıylasizleridavetetmesi,bugünkügüçsüzlüğünüanlamasındanvegi.içkazanıncayakadaroyalayıpvakitkazanmakdüşüncesindenkaynaklanmaktadır.Hükûmetekarşıkesinbirdurumalmazamanıgelmiştir.SadrazamaveDahiliyeI Iâzın'naaçıkçasöylemekgerekirki,Kuva-yıMilliye,sonuçalınıncayakadarçalışmalannısürdürecektir.Memleketiişgaledenvemilletimizitambirkölelikderecesinedüşürmekisteyendüşmanlarımız,Kuva-yıMilliye'ninfaaliyetiniistememektekendilerinihaklıbulabilirler.Fakat,devletvemilletinkurtarılmasınaçalışanbirmillîkuvvete,kendihükûmetimiztarafındanhücumvesaldınyageçilmesigörülmemişbirşeydir.İtilâfDevletleri'nin,İstanbul'unOsmanlıhâkimiyetindebırakılmasıileilgiligörüşünekadarsevinçlekarşılanmışise,İzmirveAdanacephelerindesavaştanvazgeçilmesikonusundakiisteklerideokadarhayretlekarşılanmıştır.HarbiyeNâzırı'na,İzmirveAdana`nındaOsmanlılar'ınelindekalmasısağlanıncayakadarsilâhlarınbırakılamayacağı,Ermenilerekarşıbizimtarafımızdanbirsaldınnınyapılmadığı,FransızlartarafındansilâhlandınlanvekışkırtılanErmenilerlearamızdabazıolaylarçıkmışsa,bununsorumluluğununErmenimilliyetçilerineveonlarıkışkırtanlaraaitolacağıbildirilmiştir.Hükümetin,MaraşveUrfa'danileriyegeçilmemesiyolundakiteklifinekarşı,milletegüven

vermekveKuva-yıMilliye'yidurdurabilmekiçin,FransızlarınAdanayıderhalboşaltmayabaşlamalarıistenmelidir,Aksitakdirde,Kuva-yıMilliye'yi,memleketikurtarmamücadelesindenalıkoymanınmümkünolamayacağını,buateşinHalepveSuriye'yesıçramaküzerebulunduğunu;Fransızlann,Adanavedolaylarınınboşaltılmasındanekadarçabukdavranırlarsa,okadarkarlıçıkacaklarınıkendilerineaçıkçaanlatmalıdır.Anadolubasınınınkullandığısertdilinhafifletilmesi,İtilâfDevletleri'ninzulümvesaldırılarınasonvermeleriylemümkündü.Buncahaksızlıklara,zulümlere,hattâkatliamlarakarşıferyatedensuçsuzbirmilletisusturmakzulmünübizdenistemelidir.Aslında,dünyanınheryerindebasın,butürlüsıkıkayıtlardankurtulmuşoluphürveserbesttir.Akbaşcephesindenbirkısmınınİngilizleregeriverilmesiiçinhiçbiryardımdabulunmamanızıisterdik.Boşbirfişekkovanınınbileİngilizleregeriverilmemesidahayerindeolur,düşüncesindeyiz.Hükûmet,İtilâfDevletleri'nekarşıböylesahteyaranmahareketlerindebulunarakmerhametuyandırmayıbaşarabileceğiveikiyüzlüdavranışların,barışşartlarınındeğişmesinietkileyeceğizannınıbesliyorsa,kendileriningafletineacırız.Kısacası,barışımızınsözkonusuolduğuşuçetingünlerde,Kuva-yıMilliye'yizayıfgösterecekherhareketin,milletimizinkaderiüzerindeuğursuzbiretkiyapacağışüphesizolduğundan,Meclis'tekiarkadaşlaradüşendenetlemegörevininhertürlüfedakârlığakatlanarakyerinegetirilmesiniözelliklericaederiz.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORKUVAYIMİLLİYE'NİNMÜCADELEYEDEVAMIKONUSUNDAKAMUOYUNUYOKLANMASIEfendiler,bugünlerdeduyulanihtiyaçüzerineRaufBey'e,aynıtarihteşutelgrafıdayazdım.Buihtiyaç,Hey'et-iTemsiliye'ninveKuva-yıMilliye'ninmücadeleyedevamıkonusundakamuoyunuyoklamaktı.RaufBey'eyazdığımbutelgrafı,Erzurum'dakiKâzımKarabekirPaşa'yadaçektirmiştim.Çokivedivegünlüdür.21.2.I920RaufBey'eözel:AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti'nindurumunudeğiştirmeyeyetkiliolacakkongrenintoplanması,tüzüğününsonuncumaddesigereğince,Meclis-iMeb'usan'ınyasamagörevinitambirgüvenlikveserbestlikiçindeyerinegetirdiğininMeclis'çeaçıklanmasınabağlıdır.Hey'et-iTemsiliye'ningenelteşkilâtınınbaşında,barışyapılıncayakadareskişeklinikoıumasıgereği,bütünarkadaşlarımızınonayıveısrarıüzerinekabuledilıniştir.Oysa,hükûmettarafındanâdetateşvikedilenmuhalifgazetelerinhücumlan,AyânMeclisi'ninaçıksaldırıları,hükûmetintutumveişleriveözellikleSadrazamPaşa'nınbildirisi,Meclis-iMeb'usan'daKuva-yıMilliye'ninkanundışıolduğunualkışlattırannutuklar,kamuoyunumillîteşkilâtaleyhineçevirmekteveHey'et-iTemsiliye'mizigüçbirdurumasokmaktadır.BiryandanPadişah'ınisteğineuyarakZeynelabidin,HocaSabri,SaitMollagibikimselerin,sırfKuvayıMilliye'yiyoketmemaksadıylahertaraftakurmayaçalıştıklarıTeâlî-iİslâmCemiyetiadıaltındakikuruluşlar,milliteşkilâtadoğrudandoğruyasaldırılarabaşlamışlardır.Sözgelişi,NiğdeveNevşehir'de,buayınondokuzuncugünü,"Meclis-iMeb'usanaçıldı.Millîteşkilatıpadişahımızistemiyor"gibisözlerle,halkıaçıktoplantıvegösterileresürüklemişlerdir.BudurumSadrazamPaşa'nınbildirisinialanbazımemurlartarafındandateşvikedilmiştir.BuolayınKonya'yavedahabaşkayerleredeyayılmasıuzakbirihtimaldeğildir.Bubakımdan:1-Hükûmetin,Kuva-yıMilliye'nindevamınataraftarolupolmadığınıkesinolarakbildirmesinikendisindenistemekgerekir.2-Felâh-ıVatanGrubu'nun,sözkonusuedilentambirgüvenlikveserbestliğesahip

olduğunu,bubakımdan,Kuva-yıMilliye'yidağıtınaklüzumunainanıpinanmadığınıbildirmesigerekir.Eğerbukuwetindevamınalüzumgörüyorsa,onagörehükûmetindikkatiniçekmeklebirlikte,bunu,Meclis'tedegerektiğişekildesavıuınaiıdır.Bukonunun,grupçagörüşülmesivetartışılmasıdüşüncesindeyiz.3-Vatanınçıkarlanaçısından,millîteşkilâtınveKuva-yıMilliye'ninortadankaldınlmasıtercihedildiğitakdirde,İzmir,Maraşveötekicephelerdebulunandüşmankuwetlerinekarşıdahükûmetçegereklitedbirlerinalınmasınısağlamabağlamaksözkonusudur.Yukarıdaarzedilendüşüncelerinbüyükbirönemveciddiyetledikkatealınıpgereğininyerinegetirilmesini,bizişahsendegüçdurumdankurtarmakiçin,sonucunbiranöncebildirilmesiniricaederiz.İstanbul'dakibazıarkadaşların,buncaemeklerlemeydanagetirilmişolanmillîbirliğeveKuva-yıMilliye'yevurulandarbelerekarşıkesintedbiralmakonusunda,sonunakadargayretveciddiyetgöstermektençok,dışarıdakiuzakkuvvetlerdenbüyükümitlerekapılaraktesellibulduklarızannıuyanıyor.Biz,elimizdekikuwetiiyikoruyamadığımıztakdirde,dışkuvvetlerindebizedeğervermeyeceklerinihatırlatmakisteriz.Hey'et-iTeınsiliyeadınaMustafaKemalKâzımKarabekirPaşa,butelgrafaverdiği23Şubat1920tarihlicevabında,İstanbul'daMeclis-iMiIlî'debelirenakımakarşı,Hey'et-iTemsiliye'ninveKuva'yıMilliye'nintersvehükmedicibirtavıralmasınıhiçdeuygunbulmuyorum.Yalnız,Hey'et-iTemsiliye'ninbuişiniçindenvekarlaçekilmesini,işinsorumluluğunuvedurumuntakdirini,Meclis-iM:llî'ninnamusunavevatanseverliğinebırakmayısürdürmelerine"Kuva-yıMilliye'ninveHey'et-iTemsiliye'ninvarlığınısürdürmelerineMeclis-iMillîtaraftarolmazsa...Kongrelerinaldığıkararlargereğince,tambirgüvenlikiçindeyasamavedenetlemeyetkisinesahipvehâkimolduğundan,Hey'et-iTemsiliye,kararlarınuygulanmasınıMeclis-iMillî'yebırakarakdağılır,faaliyetinesonverdiğiniyazarvebirdeteşekküreder"."Fakat,Meclis-iMillî'nin,böylebirsorumluluğuyüklenerek,durumununvegeleceğiningüvenilirolduğuyolundabirkararalarakbunuduyuracağıpekşüphelidir.RaufBeyefendibuteklifiyaparvebukararlarıaldırırda,Hey'et-iTemsiliye'ninişbaşındançekilmesigereğinibildirirse,ozamanHey'et-iTemsiliyebunuisteyerekkabuleder.Basınavemilleteilânederekfaaliyettenuzaklaşır.Şerefliveonurluyerinidemeşrubirşekildekorumuşolur.Şüphesizki,biryıldanberimilletinısrarıilekurulmuşolanAydıncephesi,nedağılıpkendikaderiniYunanlılarınelineteslimedervenedehükûmetbunlarıdağıtabilir.Omücahitlerkendiliklerindenveeskidenolduğugibisavaşadevamederler.Fakat,budurumocepheyebağlıkalırvekolordukomutanlarıkendibölgelerindebunudurumvemaksadagöreiyibirşekildeyürütürler.Ondansonradagelecektekidurumvefaaliyetlerimizdeolaylarınakışınaayakuydurulur...İştebenimâcizgörüşümünbundanibaretolduğuarzedilirdiyor(Belge:238).

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOROLAYLARINAKIŞINAAYAKUYDURAMAZDIKEfendiler,İstanbul'unfiilîolarakişgalindenaşağıyukarıyirmigünönceortayakonulanbugörüşvedüşünceincelenmeyedeğer.Benyalnızbirnoktayaişaretetmekleyetineceğim.Onokta,olaylarınakışınaayakuydurmaşeklindebirkaderciliğibenimsemektir.Bizelbette,işiböylesinebirkaderciliğebırakamazdık.Aksine,olaylarınakışınınneolabileceğiniöncedenkestiriptesbitederek,karşıtedbirleridüşünmekveânında,birkararsızlığadüşmedenuygulamaktaraftarıidik.İştebundandolayıdırki,dahaöncesindenkamuoyunuyoklamayabaşlamıştık.Efendiler,MilletvekiliMazharMüfitBey'inbirmektubunaverdiğimdiğimcevabıolduğugibibilginizesunarsam,KâzımKarabekirPaşa'nınşa'nıngörüşlerineverilmesigerekencevapdakendiliğindenanlaşılmışolur.MazharMüfitBey'inmektubundayazdıklarınıtekraretmeyeceğim

ceğim.Onugerekirsekendileriyayınlarlar.Benimverdiğimcevapşuydu:Ankara,25/26.2.1920HakkâriMilletvekiliMazharMüfitBeyefendi'yeEfendimHazretleri,14.2.I920tarihliuzunmektubunuzuancakdünaldımveyarınkipostayayetiştirmeküzerecevabınışimdiyazıyorum.YüceMeclis-iMillî'ninveFelâh-ıVatanadırutaşıyangrubun,gerçekdurumlarınıtasviredendeğerliifadeleriniz,bendeüzüntüyarattı.Açıklamavetasvirlerinizlegözümünönündebelirenmanzaraelemvericidir.Zavallımillet;hayatını,varlığını,kaderinisavunmak,korumakvegüvenaltınaalmaklayükümlübildiğisayınmilletvekillerini,gerçekmillîvevatanîgörevlerinidahailkandaveilkadımdaunutmuşgörüyor.Batılılarınvebütündüşmandediğimizmilletlerin,Türklerdekabiliyetolmadığıgerekçesiyle,Türkiye'de,herşeyin,bizimiçinolumsuzolanşeyinyapılmasınagözyumduklarıbilinirkenveherbirimiz,ayrıaynbuzannınyanlışlığınıispatakararlıolduğumuzuiddiaederken,çıkarduygularımız,basitbencilliklerimizbizeherşeyiunutturabilir.Öncegelenmilletvekillerişöyleyapacakmış,sonragelenmilletvekilleriböyletavıralmış,Hey'et-iTemsiliyeşunukendindensaymış,bunubayağıgörmüş...Bunlarısöyleyenler,kocaTürkmilletininsayınmilletvekilleri,öylemi'Buruhhali,böylebirahlâkîdavranışkarşısındahayretveşaşkınlıktandonakalırım.Yenigrupveyapartiteşkilâtındansözediliyor.AzizimMazharMüfitBeyaçıkladığınızzihniyetveyaratılışlarınkuracaklarıgruptanda,partidende,benmemleketikurtarıcısağlambirtavıralınabileceğinehükmedemiyorum.BendeHey'et-iTemsiliyeadıaltındafedakârcagörevyapanarkadaşlar,buvatanınkurtuluşuvemilletinhuzuruiçinölünceyekadarçalışmakisterken,sayınmilletvekilleritutumvetavırlarıylavegafletuçurumunayuvarlanmalarıyla,anlıyorumki,bunabilemüsaadeetmeyeceklerdir.AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti'ninteşkilâtınavebuteşkilâtınmeydanagetirdiğiKuva-yıMilliye'yedayanmagereğikalmadığını,çocukçavegafilcedavranışvehareketleriylebelliedenMeclis-iMeb'usan'ınveFelâh-ıVatanGrubu'nun,bukonudakikesinkararınınöğrenilmesinivetarafımızabildirilmesiniRaufBey'eyazdık.Bukararın,biranöncealınabilmesiiçinsizindeyardımınızıricaederiz.Bukararıverirken,sayınmilletvekillerinin,toplantıyeriolanİstanbul'da,kırkbinFransız,otuzbeşbinİngiliz,ikibinYunanvedörtbinİtalyankarakuvvetlerininyığınakyaptığınıveİngilizAkdenizdonanmasınındaFındıklısarayınakarşıdemiratmışolduğunugözönündebulundurmalarıgerektiğinihatırlatırım.(MustafaKemal)

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORAKBAŞCEPHANELİĞİVEKÖPRÜLÜHAMDİBEYEfendiler,RaufBey'eyazdığımızsonşifrede,AkbaşCephaneliğindekicephaneninbirkısmınınİngilizlereverilmesineyardımettikleriyolundabireleştirivardı.Bumeseleyibirazaçıklayayım.Rumelisahilinde,Geliboluyakınlarında,Akbaşdenilenyerde,bircephanedeposuvardı.OradaFransızlarınelialtındabo1miktardasilâhvecephanebulunuyordu.Hükûmet,İtilâfDevletleri'netamamiyleboyuneğmişgöriinmeyiyararlarınauygunsaydığından,sözünüettiğimcephaneliktekisilâhvecephaneninbirkısmınıİtilâfDevletleri'nevermeyivaadetmiş.OnlardaWrangelordusunagöndereceklermiş.Rusya'yanakliiçinbirRusvapurudaGelibolu'yagelmiş.Hükûmetdahaönce,İstanbul'dakiteşkilâtbaşkanlarımızınizinveyardımlarınıdasağlamış...Halbuki,Efendiler,KöprülüHamdiBeyadındakahramanbirarkadaşımız,Kuva-yıMilliye'denbirmüfrezeile,26/27Ocak("6)1920gecesi,sallarlaRumelisahilinegeçti.Akbaşcephaneliklerinielegeçirdi.DepobekçileriolanFransızlarıtutukladıvehaberleşmehatlarınıkesti.SilâhlarınhepsinicephaneninbirkısmınıvemuhafızFransızaskerlerinidegözaltında

Lapseki'yenakletti.SilâhlarıvecephaneyiAnadolu'yagöderdiktensonra,Fransızerleriniiadeetti.AkbaşdeposundasekizbinRustüfeği,kırkRusmakinelitüfeği,yirmibinsandıkcephanebulunduğutahminediliyordu(Belge:2.39).Buolayüzerine,İngilizler,Bandırma'yaikiyüzkişilikbirkuvvetçıkardılar.İtilâfkuwetlerinin,millîsavaşbölgeleriningerilerindeİtilâfDevletleriaskerlerinindebulunduklarıyerlerdekidepolardabulunansilâhlarınvecephaneninbaşkayerenakli,kullanılamazdurumagetirilmeleriveyabugibiyerlerinişgaledilmeleriihtimalinekarşı,komutanlaraverdiğimizemirde,bazıtedbirlertavsiyeetmeklebirlikte,bütünkomutanlarınbüyükbirkararlılıkvekesinliklehareketetmelerigereğinibildirdik(Belge:240).

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORANZAVUR'UNMİLLİCEPHELERİMİZİARKADANVURMATEŞEBBÜSÜEfendiler,hemenaynıgünlerde,Anzavur,BalıkesirveBigadolaylarında,oldukçaönemlivetehlikelidurumlaryaratmayıbaşarmıştı.Balıkesir'de,millîcephelerimiziarkadanvurmakistiyordu.Başınabiryığınadamtoplamıştı.Karşısınagönderilenmillîkuwetlerle,Biga'dakanlıbirçarpışmayapıldı.Anzavurgalipgeldi.Kuwetlerimizidağıttı.Toplarımızıvemakinelitüfeklerimizielegeçirdi.Erlerimizivesubaylarımızıesirveşehitetti.AkbaşkahramanıHamdiBeydebuşehitlerarasındaydı.Bundansonra,AhmetAnzavur,kendiadınaverdiğiAhmediyeCemiyetiadıaltındaalçaklıklarınıgittikçeartırdı.Efendiler,3Mart1920tarihinde,içindefevkalâdeönemlihaberlerbulunanbirşifrealdım.Buşifre,İstanbul'danİsmetPaşa'dangeliyordu.BenAnkara'yageldiktensonra,İsmetPaşa,Ankara'yayanımagelmişti.Birlikteçalışıyorduk.FakatCemalPaşa'dansonraHarbiyeNâzırlığı'naFevziPaşaHazretlerigeldi.PaşaHazretleri'ninözelistekleriüzerineveçokönemlibirişiçinİsmetPaşa'yıbutarihtenbirkaçgünönceİstanbul'agöndermiştim.Önemlisaydığımıznoktaşuydu:Yunanlılartaarruzahazırlanıyorlardı.Bunakargı,aklayakınolantedbir,bütünkuwetleriseferberederekdüzenlibirsavaşagirmekti.ÖzellikleFevziPaşaHazretleri,bugerekvezaruretitakdiretmekteydi.İşte,buhazırlığıyapmaküzereİsmetPaşa'nınİstanbul'dabulunmasıvehattaGenelkurmayBaşkanlığı'naresmentayinedilerekişebaşlamasıçokyararlıolacaktı.Bumaksarlaİstanbul'agitmesinigereklibulmuştum.İsmetPaşa'nıntelgrafışudur:HarbfyeNezareti3.3.1920MustafaKemalPaşaHazretleri'neAlınanbilgileregöre,İstanbul'dabirdernekkurulmuşveİngilizlerlebirliktekararlaralmış.Hükûmetindüşüri.ilmesivemalûmbirhükûmetinkurulması,Meclis'indagıtılması,İzmirveAdana,nınişgalteriiçinKuva-yıMilliye'ninortadankaldırılması,dünyabarışvegüvenliğinisalaıTıaküzereİstanbul'daMüslümanlararasıbirHilâfetŞurası'nıntoplanmasıvebcılşevikleraleyhinefetvaçıkarılmasıbukararlararasırıdaymış.NâzırPaşa,buderrıegırıçalışmalarınaönenıveriyor.Anadvlu'dakiAnzavurhareketibukararlarabaglıoldugııgibi,ingilizlerinhüküıneteçokfazlabaskıyapmalarıdaaynısebeptendir.Bilgiolarakarzetmekliğimiistediler(İsmet).(HarbiyeNezaretiBaşyaveriBinbaşıSalih)

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORALİRIZAPAŞAKABİNESİ'NİNİSTİFASIEfendiler,yüksekşahıslarınızcabilinmektedirki,İngiliztemsilcisi,Yunanlılardadahilolmaküzerebütünİtilâfkuwetlerinekarşımücadelenindurdurulmasınıhükûmeteteklifetmişti.Buteklifingereğiyerinegetirilirse,İstanbul'uOsmanlı

Devleti'nebırakacaklarıyolundayaldızlıbirvaattedebulunmuşlardı.Fakatİstanbul'dabuteklifyapılırken,Şubat'ın18,19ve20'ncigünlerinde,Yunanlılarınİzmir'eyenikuvvet,taşıtaraçları,çokmiktardacephanegetidiğinivebunlarıcepheleregötüererekyenibirtaarruzahazırlandığınıbilıyorduk.Bubilgilerimizi,hükûmetinişlerinekarışmayınızyaygarasınakulakasmadanİstanbulHükûmeti'nedeulaştırarakdikkatiniçekmektengerikalmadık.Yunanlılar,buşekildetaarruzahazırlanırken,AliRızaPaşaKabinesibaşkabirteklifkarşısındakalıyor."YunanlılarkarşısındabulunanKuva-yıMilliye'yiüçkilometregerialdırmak!.."AliRızaPaşaKabinesi'ninbunagücününyetmeyeceğibelliydi.Fakat,maksatonundüşürülmesiydi.Sadrazam,isteristemezbuteklifinyerinegetirilemeyeceğinibildirmiş.3Mart1920günüYunanlılartaarruzageçtiler.GölcükyaylasıylaBozdoğan'ıişgalettiler.İştebuolayüzerine,AliRızaPaşa'nın,düşünebildiğitekçare,makamındadahafaziakalmaktanvazgeçerek,hemenistifaedipbusorumluiştenyakayısıyırmakolmuştur.Çünkü,MillîMücadele'yidurdurmakonusundayapılanteklifiyerinegetirmeyeçalışmışfakatbaşaramamışolanAliRızaPaşa'nın,budefakiteklifideyerinegetireceğimdiyesözveripdebaşaramadığıtakdirde,İtilâfDevletleri'ncedesorumlututulmasıihtimalidehatıragelmezmiydi'HarbiyeNazırıCemalPaşa,BaşkomutanMr.GeorgeMilne'inemirleriniuygulatamadığıiçinsonundakabinedenuzaklaştırılmakdurumunadüşürülmemişmiydi'AynıişleminAliRızaPaşa'yadauygulanmasınakalkışıldığıtakdirde,kendisiniPadişah'ınkoruyabileceğinegüvenebilirmiydi'Böylebirdurumkarşısında,millîdavanınbelirdiğitekyerolduğusöylediğiİstanbul'dakiMeclis-iMillî'yegüvenebilecekmiydi'MillîiradeadınakonuşmayaveisteklerdebulunmayaartıkgerekveimkânkalmadığınısöyleyerekcezalandıracağımdiyegözdagıverdigiHeyet-iTemsiliye'yedayanmayatenezzületmelimiydi'Ohaldekendisiiçinistifadanbaşkaçıkarbiryololamazdı.İşteodaöyleyapmıştır(Belge:241).AliRızaPaşa,hükümeteilksaldırıyapıldığında,çekilmesigerektiğiyolundakiuyarılarımızıkabuletmedi.Yerindekalmaklavatanayararlıolacağınısöyledi.Meclis-iMeb'usandabucahilcedüşünceyiyerindegörerekonumakamındatuttu.Acabayerinegetirilmesisözkonusuolangörev,Yunanlılarıntaarruzhazırlıklarınıtamamlayarakvatanınkutsaltopraklarındanbirkısmınıdahaçiğnemekveazizvatandaşlardanbirkısmınıdahasüngüleraltındainletmekiçin,muhtaçolduğufırsatıonabahşetmekmiydi'

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORPADİŞAH,İŞİNGİDİŞDURUMUNAGÖREBİRİSİNİSADRAZAMLIĞASEÇECEĞİMDİYORRaufveKaraVasıfBeyler,3Mart1920tarihlişifrelerle,buistifahaberiniverirlerkenFelâh-ıVatanGrububaşkanınınveMeclisbaşkanvekillerininsarayagönderildiğinidebildiriyorlardı.Bubaşkanlar,Padişah'ınhuzurunakabulolunmamişlar.BaşkâtipveBaşmâbeyinciilegörüşmeleriiradebuyurulmuş.Grupbaşkanı,millîteşkilât'ınPadişah'abağlılığınıbildirmiş.Sözühükûmetinçekilmesinegetirmiş.Padişah,Başkâtiparacılığıileşuiradeyibildirmiş:Bütünmilletvekillerineselâm.İşleringidişvedurumundakiağırlığıbendeonlarkadarbiliyorum.Gidişatınvedurumungereğinegörebirisinisadrazamlığaseçeceğim.Onunyetkisineeluzatarakarkadaşlarınıseçmesinekarışamam.Ancak,onaçoğunlukgrubuylaanlaşmasınıtavsiyeedeceğim.

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORBENİHÜKÜMETİŞLERİNEKARIŞMAKTANMENETMEKİSTEYENLERBENDENETKİLİTEDBİRLERBEKLİYORBaşkanlarhey'etiteşekküredipayrılmışlar(Belge:242).Verilmekte

olanbilgilerarasındaşunlardavardı:"Milletvekilleri,telâştalar.Fakatistenildiğişekildebirkabinekurulacağınagüveniyorlar.Yabancıların,HürriyetveİtilâfçılarınveNigehbancılar'ın,düzenlediklerigericilikhareketlerindebaşarılıolabilmeleriiçin,FeritPaşa'yıveyayakınlarındanbiriniiktidarmevkiinegetirmeleridemuhtemeldir.Meclis'ielbettedağıtacaklardır.Padişahkatındaetkiliolacaktedbirlerin,oradanalınması...arzolunur."Efendiler,garipdeğilmidirki,bugünbumaruzattabulunanlar,dahabirkaçhaftaönce"Meclisresmenaçılmışolduğunagöre,bundansonrakiemirlerinizinbizebildirilmesinivegörüşlerinizinhermakamınönündegerektiğigibisavunulacağınagüvenbuyurulmasını"diyenkimselerdir.Birkaçhaftaönce,İstanbulHükûmetiilebirlikolarak,benihükûmetişlerinekarışmaktanmenetmekisteyenkimseler,bugün,İstanbul'dahiçbirşeyyapmayagüçleriyetmadiğiniitirafederek,buradan,Hey'et-iTemsiliye'denetkilitedbirlerbekliyorlar.Bizbuisteğideyerinegetireceğiz.Fakatbukimselerinistekleriolduğuiçindeğil,bunuvatanınçıkarlarıemrettiğiiçin...Efendiler,3Martve3/4Martgecesi,İstanbul'lahaberleşmeveoradakidurumuanlamaklageçti.4Martgünü,gerekİsmetPaşa'danvegerekdiğerkimselerdenaldığımbilgilerüzerine,durumubirgenelgeilebütünordulara,teşkilâtmerkezlerimizevemilletebildirdim(Belge:243,244).Meclis-iMeb'usanBaşkanlığı'nadaşunuyazdım:Meclis-iMeb'usanBaşkanVekilliğiYüksekKatına,Ankara,4.3.1920İtilâfDevletleri'nindurmadanişlerimizekarışmalarıkarşısında,AliRızaPaşaKabinesi'nin,nihayetMeclishuzurundaistifasınıverdiğiüzüntüylehaberalınmıştır.Aydıncephesinde,kutsalvatanıelegeçirmeyeçalışandüşmanlaKuva-yıMilliyeçarpışmaktaveherkarıştoprağına,sadıkvefedakârevlâtlarınınşehitolmuşvücutlarınıgömmektedir.Hiçbirgüç,hiçbiryetki,milletimizitarihinemrettiğibugörevdenalıkoyamayacaktır.VatanvemilletimizinistiklâlikorumakiçinherFedakârlıgahazırbulunanmilletimizin,kutsalheyecanınıancakmilletintamolarakgüveninikazanmışbirhükûmetinişbaşınagetirilmesiyatıştırabilir.Bütünmillet,butarihîgünlerde,millîiradesininmutlakvekilliğiniüzerinealmışbulunanmitletvekillerininkararlarınısabırsızlıklabeklemektedir.Vatanavetarihekarşı,üzerinizealdığınızbüyüksorumluluğuvebütündünyanınkürsülerinizeçevrilmişolandikkatlibakışlarınıdüşünerek,milletinazimvefedakârlığınayaraşırkararlaralınacağınagüvendiğimizivevatanuğrunayaptığınızçalışmalardabütünmilletinyanınızdaveyardımınızdaolduğunuarzederiz.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalPadişah'adaşutelgrafıçektimEfendiler:PadişahHazretleri'ninYüceEşiğineAnkara,4.3.1920İtilâfDevletleri'ninistiklâlvehaysiyetiayakaltınaalıcısaldırılarınaveAteşkesAnlaşmasıhükümlerineaykırımüdahalevehareketlerinedahafazladadayanamayanKabine'ninistifasıileyenidenyücedevletlerindebirhükûmetbunalımınınortayaçıkması,kamuoyundaderinbirheyecanyaratmıştır.Yücesaltanatvehilafetmakamlarıetrafındadüşünceveülkûbirligiederek,yüksekistiklalvedokunulmazığımızveyüceOsmanlıDevleti'ninülkebütünlüğüiçinsonfedakarlığıgözealmışolanbütünvatandaşlannız,düşmanlartarafındanidareedilenbazıbozgunculukveihtilâltertiplerindendolayı,zatenkederliveendişelibirdurumda,hükümetbunalımınınbiranöncesonaermesinivemillîemellerigerektiğigibigerçekleştirebilecekdeğerlibirhükûmetinkurulmasınıbeklemektedir.Meclis-iMillî'ninçoğunlukgrubundayoğunlaşanmillîgayeveeğilimlerinyücekatınızdadadestekleneceğine,bütünvatandaşlarınızgibi,Hey'etimizdeemindir.Ancak,içtenvedıştangelenbintürlüihtirasınkaynayıpköpürmesiyle,dirlikvehuzurutehditaltındabulunanmemleketimizin,millîvicdanagüvenveremeyecekbirkabinebaşkanınabirdakikabilekatlanamayacağınıveTanrıkorusun,böylebirdurumortayaçıkarsa,

OsmanlıDevleti'nintarihindebenzerigörülmemişfecîolaylarayolaçacağını,PadişahEfendimizHazretleri'ninyüceeşiğinearzetmeyivatanborcusayarız.FermanPadişah'ımızındır.AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiHey'et-iTemsiliyesiadınaMustafaKemalButelgrafınbirersuretinibilgiiçinMeclis-iMeb'usanBaşkanlığı'navekolordukomutanlarınavermeklebirlikte,bununbirkopyasınıçıkararak,İstanbulgazetelerineveBasınCemiyeti'nevermesinideİstanbultelgrafhanesineemrettik.Bundanba$kaEfendiler,komutanlara,valilere,mutasarrıflaraveMüdafaa-iHukukMerkezHey'etleri'neayrıcaşugenelgeyidegönderdik.4.3.1920İtilâfDevletleri'ninkatlanılmazbirdurumagelenmüdahalevebaskılarındandolayıkabine3Martgünüyanidünistifaetmiştir.Güvenilirkaynaklardanaldığımızbilgileregöre,kabinenindüşürülmesi,FeritPaşaveyaonabenzerbirininiktidarmevkiinegetirilmesivelstanbul'dayabancılannemellerinehizmetedecekbirHilâfetşûrasıkurulmasınısağlamaküzere,dışdüşmanlartarafındanidareedilenvemuhalifpartilerinaracılığıilemeydanagelenbirkomiteninçalışmalarınıneseridir.Yani,komiteninçalışmalarınayerverebilmekiçinİtilâfDevletleri,öncehükûmetiistifayamecburedecekbaskılaryapmışlardır.Durumunbuağırlığıkarşısında,Meclis-iMeb'usan,elbettegerekenetkilitedbirlerialmayadevametmektedir.Arıcakbuteşebbüslerinfülîolarakdesteklenmesiiçin,hemen,milligayeyigerçekleştiremeyecekbirhükûmetbaşkanınamilletinkatlanamayacağınıçoksertbirdilleSaray'a,Meclis-iMeb'usanBaşkanlığı'navebasınabildirmekgerekir.Butelgrafalındığında,birdakikakaybedilmedenbuşekildetelgraglarlarhazırlanmasınıvebugecemutlakaçekilmesiçarelerininbulunmasını,burayadayarınsabahakadarbilgiverilmesiniönemlericaederiz.AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiHey'et-iTemsiliyesiadınaMustafaKemalEfendiler,verdiğimiztalimatgereğinçe,memleketinhertarafından,milletinhertürlüyönetimkademesinden,4/5MartgecesindenbaşlayaraktelgrafFırtınasıayınbeşincivealtıncıgünleri,PadişahsarayındaveMec-Meclis-iMeb'usanüzerindebeklenenetkiyiyaptı.

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORSALİHPAŞASADRAZAMOLUYORNihayet,6Martgünükimveneolduğunuanlayamadığımızbiritarafındanşuhaberverildi:Hey'et-iTemsiliye'ye,İstanbul,6.3.1920Sadrazamlığa,BahriyeNâzırıSalihPaşa'nıngetirildiğiarzolunur.Müdafaa-iHukukCemiyetiGenelSekreterVekiliHâlitButelgrafınarkasındandaşutelgrafgeldi:

MustafaKemalPaşaHazretleri'ne,Meclis-iMeb'usan,6.3.I920PekmukaddesHalifeHazretleri,şimdiMeclis-iMeb'usanBaşkanı'nıyüksekhuzurlannakabulşerefinibahşederek,sadrazamlığı,ÂyânMeclisi'ndeneskiBahriyeNâzırıSaIihPaşa'yaverdiklerinifermanbuyurmuşlardır.SalihPaşadakabineyikurmaişiilemeşgulbulunmaktaolduğundan,bunalımınyarınakşamakadartamamiyleortadankalkacağıbildirilir.Meclis-iMeb'usanBaşkanıCelâlettinArifEfendiler,RaufBey'indeaynıgündefakatdahakabinebaşkanıbelliolmadanverdiğibilgilervardır.Dikkatedeğerolduğuiçinbubilgileriverentelgrafıolduğugibibilginizesunuyorum:Kişiyeözel,çokivediDakikageciktirilemez.HarbiyeNezareti,6.3.I920Ankara'da20'nciKolorduKoınutanlığı'naMustafaKemalPaşaHazretleri'ne:1-DüngeceİzzetveSalihPaşa'larlagörüştüm.Herikisinedesadrazamlıkteklifiyapılmamıştır.Vekâleteden,kabinedekiminyeralacağınıbilmiyormiyor.EskiDahiliyeNazırıReşitBey'in,Saray'laFransızveİngilizelçiliklerileriarasındamekikdokuduğuinanılırkaynaklardanhaberalınmıştır,Birsöylentiyegöre,kendisisadrazamlığagetirilecektir.ÖncekigecePadişah,TevfikPaşa'yıkabuletti.DahasonraFeritPaşa'yıkabuledereksaat17.00'den22.00'yekadargörüştü.DünkücumagünüBaltalimanı'nda,AliKemalveeskiDahiliyeNâzırıMehmetAlidebulunduğuhalde,uzungörüşmeleryapıldı,DahasonraRahipFrew'undakatılmasıylagörüşmelerAliKemal'inevindedevametti.CeIâlettinArifBey,dün16.00'dahuzurakabuledildi.Bugünkübunalımındevamatahammülüolmadığından,milletinvemilletvekilleriningüveninikazanabilecekbirkabineninbiranönceişbaşınagetirilmesikonusundakiısrarlimaruzatakarşı,Padişah,durumunnezaketiniaynışekildekavradığınıveKuva-yıMilliye'ningereğinibelirttiktensonra,içeridevedışarıdagüvenuyandırabilecekbirkimseninatanmasınınpekaceleyapılamayacağıvepazarakadardüşünmekgerektiğişeklindecevapvermişler,Yukandabilginizesunulanhususlardanedindiğimşahsîsezgim,Padişah'ınİngilizlerilekonuşmaktaveyazışmaktaolduğuveLondra'dancevapbeklemektebulunduğukanaatınıvermektedir.Herhaldedurumpekbunalımlıdır.İngilizlerdenümitliolurlarsa,FeritPaşa'nınsadrazamlığagetirilmesideuzakbirihtimaldeğildir.Kısacası,şimdiyekadarPadişahdoğrudandoğruyaTevfikveFeritPaşa'lardanlardanbaşkakimseyikabuletmemişveFeritPaşailegörüşmesidegizliolmuştur.Saray'ınadamlarından,güvendiğinizibildiğimbirzat,Perşembegünü,Padişah'ınpekyakınlarıadınabendeniziözelolarakgördüvedüşüncemisordu.Cevapolarak,bugünküdurumusaltanat,devletvemilletyararınayürütebilecekkimsenin,zâtıdevletleriolabileceğini,fakatşusıradaişgalaltındakiİstanbul'adönmenizmümkünolamayacağınagöre,İzzetPaşa'nınişbaşınagelmesigereğiniaçıkbirdillesöyledim.SalihPaşaMeclisinkapatılmasıihtimalininbulunduğunudaimaediyor.BirinciBaşkanVekiliHüseyinKâzımBey'indeSarayveİngilizlerileMeclisadınadolapçevirdiğianlaşılıyor.bilgilerinizesunulur.CellattinArifBey,bugünsarayagidecek.DurumupekaçıkbirşekildePadişah'aanlatacak.Muhalifleriiktidarmevkiinegetirirse,Anadolu'dakiteşkilâtınsarsılacağınıveböylece,Doğu'daki,sonuçolarakkendileriiçinzararlıolacakprensiplerinmemleketimizegireceğinivehalifeliğinMüslümanlarıngözündedüşeccğidurumuaçıklayacakveAnadolu'danmillîteşkilâtmerkezlerindenbukonudagelmişolanbütüntelgraflangösterecekvebukonuileilgiliolarakayrıcayazılıbirrapordasunacaktır.Raporbirlikteyazılmıştır.Suretinidahasonratakdimederiz(Rauf).2-Butelgraf,6.3.1920günüöğledensonrasaat17.15'teHarbiyetelgrafhanesineverilmiştir.

HarbiyeNezaretiBaşyaveriSalihEfendiler,RaufBey'insadrazambulmaksözkonusuolurken,bendenbahsetmesielbettegereksizdi.Aramızdaaslaböylebirşeykonuşulmuşdeğildi.Ben,aslındaİstanbulHükûmeti'ninyaşayacağındanümitlideğildim.OsmanlıDevleti'ninömrünütamamlamışolduğunaartıkçoktaninanmıştım.OsmanlıDevleti'ninsadrazamlıkmakamınageçmekgibizayıfveanlamsızbirdüşünceninbenimkafamdayeriolamayacağıtabiîidi.Bengelipg.eçmesitabiîolaninkılâpsafhalarınısakinbirşekildetakipederken,yarınıntedbirlerindenbaşkabirşeydüşünmüyordum.RaufBey,sözünüettiğiCelâlettinArifBey'inraporununsuretinidegönderdi(Belge:245).Kabinekurulduktansonradaşubilgileriverdi:Harbiye(Nezareti)8.3.192020'nciKolorduKomutanVelsilliği'neMustafaKemalPaşaHazretleri'ne:1-Kabineşöylekurulmuştur:SadrazamSalihPaşa;ŞeyhülislâmDahiliyeNâzırı.HariciyeNâzırıSafaBey,HarbiyeNâzınyerlerindebırakılmış;BahriyeNâzırlığınaSalihPaşavekil,NafıaNâzırlığınaTevfikBeyasıl,MaliyeNazırlığınaTevfikBeyvekil,DevletŞurâsınaAbdurrahmanŞerefBeyvekil,MaarifNâzırlığınaAbdurrahmanŞerefBeyasıl,EvkafNâzırlığınaeskiŞeyhülislâmÖmerHulûsiEfendiasılolarak,AdliyeNâzırlığırıaCelalBeyTicaretNâzırlığınaDefterhaneEminiZiyaBey.2-CelâlBey'intutumunubilmiyoruz.BuşekilDamatFeritPaşa'yazamankazandırmakiçinsarayınbirtertibidir.SalihPaşa,birbunalımıönlemeksuretiylevatanayararlıbirhizmetyaptığıinancındadır.Bizimdüşi,iucemizbukabineyegüvenoyuvermemektir.Bunusağlamakiçingruptaçalışıyoruz.FeritPaşatehlikesihâlâvardır.Onagöretedbirleralınmasıarzolunur.3-Dikkatedeğerbirnoktaolarakşunudaarzedelim:SalihPaşa,Meclis-iMeb'usaniçindennâzıralmanınimkânsızlığıanlaşıldıktansonra,dışarındanalınacakkimselerintesbitiiçingrubundüşüncesinisoracaktı.Sonradan,bundanvazgeçerek,adlarıbılginizesunulankimselerdenibaretkabineyikendiliğindendenkurmuştur,efendim(Rauf).Harbiye(Nezareti)Başyaveri

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORTRAKYA'DACAFERTAYYARBEY'İNTUTTUĞUYANLIŞYOLEfendiler,İstanbulbunalımıüzerineyaptığımaçıklamalarepeyceuzadı.İstanbul'dazatenötedenberisüregelmekteolandurumdan,dahabirçokşeyinortayaçıktığınaşahitolacağız.Müsaadebuyurursanız,tekrarİstanbul'adönmeküzere,birazdaEdirnetaraflarındakidurumagözatalım.şimdiyekadaryaptığımgenelaçıklamalarsırasında,yerigeldikçeTrakya'yıdateşkilâtvetasarılarımızınhiçbirvakitdışındatutmadığımızıanlattığımısanırım.Edirneileolanilişkivehaherleşmelerimiz,memleketinheryeriyleolduğugibidevamettirilmekteydi.Yapılanhaberleşmelerimizdekidikkatedeğerbazınoktalarıyüksekhey'etinizeaçıklayarakbildirmekuygunolur:l'inciKolorduKomutanıCaferTayyarBey,31Aralık1919tarihlipeketraflıbirraporunda,TrakyaveözellikleBatıTrakya'daYunanlılarınyaptıklarıişlerivegiriştikleriteşebbüsleripekgüzelaçıklıyordu.Buolağanüstüçalışmalarakarşıkendisiningerektiğigibitertibatalamadığındanşikâyetediyordu.Kolordusununbudurumdaveilerideortayaçıkabilecekolaylarkarşısında,göreviniyapmayaimkânverecekbirdurumalmasınaGeneralMilne'inmüsaadeetmediğinin,haberleşme

sonundaanlaşıldığınıhaberveriyordu(Belge:246).GeneralMilen'intertibatalmamızamüsaadeetmeyeceğineelbetteşüpheyoktu.Buaçıkgerçeğiyazışmayoluylaanlamayabilmemnasılbirdüşüncevemantıklakalkışılmıştı'CaferTayyarBey'e3Ocak1920tarihindeverdiğimtalimatta,gönderdiğimizgizliyönetmeliğeuyularaksilâhlıbirliklerkurulmasınıyenidenhatırlattım."Askerîdurumundeğiştirilmesiileeldeedilemeyenyararlarınbuşekildeeldeedilmesigerekir"dedim(Belge:247).HarbiyeNâzırıCemalPaşayadayineaynıtarihtedurumdanbahsederek,YunanlılarınDoğuTrakya'daolsun,hazırlıklarınaengelolmasınıyazdım(Belge:248).TrakyaPaşaeliCemiyeti'ningönderdiğiraporlarda,gerektiğigibiteşkilâtkurulamamaktaolduğunaişaretediliyorvebazıyüksekderecelimemurlardanşikâyetediliyordu(Belge:249).Bugibimemurlara,ötedenberibazıuyarılardabulunuyordum(Belge:250).AsılşikayetCaferTayyarBey'dengelmeyebaşladı.Örnekolarak,bununlailgiliolarakokuyacağımşumektupbirfikirverebilirsanırım:SayınPaşam,26.1.1920ArifBey'in,Trakyalılarhakkındasöylediklerinidoğrularım.TrakyaCemiyetimaddîgüçledesteklenmemiştir.MaalesefCaferTayyarhepimizialdatmış.Enküçükbirteşkilâtlanmayagirmemiş,birtektüfeklebilesilâhlandırmayolunututmamıştır.Cafer'işahsınıdüşünmeklesuçlanm.Bulgaristanolaylarındandatamamenhabersiz,tambirgafletiçindedir.Songünlerde,Cafer'intümenlerinegönderdiğiyazılıbiremirtesadüfeseriolarakelimizegeçti.Yunanlılannyaptıklarındanveniyetlerlnden,budurumkarşısında,artıkMüdafaa-iHukuktalimatıuyannca,millîteşkilâtabaşlamakgerekirken,komutanlarınbukonuda.subaylarvasıtasıylahalkayardımedipetmemekhakkındakidüşüncelerinisoruyor.Artıkdüşününüz...Allahmillîmeselelerdealdatanlarıkahretsin.Fakataldanmışolanlaradaçokyazık!

Sonuç:BulgaraskeriBatıTrakya'yıboşaltarakgittiği,beşonmemurla150-200jandarmadanbaşkakuvvetibulunmadığıhalde,kendisindenihtilâlvesavaşlavatanısavunmasınıbeklediğimizTrakyabirşeyyapamadı.Caferbudurumunûzüntünüçektimibilmem.Buyüzden.artıkTopçuIhsanı,BaytarRasim'i(zeki,hareketli,ölçülü,kendisinegüvenilirbirarkadaş)teşkilâtkurmaküzereTrakya'yagöndereceğiz.Buradansilâhdagöndereceğiz.KörolasıCafer,yalnızbunlarıserbestbıraksın.Gölgeetmesinbaskaihsanistemeyiz.Edirnehattını,tngilizler,kendiaskerlerzyIeteslimalıyor.YunanlılarHadımköy,Çorlu,Lüleburgaz'datoplanıyor.Bulgaristankaynaşıyor.Yunaneşkiyalığıartmakta,halkınşikâyetikarşısındavalielinioğuşturmakta,Caferâcizliğinigöstermekte.Trakya'nınbolşevikliğekarşıyabancıkuvvetlerinyığınakyeriolması,Bulgarlarınsaldınlannauğramasıbeklenebilir.Oradakuvvetlibirpençevebeyinlâzım.Necafernevalibuişinehlidedeğillerdir,fedakârdadeğillerdir.İştedurumbudur.Benbunlarlaçokuğraşıyorum.Geçengünbirşifrenizialmış,peküzülmüşveşifreileaçıklamaricaetmiştim.Cevapalamadım.Paşam,şahsîbirsiyasetgüttüğümümüzannediyorsunuz'Yoksamaksadıkavramayacak,durumuetraflıolarakanlamayacakahmaklardanolduğumumuzannediyorsunuz'Herikidurumudaprotestoederim.İnancımvegayembirdir.Hiçşaşmadanyürüyorum.Yalnız,başkabirşeydüşünüyordabanasöylemekistemiyorsanız,onabirşeydemem.Açıkçabildirmeniziricaederim.Sertveazarlayıcısözleresondereceüzülürüm.Bu,beniçalışmaktanalıkoymaz.Benimuhalefetegeçirmez.Fakat,aradapekâlâbirkişilikmeselesidoğurabilir.Bunadikkatiniziçeker,hirgerçekortayaçıkmadanvebenimnelerçektiğimianlamadanteşebbüslerdebulunmamanızın,mevkinizdenbeklenenvehiçihmalgötürmeyecekolanincelikveyumuşaklıkgereğiolduğunu,şuracıktabelirtmememüsaadebuyurunuz.Saygılanmısunar,başarılardilerimPaşam.Efendiler,Edirne'dengelenyazılardanveraporlardan,bence,yanlışbirgörüştakipedildiğianlaşılıyondu.Şimdiokunanmektuptadabuyanlışgörüşünbenimsendiğinigösterencümlelervardır.Buyanlıştutumudüzeltmekiçin,ötedenberibelirtilengörüşlerimizi,3Şubat1920tarihindeCaferTayyarPaşa'yaveİstanbul'daRaufBey'ebirkezdahabildirdim.Tekrarettiğimgörüşşuydu:DoğuveBatıTrakya'nınmillîbirbütünolaraktasavvurveifadesidoğrubirpolitikadeğildir.DoğuTrakya,itirazvetartışmakabuletmezşekildeyurdumuzunbirparçasıdır.BatıTrakyaise,birantlaşmailedahaönceterkedilmişolanbirbölgedir.Olsaolsa,DoğuTrakya,BatıTrakya'nınkurtarılmasınaçalışanlarınbirhareketüssüolabilir.DoğuveBatıTrakya'nınbirliğiüzerindeısrarladirenmek,DoğuTrakyaüzerindedebazıiddialarınilerisürülmesineyolaçabilir.BulgarlarındaAdalarDenizi'ndeiktisadîbirçıkışkapısıistemeleri,üzerindeayrıcadüşünülmeyedeğer.Bulgaristaniçindebubakımdangayretsarfedilmelidir(Belge: 51).CaferTayyarPaşanında,memurlardan,ilerigelenlerdenvehalktanşikâyetediyordu.7/8Mart1920tarihlibirşifresiyle,"bizdehalkherişihükümettenbeklemekte;sivilidareâmirlerininnemelâzımcıtutumlarıyüzündenmillîteşkilâtyüksekemirlerinizeuygunolarakkurulamamaktadır.İlsınırlarıiçindesıksıkyapmaktaolduğumteftişlerde,özellikleköylülerlesıkıtemaskurmaktayım...Fakat,herköyegitmekmümkünolamıyor"."Teşkilâtınköklüveyaygınolmasıhepimizinortakisteğiolup,bunundailerisürülensakıncalarınortadankaldırılmasınaçalışmaklagerçekleştirilebileceğibilgilerinizesunulur"diyordu(Belge:252).Efendiler,GeneralMilne,CaferTayyarPaşa'yaaskerîdurumudeğiştirtmiyor.Valivemutasarrıflartarafsızkalıyor.Herişihükûmettenbekleyenhalka,millîteşkilâtınkurulmasındayardımveöncülüketmiyorlar.Busakıncalargiderilmedikçe,teşkilâtınköklenipyaygınlaşması

damümküngörülmüyor.

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYORKARAKOLCEMİYETİİSTANBUL'DATEŞKİLATINIGENİŞLETMEYEÇALIŞIYOREfendilerbaşkabirmünasebetleKarakolCemiyetindenveonunçalışmalarınıyasaklarnakonusundakiteşebbüslerimizdenbahsetmiştim.Bucemiyetinİstanbul'dahâlâteşkilâtınıgenişletmeyeçalıştığıanlaşılıyordu.Yenidenşöylebiruyarıdabulunmakgerekti:12.3.1920ÇanakkaleMüstahkemMevkiKomutanıAlbayŞevketBeyefendi'yeİstanbul'dabulunanteşkilâtımızıngayeyehizmetkonusundayetersizolduğuanlaşılmaktadır.ÇeşitlizamanlardaveözelliklebugünlerdeAnkara'yagelenvedurumubilenbazıkimselerinverdiğibilgileregöre,bundakibaşansızlıksebebi,AnadoluveRumeliMüdafaaiHukukCemiyetiteşkilâtıadıaltındaKarakolCemiyetitüzüği,inünuygulanmayaçalışılmasındanilerigelmektedir.KarakolCemiyeti'nintüzi,iği,i,birçokkimseyiteşkilâtlailişkikurmaktanürkütmüştür.Busebeple,MüdafaaiHukukTeşkilâtıTüzüğü'nünesaslarınagöreteşkilâtlanmak,özellikleİstanbuliçinyeterlidir.Çünkü,İstanbul'daasılgücüfikirakımlannıbirleştirmedearamalıdır.İstanbul'dafiilîhareketlerveözelteşebbüsleriçinkurulacaksilâhlıte$kilâttabile,MüdafaaiHukukTüzüğüekininuygulanmasıgerekir.İstanbulMerkezHey'eti'ninveonabağlışubelerdekiyönetimkurullarırınınortayaçıkmasındabirsakıncagörülüyorsa,bukurullaragirecekolankimselerşahıslarınıgizlitutabilirler.Buesaslarçerçevesindekurulmuşvekurulacakolanteşkilâtınvebunlannmerkezhey'etleriileyönetimkurullannıoluşturankimselerinadlarınıngüvenilirbirvasıtailegönderilmesineyükseklûtufveyardunlarıözellikleistirhamolunurefendim.Hey'etiTemsiliyeadınaMustafaKemalEfendilerbaşkabirmünasebetleKarakolCemiyetindenveonunçalışmalarınıyasaklarnakonusundakiteşebbüslerimizdenbahsetmiştim.Bucemiyetinİstanbul'dahâlâteşkilâtınıgenişletmeyeçalıştığıanlaşılıyordu.Yenidenşöylebiruyarıdabulunmakgerekti:12.3.1920ÇanakkaleMüstahkemMevkiKomutanıAlbayŞevketBeyefendi'yeİstanbul'dabulunanteşkilâtımızıngayeyehizmetkonusundayetersizolduğuanlaşılmaktadır.ÇeşitlizamanlardaveözelliklebugünlerdeAnkara'yagelenvedurumubilenbazıkimselerinverdiğibilgileregöre,bundakibaşansızlıksebebi,AnadoluveRumeliMüdafaaiHukukCemiyetiteşkilâtıadıaltındaKarakolCemiyetitüzüği,inünuygulanmayaçalışılmasındanilerigelmektedir.KarakolCemiyeti'nintüzi,iği,i,birçokkimseyiteşkilâtlailişkikurmaktanürkütmüştür.Busebeple,MüdafaaiHukukTeşkilâtıTüzüği.i'nünesaslarınagöreteşkilâtlanmak,özellikleİstanbuliçinyeterlidir.Çi.inkü,İstanbul'daasılgücüfikirakımlannıbirleştirmedearamalıdır.İstanbul'dafülîhareketlerveözelteşeb·büsleriçinkurulacaksilâhlıteşkilâttabile,MüdafaaiHukukTüzüğüekininuygulanmasıgerekir.İstanbulMerkezHey'eti'ninveonabağlışubelerdekiyönetimkurullarırıınortayaçıkmasındabirsakıncagörülüyorsa,bukurullaragirecekolankimselerşahıslarınıgizlitutabilirler.Buesaslarçerçevesindekurulmuşvekurulacakolanteşkilâtınvebunlannmerkezhey'etleriileyönetimkurullannıoluşturankimselerinadlarınıngüvenilirbirvasıtailegönderilmesineyükseklûtufveyardunlarıözellikleistirhamolunurefendim.Hey'etiTemsiliyeadınaMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLER|MİSAK-IMİLLİHAZIRLANIYOR

İÇİNDEKİLERTÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİTOPLANIYOR TürkiyeBüyükMilletMeclisitoplanıyorTürkmilletinintakipetmesigerekensiyasiilke:MilliSiyaset Hükümetinkurulması Milli

hakimiyettemelinedayananhalkhükumeti:Cumhuriyet TürkiyeBüyükMilletMeclisi,Başkanlığı'nabeniseçti BakanlarKurulu'nunkurulması Hıyanet-iVataniyeKanunuveİstiklalMahkemelerikurulması

İÇİNDEKİLER|TÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİTOPLANIYORTÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİTOPLANIYOREfendilerbutürlüolaylarabundansonradahagenişçaptarastlayacağız.BüyükMilletMeclisi'nintoplanmasınıveaçılmasınısağlamayaçalıştığımızgünlerde,biziençokuğraştıran,Düzce,Hendek,GeredegibiBolubölgesindekiyerlerdenbaşlayıp,Nallıhan,BeypazarıüzerlerindenAnkara'yayaklaşacakkadargenişleyengericilikveisyandalgalarıoimuştur.Benbirtaraftanbudalgalarındurdurulmasınaçalışırken,birtaraftandaAnkara'datoplanmaktaolanvegeneldurumudahaiyicebilmeyenmilletvekillerinidehşetedüşürecekolaylarkarşısındabırakmamakveböyledurumlarınortayaçıkmasıylaMeclis'intoplanamamasıgibiuğursuzihtimalleriönlemekçarelerini,düşünüyordum.BununiçinMeclis'inaçılmasındaaceleediyordum.Nihayet,gelebilmişoianmilletvekilleriyleyetinerekMeclis'in,Nisanın23'üncüCumagünüaçılmasınakararverdik.Bukararüzerine,21Nisan1920tarihindebütünmemleketeyaptığımtebligatmetnini,ogününduyguvedüşüncelerinenekadaruymakzorundakalındığınıgösterenbirbelgeolmakbakımındanaynenbilgilerinizesunmayıyerindebuluyorum.Telgraf:çokivediAnkara'yaaceleyazıgönderilmesiAnkara,21.4.1920Kolordulara(14'üncüKolorduKomutanVekilliğine),61'inciTümenkomutanlığına,RefetBeyefendi'ye,BütünValiliklere,BağımsızSancaklara,Müdafaa-iHukukMerkezHey'etlerine,BelediyeBaşkanlıklarına1-TanrınınlütfuylaNisanın23'üncüCumagünü,cumanamazındansonraAnkara'daBüyükMilletMeclisiaçılacaktır.2-Vatanınistiklâli,yüceHilâfetveSaltanatmakamınınkurtarılmasıgibienönemlivehayatigörevleriyapacakolanBüyükMilletMeclisi'ninaçılışgününücumayarastlatmakla,ogününkutsallığındanyararlanılacakvebütünsayınmilletvekilleriyleHacıBayramVeliCâmi-iŞerifindecumanamazıkılınarakKur'an'ınvenamazınnurlarındandafeyzalınacaktır.Namazdansonra,Sakal-ıŞerifveSancak-ıŞerifalınarakMeclisintoplanacağıyeregidilecektir.Meclisegirmedenöncebirduaokunarakkurbanlarkesilecektir.BumerasimdeCâmi-iŞerîf'tenbaşlayarakMeclisbinasınakadarKolorduKomutanlığı'ncaaskerîbirliklerleözeltörendüzenialınacaktır.3-Açılışgünününkutsallığınıbelirtmekiçinbugündenbaşlayarakvilâyetmerkezinde,ValiBeyefendiHazretleri'nindüzenleyeceğişekilde,hatimindirilmeyeveBuhari-iŞerifokunmayabaşlanacakveHatm-i$erîf'insonkısımlarıuğurgetirsindiyecumagününamazdansonraMeclis'intoplanacağıyerinönündetamamlanacaktır.4-KutsalveyaralıvatanımızınherköşesindebugündenitibarenaynışekildekildeHatm-iŞerîflerindirilmesineveBuhari-iŞerifokunmasınabaşlanarak,cumagünüezandanönceminarelerdesalâverilecek,hutbeokunurken,Halifemiz,PadişahımızEfendimizHazretleri'ninmübarekadlarıanılırken,PadişahEfendimiz'inyücevarlıklarının,şanlıülkesininvebütüntebaasınınbiranöncekurtulmalarıvesaadetekavuşmalarıiçinayrıcaduaokunacakvecumanamazınınkılınmasındansonradahatimtamamlanarakyüceHilâfetveSaltanatmakamıilebütünvatantopraklarınınkurtuluşuiçingirişilenMillîMücadele'ninöneminivekutsallığını,milletinherbirferdinin,kendivekillerindenmeydanâgelmişolanbuBüyükMilletMeclisi'ninvereceğivatanigörevleriyapmayamecburolduğunuanlatanvaazlarverilecektir.Dahasonra,HalifevePadişah'ımızın,dinvedevletimizinvatanvemilletimizinkurtuluşu,selâmetiveistiklâliiçinduaedilecektir.Budinîvevatanîmerasimyapıldıktanvecamilerdençıkıldıktansonra,Osmanlıvilâyetlerininhertarafında,hükûmetkonağınagelinerekMeclis'inaçılmasındandolayıresmî

tebrikleryapılacaktır.HertaraftacumanamazındanönceuygunşekildeMevlid-iŞerîfokunacaktır.5-Butebliğinhemenyayınlanarakhertarafaulaştınlabilmesiiçinhervasıtayabaşvurulacak,sür'atleenücraköylere,enküçükaskerîbirliklere,memleketinbütünteşkilâtvekuruluşlannaulaştırılmasısağlanacaktır.Ayrıca,büyüklevhalarhalindehertarafaasılacakvemümkünolanyerlerdebastırılıpçoğaltılarakparasızdağıtılacaktır.6-YüceTanrı'dantambirbaşarıyaulaştırmasıniyazolunur.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemal22Nisan1920tarihindedeşuküçüktebliğiyayınladım:Dakikageciktirilmeyecektir.22.4.1920BütünValiliklerle,MüstakilSancaklara,Kolordulara,Nazilli'deAlbayRefetBeyefendi'ye.Bursa'da20,nciKolorduKomutanıAliFuatPaşaHazretleri'ne,Bursa'da56'ıncıTümenKomutanıA1bayBekirSamiBeyefendiye,Balıkesir'de61'inciTümenKnmutanıAlbayKâzımBeyefendi'yeTanrı'nınlütfuylaNisa'nın23'üncüCumagünüBüyükMilletMeclisiaçılarakçalışmayabaşlayacağından,ogündenitibarenaskerîvesivilbütünmakamlarlabütünmilletintekmercüninBüyükMilletMeclisiolacağıbilgilerinizesunulur.Hey'et-iTemsiliyeadınaMustafaKemalSaygıdeğerEfendiler,Şimdiyekadarbilginizesunmuşolduğumhususlar,şahsımveHey'et-iTemsiliyeadınaüzerindedurduğumolaylarınaçıklanmasıylailgiliydi.Bundansonrasöyleyeceklerim,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninaçılışındanvehükûmetinkuruluşundanbugünekadarmeydanagelmişolanolaylarıvedeğişiklikleriiçinealacaktır.Buradasöyleyeceklerim,aslındaherkestarafındanaçıkçabilinenveyakolaylıklabilinmesimümkünolanolaylannsafhalarıileilgilidir.Gerçekte,Meclistutanaklarında,bakanlıklarındosyalarında,basınkolleksiyonlarındabuolayvehâdiselerinbelgelerikayıtlıvesaklıbulunmaktadır.Bubakımdanben,bütünbuolaylarıngenelakışınıişaretvetespitetmekleyetineceğim.Maksadım,inkı-lâbımızınincelenmesindetariheyardımcıolmaktır.Bütünbuolayvehâdisalerinakışında,TürkiyeBüyükMilletMeclisiveHükûmeti'ninBaşkanıBaşkomutanveCumhurbaşkanısıfatlarınıtaşımışolmaktançok,teşkilâtımızıngenelbaşkanıolarakkendimibugöreviyerinegetirmeyemecbursayarım.

İÇİNDEKİLER|TÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİTOPLANIYORTÜRKMİLLETİNİNTAKİPETMESİGEREKENSİYASİİLKE:MİLLİSİYASETEfendiler,Meclis'inaçıldığıilkgünlerde,Meclis'e,içindebulunduğumuzdurumveşartlarıaçıklayaraktakipedilmesiniveuygulanmasınıyerindebulduğumgörüşlerimiarzettim.BugörüşlerinbaşlıcasıTürkiye'nin,Türkmilletinintakipetmesigerekensiyasîilkeileilgiliydi.Bilindiğigibi,Osmanlılarzamanında,çcşitlisiyasîilkelertakipedilmişveedilmekteydi.Ben,busiyasîilkelerinhiçbirinin,yeniTürkiye'ninsiyasişekillenmesindeilkeolarakkabuledilemeyeceğineinanmıştım.BunuMeclis'eanlatmayaçalıştım.Bunoktaüzerindedahasonradaçalışmayadevamedilmiştir.Buhususlailgiliolarak,ötedenberisöyledikleriminananoktalarını,buradahepbirliktehatırlamayıyararlıbulurum.Efendiler,bilirsinizki,hayatdemek,mücadelevemüsademedemektir.Hayattabaşarıkazanmak,mutlakamücadeledebaşarıkazanmayabağlıdır.Budamaddîvemanevîgüçvekudretedayanırhirhusustur.Birde,insanlarınuğraştığıbütünmeseleIer,karşılaştığıbütün

tehlikeler,eldeettiğibaşanlar,toplumcayapılangenelbirmücadelenindalgalarıiçindendoğagelmiŞtir.DoğulukavimlerinBatılıkavimleretaarruzvehücumutarihinbellibaşlıbirsafhasıdır.Doğumilletleriarasında,Türklerinbaştageldiğiveengüçlüsüolduğubilinmektedir.GerçektendeTürkler,İslâmlıktanönceveİslâmlıktansonraAvrupaiçerisinegirmişler,saldırılar,istilâlaryapmışlardır.Batı'yasaldıranveİspanya'yızaptederekFransasınırlannakadaruzananAraplardavardır.FakatEfendiler,hersaldırıya,daimabirkarşısaldırıdüşünmekgerekir.Karşısaldırıihtimalinidüşünmedenveonakarşıgüvenilirbirtedbirbulmadansaldırıyageçenlerinsonu,yenilmek,bozgunauğramakveyokolmaktır.Batı'nınAraplarayaptığıkarşısaldırı,Endülüs'teacıveibretalınmayadeğerbirtarihîfelâketlebaşladı.Fakatoradabitmedi.KovalamaKuzeyAfrika'yakadarsürüpgitti.Atti1â'nınFransaveBatı-Romatopraklarınakadaryayılmışolanimparatorluğunuhatırladıktansonra,bakışlarımızı,SelçukluDevleti'ninyıkıntılarıüzerindekurulmuşolanOsmanlıDevleti'nin,İstanbul'daDoğuRomaİmparatorluğu'nuntaçvetahtınasahipolduğudevirlereçevirelimlim.OsmanlıhükümdarlanarasındaAlmanya'yı,BatıRoma'yızaptederekçokbüyükbirimparatorlukkurmateşebbüsündebulunmuşolanıvardı.Yine,buhükümdarlardanbiri,bütünİslâmdünyasınıbirmerkezebağlayarakyönetmeyidüşündü.BuamaçlaSuriye'yiveMısır'ızaptetti."Halife"ünvanınıtakındı.DiğerbirsultandahemAvrupa'yızaptetmek,hemdeİslâmdünyasınıhükümveidaresialtınaalmakgayesinigüttü.Batı'nınsüreklikarşısaldırısı,İslâmdünyasınınhoşnutsuzlukveisyanıvebuşekildebütündünyayıelegeçirmetasavvurveemellerininaynısı-nırlariçinealdığıçeşitliunsurlarınuyuşmazlıkları,sonunda,benzerlerigibi,Osmanlıİmparatorluğu'nudatarihinsinesinegömdü.Efendiler,dışsiyasetinençokilgilibulunduğuvedayandığıtemel,devletiniçteşkilâtıdır.Dışsiyasetiniçteşkilâtlauyarlıolmasıgerekir.Batı'daveDoğu'da,başkabaşkakaraktere,kültüreveülküyesahipbiribirindenfarklıunsurlarıteksınıriçindetoplayanbirdevletiniçteşkilâtı,elbettetemelsizveçürükolur.Ohalde,dışsiyasetideköklüvesağlamolamaz.Böylebirdevletiniçteşkilâtıözelliklemillîolmaktanuzakolduğugibi,siyasîilkesidemillîolamaz.Bunagöre,OsmanlıDevleti'ninsi-yasetimillîdeğil,belirsiz,bulanıkvekararsızdı.Çeşitlimilletleri,ortakvegenelbiradaltındatoplamakvebuçeşitliunsurlardanoluşankitlelerieşithaklarveşartlaraltındabulundurarakgüçlübirdevletkurmak,parlakveçekicibirsiyasîgörüştür.Fakataldatıcıdır.Hattâ,hiçbirsınırtanımayarak,dünyadakibütünTürkleribilebirdevlethalindebirleştirmek,varılmasıimkânsızbirhedeftir.Bu,yüzyıllarınveyüzyıllarcayaşamaktaolaninsanlarınçokacı,çokkanlıolaylarlameydanakoyduğubirgerçektir.PanislâmizmvePanturanizmsiyasetininbaşarıyaulaştığınavedünyayıuygulamaalanıyapabildiğinetarihtetesadüfedilememektedir.Irkayrılığıgözetmeksizin,bütüninsanlığıiçinealantekhirdünyadevletikurmahırslarınınsonuçlarıdatariheyazılmıştır.İstilâcıolmakheveslerikonumuzundışındadır.İnsanlarahertürlüşahsîduyguvebağlılıklarınıunutturup,onlarıtambirkardeşlikveeşitlikiçindebirleştirerek,insancıbirdevletkurmateorisinindekendinegöreşartlarıvardır.Bizim,kendisindeaçıklıkveuygulamaimkânıgördüğümüzsiyasîilke,millîsiyasettir.Dünyanınbugünkügenelşartları,yüzyıllarındimağlardavekarakterlerdeyerleştirdiğigerçeklerkarşısındahayalciolmakkadarbüyükyanılgıolamaz.Tarihinifadesibudur,ilmin,aklın,mantığınifadesiböyledir.Milletimizin,güçlü,mutluveistikrarlıyaşayabilmesiiçin,devletinbütünüylemillîbirsiyasetizlemesi,busiyasetiniçteşkilâtımızatamolarakuymasıveonadayanmasıgerekir.Millîsiyasetdediğimzamankastetiğimanlamveözşudur:Millîsınırlarımıziçinde,herşeydenöncekendikuwetimizedayanmaklavarlığımızıkoruyarak,milletvememleketingerçekçeksaadetverefahınaçalışmak...Genelliklemilletiuzunemellerpeşindedeyorarakzararasokmamak...

Medenîdünyadan,medenî,insanîvekarşılıklıdostlukbeklemektir.

İÇİNDEKİLER|TÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİTOPLANIYORHÜKÜMETİNKURULMASIEfendiler,Meclis'eteklifettiğimönemlibirhususdahükûmetinkurulmasıkonusuydu.Bumeseleninvebununlailgilibirtekliftebulunmanın,odeviriçinnekadarnazikolduğunutakdirbuyurursunuz.Gerçek,Osmanlısaltanatınınvehilâfetinyıkılmışveortadankalkmışolduğunudüşünerekyenitemelleredayanan,yenibirdevletkurmaktanibaretti.Fakatdurumuolduğugibidilegetirmek,amacınbüsbütünkaybedilmesineyolaçabilirdi.Çünkü,halkındüşünceveeğilimleridahaPadişahveHalife'ninmazurdurumdabulunduğuyolundaydı.HattâMeclis'te,ilkanda,hilâfetvesaltanatmakamıylatemaskurmakveİstanbulHükûmeti'yleuzlaşmaaramakakımıbaşgöstermişti.İstanbul'dakişartların,HalifevePadişahileneaçıkçanedeözelvegizliolarakgörüşmeyeelverişliolmadığınıaçıklamayaçalıştım.Böylebirtemaslaneanlamakistediğimizisordum.Eğermilletin,bağımsızlığınıkazanmakvevatanınbütünlüğünüsağlamakiçinçalışmaktaolduğunuhabervermekiçinise,bunagerekyoktur.Çünkü,PadişahveHalifeolanzatındabundanbaşkabirşeydüşünmesineveistemesineimkânvarmıdır'Bununaksiniağzındanişitseminanmam;mutlakazorlamavebaskıaltındasöyletildiğinikabulederimdedim.Aleyhimizdeçıkarılmışolanfetvanınuydurmaolduğunu,İstanbulHükûmeti'ninemirvebildirilerinindirilerininyorumamuhtaçbulunduğunusöyleyerek,bazızayıfkalplivekıtdüşüncelikimseleringöstermekistedikleriihtiyatıgereklibulmadığımızıbelirttim.

İÇİNDEKİLER|TÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİTOPLANIYORMİLLİHAKİMİYETTEMELİNEDAYANANHALKHÜKÜMETİ:CUMHURİYETŞunuarzetmekistiyorumki,hükûmetinkurulmasıdayananileilgilibirteklifilerisürmedenönce,duyguvedüşüncelerigözönündebulundurmakzaruretivardı.Buzarureteuymaklabirlikte,asılmaksadısaklıtutanteklifimibirönergehalindesundum.Kısabirtartışmailevebazıitirazlararağmenkabuledildi,Buönergeyibugüngözdengeçirecekolursak,oradaesaslıilkelerintespitveifadeedilmişolduğunugörürüz.Müsaadebuyurursanız,builkeleriburadabirerbirerbirersayacağım:1-Hükûmetinkurulmasızarurîdir.2-GeçiciolarakbirhükûmetbaşkanıseçmekveyaPadişah'abirvekiltanımakmümkündeğildir.3-Meclis'teyoğunlaşanmillîiradenin,doğrudandoğruyavatanınmukadderatınaelkoymuşolduğunukabuletmektemelilkedir.TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninüstündebirkuvvetyoktur.4-TürkiyeBüyükMilletMeclisiyasamaveyürütmeyetkilerinikendisindetoplar.Meclis'tenseçilecekvevekilolarakgörevlendirilecekbirhey'et,hükûmetişlerinebakar.Meclisbaşkanı,buhey'etindebaşkanıdır.Not:Padişahvehalife,baskıvezorlamadankurtulduğuzamanMeclis'indüzenleyeceğikanunîesaslarçerçevesindedurumunualır.Efendiler,builkeleredayananbirhükûmetinniteliğikolaylıklaanlaşılabilir.Böylebirhükûmet,millîhakimiyettemelinedayananhalkhükûmetidir.Cumhuriyet'tir.Böylebirhükûmetinkurulmasındaanailke,kuvvetlerbirliğiteorisidir.Zamangeçtikçebu

ilkelerintaşıdığıkavramlaranlaşılmayabaşladı.İşteozamantartışmalarveolaylarbiribirinikovaladı.

İÇİNDEKİLER|TÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİTOPLANIYORTÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİBAŞKANLIĞINABENİSEÇTİSaygıdeğerEfendiler,açıkvegizlioturumlarda,birikigünsürenkonuşmaveaçıklamalardanveişaretettiğimilkeleriiçinealanteklifiyaptıktansonra,yüceMeclisbenibaşkanlığaseçmeklebanakarşıgenelgüveninigösterdi.Buradaufakbirnoktayıdaaçıklamalıyım:Hatırlarsınızki,oluşmayabaşlayanmillîbirliği,milletincoşmasınaveuyanmasınabağlamaktançok,şahsîteşebbüseserisayıyorlardı.Buaradabenimteşebbüslerdebulunmamınengellenmesiniönemligörüyorlardı.Benimilletevehükûmetereddettirmektenvelânetletmektenyararumuyorlardı.Yapılanpropagandada:"Benreddedildiğimvelânetlendiğimtakdirde,milletvedevletaleyhindehiçbirharekettebulunulmayacak...Bütünkötülüklerinsebebibenimşahsımdır.Biradamiçin,birmilletinpekçoktehlikelerigözealmasıaklasığmaz"şeklindeydi.Hükûmetmetvedüşmanlar,benimşahsımı,milletekarşıbirsilâhgibikullanıyordu.Busebeple,24Nisan1920günü,gizlibiroturumda,Meclis'ebudurumuaçıkladım.Başkanlıkseçiminde,bunundabirsakıncaolarakdikkatealınmasınıveyalnızmilletvememleketinselâmetidüşünülerekoyvekararlarırıınisabetleverilmesiniricaettim.

İÇİNDEKİLER|TÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİTOPLANIYORBAKANLARKURULU'NUNKURULMASIEfendiler,BüyükMilletMeclisi,Bakanlar'ınseçimiileilgili2Mayıs1920tarihlikanunla,Genelkurmayişlerinideyürütmeküzere,BüyükMilletMeclisi'nde11bakanlıbirBakanlarKurulumeydanagetirdi.Görülüyorki,Meclis'inaçılıştarihiolan23Nisandanberibirhaftakadarzamangeçmişbulunuyor.Busüreiçindememleketvemilletişleriveözellikleyıkıcıakımvefaaliyetlerekarşıtedbiralmahususuelbettebiranbilegecikemezdivegecikmemiştir.Yalnız,BakanlarKurulu'nunseçimiileilgilikanunçıktığızaman,Meclis'cebakanlığaseçilenkimselerdenbazıları,dahaöncefiilîolarakgörevebaşlamışlarvebanayardımediyorlardı.BuaradaİsmetPaşaHazretlerideGenelkurmayişleriniüstlenmişbulunuyordu.Efendiler,bumünasebetlebirnoktayıbelirtmeyigereklibuluyorum:Ogünlerde,mevcutarkadaşlarınhangiişlerdegörevlendirileceklerininuygunolacağıdüşünülürken,GenelkurmayBaşkanlığıiçinİsmetPaşa'yıtercihetmiştim.Ankara'dabulunanRefetPaşa,beniözelolarakgörerekbilgivermemiistedi.Anlamakistediği,GenelkurmayBaşkanlığı'nınenyüksekaskerîmakamolupolmadığınoktasıydı.Benden,sözkonusumakamınenyüksekaskerîmakamolduğuveondandahayüksekmakamınMilletMeclisiolacağıcevabınıalınca,bunaitirazetti.İsmetPaşa'nın,başkomutanlıkdemekolanbudurumunarazıolamayacağınısöyledi.Görevinçokönemlivenazikolduğunu,benimbütünarkadaşlarhakkındakibilgivetarafsızlığımagüvenmeninuygunolacağınısöyledim.Kendisininböylebiriddiadabulunınasınınyakışıkalmadığınıdailâveettim.Efendiler,dahasonraBatıCephesiKarargâhı'ndagörüştüğümFuatPaşada,İsmetPaşa'nınGenelkurmayBaşkanlığı'nakesinliklekarşıçıktı.FuatPaşa'yıda,durumaenuygunolançözümyolununkabulündekizarureteinandırmayaçalıştım.RefetveFuatPaşa'larınkendilerinehasbazıdüşüncelerineilâveettikleriitirazşuydu:Kendileridahaönce

Anadolu'dabenimlebirlikteçalışmışlar.FakatİsmetPaşasonradankatılmış.Oysa,bundanöncekikonuşmalarımda,sırasıveyerigeldiğiiçinarzetmiştimki,İsmetPaşa,benimİstanbul'danayrılmamdanöncebenimleişbirliğiyapmıştı.DahasonraAnadolu'yagelmişvebirlikteçalışmıştık.FakatFevziPaşaHazretleri'ninHarbiyeNazırlığı'nagelmesiüzerinebazıönemlidüşüncelerleveözelgörevletekrarİstanbul'agönderilmişti.Bubakımdandüşünceveişbirliğindekıdemsözkonusuolamazdı.GenelkurmayişlerininilkdefaİsmetPaşa'yaverilmesindeisabetsizlikolsaydı,bukonudaFevziPaşaHazretleri'nindebeniuyarmalarıbirvatangöreviolurdu.Oysa,PaşaHazretleri,aksinebugörevlendirmeyipekyerindebulmuşvekendileri,teklifedilenMillîSavunmaBakanlığı'nıçoksamimîbirduyguyladerhalkabulbuyurmuştur.İsmetPaşa'nın,gerekGenelkurmayBaşkanlığı'ndagerekdahasonrakiCepheKomutanlığı'ndagösterdiğiliyakatveüstüngayret,kendisinegörevvermektedoğruhareketettiğimifülîolarakispatetmişbulunduğuiçin,milletekarşı,orduyakarşıvetarihekarşıtambiriçhuzuruiçindeyim.

İÇİNDEKİLER|TÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİTOPLANIYORHIYANET-İVATANİYEKANUNUVEİSTİKLALMAHKEMELERİKURULMASIEfendiler,Meclis,29Nisan1920tarihindeHıyanet-iVataniyaKanunu'nuvesonrakiaylardaİstiklâlMahkemeleriKanunları'nıdaçıkarmakla,inkılâbıntabiîgerekleriniyerinegetirmişoldu.Efendiler,İstanbul'unişgalindensonrabaşlayanbirtakımyıkıcıakımlara,olaylara,isyanlaradokunmuştuk.Bunlarhızlamemleketinhertarafındanbiribiriardıncaortayaçıktıvesürüpgitti.İstanbul'daDamatFeritPaşa,derhalyenideniktidarmevkiinegetirildi.DamatFeritPaşaKabinesi,İstanbul'dakibütünyıkıcıvehainkuruluşlarınmeydanagetirdiğiblok,bublokunAnadoluiçindekibütünisyanteşkilâtı,bütündüşmanlarveYunanordusuelbirliğiilealeyhimizdefaaliyetegeçtiler.Buortaksaldırıpolitikasınıntalimatıda,PadişahveHalife'nin,düşmanuçaklarıdadahilolduğuhalde,hertürlüvasıtaylamemleketeyağdırdığı"Padişah'akarşıayaklanma"fetvasıydı.Bugenel,çeşitlivehaincesaldırılarakarşı,bizde,dahaMeclisaçılmadanönce,Afyonkarahisarı'nda,Eskişehir'devebütündemiryoluboyundabulunandüşmanbirlikleriniAnadolu'dançıkarmak,Geyve,Lefke,CarablusköprüleriniyıkmakveMeclistoplanırtoplanmazAnadoluulemâsınınfetvasınıalmaksuretiylekarşıtedbirleregiriştik.

İÇİNDEKİLERİÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELER İçisyanlar AnzavurveDüzceisyanları HilafetOrdusu Yenihan,YozgatveBoğazlıyanisyanları Güneysınırımızdageçenolaylar Konyaisyanı Savaşcephelerinindurumu İstanbulAnkarailetemasarıyorvebutemasıNurettinPaşasağlamayaçalışıyor NurettinPaşaAnkara'da TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükümeti'nindışişlerikonusundaverdiğiilkkarar:Moskova'yabirheyetgönderilmesi Yunanlılarınilkgeneltaarruzu YunantaarruzukarşısındamillicephelerinbozulmasıüzerineMeclis'teşiddetlihücümveeleştiriler Ciddibiraskerîteşkilatkurabilmekvebundabaşarısağlayabilmekiçinzamanşarttır Yeşilordu ÇerkezEthemvekardeşlerininilkdefadikkatiçekmeyebaşlayanbazıtavırvedavranışlarıCelalettin,Arif,HüseyinAvniBeylerinErzurum'agidişiveoradaortayaattıklarımeselelerCelalettinArifBey'ingenişyetkiyleDoğuillerivaliliğineatanmasıisteniyor Celalettin

ArifBeykendikendineErzurumValiVekilioluyor DoğuCephesindeErmenistan'ataarruzkararıverdiğimizsıradaCelalettinArifBey'inültimatomu CelalettinArifBey'in

ültimatomu KahramanErzurumhalkınınbanaaçtığıdostkucağınıkötüyekullanabileceğineaslaihtimalveremedim DoğucephemizdeErmenilerlesavaşbaşlıyorOrdularımızınüstsubayvesubaylarıhakkındabilinenbirgerçek Millihükümetimizinyaptığıilkantlaşma:GümrüAntlaşması Trakya'dakidurum Trakya'dakiKolordumuzunaskerliğingereklerinivevatanseverliknamusunuyerinegetirememesininteksorumlusuCaferTayyarPaşa'dır İkinciKonyaisyanı "Ordudanfaydayoktur"sözleriveBatıCephesiKomutanı'nıntaarruzteklifi

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERİÇİSYANLAREfendiler,1919yılıiçinde,millîteşebbüslerimizekarşıbaşlayaniçisyanlar,sür'atlememleketinhertarafınayayıldı.Bandırma,Gönen,Susurluk,Kirmastı,Karacabey,Bigavedolaylarında;İzmit,Adapazarı,Düzce,Hendek,Bolu,Gerede,Nallıhan,Beypazarıdolaylarında;Bozkır'da;Konya,Ilgın,Kadınhan,Karaman,Çivril,Seydişehir,Beyşehir,Koçhisardolaylarında;Yozgat,Yenihan,Boğazlıyan,Zile,Erbaa,Çorumdolaylarında;İmranlı,Refahiye,Zara,HafikveViranşehirdolaylarındaalevlenenkarışıklıkateşleri,bütünmemleketiyakıyor,hainlik,cehalet,kinvebağnazlıkdumanlanbütünvatangökleriniyoğunkaranlıklariçindebırakıyordu.İsyandalgaları,Ankara'dakarargâhımızınduvarlarınakadarçarptı.Karargâhımızlaşehirarasındakitelefonvetelgrafhatlarınıkesmeyekadarvarankudurmuşcasınakasıtlarkarşısındakaldık.BatıAnadolu'nun,İzmir'densonra,yenidenönemlibölgeleride,Yunanordusununtaarruzlarıylaçiğnenmeyebaşlandı.Dikkatleüzerindedurulmayadeğerbirhususturki,sekizayönce,millet,Hey'et-iTemsiliyeetrafındatoplanarak,DamatFeritHükûmetiileilişkivehaberleşmelerinikesmişiken,AliGalip'inteşebbüsügibitektükolaylardanbaşka,böylegenelbirayaklanmaolmamıştı.Buseferkiyaygınvegenelayaklanmalar,sekizayzarfında,memleketiçindeçokhazırlıkyapıldığınıgösteriyordu.DamatFeritHükûmetindensonrakihükûmetlerle,millîşuurunkorunmasıvegüçlendirilmesiiçinyaptığımızmücadelelerinnekadarhaklısebepleredayandığı,acıbirşekildebirdahaanlaşılmışoluyordu.MillîMücadele'yekuvvetvermekiçincephelerleveorduileilgilenmebakımındanİstanbul'dakihükûmetleringösterdiğibaşkatürlüihtimallerinacısonuçlarıdaayrıcagörülecektir.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERANZAVURVEDÜZCEİSYANLARIEfendiler,önce,içisyanlarhakkındaaçıkbirfikirverebilmekiçin,müsaadebuyurursanız,içisyanolaylarınayerigeldikçedokunmaküzere,anlatılansafhalarıözetolarakarzedeyim:21Eylül1919tarihinde,Balıkesir'inkuzeybölgesindebaşlayanbirinciAnzavurisyanı,16Şubatl920'deyineaynıbölgedeikincidefabaşgösterdi.Buikiisyan,askerîbirliklerimizvemillîmüfrezelerimizlebastırıldı.13Nisan1920tarihlerindeBolu,Düzcedolaylarındadaisyançıktı.Buisyan,19Nisan1920tarihindeBeypazarı'nakadaryayıldı.BusıradaAnzavur,11Mayıs1920'detopvemakinelitüfeklerledonatılmışbeşyüzkişilikbirkuvvetle,üçüncüdefaolarakAdapazarıveGeyvedolaylarında,zayıfbirmillîmüfrezemizesaldırmaksuretiyleyineortayaçıktı.Anzavur,gönderdiğimizmillîmüfrezelerimize,düzenliordubirliklerimizedurmadansaldırdı.20Mayıs1920tarihinde,GeyveBoğazıyakınlarındayenildivekaçmakzorundakaldı.Düzcedolaylarındakiisyanolayıönemliydi.AbazaveÇerkezlerdenmeydanagelendörtbin

kişilikbüyükbirkalabalık,Düzce'yibasarakhapishaneleriboşalttılarveçarpışmaileoradakisüvarimüfrezemizinsilâhlarınıaldılar.Hükûmetmemurlarınıvesubaylarıhapsettiler.Hertaraftan,âsîlerüzerinekuvvetgönderdik.Buarada,Geyve'debulunan24'üncüTümende,KomutanıYarbayMahmutBeybaştaolduğuhalde,Düzce'yehareketetti.MahmutBey,Meclis'inaçıldığıgün,yani23Nisan1920'de,Hendek'tenDüzce'yegeçerken,Hendekdeisyanetti.Adapazarıdaâsîlertarafındaneldeedildi.MahmutBey,25Nisan1920'de,Hendek-Düzceyoluüzerindeâsîlertarafındanaldatılarakpusuyadüşürülmüşveilkateşteşehitedilmiştir.KurmayBaşkanıSamiBey,yaverivedahabirkaçsubaydaaynızamandaşehitdüştüler.Bununüzerine,24'üncüTümenmuharebeedemedenâsîlertarafındantamamiyleesiredildi.Bütüntüfekleri,toplarıalındı.Ağırlıklarıyağmaedildi.BusıradaİzmitMutasarrıfıÇerkezİbrahim,İstanbul'danAdapazarı'nageldi.HalkaPadişah'ınselâmınıbildirdiveyüzelliliramaaşlagönüllütoplamayabaşladı.Toplananâsîkuvvetlerbütünoyöreyehâkimolduktansonra,GeyveBoğazı'ndakikuvvetlerimizetaarruzabaşladılar.Bizim,buisyanalanınagönderdiğimizkuvvetlerşunlardı:1-SalihliveBalıkesirKuva-yıMilliye'sininoluşturduğuÇerkezEthemBeymüfrezesi;2-İkitaburdüzenliordubirliği,dörtdağtopu,beşmakinelitüfekveüçyüzefesüvarisindenkurulmuşBinbaşıNazımBeymüfrezesi;3-İkitaburpiyade,sekizmakinelitüfek,ikisahraveikidağtopundankurulu,YarbayArifBeymüfrezesi;4-'ÜçyüzkişilikmillîkuvvetveikimakinelitüfekveikihavantopundanibaretBinbaşıİbrahimBey(Çolak)müfrezesi.KomutanolarakdaAliFuatPaşa,GeyveBoğazıyakınlarındanAdapazaın'nauzanankesimde,RefetPaşadaAnkara'danBeypazarıyoluylaBolu'vauzanankesimdegörevlendirildiler.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERHİLAFETORDUSUEfendiler,İzmit'tedeSüleymanŞefikPaşakomutasında,HilâfetOrdusuadınıtaşıyanbirhainkuvvetyığınakyapıyordu.Bununbirkısımkuwetide,BoluyakınlarındahurmayBinbaşıHayriBeykomutasındaâsîleridesteklemişti.Btzkuvvetlebirlikteİstanbul'dangönderilmişbirçoksubaydavardı.HilâfetOrdusu'nun,SüleymanŞefikPaşa'dansonra,bellibaşlıkomutanları,SüvariTümgeneraliSuphiPaşaveTopçuYarbaylarındanSenaîBey'di.İstanbul'dadaözelolarakkurulmuşbirkurmayhey'etivardı.Buhey'etinbaşlıcakomutanlarıda,KurmayAlbayRefikveKurmayYarbayHayrettinBey'lerdi.SuphiPaşaileilgiliküçükbirhâtıramıanlatayım:SuphiPaşa'yıSelânik'tentanırdım.Benyüzbaşı(kolağası)iken,odahaozamantümgeneralvesüvaritümenikomutanıidi.Aradakirütbefarkınarağrrıen,çokyakınarkadaşlığımızvardı.Meşrutiyet'inilânında,ilkdefaİştipdolaylarındaCumalıadındabiryerdesüvarimanevralarıyaptırmıştı.Diğerbazıkurmaylararasındabenidetatbikatvemanevradabulunmaküzeredavetetmişti.KendisiAlmanya'dayetişmişçokustabirbiniciydi.Fakataskerliksanatınıanlamışbirkomutandeğildi.Manevranınsonunda,ben,yetkimverütbemelvermediğihalde,Paşa'yıbütünsubaylarınıönündeacıbirşekildeeleştirmiştim.Dahasonra"OsmanlıOrdugâhı"adlıküçükbireserdeyazmıştım.SuphiPaşa,gerekaçıkçayaptığımüueleştirilerdenvegerekyayınlananbueserimdendolayıpeküzüldü.Kendisininitirafınagöre,maneviyatıkırıldı.Fakat,şahsenbanagücenmedi.Arkadaşlığımızdevametti.İşteHilâfetOrdusu'nabulduklarıkomutanbuSuphi

Paşa'dır.Paşa,sonradanAnkara'yageldi.Geziyeçıkıyordum.İstasyondabüyükbirkalabalıkiçindebiribirimizlekarşılaştık.Kendisineilksorumşuoldu:"PaşamniçinHilâfetOrdusuKomutanlığınıkabulettin'"SuphiPaşa,biranbileduraklamadan:"Sizeyenilmekiçin"cevabınıverdi.Bucevabıileanlatmakistiyorduki,bugöreviözelbirmaksatlakabuletmişti.SuphiPaşa,öylebirduyguiçindebulunabilir.Fakat,gerçekte,komutayıüstünealdığızamankuvvetlerizatenyenilmişbulunuyordu.Bolu,IZüzce,Adapazarıveİzmitdolaylarındakibuisyan,budefaHaziran1920tarihinekadarüçaydanfazlasürdü.Fakatbundansonra,29Temınuzdayenidenbirisyanoldu.Ancak,bundansonrada,bubölgedetamamensakinkalınmışdeğildir.Bununlabirlikte,sonuçolarakâsîlertamamiylebozgunauğratılmışveelebaşları,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninkanunlarınateslimedilmiştir.HilâfetOrdusu'nunBoluyakınlarındabulunankısmıdabozgunauğratıldı.KomutanıBinbaşıHayrivesııbaylarıYüzbagıA1i,'ÜsteğmenŞerefettin,ÜsteğmenHayrettin,MakineliTüfekSubayıMehmetHayri,TaburKâtibiHasanLütfi,CerrahİbrahimEthemEfendiler'edeötekiâsîelebaşılarınayapılanişlemuygulandı.HilâfetOrdusuda,İzmit'tenİstanbul'akaçmayamecburedildi.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERYENİHAN,YOZGATVEBOĞAZLIYANİSYANLARIEfendiler,memleketinkuzeybatıbölgesindeâsîlerleuğraşırken,memleketinortasındaYenihan,YozgatveBoğazlıyandolaylarındadaisyanbaşlıyor.Buisyanhareketleridehatırlanmayadeğer.14Mayıs1920tarihindePostacıNazımveÇerkezKaraMustafaadındabirtakımadamlar,otuzkırkkişiileYenihan'abağlıKamanköyündeisyanettiler.Buhareketgittikçeartanbirşiddetlegenişledi.Âsîler,27/28MayısI920gecesiÇamlıbel'debulunanbirmüfrezemizibasarakesirettiler.28Mayıs1920'dediğerbirkısımâsîlerdeTokatyakınındayürüyüşhalindebulunanbirtaburumuzahücumederekdağıttılarvebirkısmınıesirettiler.Cür'etleriniartıranâsîler,6/7Haziran1920gecesiZile'yiişgalettiler.OralardakiaskerlerimizZilekalesineçekilerekkendilerinisavundı.ılar.Askerinerzakvecephanesitükendikienüçgünsonraâsîlereteslimoldular.Asîler23/24Haziran1920'dedeBoğazlıyan'abaskınyaptılar.Oradabulunanbirmüfrezemizidağıttılar.Amasya'dabulunanCemilCahitBey'inkomutasındaki5'inciKafkasTümeni,âsîleraleyhinehareketegeçirildi.AntepbölgesindebulunanKılıçAliBeyde,birmillîmüfrezeilebubölgeyegönderildi.Erzurum'danAnkara'yagelmekteolanbirErzurumMillîMüfrezeside,obölgedebırakıldı.1920yılıTemmuzununortalarınakadar,buâsîlerintakipvetepelenmeleriyleuğraşıldı.Yenihanisyanı,OrtaAnadolu,nunötekibölgelerindekifesatçılarıdahareketegeçirdi.ÇapanoğullarındanCelâl,Edip,SalihveHâlitBey'ler;AynacıoğullarıveDeliÖmerçetelerigibibirtakımeşkıvayıbaşlarınatoplayarak13HazirandaYozgatcivarındaKöhnebucakmerkezini,14HazirandadaYozgatşehriniişgalederekbüyükbirbölgeyehâkimoldular.MerkeziSıvas'taolan3'üncüKolordukuvvetleriveobölgedebıraktığımızmillîlcuvvetleryeterlideğildi.Eskişehir'dekiEthemBeymüfrezesiileBoludolaylarındakiİbrahimBeymüfrezesideYozgatbölgesinegönderildiler.Yozgatvedolaylarındaâsîleryokedildiktensonra,orayagönderilenmüfrezelereötekibölgelerdegörevverildi.Fakatbuyörelerdegenelliklegüvenlikkurulamadı.7Eylül1920'deKüçükAğa,DeliHacı,AynacıoğullarıdenilenbirtakımserserilerZileyakınlarında,KaraNazım,ÇopurYusufadındabirtakımadamlardaErbaayakınlarındayenidenfaaliyetegeçtiler.BunlardanAynacıoğullarıüçyüzatlıkadartoplayabilmişlerdi.Budurum

karşısında,İkinciKuvve-iSevyareadınıalanİbrahimBeymüfrezesi,tekrar,bulunduğuEskişehirbölgesindenYozgat'agiderek,oradakimillîmüfrezelervejandarmakuvvetleriylebirlikteMaden,Alaca,Karamağara,Mecidözübölgelerinde,çeşitligruplarhalinde,karışıklıkçıkaranveeşkıyalıkedenâsîleritakipederekortadankaldırdı.İbrahimBey,âsîllerinortadankaldırılmasınıancaküçaydanfazlabirzamandabaşarabildi.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERGÜNEYSINIRLARIMIZDAGEÇENOLAYLAREfendiler,butarihlerdegüneybölgelerimizdedebiziciddîbirşekildeuğraştıranönemliisyanlarçıktı:MilliaşiretininbeyleriolanMahmut,İsmail,HaIilBahur,AbdurrahmanBey'ler,güneyde,düşmanlarlagizliceilişkivebağlantıkurduktansonra,Sürt'tenDersimdolaylarınakad:ıruzananbütünaşiretlerinbeylerisıfatınıtakınarakobölgeboşolmal:vebölgeyibaskıaltınaalnıakdavasınakalkıştılar.Fransızlar,1920yılıHaziranınınbaşlarında,Urfa'yıikincidefazaptetmekiçinhareketettiklerizaman,MilliaşiretideSiverek'edoğruilerledibunakarşı,obölgedebulunan5'inciTümenimizgörevlendirildi.Butümenobölgedekimillîkuvvetlerimizlededesteklendi.19Haziran1920tarihinde,birliklerimizintakibialtında,güneydoğuyöniindedüşmanbölgesinekaçmayamecburedildi.Buaşiret,birsüredüşmanbölgesindehazırlandıktansonra,24Ağustos1920'deüçbinatlıvedevelivebinkadardapiyadedenibaretbirkuvvetleyenidenbizimtopraklarımızageçti.Viranşehiryakınlarınageldi.Âsîler,amandilemekmaksadıylageldiklerinisöyleyerekobölgedekikomutanlarımızıaldatıp,tedbiralmaktaihmaledüşürdüler.Busırada,oyakınlardadağınıkhaldebulunanmüfrezelerimizesaldırarakonlarıyendilerve26Ağustos1920'deViranşehir'iişgalettiler.Haberleşmelerimizevebağlantımızaengelolmaküzerede,obölgedekibütüntelgrafhatlarınıkestiler.Ancak,onbeşgünsonra,5inciTümeninSiverek,Urfa,ResulayinveDiyarbakır'dabulunanbirliklerindengönderilenkuvvetlerlebizebağlıaşiretkuvvetleriâsîleriyenebilmişlerdir.TakipedilenMilliyenidengüneye,çölekaçtı.Efendiler,güneydeMilliaşiretininisyanınıbastırmayaçalışırken,AfyonkarahisarbölgesindeÇopurMusaadındabiradamda,başınatopladığıkuvvetleaskerleriordudankaçmakiçinayartıyorvemilleteaskeregitmemeyitelkinediyor.ÇopurMusa,21Haziran1920tarihindeÇivril'ibastı.GönderilenkuvvetlerkarşısındakaçtıveYunanordusunakatıldı.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERKONYAİSYANIEfendiler,ÇopurMusaolayındanöncebirayaklanmaolayıdaKonya'daoldu.5Mayıs1920tarihinde,Konya'dabirfesatderneğikeşfedildi.Buderneküyelerininilerigelenleritutuklanmayabaşladı.Birgünsonra,tutuklanmaktaolanbuilerigelenler,halkıdakışkırtarakKonyaiçindesİlâhlıbirtoplantıyapmayagiriştiler.Birkısımhalkdasilâhlıolarakdışarıdangelerekhepbirlikteisyanettiler.Konya'dabulunankomutan,elindekikuvvetlerlecesurcahareketederekâsîleridağıtmayıveönayakolanlarıtutuklayıptakipetmeyibaşardı.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERSAVAŞCEPHELERİNİNDURUMUEfendiler,Meclis'inaçıldığıilkgünlerde,çeşitlicephelerinnedurumdaolduklarınıdahepbirliktebirdefadahahatırlayalım:l.İzmirYunanCephesi:Yüksekhey'etinizcedebilinmektedirki,Yunanlılarİzınir'eçıktıklarızaman,orada,17'nciKolorduKomutanıolarak,karargâhıylabirlikteNadirPaşabulunuyrordu.Kuvvetolarak,YarbayHurremBeykomutasında56'ncıTümen'inikialayıvardı.Bukuvvet,özellikle,kolordukomutanınınemriyle,düşmanakarşıkoydurulmaksızın,büyülühakaretleraltında,Yunanlılarateslimedilmiştir.Butümeninbiralayı(172'ncialay)Ayvalık'tabulunuyordu.KomutanıYarbayAliBey(AfyonkarahisarMilletvekiliAlbayAliBey)idi.Yunanordusuişgalalanınıgenişletirken,Ayvalık'adaaskerçıkardı.AliBey,buYunankuvvetinekarşı28Mayıs1919'dasavaşagirişti.Butarihekadar,Yunanbirliklerihiçbiryerdeateşlekarşılıkgörmemişti.Aksine,bazışehirvekasabalarhalkıkorkutulmuş,İstanbul1-IÜkûmeti'ninemirlerineuyarakidareâmirleribaştaolmaküzere,Yunanbirlikleriniözelhey'etlerlekarşılamışlardı.AliBey'inAyvalıkbölgesindemuharbecephesikurmasıüzerine,yavaşyavaşSoma'da,Akhisar'da,Salihl:'demillîcepheleroluşmayabaşlamıştı.1919yılının5Haziranındanbaşlayarak,AlbayKâzımBey(MeclisBaşkanıKâzımPaşahazret1eri),Balıkesir'deki61'inciTümer'inkomutasını,vekâletenüzerinealmıştı.DahasonraAyvalık,Soma,AkhisarkesimleriniiçinealanKuzeyCephesiKomutanlığı'nıyaptı.FuatPaşa'nınBatıCephesiKomutanlığı'natayinedilmesindensonra,KâzımBey'e,KuzeyKolordusuKomutanlığımakamveyetkisiverildi.Aydındolaylarında,İzmir'inişgalindensonra,askervehalktanbazıvatanseverler,Yunanlılarakarşısavunma,halkıcesaretlendirmevesilâhlımillîteşkilâtkurmagayretleriyleçalışıyorlardı.Buaradaİzmir'denadvekıyafetdeğiştirerekobölgeyegitmişolanCe1â1Bey(İzmirMilletvekiliCe1â1Bey'dir)'ingayretvefedakârlığıanılmayadeğer.15/16Haziran1919gecesi,A1iBey'inAyvalık'tangönderdiğikuvvetler,Bergama'dakiYunanişgalkuvvetlerinibirbaskınlaperişanetmişlerdi.Bubaskına,kısmen,BalıkesirveBandırma'dangönderilenkuvvetlerdekatılmıştı.Buolayüzerine,Yunanlılar,dağınıkvezayıfmüfrezelerinigeriçekiptoplamakgereğiniduydular.BuaradaNazilli'yideboşalttılar.Busebeple,Aydın'dahazırlıktabulunurken,çevredentoplananhalkkuvvetleribunlarısıkıştırmayabaşladı.Yunanlılarlahalkarasındaşiddetlibirçarpışmaoldu.Sonunda,Yunanlılar,Aydın'ıdaboşaltıpçekildiler.Böylece,1919yılınınHazirannyıortalarındaAydıncephesidekuruldu.Bubölgedebulunan57'nciTümen'inKomutanıAlbayMehmetŞefikBeyveTümenTopçuKomutanıBinbaşıHakkıBey'di.AlaykomutanlarındanBinbaşıHaciŞükrüBey,millîkuvvetlerinbaşındaYürükAliEfeveDemirciMehmetEfevardı.SonundaDemirciMhmetEfe,durumahâkimolarakAydınCephesiKomutanlığı'nıkendiüzerinealdı.Dahaöncedolayısıylaarzetmiştimki,sonradanorayagönderdiğimAlbayRefetBey(RefetPaşa)bileDemirciMehmetEfe'ninkomutanlığınıkabuletmiştir.Efendiler,İzmir'inçeşirlicephelerindekurulanveyavaşyavaşsubaylarveaskerîbirliklerledesteklenmeyeçalışılanmillîcephelerinbeslenmeleri,dahaçok,doğrudandoğruyaobölgelerhalkıtarafındansağlanıyordu.Bununiçindegeribölgelerdemillîteşkilâtkurulmuştu.Bugörevin,halktanhükûmetegeçişi,BüyükMilletMeclisiHükûmetıninkuruluşundansonrasağlanabilmiştir.2.GüneydeFransızCephesi:

a)Fransızbirliklerinekarşıdoğrudancio5rııyaAdanabölgesindeMersin,Tarsus,IslahiyebölgelerindeveSilifkedolaylarındamillîkuvvetlerkurulmuşveçokcesurcaişegirişmişlerdi.Adana'nındoğubölgesinde,TufanBeyadıylahareketedenYüzbaşıOsmanBey'inkahramanlıklarıkaydadeğer.Millîmüfrezeler,Mersin,Tarsus,Adanaşehirleriringirişlerinekadarsokuluphâkimoldular.Pozantı'daFransızlarıkuşatarakgeriçekilmeyemecburettiler.b)Maraş'ta,Antep'te,Urfa'daönemlimuharebeveçarpışmalaroldu.Sonundaişgalkuvvetleriburadançekilmeyemecburedildiler.BubaşarılarınkazanılmasındabüyükrolleriolanKılıçA1iveAliSaipBey'lerinadlarınıanmayıbirgörevsayarım.Fransızişgalbölgelerindevecephelerindemillîkuvvetler,hergündahaesaslıbirşekildeteşkilâtlanıyorlardı.Millîkuvvetler,ordubirlikleriiledesteklenmeyebaşlanmıştı.İşgalkuvvetleri,hertaraftasıkıveşiddetlibirşekildezorlanıyordu.Efendiler,budurumüzerineFransızlar,1920Mayısındanbaşlayarakbizimletemasvegörüşmeimkânlarıaradılar.ÖnceAnkara'yaİstanbul'danbirbinbaşıilebirsivilgeldi.Buşahıslar,İstanbul'danönceBeyrut'agitmişler.EskiVanMilletvekiliHaydarBeybunlaraaracılıkediyordu.Bubuluşmavegörüşmelerimizdenelletutulurbirsonuççıkmadı.Fakat,MayıssonlarınadoğruSuriyeFevkaladeKomiseriadınahareketedenMösyöDuquestadındabirzatınbaşkanlığındabirFransızHeyetiAnkara'yageldi.Buhey'etleyirmigünlükbirateşkesanlaşmasıyaptık.Bugeçicianlaşmaile,biz,Adanabölgesininboşaltılmasınabirbaşlangıçhazırlamahedefinigüdüyorduk.Efendiler,buFransızhey'etiyleyaptığımyirmigünlükateşkesanlaşması,BüyükMilletMeclisi'ndebazılarınınitirazlarınauğradı.Oysa,benimbuanlaşmayıkabuletmeklesağlamakistediğimyararlarşunlardı:Önce,Adanabölgevecephelerindebulunanvekısmenaskerledetakviyeedilenmillîkuvvetleri,sükûnetleyenidendüzenlemekistiyordum.Millîkuvvetlerinbuçarpışmaaralığındadağılabileceklerinidedikkatealarak,ateşkestebliğiyanındabazıtedbirlerinalınmasınıdaemrettim.Bundanbaşka,Efendiler,önemlisaydığımsiyasîbiryararlanmayıdahesabakatıyordum.BüyükMilletMeclisiveHükûmeti,dahaİtilâfDevletleri'nceelbettekitanınmamıştı.Aksine,memleketvemilletinkaderiyleilgilikonularda,İstanbul'daFeritPaşaHükûmetiileilişkiveişlemlerdebulunmaktaidiler.Bubakımdan,FransızlarınİstanbulHükûmeti'nibirtarafabıralcıpAnkara'dabizimle5örüşmeleriveherhangibirkonudauyuşmaları,ogüniçinsağlanmasıyararlıönemlisiyasîbirnoktaidi.Buateşkesgörüşmesinde,millîsınırlarımıziçindeolupdaFransızlartarafındanişgalaltınaalınmışbulunanbölgelerintamamıileboşaltılmasınıaçıkvekesinbirdilleistedim.Fransızdelegeleri,bukonııdayetkialmaküzereParis'egitmekmecburiyetiniilerisürdüler.Yirmigünlükateşkesanlaşması,birbakımadahaesaslıbiranla$mayapmakiçinyetkialmayazamanbırakmakgibikabuledildi.Efendiler,bugörüşmevekonuşmalarımızdanbendeuyananizlenim,FransızlarınAdanavedolaylarınıboşaltacaklarımerkezindeidi.Budüşünceveinancımı,Meclis'eifadeetmiştim.GerçiFransızlar,ateşkessüresisonaermedenZonguldak'ıişgaletmeksuretiyleanlaşmanınyalnızAdanabölgesineaitolduğunugöstermekistemişlersede,biz,buhareketinateşkesihükümsüzbıraktığısonucunavardık.Fransızlarlaanlaşmamızbirsüregecikti.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERİSATNBULANKARAİLETEMASARIYORVEBUTEMASINURETTİNPAŞASAĞLAMAYAÇALIŞIYORSaygıdeğerEfendiler,9Mayıs1920günüMeclis'ingizlioturumundaaçıklamayaparkenveFransızmemurlarıilehey'etleritarafındanbizimletemasvebağlantıkurmayollarıarandığını

bildirirken,milletvekillerindenbiri(yanlışhatırlamıyorsamÇorumMilletvekilirahmetliFuatBey),"birkaçgündenberigûyaİstanbul,bizimleanlaşmakistiyormuş,bukonudabilgiverirmisiniz'"diyebirsoruyöneltti.Gerçekten,otarihtendörtbeşgünönce,İstanbul'daLeonadındabirÇanakkaleüzerindenbiziaramıştı.Ankara'yıbulduktanvebizimburadabulunduğumuzuanladıktansonra,dedilerki:"Söyleyeceğimizşeylerpekönemlidir.Onuniçinhaberleşmeyigeceyebırakalım.Ordumerkezleridearadançekilsinler.Ogecegörüşmediler.Fakatbirikigecesonrayenidenaradılar.BudefakarşımızaçıkankimseeskiİzmirValisiNurettinPaşaimzasıylabirtelgrafyazdırdı.Butelgrafıniçindekilerşöyleydi:"Ben,ikiarkadaşımlabirlikte,İstanbul'unsizinleanlaşmasınaaracılıketmeyivataniçinyararlıbirgörevsayarım.Buradakihükûmetveİngilizlerbunarazıoldular.Sizindeolumlucevabınızıbekleriz.NurettinPaşa,telgrafınıHey'et-iTemsiliyeBaşkanlığı'nayazıyordu.TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninveHükûmeti'ninkuruluşundan,çalışmayabaşladığındanveBüyükMilletMeclisi'ninvarlığınıvemeşruluğunudoğrulayanHıyanet-iVataniyeKanunu'ndanhabersizgörünüyor.NurettinPaşa'nıntelgrafını,MillîSavunmaBakanıolanFevziPaşaHazretleri'negönderdim.FevziPaşa,NurettinPaşa'yacevapverdi.Bucevabındadediki:TelgrafınızıHey'et-iTemsiliyeBaşkanlıgınaekmekledahaerekdurumdanhaberdarolmadıınızanlaşılıyor.VedurumuaçıkladıktansonraKİstanbuldahangimakamAnkara'dahangimakamlagörüşmekistiyor'"dedi.Butelgrafaimzasızolarakgelencevapta:"Telgrafıyazankimselerşimdiburadadeğillerdir.Bunubırakıpgittiler.Yarınsaat10.00'dasizebilgiveririz."deniliyordu.BundansonraNurettinPaşaikincidefaolarakyinearadı.Budefa.Telgrafhaberleşmeleriyleanlaşmaimkânıolmadığından,sizyetkilibirhey'etiİstanbul'agönderin,görüşelimveanlaşalımdiyordu.Efendiler,bizdecevapolarakdedikki:"Pekdoğrudur,gerçektentelgraflaanlaşmakmümkündeğildir.FakatsizMudanya'yagelinizvenevakitgelebileceğinizidebildiriniz.Bizimtarafımızdandaoradayetkilikimselerhazırbulunur.Bursa'yadagerekentalimatverildi."Ondansonrabirdahaarayanolmadı.HocaMüfitEfendi(Kırşehir):"AcabagerçektenNurettinPaşamıydı'diyesordu.Bende:"Evet,gerçektenNurettinPaşa'ydı,karşılığınıverdim.Efendiler,İstanbulHükûmeti'ninNurettinPaşavasıtasıylayaptığıbumüracaatınAnzavur'unBalıkesirbölgesindeyenilgiyeuğratıldığıveBolu'dabaşarıkazanmayabaşladığımızgünlererastladıgınıdabelirtmeliyim.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERNURETTİNPAŞAANKARA'DAEfendiler,NurettinPaşa'danbirdahatelgrafalmadık.Fakat,kendisiDiyarbakır'lıKâzımPaşailebirlikte,1920yılınınHaziranayıortalarındaAnkara'yageldi.Bizimleişbirliğietmedenönce,bazıkonulardagörüşümüzüanlamakistediğinisöyledi.Birincisi,Hilâfetvesaltanatmakamıüzerindekidüşüncevegörüşümüz;İkincisi,bolşeviklikkonusundakigörüşümüz;Üçüncüsü,İtilâfDevletleri'nekarşı,özellikleİngilizlerekarşıda,savaşakararveripvermediğimiz,konularıydı.Görüşme,ZiraatOkulu'ndakikarargâhımızınbirodasında,geceyapıldı.Bugörüşme'de,NurettinPaşailebirliktegelenKâzımPaşa'danbaşkaFevziveİsmetPaşa'lardahazırbulunuyorlardı.NurettinPaşa,birinci,ikincisorularaaldığıcevaplarıpekdoyurucubulmadı.Fakat,özellikleüçüncüsorununcevabı,uzunvehararetlitartışmalarayolaçtı.Çünkübizdemiştikki,gayemiz,millîsınırlarımıziçindetoprakbütünlüğümüzüvemilletinbağımsızlığınıtamolaraksağlamaktır.Bunaengelolmaküzerekarşımızaçıkacakkuvvet,kimveneolursa

olsun,mutlakaçarpışırvebaşarıkazanırız.Bukonudakikararveinancımızkesindir.İşteNurettinPaşa,birtürlübunainanamıyorverazıolamıyordu.Nihayetkendisinededikki:"Bukonudagörüşmeyikabuletmekle,yenigörüşlerevarmakvekararlaralmaksözkonusudeğildir.Sen,bugünekadarmilletiniyicebelirmişvekesinleşmişolaninançlarınauyacaksın!"Ondansonra,kendisineverebileceğimizuygunbirgörevüzerindeduruldu.Kendisinin,KonyavalisisivilgöreviveKonyaYöresiKomutanıünvanıylaYunancephesiningüneyindekibölgeninkomutanıolmasınıuygungördük.AsılBatıCephesiiçin,komutanolarak18Haziran1920'deAliFuatPaşa'yıgörevlendirdik.Efendiler,ogünlerdeYunanCephesi'ndedüşmanınbazıhazırlıklaryaptığıhissedildiğinden,cephededuyarlıkarttı.BuyüzdenNurettinPaşa'nıngörevikesinleşmedenvekendisinigörevyerinegöndermeden,aceleolarakBatıCephesi'nehareketimgerekti.NurettinPaşa'nıngörevlendirmeişleminintamamlanmasınıGenelKurmayBaşkanıbulunanİsmetPaşa'yabıraktım.Gerçektendüşman,bütüncepheüzerindetaarruzageçmişti.Bizimbirliklerimizgeriçekiliyordu.NurettinPaşa,cephedekielverişsizdurumuanlayıncaİsmetPaşa'yagörevkabuledebilmekiçinbirtakımşartların,hükûmetçekararaltınaalınmasıgereğindensözetmiş.Oşartlaragöre,hükûmetmemleketinyönetimindeveönemlikonularındaesaslıvekesinkararalmadanönceNurettinPaşa'nındüşünceveonayınıalmakzorundakalacaktır.Çünkü,BüyükMilletMeclisiHükûmeti'ndeyeralanüyeler,TevfikPaşavebenzerlerigibi,olgunyaştavetecrübelikimselerolmayıp,gençbirtakımkimselermiş.İsmetPaşa,pekyadırgadığıbuzihniyetveteklifi,derhalşifreylebanabildirdi.BendeNurettinPaşa'nın,kendisinegörevteklifettiğimzamansöylemediğibudüşünceyi,geneldurumdabunalımbaşgöstermesiüzerineortayaatmışolmasınıanlamlıbuldumveİsmetPaşa'yaverdiğimcevapta,kendisinegörevverilmemesiniemrettim.NurettinPaşa'nın,Yunantaaruzubaşladıktanikigi.insonrabanagönderdiğibiryazıdayazdıklarınıdikkatedeğerbulmuştum.Arzubuyurursanız,buyazıyıyüksekhey'etinizeolduğugibiokuyayım:Ankaraİstasyonu,24.6.1920BüyükMilletMeclisiYüksekBaşkanlığı'naEfendimHazretleri,Atanmışolduğumkomutanlıktanvevaliliktenuzaklaştınlmaşekliilegörevdenalınmadurumununbildirilişşeklinihakaretsaydım.Birdevletadamıtarafindanilerisürülenvatanlailgilibirdüşüncevegörüşüntartışılmasınadeğil,dinlenilmesinebiledeğerveönemverilmemesiniveilgiliBüyükMilletMeclisi'ninveHükûmeti'ninoylannıalıncayakadarbilebeklenmeyerekvetaharnmüledilmeyerekveyahutbelkidebunagerekgörülmeyerekikiveyaüçkişigibipekazüyenindüşünceveistekleriylebuyoldaişlemyapılmasındabirsakıneagörülmemesinivebundandolayıdamemleketin,eberyanılmıyorsamböylebiranlayışlayönetilmesinimilletvememleketiçintehlikelisaymaktaolduğumunarzına,Başkanlıkyüksekmakamınınmüsaadeleriniricaederim.Bugünküşartlariçinde,görevkabulünüsakıncalıbulduğumveişbirliğiniyararlıgöremediğimiçin,memleketimolanBursa'daoturmaküzere,ilktrenleAnkara'danaynlacağımıbilginizesunar,vedaederim,EfendimHazretleri.NurettinİbrahimEfendiler,benimbuyazıyaverdiğimcevapdaaynenşuydu:25.6.1920TümgeneralNurettinFaşa'yaİlgi:24Haziran1920tarihliyüksektezkereleri.Sözkonusuedilenkomutanlıkvevalilikgörevi,dahaMillîSavunmaveİçişleriBakanlıkları'ncaresınenzatıalilerineverilmenıişvetebliğedilmemişti.Bubakımdanneatanmanıznede

ayrılmanızsözkonusudeğildir.Yalnız,zâtıâlînizegörevverilmesiditşünülmüş,bukonudadüşüncevekarannızsorulmuştu,Atamadurumudahakesinleşmemişolduğubirsırada,Genelkurmayvasıtasıylaöğrenilendûşüncevekanaatınızdakikararsızlıklarüzerine,Hükûmet'çe,atanmanızdanvazgeçilmesinekararverildi.Böylebirkaranvermekiçin,zanbuyurduğunuzgibi,durumunBüyükMilletMeclisi'ninGenelKurulu'nasunulması,mevcutveyürürlüktekikanunlarıngereklerindendeğildir.Bursa'yagiderekoradaoturmanızagelince,bağlıbulunduğunuzaskerlikmesleğidolayısıyla,bukonudaMillîSavunmaBakanlığıyüksekkatınausulüncebaşvurmanızgereğitebliğolunur,efendim.BüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalNurettinPaşa,Bursa'yadeğilTaşköprü'yegitmişveuzunzamanoradakalmıştır.Bundansonradakendisine,yenidenbirkaçdurumdolayısıyladokunacağız.Odurumlarıdayerigeldikçegerektiğikadaraçıklayacağım.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERTÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİHÜKÜMETİNİNDIŞİŞLERİKONULARINDAVERDİĞİİLKKARAR:Efendiler,kurulanTürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti'nin,dışişlerikonularındaverdiğiilkkarar,Moskovayabirhey'etgönderilmesiolmuştur.Heyet,DışişleriBakanıBekirSamiBey'inbaşkanlığındaidi.İktisatVekiliYusufKemalBeyüyebulunuyordu.11Mayıs1920'deAnkara'danhareketedenhey'etinasılgörevi,Rusyaileilişkikurmaktı.Rusya'nın,hükûmetimizleyapacağıanlaşmanınbazıhükümleri,24Ağustos1920'deparafeedilmişolmaklabirliktedurumungereğiolarakuzlaşmayabağlanamayanbazınoktalardandolayıgecikmiştir.MoskovaAntlaşması('3')diyeanılandiplomatikbelgeninimzası,ancak16Mart1921'demümkünolabilmiştir.SaygıdeğerEfendiler,memleketiçindeyeryerkendinigöstereniçisyanlarıtakipetmektegecikmeyenilkgenelYunantaarruzu,bakışlarımızıyenidenbatıyaçevirecektir.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERYUNANLILAR'INİLKGENELTAARRUZUYunanlılar,22Haziran1920'deMilne(Miln)hattındangeneltaarruzageçtiler.Kuvvetlerialtıtümeneçıkmışbulunuyordu.Üçtümenleikikoldan,Akhisar-Somayönünden;ikitümenleSalihliyönünden;birtümenledeAydıncephesindentaarruzettiler.Düşmanınkuzeykolu,30Haziran1920'deBalıkesir'egirdivesüvarileri2Temmuz1920'deKirmastıveKaracabey'iişgaletti.Budüşmankarşısındabulunan61'ncive56'ncıTümenlerimiz,UlubatköprüsünütahripederekBursa'yadoğruçekildi.DüşmantakibedevamederekBursa'yıdaişgalettiveilerihatlarınıDünboz-Aksuhattınakadarsürdü.Bununkarşısındakikuvvetlerimizfazlasarsıldı.Eskişehir'ekadarçekildi.Busavaşlarsırasındaİngilizler,25Haziran1920'deMudanya'yave2Temmuz1920'dedeBandırma'yabirermüfrezeçıkardılar.SalihliyönündedoğuyailerleyenikiYunantümenide,24HazirandaAlaşehir'egirdi.Dahasonrailerleyerek29AğustostaUşak'ızaptettiveDumlupınarsırtlarıelimizdekalmaküzere,bubölgeyekadarilerledi.Budüşmankarşısındabulunan23'üncüTümenvemillîkuvvetlerimizçokkayıpverdivezayıfladı.Aydın'danilerleyenbirYunankoluda,Nazilli'yekadargeldi.Buharekâtsırasında,tümenlerimizinkurubirerkadrohalindeolduklarını,harpmalzemelerininbulunmadığınıvehenüztakviyelerinedeimkânolmadığınıbilirsiniz.Efendiler,bizzatEskişehir'eveoradandaileribölgeleregittim.Gerekoradagerekbaşka

bölgelerdebulunankuvvetlerimizindüzenesokulmasınıemrettim.Yeniden,düşmankarşısında,düzenlikomutayabağlıcephelerkurulmasınısağladım.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERYUNANTAARUZUKARŞISINDAMİLLİCEPHELERİNBOZULMASIÜZERİNEMECLİS'TEŞİDDETLİHÜCUMVEELEŞTİRİLEREfendiler,Yunantaaruzuvemillîcephelerinbozulması,Meclis'tebüyükbirsıkıntıya,şiddetlihücumveeleştirilereyolaçtı.BüyükMilletMeclisi'nin13Temmuz1920günü,41'incitoplantısındakusurlarındanveidaresizliklerindendolayı,BursaKomutanıBekirSamiveValisiHâcimMuhittinBey'lerinveAlaşehirKomutanıÂşirBey'inneiçinharpdivanınaverilmedikleridendolayı,GenelkurmayBaşkanlığıveİçişleriBakanlığıhakkındagensoruönergeleriokundu.Buönergeninsahibi,AfyonkarahisarMilletvekiliMehmetŞükrüBey'di.SinopMilletvekiliHakkıHâmiBey'indederhalcezalandırmakonusundakiısrarı"bravo"sesleriylekarşılanıyordu.ÖnergesahibiolanMehmetŞükrüBey'in,Bizsorumlututulduklarınıgörmekistiyoruz!"feryadıüzerine,gensorukabulediliyor.Soruşturmagünüolaraktespitedilen14Ağustos1920'de,GenelKurmayBaşkanıcevapverdi.Fakatbirtürlüinandırmakveyatıştırmakmümkünolamıyordu.KarahisarMilletvekiliŞükrüBey"Anket"(ls)istiyor.Diğerbirmilletvekilibazısubayvekomutanlarıncezalandırılmalarınıntabiîolduğundansözederekbirçokörneklersıralıyor.Başkabirmilletvekili,askergeriçekilirkenbirkomutanınotuzaltıdeveeşyagötürmüşolduğunusöylüyor.BaşkabirmilletvekilideYunanordusununkısabirzamaniçindeAkhisar'danMarmarasahillerinevarıncayakadar,bütünşehirveköyleriyıldırımhızıylaistilâettiğindensözederek,Bursafelâketidolayısıylauğramışolduğumuzkorkunçzarar,dünyanıngözünde,Anadolu'dasavunmadenilenşeyinbirgözkorkuluğuolduğunagenelbirkanaatuyandırmıştır"diyorvebubüyükbozgununsorumlularınıncezalandırılmalarınıistiyordu.Efendiler,uzunveateşliolarakdevamedentartışmalara,benimdekarışmamgerekti.Ortayaçıkanbuçokacıdurumda,Meclis'inüzüntüveilgisinitakdirettiktensonra,düşünceveduygularıyatıştırmakmaksadıylakonuşmaveaçıklamalaryaptım.Benimsözlerimekarşıdayapılanufaktefekhücumlaracevapverdiktensonra,genelaçıklamalaryeterligörüldü.Efendiler,ayrıntılarınıMeclistutanaklarındaokuduğunuzbuateşligörüşmelerdenönce,26Temmuz1920günüde,gizlibiroturumdabunabenzerbirgörüşmeolmuştu.Oradadauzunaçıklamalaryapmayamecburolmuştum.Çünkü,üzüntüveıztırapsonucuyapılmaktaolantenkitvetekliflerdebuyenilgiyidoğurangerçeksebeplersankiunutulmuşgibiydi.Bütünfelâketinsebebiolmaküzere,dahakurulalıveüzerinegörevyükleneliikiaybilegeçmemişolanBakanlarKurulu'nusorumlututmakgayesigüdülüyordu.Biryılıaşkınbirzamandanberi,Yunanondusununİzmirbölgesindeyerleşmişvedurmadanhazırlanmaktabulunmuşolduğu,bunakarşılıkİstanbulHükûmeti'ninordumuzusürekliolarakfelceuğratacakşartlarhazırlamaklameşgulolduğuvemilletinkendiliğindenkurabildiğimillîkuvvetleridağıtıpyokettirmeyeçalışmaktanbaşkabirşeyyapmadığıasladüşünülmüyordu.EğerbubiryıliçirisindeYunankuvvetlerikarşısında,azçokbirvarlıkgösterilmişidiyse,bunundabeşonfedakârınkendiliğindengösterilmişbulunanazimvegayretlerininürünüolduğunuinsaflagörmekistemiyorlardı.Askerîharekâtı,gerçekdurumukavrayarakveaskerliğingereklerinigözönündetutarakdüşünenveinceleyenyoktu.Söylenilensözler,yavatanseverlikduygusununsürüklediğicoşkunluklaveyahutaşırıuluyarlıksonucuolarakferyadvefiganhalindedilegetiriliyordu.Sözsöyleyenleriçinde,enderolmaklabirliktemillîinancıvevatanabağlılığışüpheliolanlarbilevardı.Sözkonusuettiğimizbugizlioturumda,uzunaçıklamalarımsırasındaözellikledemiştimki:

"Felâketbaşagelmedenönce,onuönlemeveonakarşısavunmaçarelerinidüşünmekgerekir."Geldiktensonraüzülmeninyararıyoktur.Yunantaaruzuyapılmadanönceyapılacağıkuvvetlibirihtimallebiliniyordu.Eğerbunuönleyecekçarevetedbirlerbulunamamışsa,bununsorumluluğuTürkiyeBüyükMilletMeclisi'neveonunHükûmeti'neaitolamaz.BüyükMilletMeclisi'ninsorumlulukmevkiinegeldiktensonraalmayabaşladığıtedbirler,biryılöncesindenberiİstanbulHükûmetleritarafından,bütünmilletlebirlikteveciddiyetlealınmayabaşlanmakgerekti.Bazıkuvvetlerincephedenalınıpiçisyanlarınbastırılmasınamemuredilmesi,Yunankuvvetlerikarşısındabulundurulmasındakiyarardandahaönemlivezarurîidi.Yinedeöyledir.GerçiBursa'dabırakılmasızarurîolanbirtümen,Adapazarıisyanbölgesinegönderilenikitümen,Hendek'tedağılanbirtümen,yanidörttümen;Zile,Yenihanbölgesindeâsîlerleuğraşanbirtümenvebütünbudüzenliordukuvvetlerineyardımedenmillîmüfrezeler,cephedebulundurulabilseydiler,belkidedüşmantaarruzubukadargelişemezdi.Fakat,memleketinhuzuruvemilletinkurtuluşgayesinoktasındabirleşipdayanışmasağlanamadıkça,birdışdüşmanınistilâadımlarınıdurdurmayaçalışmaknemümkündürnedebundanköklübiryararvesonuçalınabilir.Ancak,memleketvemilletçedediğimdurumkorunabilirse,düşmanınherhangibirzamandakibaşarısıvebununsonucuolarakfazlatoprakelegeçirmişolması,geçiciolmakniteliğindenkurtulamaz.Birlikteveamaçtaazimliolanveısraredenmillet,gururluvesaldırganherdüşmanıenindesonundabugururvesaldırganlığındanpişmankılabilir.Onuniçiniçisyanlarıbastırmak,elbetteYunantaarruzunudurdurmaktandahaönemlidir.Zaten,cephedeniçisyanlarakarşıkuvvetayrılmamışolsaydı,sonucunbaşkatürlüolabileceğinifarzetmekgüçtür.Sözgelişi,düşmankuzeycephesineüçtümenlesaldırdı.Bizimoradacepheyeyetebilecekkuvvetimizyoktu.Filânnoktada,filânderede,filânköydekikuvvetimizyahutdaoralardakisubayveyakomutanımız,düşmanıngeçmesinemüsaadeetmeseydi,bufelâketbaşımızagelmezdi"şeklindeferyatetmekteanlamyoktur.Tarihteyarılmamışveyarılmayancepheyoktur.Özellikle,sözkonusuolancephe,savunmayaayrılankuvvetleorantılıdarbircepheolmayıpda,böyleyüzlercekilometregenişliğindeise,bucepheninşurasındaveburasındabulunanzayıfbirkuvvetin,sonunakadarsavunmasınıkabuletmek,bütüntasavvurvemuhakemeleriyanılgıyasürükler.Cephelerdelinebilir,bunakarşıtedbir,delinenkısmıderhalkapamaktanibaretti.Buise,cepheüzerindekikuvvetlerdenbaşka,geride,yedekte,kuvvetlideteklerbulundurmaklamümkündür.Oysa,Yunanordusukarşısındakimillîcephemizbudurumdavebukuvvettemiydi'BütünBatıAnadoluillerimizde,Ankaravedolaylarında,dahadoğrusubütünmemlekette,kuvvetdenilecekbiraskerîbirlikbırakılmışmıydı'

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERCİDDİBİRASKERİTEŞKİLATKURABİLMEKVEBUNDABAŞARISAĞLAYAİLMEKİÇİNZAMANŞARTTIRSavaşhatlarınayakınköylerhalkınınyapabileceğinisanmadan,hayalîsonuçlarbeklemekakıllıcabirbekleyişolamaz.Memleketinbütünkuvvetkaynaklarındanyararlanmaşartlarınaveyetkilerinesahipolduktansonrabile,ciddîbiraskerîteşkilâtkurabilmekvebundanbaşarısağlayabilmekiçinzamanşarttır.Bursa'daBekirSamiBey'inemrineverilenkuvvetinesası,İzmir'detüfekattırılmaksızınYunanlılarateslimedilenveYunangemileriyleMudanya'yaçıkarılanikialaykadrosudeğilmiydi'BukuvvetinmoralinidüzeltmekiçinistanbulHükûmetleriherhangibirtedbiralmışlarmıydı'İstanbulHükûmetlerideğilmiydiki,Yunantaaruzundanönce,Balıkesir'desavunmayaçalışankuvvetlerimizinarkalarındaAnzavur'usaldırttı'YineİstanbulHükûmeti,HalifevePadişahdeğilmiydiki,YunanCephesi'ndekullanılacakoldukçakuvvetlibirtümeni,24'üncüTümeniHendek-Düzceyolunda,HilâfetOrdusuveâsîleringrupları

tarafındanaldatılarakdağıttırmışvekomutanlarınışehitettirmişti.MemleketinalınyazısınınsorumluluğunuyeniüzerinealmışolanHükûmet,butarihtekişartlariçindeacabaseferberlikyapabilmeyidüşünebilirmiydi'MemleketinneredeysebaştanbaşaHalife'ninfetvasıhükmünüyerinegetirmeyesürüklenipzorlandığıbirsırada,milletiaskereçağırarakdoğruvemümküngörülebilirmiydi'Bundanbaşka,bütünmilletisilâhaltınaçağırmadanönce,silâhsayısının,eldekisilâhıkullanılırdurumdatutabilmekiçincephaneveparamiktarlarıilekaynaklarındüşünülmesizarurîdeğilmiydi'Durumuincelerkenvetedbirdüşünürken,acıdaolsagerçeğigörmektenbiranolsunuzakkalmamakgerekir.Kelimizivebirbirimizialdatmakiçinlüzumvemecburiyetyoktur.Bizdurumunvecephelerinihtiyacındanhabersizdeğiliz.Hertaraftanadımasayısıztelgraflargelmektedir:"Büyükçaptadüzenlikuvvetlergönderiniz,şukadarcephanegönderiniz,bunlargelmezseburadayenilirizdenilmekte,tehlikeveateşiçindebulunmanızınverdiğiheyecandolayısıyla,durumacıbirdilleanlatılmaktakdır.Bizimgörevimizvedurumumuz,onlarınüzüntüveheyecanınakatılarakhalkınmaneviyatınıkırmakdeğildir.Alcsine,acılaradirenmegücü,sebatveümitverecekşekildehareketetmektir.Bundansonra,elbettedurumlardeğişecek,bütünmemleketvemilletegerçektenümitvegüvenverecektedbirleruygulanacaktır.Artıkbunaengelkalmamıştır.Hükûmetbirkısımdoğumlularıdasilâhaltınaalabilecektir.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERYEŞİLORDUSaygıdeğerEfendiler;Bazıbulanıkmeselelerinkolaylıklaaydınlanmasınayardımcıolacağınısandığımiçinyüksekheyetinize,birYesilordudansözedeceğim:TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninveHükûmeti'ninkuruluşundansonra,Ankara'da,Yeşilorduadıaltındabirdernekkuruldu.Buderneğinilkkurucuları,pekyakınvebilinenarkadaşlardı.Kuruluşamacınıaçıklamakiçin,içisyanlarıvebuisyanlarakarşıgönderilenordukuvvetlerininvemillîmüfrezeleringösterdikleribazıdurumvemanzaralarıhatırlamakgerekir.Âsîlerin,ordununerlerineHalife'ninfetvasından,Padişah'ınaskerliğiaffettiğinden,Ankara'dakihükûmetinmeşruolmadığındanbahsederek,onlarıkolaylıklakandırdıklarıdefalarcagörüldü.Gerçektende,birçokyerde,bazıorduerleriâsîlerleçarpışacakyerde,aksinesilâhlarınıbırakarakköylerine,memleketlerinesavuşuyorlardı.Millîmüfrezelerininkılâbıngayesinidahakolayanladıklarıveâsîlerinaldatmacalarınakapılmadıklarıanlaşılmıştı.Busebeple,Osmanlıordusununartıklarıdenebilecekolan,otarihlerdekiyorgur,bezginveyeniinkılâpülküsünegöreyetiştirilmemişbirliklerleinkılâbıbaşarmakonusundakigüçlükler,hissedilirbirderecedeydi.Orduyuyenibirzihniyetleşuurlubirdurumagetirmenin,ogünlerinşartlarıiçindepekgüçolacağısanılıyordu.Bubakımdanaranılanvasıflarıtaşıyan,şuurlukimselerdenseçilmişveinkılâpiçingüvenilirbirteşkilâtkurmadüşüncesi,bazıkimselerinkafasındayeretmeyebaşlamıştı.Biribirinikovalayan,kanlıvetehlikelidurumlargöstereniçkarışıklıklarkarşısında,bubelirttiğimdüşünceveeğilimkuvvetlendi.Nihayet,bazıkimseler,böylebirkuruluşvücudagetirmeküzerefiilenteşebbüsegeçtiler.Ben,biryandanordumuzucanlandırmakvegüçlendirmekiçinçarelerararken,biryandandahertürlüsakıncalarınarağmen,heryerde,isteristemezkurulmuşolanmillîmüfrezelerdenyararlanmayaçalışıyordum.Fakat,ciddîbirdisiplin,kayıtsızşartsızvetereddütsüzitaatisteyenönemliaskerlikgörevlerininancakdüzenlibirorduileyerinegetirilebileceğigerçeğiniunutmayaelbetteimkanyoktu.Millîmüfrezelerdenyararlanma,zamankazanmamaksadınadayanabilirdi.Şüphesiz,kullanılmalarızarurîolanmillîmüfrezelerin,seçkinveşuurlukimselerdenkurulabilmesiarzuedilirdi.

Yeşilorduteşkilâtınınilkkurucularıarasındabulunanyakınarkadaşlar,sırfbanayardımmaksadıylavebeniayrıcayormamakdüşüncesiyle,kendileriteşebbüsegeçerekçalışmayıuygungörmüşler.Bana,yalnız,yararlıbirişyapacaklarınısöyleyerek,kısacabuteşebbüslerindensözetmişlerdi.Ben,gerçektenpekmeşgulolduğumiçin,arkadaşlarınbuteşebüsleriileuzuncabirsüreilgilenemedim.Yeşilorduteşkilâtıbirbakımagizlibirteşkilâtolarakkurulmuşveoldukçagenişlemiş.GenelSekreteriHakkıBehiçBeyveAnkara'dakiyönetimkuruluönemliveesaslıçalışmalaryapmışlar.Basılıtüzüklerivegörevlimemurlarıhertarafagönderilmiş.Yalnız,birnoktayıdaişaretetmeliyimki,Yeşilorduteşkilâtıilemeşgulolanlar,benimbuişibildiğimi,uygunolduğumuveistediğimisöylediklerinden,hertaraftabenimadımateşkilâtıgenişletmeyevegüçlendirmeyeçalışanlarçoğalmış.Faaliyetegeçmişolanteşkilât,yalnızcamillîmüfrezeleroluşturmakgibisınırlıbiralandançıkmışveçokgenelbiramacadayönelmiş.Teşkilâtınkurucularıarasına,milletvekiliolanÇerkezReşitBeyveAnkaraüzerindenYozgat'agidipgelirkenolacak,ÇerkezEthemvekardeşiTevfikBey'lergirmişler.BundanbaşkaEthemveTevfikBeymüfrezelerininbütünadamlarıYeşilordu'nunâdetatemelinioluşturmuşlar.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERÇERKEZETHEMVEKARDEŞLERİNİNİLKDEFADİKKATİÇEKMEYEBAŞLAYANBAZITAVIRVEDAVRANIŞLARIEfendiler,bugiriştensonra,ÇerkezEthemBeyvekardeşlerinin,ilkdefadikkatiçekmeyebaşlayanbazıtavırvedavranışlarıhakkındayüksekhey'etiniziaydınlatmakisterim.ÇerkezEthemBeymillîbirmüfrezeileönceAnzavur'untakibindevesonradaDüzceisyanında,başarılıbazıhizmetleryapmışolduğuiçin,Yozgat'agitmeküzereAnkara'yaçağrıldığızaman,hemenherkesteniltifatvetakdirlergördü.Şüphesiz,kendisiniabartmalıbirtarzdabeğenenlerveövenlerdebulunmuştur.EthemBeyvekardeşlerinindahasonrakidavranışları,gördükleriövücümuameledenmağrurolduklarınıvebazıhayallerekapıldıklarınıgösteriyor.EthemBeyvekardeşlerindenTevfikBey,Yozgat'ta,isyanıbastırmaklameşgulolduklarısırada,kendilerineyakınuzaknekadaraskerîvemillîkomutanlarımızvarsa,bunlarınrütbevemevkilerinedeğervermeksizinhepsinebirerbireraşağılayıcıvesaldırgandavranışlardabulunmaktahiçbirsakıncagörmemeyebaşladı.EthemBey'inşahsını,niteliğinivedeğerinitanımayankomutanlarınçoğu,memleketinateşiçindebulunduğunuveEthemBey'inabartmalıolarakişittiklerihizmetinidüşünerek,mümkünolduğukadarkendisiylefazlaçekişmedenkaçınmışlardı.Bundancür'etalanEthemvekardeşiTevfikBey'ler,Türkordusundadeğerlihiçbirsubayvekomutanbulunmadığıvekendilerininherkestenüstünbirerkahramanolduklarızannınakapılmışlarvebuzanlarınıaçıktanaçığapervasızcaherkesesöylemektençekinmemeyebaşlamışlardı.Doğrudandoğruyavalilereveherkeseemirlerveriyorlarveemirlerininyerinegetirilmemesihalindeidamedileceklerigözdağınıdaekliyorlardı.EthemBey,AnkaraveAnkara'dakihükûmetüzerindebileotoritekurmadenemesindebulunmuştur.Sözde,Yozgatisyanı,Yozgat'ınbağlıbulunduğuAnkaravalisininkötüidaresindençıkmış;bundandolayıisyanasebepolanlariçinuyguladığıcezayı,kiocezaasılarakidamdı,Ankaravalisiiçindeolayyerindedoğrudandoğruyakendisiuygulamayakararvermişti.Yozgat'agönderilmesiniistediğiAnkaravalisiMillîMücadele'defevkalâdehizmetetmiş,yararlıkgöstermişvegöstermekteolanYahyaGalipBey'di.YahyaGalipBey'in,hizmetiözelliklebizcetakdiredilmişpekgerekliveyararlıbirzatolduğubiliniyordu.İşteböylebirzatı,kendieline,idamsehpasınavermeyebizimecburetmekleenbüyükotoriteveetkiyikazanabileceğinidüşünmüştü.ElbetteYahyaGalipBey'iveremezdikvevermedik.Ethemvekardeşleribukonuüzerindefazlaısraredemediler.Fakat

Yozgat'ta,özelliklemilletvekillerine:"Ankara'yadönüşümdeBüyükMilletMeclisiBaşkanınıMeclisönündeasacağım"yolluboşboğazlıklarıduyulmuştur.YozgatmilletvekiliSüleymanSırrıBey'debuboşboğazlığıişitenlerdendir.Biz,bütünduyupöğrendiklerimizerağmenbukardeşleridaimayararlanabileceğimizbirdurumdabulundurmakyolunutercihettik.Busebeplekendileriniidareettik.Yozgat'tansonraAnkaraüzerindenKütahyabölgesinegönderdik.Bukonuyatekrardönmeküzere,sözüasılkonumuzolanYeşilordu'yagetireceğim.Bilginizesunmuştumki,heryerde,Yeşilorduteşkilâtınıbenimadımakuruyorlardı.Şahsentanıdığımkimselerdenbirinin,ErzurumluNazımNazmiBey'in,görevlibulunduğuMalatya'dangönderdiğibirmektupta,Yeşilorduteşkilâtınınbenisevindirecekbiçimdegenişletilmesineçalışıldığıbildiriliyordu.Buhaberdenuyanarak,bugizlidernekhakkındaaraştırmalaryaptım.Buderneğinnitelikbakımındanzararlıbirşekilaldığıgörüşünevardım.Hemenkapatılmasıgerektiğinidüşündüm.Bukonudatanıdığımarkadaşlarıaydınlattım.Görüşümüsöyledim.Onlardagereğiniyerinegetirdiler.Fakat,GenelSekreterolanHakkıBehiçBey,derneğinkapatılmasıileilgiliteklifiminyerinegetirilmesininmümkünolmadığınısöyledi.Ben,kapattırırım,dedim.Bunundaimkânsızolduğunu,çünkü,durumuntahmindendahabüyükvedahagüçlüolduğunuvebuderneğikurmuşolanlarınsonunakadarmaksatlarındanayrılmayacaklarıhususundabirbirlerinesözvermişolduklarınıkendinehasbirtavırlasöyledi.Olaylargösterdiki,bizbugizliderneğinfaaliyetinesonvermeyeçalıştığımızhalde,tamolarakbaşaramadık.Reşit,EthemveTevfikkardeşlerbaştaolmaküzere,dernekilerigelenlerindenbirkısmıbudefafaaliyetlerineyıkıcıyöndevebizekarşıolarakdevametmişlerdir.Eskişehir'deçıkarttıklarıYeniDünyagazetesiilede,düşüncevemaksatlarınısaldırganbirşekildeyayınlatıyorlardı.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERCELALETTİNARİF,HÜSEYİNAVNİBEYLERİNERZURUM'AGİDİŞİVEORADAORTAYAATTIKLARIMESELELERSaygıdeğerEfendiler,takibinidüşündüğümsırayagöre,yüksekhey'etinizibirazDoğuCephemizlemeşguledeceğim.Ancak,üzerindeduracağımdurumdanevvelkibirsafhavardırki,önceonuaçıklamakgerekiyor.BirinciBüyükMilletMeclisi'ndeİkinciBaşkanolanErzurumMilletvekiliCelâlettinArifBey15Ağustos1920tarihlibirdilekçeyleMeclis'tenikiaysüreyleizinaldı.İlerisürdüğümazeret,zihinyorgunluğundanilerigelensüreklibaşağrısıidi.Aynızamanda,çoktanberigörmediğiseçimbölgesindedeincelemeleryapmakistiyordu.CelâlettinArifBey,ErzurummilletvekillerindenHüseyinAvniBey'in,kendisiylebirliktegönderilmesinibendenözelolarakricaetti.HüseyinAvniBey'in,Meclis'tenizinisteyebilmesiiçinbelirlibirmazeretiyoktu.Ben,kendisiniözelbirgörevlegönderecektim.Buhususu,18Ağustos1920'deMeclis'tenricaettim.Kabuledildi.CelâlettinArifveHüseyinAvniBey'lerin,Erzurum'avarışlarındansonra,CelâlettinArifBey'den10,15/16ve16Eylül1920tarihlerindeüçşifrelitelgrafaldım.Butelgraflaragöre,Erzurumhalkındagerginlikvekaynaşmavarmış...Fakat,CelâlettinArifBey'inAnkara'danErzurum'ahareketinihaberalınca,halkbeklemeyitercihetmiş...Kaynaşmanınsebebide,orduambarları,tüfekvecephanekaybıvesütdağıtımıylailgiliymiş.CelâlettinArifBey,bazımemurlarındeğiştirilmesivecezalandırılmasıgibiişlerdeçabuklukistiyordu.Sözkonusumemurlarındeğiştirilmevecezalandırılmalarında,ErzurumValiVekilliği'ndebulunanAlbayKazımBey(İzmirValisiKazımPaşa)baştabulunuyordu.CelâlettinArifBey,halklagörüşülerek,eskiAdanaValisiKazımBey'inErzurumvaliliğineatanmasınakararverildiğinden,

TrabzonyoluylatebligatyapılmasındanveKazımBeygelinceyekadarhalkoylamasınabaşvurularakbirvalivekiliseçilmesindensözettiktensonra,verilecekolumlucevaplahalkıngittikçeartankaynaşmasıhemenyatıştırılmazsa,tehlikelisonuçlardoğacağındankorkulmaktaolduğunubildiriyordu.Sonuncutelgrafında:Ankara,şikâyetidikkatealmadığından,mesele,Ankara'yagüveninsarsılmasışeklinedönüşebilecektirdenilmekteydi.Efendiler,Doğudakikolordumuzdadehşetlibozulmaveyolsuzluklarvarmış...Bozulmanınderecesiokadarartmışki,halkınvatanseverlikduygusunadokunmuş...şiddetlekaynaşmasınayolaçmış...Fakat,bukadargenelveyatıştırılmasımümkünolmayankaynaşmayıErzurum'danevalivekilinekolordukomutanıanlamış!..Hiçbirgörevli,hiçbirilgiliböylebirkaynaşmanınfarkınavaramamış,Hükûmetihaberdaredenhiçbirkimsebulunmamış...Bununlabirliktehalk,CelâlettinArifBey'inzihinyorgunluğundandolayıizinli,HüseyinAvniBey'indebenimtarafımdangörevlendirilerekErzurum'ahareketettiklerinihaberaldıklarından,gerginlikvekaynaşmalarınıfrenlemişler...MilletvekiliBeylerinorayavarmalarıylabirlikteaçığavuruyorlar.DoğrusuEfendiler,benbubilgilereaslainanamadım.CelâlettinArifBeyveHüseyinAvniBey'lerinbirerbahanebularakErzurum'agitmelerinianlamlıbuldumvehayretettim.Hele,halkıngeneloyunabaşvurarakvaliatanmasıylailgiliteklifin,hukukprofesörlüğüyapmış,kanunadamıolaraktanınmış,Meclis-iMeb'usanBaşkanlığı'ndanTürkiyeBüyükMilletMeclisiİkinciBaşkanlığı'nagelmiş,CelâlettinArifBey'dengeldiğinigörmekhayretimibüsbütünartırdı.Erzurum'dakiBüyükMilletMeclisiİkinciPaşkanı'na,16/17Eylül1920tarihinde:TelgraflarınınBakanlarKurulu'ndaokunduğunu,bukonudaCepheKomutanlığıilehaberleşmeyapılmaktaolduğunubildirdim.DoğuCephesiKomutanlığı'ndanda,CelâlettinArifBey'intelgraflarınıözetlediktensonra,bilgiistedimvegörüşünüsordum.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERCELALETTİNARİFBEY'İNGENİŞYETKİYLEDOĞUİLLERİVALİLİĞİNEATANMASIİSTENİYORDoğuCephesiKomutanıKâzımKarabekirPaşa'nında,14Eylül1920'debenimtelgrafımdanönceyazılmışşifrelibirtelgrafını19Eylüldealdım.Butelgrafta:"CelâlettinArifBey'inRize,Trabzon,Erzurum,Erzincan,Van,BayazıtilleriniveyüceMeclis'çeuygungörülecekbaşkabölgelerideiçinealmaküzereDoğuİlleriveValiliği'neatanmasınıarzveteklifederim"denildiktensonraşudüşüncelerekleniyordu:"Buteklifinkabuledilipuygulanmasıhalinde,askerîvesivilherikigörevingerekenönemvetitizlikleyapılmasındansağlanacakyarardışında,yerigelince,önemliişlerigörüşmekvegereğinisüratleyerinegetirmekiçinmilletvekiliolarakbirzatdahabulunmuşolur.YukarıdaarzedilenhususunBüyükMilletMeclisi'ncelâyıkolduğuönemledikkatealınarakkabulediliponaylanacağınıumar,bukonudayüksekşahsiyetlerininyardımvehimmetleriniistirhamederim."Durum,anaçizgileriyleCelalettinArifBeyefendiilegörüşülmüşvekendilerincedeuygunbulunmuşisede,bukonudakikararınMilletMeclisi'ninuygunbulmasınaveonayınabağlıolduğutabiîdir.Efendiler,ordudakiyolsuzluktan,halktakikaynaşmadan,Erzurum'ahalkınoyuilevaliseçimindenveaceleolarakolumlucevapverilmezseAnkara'yakarşıgüvensizlikdoğacağındansözedenCelalettinArifBey,ordununkomutanıilegörüşüyorvekendisinigenişyetkiyleDoğuİlleriValiliği'neteklifettiriyor.OrduKomutanıda,CelalettinArifBey'in,sonuçolarakkendialeyhindekişikâyetindenhabersizgörünüyor.Durumu,özelmaksatladüzenlenmişbiroyunveaynızamandabirgafletmanzarasıgibikabuletmemekmümkündeğildi.KâzımKarabekirPaşa'nın16/17Eylültarihlitelgrafıma,18Eylüldeverdiğicevapta:"CelalettinArifBey'inbildirdikleri,birkaçkişinin,ValiVekiliAlbayKâzımBey'isırfErzurum'dan

uzaklaştırmakiçinyaptıklarıdedikoduyadayanmaktadır.Halktakikaynaşmavehalkınoylarıilevaliseçimihususları,neyazıkki,CelalettinArifBey'inyanlışbiryoltutmalarındanbaşkabirşeydeğildirsanırım.KüçüklerindenbüyüklerinebütünDoğu'nunpekçoksaygıvegüveninikazananbendenize,sözkonusuşikâyetlerinyapılmaması,işçevirmekisteyenlerinbaşarılıolamayacaklarınıbilmelerisonucudur..."CelâlettinArifBey,AlbayKâzımBey'in,ValiVekilliğindenveKolorduKomutanlığıVekilliğindenalınarakErzurum'danuzaklaştırılmasınıbendenizeteklifetti.ValiVekilliğindenalınmasınınİçişleriBakanlığı'nınemriyleveValiVekilliğinikendilerininyaniCelalettinArifBey'inüzerinealmasıylamümkünolabileceğinibildirdim.CelalettinArifBey'in,Erzurum'dakigayriresmîdurumunun,nüfuzunukırabileceğinizannederim.Başladıklarıişinsükûnetlevebaşarıylasonaerdirilmesiiçin,derhalErzurumValiVekilliğiniüzerinealmasışarttır.Uygungörülürse,dahasonraDoğuİlleriMüfettişliği'neveyavaliliğineatanır.Herhaldebahisbuyurduklarıkaynaşmavegerginliğinkenditeşrifleriüzerineşimdilikyatıştığınıkabuletmiyorum.Böylebirsözü,kendisinepekönemverildiğinigörenbirkimsenincür'etliifadeleridiyekabulediyorum...

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERCELALETTİNARİFBEYKENDİKENDİNEERZURUMVALİVEKİLİOLUYORKazımKarabekirPaşa'nın14ve18Eylültarihlitelgraflarına,20Eylüldeverdiğimcevapta,BüyükMilletMeclisiüyeliğiilememurlukgörevininbirşahısüzerindeaynızamandabulunamayacağıileilgili8Eylül1920tarihlikanununilgilimaddesiniaynenyazdıktansonra,CelâlettinArifBey'inErzurumValiliği'neatanmasımümkündeğildir.Milletvekilliğindenayrıldığıtakdirde,sözkonusuileValiolarakgetirilmesiHükûmet'eteklifedilebilirdedim.Oysa,Efendiler,KâzımKarabekirPaşa'nın,sontelgraftarihiolan18Eylülgünü,bizim20Eylüldebildirdiğimiz,kanununhükmüneaykırıolandurumErzurum'daalınmışimiş...Bukanunaaykırıdurumdan,aynızamandayeniTürkiye'ninAdaletBakanıolanCelâlettinArifBey'in,18Eylüldeyazılıpda21Eylüldealdığımtelgrafıilehaberimoldu.KendikendineErzurumValiVekiliolan,AdaletBakanı'nıntelgrafıaynenşöyledir:Erzurum,18.9.1920Ankara'daBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalPaşaHazretleri'neKazımKarabekirPaşa'yagönderilenşerefvericiyüksektelgraflarınızüzerine,arzedilenmeselelerüzerindekendisiyleenineboyunagörüştük.Paşa,durumundehşetinianlamakistemiyorlarvemaiyetindebulunankimselerherbakımdanhimayeediliyor.Kamuoyundakikaynaşmanınbiranönceyatıştırılmasıiçinsilâh,askerîmalzemevediğermalzemelerle,Kilise'deçıkanyolsuzluksöylentileriniiyiceinceleyebilmekvebuişlereyeltenenlerikanununpençesineteslimedebilmekiçin,halkınsaygısınıkazanmışolan4ncüTümenKomutanıHalitBey'ingörevlendirilmesiniistirhamederim.Orduhesaplarınındenetlenmesidegerektiğinden,derhalbirmaliyemüfettişiningönderilmesiyüksekkararlarınızasunulur.KazımPaşa'danşimdialdığımbiryazıda,dahaöncevalivekilliğindenkayıtsızşartsızçekilmeyekararverenAIbayKâzımBey,okararındanvazgeçerekvekilliğibendenizeveyaİçişleriBakanlığı'ndantayinedilecekbirvekiledevredeceğiniyazılıolarakbildirmiştir.Kendisininvekilliğinindevamıdasakıncalıvetehlikeligörülmüşolduğundan,şubirikigüniçindedurumunnezaketidolayısıylavememleketteçıkabilecekbukarışıklığameydanverilmemeküzere,İçişlerindengelecekemribekleyerekvekilliğikendiüzerimealmakmecburiyetindekaldım.Erzurumhalkınca,vekilliğiarzuedilenarkadaşlardanHüseyinAvniBey'invalivekilliğineatanmasıistirhamolunur.İlerisürdüğümbutekliflersayesinde,kamuoyuyatıştırılabileceğinden,gereğininyerinegetirilmesizatıdevletlerininkararınabağlıdır.AdaletBakanıCelâlettinArif

Efendiler,BüyükMilletMeclisiBaşkanıveAdaletBakanıCelâlettinArifBey'inbututumuvetelgrafları,bizimiçinanlaşılmazbirbilmecehalinialdı.Durumçokönemlivenazikti.Buönemiçindenezaketinsebebi,bence,CelâlettinArifBey'inveişbirliğiyaptığıarkadaşlarınıngerçekleştirmeyihayalettiklerigizliniyetlervebumaksatlaaldıklarıtavırveyahutyaptıklarınızannettiklerioldubittideğildi.Hayatınınönemlibirkısmınısavaşmeydanlarındageçirmiş,ihtilâllerveinkılâplariçindeyoğrulmuşinsanlariçin,bugibiufaktefekbeklenmedikolaylarınkarşıtedbirlerinibulupuygulamaktakararsızlıkgösterileceğinivegecikileceğinisananlarınaldanacaklarınaşüpheyoktur.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERDOĞUCEPHESİNDEERMENİSTAN'ATAARRUZKARARIVERDİĞİMİZSIRADAGerçektendurumçokönemliveçoknazikti.Çünkü,bugünlerdeDoğuCephesi'ndeErmenilerekarşıartıktaarruzakararvermiştik.Bununiçinhazırlanmaktavetedbirleralmaktaydık.DoğuCephesiKomutanı'nadagerekenemirlervetalimatverilmişti.Doğu'da,ilerisürülenordununarkasından,Hükûmet'inAdaletBakanı,sözdeoordununhırsızlığını,mensuplarınınyolsuzlukyaptıklarınıortayakoymakiçin,kanunaaykırıolarakoilinvalivekilikimliğinebürünmeyibirçarevetekçıkaryololarakbuluyor.Erzurum'dancephedekikarargâhınagitmişbulunanCepheKomutanı,nihayet22Eylültarihindediyorki:CelâlettinArifBeyefendi'ninDoğuİlleriGenelValiliği'neatanmasıiçin,zâtıdevletlerinedahaönceyapmışolduğumteklif,bendenizehissettirilmişve.tarafımdaniçtenliklekarşılanmışbirdüşünceninsonucuydu.CelâlettinArifBey'in,Erzurum'lailgiliteşebbüsvemüracaatlarıilegerçeklersuyüzüneçıkmışolduğundan,kendisininGenelValiliğeatanmasındakiteklifimdenelbettevazgeçmişolduğumbilgilerinizearzolunur.DoğuCephesiKomutanıKâzımKarabekir

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERCELALETTİNARİFBEY'İNÜLTİMATOMUErzurumValiVekilliğiniüzerinealanBüyükMilletMeclisiİkinciBaşkanı'ndandaaynıtarihli,yani22Eylül1920tarihlibirtelgrafaldım.Butelgraftadeniliyorki:"Silâhvecephaneler,erzakveterkedilmişmallardayapılmışolanyolsuzluklar,kanunaaykırıvesınırsızvergitoplama,kanunsuzbaskıvezorbalıkhalkınduygularınıbüsbütünincitmiş...Erzurumhalkınıngüvensizveümitsizbirdurumadüşerek,artıkkendielleriyleidareedilmegereğinitekkurtuluşçaresisaydığıbirzamandaburayageldik.KarabekirPaşa'nındahareketimemleketçıkarlarınauygundeğildi.Busebeple,açıktanaçığayapılankötülükveyolsuzluklarahemensonvermekveyapanlarıcezalandırmagereğindehalktoplucaısraretti.GüvenilirtedbirlerinhemenalınmasıisteğiveValiVekilliğinibizzatkabuletmekliğimPaşadadahilolduğuhaldehalktarafındanistirhamedildi.VekilliğiHüseyinAvniBey'evermekgereğiniyazmıştım.ErzurumhalkınınkendilerindensayarakgüvengösterdikleriHüseyinAvniBey'inyirmidörtsaatekadargörevlendirildiğininbildirilmesi...CelâlettinArif"(Belge:258).SaygıdeğerEfendiler,halkınkendieliylekendiniidareetmesiilkesiniortayakoyanbizdik.Fakatbununla,aslaherilinveyaherbölgeninayrıayrıbireryönetimbirliğikurmasınıkastetmedik.Maksadımızı,BüyükMilletMeclisi'ninilkgünlerindeaçıkçaifadeettik.Meclis'indekabulettiğimaksatvegayemiz,millîiradeninkendinigösterdiğitekyerolanMilletMeclisi'ninbütünvatanınmukadderatınıelinealdığışeklindeifadeedildi.

BuMeclis'inbaşkanlarındanbiriolanveHükûmet'tebakanhemdeAdaletBakanıolarakyeralanbirzatın,ordudaveyaherhangibiryerdekanunaaykırıbirhareketiortayaçıkartmakvesorumlularınıkanununpençesineteslimetmekiçinbaşvuracağıyol,birtakımbeyinsizlereuyarak,çokyakındantanıdığım,gerçektenvatanseverErzurumluhemşehrileriminaslarazıolamayacaklarıisyankârbirdurumalmakmıolacaktı'HüseyinAvniBey'in24saatekadarValiVekilliğinetayininiistiyor.Buültimatomunanlamıvarmıydı'CelâlettinArifBey,buteklifiniKâzımKarabekirPaşa'yadayapmış...KâzımKarabekirPaşa,onademişki"HüseyinAvniBey,yedekteğmenolaraksahnelerdesubaylarıeğlendiren,hiçbirresmîgörevdebulunmamışsıradanbiradamdır.BunuvalivekiliyapmakHükûmet'ioyuncaketmeyiistemekolur."Efendiler,CelâlettinArifBey'inültimatomunaverdiğimcevapaynenşöyleydi:şifreGeciktirelemezSayı:388Ankara,23.9.1920Erzurum'daAdaletBakanıCelâlettinArifBeyefendi'yeİlgi:22.9.1920tarihlişifre:İlktelgrafınızıönemledikkatealmışvebukonudaDoğuCephesiKomutanlığıilehaberleşilmekteolduğunuyazmıştım.Adıgeçenkomutanlıkçagereğininyerinegetirileceğipektabiîidi.Bunarağmen,biribiriardıncayapılankanunsuzveisabetsizteklifveteşebbüslerinizHükûmettarafındanhayretlekarşılanmıştır.İçişleriveMillîSavunmaBakanlıklarıncailgilimakamlaragereklitebligattabulunulmuştur.ZâtıâlilerininHükümet'inlüzumgördüğüaçıklamalarıyapmakvegerekirseMeclishuzurundadaaçıklamalardabulunmaküzereAnkara'yahemendönmenizgerekmektedir.BüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalEfendiler,KâzımKarabekirPaşa,22Eylül1920tarihlibirşifresinde,şubilgileriveriyordu:Şimdianlıyorumki,CelâlettinArifBey,dahaAnkara'daiken,kendisiylebazıkülâhkapmakisteyenler,güzelbirprogramyapmışlardır.Sözgelişi,HüseyinAvniBey,Erzurumvalisiolacak...CelâlettinArifBeyDoğuİllerininGenelValisiolacak...CelâlettinArifBey,yaoyuncuolarakoynatılıyorveyahutdahakararvermedim,pekzekidir,kendisibirişyapmakistiyor.Çünkü,HalitBey'ibendenizesormadanyazmasıveHüseyinAvniBeyüzerindedirenmesibaşkabiranlamtaşımıyor.HalitBey'inAlbayKâzımBey'learasıpekiyiolmadığından,kendisineKâzımBeyaleyhindebirkararverdirilebilir.HüseyinAvniBeydevaliadıaltındagüzelbiroyuncakolur.HüseyinAvniBey'invalivekilliğineteklifedildiğiniişitenlerümitsizliğedünüyorlarveöğreniyorlar.Özetolarakarzedeyimki,ErzurumMilletvekiliNecatiBey'inkardeşiolupsonzamanlardaMillîEğitimMüdürlüğünegetirilenMithatBey,halkın,bolşevikliği,işbeceremeyenlerinmevkikapmasışeklindeanladığınızannediyor.Buzat,çıkarınadüşkünolduğundançoğunluktarafındanpeksevilmez.Halkhükümetikurmakonusundabendenizimüsaitbulamadığından,CelâlettinArifveHüseyinAvniBey'lerlehaberleşelerekişindahaöncedenhazırlandığınıvekararlaştırıldığınısanıyorum.Efendiler,CelalettinArifBey'iAnkara'yadaveteden23Eylültarihlitelgrafım,24Eylültarihliçoksertbirtelgraflakarşılandı.ButelgrafMeclisBaşkanlığı'nahitabenyazılmıştı."BakanlarKurulu'ndaveBüyükMilletMeclisi'ndeokunacaktır"notunudataşıyordu.Benimtelgrafımdakiikikelimeyi,"kanunsuz"ve"isabetsiz"kelimelerinialarak,CelalettinArifBey,Erzurum'dakiteşebbüsvetekliflerinibirerbirerbuikikelimeiletartıyordu."Bumukanunsuzdur'""Bumuisabetsizdir'"diyerekkendinisavunuyordu.Yaptığıişlerinneolduğu,dolayısıylaverilenbilgilerdenanlaşıldığıiçin,hangisininkanunsuzolmadığınıvehangisininisabetsizbulunmadığınıtakdiretmekgüçolmayacaktır.CelâlettinArifBey,kanunsuzveisabetsizteklifinbendengelmeyeceğineBakanlarKurulu'nuninanmasınıbeklerdim"dediktensonra:Aranızdaiddialarımıtakdiredecekarkadaşlarınbulunacağınainanıyorumsözleriyle,kendisinitakdiredebilmenin,ancakkendisinineşivearkadaşıolmakdurumundabulunmaklamümkünolabileceğiniortayakoyuyordu.Celâlettin

ArifBey,seçimbölgesindeincelemelerdebulunmaksızınAnkara'yadönemeyeceğinidebildiriyordu.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERKAHRAMANERZURUMHALKININBANAAÇTIĞIDOSTKUCAĞINIKÖTÜYEKULLANABİLECEĞİNEASLAİHTİMALVEREMEDİMEfendiler,bendeİstanbul'adönemeyeceğimiİstanbulHükûmeti'neErzurum'danbildirmiştim.Eğerdavetyerivedavetsahibiaynıolsaydı,insanınneredeyse,garipbirnazireyapıldığınahükmedeceğigelebilirdi.Fakat,şartlarbüsbütünbaşkaolduğunagöre,İstanbul'undavetinekarşıbanavefavefedakârlıkkucağınıaçmışolankahramanErzurumhalkının,busamimiyetkucağınıkötüyekullanabileceğineaslaihtimalvermedim.HattâEfendiler,28Eylül1920tarihinde,Erzurumhalktemsilcileriadıyla,memurvehalktanaldığımelliimzalıtelgrafbile,buinancımısarsmadı.Gerçi,telgrafçokkabaveisyankârdı.Fakat,imzalarınçoğu,CelâletinArifBey'invalivekilliğiettiğivilâyetmemurlarınaaitti.ÖzellikleİstinafMahkemesiüyelerindenolupCelalettinArifBeytarafındanPolisMüdürüvekilliğinetayinedilenzatınimzası,butelgrafınnasılçirkinbirzihniyetinürünüolabileceğinedelilsayılamazmıydı'Butelgrafın,MaarifMüdürüMithatBey'inevindetoplananbirtakımkimselertarafındanhazırlandığınıanlamakdagecikmedi.Efendiler,CelalettinArifBey,tekliflerinibiryandanErzurumMerkezHey'etiBaşkanıTevfikimzasıylaCelalettinArifBeyefendi'ninbildirdiğişekildeişlemyapılmasınıkesinlikleisterizdiyedestekletirken,biryandanda,Ankaraileşifrelihaberleşmelerdebulunularak,sözdebirtakımişleryapılmakveteşebbüsünnasılbiretkiyarattığıanlaşılmakisteniyordu.Erzurum21/22.9.1920MilliEğitimBakanlığı'naAnkaraErzurumMilletvekiliNecatiBey'e:Mümkünse,SağlıkMüdürlüğü'neMerkezTabibiDoktorSalimBey'inatanmasınahimmetolunmasıuygundur.Bundanöncekiatanmalarınciddiyettenuzakbulunduğu,..ödeneklerimizimutlakaalarakZiraatBankası'ndanhavaleveriniz.Meclis'eyazılmıştır(HüseyinAvni)MaarifMüdürüMithatBundansonra:Erzurum22.9.1920MilliEğitimBakanlığı'naAnkaraRızaNurBeyefendi'yeözel:Şimdiyekadaryazdığımişlerdennasılbirsonuçeldeedildi'BakanlarKurulu'ndabukonuüzerindenegeçti'Lûtfenbanabilgivermeniziricaeder,gözlerinizdenöperim.(CelâlettinArif)MaarifMüdürüMithatDahasonrada:ÇokivediErzurum25.9.l920MilllEğitimBakanlığı'naAnkaraRızaNurveNecatiBey'lereözel:ErmenileriyolagetirmekmaksadıylaHaziran'daseferberlikilanedilereküçyüzbeş(1305/1889)doğumlularakadarsilâhaltınaçağrılmışdokuzbinisavaşgörmüşveonüçbinidesavaşgörmemişolmaküzeretoplamyirmiikibinaskerlesubayailesininbeslenmelerihemenhemenErzurumilihalkınayükletilerek,şuzamandasavaşvergileritoplanmaksuretiylebirbuçukmilyonliralıkyiyecek,hayvanvearaçlarıalınmıştır.Halk,maksadınyüceliğinitakdirederekbukadarfedakârlıkettiktensonra,Yiçerin'inbilinenmektubununaskerîharekâtısonuçsuzbırakması,ErmenilerinbundancesaretalarakMüslümanhalkı,zülümleryaparken,ordununErmeniBolşevikbirleşmesiniilerisürerekcesaretsizlikgöstermesiveKızıllarileistenildiğiderecedeanlaşılması,bunlarınyanındaCelalettinArifBey'inyazdığıyolsuzluklarameydan

verilmesipekkötübiretkiyapmış,halkıayaklanmayavedensizliğesürûklemiştir.KâzımPaşa'daDoğu'dakiişIeriidareedebilmekudretiolmadığından,buradakisiyasîveaskerîdurumuErmenilerekarşıkoyabilecekşekildeiyiidareedebilecekdirayetliveaynızamandaolağanüstüyetkiyesahipbirhey'etinvarlığışarttır.Şimdiyekadardeğerlizamanlar,Ankara'dadosyasıbulunangereksizyazışmalarlageçmiş,belkidebirçokfırsatlarkaybolmuştur.Öteyandan,Erzurum'unmevsimbakımındangüçzamanlarıgeldi.Ordununkorunmasızaruretiolduğuhalde,elbisevebeslenmekonusundapekçoksıkıntıçekilmektedir.Askerîvesivilmemurlardörtaydanberimaaşalamamaktadırlar.Askerigiderleriçinyenivergilerkoymayıdüşünüyorlarsadahalkıngücünübilmiyorlar.Durumlarıaslaelverişlideğildir.İstanbulHükûmetipekkayıtsız.Yakıniller,özellikleHarputilibüsbütünkayıtsız,hiçilgigöstermemektedir.BugibikonulardaHükûmet'ten,gerekirsebenimadımaMeclis'inizdendegensoruönergesivererekaraştırmaisteyinizveordununihtiyaçlarınıoracakesinliklesağlandıktansonrageliniz.Doğuilleriileilgilihaberlerepekinanmadım.İmza:HüseyinAvni.MaarifMüdürüMithatGörülüyorki,CelalettinArifBey'in,Hükümetüyeleriarasındaki,iddialarınıtakdiredeceğinisandığıvemakamınınşifresindenyararlanmayakalkıştığızatdakendisininsırdaşıolmakistememişveMeclisBaşkanlığı'nıhaberdaretmiştir.Efendiler,kırkellikişinin,bütünErzurumhalkıadınatelgrafçekmeksuretiyleoynanmakistenenoyununiçyüzü,yineErzurumhalkındangelenvehalkınBüyükMilletMeclisiHükûmeti'nekarşıbağlılıkvefedakârlıkduygusuyladoluolduğunugösterentelgraflaanlaşıldı.CelalettinArifBey,Ermenistanseferinde,ensonundaBüyükMilletMeclisiOrdusununzaferkazandığınıgözleriylegördüktensonra,yanigeridönmesiiçinyapılantebligatıaldıktantamkırkyedigünsonra,Erzurum'danayrılmayakararvermekmecburiyetindekalmıştır.Bunarağmen,hareketiniMeclis'eşutelgraflamüjdeliyordu:Erzurum,27.11.1920BüyükMilletMeclisiBaşkanlığı'naBüyükMilletMeclisiİkinciBaşkanıveAdaletBakanıCelalettinArifBeyefendi'nin,milletvekilimizHüseyinAvniBey'lebirlikte,dünkügün,kışınşiddetinerağmen,ErzurumhalkınınbüyükveparlakuğurlamatöreniyleAnkara'yahareketettikleriniarzeder,buvesileyleMeclis'ekarşısonsuzsaygılarımızısunarız.Müdafaa-iHukukMerkezHey'etiBaşkanTevfikHüseyinAvniveCelâlettinArifBey'lerinErzurum'dandöndüktensonra,Meclis'tekimuhaliftutumlarıveKâzımKarabekirPaşa'yakarşıyaptıklarıhücumveeleştirilerleMeclis'içokişgalettiklerigörülmüştür.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERDOĞUCEPHEMİZDEERMENİLERLESAVAŞBAŞLIYORSaygıdeğerEfendiler,doğusınırlarımızdaaceleolanişimiz,CelâlettinArifBey'in,Erzurum'uninkılâptarihindebıraktığıizidahafazlaelealıpincelemeyeelverişlideğildir.Arzubuyurursanızogünlerindoğusınırlarımızdakiciddîişlerinegeçelim:Yüksekhey'etinizcedebilinmektedirki,MondrosAteşkesAnlaşması'ndanberiErmeniler,gerekErmenistaniçinde,gereksınırayakınyerlerde,Türkleritopluolaraköldürmektenbirangeridurmuyorlardı.1920yılınınSonbaharındaErmenilerceyapılanzulümlerdayanılmazbirkerteyegeldiveErmenistanseferinekararverdik.9Haziran1920tarihinde,Doğubölgesindegeçiciseferberlikilânettik.15'inciKolorduKomutanıKâzımKarabekirPaşa'yıDoğuCephesiKomutanıyaptık.1920Haziranında,Ermeniler,Oltu'dakurulan,mahallîTürkyönetiminekarşıhareketle,obölgeyielegeçirdiler.DışişleriBakanlığı'mıztarafındanErmenilere7Temmuz1920'debirültimatomverildi.Ermenileraynışekildehareketlerinedevamettiler.Sonunda,seferberliktenüçbuçukdörtaykadarsonra,ErmenilerinKötek,Bardizbölgelerinde

toplanankuvvetlerimizetaarruzuilesavaşabaşlandı.Ermeniler,24Eylül1920sabahıBardizcephesindenbaskınşeklindeyaptıklarıgenelbirtaarruzilebaşarıyaulaştılar.Efendiler;DoğuCephesi'ninbucansıkıcıbilgilerverenraporunuokurken,CelâlettinArifBey'inde,Ermenilerintaarruzgünüolan24Eylüldeyazılmış,bildiğimizültimatomunualıyordum(Belge:259).Ermenilergeripüskürtülüpgirdikleribölgelerdenatıldılar.Ordumuz28Eylülsabahıilerihareketegeçti.AynıgündeErzurum'unelliimzasıdaAnkara'yataarruzageçiyor.Nekötütesadüf!...Sanki,buEfendiler,Ermenilerlealeyhimizdehareketesözleşmişgibiler...Ordu,29EylüldeSarıkamış'agirdi,30EylüldeMerdenekişgaledildi.Fakatbazısebeplervedüşüncelerle28Ekim1920tarihinekadar,biray,Sarıkamış-Lâloğluhattındakaldı.Busebeplerdenbirininde,Erzurum'dabulunanCelâIettinArifBeyvearkadaşlarınınyarattıklarıdurumolduğunutahminbuyurursunuz.Gerçektende,KâzımKarabekirPaşa'nın29Eylül1920tarihindeSarıkamış'tançekilentelgrafında:30EylüldecepheyigezipgerekentalimatıverdiktensonraErzurum'agiderek,oradageçenolayınsonuçlandırılacağıarzolunur...deniliyordu.

KâzımKarabekirPaşa,30Eylül1920tarihinde,Sarıkamış'tanCelâlettinArifBey'eyazdığıbirşifrede:"Erzurumhalkıadınakırkelliimzaileçekilenaçıktelgraf,dışdüşmanlarınmilyonlarsarfederekeldeedemeyeceğibirbelgedir.Olayınkendisindendahaönemlivetehlikeliolanbuaçıktelgrafıdışdüşmanlarıntehlikevetehdidinden.dahayıkıcıvedoğuracağıağırsonuçlarıcephedurumundandahaönemligördüğümdenyarınErzurum'ageleceğimibildiririm"diyordu.CelâlettinArifBey,5/6Ekim1920tarihlitelgrafıyIaözelliklevatanseverorduiçindedeğerlivehalkıngüveninikazanmışpekçoksubayveüstsubaybulunduğundan,yolsuzlukşikâyetlerielbetteordunundayanmagücünüvedisiplinesaslarınıetkileyecekkadarbüyümemiştirşeklindebilgiveriyordu.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERORDULARIMIZINÜSTSUBAYVESUBAYLARIHAKKINDABİLİNENBİRGERÇEKYıllarcavatanınçeşitlisavaşalanlarındakomutaettiğimordularımızınüstsubayvesubaylarıileilgiligizli,zatenbildiğimbirgerçeğiyüzseksenincidefadaolsaişitmişolmaktanelbettepekmemnunolmuştum.Efendiler,savaşalanındaverilecekemribekleyenDoğuOrdumuz,28Ekiml920günüKarsüzerinehareketebaşladı.Düşman,direnmeksizinKars'ıterketti.Kars30Ekimdetarafımızdanişgaledildi.7Kasımtarihindebirliklerimiz,Arpaçay'ınakadarolanbölgeyiveGümrü'yüelegeçirdi.Ermeniler,6Kasımdaateşkesvebarışiçinmüracaatetmişlerdir.Bizdeateşkesanlaşmasınınmaddelerini,DışişleriBakanlığıvasıtasıyla,8KasımdaErmeniordusunabildirdik.26Kasımdabaşlayanbarışgörüşmeleri2Ocaktasonbulduve2/3OcakgecesiGümrüAntlaşmasıimzalandı.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERMİLLİHÜKÜMETİNYAPTIĞIİLKANTLAŞMA:GÜMRÜANTLAŞMASIEfendiler,GümrüAntlaşması,MillîHükûmet'inyaptığıilkantlasmadır.Buantlaşmaile,düşmanlarımızınhayallerindetaHarşitvadisinekadaruzananTürkülkelerinikendisinebağışlamışolduklarıErmenistan,OsmanlıDevleti'ninl877seferiylekaybetmişolduvebuyerleri,bize,MillîHükumet'eterkederekaradançıkarılmıştır.Dünyadakidurumlardaönemlideğişikliklerolmasıyüzünden,buantlaşmayerine,dahasonrayapılan16Mart1921tarihliMoskovave13Kasım1921tarihliKarsAntlaşmalarıgeçerliolmuştur.Efendiler,obölgeningeneldurumuvesınırlarımızbakımındantemashalindebulunduğumuzGürcistanileolanilişkilerimizvearamızdageçenolaylarhakkındadakısacabilgivereyim:l920yılınınTemmuzunda,Batum,İngilizlertarafındanboşaltılınca,Gürcülerhemenişgalettiler.BudurumBrest-LitowskveTrabzonAntlaşmalarınaaykırıolduğundan,25Temmuz1920'detarafımızdanprotestoedilmişti.8Şubat1921'deAnkara'daitimatnamesinisunmuşolanGürcüelçisiylede,Türkiye-Gürcistanantlaşmasıiçingörüşmelerbaşlamıştı.Nihayet23Şubat1921'deverdiğimizkesinbirültimatomüzerineArdahanArtvinveBatum'unbizebırakılmasınarazıolundu.Batum'unişgalibutarihtenonbeşgünsonragerçekleşmiştir.Buyerlere,Türkiye'yekatılmayısabırsızlıklabekleyenhalkınalkışlarıiçindegirildi.Dahasonra,MoskovaAntlaşmasıgereğinceBatumboşaltıldı;fakatişgaletmişolduğumuzötekiyerlerinanavatansınırlarıiçindekalmasıpekiştirildi.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERTRAKYA'DAKİDURUMEfendiler,içindebulunduğumuztarihlerdeTrakya'nındurumunadahepbirliktegözgezdirelim:DoğuTrakya'da,AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti'ninTrakya-PaşaeliMerkezHey'etibirkongreyaptı.Bukongre,Trakya'nınidaresini,Trakya-PaşaeliMerkezHey'eti'neverdi.Trakya'daKolorduKomutanıolarakbulunanCaferTayyar(CaferTayyarPaşa),buMerkezHey'etindeolmaklabirlikte,EdirnemilletvekiliolarakdaMeclis'imizeüyeseçilmiştir.TrakyaMerkezHey'eti'neveKolorduKomutanı'naverdiğimiztalimat,Trakya'nınkaderininbütünmemleketinkaderiylebirlikteçözülebileceğiesasınadayanıyordu.Askerîharekâtbakımındandaverdiğimizdirektifşuydu:ÜstünkuvvetlerintaarruzunauğranılırsasonunakadardirenilecekveTrakyatamamiylezaptveişgaledilmişolsabile,teklifedilecekherhangibirçözümşeklitekbaşınakabuledilmeyecektir.ZatenTrakya'dakikomutanındakararınınböyleolduğuifadeedilmekteydi.Fakatsonzamanlarda,KomutanCaferTayyarBey,yabancılarınverdiğiteminatüzerineyapılandaveteuyarılsaİstanbul'agitmiş,bizedurumuancakdönüşündensonrabildirmişti.Anlaşıldığınagöre,DoğuTrakya'nınyalnızbaşınavarlığınıkoruyamayacağıancakBatıTrakyailebirleşerekbiryabancıdevletinidaresisayesindeyaşayabileceğiyolundafikirlertelkinedilmiş...Herhaldemanevîgücükıracakbirtakımpropagandalaryapılmış...CaferTayyarBeyİstanbul'daikenTümenkomutanlarındanMuhittinBey,İstanbul'danKolorduKomutanlığınaatanmışCaferTayyarBey'inTrakya'yadönmesineizinverilmiş.CaferTayyarBey,İstanbulçevreleriylegörüştüktensonra,MuhittinBey'inteklifinerağmen,artıkkolordununkomutanlığınıüzerinealmamış,MuhittinBey'inüzerindebırakmış.BöyleceTrakya'nınkaderi,İstanbulsiyasîçevrelerininetkisineterkedilmiş...Efendiler,BüyükMilletMeclisiaçıldığızaman,Trakya'da,1'inciKolordu'nunsavaşdüzeniŞöyleydi:KolordukarargâhıEdirne'de60'ıncıTümen:Keşan,Edirne,Uzunköprüdolaylarında;55'inciTümen:Tekirdağbölgesinde;49'uncuTümen:Kırklarelibölgesinde.Yunanordusu,Anadolu'da,BatıCephesindeyaptığıgeneltaaarruzdabaşarısağladıktansonra,20Temmuz1920'deTekirdağ'abirtümençıkardı.Tekirdağbölgesindepekdağınıkbirdurumdabulunan55'inciTümen,toplanmayavakitbulamadan,Yunantümeni,Edirne'yedoğruyürümeyebaşladı.BatıTrakya'danMeriç'igeçerektaarruzetmekisteyenYunankuvvetleri,obölgedcki60'ıncıTümen'ekomutaedenCemilBey'in(İçişleriBakanıCemilBey'dir)ve15HazirandakuvvetleriyleEdirne'yegelmişbulunanveEdirne-KaraağaçistasyonuarasındaciddîsavaşlarvermişolanŞükrüNailiBey'in(ŞükrüNailiPaşa)dikkatvedirenmelerisayesindedurdurulduveilerlemeleriönlendi.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERTRAKYA'DAKİKOLORDUMUZUNASKERLİĞİNGEREKLERİNİVEVATANSEVERLİKNAMUSUNUYERİNEGETİREMEMESİNİNTEKSORUMLUSUCAFERTAYYARPAŞA'DIREdirne'yedoğruserbestçeilerlemekteolandüşmantreninekarşı,bütün1'inciKolordu

kuvvetlerinitoplayıptedbiralacakkomutanın,KolorduKomutanıMuhittinBeyinneyaptıgınıbilmiyorum.Yalnızeldeettiğimbilgileregöre,CaferTayyarBey,kendikuvvetleriiletemaskuramadan,Havzayakınlarındaatladolaşırkendüşmantarafındanesiredilmiştir.Ondansonrasevkveidaredenmahrumkalan1'inciKolordu'muztamamiyledağıldı.Birliklerininbirkısmıesiroldu,birkısmıdaBulgaristan'asığındı.Sonuçolarak,Trakya'nıntamamıYunanlılarınelinegeçti.Neyazıkki,1'inciKolorduKomutanı'nca,milletinistediğivebeklediğiilerigörüşlülüğün,uyanıklıkvefedakârlığıngösterildiğineşahitolamadık.Efendiler,Trakya'nınözelvegüçdurumveşartlariçindebulunduğunaşüpheyoktu.Fakatbuözellikvegüçlük,hiçbirzamanTrakya'dakikolordununaskerliğingerekleriniyerinegetirmesinevevatanperverliknamusunugöstermesineengelolamazdı.Eğer,buyapılamamışise,milletvetarihkarşısındabulunanteksorumlusuCaferTayyarPaşa'dır.Tarihtebütünbirvatanı,çoküstündüşmankuvvetlerikarşısında,sonbiravuçtoprağınakadarkarışkarışkahramancavenamuslucasavunmuşveyinevarlığınıkoruyabilmişordulargörülmüştür.Türkordusuocevherdebirordudur.Yeterkionakomutaedenler,komutaedebilmevasıflarınasahipolabilsinler!Efendiler,komutanlar,askerliğingörevvegereklerinidüşünürveuygularken,beyinlerinisiyasîgörüşlerinetkisialtındabulundurmaktankaçınmalıdırlar.Siyasetingereklerinidüşünenbaşkagörevlilerbulunduğunuunutmamalıdırlar.Komutanların,emirlerialtınaverilenmilletevlâdını,memleketvasıtalarını,düşmanaveölümedoğrusürerken,düşündükleriteknokta,milletinkendilerindenbeklediğivatangöreviniateşle,süngüyleveölümleyerinegetirereksonuçalmaktır.Askerîgörev,ancakbuanlayışveinançlayerinegetirilebilir.Lâfla,politikaile,düşmanınaldatıcıvaadlerinekulakvermekleaskerlikgöreviyapılamaz.Omuzlarındaveözelliklekafalarındaaskerliksorumluluğunuyüklenecekkadarkuvvetbulunmayanlarınfecisonuçlarlakarşılaşmalarıkaçınılmazdır.Efendiler,birkomutanınesirolmasıdamazurgörülebilir.Ozamanki,askerliğingörevvegerekleriniyerinegetiripuygulamakta,elindekikuvvetisonununakadar,sonsüngüvesonnefesekadarkullandıktansonra,kanınıakıtmakfırsatınıbulamaksızındüşmanelinedüşerse...Efendiler,bütünordusu,üstündüşmankarşısındayenilipdekendiliğindengeriçekilirken,kılıcınıçekiptekbaşınaatını,düşmanbaşkomutanınınçadırınadoğrusürerekölümarayanTürkkomutanlarıgörülmüştür.BirTürkkomutanının,ordusunukullanmaksızın,herhangibirkötütesadüfvekötüşanseseribileolsa,düşmanaesirdüşmesinibizmazurgörsekde,tarih,bunuaslaaffetmezveaffetmemelidir.Türkinkılâptarihiningeleceknesillerehitapveuyarısıiştebudur.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELERİKİNCİKONYAİSYANISaygıdeğerEfendiler,Anadoluortasındaçıkarılaniçisyanların,Yunanordusukarşısındabulunankuvvetlerimizveyaptığımızdüzenlemelerüzerindekikötüetkileri,düşmanlarcaumulansonuçlarıvermedi.Savunmakuvvetlerimizüzerindedoğrudandoğruyatesirinigöstererek,cephemiziyıkmahedefineyönelmişbulunanherakâtlabirlikte,cepheyeyakınbölgelerdedehalkıayaklandırmak,düşmanlarınönemverdikleribirmeseleidi.İstanbul,bukonudaötedenberiçalışmaktaydı.ZeynelâbidinPartisi'ninKonyavedolaylarındaçıkmasınavasıtaolduğuisyanhareketleri,nihayet1920yılıEkimininbaşındapatlakverdi.Delibaşadındabireşkıya,beşyüzkadaraskerkaçağınıtopladı.2/3Ekim1920gecesiÇumra'yıbastı.3EkimsabahıdaKonya'yagirdiveidareyielegeçirdi.KonyavalisibulunanHa

ydarBeyveKomutanAvniBey(MilletvekiliAvniPaşa'dır)Konya'dabulunanazsayıdakiaskervejandarmaile,Alâettintepesinde,âsîlerekarşıanılmayadeğerbirkahramanlıklasavunmadabulundular.Fakatâsîlerinçokluğuvehertaraftansaldırmalarıkarşısındaâsîlereesirdüştüler.AynıgünlerdeBeyşehirveAkşehirilçelerindedegörevliolarakdolaşanaskerîhey'etlerimiz,oralardakiâsîlertarafındangörevyapmaktanalıkondular.IlgınilçesininÇekilköyüyakınlarındatoplananüçyüzkadarâsîde,nasihatiçingidenhey'eteateşetti.Konya'nıngüneyindeKaramanilçesindedeâsîlertoplanmayabaşladı.Sultaniyeâsîlerinelinedüştü.Efendiler,buayaklanmalarakarşı,Afyonkarahisar'danveKütahya'dansevkettiğimizDervişBey(KolorduKomutanıDervişPaşa)komutasındakikuvvetler,Konya'nınkuzeyindekiMeydanistasyonuyakınlarındaâsîlerlekarşılaştı.Ankara'dandabirsüvarialayıvebirdağtopuile,ozamanİçişleriBakanıolanRefetBeykomutasındasevkedilenkuvvet,MeydanistasyonundanilerleyenDervişBeykuvvetiylebirleşti.AdanaCephesindendebirkuvvetKaraman'adoğruyolaçıkarıldı.Konyaüzerinehareketedenkuvvetler,âsîlerleyaptıklarıbirkaççatışmadansonra,6Ekim1920'deKonya'yıâsîlerdenkurtardı.OradankaçanâsîlerKoçhisar,Akseki,BozkırveManavgat'adoğrugittiler.DiğerbirkısımâsîlerdeAfyonkarahisar'laKonyaarasındakiKadınhanveIlgın'ıişgalettiler.BubölgeyedeBatıCephesi'ndenYarbayOsmanBeykomutasındabirkuvvetgönderildi.OsmanBeymüfrezesiIlgın,Kadınhan,ÇekilveYalvaç'takiisyanlarıbastırdı.GüneydengelenkuvvetimizKaraman'ıkurtardı.İsyanbölgesindeâsîleritepelemeyibaşarankuvvetlerimizBozkır,SeydişehirveBeyşehir'ideisyancılardantemizledi.Hertarafta,âsîlerindöküntülerindenbirkısmıbizekatıldılar.BirkısmıdaAntalyaveMersinyönlerinedoğrukaçtılar.Delibaş,MersinbölgesindeFransızlarasığındı.Saygıdeğerefendiler,Yeşilorduteşkilâtındansözederkenaçıklamıştımki,düşmanakarşıoluşturulacakkuvvetlerkonusundaikizıtgörüşçarpışmayabaşlamıştı.Bizimbenimsediğimizdüzenliordukurmagörüşünekarşıçıkılarakmilisdiyebileceğimizbirçeşitteşkilâtkurmagürüşüneağırlıkkazandırılmakisteniyordu.Reşit,EthemveTevfikkardeşler,Kütahyayakınlarında,Kuva-yıseyyareadıaltındaveellerialtındabulunankuvvetedayanarakbugörüşünbaşınıçekiyorlarveateşlibirşekildeçalışıyorlardı.

İÇİNDEKİLER|İÇİSYANLARVEDOĞUCEPHESİNDEKİGELİŞMELER"ORDUDANFAYDAYOKTUR"SÖZLERİVEBATICEPHESİKOMUTANI'NINTAARRUZTEKLİFİBatıCephesi'nde,ordudavehalkarasındabuyaygıngörüşetrafındayapılanpropagandaokadargüçlüveetkilibirdurumageldiki,ordudanfaydayokturdağılsın!HepimizKuva-yıMilliyeolalım...sözlerihertaraftakulaklarıdoldurmayabaşladı.BatıCephesibirlikleriarasında,Kuva-yıMilliyehalinde,birbölgevebircepheyesahipbulunanEthemBeymüfrezesininadamları,âdetamüstesna,orduerlerindendahaüstün,imtiyazlıvegıptaedilecekdurumdasayılmayabaşladı.EthemBeyvekardeşleride,herkesüzerindebirçeşitotoriteveüstünlükkurmayabaşladılar...İştebusıralardaidiki,BatıCephesiKomutanı,GenelKurmayBaşkanlığı'na,EthemveTevfikkardeşlerinetkisiyleolduğusanılanbirtekliftebulundu:"YunanordusununGedizyakınındabulunanmüstakilbirtümeninetaarruzetmek!.."BatıCephesiKomutanı,düşmankuvvetlerininuzunbircepheüzerindedağılmışolarakbulunduğu,Gedizyakınındakikuvvetininzayıfvetekbaşınabırakıldığınıilerisürerken,düşman

moralininbozukolduğunudakabulediyordu.Otarihlerde,YunanordusuüçtümenleBursabölgesinde;birtümenleAydındolaylarında;birtümenleUşak'tavebirtümenleGediz'debulunuyordu.

İÇİNDEKİLERDÜZENLİORDUYAGEÇMEKARARI Gediztaarruzu ÇerkezEthemvekardeşlerininçıkardığıdedikodular Meclis'tegörülenaykırıeğilimlerveNazımBey'inİçişleriBakanlığı'naseçilmesikarşısındabenimsediğimtutum Milletvekilleriniseçerkençokdikkatlivetitizolmalıdır AliFuatPaşa'nınMoskovaBüyükelçiliği'neatanmasıvecepheninikiyeayrılmasıkararı Sür'atledüzenliorduvebüyüksüvaribirliklerikurmavedüzensizteşkilatfikirvesiyasetiniyıkmakararı

İÇİNDEKİLER|DÜZENLİORDUYAGEÇMEKARARIGEDİZTAARRUZUBatıCephesiKomutanı,ikipiyadetümeniniveEthemBey'inKuva-yıSeyyâresi'niGediz'dekiYunantümeniüzerinehareketegeçirebilecekti.Buharekettenparlakbirsonuçalmayıumuyordu.GenelkurmayBaşkanlığı,BatıCephesiKomutanlığı'nınbuteklifinikabuletmedi.Çünküdüşmanordusugeneldurumuitibariylebizimordumuzdandahakuvvetliidi.Biz,dahaordumuzukurmuşvedüzenesokabilmişdeğildik.Cephanemizmiktarıdaağırdanalmamızıgerektiriyordu.Bütüncephekuvvetlerimizemüracaatederekveazçoküstünbirkuvvettoplayarak,Gediz'dedüşmanakarşısür'atlebirbaşarıkazanmakbelkimümkünolabilirdi.Fakatkuvvetlerimizvehazırlığımız,böylebirbaşarıyıgenelvesonuçaldırıcıbirbaşarıyagötürmeyeelverişlideğildi.Ohalde,bütünişeyarayankuvvetlerimizi,sınırlıvegeçicibirbaşarıeldeetmekiçinkullanmışveyıpratmışolacaktık.Butakdirde,düşmanbütünkuvvetleriilebirkarşıtaarruzageçerse,hertaraftayenilgikaçınılmazolurdu.BundandolayıdacepheninveHükûmet'inşimdilikorduteşkilâtınıgenişletmekvemevcudunuartırarakcepheyikuvvetlendirmeyeçalışmakgerekiyordu.MemleketinölümkalımmeselesidemekolanBatıCephesi'ndeözelvesınırlıdüşüncelerekapılmakdoğrubulunmuyordu.GenelkurmayBaşkanıbuGediztaarruzununyapılmamasındaısraretti.BatıCephesiKomutanlığıile,haberleşmeyoluylaanlaşamadı.BizzatAnkara'danEskişehir'dekiBatıCephesiKarargâhı'nagitti.GenelkurmayBaşkanıİsmetPaşaileBatıCephesiKomutanıAliFuatPaşa'nınbugörüşmelerisonunda,AliFuatPaşadurumuyerindebirdahaincelediktensonrakararvermeküzere,hareketiertelemiştir.Fakat,birkaçgünsonra,CepheKomutanlığı'ncagönderilenrapordantaarruzakararverildiğianlaşılmıştır.Efendiler,ogünlerdebutaarruzlehinde,hertaraftaveMeclis'temüthişbirpropagandayapılıyordu."DüşmanGediz'detekbaşınadır.Bizonuoradayokederiz.Parlakbirdurumortayaçıkar.ZatenYunanordusukaçmayahazırdır"sözleriyle,Gediztaarruzunungerekliolduğu,neredeysegenelbirkanaathalinegetirilmekisteniyordu.Sonunda,BatıCephesiKomutanı,61'incive11'inciTümenlerveKuvve-iSeyyareler'le24Ekim1920'deGediz'dekidüşmanataarruzetti.Efendiler,dalgalı,disiplinsiz,emirvekomutasızbazıhareketlerdensonra,bildiğinizüzere,Gediz'deyenildik.Yunanordusubuhareketecevapoimaküzere,25Ekim1920günüBursaCephesinden

taarruzageçti.Yenişehir'iveİnegöl'üişgaletti.Uşak'tan,Dumlupınarsırtlarıilerisindebulunanbirliklerimizesaldırdı.Birliklerimiz,Dumlupınarsırtlarınakadarçekildi.BöyleceEfendiler,cepheninhertarafındayenidengenelbiryenilgiyeuğradık.BatıCephesiKomutanı'nın,taarruzageçmesindendörtgünsonraBakanlarKurulu'ndaşutelgrafıokundu:GenelKurmayBaşkanlığı'na,Çandarhisar27/28.10.19201-Birliklerinsavaşkayıplarınısür'atletelâfiihtiyacındayız.Gedizsavaşı,üçyüzsavaşçıdankurulubirliğin,birtaburunsavaşgöreviniyapmasınayeterliolmadığınıgösterdiğinden,taburmevcutlarınıdörderyi.izsavaşçıyaçıkarmakmecburiyetindeyiz.Busavaşlardolayısıyla,bütündepobirlikleribilecepheyesürüldüğündenyetişmiş,silâhlıveteçhizatlıbinikmalerinin,özellikleAnkara'dakibirliklerinden,bumümkündeğilseenyakınbiryerdenaceleolarakgönderilmesini,2-Askerîmanevralarvesavaşlargiydirilebilenerlerinbileelbiselerini,ayakkabılarınıparçalamış,dündenberikaryağandağlardaaskerçıplakveyalınayakayakkalmıştır."CepheKomutanlığıVekilliği"emrindehiçbirşeyolmadığından,özelliklekaput,ayapkabı,pamuklu,elbise,yelek,kuşak;kısacası,havaşartlarındankorunmakiçinneverilmekgerekiyorsa,onbeşbinhesabıylaaceleolarakgönderilmesiniarzvericaederim.3-MillîSavunmaBakanlığı'na,GenelkurmayBaşkanlığı'navebilgiedinilmesiiçinCepheKomutanlığıVekilliği'neyazılmıştır.(BatıCephesiKomutanıAliFuat)Efendiler,BatıCephesiKomutanıAliFuatPaşa'nın,dahaGedizsavaşınınyapılmaktaolduğubirsıradaokuduğumuzbutelgrafındayazılmışolanlarla,bunlardasezilenanlamvezihniyetinpekdikkatedeğergörülmesitabiîdir,sanırım.Askerindurumu,kuvvetimizinmiktarı,hazırlığımızınderecesi,bütünmemleketteherbakımdanmuhtaçolduğumuzmuzkaynaklarınkudretvekabiliyeti,elbettebutelgraftarihindenüçgünönceBatıCephesiKomutanlığı'ncabiliniyordu.Herşeytamamolupda,bunlarGedizMuharebesi'ninyapıldığıüçbeşgüniçindemimahvolmuştu'Bilinmekteolanbütüngerçeklererağmen,BatıCephesi,GenelkurmaykurmayBaşkanlığıtarafındanmıtaarruzazorlanmıştı'Sözkonusutelgraf,BakanlarKurulu'ndaokunduktansonraaltınaşunotyazılmıştı:BakanlarKurulu'ncaokundu.İlerisürülensebeplerveolaylaraklayatkınbulunmadı.Gerekliyardımınyapılacağıtabiidir.3'ncüAlay'danbeklenenkuvvetgönderilecektir.(İsmet).

İÇİNDEKİLER|DÜZENLİORDUYAGEÇMEKARARIÇERKEZETHEMVEKARDEŞLERİNİNÇIKARDIĞIDEDİKODULAREfendiler,herbaşarısızlığınsonundabirtakımdedikodularınortayaçıkmasıbeklenmelidir.GedizMuharebesi'densonradageneldurumfecibirgörünüşarzedince,hertaraftadedikodular,haklıvehaksıztenkitlerbaşladı.BazılarıveheleKuva-yıSeyyare'ciler,Ethemvekardeşleri,bütüntünsuçucephekomutanınavedüzen:iordutümenlerineatarak,kendileriningüçdurumdabırakılmışolduklarıyolundapropagandayaptırıyorlarve"ordukomutanıkendihatâlarınıkapatmakiçinkusurubizeyükletiyor"diyorlardı.OrdudaKuva-yıSeyyare'ninhiçbirişyapmadığını,yapmagücündeolmadığını,savaştaverilenemirlereuymadığını,daimatehlikedenuzakbulunduğunuiddiaveispatediyordu.Efendiler,açıklamalaratekrarbıraktığımnoktadandevametmeküzere,buradaküçükbirolayıdilegetirmememüsaadeniziricaedeceğim.Bilindiğiüzere,BüyükMilletMeclisi'ninkuruluşusırasındaortayakonanesaslaragöre,"İcraHey'eti"adıverilenHükûmet'inüyeleri,doğrudandoğruyaveayrıayrıMeclistarafındanseçiliyordu.Buusul4Kasım1920tarihine

kadaruygulandı.Bununlailgilikanun,ancak4Kasım1920'de:"Bakanlar,BüyükMilletMeclisiBaşkanı'nınMeclisüiyelerindengöstereceğiadaylararasındansaltçoğunluklaseçilir"şeklindedeğiştirildi.

İÇİNDEKİLER|DÜZENLİORDUYAGEÇMEKARARIMECLİSTEGÖRÜLENAYKIRIEĞİLİMLERVENAZIMBEY'İNİÇİŞLERİBAKANLIĞINASEÇİLMESİKARŞISINDABENİMSEDİĞİMTUTUMİştearzetmekistediğimhusus,bakanlarınseçimiileilgilikanunundeğiştirilmesinigerektirensebepledenbiridir.Efendiler,4Eylül1920tarihinde,TokatMilletvekilibulunanNazımBey,89oyakarşı98oyla,Meclis'çeİçişleriBakanlığı'naseçildi.NazımBey,dakikakaybetmeksizinbüyükbiraceleyleBakanlıkmakamınagidipdahasonraBakanlarKuruluBaşkanıdaolmamdolayısıylabeniziyaretegeldi.Ben,NazımBey'ikabuletmedim.YüceMeclis'ingüveninikazanarakseçilmişolanbirbakanıkabuletmemekleyaptığımmuameleninmahiyetvenezaketinielbettetakdirediyordum.Fakatmemleketinbüyükyararı,benibuyoldahareketemecburtutuyordu.Elbette,buhareketiminsebebiniaçıklayıpispatedeceğimdenveaçıklayacağımnoktanınyüceMeclis'çedeönemligörüleceğindenemindim.Efendiler,Meclisüyeleriarasından,aykırıbirtakımprensiplereeğilimgösterenlerortayaçıkmayabaşlamıştı.BunlardanbiriolmaküzereNazımBeyvearkadaşlarıençokdikkatimiçekmişti.NazımBey'in,kendisindendahaSıvasKongresisıralarındaaldığımsafsatalarladolubazımektuplarından,nezihniyetvekarakterdebirkimseolabileceğinianlamıştım.NazımBey,milletvekiliolarakAnkara'yageldiktensonra,hergünyeniyenisiyasîfaaliyetlergösteriyordu.Oluşmayabaşlayanhersiyasîgruplatemasfırsatınıkaçırmıyordu.NazımBey,bizzatveyadolaylıolarakyabancıçevrelerdenbazılarıiletemasyolunubulmuş;onlardanteşvikgörmüşveyardımimkânlarıdasağlamıştı.BuzatınHalkİştirakıyyunFırkasıdiyegayriciddîvesırfkendisinedisineçıkarsağlamaküzerebirpartikurmateşebbüsünegeçerek,milliyetçiliğeaykırıfaaliyetsevdasındabulunduğunumutlakaduymuşsunuzdur.dur.Buzatınyabancıçevrelerecasuslukettiğinedeaslaşüpheetmiyordum.Nitekim,dahasonraİstiklâlMahkemesibirçokgerçeğiortayakoymuştu.İşteEfendiler,buNazımBey,kendisininvearkadaşlarınınyaptığısüreklipropagandasayesindevebizemuhalefetehazırlananlarınmilletinyüksekyararlarınıunutarakyaptıklarıyardımlarlaİçişleriBakanlığı'nageçirilmişti.BöyleceNazımBey,Hükûmet'inbütüniçidaremakinesininbaşında,memleketvemilletedeğil,fakat,paralıuşağıolduğukimselerinistekleriningerçekleşmesineenbüyükhizmetiyapabilecekdurumagelebilmişti.ElbetteEfendiler,bunaaslarazıolamazdım.OnuniçinİçişleriBakanıNazımBey'ikabuletmedimveistifayamecburettim.Lüzumgörüldüğüzamanda,Meclis'tekigizlioturumda,hakkındakibilgivegörüşlerimiaçıkçasöyledim.

İÇİNDEKİLER|DÜZENLİORDUYAGEÇMEKARARIMİLLETVEKİLLERİNİSEÇERKENÇOKDİKKATLİVETİTİZOLMALIDIRSaygıdeğerEfendiler,pekiyibilirsinizki,sultanlarla,halifelerleidareedilmişveedilmekteolanmemleketlerde,vataniçinenbüyüktehlike,sultanlarınlarınvehalifelerindüşmanlartarafındansatınalınmalarıdır.Bu,çokdefakolaylıklasağlanabilmiştir.Meclislerleidare

edilenmemleketlerdeise,entehlikelidurum,bazımilletvekillerininyabancılaradınaçalınmışvesatınalınmışolmalarıdır.MilletMeclislerinekadargirmeyolunubulabilenvatansızlaraherzamanrastlanabileceğine,tarihinbukonudakiörnekleriylehükmetmekzarurîdir.Bununiçinmillet,kendivekilleriniseçerken,çokdikkatlivetitizolmalıdır.Milletinhatâyapmaktankorunmasıiçintekçıkaryol,düşüncevefaaliyetleriylemilletingüveninikazanmışolansiyasîbirpartininseçimdemilletekılavuzluketmesidir.Genelliklebütünvatandaşların,adaylıklarınıortayaatanherşahıshakkındakararvermeyeyardımcıolacakdoğrubilgilereveisabetlioyasahipbulunacağınıkabuletmek,nazarıolarakvarsayılsa,bile,bununtambirgerçekolmadığı,tecrübelerintecrübeleriyleveinkâredilemezbiraçıklıklaortayaçıkmıştır.Efendiler,bıraktığımıznoktaya,yaniBatıCephesi'nedönüyorum.GedizMuharebesi'nden,onunmaddîvemanevîcansıkıcısonuçlarındansonra,FuatPaşa'nıncepheüzerindekikomutanlıketkiveotoritesisarsılmışgibigörünüyordu.Kendisinikomutadançekmeyizarurîsaymayabaşladım.Tambusıradaidiki,FuatPaşaAnkara'yagelipgörüşmeküzere5Kasım1920tarihlibirşifreileizinistedi.Cevapolarak6KasımdaAnkara'yagelmesininuygunolacağınıbildirdim.FuatPaşaaleyhindekidedikoduveKuva-yıSeyyare'ninvarlığınınordudakidisiplinsizliğeyolaçankötüetkileriokadarhissedilmeyebaşlamıştıki,7KasımtarihindeAliFuatPaşa'yahemenAnkara'yagelmesiniemretmeyigereklibuldum.

İÇİNDEKİLER|DÜZENLİORDUYAGEÇMEKARARIALİFUATPAŞA'NINMOSKOVABÜYÜKELÇİLİĞİNEATANMASIVECEPHENİNİKİYEAYRILMASIKARARIEfendiler,artıkAliFuatPaşa'nınBatıCephesinekomutaedemeyecegineinanmıştım.OgünlerdeMoskovayadabirelçilikhey'etigöndermemizgerekiyordu.Ohalde,FuatPaşabüyükelçiolarakMoskova'yagidebilirdi.BatıCephesideçokciddîvedikkatlibirçalışmabeklediğinden,bucephekomutanlığınıdazatengenelaskerîharekâtıyürütmekteolanGenelkurmayBaşkanıİsmetPaşa'yaekgörevolarakvermekensür'atliveuygunbirtedbirolacaktı.Biryandandagerekiçisyanlaravedirenmelerekarşıgereksavaşharekâtıaçısındankuvvetlibirsüvariteşkilâtınaduyulanihtiyaçaçıktı.SırfbuteşkilâtıkurabilmekiçindeİçişleriBakanıolanRefetBey'e(RefetPaşa)ekolarakbugörevidevererekkendisiniKonyavedolaylarınagöndermeyiuygunbuluyordum.ÇünküRefetPaşa,zamanzamançeşitlisebeplerleKonya'ya,Denizli'yegitmiş,BatıCephesi'ningüneykesimiileilgilenmişveokesimleilgisibulunanbölgeleritanımışbulunuyordu.Ohaldekonuyuşöyleçözebilirdim:Cepheyiikiyeayırmak;önemlikesimleriiçinealanalanıBatıCephesidiyeadlandırarakİsmetPaşa'nınkomutasınavermek;güneykesiminideKonyavedolaylarınagöndereceğimRefetPaşa'yavererek,herikicepheyibirdendoğrudandoğruyaGenelkurmayBaşkanlığımakamınabağlamak...GenelkurmayBaşkanlığı'nıdaMillîSavunmaBakanıolanFevziPaşavekâletedebilirdi.FuatPaşazamanındabirdecephedenSıvas'akadaruzanan"GeriBölgesi"vardı.FuatPaşa,bubölgeyiidareedebilmekiçindebir"CepheKomutanlığıVekâleti"makamıkurmayamecburolmuştu.Bununtabiîvepratikolmadığımeydandaydı.Bubakımdan,yenidüzenlemedebugeribölgesinidemenzilalanıolarakcepheyebıraktıktansonra,MillîSavunmaBakanlığı'nabağlamaktabiîidi.ismetPaşa'nınbirsüreiçinGenelkurmayBaşkanlığı'ndanayrılmaması,ordunundüzenlenmevehazırlanmasındasür'atsağlanmasıiçinyararlıgörüldüğügibi,RefetBey'indeİçişleriBakanlığısıfatınıgeçiciolarakdevamettirmesi,özelliklekendibölgesindegüvenliğinsağlanması,halktanhayvanvemalzemetoplamaksuretiylemeydanagetirmeyemecburolduğusüvariteşkilâtınıbiranöncekurabilmekiçingerekliydi.

İÇİNDEKİLER|DÜZENLİORDUYAGEÇMEKARARISURATLEDÜZENLİORDUVEBÜYÜKSÜVARİBİRLİKLERİKURMAVEDÜZENSİZTEŞKİLATFİKİRVESİYASETİNİYIKMAKARARIEfendiler,8Kasım1920'de,FuatPaşaAnkara'yageldi.Karşılamakiçinbizzatistasyondabulunuyordum.Paşa'yıomuzundabirfilintaolduğuhaldeKuva-yıMilliyekıyafetindegördüm.BatıCephesiKomutanı'nabukıyafetibenimsetendüşüncevezihniyetakımınınbütünBatıCephesiüzerindenekadaretkiliolduğunuanlamakiçinartıktereddüdeyerkalmamıştı.OnuniçinFuatPaşa'yakısabirgörüşmedensonra,alabileceğiyenigörevisöyledim.Memnuniyetlekabuletti.AynıgününgecesiİsmetveRefetPaşalarıdadavetederekyenidurumuvegörevlerinikararlaştırdık.Kendilerineverdiğimkesindirektif:"Sür'atledüzenliorduvesüvaribirliklerimeydanagetirmekten"ibaretti.Böylece1920yılıKasımınınsekizincigünü"düzensizteşkilâtfikirvesiyasetiniyıkmakararı"faaliyetveuygulamaalanınakonulmuşoldu.

İÇİNDEKİLERİSTANBULHÜKÜMETİNİNANKARAİLETEMASARAYIŞLARI Görünüştebizimiçinyumuşaksanılanbirpolitikaile,biziiçtenyıkmateşebbüsü İstanbul'daiktidarmevkiinegetirilenTevfikPaşaKabinesiAnkarailetemasarıyor BilecikGörüşmesikararlaştırılıyorEthemveTevfikkardeşlerinmuhalefetegeçmesi TevfikCepheKomutanı'nıtanımıyor

EthemveTevfikkardeşlerlekendilerigibidüşünenbazıarkadaşlarınınmillihükümeteisyanı BilecikGörüşmesi İzzetveSalihPaşalarAnkara'da

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİNİNANKARAİLETEMASARAYIŞLARIGÖRÜNÜŞTEBİZİMİÇİNYUMUŞAKSANILANBİRPOLİTİKAİLE,BİZİİÇTENYIKMATEŞEBÜSÜSaygıdeğerEfendiler,buradabirandurarakbakışlarımızıİstanbul'açevirelim.DamatFeritPaşaHükûmeti'ninhertürlüdüşmanlaortakolansilâhlasonuçalmaplânıuygulamadabaşarıkazanamamıştı.İçisyanlarakarşıkoydukvedirendik.Yunantaaruzuensonundabirhattadurdu.Yunanlılarınondansonrakihareketleridesınırlıalanlariçindekaldı.İçisyanlaraveYunancephesinekarşıciddîtedbirleralmaktao1duğumuzgörülüyordu.İçeridenvedışarıdengelensilâhlıhücumların,özellikleAnkara'dakiMillîHükûmet'isarsamayacağıanlaşılıyordu.Buitibarla,İstanbul'unsilâhlısaldırıpolitikasıiflâsetmişbulunuyordu.Bunudeğiştirip,yenidenuzlaşmapolitikasınadönergibigörünerek,biziiçerdenyıkmapolitikasıgütmenindahayararlıolacağınainandıklarınahükmedilebilirdi.Tıpkı1919EylülündleDamatFeritPaşa'nınbirinciçekilmesindensonra,AliRızaPaşaKabinesi'ningelmesiyleolduğugibi,görünüştebizimiçinyumuşaksanılanbirpolitikaile,biziiçtenyıkmateşebbüsüyenilenecekti.Bundansonrakimücadelelerimizde,İstanbulvasıtasıylayapılaniçvebarışteşebbüsler,bizigüçsüzlüğedüşürecektelkinlerveYunanordusuylaolduğukadar,fakatanlaşılmasıveanlatılmasıdahagüçşartlariçinde,içeridekibozguncularakarşıuğraştığımızdagörülecektir.İstanbul'dahükûmetinbaşınaTevfikPaşagetirildi.KabinedeDahiliyeNâzırıolarakAhmetİzzetveBahriyeNâzırıolarakSalihPaşa'larbulunuyordu.TevfikPaşaKabinesiderhalbizimletemasveilişkikurmakistedi.BugöreviesasitibariyleAhmetİzzetPaşaüzerinealdı.Saraykurmayhey'etindebulunanbirsubay,AhmetİzzetPaşatarafındanbazınotlarlaAnkara'yagönderildi.Bunotlarda,eskisinebakarakdahaelverişlişartlarla,sözgelişi,İzmir'deOsmanlıhakimiyetialtındaYunanlılartarafındanözelbiryönetimkurulmasınınkabulügibişartlarla,birbarışyapmaümidindebulunduklarıveherşeydenönce,İstanbulHükûmetiilebiruzlaşmaya

varmanınönemliolduğubildiriliyordu.AhmetİzzetPaşa'nınveiçindebulunduğuhükûmetin,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninveHükûmeti'ninnitelikveyetkilerindenhaberdarolmadıkları,hâlâİstanbulHükûmeti'nisürdürmeyivebuyollamilletvememleketinkaderiyle,ilgilisorunlarıçözmeyidüşündüklerigörülüyordu.AhmetİzzetPaşa'yaveTevfikPaşaKabinesi'nedurumubildirmekvekendileriniaydınlatmakmaksadıyla,gerekenbilgivegörüşlerietraflıolarakyazdırıpAnkara'yagelenözelmemuraverdikvekendisini8Kasım1920tarihindeİnebolu'yadoğruyolaçıkardık.12Kasım1920günü,Zonguldak'tanYüzbaşıKemalimzalıkısabirtelgrafaldım.Bunda,şifrelibirtelgrafıçekmeküzereİstanbul'dangönderildim,deniyordu.Sözkonusu,şifrelitelgraf,DahiliyeNâzırıİzzetPaşa'nınimzasınıtaşıyordu.İstanbul'da9Ekim1920tarihindeyazılmıştı.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİNİNANKARAİLETEMASARAYIŞLARIİSTANBUL'DAİKTİDARMEVKİİNEGETİRİLENTEVFİKPAŞAKABİNESİANKARAİLETEMASİMKANIARUYORButelgrafta,İstanbulileZonguldakarasındaFransıztelsiziilehaberlşmeküzereFransıztemsilcisininiznialındığıbildirildiktensonra:"Hükûmetilebiruzlaşmaesasıkabuledildimi'Kabuledildiyseneredebuluşmanınmümkünolacağınıvehangiyollagelmeninuygundüşeceğisorulmaktaidi."İstanbulPostaveTelgrafGenelMüdürüOrhanŞemsettinimzalı11Kasım1920tarihlibiremirde,KastamflnuPostaveTelgrafBaşmüdürlüğü'negeliyordu.Buemir,EreğliMüdürlüğü'negönderilenveresmîolmayanbirmektubunzarfındançıkıyordu.Emiraynenşudur:Madde1-Anadoluilehükumetmerkezi(İstanbularasındatelgrafhaberleşmelerininbiranöncebaşlatılmasıgereklidir.Madde2-Bumaksadıngerçekleştirilmesiiçin,birtaraftanSapancaileGeyvearasındakianahatüzerindeonarılabilecekdurumdaolantellerinsür'atlekullanılabilirdurumagetirilmesi,diğertaraftandaönemliyapımveonarımçalışmalasıgerektirenİzmit,Kandıra,İncilliarasındayapımveonarımınabaşlanmasıuygungörülmektedir.Madde3-SözüedilenonarımlarıyapmaklagörevliolanİstanbulFenMüfettişiBekirBey,emrindebirbaşçavuşveyeterinceçavuşlaİzmit'ehareketehazırdır.Madde4-EllerindeDahiliyeNezaretiyüksekmakamınıngörevbelgesinitaşıyanbumemurlar,herhangibiryerdeonarımçalışmalarıgereğiniduyduklarında,tarafımızdanilgilimakamlarlahaberleşilerek,kendilerinegerekenyardımınsağlanmasıhimmetlerinizdenbeklenmektedir.11Kasım1920.Butelgrafüzerinegerekenlereverdiğimizemir,İstanbuliletemaskurmaktansakınılmasıvetelgrafhatlarınıonarmabahanesiylegelenolursatutuklanmasıileilgiliydi.Efendiler,İzzetPaşa'nındolaylıolarakgönderdiğişifrelitelgrafınacevapvermeyi,özelbirmemurlagönderdiğimiznotlarınkendisinceokunduğuhaberinialdıktansonrayabırakıyordum.İzzetPaşa'nıntarafımızdanverilenbilgilerialdıktansonradagörüşündeısraredipetmediğinianlamakistiyordum.Buhususanlaşıldıktansonra,İzzetPaşa'yaaracılarvasıtasıylaşucevabıverdim:ZâtıdevletleriveSalimPaşaHazretleri'nindekatılmalarıgerekliolanhey'etleenkolayveçabukolarakBilecik'tebuluşmakmümkündür.İstanbul'danyaSapanca'yakadartrenveoradanotomobilleveyahutdadenizyoluylaBursa'yaveoradanyineotomobilleBilecik'eteşrifbuyurulabilir.Buyollarüzerindeşimdidengerekenleretebligatyapılmıştır.Yolculuğun,AralıkayınınikisinekadarBilecik'tebulunacakşekildeayarlanmasınaveİstanbul'danhangitarihtehangiyollahareketedileceğininşimdiyekadarkullanılanvasıtaileZonguldak'abildirilmesiniricaederim.Yolculuğunmümkünolduğukadargösterişsizyapılmasıhatırlatmakabilindenarzolunur.

25/26.11.1920.Efendiler,İstanbul'da23/24Kasım1920tarihiııdeyazılanveİstanbul'avarmışolanözelmemurunimzasıylaİnebolu'yagönderilenve27Kasım'daoradanAnkara'yaçekilenbirtelgrafta,şubilgilerveriliyordu:Bugün23.11.1920'deİzzetPaşa'nınyanındabulunduğumsırada,HariciyeNâzırı,sonsiyasîdurumlailgiliolarakaşağıdakiaçıklamalarıyapmıştır:Yenigelenİngilizclçisi,Ermenistan,Gürcistanvebirsüresonra,İzmir'leilgiliönemlikonulardaOsmanlıHükumetilehinebirçözümünbulunacağırınısöylemiş.Buelverişlidurumdanyararlanarakmemleketingeleceğininsağlanabilmesiiçinbüyükbirgüçleçalışılarakfırsatkaçınlmamalıdır.EğerAnkara,zamankazanmakisteğindeysebile,birtemaskurularakileridekikararlarbirliktealınmalıdır,dediktensonraşusatırlarekleniyor:Açıklamalaraekolarak,İzzetPaşa,kendisinetarafımızdangönderilenözettekinşimdiyekadaryapılanmücadelelerinbugünbahşettiğivesağladığıimkânlardanyararlanmakgörevimizdircümlesiııedayanarak:EğerAnadolugönderilecekhey'etikabuletmezse,doğnıdandoğruyabenimletemaskurarakmaksadımızıkendimizkararlaştırmalıyız.Bunudakabuletmedikleritakdirde,sözkonusucümledekigörüştenvazgeçildiğianlaşılacağından,artıkkabinedekalmayarakistifaedeceğiniveistersekİstanbul'udikkatealmayarakkendisinindeAnadolu'yageleceğinisöylemiş.Efendiler,aynıtelgrafta,İstanbulbasınında,İzzetPaşa'yaaitolduğubildirilenşudemecinideyayınlandığıyazılıydı:HükûmetinAnadolu'yaözelbirmemurgöndermektenmaksadı,Ankara'dakilerlebirtemaskurulupkurulamayacağınıanlatmakiçindi.Oradandönenmemur,butemasınkurulabileceğinianlattıvehaberleşmedeyapılabildi.Elbettegereğininyapılmasınaçalışacağız.BöylebirdemecinAnadolu'nungörüşüneuygundüşmeyeceğiveyalanlanmasıgerektiğiilerisürülmüşisede,kabinebunukabuletmemiş.BununlabirlikteİzzetPaşa,Tercüman-ıHakikatgazetesineşudemecidevermiş:Memleketinyüksekçıkarları,şimdilikbukonudabasınınsusmasınıgerektirmektedir.Bubakımdanbirikigündahademeçvermektemazuruz.Efendiler,TevfikPaşa,AhmetİzzetPaşa,SalihPaşa,zamanınbüyükadamlarıgibitanınmışlardı.Milletbunlarıakıllı,tedbirliveuzakgörüşlüolarakbiliyordu.BusebepleDamatFeritPaşaçekilipyerine,ilerigelenleribuşahıslarolanbirkabineişbaşınagelince,herkestetürlütürlüümitleruyandı.TevfikPaşaKabinesiilkandâAnkarailetemasveilişkikurmakisteyince,kamuoyundaiyiniyetineinanmamakiçinbirsebepgörülemedi.HerkesTevfikPaşaKabinesi'niniktidaragelmesinihayırlısaydı.Bukabineninrrıemleketvemilletinyüksekçıkarlarınıgözetecekçareveyollarıbulmadaniktidaragelmişolduğunukabuletmekveettirmek:gerçektengüçtü.Kaldıki,kendilerideİstanbulçevrelerindevebasındakullandıklarıdille,kamuoyunudoğrulayacakbirtavırtakınnışbulunuyorlardı.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİNİNANKARAİLETEMASARAYIŞLARIBİLECİKGÖRÜŞMESİKARARLAŞTIRILIYORBiz,gerçekdurumunherkesinsandığıvedüşürdüğügibiolmadığınatamameninanmışbulunuyorduk.Ancak,İstanbul'unkurtuluşçaresiolarakilerisürdüğüuzlaşmavegörüşmetekliflerini,kamuoyunuinandırmayayarayacakşartlarıhazırlamadanreddetmeyiuygunbulmadık.Onuniçin,özellikleİzzetveSalihPaşa'larındaiçindebulunacağıbirhey'etleBilecik'tegörüşmeyiuygunbulduk.Buzatlarlagörüştüktensonra,halkınbütüninanışvegörüşlerindekiyanlışlığınanlaşılacağınaşüphemyoktu.Birde,herneolursaolsun,kamuoyuncayukarıdaişaretettiğimvasıflarıiletanınmışolanbuzatların,

İstanbul'dahükûmetkurmalarınınmillîgayeiçinnekadarzararlıolduğumeydandaydı.Bubakımdan,görüşmedensonrada,kendilerininİstanbul'adönmelerinemüsaadeetmemegereğibencenormaldi.İştebudüşüncelerledirki,İzzetPaşahey'etiyleBilecik'tegörüşmekararlaştırıldı.Görüşme2Aralıktadeğil,fakat5Aralıktaoldu.Efendiler,bugörüşmeyibeklerken,ogünekadarcephedeveAnkara'dageçenolaylarıdakısacabilginizesunayım:Efendiler,hatırlarsınızki,İzzetPaşa'nınözelmemurununİneboluüzerindenİstanbul'ahareketettirildiği8Kasım1920günü,FuatPaşa'nınMoskovaBüyükelçiliği,İsmetveRefetPaşa'larındaBatıCephesi'ndegörevlendirilmelerikararlaştırılmıştı.İsmetPaşaertesigüncepheyehareketetti.10Kasımdagörevebaşladı.OzamanlarEthemBey'inyakınarkadaşıbulunanbirzatınEskişehir'den13Kasım1920tarihlibirşifrelitelgrafınıaldım.Butelgraftadeniliyorduki:EthemBey'in,FuatPaşaHazretleri'ninyanındaRusya'yagideceğisöylentisicephedevegeridekihalkarasındakötüniyeteyorulmaktadır.Buibikimselerinçevrenizdenuzaklaştırıması,zâtıdevletlerinindiktatörlükilanedeceğinizzannınıuyandırmıştır...Efendiler,EthemvekardeşlerininTürkiye'denuzaklaşmaları,gerçektenTürkiye'nindekendilrinindeyararveselâmetibakımındanyerindeydi.Busebeple,FuatPaşa'ya,kendileriistedikleritakdirde,bunlarıdabirliktealıpuygunşekildegörevlendirilebileceklerinisöylemiştim.EthemBey'inarkadaşıtarafındanyazılanbutelgraftakiifadelerin,yalnızarkadaşınındüşüncesiolduğuvegerçeğeuygunbulunduğuelbettekabuledilemezdi.Çünkünecepheninnedehalkın,EthemBey'inRusya'yagönderilipgönderilmeyeceğikonusuileilgisiyoktu.Özellikle:"Bendiktatörolmakistiyorum;fakatEthemvebenzerleriengeldir.Onuniçinbugibileriuzaklaştırıyorum"zannındansözedilmesibüsbütündikkatizniçekti.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİNİNANKARAİLETEMASARAYIŞLARIETHEMVETEVFİKKARDEŞLERİNMUHALEFETEGEÇMESİİsmetPaşa'nıncephedeçalışmayabaşlamasındansonra,EthemBey,rahatsızlığınıilerisürerekAnkara'yageldiveburadauzunsüreoturdu.Onunyokluğunda,kardeşiYüzbaşıTevfikBey,EthemBey'evekâletenKuva-yıSeyyare'ninbaşındakomutanlıkediyordu.Durumugerektiğigibiaydınlatabilmekiçin,birolaylarzincirininbazıananoktalarınaişaretetmekuygunolur.Kuva-iSeyyareKomutanlığı,Karacaşehir'de,kendisinebağlıolmaküzere,gizliceKarakeçiliadındabirbirlikkurmuştu.BukuruluşhakkındaBatıCephesiKomutanlığı'nınbilgisiyoktu.Böylebirbirliğinvarlığı17Kasım1920'detesadüfenöğrenildi.CepheKomutanlığı'nınbubirliğinvarlığıhakkındabilgiistemesivebirliğinteftişehazırlanmasıemriEthemBeytarafındanyerinegetirilmedi.CepheKomutanlığı'nca,sivilişlerevegerihizmetlerekarışılmamasıiçinverilengenelemreaykırıolarak,Kuva-iSeyyareKomutanlığı,Kütahyabölgesinde,herşeydegösterdiğimüdahalevezorbalığınıdahadaartırdı.Cephekomutanı,EthemBeyKuve-iSeyyare'sinin,ötekigezicikuvvetlerdenayrılmasıiçin"BirinciKuva-iSeyyare"diyeadlandırılmasınıemrettiğihalde,EthemBeyvekardeşi,bunudikkatealmakşöyledursun,buemrerağmenkendikendineUmumKuva-yıSeyyareveKütahyaHavalisiKomutanışeklindebirkomutanlıkdurumuortayaçıkardı.Görülüyorki,EthemBeyvekardeşi,enıirlerialtındakibirlikleriteftişettirmiyorlar,verilmemişyetkiveünvanlarıkendikendilerinetakınıyorlardı.BütünKuva-yıSeyyareKomutanVekiliTevfikimzasıyla21Kasım1920'deCepheKomutanlığı'nagelenbirraporda,13'üncüdüşmantümenininEmîrfakıhlı,İlyasbey,Çardak,UmurbeyüzerindengelmekteolduğuveakendibölgesindebulunanGördeslilerindüşmanaskerini

çağırdıklarıyolundabilgivardı.Oysa,gerçektenedüşmantümeniilerliyorduvenedeTürkhalkıdüşmanıçağırmıştı.Bubilgilerinözelmaksatlarlaverildiğianlaşılacaktır.Müslümanhalkındüşmanıçağırmasıyalnızbirteksebepleaçıklanabilirdiki,odatarafımızdanzulümveeziyetgöreceklerineinanmalarıdır.İşteCepheKomutanı,durumubunoktadanelealarakverdiğigenelemirdedemiştiki:Muharebenindoğurduğubunalımsırasındakikızgınlıklarınetkisiylezorlayıcıserttedbirlerisealınmasınakesinlikleengelolmakgerekir.Hainliklerinederecekesinlikleanlaşılmışolursaolsun,hiçbirköyaslayakılmayacak,halktanhiçkimsehiçbirbirliktarafındanhiçbirsuçlaidamedilmeyecektir.Casusluklanvedahabaşkasuçlarıortayaçıkmışkimselerin,gözaltındaİstikalMahkemeleri'negönderilmelerigerekir.UmumKuva-yıSeyyareKomutanVekiliTevfikBey,buemredekarşıçıktı.Efendiler,düşman,kuvvetlerinitoplubulundurmakmaksadıylaaldığıtertibatyüzünden,Kuva-yıSeyyarebölgesindekibazıyerleriboşaltmıştı.Buralarda,sivilidarekuruluncayakadar,halkıngüveniçindeidaresiiçin,hementeşkilâtkurulmasınalüzumvardı.Busebeplejandarmahizmetindebulunmuşveiyihallitanınmışkimselerdenseçilenyüzellimevcutlubirsahrajandarmabölüğüteşkiledilerek"SimavveBölgesiKomutanlığı"adıaltındabirkomutanlıkkuruldu.Bukomutanlık,sınırlarıbellibirbölgeiçindegüvenlikişlerinebakacaktı.YarbayİbrahimBeyadındabirzatıngörevlendirildiğibukomutanlığayönetimveinzibatbakımındanbubölgedekiaskerlikşubeleridebağlanacaktı.OrdubirliklerininveKuva-yıSeyyare'ninkomutanlarıyalnızaskerîharekâttansorumluolacaklardı.Bubölgekomutanlığınınkurulmasıdolayısıyla,obölgehalkına,CepheKomutanlığıtarafındanyazılanbildiride:"Sizinhertürlüdertlerinizidinlemek,adaletlibiryönetimkurmakmaksadıylaSimav'dabirBölgeKomutanlığıkuruyorum"cümlesivardı.Bucümleyi,Kuva-yıSeyyareKomutanlığıtarafındankötüyeyorulacağınıgöreceğiniziçin,özelliklekaydediyorum.Düşmandankurtarılanbukasabalarhalkı,kurtuluştarihindenbaşlayarakikiaysüreyleaskerlikhizmetindenmuaftutulmuşlardı.UmumKuva-yıSeyyareKomutanVekiliTevfikBey,birtakımdüşüncevesebeplerlebubölgekomutanlığınadaitirazetti.TevfikBey,23Ekim1920tarihlibirraporunda:"Birdüşmantümeninintaarruzuüzerine,kuvvetleriniGönenköyükuzeyindekisırtlaraçektiğinibildiriyorvesolkanadımdabulunanCumburdukesiminiemniyetealınıp"diyor.Düşmanınciddîbirtaarruzuolmamıştır.Kuva-yıSeyyareKomutanlığı'nınmaksadının,ordubirliklerinicepheyesürdürüp,kendikuvvetlerinigeridetoplamakolduğuanlaşılmıştı.CepheKomutanıİsmetPaşa,TevfikBey'inverdiğibilgilericiddiyealarak,gerekenleregerektiğigibiemirlervermişolmaklabirlikte,kendisindende,"taarruzedendüşmanınaşağıyukarıkaçtopkullanmaktaolduğunu"ve"Kuruköy'denyolboyuncaÇamköy'edoğrubirdüşmanharekâtınınyapılıpyapılmadığını"sorduveCumburduvadisininİslâmköy'edoğruemniyetealınmasınınGüneyCephesi'neaitolduğunubildirdi.

TevfikBey,24Kasım1920tarihindeCepheKomutanlığı'nayazdığıtelgraftaiğneleyicibirtakımsözlerdensonra,bendeniz,kuzeyvegüneycephelerininherikisinindehükûmetinemrindeolduğunusanıyorum.Mademkideğildir,idaresizlikyüzünden,boşyereburadavatanevlâtlarınıkırdıramayacağım.Yirmidörtsaatekadarsolkanadımızkuvvetlibirşekildekorunmadığıtakdirde,Kuva-yıSeyyare'yiEfendiköprüsücivarınaçekeceğim.Bukonudasorumluluğunkimeaitolduğunuhükûmetbulsun,Efendimdiyordu.BatıCephesiKomutanıİsmetPaşa,Kuva-yıSeyyareKomutanı'nacevapverdivedediki:"12'nciKolordu,solkanadımızdankırkkilometreuzaktadır.Bundanbaşka,geriçekilmişolandüşmanıkeskintaarruzlavezorlayerindenatmakgörevibirliklerimizeverilmiştir.BubakımdanKuva-yıSeyyare,düşmanıtakipedenmüstakilbirsüvaritümenidurumundadır.Düşmanınüstünkuvvetletaarruzlarınakarşıyalnızbaşınatedbirleralır;düşmanmevziîveciddîbirhareketyaptıkça,bunakarşıkesinsavaştankaçınır.Bugörevlersüvaritümenlerineverilir.GüneyCephesi'ndekuvvetlisüvaribirliğiolmadığından,sizincephenizisüvarikuvvetleriilegenişletmekmümkündeğildir.GüneyCephesiKuva-yıSeyyareler'leyalnızdışkanadındantemasvebağlantısağlayabilir.Budalâzımdır.Kısacası,cephemiziyiidareedilmektedir...v.b."Efendiler,BatıCephesiKomutanlığıelbetteordununkuvvetdurumuvemiktarıileilgilibütçesinidüzenlemekistiyordu.Bumaksatla22/23Kasım1920'debütüncephebirliklerindenkuvvetlerininmevcuduileilgilimuntazambirerlisteistedi.Cephebirliklerininhepsindencevapgeldi.Kuva-yıSeyyareistenilenmevcutlistesinigöndermedi.Bukonudacephedenistenenaçıklamayagelencevapta,TevfikBeydiyorduki;"Kuva-yıSeyyarenebirtümennededüzenlibirkuvvethalinegetirilemez...Buserserilerinbaşınanebirsubaynedeaskerîmemurukoymakmümkünolmadığıgibi,kabulettirilmesidemümkündeğildir.Çünkü,subaygördülermiAzrailgörmüşcesineisyanediyorlar.BizimbirliklerimizPehlivanAğa,AhmetOnbaşı,SarıMehmet,HalilEfe,Topalİsmailgibiadamlartarafındanidareedilmektedir.Bölükeminlerideyazdığınıokuyamazveokuduğunuyazamazadamlardandır."Senyapamıyorsun"diyebunlarındeğiştirilnesiimkânıdayoktur.Kuva-yıSeyyare'ninşimdiyekadarolduğugibigelişigüzelidareedilmesizarurîdir...Aslında,Kuva-yıSeyyare,disiplinvedüzenesokulmakşöyledursun,böylebirdüşüncenindoğmaktaolduğunusezdiğiandadağılır.Ricaederim,buyazdığımşeyleribirşeyeyormayınız...

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİNİNANKARAİLETEMASARAYIŞLARITEVFİKCEPHEKOMUTANINITANIMIYOREfendiler,tambugünlerde,düşmanın,BursaCephesiilerisinde,İznikyakınlarındabirfaaliyetihissedildi.Cephekomutanıbizzatorayagiderekyakındantedbirleralmayamecburoldu.Onuniçin28Kasım1920tarihindeKuva-yıSeyyareKomutanıTevfikBey'ecevapverirken:"BugünBilecik'egidiyorum.Dönüştesizinleneredekarşıkarşıyaoturupgörüşmekmümkünolur"sorusunusormuştu.Cephekomutanınacevapverilmemişti.Cephekomutanı,İznikdurumunakarşı,tedbirvetertibatalmaklameşgulbulunduğusırada,Kuva-yıSeyyareKomutanlığı'ndansavaşraporlarıgelmeyebaşlamış...Sebebisorulmuş:"RaporlargerektiğizamanAnkara'daBüyükMilletMeclisiBaşkanlığı'nayazılmıştır.İmza:YüzbaşıTahsin"telgrafıalınmış.Efendiler,bircephekomutanıiçin,cephesininbirkısmındageçenolaylardanbilgialamamaknekadargüçbirdurumdur.Böylebirbelirsizlikiçindekalmak,bütüncepheninidaresiniyanlışyolasürükleyebilir.Düzeltilmesiimkânsıztehlikelidurumlarayolaçabilir.CepheKomutanıİsmetPaşa,29Kasım1920tarihinde,durumuAnkara'dabulunanKuva-yıSeyyareKomutanıEthemBey'eyazarak,raporlariçinvekilininuyarılmasınıbildiriyor.

İsmetPaşa,29Kasım1920'de,bizeşutelgrafıgönderdi:Ankara'daBüyükMilletMeclisiBaşkanlığı'naAnkara'daGenelkurmayBaşkanlığı'na1-Kuva-yıSeyyareKomutanlığı,27.11.1920akşaınındanberiCepheKomutanlığınaraporvermemektedir.2-BugünEthemBey'den,vekiliniuyarnıasınıricaettim.DüşmandangerialınanyerlerinidaresiiçinkurulanSimavBölgesiKomutanlığıdolayısıyla,TevfikBey'inüzüntüduyduğunubildirenEthemBey'denbugünbirtelgrafalmışvecevapvermiştim.Durumdadikkatiçekecekölçüdebirolağanüstülükvarsada,genişbilgimyoktur.Oracaalınanbilgileringönderilmesiniricaederim.Efendiler,BatıCephesiKomutanlığıileKuva-yıSeyyareKomutanlığıarasındageçenyazışmalarıveortayaçıkandurumunasılöğrendiğimimüsaadebuyurursanızaçıklayayım:Kuva-yıSeyyareKomutanVekiliTevfikBeytarafındanİsmetPaşa'yayazılan,askerkaçaklarıilecasuslarınİstiklâlMahkemesi'nekarşıolduğunuveKuva-yıSeyyare'ninsolkanadınınyirmidörtsaatekadar12'inciKolordu'caemniyetealınmayacakolursa,kuvvetiniEfendiköprüsü'neçekeceğinibildirentelgrafları,banaAnkara'dabulunanEthemBeyverdi.Bentabiîolarakbutelgraflarıanlamlıbuldum.Kuva-yıSeyyare'nindurumundatedbiralınmasınıgerektirendikkatedeğerbirhalgördüm.Onuniçin,İsmetPaşa'yaçektiğimvebutelgraflarıEthemBeyvasıtasıylaöğrendiğimibildirdiğim25Kasım1920tarihlitelgrafta,"TevfikBey'in,önemverdiğimbumüracaatınakarşıneşekildecevapverildiğininvenegibitedbirleralınmişolduğununbugecebildirilmesiniricaederim"demiştim.İsmetPaşa,aradageçenyazışmayıolduğugibibildirdi.Efendiler,birtaraftanda,28Kasım1920tarihindenbaşlayarak,Kuva-yıSeyyare'ninsabahveakşamraporları,"UmumKuva-yıSeyyareKomutanVekiliMehmetTevfik"imzasıyladoğrudandoğruyabanabildirilmeyebaşladı.TevfikBey'eşuşifrelitelgrafıyazdım:Ankara,29/30.11.19201'nciKuva-yıSeyyareKomutanVekiliTevfikBeyefendi'yeİkiüçgündenberidoğrudandoğruyabanagöndermekteolduğunuzraporlarınsonmaddesinde,BatıCephesiOrduKomutanlığı'naverilmişolduğukaydınınbulunmadığıdikkatimiçekti.Biryanlışlıkmıdır,yoksabirsebebemidayanmaktadır'Bukonudabilgiverilmesiniricaederim.TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalButelgrafımaTevfikBey'dencevapalmadım.FakatAnkara'dabulunanEthemBey'denrahmetliHayatiBey'eşöylebiryazıgönderildi:30.11.1920HayatiBeyKardeşimeTevfikBey'leİsmetBeyefendiarasındakianlaşmazlığınsebepleriyle,bukonudaherikisiyleyaptığımızyazışmalairıoldğugibitakdimediyorum.LûtfenPaşaHazretleri'negösterilipokunarakyanlışbirkanaatameydanverilmemesiniricaederim,efendim.Kuva-yıSeyyareveKütahyaBölgesıKomutanıEthemEfendiler,buyazıyailişikolantelgraflardadikkatiçekennoktalarşunlardı:

TevfikBey,kardeşinediyorki:"SimavBölgesiKomutanlığı'nakesinlikleihtiyaçyoktur.BubölgekomutanınınEskişehir'edönmesiiçinşimdiemirverdim.TevfikBey,İsmetPaşa'nınhalkahitabenyayınladığıbildirisinideşöyleyorumluyordu:"Bubildiri,bulunduğumuzyerlerdebizimadaletsiz,emniyetsizvenamussuzcasınahareketettiğimiziilânediyor...Kuva-yıSeyyare,bunukesinliklekabuletmez.Bukonularaydınlanıncayakadar,Kuva-yıSeyyare,BatıCephesiKomutanlığı'nıtanımayacaktır."Bununüzerine,EthemBey,İsmetPaşa'yayazdığıtelgrafta,kardeşininüzüntüsündensözettiktensonra,buişlerinkendisinindönüşündensonrayabırakılmasınıricaediyor.Kardeşinede,durumuBatıCephesiKomutanlığı'nayazdığını,ancakkendisinindeölçülüvenezaketlidavranmasıvemukabeleetmesigerektiğinibildiriyor.TevfikBey,28Kasım1920'deEthemBey'eyazdığıkarşılıktelgrafında:"NamusumuzlaoynayanBatıCephesiKomutanı'nıbundanböyleâmirolaraktanımayacağımıveSimav'agönderdiğikomutanına,bugünyanındakilerlebirlikteEskişehir'edönmesiiçinemirverdiğimi....vazmıştım",dediktensonra"Buhusustabaşkabirşeydüşünememvedüşünebilmekimkânıdayoktur,efendim"diyordu.TevfikBey'inkardeşineçektiğiyineaynıtarihli'birtelgrafındada:"....EnufakbirşeyhissedersembuyenikurulankomutanlığınbütünmensuplarınıgözaltındaBatıOrdusu'naiadeedeceğim.BatıOrdusuKomutanıİsmetBey'inbucephekomutanlığınıidareedemeyeceğinianlıyorum"denilmekteidi.Efendiler,bundansonra,Kuva-yıSeyyare'ninsavaşraporlarıAnkara'daEthemBey'egeliyorveEthemBeytarafındanBatıCephesi'negönderiliyormuş.Bundanbaşka,Kuva-yıSeyvareKomutanlığı,BatıCephesihaberleşmelerinesansürkoymuş.TelgrafvetelefonhatlarınınKuva-yıSeyyareKomutanlığı'nınhaberleşmeleriylemeşgulolduğundansözedilerek,cepheilehaberteşmeleraçıkveresmîşekildeyasaklanmış.Aynızamanda,Kuva-yıSeyyare'ninEskişehirdolaylannasaldıracağısöylentisiyayılmıştır.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİNİNANKARAİLETEMASARAYIŞLARIETHEMVETEVFİKKARDEŞLERLEKENDİLERİGİBİDÜŞÜNENBAZIARKADAŞLARININMİLLİHÜKÜMETEİSYANISaygıdeğerEfendiler,budurumuhepbirlikteincelemeyeyardımedecekkadarbilgiarzettiğimisanıyorum.Kalaylıklaanlaşılmaktaidiki,EthemveTevfikkardeşlerle,kendilerigibidüşünenbazıarkadaşları,miilîhükûmetekarşıisyanakararvermişlerdi.BukararlarınınuygulanmasıiçinTevfikBeycephedebahaneararkenvekuvvetlerinicepheyiterkederektoplarken,EthemBey,milletvekiliolankardeşiReşitBeyvedahabirtakımlarıdasiyasîyoldançalışıyorlardı.İsyanplânındabaşarılıolabilmekiçin,herşeydenönce,bunaengelsayılanBatıCephesi'ndekiordununbaşındabulunankomutanınitibarvemakamındandüşürülerekorduyahâkimolunmasıgerekiyordu.OndansonradaMecliskamuoyunutamamiylekendilehlerineçevirerekkomutan,bakanveyahükûmetdüşürmektekolaylıksağlamakönemlibirnoktaydı.İştebumaksatlarlaçalışmaktaolduklarınabizdeşüphekalmamıştı.EthemBey'in,İsmetPaşa'yavekardeşiTevfikBey'eyazdığıtelgraflardakullandığıyumuşakvenazikbazıkelimelerin,birazdahazamankazanmakmaksadınadayandığınavebumeseleyiİsmetPaşaileTevfikBeyarasındakianlaşmazlıktandoğanbirüzüntüdolayısıyla,ensonundaTevfikBey'inöfkesinehâkimolmayarakbirazilerigitmesindenibaretgösterip,kendilerininpekyumuşakbaşlıvealçakgönüllüolduklarınıbirzamaniçindahagöstermeyeçalıştıklarınahükmetmemekmümkündeğildi.Bizdedurumuolduğugibiciddîsaydık.Siyasîveaskerîtedbirlerimizionagöreuygulamayabaşladık.Efendiler,arzetmeliyimki,gerekcephedegerekAnkara'daherbakımdanihtiyaçduyulan

tedbirlerialdırmıştım.Ethemvekardeşlerininisyanındanaslaçekinmiyordum.İsyanettikleritakdirdeyolagetirilipcezalandırılacaklarınaşüphemyoktu.Onuniçinpekserinvegenişhareketediyordum.Mümkünolduğukadarkendilerininasihatleyolagetirmeyevesaygılıolmayaçalışmayı,bunubaşaramadığımtakdirde,kamuoyundadahaçokaçıklıkkazanacakolansaldırgancafaaliyetvehareketleriningerektirdiğiniyapmayıtercihediyordum.Budüşünceyle,2Aralık1920tarihinde,Ankara'dabulunanEthemveReşitBey'lerlediğerbazıkimselerideyanımaalarakbizzatEskişehir'egitmeyeveoradaİsmetPaşailedebirleşerekyüzyüzekonuşmayaveanlaşmayakararvermiştim.EthemBey'inbugeziyebenimlegitmektençekineceğinitahminediyordum.Halbuki,EthemBey'idebirliktealıpgötürmekbencepekgerekliydi.Bununiçinistekliolsunolmasın,EthemBey'idebirliktegötürmekveyahutısrarıhalindeonagörebirtutumubenimsemeküzeregerekentedbirlerinalınmasınıdaemretmiştim.Gerçektende,ertesigünü,EthemBeyhastalığınıilerisürerekbirlikteseyahatedemeyeceğinibildirdi.DoktorAdnanBeydeEthemBey'inrahatsızlığınınseyahateengelolduğunusöyledi.Israrettim.Nihayet3Ekim1920akşamıözelbirtrenleEskişehir'ehareketettik.EthemvekardeşiReşitBey'lerdenbaşkayanımızdabulunanarkadaşlardanbaşlıcalarışunlardı:KâzımPaşa,CelâlBey,KılıçAliBey,EyüpSabriBey,HakkıBehiçBey,HacıŞükrüBey.4Aralık1920sabahı,erkenden,henüzbenuykudaykentrenEskişehir'evardı.DahaönceİsmetPaşa'nınhenüzBilecik'tebulunduğuanlaşılmışolduğıındanEskişehir'dedurmayıpBilecikistasyonunagitmeyekararvermiştik.Eskişehir'deuyandığımzaman,treninniçindurduğunuveyolunadevametmediğinisordum.Yaverlerim,arkadaşlarınsabahkahvaltısıyapmaküzereistasyonunkarşısındakilokantayagittikleriniveşimdigelmeküzerebulunduklarınısöyledi.Çabukgelmeleriiçinhabergönderilmesiniistedim.Birkaçdakikasonra"hazırız"denildi."Bütünarkadaşlargeldimi'"dedim.Bununüzerineyapılanaraştırmadananlaşıldıki,herkeshazırdıamaEthemBeybirarkadaşıylabirlikteortadayoktu.DerhalEthemBey'inkaçırıldığınahükmettim.Fakatbunukimseyesöylemedim.Yalnız,"ohalde,dedim,EthemBeyolmaksızınbizimBilecik'egitmemizdebirfaydayoktur.İsmetPaşa'yıdaburayaçağırırız."İsmetPaşada,telgrafbaşındayapılanözelbirgörüşmedensonra,Eskişehirehareketetti.Dahaönce,yalnızveözelolarakgörüşmemizgerekliolduğundanbendebirikiistasyonilerigiderekbuluştuk.Birlikte4Aralık1920akşamıEskişehir'egeldik.Oradabekleyenarkadaşlarlahepbirliktebirlokantadayemekyedik.EthemBeyyoktu.Neredeolduğunukardeşindensordum.Rahatsız,yatıyordedi.OgeceİsmetPaşa'nınkarargâhındaKâzımPaşa,CelâlBey,HakkıBehiçBeydehazırolduğuhalde,ReşitveEthemBey'lerlekonuşacaktık.OnuniçinReşitBey,EthemBey'inhastaolduğunusöylerken,görüşmeküzerekarargâhagelebileceğinideilâveetmişti.Yemektensonrakarargâhagirtik,fakatEthemBeygelmemişti.ReşitBey'enevakitgeleceğinisordum.Verdiğicevapşuydu:EthemBeyşudakikadakuvvetlerininbaşındadır!Buhabererağmensakinolmayıvegörüşmeyitercihettik.Şunoktayıdabelirtmeliyimki,benEskişehir'eresmîbirsıfatlagitmemiştim.Oradahazırbulunanbazıarkadaşlarınyanında,İsmetPaşaileolangörüşmevekonuşmalarımızıtarafsızbirarkadaşsıfatıylayaptığımısöylemiştim.İsmetPaşa,durumu,aralarındageçenhaberleşmeleri,Kuva-yıSeyyareKomutanVekiliolarakTevfikBey'inaldığıserkeşçetavrıanlattı.ReşitBey,kardeşlerivekendiadınacevapveriyordu.ReşitBey,pekkabavesaldırgancakonuşmayabaşladı.Kardeşlerininbirerkahramanolduklarını,hiçkimseninemrialtınagirmeyeceklerini,bunuböylecekabuletıneyeherkesinmecburolduğunupervasızcasöylüyor;ordu,disiplin,komutavehükûmetkavramlarıylabunlarıngereklerinedairilerisürülengörüşlerekulakbilevermiyordu.Onunüzerine,bendedimki:"Budakikayakadarsizinleeskibir

arkadaşınızsıfatıylavesizinlehinizdebirsonuçalmakiçinsamimibirduyguylagörüşüyordum.Budakikadanitibarenarkadaşlıkveyakınlığımsonbulmuştur.ŞimdikarşınızdaTürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninveHükûmeti'ninBaşkanıbulunmaktadır.DevletBaşkanıolarak,BatıCephesiKomutanı'na,durumungereğiniyerinegetirmeküzereyetkisinikullanmasınıemrediyorum."HemenİsmetPaşadadediki:"Emrimdebulunankomutanlardanherhangibiribanakarşıgelmişolabilir.Benonuyolagetirmeyevecezalandırmayamuktedirim.Bukonudadahakimseyekarşıaczimiitirafetmişvehiçkimseninbanaaitolanbugörevinkolaylıklayerinegetirilmesiiçinyardımınıricaetmişdeğilim.Bendurumungerektirdiğiişleriyaparım."TarafımdanveİsmetPaşatarafındanalınanbuciddîtavırüzerine,avazıçıktığıkadarbağırırcasınakonuşanReşitBey,derhalşimdi;ilerigitmekteaceleedilmemesini,kendisikardeşlerininyanınagidersebiruzlaşmaçaresibulabileceğinisöyledi.Bundanbirsonuççıkmayacağı,maksadınkardeşlerinedurumuanlatmakvezamankazanmakolduğumeydandaydı.BunarağmenReşitBey'inbuteklifinikabulettik.Ertesigünü,İsmetPaşa'nınhazırlatacağıözelbirtrenleKütahya'vakardeşlerininyanınagitmesiuygungörüldü.KazımPaşa'nındaReşitBey'lebirliktegitmesiyerindebulundu.Hareketettiler.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİNİNANKARAİLETEMASARAYIŞLARIBİLECİKGÖRÜŞMESİSaygıdeğerEfendiler,müsaadenizlebuhikâyeyişimdilikburadabırakacağım.Aynıgünde,yani5Aralık1920'deBilecikistasyonundabekleyenAhmetİzzetPaşahey'etinetemasedeceğim:Hatırınızdadırki,İzzetPaşa'nınistekveteklifiüzerine,kendileriyleBilecik'tegörüşülmesinekararverilmişti.Hey'et,ayındördündenberibeniBilecikistasyonundabekliyordu.Buhey'et,İzzetveSalihPaşa'larlaelçilerdenCevat,ZiraatNâzırıHüseyinKâzım,HukukMüşaviriMünirBey'lerdenveHocaFatihEfendi'denkurulmuştu.Bilecikistasyonbinasınınbirodasındabirleştik.İsmetPaşadaberaberdi.Görüşmeşöylegeçti:Ben,ilksözolarak"TürkiyeBüyükMilletMeclisiveHükûmetiBaşkanı"diyekendimitanıttıktansonra:Kimlerlemüşerrefoluyorum"sorusunuyönelttim.SalihPaşa,benimmaksadımıkavrayamadığıiçin,kendisininBahriyeveİzzetPaşa'nındaDahiliyeNazırıolduğunusöylemeyeçalışırken,benderhal,İstanbul'dabirhükûmetvekendileriniohükûmetinüyeleriolaraktanımadığımı;eğerİstanbul'dakibirhükûmetinnâzırlarıolarakgörüşmekistiyorlarsa,kendileriylegörüşmektemazurolduğumubildirdim.Ondansonrakimlikveyetkisözkonusuedilmedengörüşülmesiuygunbulundu.Konuşmanınbazısafhalarında,Ankara'danbizimlebirliktegelenbazımilletvekiliarkadaşlarıdabulundurdum.Birkaçsaatsürenkonuşmadan,gelenkimselerinesaslıhiçbirbilgivekanaatesahipolmadıklarıanlaşıldı.Sonunda,kendilerineİstanbul'adönmelerineizinvermeyeceğimiveberaberceAnkara'yagideceğimizibildirdim.

İÇİNDEKİLER|İSTANBULHÜKÜMETİNİNANKARAİLETEMASARAYIŞLARIİZZETVESALİHPAŞALARANKARA'DAZatenbeklemekteolantrenlehareketedildi.6Aralık1920'deAnkara'yageldik.İstanbul'dangelenhey'etiitirazlarınarağmenalıkoymuştum.Fakatbunuilânetmeyiyararlıbulmadım.Çünkü,İzzetveSalihPaşa'larladiğerlerindenmillîhükûmetişlerindeyararlanarakhaysiyetlerinikorumakistedim.Bumaksatla,Ankara'yagelirgelmezbasınaverdiğimresmîbildiride,adıgeçenkimselerinBüyükMilletMeclisiHükûmeti'ylegörüşmeyapmakbahanesiyleİstanbul'dançıktıklarını,memleketiniyilikveselâmetiiçindahayararlıvedahaetkilibirşekildeçalışmaküzerebizekatıldıklarınıilânettirdim.Efendiler,bizimİzzetPaşahey'etiyleBilecik-Ankarayoluüzerindebulunduğunıuz5/6Aralık

1920tarihindeReşitBey'den,Kütahya'yavardığını,ertesigünüTevfikBey'legörüşeceğini,EthemBey'indeorayageldiğinibildirenfakatdahaolumlubiranlamtaşımayanbirtelgrafaldım.DörtgünsonradaReşitBey'in,geridönerkenEskişehir'dengönderdiği9Aralıktarihlibirtelgrafında:"Tevfikileolanmeseleiyibirsonucabağlanmıştır"denildiktensonra,"Fakattanımakvetanıtmakistediğimizkimselerinbasitvezamanauygunolarakdüşünememelerineveyadüşünemediklerinebinbirişaretkonmuştur"ibaresiokunmaktaydı.ReşitBeytarafından,Eskişehir'dekiBatıCephesiKomutanıİsmetPaşa'yada,meseleninçözümebağlandığı,haberleşmeninsağlandığıveSimavBölgesiKomutanınınyerinegönderilebileceğisöylenmişti.9Aralık1920'deEthemBey'dendealdığımbirşifrelitelgrafta,meseleninİsmetPaşatarafındanmaksatlıvezamansızolarakçıkartılmışolduğuanlatılmakisteniyordu.SözdealmaktaolduğubütüntedbirlerdenveyaptığıdüzenlemelerdenozamanBaşyaverimbulunanSalihBey'indeaynenhaberdaredildikleribelirtiliyordu.Benimkuruntuyadüşürüldüğümüdelilleriilehaberaldığınıyazıyordu.Ondansonrainandırıcıbirtakımsözlerle,Kuva-yıSeyyare'denolupdaMaden'denkatılmaküzeregeridönenfakatGenelkurmay'ınemriyleGüneyCephesi'negönderilenbirmüfrezesininkendiemrineverilmesiniveKuva-yıSeyyare'ninFuatPaşazamanın,daseyyarjandarmateşkilâtıgereğincebütçeyedahilgdildiğiniilerisürerekfazlaparakoparmakistediğianlaşılıyordu.Benimüçgünsonrabunaverdiğiminandırıcıcevapta:"Songünlerinbeklenmedikolaylarınınbenikuruntuyadeğil,kararsızlığadüşürdüğünüitirafederim"dediktensonra:"...geneldurumumuzunuyumvedüzeninibozmaktahiçkimseyegözyummamasını"bildirdim.

İÇİNDEKİLERBATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİ Ethemvekardeşlerizamankazanmakiçinbiziyanıltmayaçalışıyorlardı ÇerkezEthemhükümetinkanunlarınıtanımıyor DemirciEfedehareketegeçiyor Reşitorduyuyanıltmayaçalışıyor ÇerkezEthem'ebirnasihatheyetigönderiliyor AsiEthemvekardeşlerinekarşıfiiliharekatageçilmesiniemrettim Ethemvekardeşlerikuvvetleriylebirliktedüşmansaflarındamüstehakolduklarıyerialdılar BirinciİnönüZaferi DüşmanlaişbirliğiyapanManisaMilletvekiliReşitBey'inmilletvekilliğininkaldırılmasıkararı EthemveKardeşlericanlarınıRefetPaşa'yaborçludur İzzetveSalihPaşalarAnkara'danmemnungörünmüyorlar,illepayitahtagitmekistiyorlardı SadrazamTevfikPaşabenimletemaskuruyor TevfikPaşa'yaverdiğimresmiveözelcevaplar TevfikPaşavearkadaşlarıAnadolu'yuİstanbulHükümeti'nebağlamayaçalışıyorlar Teşkilat-ıEsasiyeKanunu'nuntemelmaddeleriniTevfikPaşa'yabildirdim İlkTeşkilat-ıEsasiyeKanunumuzuntarihçesi HilafetveSaltanatkonularıüzerineTürkiyeBüyükMeclisi'ndeyaptığımaçıklamalar

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİETHEMVEKARDEŞLERİZAMANKAZANMAKİÇİNBİZİYANILTMAYAÇALIŞIYORLARDIGerçektemeseleçözülmemişti.Yapacağımaçıklamalardananlaşılacaktırki,EthemBeyvekardeşlerizamankazanmakiçinbiziyanıltmayaçalışıyorlardı.Maksatlarımümkünolabildiğikadaryenidenkuvvettoplamak;Düzce'debulunanSarıEfekuvvetleriyleLefke'debulunanGökBayraktaburununkendilerinekatılmasınıveDemirciMehmetEfe'nindekendileriylebirlikteisyanetmesinisağlamak;biryandandacephekomutanlarınıdeğiştirmek,ordudakisubayveerlerinkendilerinekarşıkoymamalarıiçinpropagandayafırsatbulmaktı.Gerçektende,SimavveBölgesiKomutanı,Simav'agitmeküzereKütahya'dangeçerken,EthemveTevfikBey'ler

tarafındandurdurulup,kendiemirlerialtındavegösterecekleriyerdehizmetettirilmeküzereKütahya'dakalmasıemredilmiştir.Buemirlerininonaylanmasıgereğinide10Aralık1920'deCepheKomutanlığı'ndanistemişlerdir.Görülüyorki,herşeyyolunagirdidenildiğihalde,başlangıçtakiitaatsizlikdurumuaynendevametmekteydi.EthemBey,Konya,Ankara,Haymanadahilhertarafaellerindeözelşifrelerbulunanveirtibatsubayıadınıtaşıyanbirtakımmemurlargöndererekyenidensilâhvehayvantoplamayabaşladı.Bunlaraverdiklerigörevvehükûmetmemurlarınayaptıklarıtebligathakkındabirfikiredinmeküzere,örnekolarak,7Aralık1920'deAnkara'nınkuzeyindekiKalecikKaymakamınagönderdiğiyazıyıaynenokuyayım:Kütahya,7.12.1920KalecikİlçesiKaymakamhğıYüksekKatınaKuva-yıSeyyaremüfrezekomutanlarındanolupaşağıdakimliğiyazılıİsmailAğa,zâtıâlinizinilçesidahilindeKuva-yıSeyyare'yebağlıizinliveizinsizmücahitlerleyenidensilâhvehayvantoplayarakbizekatılacakolanvatanseverlerialıpgetirmeküzeregörevlendirilerekKalecik'egönderilmiştir.Kendisinevataniçingereklihertürlüyardımınyapılmasınıvekolaylıkgösterilmesiniricaederim,efendim.UmumKuva-yıSeyyareKütahyaHavalisiKomutanıEthemBatıCephesiKomutanı'nın,Kuva-yıSeyyareKomutanlığı'ndaneldekicephanemiktarınıvesonGedizsavaşındanekadartopçucephanesisarfedildiğinisormasıüzerine,Kuva-yıSeyyareKomutanVekiliTevfikimzasıvla11Aralık1920'debuyazışınızdanbizegüvenmediğinizianlıyorum.Cephaneneyenirneiçilir;ancakdüşmanaatılır.Böylebirgüvenmeselesiaklageliyorsa,cephanegöndermeyebilirsiniz,şeklindecevapverilmekteidi.Efendiler,buradaufakbirnoktayadikkatiniziçekeyim.Görüyorsunuzki,EthemBey,cephedevekuvvetininbaşındaolduğuhalde,TevfikBeyyinevekilolarakyazışmaveişlemleryapıyordu.Birtekkuvvetüzerindeaynıyetkideikiayrıkomutan...CepheKomutanı,13Aralıkta,sorulansoruvealınancevapsuretlerinibilgiiçinbanagöndermişti.Hükûmetçe,anahtarıolmayanşifrelerleözelşifrelerkullanılmasıgenellikleyasaklanmıştı.Halbuki,EthemBey'inözelmemurlarıvemilletvekillerindenbazıarkadaşları,buyasağauymadanşifrehaberleşmelerinedevametmekteidiler.Pektabiîbunlaraengelolundu.Bununüzerine,EthemBey,İsmetPaşa'yayaptığı13-14Aralık1920tarihlibirmüracaatında:"BazıihtiyaçlarvebenzerieksikleriçinAnkaraveEskişehirKuva-yıSeyyareirtibatsubaylarınaçekilentelgraflarındurdurulmaktaolduğuanlaşılmıştır.Haberleşmelerimizinyasaklanmasıveyagüçlüğeuğratılmasışeklindekiişleınlerelütfensonverilmesiniricaederim"diyordu.Halbuki,irtibatsubaylarınınaçıkhaberleşmeleriyasaklanmamıştı.Yasaklanan,özelşifrelihaberleşmeydi.EthemBey'insözünüettiğiAnkaraveEskişehir'dekisubaylarınhiçbirhaberleşmeleriyasaklanmışvebusubaylartarafındandaEthemBey'eşikâyettebulunulmuşdeğildi.Ogünlerde,Eskişehir'eçektirilmeyenbirözelşifrevardı.Fakato,komutanvemilletvekilidiyeimzaatanEthemBey'inbirarkadaşınınşifresiidi.OnuniçinİsmetPaşa,EthemBey'everdiğicevaptabunukendisinehabervereninkimolduğununbildirilmesiniistemişti.

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİÇERKEZETHEMHÜKÜMETİNKANUNLARINITANIMIYOREfendiler,başlıbaşınadikkatiçekenbirmuameleyideburadabelirteyim.ButarihlerdeKütahya'daMutasarrıfVekiliKadıAhmetAsımEfendiadındabirzatbulunuyordu.Kütahya'daMevkiKomutanıünvanıylaEthemBeytarafındantayinedilmişAbdullahBeyadındadabirivardı.Bukomutan,kaçakaskerailelerindenbazılarınısürgünedilmeküzereKütahyaMutasarrıfVekiliAhmetAsımEfendi'yegönderir.MutasarrıfVekili,sürgünişlemlerininsonçıkarılankanungereğince,İstiklâlMahkemesi'neaitolduğunubildirerekevrakıkomutanlığagerigönderir.Bunun

üzerine,MevkiKomutanı,MutasarrıfVekili'nigecevaktimakamınagetirtmeyekalkar.MutasarrıfVekili,gecemeşgulolduğundansabahleyingörüşebileceğinibildirir.Komutanıngönderdiğierler,MutasarrıfVekili'ninevininharemkapısınıkırmaksuretiylezorlaiçerigirerlervekendisinihakaretedicisözlersöyleyerekalıpgötürürler.Sorguyaçektiktensonra,aynıgecesilâhlıbirmüfrezeyleondörtsaatuzaklıktabulunanKuva-yıSeyyareKomutanı'nınhuzurunagetirirler.OndansonradaKütahya'dançıkararakuzaklaştırırlar.KadıolmakveMutasarrıfVekilibulunmakdolayısıyla,çeşitliBakanlıklarınbüyükbirmemurudurumundaolanbirkimseninuğradığıbusaldırıvekarşılaştığıağırmuamele,şüphesizdoğrudandoğruyahükûmeteyöneltilmişbulunuyordu.Buolayüzerine,Meclis'te,hükûmetegensoruaçıldı.İlgiliBakanlıklar,CepheKomutanlığı'ndansuçlularınHarpDivanı'naverilmeleriniistediler.CepheKomutanı'nın,Kuva-yıSeyyareKomutanlığı'ncasoruşturmayapılıpsonucununbildirilmesiniisteyentelgrafına,19Aralık1920'deUmumKuva-yıSeyyareveKütahyaHavalisiKomutanVekiliMehmetTevfikimzasıylagelencevapta:"AbdullahBeyherneyapmışsatarafımdanverilenkesinemirüzerineyapmıştırveyapmayadamecburdu.BukonunungerekçesiilgiliBakanlıklaraarzedilmişti...Kendisiningeridönmesiiçinkesinemirverildiğizâtıâlîniztarafındanbildiriliyor.Döndüğütakdirde...mutlakaidamedeceğim...."deniliyordu.Efendiler,milletinvekillerininemriylegörevineiadeedilmekistenenbirmemurunidamedileceğininbildirilmesi,elbetteAnayasavekanunhükümleriylebağdaştırılamazdı.13Aralık1920günüEthemBey,Ankara'dakikardeşiReşitBey'le,makinabaşındaaçıktelgraflarlauzunuzadıyagörüştü.Bugörüşmelerinözetişuydu:"EthemBey,bukonununmutlakaMeclis'tegörüşülmesinisağlayınız.SarıEfedenilenEdip'inkendimüfrezesiyleGökBayraktaburunakatılmasıiçinhabergönderiniz.Meclisvasıtasıylakomutanlarıçektiriniz.Mecliskararıylaolmadığıtakdirde,biryolunubulupbunuhemensağlayınız"diyor;"patlatacağıbombalarıdaİngilizlerinişiteceğinivebununpatlamasınındapekyakınolduğunu"söylüyor.ReşitBey'inverdiğicevaplararasındadadikkatiçekenşusözleryeralıyordu:"Kuva-yıSeyyare'nindüşmanakarşısavunmayapmamasını,bunutümenlerebırakmasınıveEdip'lebizzathaberleşmesini,bunaengelolunduğutakdirdeCepheKomutanı'ylayenidenilgisinikesmesini"söylüyordu.ReşitBey,buhaberleşmelerleilgilitelgraflarıolduğugibibanagönderdi.Kendisiyanımagelmedi.ZatenEskişehir'denKütahya'yagidipdöndüktensonrayanımagelmemişti.Kendisiniyanımaçağırttım.Neistediklerinisordum..."Cephekomutanlarınıdeğiştiriniz"dedi."Yerinekoyacakadamlarımızyoktur"dedim."Benitayinediniz,bendahaiyiyaparım"dedi."Cephekomutanlarınıdeğiştirmekönemlibirmeseledir.Geneldurumumuzuzayıflatır.Böylebirteklifikabuletmekkolaydeğildir.uygundadüşmez"cevabınıverdim.Aynıgün,yani13Aralık1920'deEthemBey'eyazdığımbirtelgrafta,ReşitBey'lemakinabaşındayapılanhaberleşmeleriokuduğumusöylediktensonra,bukonununresmenMeclis'egetirilmesininvegörüşülmesininuygunolmadığını,Edip'inyerindenoynatılmasınındadoğrubulunmadığınıbildirdim.Aynıtarihte,EthemBeyverdiğicevaptakonununciddîolduğunusöyleyerekkomutanlaraleyhinesözlersarfediyordu.Efendiler,Ethemvekardeşlericephedebulunankomutanlarıbeğenmiyorlar,onlarınemirlerineuymuyorlar.Bakanlıklarıvehükûmetitanımıyorlar.YalnızsözdebanaitaatediyorlarveMeclis'idekendiisteklerinegörehareketegeçirecekleriniumuyorlar.BanaveMeclis'ekarşıhoşgörünerek,büyükbirgayretlehazırlıklarınıtamamlamayaçalışıyorlardı.EthemBey,18/19Aralıktarihlibirtelgrafıylada,yineEdip'inmüfrezesiylekendisinekatılmasınınsağlanmasınıbendenricaediyordu.İsteğinihaklıgöstermekiçindediyorduki:"Anadolu'dakiisyanhareketlerininbastılmasısırasında,durumicabıBigadolaylarındabıraktığımvesonradangeçiciolarakDüzce'yegönderilenBirinciKuva-yıSeyyare'yebağlıve

büyükbirkısmıİzmirvedolaylangönüllülerindenoluşan250süvari,200piyade,birdağtopçutakımı,ikimakinelitüfek,30kişilikkarargâhsüvarierlerindenkuruluEdipBeymüfrezesinden,İzmirsınırınayaklaşmamızdolayısıyladahaçokyararlanılacağıtabiîdir.Bununlabirlikte,süreklimüracaatyapılmaktaolduğundanveEdipBeytarafından,obölgedegüvenliğintamolaraksağlandığıbildirildiğinden,bubölgeninuygungörülecekbaşkabirbirliğeteslimedilerek,EdipBey'inmüfrezesininsavaşvasıtalanylabirlikteKuva-yıSeyyare'yekatılmasıhususununilgilimakamlaraemirvehavalesiniricaederiz".Efendiler,butelgraftailerisürülendüşüncelere,entecrübesizveenbasitmuhakemelibirininbileinanabileceğikabuledilebilirmi'Kütahya'dabulunanbirzat,bana,İzmirsınırınayaklaşmaktansözediyor.Düzcevedolaylarındadurumungüvenilirolduğunubendendahaiyihaberalıyor.EdipBeymüfrezesininkuvvetiniayrıntılıolaraksaydıktansonra,bumüfrezeninsavaşvasıtalarıylabirliktekendisinekatılmasıricasınınbencekabuledilebilirbulunacağınızannediyor.Butelgrafüzerine,19Aralık1920'de,Düzce'debulunanMüfrezeKomutanıEdipBey'eözelolarakbizzatyazdığımtelgrafta,EthemBey'inisteğindenvebununkendisinceistendiğininbildirildiğindenbahsederek,müfrezeninobölgedekalmasınakesinolarakihtiyaçbulunduğunudabelirttim.Edip,19/20Aralık1920'deverdiğicevapta,müfrezesininobölgedekalmasınınzarurîolduğunubildirdi.Buna,müfrezesininKuva-yıSeyyare'dekikimselergibiaynıödenekleçalıştırılmalarınınsağlanmasıistirhamınıeklemefırsatınıdakaçırmamıştı.Efendiler,Ethemvearkadaşları,AnkarayakınındaHaymana'dadaayrıcabirkuvvettoplamayateşebbüsettiler.HırsızlıksuçundanAnkara'datutukluikensonradanserbestbırakılanVangöçmenlerindenMusaBeyzâdeAbbasadında,biri,elindebirbelgevebeşonkişiylebirlikteHaymanabölgesindeadamtoplamayabaşladı.Buadam19AralıktayakalanabilmişveAnkaraİstiklâlMahkemesi'neverilmişti.Bunuyakalamakveadamlarınıdağıtmakiçinçabucaközelbirtertibatalmaklâzımgeliyordu.Bumaksatla,Haymana'yaşimdimilletvekilibulunanRecepZühtüBeykomutasındaözelbirkuvvetgönderilmişti.RecepZühtüBey,Abbas'ıüçarkadaşıylabirlikteyakaladıktansonra,büyükbirsaldırıyauğrayacağınıpekmuhtemelgördüğünden,tutukluları,yolunudeğiştirerekPolatlıüzerindentrenleAnkara'yagetirmeyemecburolmuştu.

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİDEMİRCİEFEDEHAREKETEGEÇİYOREfendiler,DemirciEfe,EthemBey'lehaberleştiktensonraözelbirtavırtakındı.Busezilirsezilmez,GüneyCephesi'ndebulunanRafetBeysüvarileri,derhalüzerinegönderildi.15/16Aralık1920'deDinaryakınındakiİğdecikköyünde,birgecebaskınıylaEfe'ninkuvvetleridağıtılmış...Kendisibeşonkişiylekaçmış.Efe,çoksonrabizesığınarakaffedilmiştir.Efendiler,ReşitBey,20/21Aralıkgecesievindedörtkişiye,ordubirlikleriyleKuva-yıSeyyarearasındabirçatışmaçıktığıtakdirde,subaylarımızlaerlerimiziyanıltmagöreviveriyordu.Budörtkişişunlardı:YeniDünyagazetesindenHayri,ArifOruç'unkızkardeşininoğluNizamettin,Müşir(152)FuatPaşa'nınoğluHidayetvearkadaşıŞükrüBey'ler...Bunlar21AralıktatrenleEskişehir'ehareketettiler.YanlarındaEthemBey'inkâtibiolanbirisidevardı.Bunlarıniçindenbiri,treninhareketindenönce,gizliceistasyondakikaldığımbinayagelip,banadurumubildirdi.Buzat,propagandayıtertipveyönetmeklegörevliymiş.BaşkanlarıHidayetBey'miş.Paraharcamayetkisideondaymış.Durumuihbareden,yalnızolarakKütahya'yagidecek,EthemBey'dentalimataldıktansonraEskişehir'edönecekti.DiğerleriEskişehir'debekleyeceklerdi.

Benbuzata:"BizEthemBeyvekardeşlerinekarşısevgiduyuyoruz.Onlarboşyeretelâşadüşüyorlar.Buteşebbüslerindenüzüntüduydum.FakatEthemBey'inordudabozgunculııkçıkarmakiçinvereceğitalimatıbilmekisterim"dedimvearkadaşlarıylabirliktekendilerinihareketlerindeserbestbıraktım.Eskişehir'deİsmetPaşa'ya,AfyonKarahisar'daFahrettinPaşa'yabilgiverdimvebuadamlarıntakipedilmelerigereğinibildirdim.İhbarcı,ihbarlarınındoğruolduğunusonradandavranışlarıylaispatetmiştir.Efendiler,KâzımPaşa,ReşitBey'leberaberKütahya'daEthemveTevfikBey'lerlekonuşmavegörüşmelerdebulunduğuzaman,EthemBey'insözlerinden,banaönemliolannoktalarışöyleözetlemişti:1-Ankara'dakihükûmetgayeyigerçekleştirecekdurumdavegüçtedeğildir.Buhükûmetekarşıuyuşukdavranmamızdoğruolmaz.2-Silâhlakarşıkoymamızınmahiyetinikötüyeyoracaklardır.Fakatsonundabaşarırsamherkesbanahakverecektir.3-RefetBey'learamızdabirizzetinefismeselesigeçmiştir.MustafaKemalPaşa,RefetBey'inhaysiyetinedeğervererekbizimkinikırıyor.HerhaldeRefetBey'iönümekatarakAnkara'yakadarkovalamakisterim.Ölürsemdebutakipteöleyim.4-Bizçoktanbuişiyapardık.FakatReşit'inAnkara'daMeclis'tekidurumubizialdatmıştır.Meclis'inneönemivenehükmüvardır'

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİÇERKEZETHEM'EBİRNASİHATHEYETİGONDERİLİYORBuşartlaryerinegetirildiğitakdirde,Kuva-yıSeyyare,şimdiyekadarolduğugibibelirlibirkadrodahilindeyinegörevinedevamedecektir.ReşitBey'leberaberCelâl,KılıçAli,EyüpSabriveTehbiBey'ler,23AralıköğlevaktiAnkara'danhareketettilerve24Aralıktaöğledensonrasaat16:45'teKütahya'yavardılar.Efendiler,EthemveTevfikBey'lerinCepheKomutanı'nınbilgiveonayıolmaksızın,bölgelerindebulunanordubirliklerinicepheyedağıtarak,Kuva·yıSeyyare'ninağırlıksızerleriniGediz'devePehlivanAğamüfrezesiniKütahya'datoplamışolduğunuhaberaldım.Bununüzerine25/26Aralık1920'de,Kütahya'dabulunanCelâlBeyvearkadaşlarınayazdığımaçıkbirtelgrafta:"Buharekettarzınıntaşıdığımaksatveanlamınneolduğunukesinliklebilmekisterim.Bukonudakigörüşünüzünbildirilmesinimakinebaşındabekliyorum"dedim.Butelgrafınbirsuretiniİsmet,RefetveFahrettinPaşa'lara,şifreilebildirerekdikkatleriniçektim.Hey'et,ortakimzaileşukısacevabıverdi:"Müsteriholunuz,kötüyeyorumlanacakherhangibirdavranışyoktur.TevfikBeyyarıngelecek,hepbirliktegörüşeceğiz.Sonucuetraflıolarakarzederiz."Benbucevaptan,gidenarkadaşlarınyadurumdanhaberdaredilmeyerekaldatılmaktaolduklarınaveyahutdatutuklanıpistenildiğigibiyazıyazmayamecburedildiklerinehükmettim.Onuniçin,gerçekdurumuanlamamışvekısatelgraflarıylaverdikleriteminatainanmışgörünmekistedim.Busebeple,cevapolarak:"TevfikBeyiledegörüşmelerindensonra,memleketvemilletinyüksekçıkarlarınısağlayacakesaslarüzerindeanlaşacaklarınaşüphemolmadığını,banagelenhaberleridedikodusayarak,Hükûmet'çehiçbirtedbiralınmasınagerekbulunmadığıyolundakiinancımıHükûmetüyelerineanlatmayıbaşaracağımı,ancakaramızdakisamimiyetizedeleyendurumunbiranönceortadankalkmışbulunduğuhaberinibeklediğimi,benigönülkırıklığınauğratmamalarını"yazdım.Hey'etin,26/27Aralıkl920'de,ortakimzaileçektiklerietraflıveaçıktelgraflarındakiönemlinoktalarşunlardı:

1-Güvenliktedbirlerialındığınaşüpheyoktur.Butedbirlerinhepsikendilerinisavunmakiçindir.Kendilerinekarşıçıkarılanveyığılankuvvetlerveyenikurulankarakollareskiyerlerineçekildiğitakdirde,butedbirlerdendevazgeçeceklerdir.2-Düşmancahareketlekarşılaşmadıkça,memleketingelecektekiselâmetiiçinvezâtıdevletlerininşahsınakarşıbesledikleriiçtenbağlılıkdolayısıylahertürlüfülîharekettenkaçınacaklarınaenbüyükyeminlerlesözvermişlerdir,3-Kuva-yıSeyyare'ninKonyaveAlaca'dabulunanaskerleriyle,TeğmenSadrettinEfendikomutasındaKonya'dangelmekteikenFahrettinPaşatarafındantutuklananseksenneferinveKuva-yıSeyyaremüfrezekomutanlarındanKürtİsmailAğaile,Kalecik'tekiakrabasındancihadakatılmaküzereaskerlikyaşıdışındakikimselerdentoplananlarınKuva-yıSeyyare'yekatılmalarınaengelolışmaması,4-Kuva-yıSeyyare'yeparaverilmesiiçinKütahyaMutasarrıflığı'naemirverilmesi,5-KarşılıklıgüvenveitimadıngerçektenkurulmasıvedevamettirilmesiiçinFahrettinveRefetBey'lerincephedenuzaklaştırılmaları.BunoktalardançıkananlamnedirEfendiler'Orayagidenarkadaşlarımızınhepsininbirdenbuanlamıidrakedemiyeceklerineihtimalverilebilirmiydi'Ohalde,birazönceişaretettiğimgibi,Kütahya'yagidenhey'et,gerçektentutuklanmıştı.Buyazılanşeylerkendilerinedikteettiriliyordu.Bununböyleolacağınıhey'etgitmedenöncebiliyordum.Buyüzdendirki,ReşitBey,KâzımPaşa'yıbirliktegötürmekiçinısrarettiğihalde,görüşmelersırasındatesadüfensolumdaoturanKâzımPaşa'yagitmemesigerektiğinisezdirmiştim.ÇünküKâzımPaşa'yıgeçiciolarakdeğil,sonunakadartutuklayarak,imzasınıkullanmaktanfazlasıylayararlanabilirlerdi.Aynıgecekendilerineşucevabıverdim:"TelgrafınızıyarınBakanlarKurulu'nasunacağım."Aynızamanda26/27Aralıkgecesi,Eskişehir'deBatıCephesiKomutanıİsmetBeyEfendi'yedeşuşifrelitelgrafıyazdım:Kütahya'yagidenhey'etinayrıntılıtelgrafınıaşağıdaolduğugibiveriyorum.Bununananoktalarıözetleyerek,makinabaşında,RefetveFahrettinBey'lerebildirmeniziricaederim.Hey'etemakinabaşındaverdiğimcevapda"TelgrafınızıyarınBakanlarKurulu'nasunacağım"danibarettir.Yarın,BakanlarKurulukararıyla,hey'ete,görevlerininsonbulduğunuvehemenAnkara'yadönmelerinibildireceğim.Ondansonra,konuyubütünayrıntılarıylaMeclis'teaçıklamakdüşüncesindeyim.Kuva-yıSeyyare'yekarşı,İsmetveRefetBeykuvvetlerinin,bulunduklarıyerlerdetopluveuyanıkolmalarınıvealınmışbulunangeneltedbirleredahaçokönemverilmesinivedikkatedilmesiniricaederim.Fülîhareketeherhaldeonlarbaşlamadan,şimdilikbaşlanmamasıtaraftarıyım.TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalEfendiler,ertesigünüBatıveGüneyCephesi'neşutelgrafverildi:21.12.1920BatıCephesiKurmayBaşkanlığıBirinciŞubeMüdürlüğüne,GüneyCephesiKurmayBaşkanlığıBirinciŞubeMüdürlüğüne,RefetveİsmetBeyefendi'lereözel:Kütahya'yagidenhey'etingönderdiğiayrıntılıtelgraf,BakanlarKurulu'ndaincelenerekaşağıdakikararlaralındı.Bukararlar,buakşamaçıktelgraflaBüyükMilletMeclisiYüceBaşkanlığı'ndandoğrucaKütahya'yabildirilecekvehey'etingörevinesonverilecektir.Bunagöregerekentedbirlerinalınmasıvegörüşlerinizinbildirilmesiricaolunur(GenelkurmayBaşkanVekiliFevzi).HarekâtŞubesiMüdürûSalih21.12.1920KararnameVatanınselâmetvekurtuluşuiçinordulardagörüşbirliğininvemutlakitaatinşartvegerekliolduğunuherşeydenönemlisayanBakanlarKurulu,BüyükMilletMeclisiüyelerindenCelâl,

Reşit,EyüpSabri,VehbiveKılıçAliBey'lerinKütahya'dangönderdikleri26/27Aralık1920tarihlitelgraflarınıvebukonuileilgiliolarakortayaçıkandurumveolaylarıgörüşüpincelediktensonra,aşağıdakikararlarıalmıştır:1-BirinciKuva-yiSeyyare,bütünötekiordubirliklerigibi,kayıtsızşartsızBüyükMilletMeclisi'ninkanunlarına,Hükûmet'inkoyduğudüzenveemirlereayakuydurmaklayükümlüveaskerîdisiplinebağlıdır.2-BirinciKuva-yiSeyyareKomutanlığı'nınaskerîgörevvekonularlailgilibütünteklifvegörüşleri,ancakemrialtındabulunduğukomutanlığavebukomutanlıkvasıtasıylailgilimakamlarabildirilir.3-YukarıdakikararlarıGenelkurmayBaşkanlığıuygular.MustafaKemalŞer'iyeVekili(Is3)MillîSavınımaBakanıFehmiFevziDışişleriBakaızıİçişleriBakamAhmetMuhtarDoktorAdnanGenelkurmayBaşkanıMaliyeBakanıVekiliFeritFevziKütahya'dabulunanBüyükMilletMeclisiüyelerindenCelâl,Reşit,EyupSabri,VehbiveKılıçAliBey'lerin,26/27Aralık1920tarihli,etraflıtelgraflarına,27AralıktacevapverdimBunda,BakanlarKurulukararınıolduğugibibildirdimvededimki:"Bunagöresizlerdenistediğimözelgörevsonbulmuşolduğundangeridönmenizricaolunur."28Aralık1920'dehey'ettenaldığımtelgrafaynenşöyleidi:Kütalıya,28.12.1920Ankara'daBüyükMilletMeclisiYüceBaşkanlığı'naBakanlarKurulukararınıbildirentelgrafemriniziakşamaldık.Aslındaherbirimizmemleketvemilletinselâmetiiçin,büyükbirsamimiyetleemrinizeuyarakburayageldik.Eskişehir'inveburanındurumvetutumunugördük.Anlaşmazlıkkonusuolanmeseleyitambirtarafsızlıkvedoğruluklainceledikvearaştırdık.Görüşmelerinnasılgeçtiğinivesafhalarınıolduğugibibilginizesundukvesamimîinançlarımızadayanarakmeseleninçözümşeklinianladığımızgibiyazdık.Sunduğumuzhususlarakarşılık,BakanlarKurulu'nunbizebildirilenkararınınneyiifadeettiğinianlayamadık.Aksine,vatanınselâmetvemutluluğunugözönündebulunduranmaruzatımızıniyikarşılanmadığınıgördük.Bukonunundahafazlasürüncemedebırakılmayatahammülüolmadığınaitimatbuyurmalarınıistirhamederiz.CelâtReşitEyüpSabrlVehbiKılıçAliButelgrafaşucevabıverdim:Şifre-makinebaşındaAnkara,28.12.1920Kütahya'daBüyükMilletMeclisiüyelerindenCelâl,Reşit,EyüpSabri,VehbiveKılıçAliBey'lere,İlgi:28.12.1920tarihlişifre:Memleketvemilletinselâmetiiçinbanakarşıgösterdiğinizsamimiyeteciddenmüteşekkirim,Sözkonusudurumhakkındasizlerinburadanayrılmasındanönce,bütünbelgelerigöstermeksuretiyleyaptığımaçıklamalarsonunda,konuyuresmenhükûmeteintikalettirirken,sizlerinyerindeolanharekettarzını,oradakiarkadaşlaraaçıklamakveanlatmaküzere,yolculukzahmetinekatlanmanızıricaetmiştim.Konununçözümnoktasıolaraktelgrafınızdaişaretbuyurduğunuznoktazatenburadadasözkonusuolmuştu.Hükûmetinalacağıgeneltedbirvetertibatınherhangibirtarafınisteğinegöreolamayacağınıbildirmiştim.BakanlarKurulukararı,aslındauyulmasıgerekentabiîvebilinenhususlanresmîvekesinolarakbirdefadahaifadeeder.Yüksekgörüşlerinizhiçbirşekildekötüyeyorulmusdeğildir.Ancak,buradadaarzettiğimüzere,benimbirbuçukaydanberisüregelenşahsîveözelgayretveteşebbüslerimlevebüyükbirsamimiyetleyaptığımçalışmaların,neyazıkki,takdiredilmemişolduğunugörüyorum.Şüphesizbukonununçözümvetakibinisorumluveilgilimakamlarabırakmışbulunuyorum.TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalEfendiler,Kütahya'dakihey'etin,durumuMeclis'eaçıklayarakkendilerinedahayararlıolabileceklerineEthemvekardeşleriniinandırmaksuretiyleellerindenkurtulabildikleri

anlaşılmıştır.PektabiîReşitBeyoradakalmıştır.

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİASİETHEMVEKARDEŞLERİNEKARŞIFİİLİHAREKATAGEÇİLMESİNİEMRETTİMEfendiler,Kütahya'ya,BakanlarKurulukararıvehey'etingeridönmesigereğinibildirdiktensonracephekomutanlarınadaâsîEthemvekardeşlerinekarşıfülîharekâtageçmeleriniemrettim.Efendiler,askerîharekâtıçapulculuktan,devletkurupyönetmeyi,şununbununmâsumçocuklarınıkurtulmalıkdilenmekiçindağlarakaldırmakhaydutluğundanibaretzanneden,şarlatanlıklarıyla,yaygaralarıylabütünbirTürkvatanınıbezdirenveTürkmilletininBüyükMeclisi'nikendileriyleuğraştıranutanmaz,haddinibilmez,küstahveherhangibirdüşmanınboğazıtokluğunacasusluğunu,uşaklığınıyapacakkadaraşağılıkvebayağıyaratılıştaolanbukardeşleri,ellerindekibütünkuvvetlervedayandıklarıdüşmanlarlabirlikteyolagetirmekveortadankaldırmaksuretiyle,inkılâptarihimizde,etkilibiribretörneğivermekzarurîgörüldü.Onuniçinşöylebirhazırlıkyapmıştık:Bursa'dabulunanYunankuvvetlerinekarşıbirpiyadetümenibırakılarak,ikipiyadetümeniilebirsüvaritugayınaEskişehir'ingüneybatısındaveKütahyadoğrultusundayığınakyaptırılmıştı.Uşak'tabulunanYunankuvvetlerinekarşıda,cephedeyalnızbirtaburbırakılarak,ikipiyadetümeniileyedisüvarialayına,DumlupınaryakınlarındaveyineKütahyadoğrultusundayığınakyaptırılmıştı.Kuvvetlerimiz,hareketemrinialıralmaz,derhalKütahya'dabulunanâsîEthemkuvvetleriüzerineyürüyüşegeçtiler.29Aralık1920günüKütahya'yıişgalettiler.ÜçgünsonradaBatıveGüneyCepheleri'ndenhareketedenbütünkuvvetlerimiz,Kütahya'nın30-40kilometreilerisindeveGedizyönündebirhattabirleştiler.ÂsîEthem,kuvvetlerinihiçbiryerdedurdurmayavedirenişegeçirmeyecesaretedemedenGedizüzerineçekilmişti.Efendiler,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninşuurluordusu,kendisini,BüyükMilletMeclisiveHükûmeti'niküçükgörecekkadarbeyinsizlikvebudalacagururgösterenbuâsîlerehakettikleriyolagetirmesillesinivurmakiçin,önünegeçilmezbirhiddetveşiddetlehareketediyordu.NefesalmaksızınkaçanâsîEthem,İstanbul'daSadrazamlıkYüksekKatınapdiyeşutelgrafıveriyordu:Ankara'datutuklanansayınarkadaşlarınızınİstanbul'agerigönderilmeleriiçin,AnkaraMeclisBaşkanlığı'naçektiğimprotestoyazısıaşağıdabilgilerinizesunulmuştur,Şimdi,MilletMeclisi'ninkararıylasaldırıyauğramışbulunuyorum.Kuvvettimsavunmayahattâkarşısaldırıya,bileyeterliolmaklabirlikte,karşımdaveyanlarımdaYunanlılarbulunduğundan,tutulacakyolkonusundaYunankomutanlığıileanlaşmayavarılmışisede,zâtıdevletlerininonayınıalmayıdaherbakımdanlüzumlubuldum.Gereğininyapılması,haberleşmelerinveZâtıdevletlerininemirlerininalınmasınınsağlanmasıiçin,Gediztelgrafhattınınonarımıvedüzeltilmesi,yüksekemirlerinizearzolunur.UmumKuva-yıSeyyareveKütahyaBdlgesiEskiKomutanıveŞimdikiUınumKuva-yıMilllyeKomutanıEthemEfendiler,butelgraftasözügeçenveprotestoyazısıdenilensaçmasapanbirtelgraf,gerçektendeMeclisBaşkanlığı'naçekilmişvegizlibiroturumdaMeclis'eokunmuştu.Butelgraftakullanılankelimevedeyimlerokadarkabaveedepsizcedirki,birdefaokunduktansonrabirkeredahaokunmasınavedinlenmesinetahammüledilememişti.Bukadarbayağı,saçmasapanbiryazıyıhuzurunuzdadaarzetmeyigereklibulmuyorum.Buabuksabukyazıilemilletvekillerininşahıslarınahakaretedilerek,MillîMeclis'inmeşruluğunasaldırılarak,İzzetPaşahey'etininİstanbul'adönmekteserbestbırakılmasıisteniyordu.

Efendiler,kuvvetlerimizKütahya'yagirerken,bendeMeclis'tebazımilletvekilleritarafındansorguyaçekilmişbulunuyordum.AsîEthem'inüzerineyürümemize,onasaldırmamızaveonutakipetmemizekarşıçıkılıyordu.FuatPaşa,Ethemvekardeşiniçekipçevirebildiğiiçindeğiştirilmemesiyerindeolurmuş.Bütünanlaşmazlıklarınsebebi,yenitayinettiğimkomutanlarıntecrübesizliklerivedurumungereğineuyguntutumvedavranışlardabulunmamalarıimiş...Ordudaciddiyetvedisiplinaramanınzamanımıimiş;yaAllahkorusunEthemBeyorduyudağıtırsaneyapacakmışım'Bukadarönemlibirolayaki.mvenasılka-rarvermiş'BöylebirkararMeclis'ehabervermedennasılalınırmış'gibibirçoksoruveeleştirilerdensonra,"herhaldeEthemBeyvekardeşlerivurulmamalıdır"istekleriilerisürüldü.29Aralıkgünününbütünoturumlarınıve30Aralıkgünününbirkaçgizlioturumunuaçıklamalaryapmaklageçirdim.Oturumunbütünsafhalarınıbelgeleriyle,delilleriylevegerçekleriyleaçıklamayaçalıştım.Bütünbuaçıklamalarımarağmentartışmabirtürlüsonbulmuyordu.Herşeybiryana,yalnızMeclis'inmeşruluğunasaldırmamaksadıgüdentelgraf,sahipleriniHıyanet-iVataniyeKanunu'naçarptırmayayeterliyken,huâsîlerinaylardanberidevamedegelenisyancıtutumlarıvemillîhükûmetiyıkmakvekendiakıllarıncabaşkatürlübirhükûmetkurmakdüşünceleriniuygulamayayeltenmeleridikkatealınmakistenmiyordu.Aksine,bunlarınortadankaldırılmaktanvecezalandırılmaktankurtulmalarınaçalışılmakisteniyorgibiydi.BununsebebinikısacaaçıklayayımEfendiler,milletvekillerindenbazıları,durumunşahsîvehissîkırgınlıklardandoğduğunainanmışlardı.Gerçektendebuyoldasonsuzpropagandayapılmışvekamuoyuyanıltılmakistenmişti.Birdekuvvetliveaşıntelkinleraltında,Ethemkuvvetlerininçokveyenilmesigüçolduğusanılarak,bunlarınorduileçatışmasıhalinde,ordununçilyavrusugibidağılacağını,ozamandadurumungerçektenfeciolabileceğinidüşünüyorlarveböylesilâhlıbirçatışmayaen-gelolmayıuygunbuluyorlardı.Efendiler,budüşünceleriisabetligörüponagörehareketetmeninsonucu,emirerliğindengelenveaslındadahayüksekbirdüşüncekabiliyetinesahipbulunmayanEthem'inkoskocaTürkvatanındadiktatörlüğünükabulvetasdiketmekolacağınıanlamamakmümkünmüydü'Meclis'inheyecanvekararsızlığınıgiderecekinandırıcıbirkonuşmayaparak,gizlioturumlardakigörüşmeleri,çarpışmanınfülîsonuçlarınıbeklemeküzerekapattık.

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİETHEMVEKARDEŞLERİKUVVETLERİYLEBİRLİKTEDÜŞMANSAFLARINDAMÜSTAHAKOLDUKLARIYERİALDILAREfendiler,Ethemkuvvetlerininpeşinedüşenbirliklerimiz,5Ocak1921günüGediz'iişgalederek,ociyardatoplandılar.Ethemvekardeşleride,kuvvetleriilebirliktedüşmansaflarındamüstahakolduklarıyerialdılar.ArtıkEthemolayıdiyebirşeykalmamıştı.Ordumuzuniçindebulunandüşmankovularakkendicephesinegönderilmişti.Bundansonra,karşımızdayalnızbirtekdüşmancephesinivebucepheileilgiliolaylarıgöreceğiz.Gerçektendebirgünsonra6Ocak1921'deYunanordusununtamamıbütüncepheüzerindehernoktadantaarruzageçti.Efendiler,ogünküaskerîdurumubasitbirşekildeaçıklamakiçinşöylediyeceğim:

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİBİRİNCİİNÖNÜZAFERİİznik'ten,GedizüzerindenUşak'akadarbirhatçekildiğinidüşününüz,buhattın,Gediz'inkuzeyindekalanparçasıikiyüzkilometredir.Gediz'denUşak'aolanparçasıdaotuzkilometrekadardır.Düşman,üçtümenlebuhattınkuzeyucundanEskişehirüzerineyürüdü.BizimGediz'de

bulunanönemlikuwetlerimiz,Es-kişehirüzerindenbudüşmantümenlerinikarşılamayamecburdu.Karşı-ladıveyendi.İnkılâbımızıntarihine,BirinciİnönüZaferi'nikaydetti.GüneyCephesi'neaitolankuvvetler,eskiyerlerineDumlupınar'aiadeedildiler.Kütahya'dayalnız61'inciTümen,ikialaykadarkuvvetiyleİzzettinBey(OrduMüfettişiİzzettinPaşa'dır)komutasındabırakılmıştı.Efendiler,8Ocak1921Cumartesigünü,Meclis'inaçıkoturumundadurumuanlatıyordum.Artıkherkesgerçeğigörmüşveanlamıştı.Ethemvekardeşlerininlehindeveyumuşakhareketedilmesigörüşündeolanlar,budefaaleyhlerindevepekcoşkunidiler.Benkonuşurken"Ethem,TevfikveReşitBey'lerin"diyerekkonuşmamaitirazedildi.Yükselenbirses:"PaşaHazretleri,artık"Bey"demeyiniz,"Hâin"deyiniz."uyarısındabulundu."EthemveTevfikhainleridiyeceğimfakatdahaBüyükMilletMeclisiüyesisıfatınıtaşıyanReşitBeyiçindeaynısözükullanmakmecburiyetindeyim.Yücehey'etinizeolansaygımdolayısıylabunusöyleyemem.Önce,ReşitBey'inBüyükMilletMeclisiüyeliğininkaldırılmasınaoyvermeniziricaederim."dedim.

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİDÜŞMANLAİŞBİRLİĞİYAPANMANİSAMİLLETVEKİLİREŞİTBEY'İNMİLLETVEKİLLİĞİNİNKALDIRILMASIKARARIBaşkan,"MilletvememleketinyüksekçıkarlarıaleyhinesilâhkullanarakdüşmanlarlaişbirliğiyapanManisamilletvekiliReşitBey'inmilletvekilliğininkaIdırılmasınıkabulbuyuranlarelkaldırsın"dedi.Ellerkalktı,kabulolundu.

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİETHEMVEKARDEŞLARİCANLARINIREFETPAŞA'YABORÇLUDURLARYunanordusunungiriştiğibutaarruzda,Ethemvekardeşleridekendilerinedüşengöreviyerinegetirmektengeridurmadılar.TekrarKütahya'yayönelerek,oradabulunanzayıftümenimizesaldırmayabaşladılar.İzzettinPaşa'nınsağlamkarakteri,vukuflukomutasıveemrindekiTürksubayveerlerininyüksekkahramanlıklarıEthemvekardeşleriylesaldıranhainkuvvetleriyenerekgeriçekilmeyemecburetti.Eğerkendişahıslarıdadahilolmaküzeretoptanyokedilmektenkurtulabilmişlerise,bunudahiçsevmedikleriRefetPaşa'yaborçluolduklarınısöylemeliyim.Bunoktayıaçıklayıvereyim:RefetPaşa,ikisüvaritümeniyle,Dumlupınar'ınonkilometrekadardoğusundaKüçükköy'debulunuyordu.Kütahya'dabulunan61'inciTümen'e,batıdantaarruzedenEthemkuvvetleriniderhalyenmekveyoketmeküzerehareketiemrolundu.RefetPaşa,kendisüvarileriyleEthemkuvvetlerininyanvearkasınagidecekti.Bulunduğuyerdenkuzeye,Kütahya'yabakılacakolursa,bugörevintabiîbiryürüyüşlevepeketkilibirşekildeyapılabileceğimeydandaydı.HalbukiRefetPaşa,gerekenyeregitmemiş.Bununaksitarafına,Kütahya'nınbatısınadeğildoğusunaAlayunt'agitmiş.Süvarikuvvetleri,12Ocak1921günüöğleyedoğruAlayuntbölgesineulaştı.RefetPaşa,İzzettinPaşailegörüşmeküzereKütahya'yagitti.İzzettinPaşa,süvaritümenlerininKütahyagüneyinden,Yellicedağıbatısından,tamamensüvaridenibaretolanEthemkuvvetleriningerilerinegönderilmesiniteklifetmiş.RefetPaşa,ikitarafınsavaşdurumuhakkındatambirbilgisiolmadığınıilerisürerek,böylebirhareketeyanaşmamış...RefetPaşa,İzzettinPaşakuvvetleri,doğuya,Porsuksuyugerisineçekilmedurumuilekarşılaşırsa,süvarileriyleKütahyaovasındanâsîlerinyanvegerilerinetaarruzudüşünüyormuş.Atlıâsîlarinhayvanlarındaninippiyadetümenimizkarşısındayaya

olaraksavaştığıenzayıfdurumundabileüzerineyürümektekararsızlığadüşenkomutanın,piyadetümenimizyenilmişolarakgeriçekilirkenatlarıüzerindebulunacak,manevîgüçleriyükselmişâsîlerin,hangiyanınavenasıltaarruzetmeyidüşündüğü,gerçektenheraskeriçinüzerindedurupdüşünülecekbirmeseledir.Böyleşeyolamaz!Budüşmansüvarisi,geriçekilmeyemecburettiğipiyadeyibırakıpRefetPaşasüvarileriüzerineatılmayacakmıydı'Efendiler,savaşalanına,topvetüfeksesinegelenkuvvetin,birtektüfekatmadan,savaşmaktaolankendindenbirkuvvetinyenilmesinibeklemesiveondansonraişgörebileceğinisanması,yalnızaskerolanlarındeğil,ensadegörüşlüinsanlarınbileaklayatkınbulacağıbirdüşüncedeğildir.Görevvefedakârlık,savaşanbirliklerinyenilmeden,çekilmedenbaşarısınısağlamayaçalışmaklayerinegetirilir.Arkadaşısavaşırkenveyardımamuhtaçiken,seyircikalznışolankomutanlar,arkadaşınınyenilgisineşahitolabilirlersedetarihinamansıztenkitvesuçlamalarındanaslakurtulamazlar.İzzettinPaşa,11Ocak1921öğlesinden13Ocakgeceyarısınakadardevamedenşiddetlivekritikçarpışmalarsırasında,süvarigruplarınındataarruzakatılmasızamanınıngeldiğiniGenelkurmayBaşkanlığı'nabildirmişti.RefetPaşa,GüneyCephesi'ndengetirtmekteolduğu8'inciTümenyetişebildiğitakdirde,14Ocaktataarruzageçmekniyetindeolduğunu,birliklerinebildiriyordu.İzzettinPaşa,11,12,13Ocakgünlerindeyalnızbaşınadüşmanlasavaştıktansonra,akşamgünbatarkenyaptığıbirkarşıtaarruzlaâsîleriyenerekkaçmayamecburetti.RefetPaşa,muharebeyeseyircikalmaksuretiylebüyükbirfırsatıkaçırdı;Ethem'ivekuvvetleriningeriçekilmesineelverişlibirdurumyarattı.14'üncügünüemrialtındabulunanbütünsüvarikuvvetleriniSüvariTümenKomutanlarındanDervişBey'in(KolorduKomutanıDervişPaşa'dır)emrinevererek,onu,Ethem'intakibiilegorevlendirdi.DervişPaşa,Afşar'da,özellikleGediz'deEthemkuvvetleriningerilerinedoğru,gecelerideyürümeksuretiyleindirdiğikorkunçdarbelerleEthem,TevfikveReşitkardeşlerisersemetti.Kuvvetlerinintoplanmasınazamanbırakmadı.DervişBey,Ethemvekardeşlerini14Ocaktan22Ocağakadardokuzgünnefesaldırmaksızındurmadantakipetmiştir.Sonunda,bütünEthemkuvvetleriesiredilmiş;yalnızEthem,TevfikveReşitkardeşleryinebirgörevalmaküzeredüşmanordugâhınakaçabilmişlerdir.

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİİZZETVESALİHPAŞALARANKARA'DANMEMNUNGÖRÜNMÜYORLAR,İLLEPAYİTAHTAGİTMEKİSTİYORLARDISaygıdeğerEfendiler,Ankara'dabulunanİstanbul'lumisafirlerimize,birbirbuçukaylıkmisafirliklerisırasındaçokşeylergöstermekfırsatınasahipolduğumuzusanıyorum.ÂsîEthemvekardeşlerininkuvvetleriortadankaldırıldı.Yunanlılarıİnönü'deüçgündeyendik.BüyükMilletMeclisi'ninferahlayacağıvememnunolacağıyenibirdeviraçıldı.Fakat,İzzetveSalihPaşa'lar,bunlarınhiçbirindenmemnungörünmüyorlar,sılaözleminetutulmuşgibidepayitahtagitmekistiyorlardı.İstanbul'dakiarkadaşlarınındaçokmeraktaolduklarıanlaşılıyordu.Ankara'yagelişlerindenongünsonra,FransıztelsizleriyleZonguldak'abirtelgrafgelmişti.Telgrafşudur:16.12.1921ZonguldakMutasarrıflığıVasıtasıylaDevletliİzzetPaşaHazretleri'neZâtıdevletlerindenhenüzbirhaberalınamadığından,yüksekhey'etinİstanbul'anezamangeleceğihaberininbeklenmekteolduğu...MustafaAtatürkİkigünsonraAdapazarıüzerindendeşutelgrafgeldi:DahiliyeNâzırıİzzetPaşaHazretleri'neZatıdevletlerindenbirbilgialınamadığından,İstanbul'anezamandönüleceğihaberinin

beklenmekteolduğunadairbirkaçgünönceZonguldaküzerindençekilentelgrafcevabınınbiranöncegönderilmesiricaolunur.DahiliyeNazırıVekiliMustafaArifTevfikPaşaKabinesiadına,ZiyaPaşa'nınİnebolu'yagönderdiğibirözelmemur,10/11Ocak1921'deuzunbirşifreilebirtakımbilgilerveriyordu.İzzetPaşahey'etinin,Anadolu'yakatılmahaberiİstanbul'cadoğrulanmış...KabineİzzetPaşa'danbilgiistiyormuş.ZiyaPaşa,Safa,MustafaArifveRaşitBey'lerdedemişlcrki:Memleketinmenfaati,hey'etinAnkara'dakalmasınıgerektiriyorsabunabirşeydenmez.Butakdirdekabinenindüşeceğişüphesizdir.Ancak,bizdebuvatanınevlâtlarıyız.Hiçolmazsabizleridedurumdanhaberdaretsinler...Biziaydınlatsınlar,bizdeonagörehareketedelim.

ZiyaPaşa,Paris'ten,AhmetRızaBey'denaldığıbirmektuptayazılanlardanveİstanbul'dagüvenilirbirkaynaktaneldeettiğibilgilerdendesözettiriyordu.AhmetRızaBeydiyormuşki:"EğerKuva-yıMilliye'ninaskerigücüelverişliise,İzmirmeselesi,iyihazırlanmışbirhücumlaoldubittişeklindehalledilmeliymiş...Aldığıbilgilerbunudoğruluyormuş."KralKonstantin'itutacaklarmış..."ZiyaPaşa'nınözelolarakeldeettiğibilgilerde,sonkonferanstanönceYunanlılar'ınkuvvetleriartırılarak,büyükbirtaarruzageçirileceğiyolundaydı.DamatFeritPaşayoğunbirçalışmayageçmiş.Baltiklimanındaçeşitlikabinelisteleridüzenlenmeyebaşlamış...İnebolu'yagelmişolanözelmemurvasıtasıylaZiyaPaşa'yavearkadaşlarınagönderdiğimcevapta:"Verdikleribilgilereteşekkürettiktensonra,İzzetveSalihPaşa'lar,ortakgayemizinkesinbirgereğiolarakAnkara'dakalmışlardır",dedim.Kendilerininİstanbul'daişbaşındakalmalarıdoğruisede,kabinedüşmedenönce,hepsinin,şimdidenhazırbulunduracaklarıgüvenilir,sür'atlibirvasıtaylahemenAnadolu'yagelmelerininvatanınyüksekmenfaatleriningereğiolduğuvebuşekildeyapacaklarıhizmetvefedakârlığınmilletçebüyükbirşükranlakarşılanacağınıyazdım.Özelmemurun,İstanbul'adöndüktensonra,İnebolu'yagönderdiğiveoradan19Ocak1921'deçekilenşifrede,ZiyaPaşavearkadaşlarınıngörüşümeuygunolarakhareketekararverdikleribildirilmişti.

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİSADRAZAMTEVFİKPAŞABENİMLETEMASKURUYOREfendiler,butarihtenbirhaftakadarsonra,KocaeliKomutanlığındanşöylebirtelgrafaldım:Geyveistasyonu,26.01.1921BüyükMilletMeclisiBaşkanlığı'naMemleketinyüksekyararlarıileilgiliönemlibirkonuüzerinde,SadrazamPaşa'nınzâtıdevletleriylemakinebaşındagörüşmekistedikleriİstanbulTelgrafGenelMüdürü'nün26.01.1921günüsaatl6.30'dayazdırdığıtelgraflabildirilmektedir.Bukonudakiemirleriarzvericaolunur.KocaeliKomutanlığı'naaynıgünmakinebaşındaverdiğimcevaptadedimki:"İstanbulGeyveiledoğrudandoğruyanasılhaberleşebilir'İstanbul'daTevfikPaşaileveyaherhangibiriylehaberleşipilişkikurabilmekiçinBakanlarKurulu'nunvebelkideMeclis'inkararınabağlıolduğundan,bukonudaşimdidenbirşeydiyemem.TevfikPaşailetelgrafmemurununbileaçıktanaçığahaberleşmedebulunması,yabancılarıngözündeİstanbul'akarşıolandurumumuzusarsacağından,doğruolmaz.Ancak,TevfikPaşa'nınbenimşahsımadeğilde,TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti'nebirmüracaatıvarsa,bumüracaatınkabulütabiîdir.Bunoktanınözelolarakveaynıyollakendisineduyurulmasındabirsakıncayoktur.İstanbul'danAdapazarı'natelgrafveoradandaGeyve'yeaskerîmakamlarınkontrolualtındabulunantelefonhattıvardı.TevfikPaşa'nınbenimlekapalıolarakgörüşmekistemesiüzerine,İstanbulteliAnkara'yabağlandı.TevfikPaşa'danacıkolarakşutelgrafıaldım:İstanbul,27.l.l921TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalPaşaHazretIeri'ne25OcaktarihindeParis'tetoplanankonferanstarafındanalınankararlargereğince,DoğumeselesininÇözümünügörüşmeküzere21ŞubattaLondra'daİtılafDevletleridelegeleriyleOsmanlıveYunanHükûmetleridelegelerindenoluşanbirkonferanstoplantıyaçağırılacaktır.Yürürlüktekiantlaşmada,dahasonrakiolaylardolayısıylazarurîdeğişiklikleryapılacaktır.

OsmanlıHükûmeti'negönderilecekdavetiçin,MustafaKemalPaşa'nınveyaAnkaracakendilerinegerekliyetkiverilmişolandelegelerin,Osmanlıdelegelerheye'tiarasındabulunmasışartkoşulmuştur.BukararlarİtilâfDevletleri'ninİstanbultemsilcileritarafındanbildirildi.Görevlendireceğinizdelegelerin,buradanseçeceğimizkimselerlebirleşerekyolaçıkmalarıiçinkararvecevabınızıbekliyorum.Nazikbirzamandabulunmamızdolayısıyla,bugibiönemlibazıdurumlarınbildirilmesiiçinhattınaçıkbulundurulmasınıricaederim.Makinebaşındahemencevapvermekmümkünse,telgrafbaşındabeklemekteyim,birdeşifrevarefendim.TevfikŞifreninçözülüşşeklideşuydu:İstanbul,27.1.1921Saat:20.00MustafaKemalPaşaHazretleri'ne"LondraKonferansı'ndagüçlükonuşabilmekiçinYunanlılarınbirkolorduyuİzmir'egöndermekte,Trakya'dakikuvvetlerinideAnadolu'yakaydırmaktaolduğuveongünekadarbirtaarruzhareketinebaşlayacakları,inanılırkaynaklardanhaberalınmıştır.Tevfik

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİTEVFİKPAŞA'YAVERDİĞİMRESMİVEÖZELCEVAPLAREfendiler,TevfikPaşa'yacevapolarakçektiğimtelgrafşuydu:TelAnkara28.01.1921İstanbul'daTevfikPaşaHazretleri'neİlgi:27.1.1921.MilliiradeyedayanarakTürkiye'ninmukadderatınıelindetutanmeşruvemüstakiltekhâkimkuvvet,Ankara'dasürekliolaraktoplananTürkiyeBüyükMilletMeclisi'dir.Türkiyeileilgilibütünmeselelerinçözümündevehertürlüdışilişkilerdebaşvurulacaktekyer,yalnızbuMeclis'inhükûmetidir.İstanbul'dakiherhangibırhey'etin,hiçbirbakımdanmeşruvehukukîbirdurumuyoktur.Bundandolayı,böylebirhey'etinkendinehükûmetadınıvermişolması,milletinhâkimiyethaklarınaaçıkçaaykırıdırvebuadaltındamemleketvemilletinhayatıileilgilikonularda,dışarıyakarşıkendinimuhatapgöstermesiuygungörülemez.Hey'etinizedüşenvatanvevicdangörevi,derhalgerçeğevedurumauyarak,milletvememleketadınameşruvemuhataphükûmetinAnkara'daolduğunukabulveilânetmektir.MilletvememleketimizadınameşruyetkiyesahiphükûmetinAnkara'daolduğununİtilâfDevletleri'nceanlaşılmışolduğuşüphesizbulunduğuhalde,adıgeçendevletlerinbugörüşleriniaçıkçabelirtmektegecikmeleri,İstanbul'daaracıbirhey'etinvarlığınınkendileriiçinyararlıolabileceğinisanmaktanilerigelmektedir.TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti,barışvegüvenliğibüyükbirciddiyetvesamimiyetlearzuettiğiniveyalnızmillihaklarınıntanınmasınıistemektenibaretolunanşartlarınıdefalarcailânetmiş;buhaklarınonaylanmasıhalinde,teklifedilecekgörüşmelerikabulehazırolduğunubildirmiştir.İtilâfDevletleriLondra'datoplayacaklarıkonferaıısta,Doğumes'elesinihakveadaletölçüleriçerçevesindeçözmeyekararvermişlerse,davetleriniTürkiyeBüyükMilletMeclisiHükizmeti'nedoğrudandoğruyayapmalıdırlar.Yukardakişartlara,uygunolarakyapılacakdavetin,TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmetitarafındaniyikarşılanacagınıtekrarbildiririz.Saat00.30.TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıBununarkasındandakendiadımaveözelolarakşutelgrafıçektim:TelAnkara,28.1.1921İstanbul'daTevfikPaşaHazretleri'neYüksekşahsiyetlerigibi,bütünbirömrübumilletvememleketearalıksızdeğerlihizmetlerdebulunmuşsaygıdeğerbirdevletadamına,bütüngeçmiştekihizmetlerinizitamamlayıptaçlandıracakmüstesnavetarihîbirfırsatınçıktığınainanıyoruz.Biztambirbirlikiçindehareketetmekistiyoruz.Dolaylıolarakda-vetedildiğimizkonferanstamemleketiayrıayrıtemsiledecekikihey'etinnebü-yüksakıncalarayolaçtığınıtamamiyletakdirbuyurduğunuzaeminiz.Milletin,sırfhâkimiyethaklarınıkorumakiçinharcadığıemekler,akıttığıhesapsızkanlar,

içtenvedıştanbirçokgüçlüklerekarşıgösterdiğidayanmavedirenme,bugünkarşısındabulunduğumuzelverişliyenidurumuyarattı.Biryandandadünyaolayları,budayanmavedirenmeninasılhedefiolantamistiklâlimizihaklıgösterecekyoldagelişmektedevamediyor.Biziesirliğeveyıkılmayamahkûmetmekistemişolanhükûmetlerkarşısında,millîhaklarımızısavunurkenmaddîvemanevîbütünmemleketkuvvetlerininbirliktehareketetmesişarttır.Bununiçin,Zâtışâhâne'nin,memlekettemillîiradeninkendinigösterdiğitekyerolanTürkiyeBüyükMilletMeclisi'nitanıdığınıartıkresmenilânetmesigerekmiştir.Böylece,İstanbul'unmemleketebiribiriardıncazararlarverdiğiacıtecrübelerlesabitolanveancakyabancılarlehinedevamettirilengayritabiîdurumunabirsonvermekmümkünolur.İtilâfDevletleritemsilcileritarafındanyapılantebligatgösteriyorki,İstanbul'dangidecekolanbirdelegelerhey'etininLondraKonferansı'nakatılabilmesi,ancakonunAnkaraHükûmetitarafındantamyetkiilegörevlendirilmişdelegelerideiçindebulundurmasışartınabağlıdır.Böylece,İtilâfDevletleri,TürkiyeadınabarışgörüşmelerinekatılacakdelegelerinancakTürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmetitarafındangönderilebileceğiniyeterikadaraçıklıklaitirafetmişoluyorlar.FülîvehukukîolarakmemlekettetekmeşruhükûmetolanTürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti'ninortayakoyduğuveilânettiğiesaslarıkabulvebuesaslarındüşmanlarımıztarafındandaonaylanmasınıkolaylaşhrmakiçin,bizekatılmaksuretiyledurumunuzudüzeltmenizivetespitbuyurmanızı,tarihvemilletkarşısındayüklenmişolduğumuzgörevveyetkiyedayanarakteklifederiz.Busuretlemücadelemizimutlubirsonucaeriştirmehususuçabuklaştırılmışolur.Birliktehareketvemillîgayeyiolancagücümüzlesavunmakdüşüncesiyleyapılanbusamimîtekliflerimiz,kabulgörmediğiveyerinegetirilmediğitakdirde,saltanatvehilâfetmakamındaoturanZâtışâhânenindurumununsarsılmasıtehlikesindenhaklıolarakkorkulur.Biz,millîiradeninvermişolduğufülîvehukukîbütünyetkileresahipbirhükûmetolarak,şimdidenbelirtirvebiIdiririzki,bundandoğacaksorumluluk,tahminiöncedenkestirilemeyecekolanbütünkötüsonuçlarıylabirliktedoğrudandoğruyaZâtışahâneyeaittir.Yüksekşahsiyetinizinbudurumkarşısındavicdanîvetarihîgörevinizitamamiyleyerinegetirmenizivesonuçlarınıtarafımızakesinveaçıkolarakbildirmenizibekliyoruz.Buvesileilesamimîsaygılarımızınkabulünüricaederiz,efendim.TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalSaygıdeğerEfendiler,aslındamaddîvamanevîbakımdanhükmükalmamışvefakatvarlığınıdevamettirmesideçokzararlıolanİstanbulHükûmeti'nibertarafetmekönemliydi.BunaengelolanlarınbaşındaPadişahveHalifebulunuyordu.Bubakımdan,durumunaçıklıkkazanmasıiçinyapılacakilkiş,bumakamaTürkiyeBüyükMilletMeclisi'niveHükûmeti'nitanıtmakolmalıydı.Zatenelimizdeolmayanvetemasımızbulunmayanbumakama,henüzbaşkabirimlemuygulayabilecekmaddîbirgücümüzdeyoktu.BuyüzdenTevfikPaşa'yaaynıgünşuüçüncütelgrafıdayazdım:Ankara,28.1.1921İstanbul'daTevfikPaşafIazretleri'neResmîveözeltelgrafımızdakigörüşvetekliflerimiziaşağıdaözetalaraktekrarlar,gereğininaceleyerinegetirilereksonucununbildirilmesiniricaederiz:1-Zâtışahâneye,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'nitanıdığınıkısabirHatt-ıHûmayun'lailanedeceklerdir.BundaHilafetveSaltanatmakamınındokunulmazlığınıesasolarakkabuletmişolanTürkiyeBüyükMilletMeclisi'nibugünküşekli,niteliğiveyetkisiylekabulbuyurduklarınıbelirteceklerdir.Diğerayrıntıveinceliklerinilâvesi,şimdilikkarışıklığayolaçabilir.2-Birincimaddehükmüyerinegetirildiğitakdirde,birailemeselesiolaniçdurumumuzundüzenlenmesiaşağıdakişekildeolabilir:Zâtışâhâneeskisigibiİstanbul'daotururlar.YetkilivesorumluoluphertürlüsaldırıdanuzakbulunanvehertürlüistiklâlunsurunukendisindetoplayanTürkiyeBüyükMilletMeclisiveHükûmetişimdilikAnkara'dabulunur.Elbette,İstanbul'daartıkkabineadıaltındabirhey'et

kalmaz.Ancak,İstanbul'unözeldurumudolayısıylaZâtışâhâne'ninyanındaBüyükMilletMeclisi'ncegörevlendirilecekveyetkiverilecekbirhey'etbulundurulur.3-İstanbulşehriileçevresineaityönetiminnasıldüzenleneceğisonradandüşünülürveuygulanır.4-Buşartlarkabuledilipuygulandığıtakdirde,BüyükMilletMeclisi'nceonaylanmışbütçemize,Padişahvehanedandanolanlariçindahaöncekonmuşbulunanödenek,görevlendirilecekolanbütünmemurlarınvediğermaaşlılarınaylıklarınıödemekiçingerekliolanparahükûmetçesağlanaraködenecektir.Malîgücümüzbunukarşılayacakdurumdadır.TürkiyeBüyiikMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalTevfikPaşa'nınbuuzuncatelgrafımızageceverdiğicevapçokkısaoldu.TevfikPaşa'nıncevabışuydu:Tel28/29.1.1921Telgraflarıaldım.Yarınkabineyitoplayaraksaat18.00debilgisunarım,efendim.

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİTEVFİKPAŞAVEARKADAŞLARIANADOLU'YUİSTANBULHÜKÜMETİNEBAĞLAMAYAÇALIŞIYORLARTevfikPaşa,kabinesinitoplamış,cevapverdi,bunudaolduğugibibilginizesunacağım:İstanbul,29.1.1921Ankara'daMustafaKemalPaşaHazretleri'neİlgi:28Ocak1921tarihliüçayntelgraflan.BugünküHükumet,İstanbulileAnadolu'nunbirleşmesindekimenfaatlereötedenberideğerverdiğindenbumaksatlaişbaşınagelmişveşimdiyekadarbuuğurdaçalışmıştır.Milletinhâkimiyethaklarınıkorumakiçinsarfettiğinizemeklerinveverdiğinizkurbanlann,karşısındabulunduğumuzelverişlidurumuyarattığına,ondabüyükölçüdeetkisiolduğunainanıyoruz.Busebeplemilletebiryararsağlayacakolantekliflerinizikabulehazırz.Bubakımdanbildirdiğinizhususlarlailgiligörüşlerimiziaşağıdaaçıklıyorum:Konferansadolaylıolarakçağrılmanıztabiîdir.ÇünküİtilâfDevletleri'nintemsilcileriburadadır.Bubakımdandurumun,İstanbul'dabulunanvesizinleişbirliğiyapmayaçalışanbirhükûmetvasıtasıylabildirilmesipektabiîgörülmelidir.ŞimdiyekadarAnadolu'yutanımayabilelüzumgörmeyenAvrupahükûmetlerinin,özellikleAnadoludelegelerininkonferanstabulunmasınışartkoşmaları,sevindiricidir.Bubakımdan,birşekilmes'elesinetakılarakbumutludeğişikliktenyararlanmamak,milletekarşıüzerinizealdığınızgörevileaslabağdaşmaz.Zatenaramızdabirleştiğimizilânedildiktensonra,delegelerimizayrıgayrıdeğil,tekvücutdemekolur.Delegelerkararlaştınlanesaslarçerçevesindekonuşacaklarınagöre,bukonudabirsakıncadüşünülemez.Bundandolayıdevletvemilletekarşıyüklendiğimizgörev,butarihîanda,bizeuzatılaneldenyararlanmamızıkesinlikleemretmektedir.Bundankaçınmanın,Yunaniddialankarşısındasavunmasızkalınmasınavememleketimizindahauzunzamanharpfelâketlerinesahneolmasınayolaçacağıdüşünülmelidir.Aslında,isteklerimizikonferanshuzurundaönesürmekvehakkımızıAvrupa'daduyurmak,konferansınsonuçsuzkaldığıfarzedilmişolsabile,yinezarargetirmez.Zatıâlilerininvearkadaşlarınızınvatanseverlikleri,bufırsatınkaçırılmayacağınıngüvencesidir.Şimdiyekadareskihükûmetlercealınmışveherikitarafiçinkötüsonuçvermişolankararlarınkaldırılmasıtabiîolduğundan,aramızdaartıkayrılıkvegayrılıkkalmamıştır.Ancak,İstanbulişgalaltındabulunduğundan,buradahükûmetişlerininbüsbütünvetamamenİtilâfDevletleri'ninelinegeçmesineveböyleceantlaşmadakiİstanbul'lailgilimaddelerinyürürlüğekonmasınayolaçacaktır.Ayrıca,harphalindebulunduğumuzYunanaskerlerininşusıradaİstanbulvedolaylarındabulunuşuda,buteklifleriuygulanamazbirdurumagetirmiştir.Kabinemizinişbaşında

kalmadüşüncesiylebugörüşlerinbirilgisibulunmadığıkonusundateminatvermeyibilegereksizbulurum.Esasenbugünbiranönceçözülmesigerekenasılsorun,vaktiyaklaşmaktabulunankonferansadelegelerimiziyetiştirmektenibarettir.Bizkonferanstabulunmadığımıztakdirde,Yunanlılarkatılacaklarından,yokluğumuzdahükümgiymekvedolayısıyladavamızıkaybetmektehlikesiilekarşılaşacağımıziçin,bukonudatarafımızdansorumlulukkabuledilemeyeceğinibildirir;toplantıgünündenöncekonferanstabulunmakmenfaatimizgereğiolacağından,delegelerinizinaceleburayagönderilmesiniricaederim.SadrazamTevfikSaygıdeğerEfendiler,TevfikPaşavehükûmeti,İstanbulveAnadolu'nunbirleşmesiiçinçalışmışolduğunusöylüyor.Doğrudur.Bizdeaynışeyiçinçalışmaktaidik.Şufarklaki,TevfikPaşavearkadaşları,Anadolu'yu,eskidenolduğugibiİstanbul'abağlamakvetutsaketmekistiyordu.Hemdedüşmankuvvetlerininişgalialtındabulunanİstanbul'a...TevfikPaşavearkadaşlarıAnadolu'yuİstanbulHükûmeti'nebağlamayaçalışıyor.Öylebirhükûmeteki,dünyadavarlığınagözyumuyorsadüşmanemelleriningerçekleşmesinikolaylaştırmayayardımcıolacakniteliktekabuledildiğiiçindi.TevfikPaşavearkadaşlarınagöre,elverişlibirdurumundoğmuşolmasındaAnadolumücadelesininçokbüyiiketkisivardı.AmabudurumuyaratanyalnızAnadolu'nunmücadelesideğildir.İhtimalki,buihtiyardiplomat,bukerameti,kendisininiktidarmevkiinegelmesindehayalediyordu.TevfikPaşa'yaşuşekildecevapverdim.Ankara,30.1.1921İstanbul'daTevfikPaşaHazretleri'ne

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİTEŞKİLAT-IESASİYEKANUNU'NUNTEMELMADDELERİNİTEVFİKPAŞA'YABİLDİRDİM27.1.1921ve28.1.1921tarihlerindeyazdığımüçtelgraflayüksekşahsiyetlerine,gerekenvebenimsenipuygulanmasızarurîolanbütünhususlarıaçıklıkvekesinliklebildirmişolduğumainanıyorum.Bunarağmen,29Ocak1921tarihlitelgrafınızdadurumundahagerekenanlayışveisabetledeğerlendirilmemekteolduğunugördüm.Durumunönemivezamanınnezaketidolayısıyla,yüksekşahsiyetleriilebirliktesayınarkadaşlarınızınveözellikleZâtışâhane'ninherbakımdanbirkezdahaaydinlatılmalarınayardımcıolmanızbirgörevhükmünegiriyor.DüşüncevedeğerlendirmelerinizdendoğrusonuçlaralınmasınıkolaylaştırmakmaksadıylaTürkiyeBüyükMilletMeclisi'ncekabulveuygulanmaktaolanTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nuntemelmaddeleriniaşağıdaolduğugibibildiriyorum:Teşkilât-ıEsasiyeKanunuTemelMaddeler1-Hâkimiyetkayıtsızşartsızmilletindir.Yönetimşekli,halkınmukadderatınıbizzatvefülîolarakyönetınesiilkesinedayanır.2-Yürütmekuvvetiveyasamayetkisi,milletintekvegerçektemsilcisiolanBüyükMilletMeclisi'ndebelirirvetoplanır.3-TürkiyeDevleti,BüyükMilletMeclisitarafındanidareedilirvehükûmetiTürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmetiadınıtaşır.4-BüyükMilletMeclisi,illerhalkıncaseçilmişüyelerdenoluşur.5-BüyükMilletMeclisi'ninseçimiikiyıldabiryapılır.Seçilenüyelerinüyeliksüresiikiyıldırveyenidenseçilmekmümkündür.EskiMeclis,yeniMeclistoplanıncayakadargörevedevameder.Yeniseçimlerinyapılmasınaimkângörülmediğitakdirde,görevsüresiyalnızbiryıluzatılabilir.BüyükMilletMeclisiüyelerindenherbiri,yalnızkendiniseçenilinayncavekiliolmayıpaynızamandabütünmilletinvekilidir.6-BüyükMilletMeclisi'ninGenelKurulu,Kasımbaşında,davetsiztoplanır.7-Şeriathükümlerininuygulanması,bütünkanunlarınyürürlüğekonması,değiştirilmesi,

yürürlüktenkaldırılması,antlaşmavebarışimzalanmasıvevatansavunmasıylailgilisavaşilânıgibitemelhaklarBüyükMilletMeclisi'neaittir.Kanunvetüzüklerindüzenlenmesinde,halkiçinenyararlıvezamanınihtiyacınaenelverişlifıkıhvehukukhükümleriyle,örfveâdetlerveteamülleresasolarakalınır.BakanlarKurulu'nungörevvesorumluluğuözelkanunlabelirtilir.8-BüyükMilletMeclisi,hükûmetioluşturanbakanlıkları,özelkanungereğinceseçtiğibakanlarvasıtasıylayönetir.Meclis,yürütmeileilgiliişlerdebakanlaragörevtayineder;gerekirsebunlarıdeğiştirir.9-BüyükMilletMeclisiGenelKurulutarafındanseçilenbaşkan,birseçimdönemisüresinceBüyükMilletMeclisiBaşkanıdır.BusıfatlaMeclisadınaimzaatmayaveBakanlarKurulukararlarınıonaylamayayetkilidir.BakanlarKuruluüyeleriiçlerindenbirinikendilerinebaşkanseçer.AncakBüyükMilletMeclisiBaşkanı,BakanlarKurulu'nundatabiîbaşkanıdır.l0-Teşkilât-ıEsasiye'ninbumaddelereaykırıdüşmeyenhükümlerieskisigibiyürürlüktedir.Bizce,yukarıdasaydığımtemelmaddelereaykırıhareketetmeimkânveyetkisininbulunmadığınıyüksekşahsiyetlerinindikkatlerineönemlearzederim.MeclisBaşkanlığıilebaşlayanhaberleşmenizin,gerektirdiğiişlemlerinyürütülmesiBakanlarKurulu'nabırakılmıştır,efendim.TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİİLKTEŞKİLAT-IESASİYEKANUNUMUZUNTARİHÇESİSaygıdeğerEfendiler,butelgrafımdatemelmaddeleribildirilmişolanTeşkilât-ıEsasiyeKanunu,butarihtenhenüzongünönce,yani20Ocak1921'deMeclis'tençıkmıştı.Bukanun,Meclis'invemillîhükûmetindurumveyetkisini,şekilveniteliğinitespitveifadeedenilkkanundur.Meclis,23Nisan1920'deaçıldığınagöre,buanakanununMeclis'tençıkarılabilmesiiçindokuzaykadarbirzamanıngeçmesizarurîolmuştu.Buzaruretinneredendoğduğuhakkındabirfikirverebilmekiçin,müsaadebuyurursanızkısabiraçıklamadabulunayım:Bilindiğiüzere,Meclis'inaçılmasındanhemensonra,pekgerekliesaslarıiçinealanbirönergevermiştim.MeclisveonunBakanlarKurulu,buesaslarıilkgündenyürürlüğekoymuşveuygulamayabaşlamıştı.Biryandanda,kurulmuşolanTemelHaklarKamisyoonu,buönergemetniesasalmaküzere,birkanuntasarısıhazırlamayabaşladı.Nihayetdörtaylıkbirsüresonunda,buKomisyon,BüyükMilletMeclisi'ninKuruluşveİşleyişiileİlgiliKanunMaddeleribaşlıklısekizmaddelikbirtasarıyıMeclis'egetirdi.18Ağustos1920tarihindeçokacelegörüşülmesikararıylagündemealınanbukanunmaddelerininuzuncabirgerekçesivardır.Komisyontutanağının,BüyükMilletMeclisi'nintarifiniyapansatırlarıarasındaşucümleleryazılıydı:HalifevePadişah'ınesaretivediğerolaylarındabunaeklenmesiileortayaçıkangüçlükkarşısında,kurulanMeclis'imizinsonsuzolarakbugünküşekliiledevametmesinikabuletmek,aşırıveözeldurumlaratabiîbirşekilvermekolur.Halbuki,olağandışıdurumlarınsüreklilikkazanamayacağıbirkuraldır.Bunagöre,çiğnenenhilâfetvesaltanathakkıile,milletvevatanınistiklâliyenidenkazanılıncayavekabulettirilinceyekadarbudurumundevamı,ancak,anahedefolanbukutsalgayeleringerçekleşmesiyleMeclis'intabiîbirdurumagirmesiuygungörülmüştür.Onuniçinikincimaddeninbirincifıkrası"amacıngerçekleşmesinekadar"şartınabağlanmıştır.Gerçektende,"Meclis'innezamanakadartoplanmaktadevamedeceği"konusundabelirlibirsürevesınırkonmamıştı.Busebeplervebugörüşdolayısıyla,daha1920AğustosundaTürkiyeBüyükMilletMeclisi'nindurumveniteliğibakımındandevamlıolmadığıinancınınhâkimolduğuanlaşılıyor.Kanunmaddelerininbirinciside,"BüyükMilletMeclisi,yasamaveyürütmegüçlerini

kendindetoplar,devletidaresinidoğrudandoğruyavetekbaşınaelealmıştır"şeklindeydi.BumaddeileMeclis'everilenyetkininbile,gerekçeyegöregeçiciolmasılâzımgeleceğitabiîydi.Niteliğibakımındangeçiciolanbirkuruluşunyetkiside,varolduğusürecemevcuttur.TemelHaklarKomisyonu'nungörüşvekararıMeclis'teolduğugibibenimsendi.HattâMeclisüyelerindenbirçoğu,maksadınaçıklanmasında,Komisyon'unifadelerinieksikbularak,buifadelereaçıklıkgetirilmesiteklifindebulundular.Dedilerki.birincimaddeninbaşına"HilâfetveSaltanatilevatanvemilletinistiklâlikurtarılıncayakadar..."şeklindeaçıklıkverecekibareyieklemekgerekir.İkincimaddedeki"amacıngerçekleşmesinekadar"ifadesiyerinede,aynıaçıklığınverilmesigerektiğiilerisürüldü.Bukonuhaylitartışmalarayolaçtı.Bazımilletvekilleri,yalnız,"hilâfet"kelimesinikoyalım,"saltanat"ıdaiçinealır,dediIer.Bazıhocaefendiler,bunarazıolmadılar."HilâfetmanevîbIrgörevdir"görüşünüilerisürdüler."Hilâfet'teruhbanlıkyoktur"itirazına,hocaefendiler:"Saltanat,yalnızhükmettiğimemleketleriiçinealır.Hilâfetise,bütündünyadakimüslümanlarıkapsar"diyecevapverdiler.Butartışmalargünlervegünlercedevametti.Çatışangörüşlerdenbiriaçıktı:"HalifevePadişahvardırvevarolacaktır.Ovarolunca,bugünküdurum,şekilveyetkigeçicidir.HilâfetveSaltanatmakamıotoriteyielealıpfaaliyetegeçmefırsatınıbulunca,siyasîteşkilâtlailgiliesaslarınneolduğubellidir,bilinmektedir.Obakımdanyenibirşeydüşünmeksözkonusudeğildir.HilâfetveSaltanatmakamıyenidenişlerdurumagelinceyekadar,Ankara'yatoplanmışolanbirtakıminsanlar,geçicitedbirlerleçalışacaklardır."

İÇİNDEKİLER|BATICEPHESİNDEKİGELİŞMELERVEBİRİNCİİNÖNÜZAFERİHİLAFETVESALTANATKONULARIÜZERİNETÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİ'NDEYAPTIĞIMAÇIKLAMALARBunakarşıolangörüşteaçıklıkyoktu."Saltanatmilletegeçmiştir,saltanatkalmamıştır;Hilâfetdesaltanatdemektir,obaldeonundavarlıgınınbiranlamıyoktur"şeklindeaçıkvekesinkonuşulamıyordu.Otuzyedigünsonra,25Eylülde,biraizlioturumda,Meclis'ebazıaçıklamalaryapmayıyararlısaydım.Ortayaatılanduyguvedüşünceleregereklicevaplarıverdiktensonra,başlıcaşugörüşleriilerisürmüştüm:TürkmilletininveonuntektemsilcisibulunanyüceMeclisin,vatanınvemilletinistiklâlini,hayatınıkurtarmayaçalışırken,hilafetvesaltanatla,halifevesultanlabukadarçokmeşgulolmasısakıncalıdır.Şimdilikbunlardanhiçsözetmemekyüksekmenfaatlerimizgereğidir.Eğermaksat,bugünkühalifevePadişah'abağlılıkvesadakattanayrılmadığınısöylemekvebelirtmekse,buzathâindir.Düşmanlarınvatanvemilletaleyhindekullandıklarıbirmaşadır.Bunahalifevepadişahdeyince,milletonunemirlerineuyarakdüşmanınemelleriniyerinegetirmekmecburiyetindekalır.Hainveyahutmakamınınkudretveyetkilerinikullanmasıyasaklanmışolanzat,zatenpadişahvehalifeolamaz.Ohalde"onutahttanindiripyerinederhaldiğeriniseçeriz"demekistiyorsanız,bunadabugünündurumveşartlarıelverislideğildir.Çünkütahttanindirilmesigerekenzat,milletinyanındadeğil,düşmanlarınelindedir.Onunvarlığınıyoksayarakbirdiğerineitaatetmeyitasavvurediliyorsa,bugünkühalifevesultanhaklarındanvazgeçmeyerekİstanbul'dakikabinesiyle,bugünolduğugibimakamındaoturupfaaliyetinidevamettireceğinegöre,milletveyüceMeclis,asılgayesiniunutupdahalifelerdavasıyIamıuğraşacaktır'AliileMuaviyedevriniyaşayacağız'Özetolarak,bukonugeniş,nazikveönemlidir.Çözümü,bugününişlerindendeğildir.Meseleyikökündençözmeyegirişecekolursak,bugüniçindençıkamayız.Bunundazamanıgelecektir.Bugünkoyacağımızkanunîesaslar,varlığımızıveistiklâlimizikurtaracakolanMillet

Meclisi'nivemillîhükûmetigüçlendirımeyihedefalmışbiranlamveyetkiyiiçinealmalıveifadeetmelidir."Efendiler,buaçıklamalarımdanbirhaftaönce,bendeMeclis'ebirtasarıvermiştim.13Eylül1921tarihliolupsiyasî,sosyal,idarî,askerîgörüşleriözetleyenveidarîteşkilâtileilgilikararlarıiçinealanbutasarı,Meclis'in18Eylül1921tarihlitoplantısındaokundu.İşte,butarihtendahadörtaygeçtiktensonrayürürlüğegirenilkTeşkilât-ıEsasiyeKanunubutasarıdançıkmıştır.

İÇİNDEKİLERLONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİ LondraKonferansı'nakatılacakolandelegelerdoğrudandoğruyamilliiradeyitemsileden BüyükMilletMeclisi'nceseçilmelidir TevfikPaşayeminlebağlıolduğuKanun-ıEsasi'yesadakattenayrılamıyorOsmanlıdevletadamlarınınbelirginözellikleri TevfikPaşa'nıntekliflerikarşısındaBüyükMilletMeclisi'ninkararı LondraKonferansı'nakatılmamız DelegelerdahayoldaikenbaşlayanYunantaarruzu İkinciİnönüZaferiveİsmetPaşa'nınMetristepe'degördüğüdurum GüneyCephesi'ndekiharekat Yunanordusunungeneltaarruzplanındapekgözeçarpanbiryanılma RefetPaşakendisiyenildiğihaldedüşmanıyenilmişsayıyorduRefetPaşaTürkordusunaBaşkomutanolmakistiyordu LondraKonferansı'ndandönenDışişleriBakanıBekirSamiBey'inimzaladığısözleşmeler BekirSamineolursaolsunbarışyapmakistiyordu Meclistebelirmeyebaşlayansiyasigruplar AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukGrubu'nunkurulması HocaRaifEfendi"Muhafaza-iMukaddesatCemiyeti"kuruyor KazımKarabekirPaşa,devletşeklindetarihideğişiklikleryapılacağızamanaskerîvesivildevletadamlarınıngereğigibigörüşlerialınmalıdır İzzetveSalihPaşa'larınİstanbul'dasiyasalgörevalmayacaklarınasözvermelerineüzerine,İstanbul'adönmelerineizinverildi İzzetveSalihPaşalarsözlerindedurmadılar AhmetİzzetPaşaTürkMilletinehizmetetmeyiVahdettin'inhizmetindeolmayatercihedemedi Azizmilletimetavsiyem

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİLONDRAKONFERANSINAKATILACAKOLANDELEGELERDOĞRUDANDOĞRUYAMİLLİİRADEYİTEMSİLEDENBÜYÜKMİLLETMECLİS'NCESEÇİLMELİDİRŞimdi,arzubuyurursanızİstanbulilehaberleşmeyedele-devarrıedelim:TevfikPaşa,27OcaktarihlibirtelgrafıileBüyükMillettekraretti.BakanlarKuruluBaşkanlığı'ndanşucevapverildi:Ankara,30.01.1921İstanbul'daTevfikPaşaHazretleri'neİtilâfDevletleripolitikasındaTürkiyelehinegörülensongelişmeler,milletinfedakarcaazminineseridir.TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninSevresAntlaşması'nıtümüylereddetmesiüzerineortayaçıkanşudurumdan,millîçıkarlarımızaenelverişlisonuçlarıneldeedilmesi,LondraKonferansı'nakatılacakdelegelerindoğrudandoğruyamilliiradeyitemsiledenBüyükMilletMeclisi'nceseçilmişvegönderilmişolmasıylamümkündür.UğursuzSevresAntlaşması'nıimzalamışbirhey'etinvarisleridurumundaolanHey'etinizdelegelerinin,vatanvemilletiçinyararlıolansonuçlarıeldeedebilmelerimümkündeğildir.Bubakımdan,vatanınyüksekçıkarlarınıdüşünerekbubarışgörüşmelerindeBüyükMilletMeclisidelegelerinimillîbirliğitamolarakgösterecekbirşekildeserbestbırakmaklığınızgerekir.Bundandolayı,birtaraftanöncekitebligatımızlailgiligörüşmeleritakipveyürütmeklebirlikte,biryandandaaşağıdakikararlarıderhalkabulederekyerinegetirmenizricaolunur:

1-LondraKonferansı'nakatılacakTürkiyehey'etiyalnızTürkiyeBüyükMilletMeclisitarafındanseçilecekvegönderilecektir.2-Budelegelerhey'etiilebirliktegitmesinigerekligördüğünüzbazıuzmanmüşavirlerlegereklievrakvebelgeler,tarafınızdanhazırlanacakvehey'etekatılmaküzereyolaçıkarılacaktır.3-Bizimtarafımızdangönderilecekdelegelerhey'etinin,bütünTürkiye'yi;temsiledecektekhey'etolduğunudaİtilâfdevletlerinebildireceksiniz.4-Vaktindarlığıdolayısıylakesinvesonolarakalınanbukararlarınkabuledilmemesihalinde,vatanvemilletinselâmetiadınadoğacaktarihîsorumluluktamamenhey'etinizeaitolacaktır.BakanlarKuruluBaşkanıFevziEfendiler,TevfikPaşa'nınçalışmaarkadaşıolupAnkara'dabulunanİzzetPaşatarafındandabirtelgrafçekilmesininyararlıolacağınıdüşündük.İzzetPaşa'nıntelgrafışuydu:ŞifreAnkara,30.1.1921İstanbul'daTevfikPaşaHazretleri'neŞubatsonlarındaLondra'datoplanacakkonferanslailgiliolarakBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalPaşaHazretleriileZâtıdevletleriarasındayapılanaçıktelgrafyazışmalarındakibilgileriöğrenmişbulunuyoruz,Hey'etimizinuğradığıbaşarısızlıktansonrayinedüşüncebildirmeyecesaretetmekutançvericiolmaklabirlikte,gerçekdurumveburadahâkimolangörüşlerüzerindederinkavrayışlıyüksekşahsiyetleriniaydınlatmayıvatanseverlikduygusununbirgereğisayıyoruz.İstanbul'unişgalaltındabulunmasıdolayısıyla,oradakibirhükumetinmilletintemelçıkarlarınısavunmagücünügösteremeyeceğiburadatabiîgörülmektedir.SonradanAnadoluileİstanbul'unbiribirindenayrılmasınayolaçacağıendişesiyle,ikiayrıhey'ethalindekonferanstabulunmaktandakaçınılmaktadır.MustafaKemalPaşaHazretleride,telgraflarındakigörüşlerden,esasitibariylefedakârlıketmeyeyetkilideğildir.Anadolu'daTanrı'nınyardımıyla,muhalefetveisyanlarbastırılıpetkisizduruma;etirilerekveçetelerortadankaldırılarakkuvvetlibirorduvehükûmetkurulmuştur.Avrupa'yı,SevresAntlaşması'nınlehimizedeğiştirilmesineyöneltebilecekgörüşmelerinkesilmesinemeydanverilmeyecekşekilde,himmetlerinizinesirgenmemesinisadakatımızadayanarakistirhamederiz.BuradakiTürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninPadişahtarafındantanınmasıtemelşartıdeğişmemeküzere,ayrıntılarvegörünüşeaitbazınoktalarüzerindegörüşmeimkânıaçıktır.Buimkânınkaybedilmesinemeydanverilmemeküzeredurumunlütfenbildirilmesiarzolunur.Ahmetİzzet

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİYEVFİKPAŞAYEMİNLEBAĞLIOLDUĞUKANUNİESASİYESADAKATTANAYRILAMIYOREfendiler,siziyormazsamTevfikPaşa'nınbutelgrafaverdiğicevabıdabilginizesunayım:İstanbul,31.01.1921Ankara'daİsmetPaşaHazretleri'neİlgi:30Ocak1921.HepimizinhükümlerinikorumayayeminettiğimizKanun-ıEsasi'yeaykırıesaslıdeğişiklikleryapmanınvebunukabuletmenin,kanununaçıkhükümleriilenederecebağdaşacağıdüşünülmeyedeğer.BukonuancakMustafaKemalPaşaHazretleri'nin"...vasıtasıylagönderdiğitelgraftabildirilenvebizcedegereklibulunandeğişikliklerinİtilâfDevletleri'nekabulettirilmesineçalışılıp,inşallahbusonuçeldeedildiktensonrausulünegöreçözülecekiçmeselelerdendir.Aksinebututum,dünkütelgrafımızdadaaçıklandığıüzerekonferansakabuledilmememizeveİstanbul'underhalOsmanlıhâkimiyetindençıkarılmasınaveYunanlılarındâvâsınakarşı

savunmasızkalmamıza,belkideonlarınhaklıgörülmesineyolaçacaktır.Telgraflardan,birnoktanıniyianlaşılmadığısonucunavarıyoruz,Konferansa,sizinvebizimdiyerekikihey'etgönderileceğininneredençıkarıldığıanlaşılamıyor.Dâvaaynı,savunmayollarıdaaynıolduğunagöre,Konferans'a,gönderilecekhey'etüzerindedebirgörüşbirliğinevarılırsaoracatayinedilecekdelegeler,İtilâfDevletleri'nintanımaktaolduğuhükûmetinilâveedeceğidelegelerlebirliktegidince,hey'etbirlikveberaberlikiçinde,gerekliyetkiyedesahipolurveçekinmedenbirlikhâlindemillîdâvâyısavunur.Bugereğinoracadatakdirbuyurulduğu,delegelerinİtilâfDevletleri'netanıttırılmalarınıbizdenistemeleriyleanlaşılmıştır.Tebliğolunannotavebeyanlarımızaçıkçagöstermektedirki,İtilâfDevletleri,AnadoludelegeleriniLondraKonferansı'nayalnızolarakkabuletmemektedir.Bunlar,Hükumetdelegeleriylebirliktebulunmaksuretiylekabuledilecektir.Böyleayrılıksürdürülecekolursa,büyükbirihtimallehiçbirtarafındelegelerikabuledilmeyecektir.Konferansa,yalnızburadandelegekabuledilmesiihtimalivarisede,Anadoluiçinbuihtimaldeyoktur.Bundandolayı,pekbüyükfedakarlıklarıneseriolanbudeğişikliktenzararımızasonuçlardoğabilir.Çünkü,İtilafçevrelerindesayılarıpekçokolanYunandostlarına:"Türkler,doğudasavaşınsürüpgitmesinetaraftardır,barışveuzlaşmayaisteklideğildir"diyepropagandayaparaklehteolanlarıkendilerineçekmeye,bizihaksızvedüşmanımızıhaklıgöstermeyefırsatverilmişolur.Ortakdelegelerdenkurulubirhey'etönderilırse,isteklerimizkabuledilmesebile,lehimizeolangörüşleri,aleyheçevirmemİşvebelkialeyhimizdeolanlarınönemlibirkısmınıkazanmışoluruz.Vakitpekdardır.Yazışmalarlakaybedilecekzamankalmamıştır,Delegelerinhemengönderilmesivatanvemilletinmenfaatleriningereğidir.Zâtıdevletleriylesayınarkadaşlarınızındageridönmelerilâzımdır.Çünküoradanelerdüşünüldüğükonusunda,yerindeyapılmışgözlemlerleedindiğimizbilgilerdenhakkıylayararlanacakzamanıngeldiğineveoradakigörüşlerinburadakigörüşlereyaklaştırılmasıgerelctiğinesizindeinandığınızkanısındayız.SadrazamTevfikEfendiler,TevfikPaşa'nınFevziPaşaHazretlerinecevapolarakgönderdiğitelgrafıdaokuyalım:Şifreİstanbul,1.2.l921Ankara'daMustafaFevziPaşaHazretleri'neİlgi:30Ocak1921.KralKonstantin'inAtina'yadönmesiüzerine,İtilâfDevletleriçevrelerindevekamuoyunda,Yunanistanaleyhinemeydanagelendeğişmedolayısıyla,Avrupadalehimizebirakımdoğmuştur,Ancak,buakımakarşılık,RumlarıntarafınıtutanveSévresAntlaşması'nıtamamıylaveyaufaktefekdeğişkliklerleuygulayarakTürkiye'yiortadankaldırmadüşüncesindebazısiyaasetadamlarıdavardır.Özelliklealdığımızgüvenilirbilgileregöre,busiyasetadamlarının,Anadolutemsilcileriııiııdekonferansadavetedilmesinikabuletmelerivebunaistekligörünmeleri,Anadolu'nunböylebirdavetkabuletmeyeceğineinanmışolmalarındanilerigelmektedir.Bununlagüdülenmaksatda,budaveteuymamadurumunuönesürerekvebizekarşıserttedbirleralınmasınıhaklıgöstererek,kamuoyunusiyasetlerineuymayamecburetmektir.Bubakımdan,konferansabiranöncevebirliktegidilerekhakkımızınalınmasınaçalışmakşarttır.Eğeroradameşruvehaklıisteklerimizinreddedildiğinigörürvekonferanstançekilmekzorundakalırsak,budurum,karşımızdakilerinelindealeyhimizekullanılacaktesirlibirsilâholamaz.Telgraflanndaönesürülenisteklerin,dahaöncedebildirilensebeplerveİstanbul'unözeldurumudolayısıyla,kabulümümkündeğildir.Bunlardaısrarederek,konferansatamzamanındakatılmafırsatıkaçırılırsa,öncebirliksağlanamadığıiçinİstanbulveBoğazlarbüsbütünOsmanlıhâkimiyetindençıkar.İkinciolarak,İtilâfDevletleri'ninYunanistan'aparaveaskeryardımıyapmalanveAnadolu'daortakbirtaarruzhareketiyürütmeyekalkışarakzatensavaşıngündengüneartangüçlüklerindensayılarıpekçokazalmışolanTürkunsurunun,birkat

dahaezilipyokolmasıilekarşıkarşıyakalınır.Üçüncüolarakbüyükölçüdefedakârlıklarakatlanmakkarşılığındadışyardımaihtiyaçmecburiyetiortayaçıkarvenihayethedefimizolanistiklâlinhederedilmesigibiacısonuçlardoğar.Delegelerimizinhemenİstanbul'agönderilmesikaçınılmazbirzarurettir,efendim.SadrazamTevfikSaygıdeğerEfendiler,OsmanlıSadrazamınındahabaşkabazıöğütlerivebildirdiklerivardır.Müsaadebuyurursanızonlarıdaokuyalım:Şifreİstanbul,5.2.1921Ankara'daMustafaKemalPaşaHazretleriı'neLondra'datoplanacakolankonferansaOsmanlıDevleti'nindedavetedilmesindendolayıtelâşadüşenYunanlılar,aleyhimizdekipropagandalannıbirkatdahaartırmışlardır.Paris'tekidelegemizdenaldığımızbilgileregöre,Yunanlılar,Fransızkamuoyunualeyhimizeçevirmekiçin,Anadolu'dabirAlmankurmayaskerîhey'etibulunduğu,sizinharekâtvesiyasetinizindebuhey'etintelkinleriileyürütüldüğüyolundaFransızçevrelerindesöylentileryaymaktadırlar.Ayrıca,Türkiye'dekiHristiyanlarıntopluolaraköldürülmekteolduğuilerisürülerek,bunlarınkurtarılmasıiçinPapatarafındanbütünparlamentolarabaşvurulduğununduyulduğudasözügeçendelegetarafındanbubilgilereeklendiğinden,pekkötüetkileryaratacakolanbusöylentilerinsür'atleyalanlanmasıricavetavsiyeolunur.SadrazamTevfikŞifreİstanbul,8.2.1921Ankara'daMustafaKemalPaşaHazretleri'neKonferansıetkilemekmaksadıyla,Şubatınyirmibirinde,Yunanlıların70-80binkişiyletaarruzageçecekleriHariciyeNezareti'ncegüvenilirkaynaklardanhaberalınmıştır.TaarruzunKarahisar-Eskişehirdoğrultusundaolacağısanılmaktadır.İtilâfDevletleritemsilcileri,Ankaradelegelerininyalnızolarakkonferansakabuledilemeyeceğinidesöylemislerdir.SadrazamTevfikButelgrafınyazılmasındanmaksat,Yunanlılarıntaarruzedeceğinibildirmekmiydi'Yoksa,70-80binkişilikdüşmankuvvetinintaarruzagececeğitehdidiile,konferansaAnkaradele5elerininyalnızolarakkabuledilemeyeceğinisöylemekmiidi'Bunukestirmekgüçtür.Delegegönderilmesikonusunda,bizimilerisürdüğümüzgörüşleri,yazılarımızdabelirttiğimizşekildeTevfikPaşa,İtilâfDevletleritemsilcilerinetebliğetmişde,telgrafınsonfıkrasıyla,aldığıcevabımıbildiriyordu'Budaaçıkdeğildir.İstanbul,8.2.1921Ankara'dallılııstafaKenzalPaşaHazretleri'neFransızkamuoyunuincitmemekiçinKilikya'dataarruzdankaçınılmasıhayırseverliğindenşüpheedilmeyenbazıFransızdevletadamlarınıntavsivesiüzerine,Parisdelegemiztarafındanbüyükbirönemlebildirilmiştir.SadrazamTevfik

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİOSMANLIDEVLETADMLARININBELİRGİNÖZELLİKLERİEfendiler,bugibitavsiyeleri,İstanbulhükûmetlerindençokdinlemiştik.Bizimtaarruzdankaçınmamızıtavsiyeedenhayırseverinkarşısındakikimse,işittiğinibirgramofongibibizeulaştırırken,buhayırsevere,bizetaarruzdankaçınılmasını,gerelsenleretavsiyeedipetmediğinisormuşmuduracaba'Aldığıcevap,olumsuzidiyse,onunhayırseverliğineneredenhükmetmişti'VatanımızıişgaledenlerinKamuoyunugücendirmemeyitavsiyeedenlere,vatanıişgaledilenmilletiniçinincittikleriniveincitmektedevamettiklerinisormamak,nedenbuOsmanlıdevletadamlarınınbelirginözellikleriolmuştu'Kısacası,saygıdeğerEfendiler,görülüyorki,TevfikPaşavearkadaşlarıyla,temelde,düşüncevegörüşlerdeanlaşmakmümkünolamıyordu.Nihayet,konuMeclis'egetirildi.Meclis'eikitekliftebulundum.Birisimemleketindurumunuvemilletingayesiniİstanbul'a

açıkçabildirmek;ikincisi,ayrıcadavetyapıldığındaLondra'yamüstakilbirhey'etgöndermekti.Herikiteklifimdekabuledildi.Efendiler,Meclis'ingörüşvekararınıTevfikPaşa'yabildirentelgrafaynenşöyleydi:

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİTEVFİKPAŞA'NINTEKLİFLERİKARŞISINDABÜYÜKMİLLETMECLİSİ'NİNKARARILondraKonferansı'nadavetdolayısıyla,TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalPaşaHazretleriveBakanlarKuruluBaşkanıFevziPaşaHazretleriileİstanbul'daTevfikPaşaHazretleriarasındakitelgrafhaberleşmeleri,GenelKurul'daokunmaksuretiyleMeclis'ebilgiverildi.TevfikPaşaHazretleritarafındanilerisürülengörüşler,memleketinbugünküdurumuüzerindekendilerininaçıkbirgörüşevarmaktanpekuzakolduklarını,bizeüzüntüylegösterdi.İstanbul'daateşkesanlaşmasındanberiikitürlühükûmetbiribirinitakipetmiştir.BiriDamatFerit'inbaşkanlığıaltında,çeşitlikimselerinkatılmasıylakurulanhükûmetlerki,hernepahasınaolursaolsun,İtilâfDevletleri'nekarşımutlakolarakboyuneğmedüşüncesinitemsiletmişvememleketinkendihâkimiyethaklarınıdevamettirmekiçinyaptığısüreklifedakârlıklan,düşmanlarlabirlikteçalışmaksuretiylesonuçsuzbırakmayıözelbirpolitikahalinegetirmişti.Budüşünceninpeşinetakılanlar,memleketinkötülükvehainliğeelverişlinekadarnankörevlâdıvarsa,hepsinikışkırtarakvesilâhlandırarakmillîsawnmayakendileriniadayanvatanseverleraleyhinehiçdurmadankullandılar.İslâmşeriatıadınayayınlanansahtefetvaların,mîrimiranünvanıilemükâfatlandınlanAnzavurlarla,vatanınbağımsızlığıvesavunmasıaleyhine,etrafagönderdiğimaddîvemanevîzehirvefesatkuvvetlerinekarşı,Anadoluaylarcaçarpışmayamecburoldu.Onlar,düşmanlarhesabınacephelerimizikaçdefaarkadanvurdular.Müslümanlığınilkasrındanberişerefvehakdinadınacihatedenmilletimiz,tarihimizinilkgünlerindenberi,devletvememleketnezamantehlikeyedüşmüşse,kanınıbolbolakıtmaktangeridurmayanmilletimiz,budefamuazzamvatandanartakalansonparçada,sonkaleyeçekilmiş,ensonsavunmasınıyaparken,hükûmetadınıalanhey'etler,düşmanlarhesabına,düşmansaflarıarasındakendimilletlerialeyhineçalışıyorlardı.Bizans'ınsongünlerinde,Fatih'inteslimdavetinekarşı"Allah'ınbanabiremanetiolanbumemleketi,ancakAllah'ateslimederim"diyesonBizansİmparatoru'nuntahtınavarisbirhanedandangelenbugünkühalifevesultanınhükûmeti,esirolmamakisteyenmilleti,kendieliylebağlayarakdüşmanlarateslimetmeyeçalışıyordu.Bubirincisafha,ohükûmetlerinveonlarlabirlikteolanlarınbozgunauğramasıylasonbuldu.İkincitürlühükûmet,TevfikPaşa'nınbaşkanlıkettiklerihey'ettir.Bunlar,gayebakımındanAnadalusawnmasınataraftarolduklarınısöylemeklebirlikte,icraatbakımından,memleketinsamimîolarakeldeetmekistediğîbarışaaslaaffedilmeyecekbirgafletveinatlaengelolmaktadevamediyor.SaltanatşûrâsındaİtilâfDevletleri'ninuzattığıesaretbelgesiniayağakalkarakvesaygıgöstererekkabulveimzaedendevletadamılarıveÂyânüyeleri,bütünmemlekettehiçbirhakveyetkiyitemsiletmeyengeçersizbirkuvvetdurumundadır.Anadoluveİstanbul,istiklâlileesaretin,hürriyetilemahkûmiyetinbirbirinezıtvetersdüştüğüikiayrıparçahalindekalmıştır.Biz,memleketinesiredilmiş,iradesinikaybetnıişparçasını,hürvemüstakilolankısmakatmakistiyoruz.İstanbul'undevletadamları,bütünüoluşturanvebütünbirdüşmanlıkdünyasınakarşıkendinişerefvemetanetlesavunanhürkısmı,esirvemahkûmdurumdakiküçükparçayabağlamakvekatmakistiyorlar.BütünAnadolu'yu,hürriyetveistiklâlineâşıkbütünmemleketçocuklarınıvebugünküzulümgörmüşİslâmdünyasınınruhunutemsiledenBüyükMilletNLeclisi,İstanbul'unhastavehürriyettenyoksunbirhey'etineboyuneğmeyı,hiçbirzamankabul

edemez.Meclis'imiztarafındankabulveilânedilenvebütünmemleketteuyulanTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'muzgereğince,hâkimiyetkayıtsızşartsızmilletindir.Milletinyasamaveyürütmegücüise,onungerçekvetekmümessiliolanBüyükMilletMeclisi'ndetoplanır.Butemelilkelerkarşısındadelegelerimizinİstanbul'agiderekoradanseçilecekbirhey'etekatılmasınaveoranınvereceğibiryetkibelgesiiledünyayakarşımillîdavamızısavunmayıüzerinealmasınaimkânyoktur.Eğeristersenizfülivehaklıolarakmutlakbağımsızlığıbulunan,bütünidarîteşkilâtıiIememleketiyöneten,ordularıyladoğudavebatıdadüşmanlarıezerekmemleketebarışınyollarınıaçanMeclis'imizindelegelerhey'etini,memleketitemsiledebilecektekhey'etolaraktanırsınız.Yoksa,bizkendihey'etimizikendimizgöndermekkararınızatenaltmışbulunuyoruz.Bizceistenilenvegerekligörülen,bukararımızaverilecekcevabın,birtakımsözlerdeğil,fülîdavranışlarolmasıdır.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİLONDRAKONFERANSINAKATILMAMIZEfendiler,DışişleriBakanıolanBekirSamiBey'inbaşkanlığıaltındaayrıcavemüstakilbirdelegehey'etikuruldu.Hey'et,LondraKonferansı'naözelolarakdavetedildiğimiztakdirdekatılmaküzerevebuaradageçecekzamandandayararlanmakmaksadıyla,AntalyaüzerindenRoma'yahareketettirildi.Hey'etimiz,İtalyaDışişleriBakanıKontSforzavasıtasıyla,konferansaresmendavetedildiklerikendilerinebildirildiktensonraLondra'yagitmiştir.LondraKonferansı,27Şubat1921'den12Mart1921'ekadardevametti.Hiçbirolumlusonuçvermedi.

İtilâfDevletleriİzmirveTrakya'dakinüfusdurumuileilgiliolarakkendileritarafındanyapılacakbiraraştırmanınsonucunukabuledeceğimizyolundabizdensözalmakistediler.Delegehey'etimizöncebunukabuletmişti.FakatAnkara'danyapılanuyarıüzerine,sonradan,araştırmanınyapılmasınıYunanidaresininburadançekilmesinebağlamakteklifindebulundu.İtilâfDevletleri'nin,SevresAntlaşması'nındiğerhükümlerinintarafımızdansamimiyetleveitirazsızolarakuygulanmasınısağlamakistediğianlaşılmıştı.Delegehey'etimizbununlailgilitekliflerederedniteliğindecevaplarvermişti.Yunandelegeleriaraştırmahiçkabuletmemişlerdi.Bununüzerine,İtilâfDevletleri,TürkveYunandelegehey'etlerinebazıteklifleriiçinealanbirprojevererek,hükûmetlerinden,buprojeleriçinalacaklarıcevapların,Konferans'abildirilmesiniistemişlerdi.Bizimdelegehey'etimizeverilenprojede,SévresAntlaşmasıhükümlerindeyapılacâkdeğişikliklerleilgilişunoktalarvardı:Bizebırakılanjandarmaveözelbirliklerinsayısınıbirparçaartırmak.Memleketimizdekalacakyabancısubaylarınsayısınıbirazazaltmak.Boğazlarbölgesinibirazufaltmak.Bütçemizüzerinekonmuşbulunansınırlamalarıbirazhafifletmek.Bayındırlıkişleriileilgiliimtiyazverınehakkımızüzerinekonmuşsınırlamalarıdabirazhafifletmek.Bundanbaşka,adlîkapitülasyonlar,yabancıpostaları,Kürdistan...ileilgiliolarakSévrestasarısındadeğişiklikleryapılmasınıümitettirecekbazıbelirsizvaatler...Butekliflerprojesinde,Ermenistansınırlarınıntespitiişi,BirleşmişMilletler'ingöndereceğibirkomisyonabırakılmaktaidi.Sözdeİzmirilibizegeriverilecekti.FakatİzmirşehrindebtrYunankuvvetibulundurulacak,İzmiriliningüvenlikişleri,İtilâfDevletlerisubaylarıtarafındanidareedilecek,buildekijandarmakuvveti,nüfusoranınagöreçeşitliunsurlardankurulacak,şehreBirleşmişMilletlertarafındanbirHristiyanvalitayinedilecek,İzmiriliTürkiye'yegelirininçoğalmasıylaartacakbiryıllıkvergiödeyecekti.İzmiriliiçinteklifedilenbuçözümşekli,beşyılsonra,taraflardanbirininisteğiüzerineBirleşmişMilletler'cedeğiştirilebilecekti.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİDELEGELERDAHAYOLDAİKENBAŞLAYANYUNANTAARRUZUEfendiler,İtilâfDevletleri,delegehey'etimizvasıtasıylayaptıklarıtekliflerincevabınıalmayıbeklemeden,dahadelegelerimizyoldaiken,Yunanlılarbütünordusuylavebütüncephelerimizekarşıtaarruzageçtiler.GörüyorsunuzkiEfendiler,Yunantaarruzukonferansvesulhhikâyesinibizezarurîolarakterkettiriyor.Şimdimüsaadebuyurursanız,sizebutaarruzuvesonucunuarzedeyim:YunanordusununBursavedoğusundaönemlibirgrubu,Uşakvedoğusundadiğerbirgrubuvardı.Bizimdekuvvetlerimiz,Eskisehir'inkuzey-batısında,Dumlupınar'davedoğusundaolmaküzereikigruphalindeydi.Bundanbaşka,Yunanlılarınİzmit'tebirtümenleri,bizimdeonakarşılıkKocaeliGrububulunuyordu.YunanlılarınMenderesboyundakibirliklerinekarşıdabirliklerimizvardı.YunanordusununBursaveUşakgrupları,23Mart192l.günüileriharekâtageçtiler.İsmetPaşakomutasındabulunanBatıCephesibirIikleri,arzettiğimgibi,Eskişehir'inkuzey-batısındayığınakyapmıştı.Karar,savaşıİnönümevzilerindekabuletmekti.Onagöretedbiralınıyorvehazırlıklaryapılıyordu.Düşman,26Martakşamı,İsmetPaşa'nınişgalettirdiğimevzilerinsağkanadıilerisineyanaştı.Ertesigünübütüncephedekarşılaşmalaroldu.Düşman28'desağkanadımızataarruzageçti.29'daherikikanattantaarruzetti.Düşmanyeryerönemlibaşarılareldeediyordu.30Martgünüşiddetlisavaşlarlageçti.Busavaşlarındasonucudüşmanlehineoldu.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİİKİNCİİNÖNÜZAFERİVEİSMETPAŞA'NINMETRİSTEPE'DEGÖRDÜĞÜDURUMBundansonrasırabizegeliyordu.İsmetPaşa31Martgünü,karşıtaarruzageçtivedüşmanıyenerek,31Mart-1Nisangecesigeriçekilmeyemecburetti.Böylece,inkılâptarihimizinbirsayfası,İkinciİnönüzaferiyleyazılmışoldu.Efendiler,düşmançekilirkenBatıCephesiKomutanıile1Nisangünüyapılanyazışmalar,ogününduygularınıtespitedenbelgelerdir.Oduygularıyenidencanlandırmakiçin,müsaadebuyurursanız,ogünküyazışmalardanbazıtelgraflarıolduğugibiokuyacağım:Metristepe,1.4.1921Saat18.30'daMetristepe'dengördüğümdurum:Gündüzbeykuzeyindesabahtanberidayananveartçıolmasımuhtemelolanbirdüşmanmüfrezesi,sağkanatgrubununtaarruzuiledüzensizolarakçekiliyor.Yakındantakipediliyor.Hamidiyeyönündekarşılaşmavefaaliyetyok.Bozöyükyanıyor.Düşman,binlerceölüsüyledoldurduğusavaşmeydanınısilâhlanmızaterketmiştir.BatıCephesiKomutanıİsmetAnkara,l.4.l921İnönüSavaşMeydanındaMetristepe'deBatıCephesiKomutanıveGenelKurmayBaşkanıİsmetPaşa'yaBütündünyatarihinde,sizinİnönüMeydanMuharebeleri'ndeüzerinizeyûklendiğinizgörevkadarağırbirgörevyüklenmişkomutanlarpekazdır.Milletimizinistiklalvevarlığı,dahiceidarenizaltındagörevlerinişerefleyapankomutavesilaharkadaşlarınızınkalbinevevatanseverliğinebûyükbirgüvenledayanıyordu.Sizoradayalnızdüşmanıdeğil,milletinmakûstalihinideyendiniz.İstilâaltındakitalihsiztopraklanmızlabirliktebütünvatan,bugünenücrakoşelerinekadarzaferinizikutluyor.Düşmanınistilâhırsı,azminizinvevatanseverliğinizinyalçınkayalarmabaşınıçarparakparamparçaoldu.Adınızıtarihinşerefabidelerineyazanvebütünmilletesizekarşısonsuzbirminnetveşükranduygusuuyandıranbüyükgazâvezaferinizitebrikederken,üstündedurduğunuztepeninsizebinlercedüşmanölüleriyledolubirşerefmeydanıseyrettirdiğikadar,milletimizvekendiniziçinyükselişparıltılarıyladolubirgeleceğinufkunadabaktığınıvehâkimolduğunusöylemekisterim.BüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalBüyükMilletMecilisiBaşkanıMustafaKemalPaşaHazretleri'neZulümvezorbalıkdünyasınınenzalimcehücumlarınakarşıyalnızveşaşkınkalanmilletimizinmaddîvemanevîbütünkabiliyetvekuvvetleriniruhundakiateşletoplayanvehareketegetirenBüyükMilletMeclisi'ninBaşkanıMustafaKemalPaşa!Kahramanaskerlerimizvesubaylarımızadına,askerlerimizleavcıhatlarındaomuzomuzavuruşantümenvekolordukomutanlarıadınatakdirvetebriklerinizebüyükbiriftiharlateşekkürlerimiarzederim.BatıCephesiKomutanıİsmet

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİGÜNEYCEPHESİ'NDEKİHAREKATSaygıdeğerEfendiler,İnönümuharebealanınıikincidefayenilerekterkedenveBursa'yadoğrueskimevzilerineçekilendüşmanıntakibinde,piyadevesüvaritümenlerimizingösterdiklerianılmayadeğeryararlıklarıanlatamayacağım.Yalnız,genelaskerîdurumutamolarakaçıklayabilmekiçin,müsaadebuyurursanızGüneyCephemiz'egirenbölgedeyapılanharekâtıözetleyeyim.

GüneyCephesiKomutanıRefetPaşa'nınemrindebulunanüçpiyadetümeni,Dumlupınar'dahazırlanmışbirmevzidebulunuyordu.Bundanbaşka,birsüvaritümenivebirdesüvaritugayıvardı.Bumevzünsolkanadındabulunuyordu.GüneyCephesiKomutanı'nınaldığıgörev,düşmanıbumevzidedurdurmaktı.UşakdoğusundakimevzilerimizdenhareketedenüçpiyadetümenivebirkısımsüvariDumlupınarmevzilerinetaarruzetti.26Mart'tabirliklerimiz,mevzileriniterkemecburoldu.GüneyCephesiKomutanı,bundansonrakuvvetleriniesaslıbirhattadurdurmayıveyenidentertibatalmayıbaşaramadığıiçinkuvvetlerikiyeayrıldı.8'incive23'üncüPiyadeTümenleriile2'nciSüvariTümeni'ndenmeydanagelenkısmı,kendiemrialtında,Altıntaş'adoğruçekildi.57'nciPiyadeTümeniile4'üncüSüvariTugay'ındanmeydanagelenötekikısımFahrettinPaşa'nınemrialtındaydı.DüşmanbütünkuvvetiyleFahrettinPaşakuvvetlerineyönelerekdoğuyayürüdü.RefetPaşakuvvetlerinekarşı,Dumlupınar'dayalnızbirpiyadealayıbıraktı.RefetPaşa,sonradan23'üncüTümeniAltıntaşüzerindengüneye,FahrettinPaşaemrineverdi.Altıntaşyönünde,düşmanınhiçbirhareketiolmadığıanlaşılınca,RefetPaşa,yanındabulunankuvvetlerlekuzeyegetirtildi.Doğuyadoğruilerleyendüşmanakarşı,FahrettinPaşakuvvetleriçeşitliyerlerdesavaşlarvererekAfyon'undoğusunaçekildi.Düşman,Afyonkarahisar'ıişgalettiktensonra,Çay-Bolvadinhattınakadarilerlediveoradadurdu.Budüşmankarşısında,FahrettinPaşa,37'ncive23'üncüTümenlerlebirlikte,güneydenAdanabölgesindengelen41'inciTümen'idealarak,birkarşıhatoluşturdu.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİYUNANORDUSU'NUNGENELTAARRUZPLANINDAPEKGÖZEÇARPANBİRYANILMAEfendiler,askerîstratejikonusundafazladüşünce,ilerisürmektenkaçınmataraftarıolmaklabirlikteYunanordusununbudefakigeneltaarruzplânındagözeçarpanbiryanılmayaişaretetmekisterim.YunanordusıınıınUşakgrubunun,Dumlupınar'dansonra,Eskişehir'edoğruyürümesigerekirdi.AfyonüzerindenKonya'yadoğruyönelmesi,kuvvetleriniasılkesinsonuçalacağıalandanuzaklaştırarak,işeyaramazvetehlikelibirdurumdabırakmıştır.İnönü'ndekibaşarıbizimtaraftakaldıktansonra,bukuvvetlerin,kendilerinitehlikedenkurtarmakiçinbiranöncesür'atlegeriçekilmelerirıisağlamaktanbaşkabirşeydüşünmeyeceklerineşüpheyoktu.İnönü'ndezaferkazanankuvvetlerimiz,Eskişehir,AltıntaşüzerindenDumlupınar'ayönelerekbumesafeninönemlibirkısmındademiryolundanfazlasıylayararlanmaimkânıbulunduğunagöre,Afyonkarahisar'ındoğusundabulunanYunangrubugeriçekilmehattınıkesebilirveböylece,pekbüyükbirihtimalleogrububüyükbirfetâketeuğratabilirdi.Nitekim,budüşünceninuygulanmasınageçmektebirangecikilmemiştir.İIkserbestkalantümenlerderhalGüneyCephesiKomutanıRefetPaşa'nınemrineverilerekhareketegeçirilmiştir.İnönüMeydanMuharebesi'ndenalınansonuçüzerine,YunanordusununUşakgrubu,derhalgeriçekilmeyebaşladı.RefetPaşa,7Nisan1921tarihindekarargâhıylaÇöğürler'de,4'üncüve11'inciTümenlerAltıntaşbölgesinde,5'inciKafkasTümenivekuvvetlibiralaydurumundaolanMeclisMuhafızTaburuÇöğürlergüneyinde,1'incive2'nciSüvariTümenleriKütahyabölgesindebulunuyorlardı.FahrettinPaşa,ÇayveAfyon'dançekilendüşmanıkovalayıpsıkıştırırken,RefetPaşadadüşmanınAslıhanlarcivarındabulunanbiralayına,busaydığımızkuvvetlerle,yani,üçpiyadetümenivebirtaburlataarruzetti.Birtaraftandakuzeydendahaikitümen,24'üncüve8'inciTümenlergüneyedoğrugönderildi.Aslıhanlar'dakiYunanalayı,RefetPaşa'nıntaarruzunudurdurduveçokzamankazandı.Busüreiçindegeridengelenbirliklerleikitümenekadartakviyeedildi.BukuvvetlerAfyon'dançekilenkuvvetlerinkendilerinekatılmalarınısağladı.

12Nisan1921günü,RefetPaşa'nınemrindekuzeydengüneyevedoğudanbatıyataarruzedenkuvvetlerintoplamışöyleydi:Kuzeydengelen4,5,11,8ve24,doğudanilerleyen57,23ve41'inciTümenlerki,toplamolaraksekizpiyadetümenivebirpiyadetaburu...1'incive2'nciSüvariTümenleriçokuzakmesafelerdendolaştırılarakveancakdüşmanyenildiğitakdirdeetkiliolabilecek;fakatogünküsavaştahiçdeişeyaramayarıdüşmangerisindekiBanazhedefinegönderilmişti.RefetPaşa'nınkomutasıaltınaverilenkuvvetler,taarruzlarındabaşarıkazanamadılar,aksinefazlacankaybıoldu.Düşman,Dumlupınarmevzilerinehâkimolarakyerleştiveoradakaldı.RefetPaşakuvvetlerideDumlupınar'ınonkilometrekuzeydoğusundaolmaküzere,Aydemir,Çalköy,Selkisarayhattınaçekilipdurdu.AslıhanlarMuharebesidiyeanılanbuçarpışmalarbuşekildesonaerdi.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİREFETPAŞAKENDİSİYENİLDİĞİHALDEDÜŞMANIYENİLMİŞSAYIYORDUEfendiler,muharebesırasındamuharebehatlarındakibazıkısımlarınilerigeridalgalanışıveözellikleAfyondoğusundabulunandüşmantümenlerininDumlupınar'ınilerisindebıraktıklarıbiralaylarınınyenilipsafdışıedilememesiyüzünden,düşmankuvvetleriDumlupınar'akadarçekilmeimkânınıbulabilmiştir.Bundansonra,Yunankuvvetlerinin,sağlambirmuharebehattıtutmaküzeretertibatalırken,ileridekibirliklerininohattaulaşmaküzeregeriyürüyüşleri,RefetPaşa'nınmuharebesininsonucuhakkındayanlışbiryargıdabulunmasınayolaçtı.GerçektendeRefetPaşa,kendisiyenildiğihalde,düşmanınyenilipgeriçekildiğiini,sandıvebunu,beşgünsürenDumlupınarMeydanMuharebesi'nde,düşmanasondarbeninvurulabildiğinibildiren:elgrafıylabizedehaberverdi.Bizde,pektabiîmemnunolarakbüyüktakdirvetebriklerdebulunduk,Fakatdurumuiyiceanlamakiçintelgrafbaşındakendisinesorduğumsorularaaldığımcevaplardan,durumunbiidirildiğigibiolmadığışüphesinedüştük.Sonundaanlaşıldıki,düşmankendimaksadınavegeneldurumunauygunolarak,Dumlupınar'dasavunmasıkolay,hâkimvesağlambirmevziarıyordu.Aksine,RefetPaşa'nınise,birazgeridebütünkuvvetleriyleAydemir,Çalköy,Selkisarayhattınıtutmasıgerekti.Efendiler,durumsakinleşmeyebaşladıktansonra,RefetPaşa'nınkomutaettiğiorduda,kendisinekarşıgüveninkalmadığıanlaşıldı.Durumuyerindeincelemeküzere,Ankara'danFevziPaşaHazretleri,BatıCephesi'ndendeİsmetPaşa,birliktebizzatRefetPaşa'nınkarargâhınagittiler.RefetPaşa'nınkomutadurumununbirsüredahadevamıtercihedilmekteolduğundan,konuyuonagörebirhalçaresinebağladılar.Fakat,zamangeçmeden,budurumundevamettirilmesininmümkünvedoğruolmadığıkanaatibelirdi.Busebeple,benbizzatFevziveİsmetPaşalarıalarakRefetPaşa'nınyanınagittim.Durumuyakındaninceledimvekonuyuderhalşöylebirçözümebağladım.RefetPaşa'nınkomutasıaltındabulunanGüneyCephesi'niBatıCephesi'nebağlayarakİsmetPaşa'nınkomutasınaverdim.KendisinedeAnkara'dabirgörevverilmeküzereorayadönmesigerektiğinibildirdim.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİREFETPAŞA,TÜRKORDUSUNAKOMUTANOLMAKİSTİYORDURefetPaşa,Ankara'yadöndüğüzamanşöylebirçözümyoludüşünmüştüm.İsmetPaşa'nınartıkGenelkurmayBaşkanlığı'ndanistifaederek,kendisinitamamiyle,genişletilmişolanBatıCephesiKomutanlığı'naverecek.MillîSavunmaBakanıbulunanFevziPaşaHazretleridevekâletleyürütmekteolduğuGenelkurmayBaşkanlığı'nıasilolaraküzerinealacak.OndanboşalacakMillî

SavunmaBakanlığıgörevinideRefetPaşayapacak.RefetPaşa,aslında,yineaskerîbirgörevalmakistiyordu.Fakatbenimbulduğumçözümyolunubeğenmedi.Diyorduki:"MillîSavunmaBakanıbulunanFevziPaşa'nıngörevindençekilmesinigerektirenbirdurumyoktur.İsmetPaşa'nınGenelkurmayBaşkanlığı'ndanayrılmasınızarurîbuluyorvebanadabuaralıkbirgörevvermeyidüşünüyorsanız,çözümşeklininonagöredüzenlenmesimümkündür."Ben,hernasılsa,RefetPaşa'nındüşüncesindegizliolanmaksadıbirdenbirekavrayamadım.Çünkü,birazsonraanlargibiolduğumgörüşaslahatırımagelmemişti.Anlayamadığımnoktayıaçıklatmakiçinkendisinesordumvededimki:"yanisizmiGenelkurmayBaşkanıolmakistiyorsunuz'"Gerçiaçıkbircevapvermediama,benmaksadıntamamenbundanibaretolduğunukabulettim.Bununüzerineşugörüşüilerisürdüm:"GenelkurmayBaşkanlığı,bizimteşkilâtımızagöre,bugünfülîolarakBaşkomutanlıkmakamıdır.Siz,dahaTürkordusunaBaşkomutanolacakvasıflarıkazanmışdeğilsiniz.Bunuhatırınızdançıkarınız!"RefetPaşa,verdiğicevaptadediki:"ÖyleysebendeMillîSavunmaBakanlığı'nıkabuletmem.""Osizinbileceğiniziştir"dedimvebıraktım.Gerçektenkabuletmediveizinalarak,Kastamonuormanlarında,Ecevitdenilenyerdebirsüredinlenmeyeçekildi.RefetPaşa'nınMillîSavunmaBakanlığı'nagetirilişibundansonraortayaçıkanbaşkabirdurumüzerineolmuştur.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİLONDRAKONFERANSINDANDÖNENDIŞİŞLERİBAKANIBEKİRSAMİBEY'İNİMZALADIĞISÖZLEŞMELERSaygıdeğerEfendiler,İkinciİnönüzaferindensonraLondra'yagitmişolandelegelerhey'etimizgeridöndü.Konferansınolumlubirsonucavarmamışolduğunubiliyorsunuz.Fakatdelegelerhey'etiBaşkanıveDışişleriBakanıBekirSamiBey,kendiliğindenİngiltere,Fransaveİtalyadiplomatlarıylatemasvegörüşmelerdebulunarak,herbiriyleayrıayrıbirtakımsözleşmelerimzalamışbulunuyordu.BekirSamiBey'inİngiltereileimzaladığıbirsözleşmegereğince,elimizdebulunanbütünİngilizesirlerinigeriverecektik.Bunakarşılık,İngilizlerdebize,kendiellerindebulunanesirlerimiziiadeedeceklerdi.Yalnız,TürkesirleriarasındaErmenilereveİngilizesirlerinezulümveyakötülükyapmışolduğuiddiaedilenlerserbestbırakılmayacaktı.Hükûmetimiz,elbetteböylebirsözleşmeyikabulediponaylayamazdı.Çünküböylebirsözleşmeyionaylamakdemek,Türkuyrukluolanların,Türkiyeiçindekihareketleriüzerinde,yabancıbirhükûmetinbirçeşityargıhakkınıonaylamakolurdu.Busözleşmeyikabuletmemeklebirlikte,İngilizlerbazıTürkesirleriniserbestbıraktıklarından,bizdekarşılıkolarakelimizdebulunanİngilizesirlerindenbirkısmınıserbestbıraktık.Dahasonra,23Ekim1921tarihinde,KızılayİkinciBaşkanıHamitBey'leİstanbul'dakiİngilizkomiseriarasındayapılananlaşmaüzerine,Malta'dabulunanbütünTürktutuklularıileelimızdebulunanbütünİngiliztutuklularınınkarşılıklıolarakserbestbırakılmasıkararlaştırılmışvebukararuygulanmıştır.Efendiler,BekirSamiBey,resmîgörüşmelervekonuşmalardışında,sırfşahsîolarakdaLloydGeorgeilebirgörüşmeyapmış...Aralarındasöylenensözlerstenoileyazılmış...Buzabıtimzadaedilmiş...Fakat,benBekirSamiBey'inelindebulunannüshahakkındabanabilgiverildiğinihatırlamıyorum.SonzamanlardaDışişleriBakanlığıvasıtasıylaBekirSamiBey'denbunüshayıistettimisede,Bakanlığagönderdiğibirmektupta,ozamanbunüshatercümelerininbanagösterildiğini,gcrekaslınıngerektercümelerinin,DışişleriBakanlığı'ndanayrılırkenilgilidosyadabırakıldığınıbildirmiştir.Dosyalardabubelgebulunamamıştır.DışişleriBakanlığı'nda

dahiçkimseninbubelgemetnihakkındabilgisiyoktur.Bende,arzettiğimgibi,hiçbirvakithaberdaredildiğimihatırlamıyorum.Efendiler,BekirSamiBeyileFransızBaşbakanıMösyöBriandarasındada,11Mart1921tarihlibirsözleşmeimzaedilmiştir.Busözleşmeyegöre,FransaileMillîHükûmetarasındakidüşmanlığasonverilecek.Fransızlar,silâhlıçetelere,bizdemücahitlerimizesilâhlarınıbıraktıracağız...ZabıtakuvvetlerimizeFransızsubaylarıalınacak...Fransızlartarafındankurulacakzabıtakuvvetleriolduğugibikalacak...Fransa'nınboşaltacağıyerlerle,Elâzığ,DiyarbakırveSıvasillerininekonomikgelişmesiiçinyapılacakteşebbüslerdeüstünlükhakkıveErganimadenleriniişletmeimtiyazıdaFransızlaraverilecek...v.b.Hükûmetimizce,busözleşmenindekabuledilmemesininsebeplerinisıralamayagerekyoktursanırım.BekirSamiBey,İtalyaDışişleriBakanıbulunanKontSforzailede12Mart1921'debirsözleşmeimzalamış...Busözleşmegereğince,İtalya'nınkonferanssırasında,İzmirveTrakya'nınbizeverilmesikonusıındakiisteklerimizidesteklemesinekarşılık,bizdeİtalyanDevleti'neAntalya,Burdur,Muğla,IspartasancaklarıylaAfyonkarahisar,Kütahya,AydınveKonyasancaklarınısonradantayinedilecekkısımlarındaekonomikteşebbüsleriçinüstünlükhakkıtanıyacaktık.Bundanbaşka,bubölgelerde,TürkhükûmetiveyaTürksermayesitarafındanyapılamayacakolanekonomikişlerinİtalyansermayesineverilmesiveEreğlimadenlerininbirİtalyan-Türkşirketinedevrikabuledilmekteidi.Elbettebusözleşmede,hükûmetimizcereddenbaşkabirişlemgöremezdi.Efendiler,İtzlâfDevletleri'nin,Londra'yabarışyapmâkiçingönderdiğimizDelegelerHey'etimizBaşkanıBekirSamiBey'eimzaettirdiklerisözleşmelerdekimaddelerin,SevresprojesindensonraaralarındaimıaladıklarıÜçlüAnlaşma(Accordtripartite)adıverilenveAnadolu'yunüfuzbölgelerineayıranbiranlaşmayımillîhükûmetimizebaşkaadlaraltındakabulettirmemaksadınadayandığıaçıktır.İtilâfDevletleri'ninpolitikacıları,bumaksatlarını,BekirSamiBey'ekabulettirmeyidebaşarmışlardır.BekirSamiBey'i,Londra'dakonferansgörüşmelerindençok,tekertekeryapılankonuşmalarlaoyalamayaçalıştıklarıanlaşılıyor.MillîHükûmet'inbağlıbulunduğuprensiplerlebuprensiplerebağlıbirDışişleriBakanı'nıntuttuğuyolarasındakiuyuşmazlığıaçıklamakmaalesefmümkündeğildir.BekirSamiBey,buanlaşmalarlaAnkara'yadöndüğüzaman,tutumununfevkalâdedikkatimiçekmişvehayretimiuyandırmışolduğunuitirafetmeliyim.BekirSamiBey,imzalamışolduğusözleşmelerdekişartların,memleketinyüksekmenfaatlerineuygunolduğukanaatınıbelirtiyor;bukanaatınıMeclis'tebilesavunupispatedebileceğiniiddiaediyordu.Kanaatındaisabet,iddiasındamantıkolmadığınaşüpheyoktu.GörüşlerininMeclis'tebenimsenemeyeceğibiryana,DışişleriBakanlığı'ndandüşürüleceğidemuhakkaktı.FakatMeclis'i,sivasîmeseleleringörüşmevetartışmalarınaboğmayıogünlerinşartlarınauygungörmediğimden,BekirSamiBey'egörüşlerindekiisabetsizliğibizzataçıklayarakDışişleriBakanlığı'ndançekilmesiniteklifettim.BekirSamiBeybuteklifimikabulederekistifasınıverdi.Ancak,BekirSamiBey,DelegelerHey'etiBaşkanlığıgöreviyle,Avrupa'dakigezisisırasındayaptığıçeşitlitemaslarınkendisindebıraktığıintibalaradayanarak,İtilâfDevletleri'ylekendiprensiplerimizeuygunolarakanlaşmaimkânıbulunduğugörüşündedireniyordu.Kendisininbuanlaşmalarıgerçekleştirmeyolundayardımcıolabileceğiniilerisürüyordu.Bununüzerinekendisineşuözelmektubuyazdım:19.5.1911AmasyaMilletvekiliBekirSamiBeyefendi'yeTürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti'ninşimdiyekadarçeşitlivesilevevasıtalarlabütündünyayailânedilmişolanprensipleriyüksekmalûmunuzolup,buprensiplerinanaçizgilerişukısacümleileifadeedilebilir:"Bilinenmillîsınırlarımıziçindememleketimizinbütünlüğünüvemilletin

bağımsızlığınıtamolaraksağlamak."DelegelerHey'etiBaşkanlığıgöreviyleyaptığınızsongezivetemaslarınızınsizdebıraktığıetkiveintibalaragöre,İtilâfHükûmetleri'ninortayakoyduğumuzprensipleribozmadanmemleketimizleanlaşmayaeğilimliolduklarıgörüşündebulunduğunuzanlaşılıyor.TürkiyeBüyükMilletMeclisi,İtilâfDevletleri'ninbueğilimlerinidoğrulayacakciddivesamimîbelirtivesonuçlarıhenüzgörememektedir.Bukonudakitahminlerinizindoğruçıkmasınaimkânverecekbirortambulabildiğiniztakdirde,busonucunTürkiyeBüyükMilletMeclisiveHükumetitarafındanmemnuniyetlekabuledilebileceğineinanmanızıisterim,efendim.MustafaKemalBekirSamiBey,bundansonratekrarAvrupa'yagitti.Bugidişinindebiryararıolmadı.Yalnız,Ankara'daMösyöFranklinBouillonileyapılangörüşmelerinBekirSamiBey'inParis'tekibazıteşebbüsleriyüzündengüçlüğeuğradığınınanlaşılmasıüzerine,hükûmetçe,BekirSamiBey'inresmîbirgöreviolmadığuıın,duyurulmasızarurîgörülmüştür.BekirSamiBey,ikincidefaAvrupa'dabulunduğusırada,banabazıhususlarıbildirdiğigibi,dönüşündedebirraporvermişti.Gerekbildirmişolduğuhususlardagerekraporundayeralanbazıdüşünceler,neyazıkki,BekirSamiBey'in,Türkmilletiningerçekleştirmeyeçalıştığımızamaçveülküsünütamolarakkavramışveoçerçeveiçindehareketetmekteolduğundanşüpheettirmeyecekvetereddüdedüşürmeyecekniteliktedeğildi.BekirSamiBey,Avrupatemaslarının,üzerindebıraktığıetkiveintibalaragöregörüşilerisürüyordu.12Ağustos192ltarihlibirşifrelitelgrafında,bizimpolitikamızıeleştirdiktensonradiyorduki:"Dahafırsateldeiken,akıllıcabirsiyasettakipetmek,memleketisürüklendiğibüyükçıkmazdankurtarabilir.Olaylarbirbütünolarakincelenerekmemleketiselâmeteçıkaracakbirtutumubenimsemekşarttır.Aksitakdirde,tarihvemilletkarşısındahiçbirimizsorumluluktankurtulamayız.MilletinmutluluğuveMüslümanlığınselâmetiadınaisabetlibirtutumunbenimsenmesinivebiranöncebildirilmesiniricaederim."

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİBEKİRSAMİNEOLURSAOLSUNBARIŞYAPMAKİSTİYORDUBekirSamiBey,hernepahasınaolursaolsunbarışyapmataraflısıydı.Bugörüşünü24Aralık1921güinlüraporundaşöyleaçıklıyordu:a...Savaşınsürüpgitmesinin,bumemleketivebumilletinvarlığınıtehlikeyekoyacakkadaryykypyokedece'inivekatlanyIanbütünfedakârlyklarynbo'agitmi'olaca'ynykesinlikledü'ünmekteyim.Savaşındevamettirilmesinindy'veiçdü'manlarymyzynekme'ineya'sürece'ine,korktu'umuzbelâvefelâketlerimemleketinba'ynakendili'indençekece'inebütünvarly'ymlainanyyoyum.Zâtydevletlerininüzerinedü'engörev,dünyadahemenhiçbirsiyasetadamynynomuzlarynayûklenmeyenena'yrbiryüktür.Tarihte,be'altyasyrdade'il,belkiononbe'asyrdabirkimseyeancakkysmetolabilenbirgöreviüstlenmi'bulunuyorsunuz.Hertürlüa'ynlyktansakynarak,bugününyararlaryu'runagelece'ingerçekyararlarynyfedaetmeyerek,TürklükileberaberbütünYslâmdünyasynyngelece'inigüvenaltynaalmakiçin,pekyakynbirzamandafazlasyylagerçekle'tirilebilecekmillîveislâmîgayeyikurtarmakvegüçlendirmekiçin,hattâgeçiciolarakfedakârly'abilekatlanmaksayesinde,zâtydevletlerinindüyyyatarihindeölümsüzbiradkazanmasyveMüslümanlykbinasynayenibir'ekilveren'ahsiyetolmasymümkündür.Aksihalde,TürkmilletininvebütünMüslümanlykdünyasynynesaretvea'a'yly'amahkûmolaca'ybendenizce'üphesizdir.AdynyzykyyametgününekadarbütünMüslümannesilleriçinkâinatynö'üncüolanYücePeygamberEfendiyniz'densonraenkutsalbiradveyadigârolmaküzerearkanyzdabyrakmak'erefinive

fyrsatynykaybetmemenizi,vatanseverlikveMüslümanlykgere'iolarakarzetmeyibirkutsalgörevsayarym,EfendimHazretleri.rBekirSamiBey,bütünbudü'üncelerle,özetolarak,esarettenvea'a'ylyktankurtulmakiçin,kendisininLondra'dayapty'ysözle'melerçerçevesindeMillîMücadele'yesonvermeyiteklifediyordu.Efendiler,BekirSamiBey'inbudü'ünceleribendeolumlubiretkiyaratmamy'ty.Ylerisürdü'üdü'üncelervebunlaryndayandy'ymantyk,kendisiylegörü'mevetarty'manynbilegereksizveyararsyzoldu'ukanaatiniuyandyrmy'ty.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİMECLİSTEBELİRMEYEBAŞLAYANSİYASİGRUPLAREfendiler,yücehey'etinizibirazdaBüyükMilletMeclisiiçindekendinigösterendurumlarlatemasagetirmekistiyorum.Biliyorsunuzki,BüyükMilletMeclisi'nemilletçeüyeseçilirken,AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti'ninyönetimkurullarıdaikinciseçmenlerarasındabulundular.Bunagöre,denilebilirdiki,BüyükMilletMeclisi,bütünüyle,aynızamandaAnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti'ninsiyasîbirgrubuniteliğindeidi.Gerçektende,başlangıçtabuyoldahareketedilmişti.Cemiyet'intemelilkeleri,MeclisGenelKurulu'nundatemelilkeleridurumundaydı.Biliyorsunuzki,ErzurumveSıvasKongresi'ndetespitedilenilkeler,İstanbul'dakisonMeclis-iMeb'usan'cadakabuledilipdesteklenerek,Misak-ıMilliadıaltındaözetlenmişti.Builkeler,BirinciBüyükMilletMeclisitarafındandakabuledilerek,oçerçeveiçindememleketinbütünlüğünüvemilletinistiklâlinisağlayacakbarışvegüvenliğineldeedilmesineçalışılıyordu.Fakatzamangeçtikçe,Meclis'teortaklaşabirçalışmanınsağlanıpdüzenlenmesindegüçlüklerbelirmeyebaşladı.Enbasitkonulardaoylardağılıyor.Meclis'tenişçıkamıyordu.Bazıkimseler,budurumabirçareolmaküzere1920yılınınortalarındabirtakımgruplarmeydanagetirmeteşebbüsünegeçtiler.Bütünbuteşebbüsler,Meclisgörüşmelerinindüzenliolarakyürütülmesinisağlamavegörüşülenkonularüzerindeoylarıdağıtmadanolumluişçıkarmagayesinigüdüyordu.Yerigeldiğindearzetmiştimki,ilkAnayasa'mızakaynaklıkeden13Eylül1920tarihlibirprogramıMeclis'esunmuştum.BuprogramınMeclis'te18Eylül'deokunankısmındanbaşka,bunadacsasolmaküzere,BüyükMilletMeclisi'nintemelniteliğiniveyönetimusulüileilgiligörüşleritespitedenveMeclis'inaçılışındansonraokunupkabuledilenönergemidebukısımlabirlikte halkçılıkprogramınadıaltındabastırmışveyayınlatmıştım.Arzettiğimgruplar,benlmbuprogramımdaniIhamalarak,birtakımünvanlartakınmayaveprogramlartespitetmeyebaşladılar.Birfikirvermişolmakiçirıbugruplardanbellibaşlılarınınadlarınısayayım:a)TesanütGrubub)İstiklâlGrubuc)Müdafaa-iHukukZümresid)HalkZümresie)IslahatGrubuBugruplardanbaşka,isimsizolaraközelmaksatlıbazıküçükgruplarındafaaliyethalindeolduklarıanlaşılıyordu.Efendiler,buisimlerinisaydığımgruplardanherbiri,Meclisgörüşmelerindedisiplinisağlamakveoylarıbirleştirmekmaksadıylakurulmuşolduklarıhalde,varlıklarıaksinegösteriyordu.Gerçektende,sayılarıçok,üyelerisınırlıolanbugruplarbiribirleriyleyarışmayakalkışmışlarvebiribirlerinidinlememekyüzündenMeclis'teneredeysebirkargaşadoğurmayabaşlamışlardı.HeleTeşkilât-ıEsasiyeKanunuMeclis'tençıktıktansonra,yaniOcak1921

sonlarındaMeclisüyelerininveortayaçıkangrupların,genellikleherkonudatoplantıyakatılmalarınıvebirlikteçalışmalarınısağlamanın,birkatdahagüçleşmeyebaşladığıgörülüyordu.Çünkü,Misak-ıMillî'nintespitettiğiilkelerde,kayıtsızşartsızdüşüncevegayebirliğiyeraldığıhalde,Teş-kilât-ıEsasiyeKanunu'nunortayakoyduğugörüşlerdetambirbirliksağlanmışgörünmüyordu.Mevcutgruplarıbirleştirmekveyahutmevcutgruplardanbirinidestekleyerekişgörmekiçin,dolaylıolarakçokçalıştım.Ancak,buyollaeldeedilensonuçlarınuzunömürlüolamadıklarıgörüldü.İşedoğrudandoğruyabenimelatmamzarurîolmayabaşladı.Nihayet,AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukGrubuadıylabirgrupkurulmasınakararverdim.Bugrupiçinyaptığımprogramınbaşınabiranamaddekoydum.Bumaddeninözüikinoktadanibaretti.Birincinoktaşuydu:Grup,Misak-ıMillîilkeleriçerçevesindememleketinbütünlüğünüvemilletinistiklâlinisağlayacakbarışvegüvenliğineldeedilmesiiçin,milletinbütünmaddîvemanevîkuvvetlerinigerekenhedeflereyönelterekkullanacak,memleketinresmîveözelbütünkuruluşvetesislerininbuanagayeyehizmetetmelerineçalışacaktır.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİANADOLUVERUMELİMÜDAFAA-İHUKUKGRUBU'NUNKURULMASIİkincinokta:Grup,devletvemilletinteşkilâtını,Teşkilat-ıEsasieKanunununkoyduğuilkelerçerçevesinde,sırasıylaşimdidentespitevehazırlamayaçalışacaktır.Efendiler,bütüngruplarıveMeclisüyelerininçoğunudavetederek,buikiesasüzerindebirleşmelerinisağladım.İşaretettiğimbuanamaddevebundansonraGrup'uniçtüzüğüileilgiliolanmaddeler,10Mayıs1921günüyapılantoplantıdakabuledildi.GrupGenelKurulu'ncaseçildiğimiçin,grubunbaşkanlığınıdaüzerimealmıştım.Efendiler,memleketiçindeAnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetivarolduğugibi,onun,aynıadaltındaMeclis'tedebirsiyasîgrubukurulmuşoldu.İstanbul'dakiMeclis-iMeb'usan'ınyapmaktançekindiğiiş,ancakonlarındağılmasından14aysonraAnkara'dayapılmışoldu.Bugrup,BirinciBüyükMilletMeclisi'nindevamettiğisürece,hükûmetingörevyapmasınayardımcıolabilmiştir.Fakat,gruptüzüğündekianamaddeninifadeettiğiilcincinoktayımanidarbulanlaroIdu.Bugibilerduygularınıaçıklamamaklabirlikte,bunoktadatoplanananlamvegayeningerçekleşmemesiiçinderhalfaaliyetegeçmektegecikmediler.Olamsuzfaaliyetdiyevasıflandırabileceğimizbutürlüteşebbüsler,ikişekildeortayaçıkmaktaydı.Birincisi,Grup'uniçindedüşüncelerikarıştırmavegörüşülecekkonulardaaleyhtebirdurumyaratmaşeklindeoluyordu.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİHOVARAİFEFENDİ"MUHAFAZA-İMUKADDESATCEMİYETİ'NİKURUYORİkincisi,memleketiçindeveyineteşkilâtımıziçindeydi.Bunoktayıaçıklayanenbelirginörnek,ErzurummilletvekiliHocaRaifEfendi'ninvebazıarkadaşlarının,grubunkurulmasındanönceveTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nunçıkmasındanhemensonragiriştikleriteşebbüstür.Arzuedersenizbukonudabirazbilgivereyim:HocaRaifEfendivearkadaşları,AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyetiErzurumMerkezHey'eti'ninadınıdeğiştirdiler.Muhafaza-iMukaddesatCemiyetidediler.Mevcutcemiyetilkelerininbaşınada,HilâfetveSaltanatmakamınınvedevletşeklininolduğugibibırakılmasınısağlayıcıbirtakımeklemeleryapmışlarvebuteşebbüsleriniötekiillere,özellikledoğuillerinedebirtakımbildirilergöndererekyaymayakalkışmışlardı.Benbudurumuöğreniröğrenmez,DoğuCephesiKomutanıKâzımKarabekirPaşa'nındikkatiniçektim.HocaRaifEfendi'yivearkadaşlarınıuyararakbutürlüteşebbüslerdenvazgeçirmesiniricaettim.

Sarıkamış'tabulunanKâzımKarabekirPaşaileErzurum'dabulunanHocaRaifEfendiarasındabazıyazışmalarolduktansonraRaifHoca,bizzatPaşa'nınkarargâhınagitmiş,oradaMuhafaza-iMukaddesatadınınkullanılmasındakisebepleriaçıklarkendemişki:"Maksathalifelikvepadişahlıkhaklarınıkorumak,memleketinveİslâmdünyasınınbugünküvegelecektekihayatıiçinbüyükuyuşmazlıkvesakıncalardoğuracakolanCumhuriyetidaresindenkesinliklesakınmaktır."Hoca,BüyükMilletMeclisi'ndekurulanMüdafaa-iHukukGrubu'nunhilâfetvesaltanatidaresinicumhuriyetedönüştürmemaksadıgüttüğühissedilmektedirgörüşündebulunduktansonra,bugibiteşebbüsleritanımaktamazurolduklarınıbildirmiş.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİKAZIMKARABEKİRPAŞA,DEVLETŞEKLİNDETARİHİDEĞİŞİKLİKLERYAPILACAĞIZAMANASKERİVESİVİLDEVLETADAMLARININGEREĞİGİBİGÖRÜŞLERİALINMALIDIRDİYORKâzımKarabekirPaşa'nınbubilgileriveren11Temmuz1921tarihlişifrelitelgrafında,kendisideilerisürdügügörüşlerarasındadiğerhükumetşekliileilgiliesasları,BüyükMilletMeclisi'ncekabuledilenTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nuntespitetmişolduğugörülüyor.Halbukibendeniz,bukanunhükümlerininolsaolsabirpartiprogramıhalindekalmasını,uygulamadaortayaçıkacağınıtahminettiğimgüçlüklerekarşıdahayararlıbuluyorum.Bugörüşümü,bölgeninçokyakındantanıyabildiğimduyguvedüşüncelerinegörekısacaaçıklamakisterim.Meclis'teTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nudesteklemeküzerekurulangrubagirmişolanlarınçoğu,yenibirrejimdeğişikliğindememleketmukadderatındasözsahibiolmakhevesindegörünenlerdir.Halkarasında,ancakküçükbirgrupyeninitelikteteşkilâtfikirlerinibenimser.MilletvekillerininTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nataraftarlıklarıancakşahsîgörüşlerindengelebilir.Devletşeklininbubüyükvetarihîdeğişiklikteşebbüslerinde,memleketingeleceğindenhepbirliktesorumluolanaskerîvesivildevletadamlarıyla,Müdafaa-iHukukmerkezlerindengereğigibigörüşalınmasıvedurumunolağanüstübirMeclis'teincelendiktensonrakararabağlanmasıgerekir,düşüncesindeyim.Efendiler,kesinzaferdensonraİkinciBüyükMilletMeclisi,Cumhuriyet'iilânettiğizamanbile,KâzımKarabekirPaşa,İstanbulgazetelerineverdiğidemeçte,ötedenberisüregelenduygularınıveşikâyetlerini"Cumhuriyetilânınıbizesormadılar"şeklindeözetlemekteydi.KâzımKarabekirPaşa,bugörüşleriyle,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninmillettarafındanolağanüstüyetkilerverilerekgönderilmişüyelerdenkuruluolağanüstübirmeclisolduğunuunutmuşgibigörünüyor.BöylebirmeclisinkoyduğukanunahemdeTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nakarşıbulunduğunuîmâediyor.Dahagaribidevletteşkilâtınındeğişmesindeetkiliolacakkararlaralabilmekiçin,askerîvesivildevletadamlarınınveMüdafaa-iHukukmerkezleriningörüşlerininalınmasıgerektiğiinancındabulunduğunusöylüyor.KâzımKarabekirPaşa,benimMüdafa-iHukukgrubuylaolanilgimedekarşıçıkarak:"Bendenizzâtıdevletlerininbugibisiyasîpartileregirmemesiniözellikleuygunbulmaktayım"dediktensonra,benimtarafsızolarakkalmamıtavsiyeediyor.KâzımKarabekirPaşa'nınbutelgrafına,20Temmuz1921'decevapverdim.Birazuzuncaolanbucevabınbazıhususlarıaydınlatmayayarayacakolannoktalarınıbelirtmekleyetineceğim.Cevabımdademiştimki:"Müdafaa-iHukukGrubu,memleketinistiklâlinitamolaraksağlamakgibikısavekesinbirmaksatlakurulmuştur.Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'nunuygulanmadurumudagayesiiçindedir.Teşkilât-ıEsasiyeKanunu,bütünidaresisteminiveTürkiycHükûmeti'ninhukukîdurumunugösterenayrıntılıvetambirkanunolmayıp,memleketinmülkîveidarîteşkilâtındazamanınşartlarınıngerektirdiğihalkçılıkilkesiniifadeedenbirkanundanibarettir.Bukanundacumhuriyetiifadeedenbirşeyyoktur.RaifEfendi'nin,saltanatşeklinin

cumhuriyetçiliğedönüştürülmekistendiğiyolundakidüşüncesi,kuruntudur.""Meclis'tekiGrupmerkezindekendilerineönemliişlerverilenkimselerarasında,kişiliklerivegeçmiştekidavranışlarıyla,eleştirilebileceklerinbulunduğuyolundakiiddiaise,dahaaçıkbirifadeile,doğrulanmayamuhtaçbirdurumdadır.Herişi,bütünidarîkabiliyetleriveşahsîfaziletleriilemükemmelyetişmişadamlaravermek,pekdeğerlivetatlıbirdilekolmaklabirlikte,kenditoplumumuziçindeğil,dünyanınenilerigitmişmilletleriiçinbile,herçevre,herbölgevehermesleksahibitarafındansaygıyadeğergörülecekbukadarçokadambulmakimkânsızdır.Hayalîvegerçekdışıdüşünceveiddialarla,memleketinkendisinedayanabileceğitekkuvvetiveteşkilâtıyıpratacakengellemelerebaşvurmak,eğercahilcebirçılgınlıkdeğilse,herhaldebirhainlikolarakkabuledilmelidir.Zâtıdevletlerincedebilinirki,ilerlemeyolundagirişilecekherönemliteşebbüsün,kendinegöreönemlisakıncalarıvardır.Busakıncalarınenaltdüzeyeindirilebilmesiiçinalınacaktedbirveyapılacakgirişimlerdekusuretmemekgerekir."BundansonraEfendiler,Teşkilât-ıEsasiyeKanunuyapılırken,sivilveaskerîdevletadamlarıylaMüdafaa-iHukukmerkezlerinindüşüncelerinialmakkonusundakigörüşümüdeşöyleaçıkladım:"Zâtıdevletlerincedebilindiğiüzere,birhükûmetşeklindeyaşıyoruzveonunbütünşartlarınauymakzorundayız.Kanunun,Mecliskomisyonlarındansonra,GenelKurul'dakitartışmalarıylaortayaçıkacakşekliüzerinde,uzaktanalınacakdüşüncelerleetkiyapılamayacağıelbettekabulbuyurulur."KâzımKarabekirPaşa,Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'nunyapılmasındaniçinaceleedildiğinin,bununuygulanmasındandoğacakgüçlüklerin,nasılgiderileceğinin,hilâfetvesaltanatkonusundakigörüşümüzünneolduğununaçıklanmasınıdaistemişti.Bunoktalarlailgilicevaplarımdademiştimki:"Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'nunyapılmasındaaceleciliksayılantutumunsebebi,bütündünyadavememleketimizdebelirmişolanhalkçılıkakımını,sağlambirşekildetespitederek,bukonudabaşkatürlükatışmalarayervermemek;aynızaınandayüzyıllardanberiyetersizkimselerelindeboyunakötüyekullanılanmillethaklarınıkorumakiçin,buhaklarınasılsahibiolanmilletedesözhakkıtanımakvebuyüksekdüşünceningelişmesiiçinbugünküolağanüstüşartlardanyararlanmaktır.Kanununnedereceyekadaruygulanabileceğiniölçmekiçindebuişleugraşmayafırsatbulacaklarınazimveiradeyeteneğinihesabakatmakgerekir.Ortadahilâfetvesaltanatmeselesidiyebaşlıbaşınabirmeseleyoktur.SözkonusuolanPadişah'ınhaklarıdır.OnunbelirlenmesiilesınırlandırılmasıiçinsonbirkaçyüzyılıntecrübelerîvedevletkavramındakimillethaklarınıngerçekanIamıgözönündebulundurulmalıdır.Bukonudaşimdiliktespitedilmişkesinbirkuralımızyoktur."KâzımKarabekirPaşa'nın,grupbaşkanıolmayıptarafsızkalmaklığımkonusundakiteklifineverdiğimcevaptada,şudüşünceleriilerisürmüştüm:"İstanbul'dakiMeclis-iMeb'usangibibirmeclisinbaşlcanıdeğilim.Böylebileolsabirpartiyebağlıolmaktabiîdir.Halbuki,BüyükMilletMeclisi'ninyürütmeyetkisidebulunduğundan,birbakıma,hükûmetniteliğindekibirmeclisinbaşkanıbulunmaktayım.Yürütmeyetkisidebulunanbirbaşkaniçin,çoğunlukpartisindenolmakpekgereklidir.Bunagöre,genişbirprogramlaortayaatılmışsiyasıbirpartininbaşkanıdaolabilirim.BütünkimliğiınlekarışmışbulunduğumCemiyet'tenayrılmaklığımmümkünolmadığıgibi,ocemiyettendogmuşolangrupiçindebulunmaklığırndazarurîdir.Aslındagrup,hemenhemenMeclisGenelKurulu'nalakınbüyükbirçoğunluğuiçinealmaktadır.Dışarıdakalanlar,ErzurummilletvekillerindenCelâlettinArifBeyveHüseyinAvniEfendiilebirkaçbenzeridavranışlarındaserbestkalmakisteyenbirkaçkişidenibarettir..."

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİ

İZZETVESALİHPAŞA'LARINİSTANBUL'DASİYASİGÖREVALMAYACAKLARINASÖZVERMELERİÜZERİNE,İSTANBUL'ADÖNMELERİNEİZİNVERİLDİEfendiler,Ankara'dabulunanİzzetveSalihPaşa'larbirtürlüAnkara'yaısınamadılar.İstanbuldaailelerininyanınagitmelerineizinvermemiziçindoğrudandogruyaveyadolaylıyoldanboyunaricaediyorlarveİstanbul'adönüşlerinde,siyasîhiçbirgörevalmayacaklarınasözveriyorlardı.1921yılınınMartayıbaşlarında,İsmetPaşa'nınbazıişleriçinAnkara'vagelmişbulunduğubirsırada,Paşa'larricalarınıyenilediler.Birgün,İsmetPaşa'nındakatıldığıBakanlarKurulu,toplantıhalindeyken,AhmetİzzetPaşadaireyegelerekhabergöndermişveİsmetPaşakendisiylegörüşmüştür.İzzetPaşa,bizimteklifimizüzerine,İstanbul'dagörevalmayacağına,uzunuzadıyaaçıklamalarlasözederekİstanbul'daailesininyanınagönderilmesiiçinizinricaetmiş;SalihPaşa'nındaaynışekildesözvererekserbestbırakılmasıricasındabulunduğunueklemiş.İsmetPaşa.buaçıklamayıveburicayıBakanlarKurulu'nagetirdi.Zatenvarlıklarınınmillîişlerimizdeyararlıolmadığı,aksineAnkara'dabiryükbirağırlıkolarakbulundulsları,üstelikbazıolumsuzakımlaradasebepolduklarıanlaşılmışbulunduğundan,BakanlarKurulu,bupaşalarınİstanbul'adönmelerindebirsakıncagörmedi.Fakat,ben,AhmetİzzetPaşavearkadaşınınverdiklerisözdeciddiyetvesamimiyetolmadığını,İstanbul'adöndüktensonra,mutlakaİstanbulHükûmeti'ndegörevularakbizitedirgir.etmektedevamedeceklerikanaatindeolduğumusöyledim.Namuslarıüzerinesözveriyorlardendi.Busözleriniyazılıveimzalıolarakverirlersemüsaadeedilebileceğinisöyledim.İsmetPaşa,bateklifimiyanımızdakiodadabekleyenİzzetPaşa'yabildirdi.İzzetPaşa,derhalbirkâğıtkalemalarakkabinedençekileceklerini,birtaahütnâmeolarakyazmışveimzalamış;eğeryanılmıyorsamSalihPaşa'yadaimzalatmıştın.Ben,bukısataahhütnâmeyiyeterligörmedim.Paşa'nınsözlüanlattığıanlamvegenişliktedeğildi.Hemen,bununbiraldatmacaolduğunaarkadaşlarındikkatiniçekerek,"İsmetPaşa'yaağızdananlattıklarınıyazarakimzaetsin"dedim.İzzetPaşa'nınağızdanbukadaraçıklamayapıpsözverdiktensonra,başkamaksatlabirtaahhütyazmışolacağıtahminedilmedivebukısataahhüdünyeterligörülmesiistendi.İşteİzzetveSalihPaşa'larböylealdatmacabirbelgeileİstanbul'agitmeninyolunubulmuşlardır.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİİZZETVESALİHPAŞA'LARINİSTANBUL'DASİYASİGÖREVALMAYACAKLARINASÖZVERMELERİÜZERİNEİSTANBUL'ADÖNMELERİNEİZİNVERİLDİ.Efendiler,Ankara'dabulunanİzzetveSalihPaşa'larbirtürlüAnkara'yaısınamadılar.İstanbul'daailelerininyanınagitmelerineizinvermemiziçindoğrudandoğruyaveyadolaylıyoldanboyunaricaediyorlarveİstanbul'adönüşlerinde,siyasîhiçbirgörevalmayacaklarınasözveriyorlardı.1921yılınınMartayıbaşlarında,İsmetPaşa'nınbazıişleriçinAnkara'yagelmişbulunduğubirsırada,Paşa'larricalarınıyenilediler.Birgün,İsmetPaşa'nındakatıldığıBakanlarKurulu,toplantıhalindeyken,AhmetİzzetPaşadaireyegelerekhabergöndermişveİsmetPaşakendisiylegörüşmüştür.İzzetPaşa,bizimteklifimizüzerine,İstanbul'dagörevalmayacağına,uzunuzadıyaaçıklamalarlasözvererekİstanbul'daailesininyanınagönderilmesiiçinizinricaetmiş;SalihPaşa'nındaaynışekildesözvererekserbestbırakılmasıricasındabulunduğunueklemiş.İsmetPaşabuaçıklamayıveburicayıBakanlarKurulu'nagetirdi.ZatenvarlıklarınınmillîişlerimizdeyararlıolmadığıaksineAnkara'dabiryük,birağırlıkolarakbulundukları,üstelikbazıolumsuzakımlaradasebepolduklarıanlaşılmışbulunduğundan,BakanlarKurulu,bupasalarınİstanbul'adönmelerindebirsakıncagörmedi.Fakat,ben,AhmetİzzetPaşavearkadaşınınverdiklerisözdeciddiyeyvesamimiyetolmadıgını,İstanbul'adöndüktensonra,mutlaka

İstanbulHükûmeti'ndegörevalarakbizitedirgir:etmektedevamedeceklerikanaatindeolduğumusöyledim."Namuslarıüzerinesözveriyorlar"dendi.Busözleriyazılıveimzalıolarakverirlersemüsaadeedilebileceğinisöyledim.İzzetPaşa,buteklifimiyanımızdakiodadabekleyenİzzetPaşa'yabildirdi.İzzetPaşaderhalbirkâğıtkalemalarakkabinedençekileceklerini,birtaahhütnâmeolarakyazmışveimzalamış;eğeryanılmıyorsamSalihPaşa'yadaimzalatmıştır.Ben,bukısataahhütnâmeyiyeterligörmedim.Paşa'nınsözleanlattığıanlamvegenişliktedeğildi.Hemen,bununbiraldatmacaolduğunaarkadaşlarındikkatiniçekerek,"İzzetPaşa'yaağızdananlattıklarınıyazarakimzaetsin"dedim.İzzetPaşa'nınağzındanbukadaraçıklamayapıpsözverdiktensonra,başkamaksatlabirtaahhütyazmışolacağıtahminedilmedivebukısataahhüdünyeterligörülmesiistendi.İşteİzzetveSalihPaşa'larböylealdatmacabirbelgeileİstanbul'agitmeninyolunubulmuşlardır.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİAHMETİZZETPAŞATÜRKMİLLETİNEHİZMETETMEYİVAHDETTİN'İNHİZMETİNDEOLMAYATERCİHEDEMEDİEfendiler,AhmetİzzetPaşa,ekmeğivenîmetiileyetiştiğiTürkmilletininiçindekalarak,onaenacıvekaragünlerindehizmetetmeyi,Vahdettin'inhizmetindeolmayatercihedememişti.DürrîzâdeEsseyitAbdullah'ınfetvasınabağlıkalıp,sultanınemridışınaçıkmaklasuçlanmaktanveşeriatınhışmınauğramaktançekindi.AhmetİzzetPaşa'nındahabaşkamarifetlerideolmuştur.Onlarıdabildireyim:Savaşbütünhızıyladevamederkenvemilletinmaddîvemanevîkuwetlerinidüşmankarşısınatoplamayaçalıştığımızgünlerde,Türkmilletininbüyükkuvvetleriellerineverilmişolankimselerede,yazdığıözelmektuplarlaümitsizlikvebezginlikverecekkaramsarlıklarınıaşılamaktadevamediyordu.Benim,"Düşmanordusunumutlakayeneceğiz,vatanımutlakakurtaracağız"sözlerimlealayederek,İkinciİnönü'ndensonrayenidendoğuyaSakarya'yadoğruyürümekteolanYunanordusununhareketinibirgözdağıgibikullanarakakılveanlayışdersivermektengerikalmıyordu.Efendiler,negariptirki,kendisinidevaynasındagörenbukafanın,tuttuğumyolunfelâketdoğuracağınıbi1direnbirmektubu,Sakarya'dadüşmanakarşıtaarruzederekonugeriçekilmeyemecburettiğimizgün,görevicabıbanagösterilmişti.Bumektupbizişaşkınlıkiçindebırakmıştı.AhmetİzzetPaşa,YunanordusununSakarya'danensonundaİzmirKörfezi'ndençekildiğinigördüktenveLozanBarışAntiaşmasımetniniokuduktansonra,acababanayazdığı6Temmuz192Itarihlitelgrafındakişucümleyi:"İddiabuyurduğunuzgibigafletiçin,debulunduğunıuitirafşöyledursun,şimdikigibisiyasîolaylarıkılıkırkyararcasınadeğerlendirmişolduğumugörmeklekendime,düşüncevegörüşlerimegüvenimartmıştır."cümlesiniyenidenmırıldanmışmıdır'Ben,bunadaihtimalveririm!Efendiler,İzzetveSalihPaşa'laraylarcaAnkara'daoturdular.Millîilkelerimizikabuletmekşartıyla,kendilerinemillîhizmetvegörevvermeyehazırdık.Yanaşmadıar.BirdefaolsunMilletMeclisi'ninkapısındaniçeriayakatmadılar.FakatherhaldeTürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninçıkardığıkanunlardanhaberdaridiler.Bukanunlarınhükümlerini,MiIIetMeclisi'ninveHükûmeti'ninİstanbul'akarşıbelirmişolantutumunupekâlâbiliyorlardı.Bukanunlaravebilinendurumarağmen,İstanbul'dayenidenişbaşınageçipmillîvarlığınveMillîMücadele'nindeğeriniveetkisiniyoketmeye,düşmanlarınelindeoyuncakolanVahdettin'inhâkimiyetinisağlamayabütünvarlıklarıylaçalışmalarınaverilecekgerçekanlamınneolduğunubensöylemeyeceğim!OnuTürkmilletineveTürkmilletininbugünküveyarınkikuşaklarınabırakın.

İÇİNDEKİLER|LONDRAKONFERANSIVEİKİNCİİNÖNÜZAFERİAZİZMİLLETİMETAVSİYEMEfendiler,sırasıgelmişken,azizmilletimeşunutavsiyeederimki,bağrındayetiştirerekbasınınüstünekadarçıkaracağıadamlarınkanındaki,vicdanındakiözcevheriçokiyitahliletmekdikkatindenbirangerikalmasın!

İÇİNDEKİLERSAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELER SakaryaMeydanMuhaberesi Ordununbaşınageçmemiisteyenler BaşkomutanlığıkabulediyorumBaşkomutanlığımayapılanitirazlar Başkomutanlığıfiiliolaraküzerimealdım Millivergileremri Cephekarargâhınahareket Savunmahattıyoktur,savunmasathıvardırBütünTürkMilletinicephedebulunanordukadar,duygu,düşüncevehareketbakımındansavaşlailgilendirmeliyim BüyükMilletMeclisi'ncebana"Mareşal"rütbesiyle"Gazi"ünvanınınverilmesi FransızhükümetiileyapılangörüşmelerveAnkaraAnlaşması Pontusmeselesi AnadoluortasındayenidençıkanbirtakımiçisyanlarMerkezOrdusu'nunkurulmasıveNurettinPaşa'nınKomutanlığagetirilmesi Malta'danyenidönenBayındırlıkBakanıRaufBey'leKaraVAsıfBeygüdülenaskerîsiyasetiöğrenmekistiyorlardı BenimşahsenAnkara'danuzaklaşmamisteniyordu İkinciGrupkuruluyor Ordusaflarınakadaryayılanbozgunculuktelkinleri Ordumuzunkararıtaarruzdur Yeterincehazırlanmışolmasıgerekenüçvasıta,içvedışcephelerimiz DoğuCephesiKomutanı'nınbirgörüşü ÇeşitlidevletlerleyapılanresmiveözeltemaslarDünyaönündevereceğimizimtihanahazırlanırken 22Mart1922tarihliateşkesanlaşmasıteklifi Ateşkesanlaşmasıteklifinecevapvermeyehazırlanırkenalınanbarışteklifi BaşkomutanlıkKanunu'nuntarihçesi MemleketinyüksekçıkarlarıuğrunaBaşkomutanlıkgörevimedevamkararıverdim Ordununkıpırdanamayacağınıiddiaedenbirgafilialkışlayanlar Ordununmaddivemanevigücü,milligayeyitambirgüvenlegerçekleştirecekdüzeyeyükselmişti MuhalifgrubunMeclis'tekifaaliyeti RaufBeyBakanlarKuruluBaşkanıoldu

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERSAKARYAMEYDANMUHAREBESİSaygıdeğerEfendiler,olaylarıSakaıyaMeydanMuharebesi'negetirmekistiyorum.Fakat,bununiçinmüsaadebuyurursanız,ufakbirgirişyapacağım.İkinciİnönüMuharebesi'ndensonra,üçaykadarbirzamangeçti.Ondansonra10Tenzmuz1921tarihinde,Yunanordusuyenidencephemizegeneltaarruza.girişti.Butarihtenöncekigünlerdetaraflarındurumuşöyleydi:Bîzimordumuz,başlıcaEskişehirveEskişehir'inkuzeybatısındakiİnönümevzileriileKütahya-Altıntaşdolaylarındayığınakyapmıştı.Afyonkarahisardolaylarındaikitümenimizvardı.GeyveveMenderesdolaylarındadabirertümenimizbulunuyordu.Yunanordusuda,Bursa'dabir,Uşakdoğusundaikikolordusunutopluolarakbulunduruyordu.Menderes'tedebirtümenivardı.YunanlılannbutaarruzuilebaşlayanveKütahya-EskişehirMuharebeleriadıylaanılanbirsıramuharebelervardır.Bunlaronbeşgünsürmüştür.Ordumuz25Temmuz1921akşamıbüyükkısmıylaSakarya'nındoğusunaçekilmişti.Ordumuzunçekilmesinizarurîkılansebeplerinbaşlıcasınaişaretedeyim:

İkinciİnönüMuharebesi'ndensonragenelseferberlikyapmışolanYunanordusu,insan,tüfek,makinelitüfekvetopsayısıbakımındanordumuzdanönemliderecedeüstündü.Temmuzda,YunanordusutaarruzageçtiğizamanmillîhükûmetindurumuveMillîMücadele'ningelişmesi,bizimgenelseferberlikilânederek,milletinbütünkaynakveimkânlarını,başkabirşeydüşünmedendüşmankarşısındatoplamayadahaelverişliveyeterligörülmemişti.İkiorduarasındakikuvvet,vasıtaveşartlarbakımındankendinigösterennispetsizliğinelletutulurbaşlıcasebebibudur.Bununsonucuolarak,biz,dahatümenlerimizintaşıtaraçlarınıbiletamamlayamadığımızdan,bunlarınhareketgüçleriyoktu.Yunanmilletininbütünkuwetiyleyaptığıbutaarruzkarşısında,bizimaskerlikbakımındanasılgörevimiz,MillîMücadele'ninbaşındanberiyürütegeldiğimizgörevidiki,oda,herYunantaarruzukarşısındakaldıkça,butaarruzudirenerekveuygunhareketleryaparakdurdurupetkisizbırakmakveyeniorduyukurmakiçinzamankazanmakşeklindeözetlenebilir.Sondüşmantaarruzukarşısındada,buaslîgörevigözdenuzaktutmamakşarttı.Budüşünceyle,18Temmuz1921tarihinde,İsmetPaşa'nınEskişehir'ingünebatısında,Karacahisar'dabulunankarargâhınagiderek,durumuyakındanincelediktensonra,İsmetPaşa'yagenelolarakşudirektifivermiştim:"Orduyu,Eskişehir'inkuzeyvegüneyindetopladıktansonra,düşmanordusuylaaramızdabüyükbiraçıklıkbırakmakgerekirki,orduyuderleyiptoparlamakvegüçlendirmekmümkünolabilsin.BununiçinSakarya'nındoğusunakadarçekilmekyerindedir.Düşmanhiçdurmadantakipederse,hareketüssündenuzaklaşacakveyenidenmenzilhatlarıkurmayamecburolacak;herhaldebekleınediğibirçokgüçlüklerlekarşılaşacak;bunakarşılıkbizimordumuztoplubulunacakvedahaelverişlişartlarasahipolacaktır.Buşekildekiçekilişimizinenbüyüksakıncası,Eskişehirgibiönemliyerlerimizivebirçoktopraklarımızıdüşmanabırakmaktandolayıkamuoyundadoğabilecekmanevîsarsıntıdır.Fakatkısazamandaeldeedebileceğimizbaşarılısonuçlarla,busakıncalarkendiliğindenortadankalkacaktır.Askerliğingereğinikararsızlığadüşmedenuygulayalım.Başkatürdensakıncalarakarşıkoyabiliriz."

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERORDUNUNBAŞINAGEÇMEMİİSTEYENLEREfendiler,gerçektendetahminettiğimmanevisakıncalarhemenkendinigösterdi.İlkduyarlıkMeclis'tebelirdi.Özelliklemuhalifler,kötüm'sernutuklarlaferyadabaşladılar:Ensonunda,MersinMilletvekiliSalâhattinBey,kürsüdenbenimadımısöyleyerek:"Ordununbaşınageçsin!"dedi.ButeklifekatılanlarçoğaLdı.Bunakarşıolanlardavardı.Efendiler,bugörüşayrılıklarınınsebepleriüzerindebirazaçıklamadabulunmakuygunolur.Birdefa,benimdoğrudandoğruyaordununbaşınageçmemteklifindebulunanlarındüşüncevemaksatlarınıikiyeayırmakmümkündür.Benimvebenimlebirliktebirçoklarınınozamananladığımızagöre,birtakımkimseler,artıkordununbüsbütünyenildiğine,durumuniadesineimkânkalmadığına,bundandolayıdadâvânın,güttüğümüzmillîdâvânınkaybedildiğiyargısınavarmışlardı.Busebeplerleduyduklarıöfkevehıncınacısınıbendenalmakistiyorlardı.İstiyorlardıki,kendizanlarınagörebozgunauğramışvebozgunudevamedecekolanordununbaşındabenimdeşahsiyetimbozgunauğrasın!Diğerbirtakımkimseler,diyebilirimkiçoğunluk,banakarşıduyduklarıgüvendolayısıyla,samimîolarakordununbaşınageçmemiarzuediyorlardı.Şimdilikkomutanlığıfiilîolaraküzerimealmamısakıncalıgörenlerindedüşüncesişuydu:Ordununbundansonrakiherhangibirsavaştabaşarıkazanamayıpyenidengeriçekilmesi,uzakbirihtimaldeğildir.Budurumlardaben,fiilenordununbaşındabulunursam,genelkanaategöresonümidindeyitirilmişolduğugibibirinançdoğabilir.Oysa,geneldurum,dahasontedbir,son

çarevesonkuvvetlerinfedaedilmesinigerektirecekbirniteliktedeğildir.Bundandolayı,kamuoyundasonümidinkorunabilmesiiçinbenimaskerîharekâtışahsenyürütmezamanımgelmemiştir.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERBAŞKOMUTANLIĞIKABULEDİYORUMBen,görüşmelervetartışmalarlaortayaçıkanbugörüşleri,gerektiğikadargözönündetutuyorveinceliyordum.Songörüşüsavunanlar,mantığadayanankuvvetlisebeplerilerisürüyorlardı.Samimiyetsizisteklerdebulunanlarınyaygaraları,başkomutanlığıüzerimealmamıiçtenlikleteklifedenlerde,derinvekaygıvericietkileryapmayabaşladı.Benimfiilenbaşkomutanlığıüzerimealmam,bütünMeclis'tesonçarevesontedbirolarakgörüldü.Meclis'inbugörüşüçabucakMeclisdışındadayayıldı.Benimsesçıkarmayışımvekomutayıfiilenüzerimealmayayanaşmayışım,adetafelâketinkesinveyakınolacağıdüşünceveinancınıyaygınbirdurumagetirdi.Bunuanlaranlamazderhalkürsüyeçıktım.Efendiler,buanlattığımdurum,4Ağustos1921günübirgizlioturumdageçiyordu.Üyelerinbanakarşıgösterdikleriyakınlıkvegüveneteşekkürettiktensonra,Başkanlıkmakamınaşöylebirönergeverdim:TürkiyeBüyükMilletMeclisiYüceBaşkanlığınaMeclisinpeksayınüyeleriningenelolarakbelirenistekvetalepleriüzerine,Başkomutanlığıkabulediyorum.BugörevişahsenüzerimealmaktandoğacakyararlarıazamÎçabukluklaeldeedebilmek,ordununmaddîvemanevîgücünüenkısazamandaartırıpenyüksekseviyeyeçıkarmak,sevkveidaresinibirkatdahakuvvetlendirmekiçin,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninsahipolduğuyetkileri,fiilenkullanmakşartıylaüzerimealıyorum.Ömrümboyunca,millîhâkimiyetinensadıkbirkuluolduğumumilletebirdefadahagösterebilmekiçin,buyetkininüçaygibikısabirsüreylesınırlandırılmasınıayrıcaricaederim.TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERBAŞKOMUTANLIĞIMAYAPILANİTİRAZLAREfendiler,buönergem,doğruluktanyanaymışgibigörünerektekliflerdebulunanlarıngizlidüşünceleriniaçığavurnıalarınayolaçtı.Derhalitirazlarbaşladı.dediler.0,BüyükMilletMeclisi'ninmanevîşahsiyetiiçindedir.BaşkomutanVekilidenilmelidir.

İkinciolarak,"Meclis'inyetkilerinikullanmakgibibirimtiyazınverilmesiaslasözkonusuolamaz"düşüncesiniilerisürdüler.Ben,padişahvehalifelertarafındanverilegelmişeskibirünvanıtakınamayacağımı;yerinegetireceğimgörev,fiilenbaşkomutanlıkolduğunagöre,buünvanıolduğugibivermektenkaçınmanınyersizliğiniilerisürerekgörüşümdedirendim.Durum,Meclis'indeğerlendirdiğivebelirttiğigibiolağanüstüolduğunagöre,benimdealacağımkararlarınveyapacağımişlerinolağanüstüolmasıgerekeceğineşüpheyoktu.Düşüncevekararlarımıçabukvesertbirşekildeyürütmekveuygulamakzaruretivardı.HükûmettenveMeclis'tenizinistemekledoğacakgecikmeleredurumelverişliolmayabilirdi.Bütünmemleketivememleketinbütünkaynaklarımıilgilendirenemirvetebliğlerimiçin,herişinilgilibakanındanveyaBakanlarKurulu'ndanolurveizinalmak,benimyapacağımBaşkomutanlıktanbeklenenyararlarısağlayamazdı.Onuniçinkayıtsızveşartsızemirverebilmeliydim.BununiçindeBüyükMilletMeclisi'ninyetkisibenimkişiliğimdebelirmeliydi.Bunu,başarıiçinzarurîgörüyordum.Onuniçinbunoktadaısrarettim.SalâhattinBey,HulûsiBeygibibirtakımmilletvekilleri,Meclis'in,kendiyetkisinibirbaşkasınavermekleişleyemezdurumageleceğinden,millettenaldığıvekâletibaşkasınadevretmehakkıbulunmadığınıveaslındaorduyakomutaedecekbirkimseyeMeclis'eaityetkilerinverilmesininsözkonusuolamayacağını,bunagerekdeolmadığınıbelirttiler.Meclis'inyetkisinikullanabilecekbirkimseye,milletvekillerininşahsengüvenemeyecekleriihtimalindensözedenlerdeoldu.Benbudüşünceleriniıiçbirinekarşıçıkmadım.Hepsinidoğrubulduğumubelirttim.Meclis'inbunoktayıçokdikkatleveönemledüşünüpincelemesinisöyledim.Yalnız,şahıslarındankorkanların,telâşlarınayerolmadığınısöyledim.4Ağustostabukonubirkararabağlanamadı.Görüşme,5Ağustos1921günüdedevametti.Bugünbazımilletvekillerindekikararsızlığınikinoktadatoplandığıanlaşıldı.Birincisi:Meclis'invarlığınınherhangibirşekildeişgöremezdurumagetirilmesi;ikincisideüyelerdenherhangibiriiçinkeyfîvekanunsuzişlemyapılması...BuşüphevekararsızlıklarıgiderecekşekildekonuştuktanveaçıkIamalaryaptıktansonra,yapılacakkanunadabuhususlarlailgilibağlayıcıhükümlerkonmasınınyerindeolduğunubelirttimvevermişolduğumönergeyibunagörebazımaddelerhalinegetirerekbirtasarışeklindeMeclis'esundum.İştebutasarımaddeleriüzerindeyapılangörüşmelersonunda,banaBaşkomutanlıkünvanınınverilmesiyleilgili,5Ağustos192ltarihlikanunçıktı.Bukanununikincimaddesinegörebanaverilmişolanyetkişuydu:"Başkomutan,ordununmaddîvemanevîgücünübüyükölçüdeartırmak,sevkveidaresinibirkatdahasağlamlaştırmakiçinTürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninbununlailgiliyetkisiniMeclisadınafiilenkullanabilir."Bumaddeyegörebenimvereceğimemirlerkanunolacaktı.Efendiler,buünvanınverilişindendolayı,"Meclis'inbanakarşıgösterdigigüvenelayıkoldugumuazzamandaispatlamayıbaşaracağım"dediktensonra,Meclis'tenbazıricalardabulundum:Örnekolarak,MillîSavunmaBakanlığıveGenelkurmayBaşkanlığıgörevleriniyapmaktaolanFevziPaşaHazretleri'ninalnızGenelkurmayınişleriileugraşabilmesiiçin,İçişleriBakanlığıgörevindebulunanRefetPaşa'nınMilliSavunmaBakanlığı'nagetirilmesiveonunyerinebirbaşkasınınseçilmesigibi...Özellikle,Meclis'inveBakanlarKurulu'nuniçeriyevedışarıyakarşısükûnetiçindeveçokgüçlübirdurumvegöri.inüştekalmasınınönemliolduğunu,ufaktefeksebeplerleBakanlarKurulu'nusarsmanındoğruolmadığınıarzettim.Kanunteklifi,ogi.inaçıkoturumdaokundu.Önceliklegörüşüldüveadokunarakoylandı.Oybirliğiylekabuledildi.Bumünasebetleyaptığımkısabirkonuşmanınbirikicümlesini,tekraretmememüsaadebuyurmanızıricaederim.Ocümlelerşunlardı:"Efendiler,zavallıınilletimiziesiretmekisteyendüşmanlarımutlakayeneceğimizeolangüvenveinancımbirdakikaolsunsarsılmamıştır.Şudakikada,bukesiniııancımıyüksekhey'etinizekarşı,bütünmilletekarşıbütüındünyayakarşı

ilânederim."

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERBAŞKOMUTANLIĞIFİİLİOLARAKÜZERİMEALDIMSaygıdeğerEfendiler,BaşkomutanlığıfiilîolaraküzerimealdıktansonrabirkaçgünAnkara'daçalıştım.GenelkurmayBaşkarılığı'nınveMillîSavunmaBakanlığı'nınbütünkadrosuileBaşkomutanlıkkarargâhınıkurdum.BuikimakamınortakçalışmalarınıBaşkomutanlıktauyumlubirşekildebirleştirmek;bundanbaşkaorduyuilgilendirenveBaşkomutanlıkyoluylaçözümügerekenötekibakanlıklaraaitişleriyürütebilmekiçindeyanımdaküçükbirbürokurdum.Ankara'dakiçalışmalarım,yalnız,ordununinsanvetaşıtaraçlarıbakımındangücününartırılması,yiyecekvegiyeceğininsağlanıpdüzenekonmasıylailgilitedbirleralmakvehazırlıklaryapmaklageçti.Busözünüettiğimhususlarıgerçekleştirmekiçinikigüniçinde,7,8Ağustos1921tarihlerinde,Tekâlif-iMilliyeEmriadıaltındayaptığımgeneltebliğlerdenherbiriiçinkısacabilgivereyim.Birsavaşınkazanılmasındaenküçükşeylerinbiledikkatealınmasıgerektiğinigösterebilmekiçinbunlarıbilginizesunmayıyararlıbulurum:1sayılıemrimleheTilçedebirTekâlif-iMilliyeKomisyonukurdurdum.Bukomisyonlarcatoplananmalzemenin,ordununçeşitlibölümlerinedağıtımışeklinidüzenledim.2sayılıpemrimegöre,vatanınherailesibirerkatçamaşır,birerçiftçorapveçarıkhazırlayıpTekâlif-iMilliyeKomisyonu'nateslimedecekti.3sayılıemrimle,tüccarınvehalkınelindebulunançamaşırlıkbez,amerikan,patiska,pamuk,yıkanmışveyıkanmamışyünvetiftik,erkekelbisesidikmeyeyarayanhertürlükışlıkveyazlıkkumaş,kalınbez,kösele,vaketa,tabanastarlığısarıvesiyahmeşin,sahtiyan,dikilmişvedikilmemişçarık,potin,demirkunduraçivisi,telçivi,kunduravesaraçipliği,nallıkdemirveyapılmışnal,mıh,yemtorbası,yular,belleme,kolan,kaşağı,gebre,semerveurganstoklarındanyüzdekırkına,bedelisonradanödenmeküzereelkoydum.4sayılıemrimle,eldekibuğday,saman,un,arpa,fasulye,bulgur,nohut,mercimek,kasaplıkhayvan,şeker,gaz,pirinç,sabun,yağ,tuz,zeytinyağı,çay,mumstoklarındanyineyüzdekırkına,bedelisonradanödenmeküzereelkoydum.5sayılıemrimle,orduihtiyacıiçinalınantaşıtaraçlarıdışında,halkınelindekalantaşıtaraçlarıyla,yüzkilometrelikbiruzaklığakadar,aydabirdefaolmaküzere,parasızaskerîulaşımyapılmasınımecburtuttum.6Sayılıemrimle,ordunungiyiminevebeslenmesineyarayanbütünsahipsizmallaraelkoydum.7sayılıemrimle,halkınelindebulunansavaştaişeyararbütünsilâhvecephâneninüçgüniçindetesliminiistedim.8sayılıemirle,benzin,vakum,gres,makine,don,saatçivetabanyağları,vazelin,otomobilvekamyonlâstiği,solisyon,buji,soğuktutkal,Fransıztutkalı,telefonmakinesi,kablo,pil,çıplaktel,yalıtkanmaddelervebunlartüründenmalzemeveasitsülfi,irikstoklarınınyüzdekırkınaelkoydum.9sayılıemirledemirci,marangoz,dökümcü,tesviyeci,saraç,;arabacıesnaflarıveimalâthaneleriyle,buesnafveimalâthanelerinişçıkarabilmegüçlerivekasatura,kılıç,mızrakveeyeryapabilecekustalarınadlarıylabirliktesayılarınıvedurumlarınıtespitettirdim.10sayılıemirle,halkınelindebulunandörttekerlekliyaylıaraba,dörttekerlekliatveöküzarabalarıyla,kağnıarabalarınınbütüntakımvehayvanlarıylabirIiktebinekvetopçekerhayvanlarının,katırveyükhayvanlarının,deveveeşeksayısınınyüzdeyirmisineelkoydurdum.

Efendiler,emirleriminvetebliğleriminyerinegetirilmesiiçinkurduğumİstiklâlMahkemeleri'niKastamonu,Samsun,Konya,Eskisehirbölgelerinegönderdim.Ankara'dadabirmahkemebulundurdum.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMİLLİVERGİLEREMRİOndansonraEfendiler,12Ağustos1921günü,GenelkurmayBaşkanıFevziPaşaHazretleriy'lebirliktePolatlı'yacephekarargâhınagittim.Düşmanordusununcephemizeyüklenereksolkanadımızdankuşatacağıyargısınavarmıştık.Bugörüşedayanaraktambircesaretlegerekliıtedbirlerialdırdımveyapılacakhazırlıklarıyaptırdım.Olaylargörüşümüzüdoğruladı.Düşmanordusu,23Ağustos1921'deciddîolarakcephemizodoğruilerlemeyebaşladıvetaaruzageçti.Birçokkanlı,bunalımlısafhalarvedalgalaroldu.Düşmanordusununüstüngrupları,savunmahattımızınbirçokparçalarınıkırdılar.Builerleyendüşmanbirliklerininkarşısınakuvvetlerimiziyetiştirdik.Meydanmuharebesiyüzkilometrelikeepheüzerindeoluyordu.Solkanadımız,Ankara'nınellikilometregüneyinekadarçekilmişti.Ordumuzunyönübatıyaikengüneyedöndü.ArkasıAnkara'yaikenkuzeyeçevrildi.Cepheninyönüdeğiştirilmişoldu.Bundahiçbirsakıncagörmedik.Savunmahatlarımızkısımkısımkırılıyordu.Fakatkırılanherkısmınyerineenyakınbiryerdehemenyenibirsavunmahattıkuruluyordu.Savunmahattınaçokümitbağlamakveonunkırılmasıyla,ordununbüyüklüğiiölçüsündeçokgerilereçekilmekgerektiğiteorisiniçürütmekiçinmemleketsavunmasınıbaşkatürlüifadeetmeyivebuifademdedirenerekşiddetgöstermeyiyararlıveetkilibuldum.Dedimki:

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERCEPHEKARARGAHINAHARAEKETDüşmanordusununcephemizeyüklenereksolkanadımızdankuşatacağıyargısınavarmıştık.Bugörüşedayanaraktambircesaretlegereklitedbirlerialdırdımyapılacakhazırlıklarıyaptırdım.Olaylargörüşümüzüdoğruladı.Düşmanordusu,23Ağustos1921'deciddîolarakcephemizedoğruilerlemeyebaşladıvetaaruzageçti.Birçokkanlı,bunalımlısafhalarvedalgalaroldu.Düşmanordusununüstüngrupları,savunmahattımızınbirçokparçalarınıkırdılar.Builerleyendüşmanbirliklerininkarşısınakuvvetlerimiziyetiştirdik.Meydanmuharebesiyüzkilometrelikcepheüzerindeoluyordu.Solkanadımız,Ankara'nınellikilometregüneyinekadarçekilmişti.Ordumuzunyönübatıyaikengüneyedöndü.ArkasıAnkara'yaikenkuzeyeçevrildi.Cepheninyönüdeğiştirilmişoldu.Bundahiçbirsakıncagörmedik.Savunmahatlarımızkısımkısımkırılıyordu.Fakatkırılanherkısmınyerineenyakınbiryerdehemenyenibirsavunmahattıkuruluyordu.Savunmahattınaçokümitbağlamakveonunkırılmasıyla,ordununbüyüklüğüölçüsündeçokgerilereçekilmekgerektiğiteorisiniçürütmekiçinmemleketsavunmasınıbaşkatürlüifadeetmeyivebuifademdedirenerekşiddetgöstermeyiyararlıveetkilibuldum.Dedimki:

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERSAVUNMAHATTIYOKTUR,SAVUNMAZHATTIVARDIRSavunmahattıyoktur,savunmasathıvardır.Osatıhbütünvatandır.VatanınherkarıştoprağıVatandaşınkanıylaıslanmadıkçaterkolunamaz.Onuniçinküçükbüyükherbirlikbulunduğumsvzidenatılabilir.Fakatküçükbüyükherbirlik,ilkdurabildiğinoktadayenidendüşmana

cephekurupsavaşadevameder.Yanındakibirliğinçekilmeyemecburolduğunugörenbirlikleronatâbiolamaz.Bulunduğumevzidesonunakadardayanmayavekarşıkoymayamecburdur.İşteordumuzunherferdi,busistemiçindeheradımdaenbüyükfedakârlığınıgöstererekvedüşmanınüstünkuvvetleriniyıpratıpyokederek,sonundaonu,taarruzunadeıramgüçvekudretindenyoksunbirdurumagetirdi.MuharebedurumununbusafhasınısezersezmezhemenözelliklesağkanadımızlaSakaryaırmağıdoğusundadüşmanordusununsolkanadınavedahasonracepheninönemliyerlerindekarşıtaarruzageçtik.Yunanordusuyenildivegeriçekilmeyemecburoldu.13Eylül1921günüSakaryaırmağınındoğusundadüşmanordusundaneserkalmadı.Böylece23Ağustosgününden13Eylülgününekadar,bugünlerdedahilolmaküzere,yirmiikigünyirmiikigecearalıksızdevamedenbüyükvekanlıSakaryaMeydanMuharebesiyeniTürkdevletinintarihine,dünyatarihindepekazrastlananbüyükbirmeydanmuharebesiörneğikaydetti.SaygıdeğerEfendiler,Başkomutanlıkgörevinifiilenüzerimealdığımzaman,Meclis'evemilletemutlakabaşaracağımızyolundakikesininancımıarzveilânetmeklevebuinancımı,varlığımınbütünhaysiyetiniortayaatarakgerçekleştirmekleilkmanevîgörevimiyapmışolduğumusanırım.Ondansonra,önemlimaddîgörevlerimdevardı.Onlardanbiri,savaşvemuharebekarşısındamilletealdırmayamecburolduğumdurumidi.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERBÜTÜNTÜRKMİLLETİNİCEPHEDEBULUNANORDUKADAR,DUYGU,Bildiğinizgibisavaşvemuharebedemek;ikimilletin,yalnızikiordunundeğil,ikimilletinbütünvarlıklarıylabütünmaddîvemanevîkuvvetleriyle,biribiriylekarşıkarşıyagelmesivebiribiriylevuruşmasıdemektir.Bununiçindirki,bütünTürkmilletinicephedebulunanordukadarduygu,düşüncevehareketbakımındansavaşlailgilendirmeliydim.Yalnızdüşmankarşısındabulunanlardeğilköyünde,evinde,tarlasındabulunanherkes,milletinherferdisilâhlavuruşansavaşçıgibikendinigörevlisayarakbütünvarlığınıyalnızmücadeleyeverecekti.Bütünmaddîvemanevîvarlığınıvatansavunmasınavermekteağırdavrananvetitizlikgöstermeyenmilletler,savaşvemuharebeyigerçektengözealmışvebaşarabileceklerineinanmışsayılmazlar.Gelecektekiharplerintekbaşarışartıdaençokbuarzettiğimnoktayabağlıolacaktır.Avrupa'nınaskerlikbakımındanileridurumdaolanbüyükmilletleri,dahaşimdidenbututumukanunhalinegetirmeyebaşlamışlardır.Biz,Başkomutanolduğumuzzaman,Meclis'tenbirvatanısavunmakanunuistemedik.Fakat,Meclis'tenaldığımızyetkiyedayanarakbuamacıkanunniteliğiıdekibelirliemirlerlesağlamayaçalıştık.Millet,bundansonra,bugünekadarolantecri.ibeleridedikkatlegözdengeçirerekazizvatanataarruzuimkânsızkılansebepveşartlandahaaçıkvedahakesinolaraktespiteder.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERBÜYÜKMİLLETMECLİSİ'NCEBANA"MAREŞAL"RÜTBESİYLE"GAZİ"ÜNVANININVERİLMESİEfendiler,diğerbirgörevimde,orduiçinde,muharebesaflarıarasındabizzatmuharebeyekatılmakvesavaşıbizzatyönetmekti.Bunudagücümünyettiğiölçüde,hattâbirkazasonucusolkaburgakemiklerimdenbirininkırılmışolmasınarağmen,bütünvarlığımlaeniyişekildeyapmayaçalıştığımısanırım.SakaryaMuharebesi'ninsonunakadaraskerîbirrütbemyoktu.Ondansonra,BüyükMilletMeclisi'ncebanaMareşalrütbesiyleGaziünvanıverildi.OsmanlıDevleti'ninrütbesinin,yineodevlettarafındangerialınmışolduğunubiliyorsunuz.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERFRANSIZHÜKÜMETİİLEYAPILANGÖRÜŞMELERVEANKARAANTLAŞMASIEfendiler,SakaryaZaferindensonra,BatıileyaptığımızolumluveverimlitemasvegörüşmelerAnkaraantlaşmasıilesonuçlanmıştır.BuanlaşmaAnkara'da,20Ekim1921'deimzaedilmiştir.Bukonudaözethalindebirbilgivermekiçin,kısabiraçıklamadabulunayım:BekirSamiBey'inbaşkanlığındakidelegelerhey'etiningittiğiLondraKonferansı'ndansonra,bildiğinizüzere,İkinciİnönüZaferiylesonuçlananYunantaarruzugeripüskürtülmüştü.Birzamaniçin,askerîdurumsakinleşti.Rusyaile,MoskovaAnlaşmasıimzalanmışvedoğudakidurumumuzaçıklıkkazanmıştı.İtilâfDevletleri'ndendemillîilkelerimizesaygılıolabileceklerleanlaşmanınyararlıolacağıdüşünülmekteydi.Adana,Antepvedolaylarınıyabancıişgalindenkurtarmak,bizceönemligörülmekteydi.Çeşitlisebeplerle,Suriye'denbaşka,buadıgeçenilleriişgallerialtındabulunduranFransızlarında,bizimleanlaşmaeğilimindeolduklarıanlaşılıyordu.Gerçi,BekirSamiBey'in,MösyöBriand(Briyan)'layaptığıfakatmillîolmayananlaşmareddedilmişidiysede,neFransızlarnedebizçarpışmalarısürdürmeyeisteklideğildik.Buyüzdenherikitarafbiribiriylegörüşmeyollarınıaramayabaşladı.Fransızhükûmeti,eskibakanlardanMösyöFranklinBouillon(FranklenBuyon)'uöncegayriresmîolarakAnkara'yagöndermişti.9Haziran1921tarihindeAnkara'yagelenMösyöFranklinBouillonileDışişleriBakanıYusufKemalBeyveFevziPaşaHazretleri'nindekatılmasıyla,bizzatikihaftasürengörüşmeleryaptım.Biribirimizitanımaklageçenözelbirbuluşmadansonra,13Haziran1921Pazartesigünü,Ankaraistasyonundakibanaaitdairedeyaptığımızilktoplantıdagörüşmelerimizinhareketnoktasınıbelirtmekgerektiğindensözederekkonuşmayabaşladık.Ben,bizimiçinhareketnoktasınınMisak-ıMillî'detespitedilenilkelerolduğunuortayaattım.MösyöFranklinBouillon,ilkelerüzerindekitartışmanıngüçlükleriniilerisürerek,SevresAntlaşması'nınbiroldubittiolarakortadabulunduğunusöylediktensonra,Londra'daBekirSamiBey'leMösyöBriand'ınyaptıklarıanlaşmayıtemelalmanınvebuanlaşmanınMisak-ıMillî'yeaykırıolannoktalarıüzerindetartışmanınyerindeolacağıgörüşünüsavundu.Buteklifindehaklıolduğunugöstermekiçin,Londra'yagidendelegelerimizinMisak-ıMillî'densözetmediklerini,Misak-ıMillî'ninveMillîMücadele'nin,değilAvrupa'da,dahaİstanbul'dabiledeğerianlaşılamamışolduğunusöyledi.Benverdiğimcevaplardadedimki:"EskiOsmanlıİmparatorluğu'ndanyenibirTürkDevletidoğmuştu.Bunutanımakgerekir.BuyeniTürkiye,herbağımsızdevletgibihaklarınıtanıtacaktır.SevresAntlaşmasıTürkmilletiiçinöylesineuğursuzbiridamkararnâmesidirkionunbirdostağzındançıkmamasınıdileriz.BukonuşmamızsırasındabileSevresAntlaşmasınıağzımaalmakistemem.SevresAntlaşması'nıkafasındançıkarmayanmilletlerlegüventemelinedayananilişkileregirişemeyiz.Bizegöreböylebirantlaşmayoktur.Londra'yagidendelegehey'etimizinbaşkanıeğerbundanbahsetmemişse,verdiğimiztalimatveyetkiçerçevesindehareketetmemişdemektir.Yanlışişgörmüştiir.BuyanlışlıkyüzündenAvrupaveözellikleFransızkamuoyundatersetkilerdoğduğugörülüyor.BekirSamiBey'ingittiğiyoldanhareketdersek,bizdeaynıyanlışlığıyapmışoluruz.Avrupa'nınMisak-ıMillî'denhaberdarolmamasınaimkânyoktur.AvrupaMisak-ıMillîdeyiminiöğrenmemişolabilir.Fakat,yıllardanberikandöktüğümüzügörenAvrupavebütündünya,şukanlımücadelelerinnedenilerigeldiğinielbettedüşünmektedir.İstanbul'unMisak-ıMillî'denveMillîMücadele'denhaberiolmadığıyolundakisözlerdoğrudeğildir.İstanbulhalkı,bütünTürkmilletigibi,MillîMücadele'yibilmektedirveondanyanadır.Bumücadeleyibilmezliktengelenveonakarşıgörünenkimselerlebunlarınyardakçılarıazdırvemilletçedetanınmaktadır."

FranklinBouillon,BekirSamiBey'inkendisineverilentalimatveyetkidışınaçıkarakhareketetmişolduğuyolundakisözlerimüzerinededilerki,"bunuaçıklayabilirmiyim'"Sözlerimiistediğiyerlerebildiripanlatabileceğinisöyledim.MösyöFranklinBouillon,BekirSamiBey'leyapılananlaşmadanayrılmamakiçinmazeretilerisürerken,BekirSamiBey'inbirMisak-ıMillîolduğundanveonunsınırlarıdışınaçıkamayacağındansözetmediğini,eğerbundansözetmişolsaydı,ozamanonaböregörüşülüpgerektiğişekildehareketedilebileceğini;ancak,şimdidurumungüçleştiğinitekrarladı.Batıdakikamuoyu,buTürkler,delegelerivasıtasıylabununiçindilegetirmemişlerdeşimdiyenivenimeselelerçıkarıyorlar"diyeceklerdir.Nihayet,uzungörüşmevetartışmalardansonra,MösyöFranklinBouillon,Misak-ıMillî'yiokuyupanladıktansonrayenidengörüşmeküzere,toplantınınertelenmesiniteklifetti.OndansonraMisak-ıMillî'ninmaddeleribaştansonakadarbirerbirerokunarakgörüşüldüvetartışmayadevamedildi.Üzerindeençokdurulannokta,kapitülasyonlarınkaldırılmasıveistiklâlimizintamolaraksağlanmasınıisteyenmaddeoldu.MösyöFranklinBouillon,bumeselelerinincelenmesiveüzerindedurulmasıgerektiğinibildirdi.Benbunoktayacevapverdim.Söyledikleriminözetişuydu:"Tamistiklal,bizimbugünüzerimizealdığımızgörevincandamarıdır.Bugörev,bütünmilletevetarihekarşıyüklenilmiştir.Bugöreviyüklenirken,neölçüdebaşarılabileceğiüzerindehiçşüpheyokkiçokdüşündük.Fakatsonundavardığımızkanaatveinanç,bundabaşarılıolabileceğimizdir.Biz,böyleişebaşlamışadamlarız.Bizdenöncekilerinyaptıklarıyanlışlıklaryüzünden,milletimizsözdevarsanılanistiklâlinegerçektesahipdeğildi.ŞimdiyekadarTürkiye'yimedeniyetdünyasındakusurlugösterennelerdüşünülebilirse,hepbuyanlışlıktanvebuyanlışlığaboyuneğmektenilerigelmektedir.Buyanlışlığaboyuneğmeninsonucu,mutlaka,memleketvemilletinbütünhaysiyetinivebütünyaşamakabiliyetinikaybetmesineveondanyoksunkalmasınayalaçabiliriz.Biz,yaşamakisteyen,haysiyetveşerefiyleyaşamakisteyenbirmilletiz.Biryanlışlığaboyuneğmeyüzündenbuvasıflardanyoksunkalmayakatlanamayız.Aydınolsuncahilolsun,istisnasızmilletimizinbütünfertleri,belkiişiniçindekigüçlüğüiyicekavramamışolsalarbile,bugünyalnıztekbirnoktaetrafındatoplanmışvefakatsonunakadarkanınıakıtmayakararvermiştir.Onokta,istiklâlimizintamolarakkazanılmasıvedevamettirilmesidir.Tamistiklâldemek,elbette,siyasî,malî,iktisadî,adlî,askerî,kültürelv.b.heralandatambirbağımsızlığavehürriyetekavuşmakdemektir.Busaydıklarımınherhangibirindeistiklâldenyoksunkalmak,milletvememleketingerçekanlamıylabütünistiklâlindenyoksunkalmasıdemektir.Biz,bunueldeetmedenbarışvehuzurakavuşacağımızinancındadeğiliz.Şekilveusullereuyarakbarışyapabiliriz,anlaşmayapabiliriz.Ancak,istiklâlimizitamolaraksağlamayacakolanbugibibarışlar,uyuşmaveanlaşmalarla,milletimizhiçbirvakitvarlığınavehuzurakavuşamayacaktır.Belkidesilâhlımücadelesinibırakarak,yıkımasürüklenmeyerazıolacaktır.Eğermilletimizbunarazıolsaydı,bunukabuledebilecekyaratılıştabulunsaydı,ikiyıldanberimücadeleetmeyehiçdegerekkalmazdı.Dahaateşkesanlaşmasınınertesindehareketegeçmemekolabilirdi.MösyöFranklinBouillon,busözlerimkarşısında,ciddîvesamimîolarakbazıgörüşlerilerisürdüveensonundadabununzamanmeselesiolduğugörüşünübelirtti.Efendiler,MösyöFranklinBouillonileönemliveikinciderecedekalansorunlarüzerindegünlercevegünlercegörüştük.Sonuçolarakbiribirimizi,düşüncelerimizle,duygularımızlavetutumlarımızlaanlayabildiksanırım.FakatFransızHükûmetiyleTürkMillîHükûmetiarasında,kesinanlaşmanoktalarınıntespitedilebilmesiiçinbirazdahazamangeçmesizarurîoldu.Nebekleniyordu'Belkide,TürkmillîvarlığınınBirinciveİkinciİnönüMuharebesi'ndensonradahabüyücekbireserleispatlanmışolması!..Gerçektende,MösyöFranklinBouillon'unkesin

kararavararakimzaettiğiAnkaraAnlaşması,büyükvekanlıSakaryaMeydanMuhabeı-esi'ndenotuzyedigünsonra,arzetmişolduğumgibi,20Ekim1921'dedoğmuşolanbirbelgedir.Buanlaşmaile,siyasî,iktisadî,askerîv.b.hiçbiralandabağımsızlımızdanhiçbirşeyfedaetmeksizin,vatantopraklarımızındeğerliparçalarınıişgaldenkurtarmışolduk.BuanlaşmailemillîdavamızilkdefaolarakBatıdevletlerindenbiritarafındanonaylanmışveaçıklanmışoldu.MösyöFranklinBouillon,bundansonradabirkaçkereTürkiye'yegelmiş,Ankara'dailkgünlerdearamızdakurulandostlukduygularınıbelirtmeyollarıaramıştır.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERPONTUSMESELESİSaygıdeğerEfendiler,genelkonuşmamınbaşındabirPontusmeselesindensözetmiştim.Bumeselebelgeleriyleherkesçebilinmektedir.Ancak,bizideçokuğraştırdığından,burada,onunlailgilibazınoktalaradokunacağım.1840yılındanberi;yaniüççeyrekyüzyıldanberi,Anadolu'nunRize'denİstanbulBoğazı'nakadaruzananKaradenizbölgesinde,eskiYunanlılığındiriltilmesiiçinçalışanbirRumtopluluğuvardı.AmerikalıRumgöçmenlerdenRahipKlematiosadındabiri,ilkPontustoplantıyerinişimdihalkınManastırdediğibirtepedeİnebolu'dakurmuştu.Buteşkilâtabağlıolanlar,zamanzamanbiribiriıldenayrıeşkıyaçetelerikurarakfaaliyetgösteriyorlardı.BirinciDünyaSavaşısırasındada,dışarıdangönderilipdağıtılansilâh,cephâne,bombavemakinelitüfeklerle,Samsun,Çarşamba,BafraveErbaaRumköylerisankibirsilâhdeposudurumunagelmişti.AteşkesAnlaşmasındansonra,bütünRumlarYunanlılıkmillîdavasıilehertaraftaşımardığıgibi,EthnikiHetairia(EtnikiEterya)Cemiyeti'ninpropagandacılarıileMerzifon'dakiAmerikankuruluşlarınınmanevîdestekleriileeğitüpyetiştirilen,maddîbakımdandayabancıhükûmetlerinsilâhlarıylagüçlendirilipcesaretverilenbubölgedekiRumlarda,bağımsızbirPontushükûmetikurmaemelinedüştü.Bumaksatlagenelbirayaklanmahazırladılar.Dağlaraçekildiler;Amasya,SamsunvedolaylarıRumMetropolit'iYermanos'unidaresindedüzenlibirprogramlaçalışmayabaşladılar.Biryandanda,Samsun'dakiRumkomitecilerininbaşkanıolanRejiFabrikasıMüdürüTokomanidis,İçAnadoluilehaberleşmesağlamayaçalışıyordu.Bazıyabancıhükûmetler,Pontushükûmetininkurulmasıiçinyardımcıolacaklarınasözverdiler.SamsunvedolaylarındakiRumnüfusunuarttırmakiçinde,Rusya'dakiRumveErmenileriBatum'datopladılar.Onları,TürkKafkasordularındanalınıpBatum'dadepoedilensilâhlarladonatarak,sahillerimizeçıkarmayabaŞladılar.Çeteciliketmeküzere,sahillerimizeçıkarılabilecekbirkaçbinRum'uSohum'daHaralambosadındabiradamınbaşınatopladılar.Batum'datoplananlarındaHaralambos'unetrafındatoplananlarakatılmalarısağlanıyordu.Bunlar,memleketimiziçinde,Samsun'dakibazıyabancıdevlettemsilcileritarafındankorunuyorvesilâhlandırılıyordu.Kıyılarımızaçıkanbuçeteler,göçmenleribeslememaskesialtında,yabancıhükûmetlertarafındanyedirilipgiydiriliyordu.YabancılarınKızılhaçhey'etleriarasındagelensubaylarındaörgütkurnıak,çetelerinaskerîöğretimveeğitimiileuğraşmakvegelecektekiPontushükûmetinintemeliniatmaklagörevlendirildiklerianlaşılıyordu.4Mart1919tarihinde,İstanbul'daPoniusadıylayayınlanmayabaşlayanbirgazeteninbaşmakalesindeTrabzonilindeRumcumhuriyetininkurulmasınaçalışmakmaksadıylayayınlandığıilânadilmişti.Yunanistan'ınbağımsızlığınıkazanmagününerastlayan7Nisan1919günü,heryerdeveözellikleSamsun'dagösterileryapıldı.Yermanos'unküstahçadavranışlarıRumlarındüşünceveemelleriniaçığavurdu.BafraveÇarşambadolaylarındakiyerliRumlar,sıksıkkiliselerdetoplanıyor,örgütlenmelerinivedonatımlarınıartırıyorlardı.23Ekim1919tarihinde,

DoğuTrakyavePontusiçinmerkezolarakİstanbulkabuledilmişti.Venizelos,İstanbul'unmerkezolarakkabuledilmekonusunundahasonrakibirtariheertelenerek,bununyerinePontushükûmetikurulmasıdüşüncesiniortayaatmışveİstanbulPatrikhanesi'nebunagöretalimatvermişti.Aynızamanda,İstanbul'dagizlibirYunanpolisteşkilâtıkurmaklagörevlendirilenAlbayAlexandrosZimbrakakistarafındanPontusjandarmateşkilâtınıdüzenesokmaküzereEiffel(Eyfel)adlıYunantorpidosuyla,birsubaylarhey'etidegönderilmişti.Türkiye'debutürlüişlerolurkenBatum'dada18Aralık1919'daPontusRumHükûmetiadıylabirhükûmetkurulmuşveteşkilâtlanmayabaşlamıştı.19Temmuz1920'dedeBatıım'da,Karadeniz,KafkasveGüneyRusyaRumlarıtarafındanPontusmeselesiileilgilibirkongretoplandı.Bukongreninraporuüyelerdenbirivasıtasıylaİstanbul'daRumPatrikliği'negönderildi.Pontusçular1920yılınınsanlarınadoğruçalışmalarınıbüsbütünartırarakiyideniyiyeortayaçıktılar.Bizi,ciddîtedbiralmayamecburettiler.DağlardakurulanPontusteşkilâtışöyleydi:a)Birtakımçetebaşlarırıınemrindesilâhlıvesavaşçıkuvvetler,b)BuularınbeslenmesinehizmetedenüreticiPontushalkı,c)Yönetimvegüvenlikkuvvetleriileşehirlerdenveköylerdenyiyeceksağlamaklagörevliulaştırmakolları.Çetelerinçalışmabölgeleribiribirindenayrılmıştı.Pontuseşkıyasınınkuvvetibaşlangıçta6.000-7.000silâhlıidi.Dahasonrahertaraftankatılanlarla25.000'eyaklaştı.Bukuwetyeterliküçük'birliklereayrılarakçeşitliyerlerdebarınıyordu.Pontusçetelerininbütünişleri,İslâmköyleriniyakmak,Müslümanhalkakarşıakılvehayalesığmazzulümleryapmak,cinayetlerişlemekgibikaniçicibirsürününyaptıklarındanbaşkabirşeydeğildi.Biz,Anadolu'yaçıkarçıkmaz,Türkhalkınıdikkatveuyanıklığadavetettik.Doğabilecektehlikelerekarşıtedbirleralmayabaşladık.MerkeziSıvas'tabulunan3'üncüKolordu,yalnız,çeşitlibölgelerdegözükençeteleritakipveortadankaldırmaklauğraştı.TrabzonbölgesindedolaşanKöroğluadındakiRumçetesiyle,Eftalidiçetesiveötekiçeteler,merkeziErzurum'dabulunan15'inciKolordutarafındantakipedilerekortadankaldırılıyordu.BirtaraftandaPontuseşkıyasınındönüpdolaştığıyerlerde,halksilâhlandırılarakmillîteşkilâtkuruldu.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERANADOLU'NUNORTASINDAYENİDENÇIKANBİRAKIMİÇİSYANLAREfendiler,Sıvas'ınkuzeyindeveYozgat'taçıkanveSizlercedebilineniçisyanolaylarındanbaşka,1920yılısonlarında,yenidenAnadolu'nunortasında,Ziletaraflarında,KüçükAğa,DeliHacıAynacıoğulları,ErbaayakınlarındaKaraNâzım,ÇopurYusuf;başkayerlerdeDeliHasan,KüçükHasangibibirtakımserserilerleYozgatÇayözüÇerkezlerindenkuruluçeteler;1921yılıbaşlarındadaKoçkiriaşiretininbeylerindenHaydarBey;İstanbul'daSeyitAbdülkadir'denaldığıtalimatüzerineAlişanveakrabasındanNaki,Alişirvedahabaşkalarıilebirlikteisyanhareketlerinebaşladılar.BirçokkuvvetimizbirtaraftanPontusçularıdiğertaraftandabuâsîleriizleyiportadankaldırmaklauğraşıyorlardı.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMERKEZORDUSUNUNKURULMASIVENURETTİNPAŞANINKOMUTANLIĞAGEÇMESİEfendiler,hatırlarsınızki,NurettinPaşa,Yunanordusununilkdefataarruzedergibigörünmesikarşısında,birtakımboşveıaıantıksızdüşüncelerilerisürdüğüiçin,kendisinegörevverilmemişolduğundan,birmektupla,bizimleçalışamayacağınıbildirerekveizinalarâk

Taşköprü'yegitmişti.Otarihtenbeşaysonra,bazıkimseler,NurettinPaşaadınagerekFevziPaşaHazretleri'negerekbana,kendisinebirgörevverilirse,bunuciddiyetvesamimiyetleyapacağınısöyleyerekaracılıkettiler.BizdeAnadolu'nunortakesimindegüvenliğisağIamaklagörevlibulunankuvvetlerimizibüyücekbirkomutaaltındabirleştirmekteyarargördüğümüzden,9Aralık1920'de,Sıvas'taki.3'üncüKolordu'vukaldırarak,onungörevirıiyenikurdugumuzMerkezOrdusu'naverdik.BuordununkomııtanlığınadaNurettinPaşa'yıgetirdik.NurettinPaşa,merkezbölgesindebiryılayakıngörevyaptı.Fakatmilletvekillerinin,kendiyetkisidışınataşarakbazıyurttaşlarınhaklarınaeluzattığıyolundakişikâyetleriveİçişleriBakanlığı'nasoruönergelerivermeleri,BakanlığındaşikâyetlerihaklıbulmasıüzerineMeclis'inisteğiileKasım1921başlarındagörevdenalındı.Meclis,NurettinPaşa'nınyargılanmasınakararverdi.BudurumbenimleBakanlarKuruluarasındadabiranlaşmazlığınçıkmasınayolaçtı.Fen,NurettinPaşaiçinuygulanmasıistenenişlemekatılmadım.FevziPaşaHazretleridebenimgörüşümekatıldı.İkimizleBakanlarKuruluarasındadoğananlaşmazlıkMeclis'çeçözüldü.Meclis'teNurettinPaşa'yısavundum.Kendisiiçinağırbirişlemuygulanmasınıönledim.NurettinPaşa'yıbundansekizaykadarsonra,1'inciOrduKomutanlığı'ndagöreceğiz

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMALTA'DANYENİDÖNENBAYINDIRLIKBAKANIRAUFBEY'LEKARAVASIFBEYGÜDÜLENASKERİSİYASETİÖĞRENMEKİSTİYORLARDIRaufBey,15Kasım1921'deAnkara'yagelmişti.RaufBey'i,17Kasım1921'de,boşalanBayındırlıkBakanlığınaseçtirdik.RaufBey'densonraAnkara'yagelenKaraVasıfBey'ideAnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukGrubu'nunYönetimKuruluüyeliğineseçtirdim.Buikizatınbirindenhükûmettediğerindengruptayararlanmayıdüşünmüştüm.Çokgeçmedi,birgünRaufBey'inBakanlarKurulu'ndabirkonununaçıklanrrıasınıistediğihaberverildi.lıynıgünde,KaraVasıfBey'indegruphey'etindeaynıkonuyuöğrenmekistediğibildirildi.Buikizatınaralarındaöncedenkararlaştırdıklarıanlaşılankonuşuydu:"Güdülenaskerîpolitikanedir'"Busorudannasılbiranlamçıkarılabilirdi'Neyianlamakistiyorlardı'Bizimyürütmekteolduğumuzsiyasîveaskerîpolitikabelliolmuştu.İstiklâlimiztamolaraksağlanıncayakadar,düşmanlarlavuruşmakveonlarıyeneceğimizeolankesinbirinançlasavaşadevametmek...İşteortayaatılansoruiledemekisteniliyorduki,neolursaolsunmuharebeyedevametmeklesonuçalmakmümkünmüdür'Mümkünolmadığıihtimalinihesabakatarakdahaşimdidendahabaşkatedbirveçarelereanlatmakistediklerinegöresiyasîçarelerdirbaşvurarakiçindebulunduğumuztehlikelidurumasonvermekyerindeolmazmı'Elbette,neBakanlarKurulu'ndanedeGrupYönetimKurulu'ndaböylebirkonunungörüşmevetartışmakonusuedilmesinemüsaadeetmedim.BununüzerineRaufBeyBakanlıktan,KaraVasıfBeydeGrupYönetimKurulu'ndançekildiler.13Ocak1921tarihındeMeclis'teRaufBey'inIstifasıokunurken,aynıtarihlibiristifayazısıdahaokunmuştu.Buistifayazısı,MilliSavunmaBakanıolanRefetPaşa'nındı.Efendiler,RefetPaşa'nınistifasebebinibirkaçkelimeileaçıklayayım:4Ocak1922günü,Meclis'inbugizlioturumundaşöylebirkonununtartışmasıyapılmıştı.BaşkomutanlıkveGenelkurmayBaşkanlığıAnkara'daoturuyormuş.Cephedenuzakbulunuyormuş.Bundanşusonuççıkarılmışki,benimhemBaşkomutanhemdeMeclisBaşkanıolmamsakıncalıimiş.Orduişleriiyigitmiyormuş.Meclisbirsavaşkomisyonukurarak,ardunundurumunuincelemeliymiş.GenelkurmayBaşkanı,aynızamandaBakanlarKuruluBaşkanıolduğundan,Genelkurmayişlerideiyigitmiyormuş.FevziPaşaHazretleriyalnızBakanlarKuruluBaşkanlığı'ndakalsın,

GenelkurmayBaşkanlığıiIeMillîSavunmaBakanlığıbirleştirilsinmiş.MillîSavunmaBakanıolanRefetPaşa,butezikürsüdenbizzatsavunuyordu.Bugörüşlereşuyoldacevapverdim:

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERBENİMŞAHSENANKARA'DANUZAKLAŞMAMİSTENİYORDUBaşkomutanlıkveGenelkurmayBaşkanlığıpekyerindeolarakAnkara'yıkarargâhedinmiştir.Görevinieniyibirşekildeburadanyürütmektedir.Gerektiğindenevakitnereyegideceğinekendisikararverir.Cepheilebizzatuğraşancephekomutanıvardır.Gereksizyere,benimşahsenAnkara'danuzaklaşmamıistemeninanlamıyoktur.GenelkurmayBaşkanlığıileMillîSavunmaBakanlığı,Başkomutanınemrialtında,BaşkomutanlıkKarargâhı'nıoluşturur.Aynavrıdeğildir.GenelkurmayBaşkanıolanFevziPaşaHazretleri'nin,Ankara'dabulundukçaBakanlarKuruluBaşkanlığınıdayapması,bugüniçinbirzarurettir.Çünkü,onunyokluğunda,RefetPaşaonavekâleten,BakanlarKuruluBaşkanlığıgörevinideyapmıştı.Başaramamıştı.BakanlarKurulu'ndakarışıklıkbaşladı.Bakanlartoplanmazoldular.FevziPaşaHazretleri'nindönüşü,bakanlarınşikâyetiüzerineoldu.Orduileilgiliolarakyaptığımızişlerindenetlenmesiiçin,Meclis'inbirkomisyonkurmasınısakıncalıgörmem.Ancakbukomisyonbenimbaşkanlığımaltındaolur.Gerçekten,bukomisyon,dediğimşekildekuruldu.EskiHarbiyeNâzınCemalPaşadakomisyonaüyeolarakseçildi.ÖtekihususlardaRefetPaşavediğerleriningörüşleribenimsenmişti.İştebundandolayıistifayahazırlananRefetPaşaistifasınıRaufBey'inistifasıylaaynıgündevermişoluyor.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERİKİNCİGRUPKURULUYOREfendiler,yeridüşüncebilginizesunmuştumki,Meclis'tekurduğumuzMüdafaa-iHukukGrubu,MeclisgörüşmelerininiyigitmesiniveBakanlarKuruluçalışmalarınınaksamadanyolalmasınısağlamabakımındansonunakadaryardımcıoIdu.Fakatbirtaraftandamuhalifduyguvedüşüncedeolanlar,hergünbirazdahataraftarbuldukça,Grup'unçalışmasınıgüçleştirmeyebaşladılar.Muhalefetdüşüncesininanakaynağı,Müdafa-iHukukGrubutüzüğününtemelmaddesindekiikincinoktaydı.YanihükumetkuruluşununTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nauygunolarakyapılmasımeselesi...Programınilkmaddesininsonfıkrası,duyguvedüşüncelerdetambiruvuşmasağlanmasınasüreklibirengelolarakkaldı.BusebeplegrupiçindedegörüŞaynlıklarıvedisiplinsizlikbaşgösterdi.Birtakımkimselergruptanayrıldı.Aynlanlardışarıdakilerlebirleşerekgrubuyıkmayaçokçalıştılar.Alınarıtedbirlerbunaengeloldu.SonundaİkinciGrupadıylayenibirgrupoluştu.Bugrubuoluşturanlar,memlekettekiAnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti'ndenayrılmadıklarını,onunkongrelerdetespitedilengayelerinintakipçisibulunduklarınıiddiaediyorlardı.İkinciGrubaönayakolanlargörünüşteSalâhattinveHüseyinAvniBey'lerdi.BirinciderecedefaaliyetgösterenvekışkırtanlarıniseRaufveKaraVasıfBey'lerolduğuanlaşılıyordu.BugrubunfaalveinatçıüyelerindenolanSamsunmilletvekiliEminBey,sonzamanlardabirvesileyleAnkara'yagelmişti.Bütüngerçeklerianlamıştı;kışkırtıcıvebozguncularılânetliyordu.Buzatbanaşunuanlattı:RaufBey,İkinciGrubukışkırtıyorveaşırıdavranışlarasürüklüyormuş...EminBey,RaufBey'edemişki:RaufBey,şucevabıvermiş:Efendiler,bildiğinizüzere,ozamanyürürlükteolankanunagöre,Bakanlıklariçin,ben

Meclis'eadaygösterirdim.Milletvekillerigösterdiğimadayaolumluveyaolumsuzoyverirleryahutdaçekimserkalırlardı.İkinciGrup,benimadaylarımıdikkatealmadan,kendigruplarıadınaortayaattıklarıadaylara,kanunaaykırıolarakoyvermeksuretiyle,hükûmetinkurulmasınıengellemeyebaşladılar.Efendiler,Meclis'teordualeyhinedebirhareketyaratılmıştı.Diyorlardıki,SakaryaMuharebesi'ndensonraaylargeçtiğihalde,orduniçintaarruzageçmiyor'Mutlakataarruzetmelidir.Hiçolmazsasınırlı,belirlibircephedetaarruzyapılmalıdırki,ordumuzuntaarruzkabiliyetiolupolmadığıanlaşılsın'Buhareketekarşıdirendik.Maksadımız,bütünhazırlıklarımızıtamamlayarakgenelvekesinsonucagötürücübirtaarruzyapmakolduğuiçin,sınırlıbircephedetaarruzgörüşünübenimseyemezdik;bundabiryararyoktu.Muhaliflerdeuyanankanaat,ordumuzuntaarruzgücünükazanamayacağınoktasındatoplandı.Bununüzerine,ordununtaarruzageçirilmesiyolundakihücumlarınıdurdurdular.Hücumsisteminideğiştirerekbaşkabirgörüşortayaattılar.Budefadedilerki,bizimasıldüşmanımızYunanlılar,Yunanordusudeğildir.ZatenYunanordusunutamamenyenmişolsakdaişbununlabitmez.İtilâfDevletleri'ni,özellikleİngilizlerisavaşlayenmekgerekir.BununiçinYunanordusunakarşıbirperdehattıbırakmak,asılorduyuIrak'ınkuzeysınırınayığıp,İngilizleretaarruzetmekgerekir.Davamızınsavaşlahalledilmesigörüşübenimseniyorsayapılacakişbudur.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERORDUSAFLARINAKADARYAYILANBOZGUNCULUKTELKİNLERİEfendiler,bukadaranlamsızvemantıksızolandüşüncelereiltifatetmedik.Bununüzerinemuhaliflerinelebaşılarıyenibirpropagandaçıkardılar:Nereyegidiyoruz'Bizikimnereyesürüklüyor'Meçhullere'..Koskocabirmillet,belirsiz,karanlıkhedeflereakılsızcasürüklenirmi'Bupropaganda,Meclisbinasından,Ankaraçevrelerindenordusaflarınakadaryaydırıldı.Orduyahervasıtailebubozguncutelkinleryapılmayaçalışılıyordu.RaufBey,sıksıkgizlicediyorduki:"Hiçolmazsagerçekdurumubanasöyle,ordunedurumdadır'Gerçektentaarruzedemeyecekmi'"4Mart1922günüakşamı,cepheyiteftişetmeküzere,Ankara'danayrılmayakararvermiştim.Dolayısıvla,ogünMeclis'tekigizlioturumda,bazıaçıklamalardavericalardabulundum.Kendilerineanlattımki,SakaryaMeydanMuharebesi'ndensonra,düşmanordusunuEskişehir-Seyitgazi-Afyonkarahisarkesiminekadarkovalayankuwetlerimiz,bütünorduolmayıpyalnızsüvarilerimizvesüvaribirliklerimizedestekolmaküzereilerisürülenbazıtümenlerimizdi.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERORDUMUZUNKARARITAARRUZDUROrdumuzunkarantaarruzdur.Amabutaarruzuerteliyoruz.Sebebi,hazırlığımızıiyicetamamlamakiçinbirazdahazamangerekmektedir.Yarımhazırlıkla,yarımtedbirleyapılacaktaarruz,hiçtaarruzetmemektençokdahakötüdür.Bekleyişimizi,taarruzkaranndanvazgeçtiğimizveyabunubaşarmaktanümidimizikestiğimizşeklindeanlamakveyorumlamakyersizdir.BundansonraŞugörüşleridilegetirdim:Osmanlılar,yapacaklarıaskerîharekâtıngenişliğiölçüsündehazırlıklıvetedbirlidavranmadıklanvedahaçokduyguvehırslannınetkisialtındahareketettikleriiçin,Viyana'yakadargittiklerihalde,geriçekilmeyemecburolmuşlardır.OndansonraBudapeşte'dededuramadılar,geriçekildiler.Belgrat'tadayenilerekgeriçekilmeyemecburedildiler.Balkanlanterkettiler.Rumeli'dençıkardılar.Bize,içindedahadüşmanbulunan

buvatanımirasbıraktılar.Busonvatanparçasınıkurtarırkenolsun,hırslarımızı,hislerimizibiryanabırakarakihtiyatlıolalım.Kurtuluşiçin...istiklâliçin,enindesonundadüşmanlabütünvarlığımızlavuruşarakonuyeıımektenbaşkakararveçareyokturveolamaz.Sinirgevşeticisözlere,telkinlereönemverilmemelivegüvenilmemelidir.Osmanlıyönetimvesiyasetininyarattığıbutürlüzihniyetlerreddedilmelidir."Orduile,savaşla,inatlabuişiniçindençıkılmaz"şeklindekidışkaynaklıöğütlereuymakla,birvatan,birmilletistiklâlikurtulamaz.Tarihböylebirolaykaydetmemiştir.Bununaksinidüşünerekhareketedeceklerinçokacısonuçlarlakarşılaşacaklarınaşüpheyoktur.Türkiyeiştebuyoldakiyanlışyoktur.düşüncelere...yanlışzihniyetleresahipolanlaryuzundenhersaatbirazdahagerilemiş,birazdahaçökmüştür.Neyazıkki,çöküşyalnızmaddıalandaolsaydı,hiçbirönemiyoktu.Hiçşüpheyokkiahlâkivemanevıdeğerlerideiçinealmışgörünüyor.Hiçşüpheyokkibubüyükmemleketibukocamilletidağılıpyokolmanınuçurumunasürükleyenbaşlıcasebepbuolmuştur.Efendiler,bilirsinizki,Meclis'tebuanlattığımdönemdeençokolumsuzvekaramsarroloynayanlar,vaktiyle,Türkmilletininkendikendinebağımsızlığınıeldeedemeyeceğigörüşünüilerisürmüşolankimselerdı.Şununbununmandasınıistemektedirenenlerdi.Onuniçingörüşlerimeşunlarıdaekledimvededimki:"Efendiler,maddıveözelliklemanevîçöküşkorkuile...güçsüzlüklebaşlar."Güçsüzvekorkakinsanlar,herhangibirfelâketkarşısındamillletindeuyuşukluğadüşmesineveçekingenbirdurumagelmesineyolaçarlar.Güçsüzlükvekararsızlıktaokadarilerigiderlerki,âdetakendikendilerinehakaretederler.Derlerki,bizadamdegilizveolamayız!Kendikendimizeadamolmamızaimkânoktur.Bizkayıtsızveşartsızolarakvarlığımızıbiryabancıyateslimedelim.BalkanSavaşı'ndansonramilletinveozellikleordununbaşındabulunanlardabaskaturlu,fakatyineaynızihniyetibeninimsemişlerdi.Türkiye'yi,böyleyanlışyollardaçökmeveyokolmauçurumunasürükleyenlerinelindenkurtarmaklâzımdır.Bununiçinbulunmuşbirgerçekvardır.Ogerçekşudur:Türkiye'nindüşünenkafalarınıyepyenibirimanladoııatmak...Bütünmilletetaptazebirmanevigüçvermek.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERYETERİNCEHAZIRLANMIŞOLMASIGEREKENÜÇVASITA,İÇVEDIŞCEPHELERİMİZŞimdiEfendiler,düşmanataarruziçinverilmişolankesinkararımızıuygulamayabaşlamadanönce,hazırlamakvetamamlamakzorundabulunduğumuzsavaşvasıtalarınınneolduğunuarzedeyim:Tamüçvasıtanınhazırlığınınyeterliolduğunugörmekgereğiniduyuyorum.Birincisi,enönemlisiveasılolanıdoğrudandoğruyamilletinkendisidir.Milletinvarlığıveistiklâliiçingönlünde,vicdanındabelirmiş,gelişmişolanistekveemelleriıısağlamlığıdır.Millet,içindekibuisteğinekadargüçlübirşekildeortayakoyarsa,buistekveemeliningerçekleşmesiiçinnekadarçokazimveimangösterirse,düşmanlarakarşıbaşarısağlamakiçinokadargüçlübirvasıtayasahipolduğumuzainanırım.İkincivasıta,milletitemsiledenMeclis'inmillîisteğiortayakoymaktavebunungerekleriniinanarakuygulamaktagöstereceğikararlılıkveyiğitliktir.Meclis,millîisteğinekadarbüyükbirdayanışmavebirlikiçindeaksettirebilirse,düşmanakarşıokadargüçlübirüstünlükvasıtasınasahipoluruz:Üçüncüvasıta,milletinsilâhlıevlâtlarındanibaretolupdüşmankarşısındatoplanmışbulunanordumuzdur.Efendiler,dedim,buüçvasıtaveyagücündüşmanakarşıoluşturduğucephelerikişekildedüşünülebilir.Kolayanlaşılmasıiçinşöylediyeyim:İçvegörünürdekicephe...Asılolaniçcephedir.Bucephebütünmemleketin,bütünmilletinmeydanagetirdiğibircephedir.Görünürdekicephe,doğrudandoğruyaordunundüşmankarşısındakisilâhlıcephesidir.Bu

cephesarsılabilir,değişebilir,yenilebilir.Fakatbudurumhiçbirzamanbirmemleketi,birmilletiyokedemez.Önemliolan,memleketitemelindenyıkan,milletiesirettireniçcepheninçöküşüdür.Bugerçeğibizdençokdahaiyibilendüşmanlar,bucephemiziyıkmakiçinyüzyıllarcaçalışmışlarveçalışmaktadırlar.Bugünekadarbaşarıdasağlamışlardır.Gerçekten,kaleyiiçindenalmakpdışındanzorlamaktançokkolaydır.Bumaksadıgerçekleştirmekiçiniçimizekadarsokulahilenbozguncumikroplarınveajanlarınvarlığınıiddiaetmekyerindedir.Meclis'inzihniyeti,çalışmalarıvedunımudüşmanaümitvericiolmadıkçaiçvedışcephelerimizinyerindenoynamasınaimkânveihtimalyoktur.Meclis'tebirveyabirkaçüyeninkaramsarlıktelkinedensözlerindenbilealeyhimizdeyararlanmaçareleriaranmaktaolduğunaşüpheedilınemelidir.DışişleriBakanlığı'nındosyalarıbununlailgilibelgelerledoludur.Kesinliklearzederimki,istemeyerekdeolsa,düşmanlaraümitverecekenııfakbelirtilerdenkaçınılmadıkça,millîdâvânınsonuçlanmasıgecikir.Efendiler,busözlerdensonra,cephedebulunacağımsıralarda,ordununduyguvedüşünceleriüzerindeümitsizlikyaratacakaçıktartışmalardanvazgeçilmesiniMeclis'tenözelliklericaettim.Bukonuşmamdansonra,muhaliflerindesözlerinidinledim.Muhaliflerdenbiri,düşüncevericalarımı,emirveriyorumşeklindeyorumladı.Diğerbiri,Meclis'induygularındakitemizliktenşüpheettiğimiilerisürdü.Birbaşkasıuygulamaımkanıolmayanbirşeyyapılamaz;orduyubozgunauğratırsınefendim,dedi.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERDOĞUCEPHESİKOMUTANI'NINBİRGÖRÜŞÜSaygıdeğerEfendiler,yücehey'etinizimuhaliflerinsözleriyteişgaletmekistemem.Çünkü,busözlerbirkaçkişininşaşkınvecahilkafalarınınakislerindenbaşkabirşeydeğildi.GenelKurul,sunduğumgörüşlerianlayıŞlakarşılamıştı.Yalnız,DoğuCephesiKomutanı'nınbirgörüşüne,beşongündenberiveremediğimcevabı,cepheyegitmedenönce,onünyani4Mart1922'deyazmıştım.Onubilginizesunacağım.Cevabınanlaşılmasıiçin,müsaadebuyurursanız,öncegelengörüşüokuyalım:KişiyeözelBaşkomutanMustafaKemalPaşaHazretleri'neYönetimişlerimizinyürütülmesiileilgilitartışmalarbizedahayeniulaşmaktadır.Barışınsağlanmasındansonrakiseçimlerdebirçokdeğerlikimselerinyerinebirtakımmuhafazakârlarıntoplanmasınakarşışimdidenalınacaktedbiripekönemlisayarım.MillîMeclis,değerlişahsiyetlerdenkurulmazsa,ikibüyüksakıncamemleketibugünküperişanlığındankurtaramayacaktır.Birincisi,düşüncedeyeniliklerolmayacak.İkincisi,enönemlitasarılarherhangibirduyguyakapılaraktartışmayadahilüzumgörülmedenreddediverilecektir.Böylebirmeclisekarşı,üyelerinibüyükuzmanlarınoluşturduğuikincibirmeclisinbulunmasınıyararlıgörüyorum.Buikincimeclis,MillîMeclis'eyönvereceğiveonuileriyegötüreceğigibi,memleketinvarlığıileilgilikararlarMilletMeclisi'ndeheyecanlaredveyakabuledilsebile,bumeclisinuyarmasıveyolgöstermesiylekararır:değiştirilmesivezararınönlenmesimümkünolur.Bumeclise"Âyan"diyerekeskidevrinköhnehayatınıhatırlamamakiçin"BüyükUzmanlarMeclisi"denebilirveyadahauygunbiradverilebilir.Üyelerinibirtakımkayıtveşartlaraltında,tıpkımilletvekilleriseçimindeolduğugibimilletseçebilir.Buüyeleriçin,herhangibirmesleğinenyükseköğreniminigörmek,TürkiyeHükümeti'ninbakanhğını,valiliğiniveyaordukomutanlığınıyapmışolmakgibiönemlişartlarayrıntılıolaraktespitedilebilir.Konununayrıntıları,mevcuthükiımetşekillerinindeincelenmesiylehertürlüsakıncadanuzakolarakortayakonabilir.<>kabuledilirse,herbakanlığınşûrâsıdabunlararasındanseçilir.Örnekolarak,AskerîŞûra,BayındırlıkŞürasıv.b.gibi.İkimeclisinonayındangeçerekbirsüreiçin

uygulannıasıkabuledilecekolanherhangibirprogramasonunakadarbağlıkalmakvebununyürütülmesinde,güdülenhedefvegayedenayrılmamakiçin,buşûralannvarlığınıpekgereklisayıyorum.Aksihalde,bakanlıklardaşahıslardeğiştikçe,programvebunuyürütecekkimselerdeazçokdeğişmektenkurtulamayacaktır.Bundanbaşka,kabuledilenherhangibirşey,uzmanlarıncakabuledilmezsetenkideyolaçar.Milletbunagerektiğigibisarılınalıdır.MilletMeclisi'nin,milletadınabirşeyiredveyakabulvekontrolhakkıdır.Fakat,bubaşka,uzmanlaşmışkişilerinyapacağıvebundansonrakabuledilecekşeydebaşkaolur.Olağanşartlaradönülmesindensonrakidıtrumlarlailgiliendişevegörüşlerimiarzediyorum.Yüksekdüşüncelerinizinbildirilmesiniistirhamederim.l9/19.2.1922,sayısızdır.KâzımKarabekirDoğuCephesiKomutanıÖzel4.3.1922DoğuCephesiKomutanıKâzımKarabekirPaşaHazretleri'neİlgi:18/19.2.1922tarihlisayısızşifre.MemleketingenelidaresinielinealmıştekyücekııvvetolanBüylikMilletMeclisi'ninalacağıkararların,uzmanlardankurulubaşkabirmeclistarafındanincelenmemesindendoğacaksakıncalarlailgiliyüksekgörüşünüzaslındapekyerindedir.Ancak,adıveünvanı"Âyan"olmasabile,MilletinbütünhakveyetkilerinikullanmaküzereseçilmişveseçilecekolanBüyükMilletMeclisi'nintemelkararlarınıdiğerbirmeclisinkararlarıylabağlamak,genelyönetimdetakipettiğimizilkelerinruhuylabağdaşamayacaktır.Yüksekdüşüncelerinizegöre,buUzmanlarMeclisidemilletvekillerigibimilletçeseçilirse,ozaman,aynıkaynaktanaynıyetkiyialmışikibüyükkuvvet,milletingenelyönetimindesözsahibiolacakdemektir.Budahukukbakımındanolduğukadaruygulamabakımındandakarışıklığayolaçanbirikilikyaratacaktır.Böylebirdurumundoğuracağıdengesizliğigidermekiçindemilletinhayatvehaklarıüzerindeetkiliüçüncübirkuvvetinvarlığınıkabuletmekgerekecektir.Benimdüşüncemegöre,aklınızagelensakıncalarıgiderecektekçıkaryol,MilletMeclisiüyelerinindeğerliveuzmankişilerdenseçilmesinisağiamak;Meclis'iniçteşkilatında,komisyonlarınkurulmasında,BakanlarKurulu'nunseçilmesindeilimveihtisasasondereceönemvermekhususlarındanibarettir.Geçirdiğimizçokacıtecrübelerinsonuçlarındandoğmuşbulunanvemilletlerinidaresinileendoğrubiryol,temelhaklarbakımındandaenbeğenilenbirşekildemekolanşimdikiidaremizindahadagüçlendirilmesiveseçimişlerindeuyanıkdavranılmasısayesindebugüniçindegelecektekigelişmeleriçindebaşarılıbiridaremakinesikurulmuşolacağınıbilgilerinizesunarım.TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELER

ÇEŞİTLİDEVLETLERLEYAPILANRESMİVEÖZELTEMASLARSaygıdeğerEfendiler,1921yılıiçinde,çeşitlidevletlerleresmîveözelbirtakımtemaslarkuruluyordu.Türk-Rustemasveilişkileriolumlubiryöndegelişiyordu.Fransızlardanbaşka,İtalyanlarveİngilizlerledetemaslarkurulmuştu.1921yılıHaziranındayanlışanlaşılmayayolaçmışbulunanbirkonuyuaçıklayacağım.13Haziran1921'deİtilâfKuvvetleriBaşkomutanıGeneralHarrington'unyakınlarındanolduğunusöyleyenBinbaşıHenry(Henri)veSturton(Ştörton)adlarındakiikisubaymotorlaİnebolu'yageldiler.Busubaylar,GeneralHarrington(Harington)adınaşunlarıbildirdiler:Ben,birtorpidoileİnebolu'danİstanbul'aHarrington'unBoğaziçi'ndekiyalısınagideyim.Oradagenerallebarışesaslarıüzerindeanlaşayım.Ayrıca,İngiltere'ninbağımsızlığımızıtamolarakkabulettiğini,Yunalılarıntopraklarımızdançıkarılacaklarınıvedahabaşkakonularüzerindedetartışmanınmümkünolduğunusöylemişler.Busubaylaraverilencevapta,benimİstanbul'agitmeyeceğimveGeneralHarrington'unİnebolu'yageliposıradaoradabulunanRefetPaşailegörüşmesininuygunolacağıbildirilmiştir.18Haziran1921tarihlibirtelgraftaİstanbul'daHamitBey'dengeldi.Butelgraftabildirilenleraşağıyukarışöyleydi:Buradaresmîgöreviolanbirİngiliz,İngiltere'ninİstanbul'dakienbüyükmakamıadınabugünbanabaşvurarakhemenbirbarışanlaşmasıiçingörüşmeyehazırbulunduklarını,MustafaKemalPaşaHazretleri'ylederhalilişkikurmakistedikleriniveacelecevapbeklediklerinisizebildirmeküzerearacıolmamıricaetti.HamitBey'everilencevapta,görüşmelerehazırolduğumuzbildirilmişti.5Temmuz1921'deZongııldak'agelenbirİngiliztorpidosuGeneralHarrington'danbanabirmektupgetirmişti.TercümesiAnkara'yatelgraflabildirilenbumektupşuydu:KomutanHenryvasıtasıylaaldığımhaberegöre;siz,bana,biraskerinbiraskerlegörüşmesitarzındabazıdüşüncelerbildirmekisteğindebulunuyorsunuz.Böyleolduğutakdirde,sizceuygungörülecekbirgündeİnebolu'daveyaİzmit'tesizinlebuluşmaküzereAjaxzırhlısıylagelmemeBritanyaHükümeti'nceizinverilmiştir.Arzubuyurulduğutakdirde,durumüzerindesondereceaçıkveserbestolarakgörüşmelerehazırım.DüşüncelerinizidinlemekvebunlarıİngilizHükümeti'nebildirmeklegörevliyim.İngilizHükümetiadınanegörüşmeleryapmaknedekonuşmakiçinhiçbirresmiyetkimyoktur.Görüşmeninİngilizzırhlısındayapılmasıgerekir.Zırhlıda,yüksekşahsınızkendilerinelayıkbirbiçimdekabuledilecektir.Karayadönüşlerinekadartambirhürriyetiçindebulunacaklardır.Böylebirbuluşmakabuledildiğitakdirde,sizeuygundüşentarihvesaatlerinbildirilmesiniricaederim.Bumektuptayazılanlaragöre,GeneralHarringtoniletemasageçmekvegörüşmekisteyeninbenolduğumanlaşılıyor.Halbuki,gerçekböyledeğildir.OnuniçinGenera1Harrington'aşucevabıverdim:Zonguldak'agöndermişolduğunuzmektubuntercümesini,bugünAnkara'yabildirdiler.Aramızdayapılacakgörüşmelerinbiryanlışanlamatemelinedayandırılmamasıiçinaşağıdakinoktalaradikkatiniziçekmeyemecburum.13HazirantarihindeBinbaşıHenryvearkadaşlanİnebolu'yagelerek,zâtıâlîlerinin,BinbaşıHenryaracılığıileRefetPaşa'yateklifedilmişolanesaslarüzerindebenimlegörüşmekistediğinizibildirmişlerdir.Nitekim,bunoktalarBinbaşıHenrytarafındansizeyazılanveimzalıbirsuretidebizebırakılmışolanmektuptabildirilmiştir.Aramızdadoğrudandoğruyayapılanhaberleşmeninbaşlangıcıbundanibarettir.Millîisteklerimizsizcebilinmektedir.Millîtopraklarımızındüşmanlardantamamıylakurtarılmasımillîsıııırlarımıziçindesiyasî,malî,iktisadî,askerîvekültürelalanlardatamistiklâlilkesikabuledildiğitakdirde,görüşmelerebaşlamayahazırolduğumuzubildiririm.Size,BinbaşıHenrytarafındanaçıklanansebeplerdolayısıyla,görüşmelerin,sizinçokiyikarşılanacağınızİnebolukasabasındavekaradayapılmasıbizceuygungörülmüştür.Bunoktalardaaramızdagörüşbirliğiolupolmadığınıbelirtecekcevabınızıbekliyorum.Yüksekmaksadınız,sadecedurumhakkındabilgialmakise,

bununiçinarkadaşlarımızdanbirinigörevlendirebiliriz.Bumektubabirkarşılıkgelmedi.Ancak,Temmuzunyedincigünüİstanbul'daHâmitBey'igörenİngilizmaslahatgüzarıMösyöRattigan(Retigın),birtüccarolarakAnadolu'yagelenBinbaşıHenry'ye,GeneralHarrington'un,oradakiİngilizesirlerininyerlerinivesağlıkdurumlarınıöğrenmeyeçalışmasınıvemümkünse,millîordularınİstanbul'adoğruilerlemeyedevamedipetmeyecekleriniMustafaKemalPaşa'dansormasınıistediğini,BinbaşıHenry'ninbundanbaşkateşebbüsleregirişmekiçinbiryetkisininbulunmadığınıbildirmiş.Efendiler,1922yılınınAğustosunakadardaBatıdevletleriyleolumluanlamdaciddiilişkilerkurulamadı.Memleketimizdebulunandüşmanlarısilâhgücüyleçıkarmadıkça,gösterebileceğimizmillîvarlıkvekudretimizifiilenispatetmedikçe,diplomasialanındaümidekapılmanındoğruolmadığıyolundakiinancımızkesinvesürekliidi.Endoğrugörüşünbuolduğunu,buolacağınıtabiîolarakkabuletmekgerekir.Gerçektendebugününhayatşartlarıiçindebirtekfertiçinolduğugibi,birmilletiçindekudretvekabiliyetinifiilîeserlerlegösteripispatlamadıkçakendisinedeğerverilmesinivesaygıgösterilmesinibeklemekboşunadır.Kudretvekabiliyettenyoksunolanlaradeğerverilmez.İnsanlık,adaletvecömertliğingereklerininyerinegetirilmesini,bütünbuvasıflarasahipolduğunugösterenleristeyebilir.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERDÜNYAÖNÜNDEVERECEGİMİZİMTİHANAHAZIRLANIRKENEfendiler,dünyaimtihanmeydanıdır.Türkmilleti,buncayüzyıllardansonrayinebirimtihan,hembudefaençetinbirimtihankarşısındabulunduruluyordu.İmtihandabaşarısağlamadanbizekarşılûtufkârcadavranılmasınıbeklemekdoğruolabilirmiydi'Bizbüyükbirciddiyetledünyaönündevereceğimizimtihanahazırlanırken,biryandandayabancıgözlemcilerindurumlarınıvebizimiçinnelerduyupdüşündüklerinigözdenuzaktutmamayıherzamanyararlıbuluyorduk.Bumaksatladırki,bildiğinizgibi,önceDışişleriBakanıYusufKemalBey'idahasonradaİçişleriBakanıolanFethiBey'iAvrupa'yagöndermiştik.İstanbulüzerindenAvrupa'yagidecekolanYusufKemalBey'e,İstanbul'lailgilibazıözelgörevlerverilmişti.YusufKemalBey,İzzetPaşavearkadaşlarıylaveeğergerçekbiristekvedilekolursaVahdettiniledegörüşecekti.Vahdettin'in,BüyükMilletMeclisi'nitanıması,İzzetPaşavearkadaşlarınınbizimçizdiğimizhedefedoğruyürümelerigereğiniteklifedecekti.YusufKemalBey,İstanbul'daaldığıtalimatçerçevesindehareketetti.Fakat,neyazıkki,İzzetPaşavearkadaşlarıkendisinioyalayıpaldatarakPadişah'abirmüracaatçıimişgibigötürdüler.İzzetPaşavearkadaşlarıbununladayetinmeyerek,YusufKemalBey'inAvrupa'dakiteşebbüslerinikarıştırmakvegüçleştirmekiçin,İzzetPaşa'yıYunanişgalialtındabulunanyerlerdengeçirerek,YusufKemalBey'denönceParis'eveLondra'yagönderdiler.İzzetPaşa,buyolculuğunusondakikayakadargizlemiştir.YusufKemalBey'inParisveLondra'dayaptığıgörüşmelerdenbirsonuççıkmadı.Yalnızşuanlaşıldıki,İtilâfDevletleri'ninDışişleriBakanlarıyakınbirzamandatoplanacaklarvebizebarıştekliflerindebulunacaklarmış.Anadolu'nunboşaltılmasıilkeolarakkabuledilmişisedekonferansgörüşmelerisırasındasavaşbaşlarsa,barışteşebbüslerisonuçsuzkalacağıiçinYunanlılarlabirateşkesanlaşmasıyapmamızgerekirmiş.BuhususuYusufKemalBey'esöyleyenLordCurzon(LordKürzon)'aYusufKemalBey,konferansınönceAnadolu'nunboşaltılmasınakararverip,bizeveYunanlılarabildirmemesininateşkesanlaşmasındandahaetkiliolacağınısöylemiş.LordCurzon,ateşkesüzerindedirenmişvebununhükûmetimizebildirilerekalınacakcevabınkendisineverilmesiniistemiş.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELER22MART1922TARİHLİATEŞKESANLAŞMASITEKLİFİYusufKemalBeydahaTürkiye'yedönmedenİtilâfDevletleri,DışişleriBakanlarıKonferansı22Mart1922tarihindeTürkiyeveYunanhükûmetlerineateşkesanlaşmasıteklifindebulundu.Busıradabencephedebulunuyordum.AteşkesanlaşmasıteklifibanaDışişleriBakanıVekiliCelâlBeytarafındanbildirildi.Buteklifinanaçizgilerişunlardı:Herikitarafınbirlikleriarasındaonkilometrelik,askerbulunmayanbirbölgemeydanagetirilecek,birlikler,insanvecephanebakımındantakviyeedilmeyecek.Birliklerindurumundadeğişiklikyapılmayacak.Biryerdenbiryeremalzemedegötürülmeyecek.Ordumuzuveaskerîdurumumuzu,İtilâfDevletleri'ninaskerîkomisyonlarıkontroledipdenetleyebilecekler.Bukomisyonlarınhakemliğinisamimiyetlekabuledeceğiz.Çarpışmalarüçaysüreiledurdurulacakvebudurum,barışiçinyapılacaköngörüşmelertaraflarcakabuledilinceyekadar,üçeraylıksürelerlekendiliğindenyenilenecektir.Taraflardanbiriyenidensavaşabaşlamakisterse,ateşkessüresininbitimindenhiçolmazsaonbeşgünöncekarşıtarafaveİtilâfDevletleritemsilcilerinedurumubildirecek.Efendiler,Yunanlılarbuteklifihemenkabulettiler.YunanordusuSakarya'damaddîvemanevîbakımdanyenilmişti.Buordununyenidengenişçaptabirtaarruzageçerekbirdahatalihinidenemeyekalkışmasıgüçtü.Bunu,bugerçeğianlamakelbetteherkesçemümkünolmuştu.Yunanordusunuyenidenkesinsonuçverecekbirharekâtayöneltmekimkânıolmayınca,bizimdebiryılayakınbirzamandanberihazırlığıileuğraştığımızordumuzuuyuşukluğadüşürmek,millîhükûmeteümitlervererekbekleyişiçindebırakmakveböylecegeçecekzamaniçindemillîhükûmetiveorduyugevşetmekdoğrusuönemlibirtedbirdi.BubakımdanİtilâfDevletleri'ninAnadolu'yuboşaltmaveYakınDoğusorununuçözmemaksadınadayandığınıifadeettikleribuateşkesşartlarınıciddiyetleinceledik.Önce,Ankara'dabulunanBakanlarKuruluilemakinebaşındatelgrafgörüşmesiyaptık.İstanbul'dakimemurumuzvasıtasıylaDışişleriBakanlığı'ndanİtilâfDevletleritemsilcilerineverilmesiniuygunbulduğumuzilkkarşılıkşuydu:Ateşkesanlaşmasıteklifininyapıldığınotayı23/24Mart1922tarihlitelgrafınızaekolarakbugün24Mart1922günüsaat...'dealdım.Bunotametniordunundurumuylailgiliolduğundan,BakanlarKurulu'ndavegerektiğindeMeclis'tegörüşülmedenönce,düşüncesinibildirmesiiçin,cephedebulunanBaşkomutan'ayazdım.TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti'ninvereceğicevabı,temsilcilerinistekleriüzeremümkünolanenkısazamandabildireceğimikendilerineduyurunuz,efendim.24Mart1922tarihindeBakanlarKuruluBaşkanlığı'naşudüşüncemibildirdim:Esasitibariyle,İtilâfDevletleridışişleribakanlarınınortaklaşayaptıklanateşkesteklifinikabuletmemekveyaherhangibirşekildebuteklifeyanaşılınıyorvegüvengösterilmiyorhissiniverecekgibidavranmakdoğrudeğildir.Aksine,ateşkesteklifiniiyikarşılamakgerekir.Bundandolayıvereceğimizkarşılıkolumsuzdeğilolumluolacaktır.İtilâfDevletleri'ndeiyiniyetyoksa,olumsuzdavranışonlardangelmelidir.Yalnız,biz,onlarınilerisürdüğüşartlarıkabuledemeyeceğimizden,karşışartlarilerisüreceğiz.Ertesigün,ajansvetelgraflardanotadansözederekşuhaberleriyayınlıyorlardı:.......YakınDoğu'dabarışıyenidenkurmakveyenidencanvemalkaybınayolaçmadan,KüçükAsya'yıboşaltmakgayesinigüttüğüsanılanbuteklifin,TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti'nceolumlukarşılandığıveİtilâfDevletleri'niniyiniyetvetarafsızlığınagüvenerekhükûmetçeolumlukarşılıkverilmesininkuvvetleümitedildiğihükûmetçevrelerinceifadeedilmektedir.Buteklifinaklayatkın,uygulamayaelverişlişartlaniçinealmasınıvebarışın

biranönceyapılmasınısağlayacakşekildekısasüreliolmasınıdileriz.BakanlarKurulu'nun,verilecekcevabınAvrupa'dabulunanDışişleriBakanımızındönüşünebırakılmasıyolundakidüşüncesinekarşıda,beklemeningerekliolmadığınıbildirerek,verilecekcevaplallgiligenelkararımışöyleözetledim:Ateşkesanlaşmasıteklifiniprensipolarakkabulediyoruz.Ancak,ordununeksiklerininvehazırlıklarınıntamamlanmasındanbirangerikalınmayacaktır.Ordumuzuniçineyabancıdenetlemehey'etlerisokmayacağız.Buteklifi,Anadolu'nunboşaltılmasıiçinkabuletmeklebirlikte,uygulanabilirvegerçekleştirilebilirşartlarilerisüreceğiz.Ateşkesanlaşmasıylabirlikte,boşaltmaişininbaşlaması,enönemlişartımızolacaktır.Martın24'üncügünümakinebaşında,bennotayaverilecekkarşılığıBakanlarKurulu'nabildirdim.BakanlarKuruludaAnkara'dahazırladıklarıbircevapsuretinibanabildirmişti.İkicevapmetinleriarasındabazıayrılıklargörüldü.Nihayet24/25MartgecesiBakanlarKuruluileSivrihisar'dabirleşerek,verilecekkarşılığınsonşeklinigörüşüptespitetmeyekararverdik.Efendiler,İstanbul'dakiözelmemurumuzunDışişleriBakanlığı'naçektiği25Marttarihlişifrelitelgrafınagöre,bumemurumuzTevfikPaşailegörüşmüş.TevfikPaşa,temsilcilerinİstanbulHükûmeti'nedeverdikleriaynınotayıAnkara'yagöndererek,alınacakcevabınkendilerinebildirilmesiniricaettiklerinisöylemiş.Memurumuz,TevfikPaşa'yasözhakkınınyalnızateşkesanlaşmasıteklifiüzerindemi,yoksabütünişlerdemiAnkara'yaaitolduğunusormuş.TevfikPaşabusoruyacevapvermemiş.Memurumuz,İzzetPaşa'dannegibihaberleraldığısorusuna,TevfikPaşaşukarşılığıvermiş:İzzetPaşayakındakonferansıntoplanacağınıveneolursaolsunaşırılığakaçılmamasınıbildiriyor.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERATEŞKESANLAŞMASITEKLİFİNECEVAPVERMEYEHAZIRLANIRKENALINANBARIŞTEKLİFİEfendiler,Sivrihisar'daateşkesanlaşmasıteklifiileilgilinotayaverilecekcevapkararlaştırıldıktansonra,BakanlarKuruluAnkara'yadöndü.Fakatbucevabıvermeyevakitkalmadan,Paris'tetoplananDışişleriBakanlarıKonferansı'nın26Mart1922tarihliikincibirnotasıalındı.BunotaİtilâfDevletleri'nin,barışesaslarıileilgiliteklifleriniiçinealıyordu.Butekliflerinanaçizgilerişunlardı:GerekTürkiye'degerekYunanistan'daazınlıklarınhaklarınınkorunmasınavebumaksatlakonulacakkurallarınuygulanmasınaMilletlerCemiyeti'nindekatılması.DoğudabirErmeniyurdununkurulmasıvebuişedeMilletlerCemiyeti'ninkatılması.BoğazlarınserbestliğinisağlamaküzereGeliboluyarımadasındaveBoğazlar'ınçevresindeaskerdenarınmışbirbölgeninoluşturulması.TrakyasınırınınTekirdağ'ıbize,Kırklareli,BabaeskiveEdirne'yiYunanlılar'abırakacakşekildetespiti.Bizdekalacakolanİzmir'inRumlarınaveYunanistan'dakalacakolanEdirne'ninTürklerine,buşehirlerinyönetimineadaletlibirşekildekatılabilmelerinisağlamaküzereuygunbiryönteminkararlaştırılması.Barışyapılıryapılmazİstanbul'unİtilâfDevletleri'nceboşaltılması.ServesprojesiileellibinkişiolaraktespitedilenTürksilâhlıkuvvetlerininseksenbeşbineçıkarılmasıveSevresprojesindeolduğugibiaskerlerimizinücretliaskerolması.Sevresprojesindekimalîkomisyonunkaldırılmasıdışında,İtilafDevletleri'niniktisadîçıkarlarınıngözetilmesi,dışborçlarınvebizeyükletileceksavaştazminatınınödenmesininsağlanmasıiçinTürkhakimiyetiilebağdaşabilecekbiryöntemintayini.Adlîveiktisadîkapitülasyonlardadeğişiklikyapılmaküzerebirkomisyonunkurulması.

Efendiler,İtilâfDevletleri'ninateşkesanlaşmasıteklifiileilgiliilknotalarıiyiceincelendiktenveikinciayrıntılınotalarınıntaşıdığışartlardagörüldüktensonra,budevletlerinİstanbulHükûmetiilebirlikolarakbiziyoketmemaksadınadayanançalışmalarlayenibirsafhaaçtıklarıyargısınavarmakpektabiîidi.Bunakarşı,durumunçokciddîolduğunudüşünerekesaslıvebüyükbirsavaşahazırlanmakgerekiyordu.Önce,bizeteklifedilenşartlarınneolduğunumilletevedünyakamuoyunaaçıklamakyerindeolurdu.BukonudakidüşüncelerimiBakanlarKurulu'nabildirdim.Herikinotaya,5Nisan1922tarihindeverilencevabımızınananok-talarınıhatırlatayım:Ateşkesanlaşmasınıilkeolarakkabulettik.Fakattemelşartolarak,ateşkesanlaşmasıylabirlikteAnadolu'nunboşaltılmasıişinehemenbaşlanmasınıdazarurîbulduk.AteşkessüresininAnadolu'nunboşaltılmasüresiolandörtaydanibaretolmasınıteklifettik.Boşaltmaişibittiğizamanbarışlailgiliöngörüşmelersonuçlanmamışolursa,ateşkesinkendiliğindenüçaydahauzamasınıkabulettik.Boşaltmaişininnasılyapılacağıkonusundakiteklifimizdeşuydu:AteşkesanlaşmasınınyürürlüğegirişindenbaşlayarakilkonbeşgüniçindeEskişehir-Kütahya-Afyonkarahisarkesimiveanlaşmasüresiolandörtayiçinde,İzmirdedahilolmaküzere,işgalaltındakibütüntopraklanınızboşaltılacaktır.AteşkesanlaşmasıileilgilitekliflerimizİtilâfDevletleri'ncekabuledildiğitakdirde,barışteklifleriniincelemeküzere,üçhaftaiçindedelegelerimizikararlaştırılacakşehregöndermeyehazırolduğumuzııbildirdik.Bunotamıza15Nisan1922'decevapverdiler.Elbetteolumsuzdu.Bizde22Nisan'dabunacevapverdik.Bucevabımızınsonunda,ateşkeskonusundaanlaşmayavarılmasabile,barışgörüşmelerinigeciktirmeninuygunolmayacağınıbildirdik.İzmit'tebirkonferanstoplanmasınıteklifettik.Buyazışmalardasonuçsuzkaldı.Beykoz'daveyaVenedik'tebirkonferansıntoplanmasıbirçokdefasözkonusuoldu.Fakat,sonzaferimizinkazanıldığıanakadar,bunlarınhiçbirigerçekleşmedi.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERBAŞKOMUTANLIKKANUNUNTARİHÇESİSaygıdeğerEfendiler,bizimBaşkomutanlığımızileilgili5Ağustos1921tarihlikanununayrıcabirtarihçesivardır.Arzubuyurursanız,bukonudayüksekkurulunuzubirazaydınlatayım.BaşkomutanlıkKanunu'nunsüresibirincidefa31Ekiml921'deikincidefa4Şubat1922'de;üçüncüdefa6Mavıs1922'deuzatıldı.Herdefasındamuhaliflerintürlütürlüeleştirivehücumlarınauğradı.Özellikleüçüncüdefauzatılışıoldukçaönemlibirolayhalinegeldi.6Mayıs1922günündenöncekigünlerde,zamanıgeldiğiiçin,kanununsüresininuzatılmasıMeclis'tesözkonusuedilmiş;ben,rahatsızlığımdolayısıylaMeclis'tebulunamamıştım.5MayısakşamıevimegelenHükûmetüyeleridurumuşöyleanlattılar:Meclis'tekimuhaliflerbenimBaşkomutanlıktakalmamıistemiyorlar.Birçaktartışmalıgörüşmelerdensonra,teklifoyakonmuşfakatçoğunluksağlanamamış;yaniBaşkomutanlıkKanunu'nunsüresininuzatılmasıkabuledilmemiş,BakanlarKuruluüyeleriveözellikleaskerîdurumuyakındanizleyenkimselerdurumundaolanGenelkurmayBaşkanıveMillîSavunmaBakanıpekçoküzülmüşler.Meclis'ingösterdiğibututumkarşısındakendilerinindegörevedevamlarındabiryararolmayacağınıilerisürerek,istifayakalkıştılar.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELER

MEMLEKETİNYÜKSEKÇIKARLARIUĞRUNABAŞKOMUTANLIKGÖREVİNEDEVAMKARARIVERDİMMeclis'inoyunubelliettiğidakikadanbaşlayarakordukomutansızkalmıştı.GenelkurmayBaşkanıveBakanlarKuruludaistifaettiğitakdirde,memleketingenelyönetiminde,üzerindedurupdüşünülmeyedeğerağırbirbunalımındoğmasıkaçınılmazdı.OnuniçingerekGenelkurmayBaşkanı'nagerekBakanlarKurulu'nadahayirmidörtsaatsabretmelerinivebeklemeleriniricaettim.Memleketinvemillîgayeninyüksekçıkarlarıadına,bendeBaşkamutanlıkgöreviniyürütmeyedevamkararınıverdimvebunuBakanlarKurulu'nadabildirdim.Ertesigünü,yani6Mayıs1922'deyapılanbirgizlioturumdaMeclis'eaçıklamayapacağımıbildirdim.Açıklamadanönce,BaşkomutanlıkaleyhindesözsöylemişolankimselerindüşünceleriniMecliszabıtlarınıgetirterek,birerbirerincelemişbulunuyordum.Efendiler,sizlerifazlayormamakiçinarzettiğimgizlioturumdakikonuşmamıözetlemekleyetineceğim:Efendiler,dedim;BaşkomutanlıkveBaşkomutanlıkKanunukonusunda,başlangıçtaolduğugibibugündekanunungereksizliğindenveyahutdeğiştirilmesigereğindensözedenveBaşkomutanlığınvarlığındanşikâyetçiolankimselervardır.Buşikâyetçilerinhepaynıkimselerolduğugörülmektedir.Bengereksizbirmevkiin,birmakamınmutlakadevamettirilmesitaraflısıdeğilim.Herhangibirmakamasınırsızyetkilerverilmesinisağlayacakkanunlarındataraflısıdeğilim.Ancak,Başkomutanlıkmakamınınvebumakamayetkiverenkanunungerekliolupolmadığınakararverebilmekiçin,geneldurumun,askerîdurumuniyicegözdengeçirilmesiveincelenmesigerekir.Bunoktaileilgilidüşüncelerimiarzetmedenönce,Başkomutanlığınvekanunungereksizliğiüzerinesözsöylemişolankimselerin,bazıifadelerinihepbirliktegözdengeçirelim.Örnekolarak,SalihEfendi(ErzurumMilletvekili),benim,Meclis'inhakkınızorlaelegeçirdiğimi,zorlaelegeçirmekistediğimisöyleyerek,çokaçıkolanhakkımızıvermeyizdiyeferyatetmiş.Efendiler,açıkkonuşacağım,benibağışlayınız;herbirinizinolağanüstüyetkiileseçilmesineveolağanüstüyetkiyesahipbirMeclis'inkurulmasınavebuMeclis'inmemleketinkaderinielealacakbirnitelikkazanmasınaçalışanbenim!Bundabaşarısağlamakiçinenyakınarkadaşlarımlagörüşayrılığınaveçatışmayadüştüm.Bütünhayatımı,varlığımı,bütünşerefvehaysiyetimitehlikeyeattım.Demekoluyorki,bubenimeserimdir.Beneserimialçaltmakladeğilyükseltmeklegörevliyim.SalihEfendi'denhiçolmazsa,benidekendisikadarolsun,buMeclis'inhaklarıylailgilisaymasınıricaederim.Fazlabirşeyistemem.Busözlerdensonra,Meclis'inhakkınızorlaelegeçirmeksözünüreddederveolduğugibiSalihEfendi'yeiadeederim.Böylebirşeysözkonusudeğildirveolamaz.Efendiler,Başkomutanlıkkonusunungizlioturumdagörüşülmesininuygunolacağıyolundabirönergeverilmiş.Budatürlüşekillerdeyanlışyorumauğramış.Konununaçıkoturumdagörüşülmesiistenmiş.AfyonkarahisarMilletvekiliMehmetŞükrüBey,gizlioturumlarlagerçeğinmillettengizlenmekistendiğinisöylemiş.BirdefaTürkiyeBüyükMilletMeelisi,yalnızyasamagöreviolanbirmeclisdeğildir.Yürütmeyetkisinedesahipbulunuyor.Böyleolmasabile,memleketin,devletinhertürlüişleriyleilgilikararları,vaktindenönceaçıkcasözkonusuetmekveherkeseduyurmakdünyanınneresindegörülmüştür'Özelliklesözkonusuedilendurum,düşmankarşısındabulunanbirordununBaşkomutanıileilgiliolursa,bunuaçıkoturumdagörüşerek,lehteolduğugibıaleyhtesöylenensözleridedüşmanaişittirmekte,memleketinbirçıkarıvarmıdır'Başkomutanınorduüzerindeki,özellikledüşmanüzerindekietkivenüfuzununçokbüyükolmasıgerekir.Hattâ,HüseyinAvniBey'inburadasözkonusuettiğirahatsızlığımınbile,düşmantarafındanişitilmesisakıncalıdır.Bunanegerekvardı.Görüyorsunıızki,konunungizli

oturumdagörüşülmesindenmaksat,MehmetŞükrüBey'indediğigibi,hiçbirvakitgerçeklerimillettengizlemekdüşüncesinedayanmamaktadır.Keşkeaçıkoturumdabirsakıncaolmasaydıda,MehmetŞükrüBey,kürsüdenistediklerinibağırabağırasöyleseydi.BendeMehmetŞükrüBey'insözlerindekianlamıvegizlimaksadımilleteaçıklasamveyorumlasaydım.ŞükrüEfendibilsinki,milletonungibidüşünmüyor.ŞükrüEfendibilsinki,onundediğigibikomedyaoynamıyoruz.Biz,burayakomedyaoynatmakiçintoplanmadık.Efendiler,komedyaoynayanveoynatanŞükrüEfendi'ninkendisidir.Fakateminolsunki,bizokomedyayakapılmayacağız.ŞükrüEfendioynamakveoynatmakistediğikomedyasonunda,yakalandığıkanunpençesindennekadarbüyükbiralçalmailekurtulduğunu,unutacakkadarçokzamangeçmemiştir.Efendiler,HüseyinAvniBey,BaşkomutanlıkKanunualeyhindekonuşurkenbirtakımsözlersarfetmiş.YüksekMeclis'ebututumlamilletireziledeceksiniz!demiş.Miskinlersözünükullanmış.Görevlerşahıslarabağlıdeğildir;şahısyoktur,milletvardırgibikurallarortayaatmış.Gerçiasılolanmillettir,toplumdur.OnundageneliradesiMeclis'tekendinigösterir.Buheryerdeböyledir.Fakat,fertlerdevardır.Meclis,memleketvedevletişlerinifertlerleşahıslarlayapmaktadır.Herdevletinişleriniyürütenşahısveşahıslarmeydandadır.Gerçeği,anlamsızbirtakımdüşüncelerleinkârınyerideğildir.Efendiler,HüseyinAvniBey,ikidebirde,birtakımanlamsızsözlerlekonuşmamıkesiyordu.Kendisineağıruyarıdabulundum.Meclis'inmahallekahvesiolmadığınısöyledim.Kendisinden,milletinkâbesiolankürsüyesaygılıolmasınıistedim.Efendiler,konuşanlardanbirideSalâhattinBey'dir.SalahattinBey,bizetaarruzedipedemeyeceğimizisormuşimiş...Bizdeedeceğizdemişiz...Kendisideedemeyeceksiniz!demiş.Veensonundaedememişiz!..Kendidediğiçıkmış.Halbuki,taarruzunertelenmesebepleriniyerigeldikçeyeterinceaçıkladığımızısanıyorum.Tekraredeyimki,taarruzedeceğiz.Düşmanıvatanımızdankovacakveuzaklaştıracağız.Bukararımızdandönmeyeceğiz.Kararsızlığıgerektirenhiçbirsebepdüşünülemez.Bundanbaşka,SalahattinBeydemişki,ordugüçbakımındanenyüksekseviyeyegelmiştir.Evet,ordumuzmükemmeldir;fakat,istenilenseviyeyegelmemiştir.Kendisigibibiraskerarkadaşın,yüksekkurulumuzdaböylekonuşabilmesiiçin,ordununiçyüzünübilmesigerekir.Halbuki,SalâhattinBey,bundançokuzaktır.Orduileyakındanilgilenenlerinsözü,yalnızbenimsözümdeğil,bütünkomutanlarınsözü,kendisiniyalanlamaktadır.Fakathiçşüpheyokki,ordumuzulâyıkolduğuseviyeyegetireceğiz.SalâhattinBey'inenönemlisözlerindenbiride,bizimbaşlıcagörevimizsiyasetyapmaktırşeklindekidüşüncesidir.HayırEfendiler,bizimönemliveasılolangörevimizsiyasetyapmakdeğildir.Bizim,bütünmemleketinvebütünmilletinbugüniçintekgörevi,topraklanmızdabulunandüşmanısüngülerimizlekovmaktır.Bunuyapamadıkça,siyasetanlamsızbirsözdenibaretkalır.Bununlabirlikte,birdakikaiçin,SalâhattinBey'insözlerinikabuledelim!Bunabenengelmiyim'Başkomutanengelmidir'BusözünBaşkomutanlıkKanunuileneilgisivardır'Anlaşılıyorkibirengellemevebirzıtlaşmadüşünülmektedir.Benmillîhedefeulaşılabilmesiiçintekçıkaryolunsavaşvesavaştabaşarıolduğunusöylüyorum.Bütüngücümüzü,bütünkaynaklanmızıvebütünvarlığımızıorduyavereceğiz.Kudretimizidünyayatanıtacağızveancakondansonramilletiinsangibiyaşatmakmümkünolacaktır!diyorum.SalahattinBey,iştebuanlayışı,aklıncasiyasetyapmayaengelsanıyorvekonununsiyasetleçözümebağlanabileceğinizannediyor.BirdeSalahattinBeydiyorki,bugünküaskerîdurumungerektirdiğimasraflarıincelemekiçin,Başkomutanlığınvarlığıbirengeldir.Efendiler,budoğrudeğildir.Başkomutan,Meclis'in,malîkaynaklarınincelemesinenezamanengelolmuştur'Gelirkaynaklarımızlaneyapabileceğimizkonusundakiendişebelkiherkestençokbenimeşguletmektedir.Yalnız,ben,ordumuzunvarlıkvekuvvetiniparamıza

göreayarlamagörüşünükabuledenlerdendeğilim.Paramızvardır,orduyukurarız;paramızbitti,ordudağılsın..Benimiçinböylebirmeseleyoktur.Efendiler,paravardırveyayoktur;isterolsunisterolmasın,orduvardırveolacaktır.Bukonudabirhatıramıdaaktarayım.Benilkdefabuişebaşladığımzamanenakıllıvedüşünürgeçinenbirtakımkimselerbanasordular:Paramızvarmıdır'Silâhımızvarmıdır'Yokturdedim.Ozaman:Ohaldeneyapacaksın'dediler.Paraolacak,orduolacakvebumilletistiklâlinikurtaracaktırdedim.Görüyorsunuzki,hepsiolduveolacaktır.BirtakımEfendilerde,Başkomutanmilleteangaryayaptırıyordemişler.Halbukikanununmemleketteangaryayıyasakladığınısöylemişler.BudoğrudurEfendiler;fakat,ihtiyaç,tehlikebizeherşeyimeşrugöstermektedir.Ordununihtiyaçları,milleteangaryayaptırmayıgerektiriyorsa,bunuyapıyoruzveendoğrukanunbudur.Milletinveordununyenilmemesiiçin,kanunbunaengeldirdiye,gerekligördüğümtedbirialmaktançekinmeyeceğim.Efendim,KaraVasıfBeydedemişlerki,heryerdeBaşkomutanvardır.FakatBaşkomutanlıkiçinayrıcabirkanunyoktur.Eldekiaskerîkanunlar,herkomutanınolduğugibibaşkomutanındagörevveyetkilerinibelirtirvesınırlandırır.Bunudailimtayinvetespiteder.Bilinmektedirki,devletler,biribirindenfarklıhükûmetşekilleriyleidareedilirler.Şekillerinegöre,başlarındakrallar,imparatorlar,padişahlarbulunur.Bazılarınınbaşlarındacumhurbaşkanlarıvardır.Böylememleketlerde,başkomutan,devletinbaşındabulunankimsedir.Bukimsebaşkamutanlıkgöreviniyakendisiyaparyahutbirinivekiltayineder.Bizimbugünkühükûmetşeklimizegöre,başkomutanlıkyetkisiMeclis'inmanevîşahsiyetindetoplanmıştır.Bununiçin,Meclis,falanveyafilânkimseyibaşkomutanseçtiğiniifadeedince,buifadeyekanunderler.Kral,padişahveimparatorunbuyurduğunairadedendiğigibi,Meclis'tençıkanmillîiradeyedekanunadıverilir.Ohaldekanunvardır.BirmeclisinolağanüstübirzamandakendisineolağanüstügörevverdiğiBaşkomutan,KaraVasıfBey'inkomutanlarıngörevveyetkilerinibelirtereksınırlandırdığınıişaretettiğiAskerîCezaKanunuileİçHizmetYönetimcliğiçerçevesindekalmasıgerekenbirkomutandeğildir.KaraVasıfBey'inilimtayinvetespitederdediğişey,büsbütünbaşkadır.Askerlikilimveteknikleri,askerliksıfatınıveBaşkomutanolacakkimsedebulunmasıgerekenvasıflarısıralar,açıklarveöğretir.Yoksa,insanlarıbaşkomutanlığagetirmeişi,komutaedilecekordununasılsahibiveyameşruvekilleritarafındanyapılır.Başkomutanlıkvasıflarınıtaşıyorumdiyenbirkimseninomevkiyekendiliğindengelebilmesininanlamıisebüsbütünbaşkadır.KaraVasıfBey,birdedemişki;Başkomutan,cepheningerisindekiişlerleuğraşmasın!Budüşünceyanlıştır.Cephenininsansayısıyla,yiyeceği,giyeceği,silâhvecephanesivedahabaşkaeksiklikleriyleilgilibulunanBaşkomutan,elbettebütünbunlarıngeridebulunankaynaklarıyladailgilidir.KaraVasıfBey,builerisürdüğüdüşünceyihangikitapta,hangialanda,hangiyerdegörmüş!Gerçi,hemcepheilehemdegeridekibirçokişlerleuğraşmakgüçtür.Biradamhemcepheyekomutaedecek,savaşidareedecek,hemdebuişlerlebirliktecephegerisindebirçokşeylerinyapılmasınısağlayacak.Bunubiradamnasılyapabilir'Şüphesizyapar.Fakatyapardediğimzaman,Başkomutanşuancepheyekomutaeder,sonrakalkaroradanfilânyeregider,yiyecekişiniyolunakoyar;filânyeredegiderordununikmalişiniyapardemekdeğildir.Üzerlerinebüyükişleralmamışolarıinsanlarınbukonudakikararsızlıklarınıçokgörmemelidir.Bakınız,sizebirörnekvereyim:Bençokacemikomutanlargördüm.Sözgelişi,biralaykomutanı,yenitümenkomutanıolmuşveyabirtümenkomutanıyenikolordukomutanıolmuş;birazdatecrübesiz!Dahatecrübeedinmeyezamanbulamadan,güçdurumlarkarşısındakalmış.Göreviboyuncabirtümenealışmışiken,düşmankarşısındaikiveyaüçtümenebirdenkomutaetmekzorundakalınca,

kararsızlığadüşmesivegüçlüklereuğramasıolağandır.Birtektümenekomutaettiğizaman,tümeninbütünbirliklerinieldengeldtğikadaraynıandagörüpidareedebilenacemikomutan,gözdenuzakmevzilerdeyeralanikiüçtümeninMuharebesiniidareetmekzorundakalınca,kendikendine:Benhangitümeninyanındabulunayım,onunmu,bununmu'Oradamı,buradamı'diyesorar...Hayır!Neoradabulunacaksın,nedeburada!Öylebiryerdebulunacaksınki,hepsiniidareedeceksin.Ozaman:Benhiçbirinigerektiğigibigöremem!der.Tabiîgöremezsin,elbettegözlerinlegöremezsin!Akılveferasetinlegörmekgerekir.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERORDUNUNKIPIRDANAMAYACAĞINIİDDİAEDENBİRGAFİLİALKIŞLAYANLARVasıfBey,birkonuşmasındademişki:BizSakaryaMuharebesi'ndensonra,iştehâlâkıpırdayamadık,kıpırdayamıyoruz.Busöz,bazılarınınbravosesleriylevealkışlarıylakarşılanmış.Efendiler,bunapeküzüldümvekahroldum,çokutançduydum.Ordununkıpırdamamasınıvekıpırdamayacağınıiddiaedenbirgafilinsözlerinialkışlamak,ciddençokgariptir.Ricaederim,bunuburadagömelim,kimseişitmesin!İşteEfendiler,Başkomutanlığıngereksizliğiniispatlamakiçinsöylenensözlerinbellibaşlılarıbunlardanibaretti.Benimdebusözlereverebileceğimkarşılıklardinlendi.BundansonradüşünüpkararvermekMeclis'edüşer.Yalnızbirgerçeğigözlerönünesermekzorundayım.YüceMeclis'in,Başkomutanlığıngereğineinandığınaşüpheolmamaklabirlikte,muhalefetin,hiçbirtemeledayanmayantutumu,Mecliskararınınistenilmeyenbirşekildeçıkmasınayolaçtı.Bununsonucuneoldu,Efendiler,biliyormusunuz'Başkomutanlıkikigündürbelirsizbirdurumdaveboşluktadır.Şudakikadaordukomutansızdır.Eğerbenorduyakomutaetmektedevamediyorsam,kanunsuzolarakkomutaediyorum.Meclis'tebelirenoysonuçlarınagöre,hemenkomutadanelçekmekisterdim.Başkomutanlığımınsonaerdiğinihükümetebildirdim.Fakat,önlenmesiimkânsızbirfelâketemeydanvermememecburiyetiilekarşıkarşıyageldim.Düşmankarşısındabulunanordumuzbaşsızbırakılamazdı.Bununiçinbırakmadım,bırakamamvebırakmayacağım.SaygıdeğerEfendiler,bugizlioturumda,muhaliflerinhükûmetiveorduyuyıkmakiçinötedenberikurcaladıklarıdahabirtakımnoktalarüzerindehemenhemendüelloyuandırantartışmalaroldu.SonundagereğigibiaydınlanmışolanMeclis,oyunuşuyoldabelirtti:11red,15çekimserekarşı177oylaBaşkomutanlıkKanunu'nunsüresiuzatıldı.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERORDUNUNMADDİVEMANEVİGÜCÜ,MİLLİGAYEYİTAMBİRGÜVENLEGERÇEKLEŞTİRECEKDÜZEYEYÜKSELMİŞTİEfendiler,üçaysonra,yani20Temmuz1922tarihinde,BaşkomutanlıkKanunu,süresibittiğiiçinyenidengörüşmekonusuoldu.BudefaMeclis'teyaptığımgenelkonuşmanınbirkısmınıolduğugibibilginizesunmamamüsaadeniziricaederim.Demiştimki:Artıkordumuzunmaddivemanevigücü,olağanüstühiçbirtedbireihtiyaçduyurmaksızın,milligayeyitambirgüvenlegerçekleştirecekdüzeyeulaşmıştır.Bubakımdan,olağanüstüyetkilerindevamettirilmesinegerekveihtiyaçkalmadığıgörüşündeyim.Bugünortadankalktığınıgörmeklesevindiğimizbuihtiyacın,bundansonradadoğduğunugörmemeklemutluolacağız.Başkomutanlıkgörevininsüresi,olsaolsaMisak-ıMillî'mizinözüneuygunkesinbirsonucaulaşacağımızgünekadaruzar.Mutlusonucagüvenleulaşacağımıza

şüpheyoktur.Ogün,değerliİzmir'imiz,güzelBursa'mız,İstanbul'umuz,Trakya'mızanavatanakatılmışolacaktır.Omutlugüngelince,bütünmilletlebirlikte,enbüyükmutluluklaraerişmekleşerefduyacağız.Benimbundanbaşkaikincibirmutluluğumdahaolacaktırki,odakutsaldâvâmızabaşladığımızgünbulunduğumdurumadönebilmekliğimimkânıdır.Dünyada,milletinbağrındaserbestbirfertolabilmekkadarbüyükbirmutlulukvarmıdır'Gerçekleribilen,kalbindevevicdanındamanevivekutsalhazlardanbaşkazevktaşımayaninsanlariçin,nekadaryüksekolursaolsun,maddimakamlarınhiçbirdeğeriyoktur.Efendiler,bugörüşmelerinsonunda,Başkomutanlığınsüresizolarakbanaverilmesikararınavarıldı.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMUHALİFGURUBUNMECLİSTE'KİFAALİYETİSaygıdeğerEfendiler,muhalifgrubunMeclis'tekifaaliyeti,bizikendisiylebirazdahauğraştıracaktır.İkinciGrupadınıalanmuhalifler,olumsuzyoldakidirenmeleriniuzunsüredenediler.BakanlarKurulu'nunseçimşeklinidüzenleyen8Temmuz1922tarihlikanunla,BakanlarınveBakanlarKuruluBaşkanı'nındoğrudandoğruyaMeclis'çevegizlioylaseçilmelerisağlandı.Böylece,BakanlarKuruluBaşkanlığı'ndanfiilenuzaklaştırılmışolduğumgibi,Bakanlarındabenimgöstereceğimadaylararasındanseçilmesiileilgilihükümkaldırılmışoldu.

İÇİNDEKİLER|SAKARYAMEYDANMUHAREBESİVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEYBAKANLARKURULUBAŞKANIOLDUMuhalifgrup,bundansonrasaldırıyageçti.RaufBey'iBakanlarKuruluBaşkanlığı'nagetirmeyeçalıştı.Bundabaşarıdasağladı.Muhalifleringizliniyetlerinianlıyordum.BununlabirlikteRaufBey'iyanımadavetettim.Meclis'tekiçoğunluğunkendisiniBakanlarKuruluBaşkanıolarakseçmeeğilimindeolduğunu,bununbencedeuygungörüldüğünüsöyledim.RaufBey,kararsızbirtavırtakındı.BakanlarKuruluBaşkanlığı'nınbirgöreviyokturdedi.RaufBeydemekistiyorduki,BüyükMilletMeclisi'ninBaşkanı,BakanlarKurulu'nundatabiîbaşkanıdır.BakanlarKurulu'nunaldığıkararlaronuntarafındanonaylanmadıkçayürürlüğegirmez.Bunagöre,BakanlarKuruluBaşkanı'nınbiryetkisiveserbestliğiyoktur.GerçektendeTeşkilât-ıEsasiyeKanunugereğincedurumböyleydi.Bununlabirlikte,sonundaBakanlarKuruluBaşkanlığı'nıkabuletti.RaufBey,12Temmuz1922tarihinden4Ağustos1923tarihinekadarbugörevdekaldı.Efendiler,birnoktadikkatiniziçekmiştir.KaraVasıfBey'leRaufBey,muhalefetindoğuşunda,desteklenmesindeveyönetiminde,dahailkgündenbirlikolmuşlarveliderliğiniyapmışlardır.FakatRaufBey,açıktanaçığaİkinciGrup'ageçmeyerek,bizimiçimizdekalmadurumunutercihediyor.Budurumüçyılsürdü.RaufBey'esonundakendiifadesiyle:Bizimlebirlikteimişgibigörünmeyeartıkimkânkalmadığızamanayrılığınıilânetmekzorundakaldı.Efendiler,muhaliflerin,Meclis'teordualeyhinebaşlattıklarıhavadevamediyordu.Sürekliveateşlibirşekildeordununtaarruzkabiliyetiolmadığındanveartıkkonuyusiyasîtedbirlerlebirçözümebağlayaraksonuçlandırınanınkaçınılmazolduğundanetkilibirşekildesözediyorlardı.

İÇİNDEKİLERBÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSI Taarruz

kararı 1'inciOrduKomutanıAliİhsanPaşa'nınyarattığıdurum Taarruzplanımızınanaçizgileri Taarruzahazırlıkemri 26Ağustos1922taarruzemri BaşkomutansavaşıAteşkesteklifi Ordularımızİzmirrıhtımındailkverdiğimhedefe,Akdeniz'eulaştılar İtilafDevletlerinin23Eylül1922tarihliateşkesteklifi MudanyaKonferansı

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSITAARRUZKARARIGerçekteordumuzihtiyaçlarınıveeksiklerinitamamlamaküzerebulunuyordu.Ben,dahaHaziranortalarındataarruzakararvermiştim.BukararımıyalnızCepheKomutanıileGenelkurmayBaşkanıveMillîSavunmaBakanıbiliyorlardı.Bildirdiğimtarihlerdebirgeziyivesileederekİzmit-Adapazarıyönünehareketettiğimzaman,Ankara'daGenelkurmayBaşkanıFevziPaşaHazretleri'ylegörüştüktensonra,ozamanMillîSavunmaBakanıbulunanKâzımPaşaHazretleri'niSarıköyistasyonunakadarbirliktegötürerek,orayadavetettiğimCepheKomutanıİsmetPaşaHazretleri'ylebirlikte,taarruziçingereklihazırlıklarınsür'atletamamlanmasıileilgilikararlaraldık.Efendiler,artıkBüyükTaarruz'dansözaçmasırasıgeldi.Bilirsinizki,SakaryaMeydanMuharebesi'ndensonra,düşmanordusubüyükvekuvvetlibirgruplaAfyonkarahisar-Dumlupınararasındabulunuyordu.BirbaşkakuvvetligrubuyladaEskişehirbölgesindeydi.Buikigruparasındayedekkuvvetlerivardı.Sağkanadını,Menderesdolaylarındabulundurduğukuvvetlerle,solkanadınıdaİznikGölü'nünkuzeyvegüneyindekikuvvetleriylekoruyordu.Denilebilirki,düşmancephesi,Marmara'danMenderes'ekadaruzanıyordu.Düşmanordusununteşkilâtı,üçkolorduvebazımüstakilbirliklerinmevcududaüçtümenibulmaktaydı.Biz,BatıCephesi'ndekikuvvetlerimiziikiorduhalindeteşkilâtlandırmışvedüzenlemiştik.Bundanbaşka,doğrudandoğruyacepheyebağlıteşkilâtımızdavardı.Bizimbütünbirliklerimizonsekiztümenidi.Bundanbaşkaüçtümenlibirsüvarikolordumuzvedahazayıfmevcutluikisüvaritümenimizvardı.Teşkilâtıbiribirindenfarklıolanikidüşmanordusubiribiriylekarşılaştırılırsa,herikitarafıninsanvetüfekkuvvetleri,aşağıyukarıbiribirinedenkbulunuyordu.Yalnız,Yunanordusu,dünyanınhürvekendisinidestekleyensanayiinedayandığıiçin,makinelitüfek,top,uçak,taşıt,cephâneveteknikmalzemebakımındandahaüstündurumdaydı.Diğertaraftanbizimordumuzsüvarisayısıyönündendahaüstünbulunuyordu.

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSI1'İNCİORDUKOMUTANIALİİHSANPAŞA'NINYARATTIĞIDURUMBurada,sırasıgelmişkenbirnoktayıbelirtmeliyim.Ordularımızdanbirinin,2'nciOrdu'nunkomutanıbugünAskerîŞûraüyelerindenolanŞevkiPaşaHazretleriidi.1'inciOrdumuzunkomutasınıMalta'dangelmişolanİhsanPaşa'yavermiştik.İhsanPaşa'nın,kendisiniDivan-ıHarbekadargötürenyersizvedavranışlarındandolayı,ordukomutanlığındanuzaklaştırılmasıgerekti.Gerçekten,AliİhsanPaşa;ordunundisiplininivegenelyönetiminibirçıkmazasokacakşekildehareketetti.Örnekolarak,ordusundakiastkomutanlarda,üstkomutanlarakarşıitaatsizlikedecekdurumlaryarattı.Sözgelişi,ambarlarınınmevcudunugünlercehabervermeyerekvehaberverdirmeyerekgenelyiyeceksıkıntısınınçekildiğibirsırada,ansızınambarlarınınboşaldığınıveaçlıktehlikesibulunduğunubildirdi.Astkomutanları,üstlerinekarşıitaatsizliğevegörevleriniyapmamayakışkırtmavebu

davranışlarıdesteklemegibitutumlarıyanında,ordununemirlereuymavegörevduygusuylaoynayacakkadarentrikacıbiryaratılıştaolduğukanaatinideuyandırdı.AliİhsanPaşa'nınbilinen,kendisinehasözelliklerindenbaşlıcalarışunlardı:Enküçükbirliklerekadarbütünordusuna,önemliönemsizherişinveherkararınancakkendisitarafındanverileceğinitelkinederekbütünordusundayalnızkendisininkudretsahibiolduğunuzannettirmek.Büyüklerindendahaüstünolduğunuherkeseispatlamakdüşüncesinekapılmak.Gerekresmîişgereközeldavranışbakımındanbüyüklerininitibarlarınıdüşürmeyeçalışmak.Savaşaçısındantedbirdeyerindelikvesinirdesağlamlıkyönleriylekendisinidenemefırsatıbulunmamışolmaklabirlikte,buhusustaanlaşılankarakterişuydu:Herhangibirbaşarısızlığımutlakaastınaveyaüstüneyüklemeyolunuherzamandüşünmesi.İhsanPaşa,yumuşakvenazikdavranışlardançok,sertveresmidavranışlaişyaptırmayıgereklibulur.AliİhsanPaşa'nınhuyuveahlâkıkonusunda,kendisininkurmaybaşkanıikençekilmekzorundakalanYarbayHâlitBey'in(SonradanKastamonuMilletvekiliolmuştur)BatıCephesiKomutanlığı'naverdiği20Ocak1922tarihliresmîbirraporununbazıbölümleriniolduğugibibilginizesunacağım.HâlitBey,BirinciDünyaSavaşı'nda,Irak'tadaAliİhsanPaşailebirliktebulunmuştu.Sözünüettiğimrapordaşucümlelervardır:"................................................................................................KomutanımAliİhsanPaşa'nıngeldiğigündenberiastkomutanlarınhaysiyetinivegörevyapmaisteğinikıracakdavranışlariçindebulunmasıveyapılanyazışmalardananlaşılmışolacağıüzereCepheKomutanlığı'nakarşıastlarahissettirecekderecedeyakışıksızbirhaberleşmekapısıaçması,benlikkokusuhissedilendüşünceyarışınagirişmesi,dünyanındeğerverdiğivesaygıduyduğucephekarargâhınınnüfuzunuazaltmakistediğinianlatırbirdavranıştarzınıbenimsemişolması,beniciddîolarakdüşündürdüveüzdü.Davranışlarınıelimdengeldiğikadardeğiştirmeyeçalıştım.Fakatyinebüyükbirfarkgöremedim...........................................................................................Aklındayeretmişbencillikhastalığı,ünyapmahırsı,aşırıkıskançlıkvesonsuzbirbencilliığinetkisiylebaşolmakistediği,davranışlarındanveastkomutanlaryanindasöyledigibiribirinedüşürücüsözlerdenanlaşılıyordu.11'nciTûmenKomutanıistifamıişittiktensonra,banagizlibirkonuşmada:AIiİhsanPaşa'nınMalta'daikenkurtulmasıiçinFeritPaşa'yamektuplaryazdığınıveİngilizmandasınıkabuletmekiçinkendikarşısındasaatlerceaçıktanaçığakonuşmalarvetartışmalaryaptığınısöyledi.AliİhsanPaşa'nındavranışlarınabakarak,busözleridikkatçekicibuldum.."Astlardangelenbazıevrakıcepheye,cephedengeleniastlaraolduğugibigöndererekkarşılıklıgüvenduygularmısarsmaşeklindekidavranışlandaayrıcadikkatiçekmektedir.Sözgelişi:Şeyhelvandağınındüşmanelinegeçişiileilgiliyazışmalarınolduğugibi2nciKolordu'ya,5inciKolordu'danyazılanbazıraporlarındaaynencepheyeyazılmasıgibi.Bunarağmen,sözkonusuolayınsorumluluğunu5'inciKolorduKomutanı'nayüklemesivekendisindencepheyeşikâyettebulunmasıâmirlikniteliğiilebağdaştırılamaz,Tevhid-iEfkârgazetesindeyayınlattığıhâtıralarıarasında,AteşkesAnlaşmasıtarihindenbirgünönce,Musulgüneyinde,Şarkat'taesirolanDicleGrubununesirliksebebiniyalnızozamangrupkomutanıolan(ŞimdiDoğuCephesindeTümenKomutanıimiş)YarbayİsmailHakkıBey'inüzerineatmasıdabukarakterinindelilidir.DicleGrubu7,9,43,18ve22nciAlaylarlaAvcıAlayındanoluşmuştur.Bunlardanbaşkaayrıca5'inciTümen'den13ve14'üncûAlaylardaparçaparçaesirverildi.AteşkesAnlaşması'ndanbirgünönce13.000kişininesirverilmesi,50kadartopunkaybı,gerçektekendisininşartlaravedurumauygunolmayarakverdiğibiremiryüzündendir.İştebudurumMusulilininkaybedilmesineyolaçtı,Halbuki,ateşkesanlaşması

yapılacağıbelliydi.Gruba,Keyaremevziineçekilmekiçindirektifverilseydi,İngilizlergrubatesiretmekşöyledursunyenemezlerdibile.Bugruba5'inciTûmendekatılabilirdi.Ateşkesanlaşmasıyapıldığızaman,esirolansekizpiyadealayıeldebulunurveMusuldabizdekalırdı,FakatsefilbirdüşüncemantığagalebeçaImıştır.Hâtıralarında,DicleboyundakibütünbaşanveTownshend'inesiralınmasışerefi,kendisinemâledilmiştir....,Herbaşarıyıkendisineaitmişgibigösterenyayınlaryaptırmaktanmaksadı,kamuoyunualdatarakşöhretvemevkikazanmaktır.Ünlüadamlarmhâtıralarınıyayınlamak,milletteövünmeduygularınıcanlıtutarvegereklidirde,ancak,tarihinsorumlututacağıkimselerinhareketleriniövünülecekşeylerarasındasaymaktarihilekelervegeleceknesilleriyanlışdüşünceleresürükler.GeneralMarshalI'ın:YanzıölenekadarMusul'uterkediniz;aksihaldesavaşesirisiniz,emrialdığızamanobüyüklüktaslayanPaşaHazretleriSincarçölünügeçerekNusaybin'egitmekiçinGeneralMarshall'danresmibiryazıilekendisinikoruyacakikizırhlıotomobilistedivebunlarınkoruyuculuğundaAşirBey'le(şimdikiMilliSavunmaBakanıMüsteşarYardımcısıAşirPaşa'dır)beniMusul'dabırakarakNusaybin'egitti.Aşiretlerarasındahükümetinmaneviotoritesinidekırdı.Budurumugörenlerinvicdanısızladı.Zahoyoluyla,koruyucusuzgidebilirdiveyasüvarialarakçöldengeçebilirdi.Halep'teİngilizgeneralindenşahsıiçinözeltrenistediveyoldahakareteuğramamasıiçinmuhafızbulundurulmasınıistemeyideunutmadı.GerektiğindehayatınınverahatınınkorunmasıiçinmillişerefiunutanpaşaHazretleri'ninahlâkınaörnekolmaküzereyukandakiolaylarıdilegetirdim.....Eskikomutanımahoşgörünmedim.Çünkühırsınahizmetetmedimvedalkavukluğunuyapmadım."Millete,MillîOrdu'yukuranvemilletezaferlerkazandıranbüyükkomutanlargibiasilruhlu,iyiniyetlikılavuzlar,komutanlargerekir.Ordudabirlikveuyumunbozulmasına,görevaşkınınzayıflamasınaçalışanlar,dâhideolsalarzararlıbirerşahsiyettirIer.Ben,çekilenemekleribildiğim,girişilenkutsalmücadeledebaşarıyaulaşmayıistediğimiçin,kötûniyetliolmadığımaveçıkargözetmediğimenamusumvemukaddesatımüzerineyeminederekbunlarıanlatmayacür'etettim.İran'da,Kafkasa'dauzunsüreyaverliğiniyapan(şimdiBirinciOrduharekatşubemüdürü)BinbaşıCemilBeysongünlerdebana:"İyikiAliİhsanPaşa,MillîMücadele'ninbaşlangıcındaAnadolu'dabulunmadı.Malta'dabulunduğuiyioldu.Aksihalde,hiçşüpheyokki,aykırıbiryoltutardıdedi.Paşa'nınnasılbirinsanolduğunuçokiyibilenCemilBey,pekdoğrusöylemiştir...UluTanrı'dankışuykusunayatmışyılanagüneşgöstermesindileğindebulunurum.Efendiler,AliİhsanPaşa,Meclis'tekimuhaliflergrupilerigelenleriiledetemasvehaberleşmelerdebulunuyordu.Kendisininkomutanlığınasonverilerek,hakkındakanunîişlemedevamedilmeküzereMillîSavunmaBakanlığıemrineverilmesinionayladığım.18Haziran1922günününertesinde,yani19Hazirantarihinde,ozamanTürkiyeBüyükMilletMeclisiİkinciBaşkanıbulunanRaufBey'den,makinabaşında,İhsanPaşaileilgisinigösterirbirşifrelitelgrafalmıştım.Yerigelincebutelgrafıdabilginizesunmuştum.OgünlerdeAdapazarı,İzmittaraflarındagezidebulunuyordum.RaufBeytelgrafındadiyorduki:1'inciOrduKomutanıAliİhsanPaşa'nıngörevdenalınarakDivan-ıHarbeverilmeküzereKonya'yagönderildiğinedairMeclisçevrelerindededikodularayolaçanbirsöylentivardır.Efendiler,birkomutanıngörevdenalınması,görevetayiniveyaaskerîmahkemeyeverilmesiişlemininüzerindenbirgünbilegeçmeden,Meclis'çededikoduolabilecekbirsöylentihalinegelmesiveMeclisİkinciBaşkanı'nınbuolayla,bendenaçıklamaisteyecekkadaryakındanilgilenmesidikkatçekicideğilmidir'RaufBey'etarafındangerekencevapverildi.1'inciOrduKomutanlığıbirsürevekâletleidareedildi.Fakatbirininasilolaraktayinigerekiyordu.MoskovaSefirliği'ndendönmüşolanFuatPaşa'nın1'inciOrduKomutanlığı'nıkabuledip

etmeyeceğikonusundadüşüncesinialmakistedim.Anladımki,cephekomutanlığıyapmışolduğundan,cephekomutanınınemrinegirmekistemiyor.MillîSavunmaBakanıbulunanKâzımPaşavasıtasıyla1'inciOrduKomutanlığı'nı,RefetPaşa'yateklifettirdim.Kabuletmemiş.Nihayet,otarihlerdekayıtsızşartsızcepheemrinegirerekgörevyapacağınısöyleyenveaçıktabulunanNurettinPaşa'yı1'inciOrduKomutanlığı'nagetirdik.

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSITAARRUZPLANIMIZINANAÇİZGİLERİEfendiler,düşmanordusununcepheveteşkilâtdurumuile,onakarşıBatıCephesi'ndekikuvvetlerimizinesasolarakikiorduhalindekurulupdüzenlenmişolduğunusöylemiştim.Ötedenberitasarlamışolduğumuztaarruzplânımızınanaçizgilerinidearzedeyim:Düşündüğümüz,ordularımızınanakuvvetlerinidüşmancephesininbirkanadındavemümkünolduğukadardışkanadındatoplayarak,birimhameydanmuharebesivermekti.Bununiçinelverişlibulduğumuzdurum,anakuvvetlerimizi,düşmanınAfyonkarahisaryakınlarındabulunansağkanatgrubu,güneyindeveAkarçayileDumlupınarhizasınakadarolanalanlardatoplamaktı.Düşmanınenhassasveönemlinoktasıorasıydı.Çabukvekesinsonuçalmak,düşmanıbukanadındanvurmaklamümkündü.BatıCephesiKomutanıİsmetPaşaveGenelkurmayBaşkanıFevziPaşa,bubakımdangerektiğigibibizzatincelemeleryapmışlardı.Hareketvetaarruzplânımızçoköncedentespitedilmişti.Konya'yagelmişolanGeneralTownshend'inisteğiüzerine,kendisiylegörüşmekiçin,Ankara'danhareketederek23Temmuz1922akşamıBatıCephesiKarargâhı'nınbulunduğuAkşehir'egittim.SavaşplânıüzerindegörüşürkenGenelkurmayBaşkanı'nındakatılmasınıuygunbulduk.Ben,24TemmuzdaKonya'yagittim.27'sindetekrarAkşehir'egelmişti.27/28Temmuzgecesibirlikteyaptığımızgörüşmesonunda,tespitedilmişolanplângereğincetaarruzetmeküzere,15Ağustosakadarbütünhazırlıklarıntamamlanmasınaçalışmayıkararlaştırdık.28Temmuz1922günüöğledensonrayaptırıIanbirfutbolmaçınıseyretmekbahanesiyleordukomutanlarıvebazıkolordukomutanlarıAkşehir'eçağrıldı.28/29Temmuzgecesigenelolarakkomutanlarıntaarruzlailgiligörüşlerinialdım.30Temmuz1922günüGenelkurmayBaşkanıveBatıCephesiKomutanıileyenidengörüşerektarruzunşekliniveayrıntılarınıtespitettik.Ankarara'dançağırdığımızMillîSavunmaBakanıKâzımPaşada1Ağustosl922öğledensonraEskişehir'egeldi.OrduhazırlığınıntamamlanmasındaMillîSavunmaBakanlığı'nadüşenişlertespitedildi.

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSITAARRUZAHAZIRLIKEMRİOrdununhazırlıklarınıntamamlanmasınıvetaarruzunbiranönceyapılmasınıemrettiktensonratekrarAnkara'yadöndüm.BatıCephesiKomutanı,6Ağustos1922'deordularınagizliolaraktaarruzahazırlıkemriverdi.GenelkurmayBaşkanıveMillîSavunmaBakanıPaşalardaAnkara'yadöndüler.Efendiler,taarruziçinyenidencepheyegitmedenönce,Ankara'dayapılmasıgerekenbazıişlervardı.DahataarruzemriverdiğimiBakanlarKurulu'nadaaçıkçabildirmemiştim.Artıkonlararecmîolarakhabervermezamanıgelmişti.Yaptığımızbirtoplantıdaiçvedışdurumlarla

ordunundurumunugörüşüptartıştıktansonra,taarruzkonusundaBakanlarKuruluilegörüşbirliğinevardık.

Önemlibirkonudahavardı.Muhaliflerordununçürüdüğünden,kıpırdayacakdurumdaolmadığından,böylekaranlıkvebelirsizlikiçindebeklemeninsonucununfelâkettenibaretolacağıyolundakipropagandalarınaalabildiğinehızvermişlerdi.Gerçi,Meclis'tebudüşünceakımınınbıraktığıyankılar,zatendüşmanlardanfazlasıylagizlemekistediğimtaarruzbakımındanyararlıydı.Fakatbuolumsuzpropagandaenyakınveeninanmışkimselerüzerindebilekötüetkisinigöstermeyebaşlamış,onlardadakararsızlıklaruyandırmıştı.Onlarıdayakındayapacağımtaarruzkonusundavealtıyedigüniçindedüşmanınanakuvvetleriniyeneceğimeolangüvenimhususundaaydınlatmayıveyatıştırmayıgereklibuldum.BunudayaptıktansonraAnkara'danayrıldım.GenelkurmayBaşkanıbendenönce13Ağustos1922'decepheyegitmişti.Benbirkaçgünsonrahareketettim.HareketimibelirlibirkaçkişidışındabütünAnkara'dangizledim.BenimAnkara'danayrılacağımıbilenler,buradaimişimgibidavranacaklardı.HattâgazetelerdebenimÇankaya'daçayziyafetiverdiğimideilânedeceklerdi.Bunuşüphesizovakitlerişitmişsinizdir.Trenlehareketetmedim.BirgeceotomobilleTuzÇölüüzerindenKonya'yagittim.Konya'yahareketimitelgraflaoradakimseyebildirmediğimgibi,Konya'yavarırvarmaztelgrafhaneyikontrolaltınaaldırarakKonya'dabulunduğumundahiçbiryerebildirilmemesinisağladım.20Ağustos1922günüöğledensonrasaat16.00'daBatıCephesiKarargâhı'ndayaniAkşehir'debulunuyordum.Kısabirgörüşmedensonra26Ağustos1922sabahıdüşmanatarruziçinCepheKomutanı'naemirverdim.

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSI26AĞUSTOS1922TAARRUZEMRİ2O/21Ağustos1922gecesi1'incive2'nciOrduKomutanlarınıdaCepheKarargâhınaçağırdım.GenelkurmayBaşkanıileCcpheKomutanınıdayanımdabulundurarak,taarruzunnasılyapılacağınıharitaüzerindekısabirsavaşoyunuşeklindeaçıkladıktansonra,CepheKomutanı'naogünvermişolduğumemritekrarladım.Komutanlarhareketegeçtiler.Taarruzumuz,stratejiveaynızamandabirtaktikbaskınhalindeyürütülecekti.Bunungerçekleştirilebilmesiiçindekuvvetlerinyığınakvehazırlıklarınıngizlikalmasınaönemvermekgerekiyordu.Busebeplebütünyürüyüşlergeceyapılacak,birliklergündüzleriköylerdeveağaçlıklaraltındadinleneceklerdi.Taarruzbölgesinde,yollarındüzeltilmesiv.b.çalışmalarladüşmanındikkatiniçekmemekiçindiğerbazıbölgelerdidebenzeriyanıltıcıhareketlerdebulunulacaktı.24Ağustos1922'dekarargâhımızıAkşehir'den,taarruzcephesigerisindekiŞuhutkasabasınagetirttik,25Ağustos1922sabahıdaŞuhut'tansavaşıidareettiğimizKocatepe'ningüneybatısındakiçadırlıordugâhanaklettik.26AğustossabahıKocatepe'dehazırbulunuyorduk.Sabahsaat5.30'datopçuateşimizletaarruzbaşladı.

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSIBAŞKOMUTANSAVAŞIEfendiler,26/27Ağustosgünlerinde,yaniikigüniçinde,düşmanınKarahisar'ıngüneyinde50vedoğusunda20,30kilometreuzunluğundakimüstahkemcephelerinidüşürdük.Yenilendüşmanordusununbütünkuvvetlerini,30AğustosakadarAslıhanlaryöresindekuşattık.30Ağustostayaptığımızsavaşsonunda(bunaBaşkomutanMuharebesiadıverilmiştir),düşmanınanakuvvetleriniyokettikveesiraldık.DüşmanordusununBaşkomutanlığınıyapanGeneralTrikopisdeesirlerarasınagirdi.Demekki,

tasarladığımızkesinsonuç,beşgündealınmışoldu.31Ağustos1922günüordularımızanakuvvetleriyleİzmir'edoğruyolalırken,diğerbirlikleriylededüşmanınEskişehirdekuzeyindebulunankuvvetleriniyenmeküzereilerliyorlardı.

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSIATEŞKESTEKLİFİEfendiler,BaşkomutanSavaşı'nınsonunakadarhergünbüyükbaşarılarlagelişentaarruzumuzu,resmîbildirilerdepekönemsizharekâttanibaretgösteriyorduk.Maksadımız,durumumümkünolduğukadardünyadangizlemekti.Çünkü,düşmanordusunutamamenyokedeceğimizdenemindik.Bunuanlayıp,düşmanordusunufelâkettenkurtarmakisteyeceklerinyeniteşebbüslerinemeydanvermemeyiuygungörmüştük.Gerçekten,bizimhareketimizisezdiklerizamanvetaarruzumuzunarkasındanbizebaşvuranlarolmuştur.Örnekolarak,biztaarruzadevamettiğimizsırada,BakanlarKuruluBaşkanıolanRaufBey'den,Ateşkeskonusundaİstanbul'danhabergeldiğinibildiren4Eylül1922tarihlibirtelgrafalmıştım.Verdiğimcevapaynenşöyledir:Tel.Makamaözel5.9.1922BakanlarKuruluBaşkanlıgıYüksekKatınaAnadolu'dakiYunanordusukesinolarakyenilgiyeuğratılmıştır.Yunanordusununartıkyenidenciddîbirdireniştebulunmasınaihtimalyoktur.Anadoluiçinherhangibirgörüşmeyegerekkalmamıştır.AteşkesancakTrakyaiçinsözkonusuolabilir.BubakımdanEylülünonunakadardoğrudandoğruyaYunanHükümetiveyahutIngilterevasıtasıyla,hükümetimizeresmenbaşvurduğutakdirde,aşağıdakişartlarilerisürülerekcevapverilmelidir.Butarihten,yaniEylülünonundansonrayapılacakbaşvurmayaverilecekcevapbaşkatürlüolabilir.Butakdirdedurumbanaayrıcabildirilmelidir:1-AteşkesAnlaşmasıtarihindenbaşlayarakonbeşgiıniçindeTrakya,1914sınırlarınakadarkayıtsızşartsızTürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti'ninsivilmemurlarınaveaskerîkuwetlerineteslimedilmişbulunacaktır.2-Yunanistan'dakiesirlerimizonbeşgi.i.niçindeİzmir,Bandırmaveİzmitlimanlarındabizeteslimedilecektir.3-YunanHükûmeti,YunanordusununüçbuçukyıldanberiAnadolu'dayaptığıveyapmaktaolduğutahribatıtamiretmeyişimdidentaahhütedecektir.BüyükMilletMeclisiBaşkanıBaşkomutanMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSIORDULARIMIZİZMİRRIHTIMINDAİLKVERDİĞİMHEDEFE,AKDENİZ'EULAŞTILARDoğrudandoğruyabanagönderilenbirtelsiztelgraftada,İzmir'dekiİtilâfDevletlerikonsoloslarınabenimlegörüşmelerdebulunmayetkisininverildiğibildirilerek,onlarlahangigünveneredebuluşabileceğimsoruluyordu.Bunaverdiğimcevaptada,9Eylül1922'deKemalpaşa'dagörüşebileceğimizibildirmiştim.Gerçektende,sözverdiğimgün,benKemalpaşa'dabulundum.Fakatgörüşmeisteyenleroradadeğildi.Çünküordularımız,İzmirrıhtımındailkverdiğimhedefe,,Akdeniz'eulaşmışbulunuyorlardı

SaygıdeğerEfendiler,Afyonkarahisar-DumlupınarMeydanMuharebesiniveondansonradüşmanordusunutamamiyleyokedenveyaesiredenvekılıçartıklarınıAkdeniz'e,Marmara'yadökenharekâtımızıaçıklayıcıvevasıflandırıcısözsöylemeyigereksizsayarım.Hersafhasıyladüşünülmüş,hazırlanmış,idareedilmişvezaferlesonuçlandırılmışolanbuharekâtTürkordusunun,Türksubayvekomutahey'etininyüksekkudretvekahramanlığınıtarihebirkeredahageçirenmuazzambireserdir.Bueser,Türkmilletininhüriyyetveistiklâldüşüncesininölümsüzbirâbidesidir.Bueseriyaratanbirmilletinevlâdı,birordunıınbaşkomutanıolduğumdan,mutlulukvebahtiyarlığımsonsuzdur.Efendiler,işteşimdidiplomasialanınageçebiliriz.Gerçi,ordumuzunzafereulaşacağındanümitsizolduklarıiçin,bumeseleyidahaöncediplomasiyoluylaçözümebağlamakanaatveiddiasındaolanları,dedikleriniyapmahususundabirazfazlacabekletmişoldum.Bununlabirlikte,sonundabenimdediplomasialanındaciddîolarakçabaharcadığımıgörerekmemnunolmalarıgerekirdi.Böyleolupolmadığınıgöreceğiz.Ordularımız,İzmirveBursa'yıgerialdıktansonra,Trakya'yıdaYunanordusundankurtarmakiçinİstanbulveÇanakkaledoğrultusundayürüyüşlerinedevamederken,İngilizlerinozamankibaşbakanıbulunanL1oydGeorge,fiilenharbekararvermişbirtavırlaveyardımcıbirliklergönderilmesiisteğiyledominyonlaramüracaatetmiş.Yalnız,ondansonraolupbitenlerebakılırsaLIoydGeorge'unisteğininyerinegetirilmediğinikabuletmekgerekir.

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSIİTİLAFDEVLETLERİNİN23EYLÜL1922TARİHLİATEŞKESTEKLİFİBusıralarda,İstanbul'daFransızFevkalâdeKomiseribulunanGenera1Pe1lebenimlegörüşmeküzereİzmir'egeldi.diyeadlandırdığıbirbölgeye,ordularımızıngirmemesininyerindeolacağınıtavsiyeeti.Millîhükûmetimizinböylebirbölgetanımadığını,Trakya'yıdakurtarmadıkçaordularımızındurdurulmasınaimkânolmadığınısöyledi.GeneralPeI1e,bana,MösyöFrank1inBoui1Iin'unbenimlegörüşmeküzeregelmekistediğinibildiren,kendisineçekilmişözelbirtelgrafınıgösterdi.Kendisiniİzmir'dekabuledeceğimisöyledim.MösyöFrank1inBoui1Ion,birFransızharpgemisiyleİzmir'egeldi.FransızHükümetiadına,İngilizveİtalyanHükûmetlerinindeuygungörmeleriüzerine,benimlegörüşmeleryapmayageldiğinisöyledi.BizFrank1inBoui11on'lagörüşürken,İtilâfDevletleriDışişleriBakanlarıimzasınıtaşıyan23Eylül1922tarihlibirnotageldi.Bunotadaikiönemlinoktayeralıyordu.BunlardanbiriaskerîharekâtındurdurulmasıyladiğerideBarışKonferansı'ylailgiliydi.Biz,Rumeli'deDoğuTrakya'yımillîsınırlarımızakadartamamenalmadıkçaaskerîharekettenvazgeçemezdik.Ancak,yurdumuzunbubölgesindendüşmanbirlikleriçıkarıldığıtakdirdeböylebirhareketedevametmeyekendiliğindengerekkalmayacaktı.Bunotada,Venedikveyabaşkabirşehirdetoplanacakolanİngiliz,Fransız,İtâlyan,Japon,Romen,Sırp-Hırvat-SlovenDevletiileYunanistan'ındaçağrıIacağıbirkonferansa,delegelerimizigöndermeyikabuledipetmeyeceğimizsorulmaklabirlikte,görüşmelersırasındaBoğazlardakitarafsızbölgelerebizdenaskergönderilmemesişartıyla,EdirnedahilolmaküzereMeriç'ekadarTrakya'nınbizeiadesiileilgilitalebimizinolumlukarşılanacağıbildiriliyordu.Notada,boğazlardan,azınlıklardanveMilletlerCemiyeti'negirmemizdendesözediliyordu.Konferansıntoplanmasındanönce,Yunanbirliklerinin,İtilâfDevletlerikomutanlarınınçizer kleribirhattıngerisineçekilmesiiçin,İtilâfDevletleri'ninnüfuzunukullanacağınasözaerilmektevebukonudagörüşülmeküzereMudanyaveyaİzmit'tebirtoplantıyapılması

teklifedilmekteydi.

İÇİNDEKİLER|BÜYÜKTAARRUZVEBAŞKOMUTANLIKSAVAŞIVEMUDANYAKONFERANSIMUDANYAKONFERANSI29Eylül1922tarihinde,bunotayaverdiğimkısabircevapta,MudanyaKonferansı'nıkabulettiğimibildirdim.FakatMeriçnehri'nekadarTrakya'nınderhalbizegeriverilmesiniistedim.3EkimdetoplanmasınınuygunolacağınısöylediğimMudanyaKonferansı'na,BaşkomutanlıkadınaolağanüstüyetkiyleBatıCephesiOrdulanKomutanıİsmetPaşa'yıde.legetayinettiğimibildirdim.Bunotayahükûmetçede4Ekiml922tarihlietraflıbircevapverildi.Bucevapta,konferansyeriolarakİzmirteklifedildi.Boğazlarmeselesidolayısıyla,Rusya,UkraynaveGürcistanCumhuriyetleri'nindedavetiistendi.Diğerkonularüzerindekigörüşlerimizdeanaçizgileriylebildirildi.Mudanya'da,İsmetPaşa'nınbaŞkanlığıaltında,İngilizdelegesiGeneralHarrington,FransızdelegesiGeneralCharpy,İtalyandelegesiGenera1MonbeI1i'ninkatıldıklarıkonferanstoplandı.Birhaftakadarsürentartı$malıgörüşmelerdensonra,11Ekimde,MudanyaAteşkesAnlaşmasıimzalandı.Böylece,Trakyaanavatanakatılmışoldu.Efendiler,zaferdensonra,bizimİzmir'dekisiyasîtemaslarımızüzerine,Ankara'daBakanlarKurulu'nundahadoğrusubazıbakanlarıntelâşlıbirdurumagirdiklerifarkedildi.Askerîgöreviminsonbulmuşolduğunu,bundansonrakisiyasiişlerinBakanlarKurulu'naaitolduğunuhissettirecekşekilde,beniAnkara'yadavetettiler.Halbuki,neaskerîgörevimsonbulmuştunedesiyasîvediplomatikkonularlailgilenmekveuğra$maktankendimiaIabilirdim.Bubakımdan,İzmir'denordununbaşındanvebaşlattığımsiyasîilişkilerdenuzaklaşamazdım.Bundandolayıdırki,benimlegörüşmekisteğindebulunanvebundadirenenhükûmetüyelerininveyailgilibakanlarınİzmir'eyanımagelmeleriniteklifettim.HükûmetBaşkanıRaufBey'leDışişleriBakanıYusufKema1Beygeldiler.RaufBey,İzmir'debanabazıözeldileklerinidebildirdi.Sözgelişi,A1iFuatPaşaileRefetPaşa'nın,zaferdolayısıylaterfiettirilmelerinivekendilerineuygunbirergörevverilerekmemnunedilmeleriniricaettiler.Bildiğinizüzere,muharebedenönceA1iFuatveRefetPaşa'larınbuharekâtakatılmalarıiçintürlüyollarlateşebbüstebulunmuştum;fakatbaşaramadım.Zaferdendolayı,Muharebe'defülenhizmetedipliyakatgöstermişolankomutanlarvesubaylarterfiettirilmekvetakdiredilmeksuretiyleelbetteödüllendirilmişlerdi.Askerîharekâtakatılmaktankaçınankimselerindebizzatoradabulunanlarlabirlikteödüllendirilmelerielbettekötüetkiyapabilirdi.Kısacası,RaufBey'edilekleriniyerinegetiremeyeceğimisöyledim.FakatA1iFuatPaşa,MeclisİkinciBaşkanıbulunduğunagöre,mevkiivegörevikendisinimemnunedebilecekbirseviyedeidi.Yalnız,açıktabulunanRefetPaşaiçinuygunbirgörevbulmayaçalışacağımasözverdim.Kendisiniİzmir'edavetetmesinisövledim.RefetPaşa,İzmir'egelmişti.Fakatbugeli$tambenimAnkara'yadöndüğümgeceyerastladığıiçinkendisiyleoradagörüşmeimkânıolamadı.

İÇİNDEKİLERLOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİ BarışKonferansı'nagöndereceğimizdelegeler İsmetPaşa'nınDışişleriBakanlığı'naveDelegelerHey'etiBaşkanlığınaseçilmesi Lozan(Lausanne)BarışKonferansı'nadavet Saltanatınkaldırılması RaufBey'inSaltanatveHilafetkonusundakidüşüncesi Meclis'teSaltanatınkaldırılmasıgörüşülürkenRaufBey'everdiğimrol LozanBarışKonferansı'naTevfikPaşavearkadaşlarıdakatılmakistiyordu

Çıkarlarınıkirlibirtahtınçürümüş,çökmüşayaklarınasarılmaktabulanlar OsmanlıSaltanatı'nınkaldırılmasıkararınınverildiğigün,Teşkilat-ıEsasiye,Şer'iyeveAdliyekomisyonlarınınortaktoplantısı KarmaKomisyon'aanlattığımgerçek OsmanlıSaltanatı'nınyıkılışvegöçüşmerasimininsonsafhası HainVahdettinbirİngilizharpgemisiyleİstanbul'dankaçıyor AsilbirmilletiutanılıcakbirdurumadüşürensefilAbdülmecitEfendi'ninBüyükMilletMeclisi'nceHalifeseçilmesi AbdülmecitEfendi,babasınınadıdolayısıyladaolsa"Han"ünvanındanvazgeçemiyor Halifeolacakzatınsıfatveyetkisineolacaktı Türkhalkıkayıtsızveşartsızhakimiyetinesahiptir LozanBarışKonferansı OsmanlıDevleti'nindünyagözündehiçbirdeğerikalmamıştı Halkıniçindebulunduğupsikolojiyi,düşünceeğilimlerinibirdahaincelemekiçinhalklayakındantemasageçmek MilliHakimiyetileHilafetmakamınındurumlarıveilişkileriHalifeolanzatıümitlendirecekbağlılıkgösterileri DinoyunuaktörleriHalife'yibütünİslamdünyasınahükümdaryapmakistiyorlardı Hilafetkonusundahalkınşüpheveendişesinigidermekiçinyaptığımaçıklamalar Teşkilat-ıEsasiyeKanunu'ndadüğümnoktaları

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİBARIŞKONFERANSI'NAGÖNDERDİĞİMİZDELEGELERRefetPaşa'yagörevverilmesi,dahasonraAnkara'danBursa'yagidişimsırasındaoldu.Efendiler,İzmir'denAnkara'yadönüşümde,başlıcaMudanyaKonferansıgörüşmeleriyleuğraşıldı.BiryandandaBakanlarKurulu'nda,Meclis'tevekomisyonlardaBarışKonferansı'nagönderilebilecekdelegelerhey'etisözkonusuoluyordu.BakanlarKumluBaşkanıRaufBey,DışişleriBakanıYusufKemalBeyveSağlıkBakanıbulunanRızaNurBey,gidecekdelegelerhey'etinintabiiüyelerigibigörülüyordu.Ben,bukonudadahakesinbirgörüşvekararımıtespitetmemiştim.Ancak,RaufBey'inbaşkanlığıaltındakibirhey'etinbizimiçinhayatiönemiolanbirkonudabaşarıkazanabileceğindeneminolamıyordum.RaufBey'indekendisinizayıfgörmekteolduğunuhissediyordum.MüşavirolarakİsmetPaşa'nınyanınaverilmesiniteklifetti.Buteklifleilgiligörüşümübelirtirken,"İsmetPaşa'danmüşavirolarakeldeedilecekyararsınırlıdır.İsmetPaşabaşkanolursakendisindenazamiölçüdeyararlanılabileceğinebendeinanıyorum"dedim.Bunoktaüzerindeuzunboylugörüşülmedi.OndansonraRaufBey,delegelerhey'etinekimleringireceğikonusundakitürlüçalışmalarınadevamettiler.Benbunaönemverirgörünmedim.MudanyaKonferansısonaermişti.İsmetPaşaveGenelkurmayBaşkanıFevziPaşaBursa'dabulunuyorlardı.KendileriylegörüşmeküzereBursa'yagittim.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİİSMETPAŞA'NINDIŞİŞLERİBAKANLIĞI'NAVEDELEGELERHEY'ETİBAŞKANLIĞINASEÇİLMESİBursa'yagiderkenyanımdaMilliSavunmaBakanıKazımPaşavardı.DoğudaaleyhindekiçeşitlitepkivegösterilerdolayısıylagörevyapmaimkanınıbulamadığındanAnkara'yagelmeyemecburolanKazımKarabekirPaşaileİstanbul'dakendisinegörevvermeküzereRefetPaşa'yıdabirliktegötürdüm.Bursa'dakaldığımgünlerde,RefetPaşa'yı,bilindiğigibiIstanbul'agönderdim.İsmetPaşa'nında,mevcutbuncabilgimerağmen,delegelerhey'etinebaşkanlıkedipedemeyeceğinibirdahainceledim.MudanyaKonferansı'nınasılidareettiğiniayrıntılıolarakanlamayaçalıştım.İsmetPaşa'nınkendisinetasavvurlarımlailgilihiçbirkelime

söylemiyordum.Sonundakararımıolumluolarakverdim.İsmetPaşa'nınDelegelerHey'etiBaşkanıolabilmesiiçindahaönceDışişleriBakanıolmasınıuygungördüm.BunusağlamakiçindoğrudandoğruyaDışişleriBakanıYusufKemalBey'eözelvegizliolarakyazdığımbirşifrelitelgrafta.kendisininDışişleriBakanlığı'ndançekilmesiniveyerineİsmetPaşa'nınseçilmesini,bizzatyardımcıolmasınıricaettim.Ankara'danhareketetmedenönce,YusufKema1Bey,bana,DelegelerHey'etiBaşkanlığınıeniyiİsmetPaşa'nınyapabileceğinisöylemişti.YusufKema1Bey'den,kendisinebildirdiğimricamıyerindebularakgereğiniyerinegetirmeyeçalıştığınıbildirenbircevapaldım.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİLOZAN(LAUSANNE)BARIŞKONFERANSI'NADAVETİşteondansonraidiki,İsmetPaşa'ya,biroldubittişeklindeDışişleriBakanıolacağınıveondansonradaBarışKonferansı'naDelegelerHey'etiBaşkanıolarakgideceğinisöyledim.Paşa,birdenbireşaşırdı.Askerolduğunusöyleyereközürdiledi.Ensonundateklifimiemirsayarakboyuneğdi.TekrarAnkara'yadöndüm.Busırada,İtilafDevletleritarafından,28Ekim1922'deLozan'datoplanacakolanBarışKonferansı'nadavetedildik.ItilafDevletleri,halaİstanbul'dabirhükümettanımakistiyorveonudabizimlebirliktekonferansadavetediyordu.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİSALTANATINKALDIRILMASIBubirliktedavetedilmedurumu,şahsisaltanatınkaldırılmasıişinikesinolaraksonuçlandırdı.Ger-çektende1Kasım1922tarihlikanungereğince,hilafetilesaltanatbiribirindenayrıldı.Ikibuçukyılıaşanbirzamandanberifiilenhükmünüyürütenmillisaltanatınvarlığıkabuledildi.Hilafet,açıklıkkazanmışbirhakkasahipolmaksızınbirsüredahabırakıldı.Efendiler,bukonudazabıtlarageçmişyeterincebilgivardır.Konununözelyönleriileilgilinoktalar,belkiyücehey'etiniziilgilendirirdüşüncesiyle,bazıbilgilersunacağım:Bilindiğigibi,"saltanat"ve"hilafet"makamlarıayrıayrıvebirleşmişolarakönemlimeselelerdensayılmaktaydı.Bunudoğrulayanbirhatıramıanlatayım:1Kasım1922tarihindenönce,muhalifler,Meclisçevresindebenimsaltanatıkaldıracağımyolundatelaşlıveheyecanlıpropagandayapıyorlardı.RaufBey,birgünMeclis'tekiodamagelerekbenimlebazıonemlikonularıgörüşmekistediğiniveakşamKeçiören'deRefetPaşa'nınevinegidersemdahagüzelkonuşabileceğimizisöyledi.RaufBey'inteklifinikabulettim.FuatPaşa'nındaoradabulunmasınaizinvermemiistedi.Onudauygungördüm.RefetPaşa'nınevindedörtkişitoplandık.RaufBey'dendinledikleriminözetişuydu:Meclis,SaltanatmakamınınbelkideHilafet'inortadankaldırılmasıgörüşününbenimsenmişolduğuendişesiyleüzgündür.Sizdenvesizinileridebenimseyeceğiniztutumdanşüpheetmektedir.BubakımdanMeclis'evedolayısıylamilletkamuoyunagüvenvermenizgerektiğineinanıyorum.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİRAUFBEY'İNSALTANATVEHİLAFETKONUSUNDAKİDÜŞÜNCESİRaufBey'densaltanat

vehilafetkonusundakikanaatvedüşüncesininneolduğunusordum.Verdiğicevaptaşuaçıklamalardabulundu:Ben,dedi,saltanatvehilafetmakamınavicdanımlaveduygularımlabağlıyım.Çünkübenimbabam,Padişahınekmeğivenimetiyleyetişmiş,OsmanlıDevleti'ninilerigelenadamlarısırasınageçmiştir.Benimdekanımdaonimetinzerrelerivardır.Bennankördeğilimveolmam.Padişah'abağlılıkborcumdur.Halifeyebağlılığımiseterbiyemgereğidir.Bunlardanbaşka,genelbirgörüşümdevardır.Bizdemilletivekamuoyunueldetutmakgüçtür.Bunuancak,herkesinerişemeyeceğikadaryüksekgörülmeyealışılmışbirmakamsağlayabilir.0dasaltanatvehilafetmakamıdır.Bumakamıortadankaldırıponunyerinebaşkaniteliktebirmakamgetirmeyeçalışmakfelaketevebüyükacılarayolaçar.Budaasladoğruolamaz.RaufBey'densonra,karşımdaoturanRefetPaşa'nıngörüşünüsordum.RefetPaşa'danaldığımcevapşuydu:"RaufBey'indüşüncevegörüşlerininhepsinekatılırım.Gerçektendebizdepadişahlıktanvehalifeliktenbaşkabiridareşeklisözkonusuolamaz."Ondansonra,FuatPaşa'nındüşüncesiniöğrenmekistedim.Paşa.Moskova'danyenidöndüğünden,durumu,halkınduyguvedüşüncelerinidahayeterinceincelemeyevakitbulamadığındansözederek,görüşülenkonuüzerindekesinbirdüşüncevegörüşilerisüremeyeceğinibildirdiveözürdiledi.Ben,karşımdakilerekısacaşucevabıverdim:"Üzerindedurduğunuzkonubugününişideğildir.Meclis'tebazılarınıntelaşveheyecanakapılmalarınadagerekyoktur.RaufBey,bucevabımdanmemnungöründü.Fakatşuveyabuşekildebukonuetrafındakigörüşmelereyinedevamedildi.Akşamüzeribaşlayankonuşmalarımız,bütüngece,sabahakadaruzadı.RaufBey'inbirşeyisağlamabağlamakistediğinihissettim.BenimhilafetvesaltanatveilerideşahsenalabileceğimdurumlailgiliolarakkendilerinesöylediğimveinandırıcıbulduklarısözleribanakürsüdenbizzatMeclis'ekarşısöyletmek...KendilerinesöylediğimsözleriolduğugibiMeclis'ekarşısöylemektedebirsakıncagörmediğimibildirdim.üstelikbusözlerikurşunkalemlebirkağıtparçasınayazarakertesigünbirsırasınıdüşürüpMeclis'tesöyleyeceğimesözverdim.Verdiğimbusözüyerinedegetirdim.Benimbukonuşmammuhaliflerce,RaufBey'inbaşarısıolaraksayılmışvekendisitakdiredilmiş...

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİMECLİS'TESALTANATINKALDIRILAMSIGÖRÜŞÜLÜRKENRAUFBEY'EVERDİĞİMROLEfendiler,belkibirtakımkimseleregöre.RaufBey,üzerinealdığıgöreviyerinegetirmişti.Bendeaçıkladığımüzere,genelvetarihigöreviminogüneaitsafhasınıtamamlamıştım.Ancak,genelgöreviminemrettiğiasılnoktayıhedefeulaştırmakveuygulamayageçmekgerektiğizamandaaslakararsızlığadüşmedim.TevfikPaşa'nıntelgraflarıdolayısıylasaltanatıhilafettenayırmayaveöncesaltanatıkaldırmayakararverdiğimzaman,ilkyaptığımişlerdenbiride,derhalRaufBey'i,Meclis'tekiodamaçağırmakoldu.RaufBey'in,RefetPaşa'nınevindesabahlarakadardinlediğimdüşüncevegörüşlerinihiçbilmiyormuşumgibidavranarak,ayakta,kendisindenşuistektebulundum:"Hilafetvesaltanatıbiribirindenayıraraksaltanatıkaldıracağız!Bunundoğruolduğukonusundakürsüdenbirkonuşmayapacaksınız!"RaufBeyilebundanbaşkabirtekkelimekonuşmadık.RaufBeyodamdançıkmadanönce,aynımaksatlaçağırmışolduğumKazımKarabekirPaşageldi.Ondandaaynışekildekonuşmasınıricaettim.Efendiler,otariheaitMeclistutanaklarındagörüldüğüüzere,RaufBey,kürsüdenbirikidefagörüştüvehattasaltanatınkaldırıldığıgününbayramolarakkabuledilmesiteklifinideortayaattı.

Buradabirnokta,kafalardadüğümolarakkalabilir.Bana,Padişah'abağlılığıborçbildiğinden,saltanatmakamıyerinebaşkaniteliktebirmakamıngetirilmesineçalışmanınfelaketevebüyükacılarayolaçacağınısöylemişolanRaufBey,benimyenikararımıöğrendiktensonravehelekararımındesteklenmesivesaltanatınkaldırılmasıiçinMeclis'tebirkonuşmayapmasınıteklifetmemkarşısında,nedüşündüğünübilesöylemedenboyuneğmiştir.Bututumvedavranışnasılyorumlanabilir'RaufBeyeskiinançvegörüşlerinideğiştirmişmiydi'Yoksabugörüşierindeesasensamimideğilmiydi'Buikinoktayıbiribirindenayırmakvebiriüzerindekesinbiryargıyavarmakgüçtür.Efendiler,böyleşüphelibiryargıdabulunmayagirişmektense,durumundahaiyianlaşılmasınıkolaylaştıracakbazısafhaları,işlemlerivetartışmalarıyüksekhey'etinizehatırlatmayıtercihederim.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİLOZANBARIŞKONFERANSI'NATEVFİKPAŞAVEARKADAŞLARIDAKATILMAKİSTİYORDUDahaöncebilginizesunmuştumki,saltanatınkaldırılması,LozanKonferansı'naIstanbul'dandabirdelegelerhey'etinindavetedilmesiveIstanbul'un,yaniVahdettin,TevfikPaşavearkadaşlarınındaböylebirdaveti.Türkmilletininbüyükemeklerle,fedakarlıklarlaeldeettiğikazançlarıküçültmek,belkideanlamsızkılmakpahasınadaolsa,kabuletmelerindenilerigelmişti.TevfikPaşa,öncebanabirtelgrafçekti.17Ekim1922tarihlibutelgrafta,TevfikPaşa,kazanılanzaferin,bundanböyleİstanbulileAnkaraarasındaanlaşmazlıkveikiliğikaldırmışvemillibirliğimizisağlamışolduğunuyazıyordu.YaniTevfikPaşademekistiyorduki"memlekettedüşmankalmadı;ohalde,padişahyerinde,hükümetonunyanında;milletedüşenindebumakamlarınvereceğiemirlereuymaktır.Böyleoluncada,elbettebirliğeengelbirşeykalmamışolur."Yalnız,TevfikPaşa.Ankara'danbirazdahayardımistemekakıllılığınıgösteriyordu.0da,BarışKonferansı'naİstanbulileAnkara'nınbirliktedavetedilmişolmasıdolayısıyla,dahaöncebendençokgizlitalimatalmışbirkimsenineldengelensür'atleİstanbul'agönderilmesinisağlamaktı(Belge:260).TevfikPaşa'yaverilmeküzere,İstanbul'daHamitBey'eçektiğimtelgrafla"TevfikPaşavearkadaşlarınındevletinsiyasetinibulandırmaktanvazgeçmemelerininnebüyükbirsorumlulukdoğuracağınınaşikarbulunduğunu"bildirdim(Belge:261).Neyazıkki,HamitBey,butelgrafınaynenTevfikPaşa'yabildirilmesigerektiğindekararsızlığadüşmüş,bunukendisinegönderilentalimatsanmış;bununlabirliktebutelgrafımdayazılanlarçerçevesinde,TevfikPaşa'yaüçgüniçindebeşdefatebligattabulunmuş;hattaTevfikPaşaveçalışmaarkadaşlarınınkonferansadelegegöndermeleriiçingazetelere,ajanslara,verilmesigerekendemecinesaslarınıbildirenbirmüsveddeyibilekendilerinegöndermiş(Belge:262).

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİÇIKARLARINIKİRLİBİRTAHTINÇÜRÜMÜŞ,ÇÖKMÜŞAYAKLARINASRILMAKTABULANLARBütünçıkarlarınıyalnızkirlibirtahtınçürümüşçökmüşayaklarınasarılmaktagören,TevfikPaşavebenzeripaşalardankuruluVahdettinHükümeti'nin,gizlimaksatlarınıneolursaolsunkabulettirmektenbaşkahiçbirşeyleuğraşmadıklarıanlaşılıyordu.TevfikPaşa,bana

çektiğitelgrafaverilencevaptanhaberiolmadığınıbildirdiktensonra,doğrudandoğruya29Ekim1922tarihlitelgrafıylaveSadrazamünvanıylaMeclisBaşkanlığı'nabaşvurdu(Belge:263).Butelgraftayazılanlar,OsmanlıdevrininTevfikPaşa'larınayaraşırbirbiçimdeydi.TevfikPaşavearkadaşları,butelgraflarında,kazanılanbaşarınıneldeedilmesinehizmetettiklerindenbahsedecekkadarcesaretgösterebilmişlerdir.Efendiler,gayrimeşruolarak,OsmanlıDevlet'ininHükümetiadınıtaşımakgafletindebulunanTevfikPaşa,AhmetİzzetPaşavebenzerlerindenkurulusonOsmanlıHükümetiüzerindedahafazladurmanınbiryararıyoktur.SözüMeclisgörüşmelerinegetireceğim.Üzerindedurduğumuzkonudolayısıyla,Meclis'te30Ekim1922günügörüşmelerbaşladı.Birçokkonuşmacıbirçokşeylersöyledi.Istanbul'dakiOsmanlıHükümet'lerinielealdılar.FeritPaşadevresindensonraTevfikPaşaperdesininaçıldığınıvebuperdeyiaçanlarınidraktenyoksun,vicdandanyoksunbirtakıminsanlarolduğunubelirterek,buadamlaragerekenkanuniişleminyapılmasınıistediler."Böylebiranlayıştaolan,yanibizebukadarahmakçatekliflerdebulunankimseler-...-gerçektenBabıali'nintarihikimliğineimzasınıkoyanveherşeydençokorayabağlıolanşahıslardır..."dediler.İstanbul'dahükümetadınıvekimliğinitakınanadamların;Hıyanet-iVataniyeKanunu'nagörecezalandırılmalannıisteyenönergelerokundu.Efendiler,OsmanlıImparatorluğu'nunyıkılmışolduğunu,yenibirTürkiyeDevleti'nindoğduğunu,Teşkilat-ıEsasiyeKanunugereğincehakimiyethaklarınınmilleteaitbulunduğunuifadeedenbirönergehazırlandı.Sekseniaşkınarkadaşaimzaettirildi.Buönergedebenimdeimzamvardır.Buönergeokunduktansonra,ciddiolarakmuhalifdurumageçenlerinbaşındaikikişivardı.BunlardanbiriMersinMilletvekilibulunanSalahattinBey'dir.İkincisi,İzmir'deasılanZiyaHurşit'tir.BunlarSaltanat'ınkaldırılmamasıgörüşündeolduklarınıaçıkcabelirttiler.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİOSMANLISALTANATININKALDIRILMASIKARARININVERİLDİĞİGÜN,TEŞKİLAT-IESASİYE,ŞER'İYEVEADLİYEKOMİSYONLARININORTAKTOPLANTISIEfendiler,31Ekım1922günüMeclistoplanmadı.0günMüdafaa-iHukukGrubutoplantısıoldu.Butoplantıda,OsmanlıSaltanatı'nınkaldırılmasınınzaruriolduğunuanlattım.1Kasım1922günüyapılanMeclistoplantısında,aynıkonuuzuntartışmalarauğradı.Meclis'tedegenişbirkonuşmayapmakgereğiniduydum(Belge:264).İslamveTürktarihindenörneklervererekhilAfetvesaltanatınayrılabileceğini,millihakimiyetvesaltanatmakamınınTürkiyeBüyükMilletMeclisiolabileceğini,tarihiolaylaradayanarakaçıkladım.Hülagü'nünHalifeMu'tasım'ıidamettirerekyeryüzündehilafetefiilensonverdiğinive1517'deMısır'ıalanYavuz,ünvanıhalifeolanbirmülteciyeönemvermeseydi,hilafetünvanınıngünümüzekadarmiraskalmışbulunamayacağınıanlattım.Bundansonrabukonuileilgiliönergelerüçkomisyona,Teşkilat-ıEsasiye,Şer'iyeveAdliyeKomisyonları'nagönderildi.Buüçkomisyonüyelerininbirarayagelip,konuyubizimgüttüğümüzmaksadauygunbirçözümebağlamasıelbettegüçtü.Durumuyakındanvebizzattakipetmekgerekti.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİ

KARMAKOMİSYONAANLATTIĞIMGERÇEKÜçkomisyonbirodadatoplandı.BaşkanlığınaHocaMüfitEfendi'yiseçti.Konuyugörüşmeyebaşladılar.Şer'iyeKomisyonu'ndabulunanhocaefendiler,hilafetinsaltanattanayrılamayacağını,bilinensafsatalaradayanarakiddiaettiler.Buiddialarınyersizliğiniortayakoyupçürütmekiçinserbestçekonuşabilecekolanlarortayaçıkargörünmediler.Biz,çokkalabalıkolanbuodanınbirköşesindetartışmalarıdinliyorduk.Buşekildekigörüşmelerinistenilensonucavarmasınıbeklemekboşunaydı.Bunuanladık.Sonunda,karmakomisyonbaşkanındansözistedim.Önümüzdekisıranınüstüneçıktım.Yükseksesleşukonuşmayıyaptım:"Efendim,dedim,hakimiyetvesaltanathiçkimsetarafından,hiçkimseyeilimgereğidirdiye,görüşmevetartışmaylaverilmez.Hakimiyet,saltanat,kuvvetle,kudretlevezorlaalınır.Osmanoğulları,zorlaTürkmilletininhakımıyetvesaltanatınaelkoymuşlardır.Buzorbalıklarınıaltıyüzyıldanberisürdürmüşlerdir.ŞimdideTürkmilletibusaldırganlaraisyanederekveartıkdurdiyerek,hakimiyetvesaltanatınıfiilenkendielinealmışbulunuyor.Bubiroldubittidir.Sözkonusuolan,milletesaltanatını,hakimiyetinibırakacakmıyız,bırakmayacakmıyızmeselesideğildir.Mesele,zatenoldubittihalinegelmişolanbirgerçeğikanunlaifadedenibarettir.Bumutlakaolacaktır.Buradatoplananlar.Meclisveherkesmeseleyitabiiolarakkarşılarsa,sanırımkiuygunolur.Aksitakdirde,yinegerçek,usulüneuygunolarakifadeedilecektir.Fakat,belkidebazıkafalarkesilecektir.İşinilimyönünegelince,hocaefendilerinmerakveendişeyekapılmalarınayeryoktur.Bukonuda"ilmiaçıklamalardabulunayım"dedimveuzunuzadıyabirtakımaçıklamalaryaptım.Bununüzerine,AnkaramilletvekillerindenHocaMustafaEfendi,"Affedersinizefendim,dedi,bizkonuyubaşkabakımdanelealıyorduk;açıklamalarınızlaaydınlandık"dedi.Konukarmakomisyoncaçözümebağlanmıştı.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİOSMANLISALTANATI'NINYIKILIŞVEGÖÇÜŞMERASİMİNİNSONSAFHASISür'atlekanuntasarısıhazırlandı.OgünMeclis'inikincioturumundaokundu.Adokunarakoyakonmasıteklifinekarşı,kürsüyeçıktım.Dedimki,"Bunagerekyoktur.Memleketvemilletinistiklâliniebedîolarakkoruyacakilkeleri,yüceMeclis'inoybirliğiilekabuledeceğinisanırım.""Oya"sesleriyükseldi.Sonunda,başkanoyasunduve"oybirliğiilekabuledilmiştir"dedi.Yalnızolumsuzlukbildirenbirsesişitildi:"Benmuhalifim!"Buses"sözyok"sesleriyleboğuldu.İşteEfendiler,OsmanlıSaltanatı'nınyıkılışvegöçüşmerasimininsonsafhasıböylegeçmiştir.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİHAİNVAHDETTİNBİRİNGİLİZHARPGEMİSİYLEİSTANBUL'DANKAÇIYOR17Kasım1922tarihliresmîbirtelgrafınilkcümlesişuydu:"VahdettinEfendibugecesaraydanayrılmıştır."Butelgrafınbirikicümlesinidaha18Kasım1922gününeaitMeclistutanaklarındaokumuşsunuzdur.Fakattelgrafınaslında,buayrılışakimlerinyardımetmişolabileceğinden,kutsalemanetlerinnasılkorunacağındanvedahabaşkahususlardanbahsedenalttarafıdavardır.AynıgünMeclis'teokunmuşbirmektupsuretiyleonaekli-ajans-larlayayınlanmışbirbildirisuretinidezabıtlardanbirdahaokuyalım:17.11.l922MektupSureti

Birnüshasınıilişikolaraksunduğumresmibildirideaçıklandığıgibi,Zâtışâhâne,İngiltere'ninkoruyuculuğunasığınarakbirİngilizharpgemisiyleİstanbul'danayrılmıştır....İmza:HarringtonMektubaEkliBildiriSuretiResmenbildirilirki,Zâtışâhâne,bugünküdurumkarşısındahürriyetvehayatınıtehlikedegördüğünden,bütünMüslümanlarınhalifesisıfatıylaİngilizhimayesiniveaynızamandaİstanbul'danbaşkabiryeregötürülmesiniistemiştir.Zâtışâhâne'ninisteğibusabahyerinegetirilmiştir.Türkiye'dekiİngilizKuvvetleri'ninBaşkomutanıGeneralSirCharlesHarrington,(SörÇarlzHarrington)Zâtışâhâne'yialmayagiderekbirİngilizharpgemisinekadarkendisineeşliketmişveZâtışâhâne,vapurdaAkdenizFilosuGenelKomutanıAmiralSirDeBrook(SörBruk)tarafındankarşılanmıştır.İngilizFevkalâdeKomiserVekiliSirNewillHenderson,Zâtışâhâne'yigemideziyaretederekKralBeşinciGeorge'abildirilmeküzerearzularınısormuştur.GeneralHarrington'unUlviyeSultanadındabirhanımagönderdiğiFransızcabirmektupdavardır.Bumektup,hiçbirkarşılıkverilmemişolduğunotuylaRefetPaşa'yagönderilmiş.Oda,25Kasım1922tarihindebizebirsuretinigöndermişti.FransızcamektubunbizegönderilenTürkçesuretişudur:SultanHanımefendiHazretleri,ŞusıralardaMalta'yayaklaşmaktaolanPadişahHazretleri'nden,ailesinindurumuhakkındabilgiricaedenbirtelsizaldım.Bukonuda,geçenCumartesiYıldız'danbilgialmışveKadınefendiHazretleri'ninsağlıkveneş'elerininyerindeolduğunuöğrenmişvederhalZâtışâhâne'yearzetmiştim.EğerPadişahHazretleri'ninailelerihakkındayenibilgilerlûtfederseniz,onudaderhalZâtışâhâne'yesunmaklamutlulukduyarım.Zâtışâhâne'niniçindebulunduklarıgüçlüklerdolayısıyla,ensamimîdileklerimiKadınefendiHazretleri'nevepekmuhteremailelerinesunmamaizinvermeniziveenderinsaygıvetazimleriminkabulünüricaedcrim.İmza:HarringtonEfendiler,busonmektup,üzerindedurulmayadeğerniteliktedeğildir.Bundanbaşka,GeneralHarrington'un,İstanbul'dakiaskerîmemurumuzayazdığımektupileekindeyazılanlarüzerindegörüşbelirtmeyidegereksizbulurum.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİASİLBİRMİLLETİUTANILACAKBİRDURUMADÜŞÜRENSEFİLKamuoyunugerçekdurumlakarşıkarşıyabırakmayıtercihederim.Ozaman,Saltanat'ıatadanoğulageçirmekgibiyanlışbirusulünsonucuolarak,büyükbirmakam,tantanalıbirünvankazanabilmişbirsefilin,gururuçokyüksekasilbirmilletinasılutanılacakbirdurumadüşürebileceğikendiliğindenanlaşılır.Gerçektende,hernesebepleveneşekildeolursaolsun,Vahdettingibihürriyetinivehayatınımilletiiçindetehlikedegörebilecekkadarâdibiryaratığın,birdakikabileolsa,birmilletinbaşındaolduğunudüşünmeknehazindir!Şükredeğerbirdurumdurki,bualçak,mirasınakonduğuSaltanatmakamındanmillettarafındanatıldıktansonra,alçaklığınısonunakadargetirmişoluyor.Türkmilletininbuişteöncedavranmasıelbettetakdiredeğer.Âciz,âdi,duyguveanlayıştanyoksunbiryaratık,kendisinikabuledenherhangibiryabancınınkoruyuculuğunasığınabilir;ancak,böylebiryaratığınbütünMüslümanlarınHalifesisıfatınıtaşıdığınıifadeetmekelbettedoğrudeğildir.Böylebirdüşüncetarzınındoğruolabilmesi,öncelikle,bütünMüslümanmilletlerinesirolmalarışartınabağlıdır.Halbuki,dünyadagerçekböylemidir'BizTürkler,bütüntarihimizboyuncahürriyetveistiklâlesembololmuşbirmilletiz!Değersizhayatlarınıikibuçukgündahafazlavesefilcesürükleyebilmekiçin,hertürlü

düşkünlüğekatlanmaktabirsakıncagörmeyenhalifeleroyununudasahnedenkaldırabildiğimizigösterdik.Böylece,devletlerin,milletlerinbiribirleriyleolanilişkilerinde,şahısların,özelliklebağlıbulunduklarıdevletvemilletinzararınadaolsaşahsîdurumlarındanvekendihayatlarındanbaşkabirşeydüşünemeyecekpespavelerinherhangibirönemiolamayacağışeklindekibilinengerçeğibirdefadahaortayakoymuşolduk.Milletlerarasındakiilişkilerdemankenlerdenyararlanmayönteminerağbetetmedevrinesonvermekmedenîdünyanınsamimîbirdileğiolmalıdır.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİABDÜLMECİTEFENDİ'NİNBÜYÜKMİLLETMECLİSİ'NCEHALİFESEÇİLMESİSaygıdeğerEfendiler,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ncekaçakHalife'ninhalifeliğikaldırıldı.Yerine.sonuncuhalifeolanAbdülmecitEfendiseçildi.Meclis'çe,yenihalifeseçilmedenönce,seçilecekşahsındapadişahlıksevdavedavasınakatılarak,herhangibiryabancıdevletesığınmasıihtimaliniortadankaldırmakgerekiyordu.Bununiçinİstanbul'dabulunangörevlimizRefetPaşa'ya,AbdülmecitEfendiilegörüşerekvehattâelindenTürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninhilâfetvesaltanatlailgilikararınıtamamenkabulettiğinibildirenbirbelgealarakgöndermesiniyazdım.Buyazdıklarımyapılmıştır.18Kasım1922günü,İstanbul'daRefetPaşa'yabirşifrelitelgraflaverdiğimtalimattabaşlıcaşunoktalarıbelirtmiştim:"AbdülmecitEfendi,Halife-iMüslimînünvanınıkullanacaktır.Buünvanabaşkabirsıfatvekelimeeklenmeyecektir.İslâmdünyasınaduyurulmaküzerehazırlayacağıbirbildiriyi,sizinaracılığınızlaöncebizeşifreolarakbildirecektir.Bubildiri,onaylandıktansonrayineşifreilevesizinaracılığınızlakendisinebildirilecek,ondansonrayayınlanacaktır.Bubildirimetnindebaşlıcaşunoktalaryeralacaktır:a)TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninkendisinihalifeliğeseçmesindendolayımemnunolduğuaçıkçasöylenecektir.b)VahdettinEfendi'ninharekettarzıetraflıolarakelealınıpkötülenecektir.c)Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'nun10.maddesinekadarolanhükümleri,uygunbirbiçimdeaçıklanarakveönemliolanifadeleriolduğugibitekrarlanarakTürkiyeDevleti'nin,BüyükMilletMeclisi'ninveHükûmeti'ninkendinehasniteliğininveidareşeklininTürkhalkıvebütünİslâmdünyasıiçinenyararlıveenuygunrejimolduğubelirtiliptespitedilecektir.d)Türkiyemillîhalkhükûmetiningeçmiştekihizmetlerindenveyararlıçalışmalarındanövücübirdillebahsedilecektir.e)Bubildiride,belirtilennoktalardışında,siyasîsayılabilecekbirnoktavedüşüncesözkonusuedilmeyecektir.19Kasım1922tarihliaçıkbirtelgraflada,AbdülmecitEfendi'ye:"TürkiyeDevleti'ninhâkimiyetinikayıtsızşartsızmilleteverenTeşkilât-ıEsasiyeKanunugereğince,yürütmegücüveyasamayetkisikendisindebelirmişvetoplanmışbulunan,milletintekvegerçektemsilcilerindenkuruluTürkiyeBüyükMilletMeclisi'nin1Kasım1922tarihindeoybirliğiilekabulettiğigerekçeveilkelerçerçevesindeveYüceMeclis'in18Kasım1922tarihlioturumundahalifeliğeseçilmişolduğunubildirdim.19Kasım1922tarihlibirşifrelitelgraflaRefetPaşa,çektiğimiztelgraflaracevapveriyordu.AbdülmecitEfendi:"imzasınınüstündeHalife-iMüslimînveHâdimü'1-HaremeynünvanlarınınbulunmasınınveCumaselâmlığındahil'âtgiymesininveFatih'inkigibibirsarıksarınmasınınmümkünveuygunolacağıgörüşünüilerisürmüş.İslâmdünyasınayayınlayacağıbildirimetninde,VahdettinEfendihakkındabirşeysöylemeyeceğinibildirmiş.Bildiriİstanbulgazetelerinde

yayınlanırken,TürkçesiilebirlikteArapçayaçevrilmişvemetninindeyayınlatılmasıgörüşünüortayaatmış.RefetPaşa'ya,20Kasım1922günümakinebaşındaverdiğimcevapta,"Halife-iMüslimîn"ünvanıylabirlikte"Hâdimü'1-Haremeyni'ş-şerifeyn"ünvanınınkullanılmasınıdauygunbulduğumusöyledim.CumatörenindeFatih'inkıyafetinegirmesiniuygunsuzbuldum.Redingotveyaistanbulingiyebileceğini,askerîüniformanınelbettesözkonusuolamayacağınıbildirdim.Yayınlanacakbildiride,Vahdettin'inadısöylenmedeneskihalifeninmanevîşahsiyetininvezamanındadüşülenkötüdurumundilegetirilmesiningerekliolduğunubildirdim.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİABDÜLMECİTEFENDİ,BABASININADIDOLAYISIYLADAOLSA"HAN"ÜNVANINDANVAZGEÇEMİYORRefetPaşa'dan,20KasımI922'dealdığımşifrelitelgrafınbirincimaddesinde,RefetPaşadiyorduki,AbdülmecitEfendi'nin29Rebiülevveltarihliyazısınınaltında"Halife-iResûlullahHâdimü'1-Haremeyni'ş-Şerifeyn"ünvanınınaltında"AbdülmecidBinAbdülazîzHan")imzasıkullanılmıştır.Efendiler,yaptığımızuyarıyıiyikarşıladığınıbildirmişolanAbdülmecitEfendi,"Halife-iMüslimîn"yerine"Halife-iResîılullah"vebabasınınadıdolayısıyla"Han"ünvanlarınıkullanmaktankendinialamamıştır.Birtakımdüşüncelerilerisürdüktensonrada,Vahdettin'leilgilidemeçtenvazgeçtiğini,çünkübaşkasınınkötüişlerinidilegetirmekşeklindebileolsa,butürlüdemeçlerinkendiprensipvekarakterineağırgeleceğininaşikârolduğunubildirmiş.Bunoktatelgrafınikincimaddesindeyeralmıştı,Telgrafınüçüncümaddesi,benimMeclisBaşkanısıfatıylakendisine,halifeliğeseçildiğinibildirentelgrafımayazdığıcevapniteliğindeidi.Bucevapta:"Ankara'daTürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMareşalGaziMustafaKemalPaşaHazretleri'nediye,doğrudandoğruyaşahsımahitapedenbirbaşlıkkullanılmıştı.Dördüncümaddede,İslâmdünyasınaduyuracağıbildirisuretivardı.Bubildirininyazıldığıİstanbul'un"Dârü'1-Hilâfetü'1-Âliyye"olduğudaözenlebelirtilmişti.21Kasım1922tarihlibirtelgrafta:"Halife-iResulûllahyerinedahaöncedebildirdiğimizgibiHalife-iMüslimîndenilecektir"dedik.Kendisine,halifeseçildiğinibildirentelgrafımızavereceğicevabınşahsımadeğilTürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanlığı'nayazılmasınıhatırlattık.Yazılarındasiyasîvegenelkonularlailgilikelimelerinbulunduğunu,bunlardankaçınılmasıgerektiğinibildirdik.Efendiler,önemsizayrıntılargibisayılmasıpekmümkünolanbuaçıklamalarımlaişaretetmekistediğimasılnoktaşudur:Ben,şahıshâkimiyetinedayanansaltanatınkaldırılmasındansonra,başkaünvanlaaynıniteliklebirmakamdanibaretolmasıgerekenhilâfetindeortadankaldırılmışolduğunukabulediyordum.Bunun,elverişlibirzamanvefırsattaaçıklanmasınıtabiîbuluyordum.HalifeseçilenAbdülmecitEfendi'ninbugerçektenbüsbütünhabersizolduğuiddiaedilemez.Özellikle,kendisininHalifeünvanıylasaltanatsürmesininimkânveşartlarınıhazırlayıpsağlayabileceklerinihayaledenlerinvarlığıdüşünülürse,AbdülmecitEfendi'ninvetabiîtaraftarlarınınsafvegafilolduklarızannınakapılmakhiçdedoğruolamazdı.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİHALİFEOLACAKZATINSIFATVEYETKİSİNEOLACAKTIŞimdi,arzubuyurursanız,HalifeseçimidolayısıylaMeclis'in18Kasım1922günlügizlioturumlarındageçengörüşmelerleilgilikısabirbilgivereyim:Meclis'tekonuyupekciddîveönemlisayanlarvardı.Özelliklehocaefendiler,kendiihtisaslarıileilgilibirkonubulduklarındançokdikkatliveuyanıkidiler.Birhalifekaçmış...Onumakamındanindirmekveyenisiniseçmek...Sonra,yenisiniİstanbul'dabırakmayıpAnkara'yagetirmek...Milletinvedevletinyakındanbaşınageçirmek...Kısacası,Halife'ninkaçmasıyüzündenTürkiye'devebütünİslâmdünyasındakarışıklıkçıkmışveyahutçıkacakmış...Onuniçintedbirleralınmalıimiş...şeklindedüşünceler,endişelerortayaatılıyordu.Bazıkonuşmacılardahalifeolacakzatınsıfatveyetkisininneolacağınıtespitgereğinden

sözediyorlardı.Görüşmevetartışmalarabendekatıldım.Konuşmalarımınçoğu,ilerisürülendüşüncelerecevapniteliğindeidi.Söyledikleriminözüşucümlelerdetoplanıyordu:Bukonufazlasıylatartışılıptahliledilebilir.Ancak,tartışmavetahlillerdenekadarilerigidersek,konuyuçözümebağlamaktadaokadargüçlükvegecikmelereuğrarız.Yalnız,şunoktayahepinizindikkatiniçekerim.BuMeclis,TürkhalkınınMeclisidir.BuMeclis'insıfatveyetkileriyalnızveancakTürkhalkınınveTürkvatanınınvarlığıvekaderiileilgiliveonlarüzerindeetkiyapabilir.Meclisimiz,kendikendinebütünİslâmdünyasınıiçinealanbirgüçvekudretesahipolamazEfendiler!TürkmilletiveonuntemsilcilerindenkurulmuşbulunanMeclis'imizkendivarlığını,halifeünvanınıtaşıyanveyataşıyacakolanbirzatınelineveremezvevermeyecektirEfendiler!Bundandolayıİslâmdünyasındakarışıklıkvarmışveyahutolacakmış.Bunlarınhepsianlamsızveyalansözlerdir.Kimsöylemişseyalansöylemiştir,yalansöylüyor."Busözümeitirazedenbirzatacevapverdimveaçıkçadedimki:-Senyalansöyleyebilirsin,yaratılışınbunaelverişlidir!Efendiler,ortalığıgürültüyevermeningereğiolmadığınıaçıkladıktansonra,dedimki:"Bizimdünyagözündekienbüyükgüçvekudretimiz,yenişekilvemahiyetimizdir.Hilâfetmakamıesaretaltındaolabilir.Halifeünvanınıtaşıyanlar,yabancılarasığınabilirler.Düşmanlarvehalifelereleleveripherşeyiyapabilecekbirişbirliğinegirişebilirler.FakatyeniTürkiye'ninrejimini,politikasınıvekuvvetinihiçbirşekildesarsamazlar.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİTÜRKHALKIKAYITSIZVEŞARTSIZHAKİMİYETİNESAHİPTİRTürkhalkınınkayıtsızveşartsızhâkimiyetinesahipolduğunubirdefadahavekesinlikletekrarediyorum.Hâkimiyet,hiçbiranlamda,hiçbirşekilde,hiçbirrenkvehiçbirkılavuzluktaortaklıkkabuletmez.Ünvanıisterhalifeisterbaşkabirşeyolsun,hiçkimsebumilletinkaderineortakçıkamaz.Milletbunakesinliklemüsaadeedemez.Bunuteklifedecekhiçbirmilletvekilibulunamaz.Bununiçindirki,kaçmışolanHalife'ninHalifeliğinesonverip,yenisiniseçmekvebukonuileilgilibütünişlemlerdebelirttiğimgörüşlerçerçevesindehareketetmekzarurîdir.Başkatürlüsünekesinlikleimkânyoktur.SaygıdeğerEfendiler,biraztartışmalıvegürültülüolmaklabirlikte,yapılacakişlemüzerindeMeclis'teçoğunluklagörüşbirliğisağlandı.Ondansonrakisonuçdayüksekmalûmunuzdur.Saltanatınkaldırılmasıüzerine,İstanbul'dahükûmetadınıtaşıyanTevfikveİzzetPaşa'larlaarkadaşlarınınSaray'aistifalarınınasılverdiklerinden;İstanbul'unyönetiminidüzenesokmakiçinverdiğimiztalimatveemirlerdendesözederekyüksekhey'etiniziyormayıyararlıbulmuyorum.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİLOZANBARIŞKONFERANSILozanKonferansıgeneltoplantısı21Kasım1922günüyapılmıştır.BukonferanstaTürkiyeDevleti'niİsmetPaşaHazret1eritemsiletti.TrabzonMilletvekiliHasanBeyveSinopMilletvekiliRızaNurBey,İsmetPaşa'nınbaşkanlığındakidelegelerhey'etinioluşturuyordu.Hey'etimiz,Kasım1922başlarındaLozan'agitmeküzereAnkara'danayrıldı.Efendiler,ikidönemdenibaretolupsekizaydevamedenLozanKonferansıvesonucu

dünyacabilinenbirhusustur.BirsüreAnkara'daLozanKonferansıgörüşmelerinitakipettim.Görüşmelerhararetlivetartışmalıgeçiyordu.Türkhaklarınıtanıyanolumlubirsonuçgörülmüyordu.Benbunupektabiîbuluyordıım.Çünkü,Lozanbarışmasasındaelealınanmeseleleryalnızüçdörtyıllıkyenidevreyeaitveonunlasınırlıkalmıyordu.Yüzyıllarınhesabıgörülüyordu.Bukadareski,bukadarkarışıkvebukadarkirlihesaplarıniçindençıkmak,elbette,okadarbasitvekolayolmayacaktı.Efendiler,bilindiğiüzre,yeniTürkDevleti'ninyerinialdığıOsmanlıDevleti,Uhud-ıAtîkaadıaltındabirtakımkapitülasyonlarınesiriidi.Hristiyanhalkınbirçokhaklarıveayrıcalıklarıvardı.OsmanlıDevleti,Osmanlıülkesindeoturanyabancılarakarşıyargıhakkınıuygulayamazdı;Osmanlıvatandaşlarındanaldığıvergiyi,yabancılardanalmasıengellenmişbulunuyordu.Devletinvarlığınıkemirenvekendisınırlarıiçindeyaşayanazınlıklarlailgilitedbirleralmasımümkündeğildi.OsmanlıDevleti,kendisinikurantemelunsurun,Türkmilletinin,insancayaşamasınısağlayacaktedbirlerialmabakımındandaengellenmişti;memleketiimaredemez,demiryoluyaptıramazdı.Hattâokulyaptırmaktabileserbestdeğildi.Bugibidurumlardayabancıdevletlerhemenişekarışırlardı.Osmanlıhükümdarlarıveçevresindekiyakınlarıdebdebevegösterişiçindeyaşayabilmekiçinmemleketvemilletinbütünservetkaynaklarınıkuruttuktanbaşka,milletinhertürlüçıkarlarınıfedaetmek,devletinhaysiyetveşerefiniayaklaraltınaalmaksuretiylebirçokdışborçlaryapmışlardı.Okadarki,devletbuborçlarınfaizlerinibileödeyemeyecekdurumagelmiş,dünyagözünde"müflis"sayılmıştı.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİOSMANLIDEVLETİ'NİNDÜNYAGÖZÜNDEHİÇBİRDEĞERİKALMAMIŞTIEfendiler,mirasçısıolduğumuzOsmanlıDevleti'nindünyagözündehiçbirdeğeri,faziletivehaysiyetikalmamıştı.Devletlerarasıhukukundışındatutulmuş,sanki,himayevekorunmayamuhtaçbirdurumagelmişgibikabulediliyordu.Geçmiştekihoşgörürlüğünveyapılanyanlışlarınsorumlusubizolmadığımızagöre,yüzyıllarınbirikmişhesaplarıbizdensorulmamakgerekirken,bukonudadadünyailekarşıkarşıyagelmekbizedüşmüştü.Milletivememleketigerçekistiklâlvehâkimiyetinesahipkılmakiçin,bugüçlüğevefedakârlığadakatlanmakbizimüzerimizeyüklenmişti.Ben,mutlakaolumlubirsonuçalınacağındanemindim.Türkmilletininvarlığıiçin,istiklâliiçin,hâkimiyetiiçinnepahasınaolursaolsuneldeetmeyevesağlamayamecburolduğuhaklarındünyacatanınacağındanaslaşüphemyoktu.Çünkü,gerçektebuhaklar,kuvvetle,liyakatlefiilîvemaddîolarakeldeedilmişti.Konferansmasasındaistediğimiz,zateneldeedilmişolanbuhaklarınusulünceifadeveonaylanmasındanbaşkabirşeydeğildi.İsteklerimiz,açıkvetabiîhaklarımızdı.Bundanbaşka,haklarımızıkazanmakvekorumakiçinkudretimizdevardı;kuvvetimizdeyeterliydi.Enbüyükkuvvetimiz,engüvenilirdayanağımızmillîhâkimiyetimizikavramış,onufiilîolarakhalkınelinevermişvehalkınelindetutabileceğimizifiilenispatlamışolmamızdı.İştebudüşüncelerle,konferansıngidişinisoğukkanlılıklatakipediyorveortayaçıkanterslikleregereğindenfazlaönemvermiyordum.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİN

GELİŞMELER,HİLAFETMESELESİHALKINİÇİNDEBULUNDUĞUPSİKOLOJİYİ,DÜŞÜNCEEĞİLİMLERİNİBİRDAHAİNCELEMEKİÇİNHALKLAYAKINDANTEMASAGEÇMEKEfendiler,saltanatınkaldırılmasıvehilâfetmakamınınyetkisizkalışıüzerine,halkileyakındantemasageçmek,halkıniçindebulunduğupsikolojiyi,düşünceveeğilimlerinibirdahaincelemekönemkazanıyordu.Bunundışında,Meclis,sonyılınagirmişbulunuyordu.Yeniseçimdolayısıyla,AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti'nisiyasîbirpartidurumunagetirmeyekararvermiştim.Barışgerçekleşince,cemiyetteşkilâtımızın,siyasîbirpartiyedönüşmesinigereklibuluyordum.Bukonudadadoğrudandoğruyahalki1egörüşüpkonuşmayıyararlısayıyordum.Zaferdensonraeğitimleuğraşmayabaşlamışolanordumuzudayakındangörmekistiyordum.İştebumaksatlarlaBatıAnadolu'dabirgeziyapmaküzere,14Aralık1923tarihindeAnkara'danhareketettim,Eskişehir'denbaşlayarak,İzmit,Bursa,İzmirveBalıkesir'de,halkıuygunyerlerdetoplayarakuzunsohbetlerdebulundum.Halkın,bana,dilediklerigibiserbestçesorularsormasınıistedim.Sorulansorularacevapolmaküzere,altısaat,yedisaatsürenkonferanslarverdim.SaygıdeğerEfendiler,hemenheryerdehalkınanlamakistediğihususlardandikkatiçekennoktalarşunlardı:LozanKonferansıvesonucu,millîhâkimiyetvehilâfetmakamı,bunlarındurumlarıveilişkileri;birdekurmakniyetindeolduğumanlaşılansiyasîparti...LozanKonferansıgörüşmelerini,heryerde,özetleyerekolduğugibianlatıyordum.Olumlusonuçalınacağıhakkındakiinancımıdabelirterekmilletinendişesinigidermeyeçalışıyordum.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİMİLLİHAKİMİYETİLEHİLAFETMAKAMININDURUMLARIVEİLİŞKİLERİHalkın,millîhâkimiyetvehilâfetmakamınındurumlarıilebunlarınilişkilerikonusundamerakveendişeyekapılmaktahakkıvardı.Çünkü,Meclis1Kasım1922tarihlikararıyla,şahıshâkimiyetinedayanandevletşeklinin16Mart1920tarihindenbaşlayarakveebedîolaraktarihekarıştığınıilânettiktensonra,birtakımŞükrüHocaIarMüslümankamuoyuşüpheveüzüntüleredüşmüştürdiyerekhareketvefaaliyetegeçtiler.Bunlar:Hilâfetdemekhükûmet('93)demektir.Hilâfetinhakvegörevleriniyoketmekhiçkimsenin,hiçbirmeclisinelindedeğildirdâvâsınıortayaatmışlardı.Meclis'in,milletinortadankaldırdığışahıssaltanatını,hilâfetmakamındadevamettirmekvePadişah'ınyerineHalife'yigeçirmeksevdasınadüşmüşlerdi.Gerçektendegericibirgrup,AfyonkarahisarMilletvekiliHocaŞükrüimzasıylaİslâmHilâfetiveBüyükMilletMeclisiadıylabirbroşüryayınladı.Bubroşürün,Ankara'da15Ocak1923tarihindeyayınlandığıvebütünmilletvekillerinedağntıldığıbanaİzmit'tebildirildi.Broşürünüzerinesadece1339(1923)yılıyazılmıştı.Fakat,broşüründahabenAnkara'daikenhazırlanıpbastırıldığıvebenimAnkara'danayrılıştarihimolan14Ocak1923günününertesixLdeortayaçıkarıldığıanlaşılmıştı.ŞükrüEfendiHocavearkadaşları,HalifeMeclis'in,MeclisHalifenindirsafsatasıyla,MilletMeclisi'niHalife'nindanışmakuruluveHalife'yiMeclis'in,dolayısıyladevletinbaşkanıgibigöstermekvekabulettirmekistemişlerdir.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİ

HALİFEOLANZATIÜMİTLENDİRECEKBAĞLILIKGÖSTERİLERİEfendiler,Halifebulunanzatıümitlendirecekbazıbağlılıkğösterileridedikkatiçekiyordu.Gizliolarakyapılanbağlılıkgösterileriise,bizimdışardantahminettiklerimizdendahafazlaimiş.Bukonudabirfikirvermişolmakiçin,osıralardaİstanbulveTrakya'dagörevlimemurumuzvetemsilcimizolanRefetPaşa'nın,ogünlerde,Halife'yeKonyaadındakibiratısunmasıdolayısıyla,kendikardeşiveaynızamandayaveriRifatBeyeyazdığıbirşifrelitelgrafla,butelgrafaHalife'ninbaşyaverivasıtasıylaverdiğicevabıolduğugibibilginizesunacağım:ŞifreRifatBey'e5.1.1923Konva'yıHalifeHazretleri'nesunmakiçingetirmiştim.Yalnızşimdinedurumdaolduğunugörmedim.Cesaretedemiyonım.İstanbul'daiyibirhayvanbulunmayacağınıanladığımiçin,HalifeHazretleri'ninbaşyaverlerindendehayvansatınalınmasıhususundaaceleetmemeleriniricaetmiştim.HayvanmHalifeHazretleritarafındanbeğenilmesiniTanrı'nınbirlütfüsayıyoruın.Büyükbircür'etkârlıkolacağınıbilmeklebirlikte,İstiklâlSavaşı'nıntarihîbirhâtırasıolduğuiçin,eskisadıkbiraskeringazâyadigânolaraksunduğuKonya'nınHalifeHazretleritarafındanlûtfenkabulünüveHalifeHazretleri'nineniçtengelenbağlılıkduygulanrıylaelleriniöptüğümünHalifeHazretleri'neduyurulmasınaaracıolmalarınıBaşyaverŞekipBey'denricaederim.Konya'yıvebuşifreyiŞekipBey'ehementeslimediniz.RefetT.1.1923TrakyaFevkalâdeTemsilcisiRefetPaşaHazretleri'neSaygıylaarzederim:PeksayınkardeşinizRıfatBey'inteslimettiğiyüceşahsınızdangelentelgrafıHalifeHazretleriEfendimiz'earzettim.PeygambervekiliolanHalifeHazretleri,gerekbirdefadahaifadebuyurulaniçtenbağlılıkduygularındangerekkendilerinesunulanKonyaadındakihayvandandolayıpekhoşnutvemüteşekkirkaldılar.Azizvatanımızınistiklâlinikorumakgibipekkutsalveyücebirgayenineldeedlimesineçalışanbüyüksiınalararasındaseçkinbiryeriolanyüksekşahsiyetlerinindeyiğitlikvefedakârlıkgösterdikleriermeydanlarındanbİrininadıylaanılanbusevimlivegüzelatasahipolmaklaiftiharettiler,YüceCebrail,kâinatınşerefiPeygamberimizHazretleri'ne(S.A.S.)'inpeygamberliğibildirdiğigibi,zâtıdevletinizdeHalifeHazretleri'nePeygamberinvekiliolduğunubildirdiğinizdendolayı,yüksekşahsiyetiniz,kendilerinebütünömürlerininenmutluvekutsalbirolayınıherzamanhatırlatacaktır.Yüksekşahsiyetlerininbuazizhâtırayakanşmışolmalandolayısıyla,sıksıkveiçtengelenbirsevgiilehatırlanacaklanzatenbelliiken,birdehergün,alışıldığıüzeretatlıSabâRüzgârı(95)gidişlibuatabinildikçe,yüksekşahsiyetlerinindeğerlihâtırasıyenidenanılacakvecanlanacaktır.Şusatırlarla,HalifeEfendimiz'ingerçektentertemizvedeğerbilirduygulannanedereceyekadartercümanolabildiğimikestiremem.Bunubaşaramadıysam.eksiğimi,Batı,devletlerine,HalifeHazretleri'ninbizzatgöstermişveifadebuyurmuşolduklanbabacasevgiveokşayışlardahaöncedentelâfietmiştir,kanaatıylaavunmaktayım.BuvesileylevesonuÇolaraksize,Tanrı'nıngölgesivePeygamber'invekiliHalifeHazretleri'ninözelselâmlannıvehayırdualarınıbildirmekvemüjdelemekleşerefduyar,üstünsaygılanmınkabulünüricaederim,Efendimfiazretleri.ŞekipHakkıBaşyaver(Buyazışmalarıvekarşılıklısevgigösterilerini,bizancakhilâfetinkaldırılmasındanveHalife'ninsoyuıvdangelenkimselerinmemlekettençıkarılmasındansonratesadüfeseriolaraköğrenebildik.)

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİDİNOYUNUAKTÖRLERİHALİFE'YİBÜTÜNİSLAMDÜNYASINAHÜKÜMDARYAPMAKİSTİYORLARDIŞunuarzetmeliyimki,ŞükrüEfendiHocaile,onuveimzasınıilerisürenpolitikacılar,sultanveyapadişahünvanınıtaşıyanbirhükümdaryerine,ünvanıhalifeolanbirhükümdarkoyarakkonuşmuşlarveiddialardabulunmuşlardı.Yalnızşufarklaki,herhangibirmemleketvemilletinhükümdarıyerine,dünyanındörtbucağındakitlelerhalindeyaşayan,türlü

türlüırktanüçyüzmilyonlukbirtopluluğahükümyürütenbirhükümdardan,onungörevveyetkilerindensözetmişlerdi.Bu,bütünİslâmdünyasınahâkimolacakbüyükhükümdarıneline,kuvvetolarak,üçyüzmilyonMuhammetümmetindenyalnızononbeşmilyonTürkhalkınılûtfetmişlerdi.Halifeadındakihükümdar,yeryüzündekibütünMüslümanlarınişleriniyönetecek,dünyaişleriyleilgilihükümlerden,onlarınçıkarlarınaenuygunolanlarıhakkındakararverecekti.BütünMüslümanlarınhaklarınısavunacak,onlarınişlerineveproblemlerineetkilibirazimveiradeilesalıipçıkacaktı.Halifeadındakihükümdar,yeryüzündekiüçyüzmilyonmüslümanarasında,adaletisürekliolarakayaktatutacakvatandaşhaklarınıgözetecek,güvenlikvıehuzurbozucuolaylaraengelolacak,Müslümanlarabaşkadinlerebağlıolanlardangelmesimuhtemelsaldırılarıönleyecekti.İslâmtopluluğunungüveniçindeyaşamasını,gelişipkalkınmasınısağlayıcıçarelerihazırlamaklayükümlübulunacaktı.SaygıdeğerEfendiler,bukadarkaracahil,dünyaşartlarındanvegerçeklerdenbudenlihabersizŞükrüHocavebenzerlerininmilletimizikandırmakiçin,İslâmîhükümlerdiyeyayınladıklarısafsataların,gerçektetekrarlanacakbirdeğeriyoktur.Ancak,buncayüzyıllarboyuncaolduğugibi,bugünde,milletlerincahilliğindenvebağnazlığındanyararlanarakbinbirtürlüsiyasiveşahsîmaksatlaçıkarsağlamakiçin,dinâletvevasıtaolarakkullanmakteşebbüsündebulunanlarınmemleketiçindededışındadavaroluşu,neyazıkki,dahabizibukonudasözsöylemektenalıkoyamıyor.İnsanlıkdünyasında,dinkonusundakiuzmanlıkvederinbilgi,hertürlühurafelerdenarmarakgerçekbilimvetekniğinışıklarıylatertemivemükemmeloluncayakadar,dinoyunuaktörlerine,heryerderastlanacaktır.ŞükrüHoca'larınnekadaranlamsız,mantıksızveuygulamakabiliyetindenyoksundüşüncevehükümlersavurduklarınıanlamamakiçinciddenHocaEfendigibiallahlıkdenilenyaratıklardanolmaklâzımdır.Onlarındediğigibi,halifeninvehilâfetinotoritesi,bütündünyaMüslümanlarıüzerindegeçerliolmakgerekince,bütünvarlığınıvekuvvetkaynaklarınıyalnızhalifeninemirveyasaklarınabırakmakla,Türkhalkınınomuzlarınabindirilecekyükünnekadarağırolacağınıinsafedipdüşünmeklâzımgelmezmiydi'Onlarınilerisürdüklerigerekçevehükümleregöre,halifeadınıtaşıyanhükümdar;Çin,Hint,Afgan,İran,Irak,Suriye,Filistin,Hicaz,Yemen,Asir,Mısır,Trablus,Tunus,Cezayir,Fas,Sudan,kısacasıdünyanındörtköşesindekiİslâmlarınveİslâmmemleketlerininişlerindeyetkisahibiolacaktı.Buhayalinhiçbirzamangerçekleşmemişolduğubilinmektedir.İsIâmtopluluklarınınbaşkabaşkamaksatlarlabiribirindenayrıldıkları;EmevîlerinEndülüs'te,AlevilerinKuzeyAfrika'da,FatımîlerinMısır'da,Abbasî'lerinBağdat'tabirerhilâfetyanisaltanatkurdukları;hattâEndülüs'teherbinkişilikbirtopluluğunbirhalifesiilebirminberiolduğu,HocaŞükrüimzalıbroşürdedeyeralmıştır.Butarihîgerçeğibilmezliktengelerek,hemenhepsiyabancıdevletlerinidaresialtındabulunanveyabağımsızolanMüslümanmilletlerevedevletlereHalifeadıaltındabirhükümdartayinetmekakılvegerçekilebağdaştırılabilirmiydi'Hele,böylebirhükümdarınmevkünikorumakiçin,biravuçTürkiyehalkınıohükümdarınemrinevermek,onuyoketmekiçinuygulanagelentedbirlerinenetkilisiolmazmıydı'Halifeningöreviruhanideğildir,hilâfetintemelimaddîiktidarvehükûmetkuvvetidirdiyenlerin,hilâfetindevlet,halifenindevletbaşkanıolduğunuifadeveispatettiklerivemaksatlarınınhalifeünvanınıtaşıyanbirzatıTürkiyeDevleti'ninbaşkanlığınageçirmekolduğukolaylıklaanlaşılabiliyordu.SaygıdeğerEfendiler,ŞükrüHocaEfendi'ninvepolitikacıarkadaşlarızın,siyasîmaksatlarınıaçıktanaçığaortayakoymayıp,bunubütünislâmdünyasınamaletmekistedikleridinîbirkonuolarakelealmaları,hilâfetoyuncağınınortadankaldırılmasınıçabuklaştırmaktanbaşkabirsonuçvermemiştir.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİ

HİLAFETKONUSUNDAHALKINŞÜPHEVEENDİŞESİNİGİDERMEKİÇİNYAPTIĞIMAÇIKLAMALARHilâfetkonusurındahalkınşüpheveendişesinigidermekiçin,heryerdegerektiğikadarkonuştumveaçıklamalardabulundum.Kesinolarakbelirttimki,milletimizinkurduğuyenidevletinmukadderatına,işlerine,bağımsızlığına,ünvanıneolursaolsunhiçkimseyikarıştıramayız!Milletinkendisi,kurduğudevletiveonunbağımsızlığınıkoruyorvesonsuzolarakdakoruyacaktır!Milleteanlattımki,bütünMüslümanlarıiçinealanbirdevletkurmakgöreviileyükümlüimişgibihayaledilenbirhalifenin,göreviniyerinegetirebilmesiiçin,TürkiyeDevletiveonunbiravuçnüfusu,halifeninemrinetâbitutulamaz.Milletbunarazıolamaz!Türkhalkıbukadarbüyükbirsorumluluğubukadarmantıksızbirgöreviüzerinealamaz.Milletimiz,yüzyıllarcabuanlamsızveboşgörüŞtenhareketettirildi.Fakatneoldu'Hergittiğiyerdemiılyonlarcainsanbıraktı.YemençöllerindekavrulupyokolanAnadoluevlâtlarınınsayısınıbiliyormusunuz'dedim.Suriye'yi,Irak'ıeldençıkarmamakiçin,Mısır'dabarınabilmekiçin,Afrika'datutunabilmekiçinnekadarinsantelefoldu,bunubiliyormusunuz'Vesonuçneoldugörüyormusunuz'dedim.Halife'yedünyayameydanokutmakveonubütünİslâmDünyasınınişlerindesözveyetkisahibikılmakdüşüncesindeolanlar,bugöreviyalnızAnadoluhalkındandeğil,onunsekizonkatınüfusasahipolanbüyükMüslümankitlelerindenbeklemelidirler!YeniTürkive'ninveYeniTürkiyehalkının,artık,kendivarhkvemutluluğundanbaşkadüşünecekbirşeyiyoktur...Başkalarınaverilecekbirzerresikalrrıamıştır!dedim.Birbaşkanoktayıdahalkaiyiceaçıklayabilmekiçinşunlarısöyledim:Biraniçinfarzedelimki,dedim;Türkiyesözkonusugörevikabuletsin...Bütünfslâmdünyasınıbirnoktadabirleştirerekyönetmekgayesindeyürüsünvebaşarmışdanlsun!Pekâlâama,uyruğumuzveidaremizaltınaalmakistediğimizmilletler,derlersekibizebüyükhizmetlerveyardımlaryaptınız,teşekkürederiz.Fakat,bizbağımsızkalmakistiyoruz.İstiklâlvehâkimiyetimizekimseninkarışmasınıuygunbulmayız!Bizkendikendimiziyönetmeyemuktediriz.OzamanTürkhalkınınbütünbugayretvefedakârlığıyalnızcabirteşekkürvedııaalmakiçinmigözealınacaktır'Görülüyorduki,boşbiristekvehevesiçin,birvehimvehayaliçin,Türkhalkınımahvetmekistiyorlardı.Hilâfetvehalifeyegörevveyetkivermekdüşüncesinintemelindeyatanesasbundanibaretti.Efendiler,halkasordum:BirİslâmdevletiolanİranveAfganistan,halifeninherhangibiryetkisinitanırmı'tanıyabilirmi'Haklıolaraktanıyamaz.Çünkü,böylebiryetkidevletininistiklâlinimilletininhâkimiyetiniortadankaldırır.Milleteşunudahatırlattıınki,kendimizidünyaıunhâkimizannetmekgafleti,artıkdevametmemelidir.Dünyanındurumunuvedünyadakigerçekyerimi-itanımamaktakigafletle,gafillereuymaklamilletimizisürüklediğimizfelâketleryetişir!Bilebileaynıfaciayıdevamettiremeyiz.Efendiler,İngiliztarihçilerindenWe11s,ikiyılönceyayınlananbirtarihyazdı.EserininsonsayfalarıDünyatarihiningelecektekisafhasıbaşlığıaltındabazıdüşüneevegörüşleriiçinealmaktadır.BugörüşlerinyönelmişolduğuhedefUngouvernementfederalmondialyanibirleşikbirdünyadevletidir.We11s,bubölümde,birleşikbirdünyadevletininnasıldurulabileceğiniveböylebirdevletinönemliayırıcıözellikleriileilgilitasavvurlarınıbelirtiyor;adaletinvetekbirkanununhâkimiyetialtındadünyamızınnedurumdabulunacağınıtahayyülediyor.WeI1s,bütünhâkimiyetlertekbirhâkimiyetiçindeeritilmezse,milliyetlerinüstündebirkuvvetmeydanaçıkmazsa,dünyamahvolacaktırdiyorvegerçekdevlet,çağdaşhayatşartlarınınbirzarurethalinegetirdiğibirleşikdünyadevletindenbaşkabirşeyolamaz;hiçşüpheyokturki,insanlarkendiicatlarıaltındaezilmekistemezlerseergeçbirleşmeyemecburolacaklardırgörüşünüilerisürüyor.İnsanlığındayanışmasıiIeilgilibüyükhayallerinsonundagerçekleşmesiiçinneyapmakveneyinönünegeçmekgerektiğinindoğruolarakbilinmediğivesaIdırganbirdışsiyasetgeleneğinesahipolandevletlerin,birleşikbirdünyadevletitarafındangüçlükletemsiledilebileceğidebildiriliyor.We11s'inAvrupaveAsya'nınfelâketleriveortakihtiyaçları,belkidünyanınbuikiparçasııldakimilletlerinbirdereceyekadarbirleşmesineyardımedecektir,

olabilirki,dünyaölçüsündebirbirIeşmeyegidilmedenönce,birsırabölgeselbirleşmeleryapılabilirşeklindekidüşüncelerinidekaydedeyim.Efendiler,bütüninsanlığıngörgü,bilgivedüşüncdeyükselipolgunlaşması,Hİristiyanlığı,Müslümanlığı,Budizmibiryanabırakarakbasitleştirilmişveherkesiçinanlaşılacakdurumagetirilmişsafvelekesizbirdünyadinininkurulmasıveinsanların,şimdiyekadarkavgalar,çirkeflikler,kabaistekveiştahlararasındabirsefalethanedeyaşamaktaolduklarınıkabulederek,bütünvücutlarıvezekâlarızehirleyenzararlıtohumlarıyoketmeyekararvermesigibişartlarıngerçekleşmesinigerektirenbirleşikbirdünyadevletikurmahayalinintatlıolduğunuinkâredecekdeğiliz.Türkiye'yemusallatolmamakşartıyla,hilâfetçilerivePanislâmizmtaraftarlarınımemnunetmekiçin,butasavvurvetahayyülbirdereceyekadarbizdedetasviredilmişti.Ortayaatılangörüşşuydu:Avrupa'da,Asya'da,Afrika'davediğerkıt'alardayaşayanMüslümantoplumları,gelecekteherhangibirgünkendiiradevearzularınıkullanacakbirgüçveözgürlüğekavuşurlarveozamanlüzumluveyararlıgörürlerse,çağıngereklerineuygunbirtakımuyuşmavebirleşmenoktalarıbulabilirler.Şüphesiz,herdevletin,hertoplumunbiribirindenkarşılayabileceğiihtiyaçlarıvardır.Karşılıklıçıkarlarıolacaktır.Tasarlananbubağımsızİslâmdevletlerininyetkilitemsilcileribirarayagelipbirkongreyaparlarvefalanvefilânİslâmdevletleriarasındaşuveyabuilişkilerkurulmuştur.Buortakilişkilerikorumakvebuilişkileringerektirdiğişartlariçindebirliktehareketsağlamakiçin,bütünİslâmdevletlerinintemsilcilerindenkurulubirmeclisoluşturulacaktır.Birleşmişolanİslâmdevletleribumeclisinbaşkanıtarafındantemsiledilecektirderlerseveisterlerse,işteozaman,obirleşikİslâmdevletinehilâfetveortakmeclisinbaşkanlığınaseçilecekzatadahalifeünvanıverirler.Yoksa,herhangibirİslâmdevletinin,birkişiyebütünİslâmdünyasınnıişleriniyönetmeveyürütmeyetkisinivermesiakılvemantığınhiçbirzamankabuledemeyeceğibirdurumdur.

İÇİNDEKİLER|LOZANBARIŞKONFERANSIVESALTANATINKALDIRILMASINAİLİŞKİNGELİŞMELER,HİLAFETMESELESİTEŞKİLAT-IESASİYEKANUNU'NDADÜĞÜMNOKTALARIEfendiler,hilâfetvedinkonularıylauğraşıldığısıralarda,Teşkilat-ıEsasiyeKanunu'ndakibirnoktanınhalkıveözellikleaydınlarınkafasındadüğümlenipkaldığınıöğrendik.BudüğümkanundaCumhuriyet'inilânındansonradabırakıldığıgibi,kanuna,düğümteşkiledecekikincibirnoktanınbirdahasokulmuşolduğunugörenler,şaşkınlıklarınıgizleyememişlerdivebugündegizlememektedirler.Bunoktalarıaçıklayayım:20Ocak1921tarihliTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nun7'ncive21Nisan1924tarihliTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nun26'ıncımaddesiBüyükMilletMeclisi'ningörevlerindensözeder.Maddeninbaşında,Meclis'inilkgöreviolmaküzere,şeriathükümlerininyürütülmesiyeralır.İştebununnasılbirgörevveşeriathükümlerindenmaksadınneolduğunuanlamaktasıkıntıçekenlervardır.Çünkü,sözügeçenmaddedeBüyükMilletMeclisi'nin,kanunlarıyapmak,değiştirmek,yorumlamak,yürürlüktenkaldırmakv.bgibibelirtilenvesayılangörevleriokadargenişkapsamlıveaçıktırki,şeriathükümlerininyürütülmesidiyeayrıcavebaşlıbaşınabirklişeninyeralmasıgereksizsayılmaktadır.Çünkü,şeriatdemekkanundemektir.Şeriathükümleridemekkanunhükümleridemektenbaşkabirşeydeğildirveolamaz.Başkatürlüsüçağdaşhukukanlayışıilebağdaştırılamaz.Buböyleolunca,şeriathükümlerideyimiylekastedilenanlamvekavramınbüsbütünbaşkabirşeyolmasıgerekir.Efendiler,ilkTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nuhazırlayanlarabizzatbaşkanlıkediyordum.Yapmaktaolduğumuzkanunla,şer'îhükümlerdeyimininbirilişkisiolmadığınıanlatmakiçinçokçalıştık.Fakatbudeyime,kendizanlarıncabambaşkaanlamverenleriinandırmakmümkünolmadı.İkincinoktaEfendiler,yeniTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nunikincimaddesininbaşındayeralanTürkiyeDevleti'nindini,İslâmdinidircümlesidir.BucümledahaTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nageçmedençokönce,İzmit'te,İstanbulveİzmitbasın

mensuplarıylayaptığımızuzunbirgörüşmevesohbetsırasında,karşımdakilerdenbirininşusorusuylakarşılaştımYenihükûmetindiniolacakmı'İtirafedeyimki,böylebirsoruilekarşılaşmayıhiçdeistemiyordum.Sebebi,pekkısaolmasıgerekencevabın,ogünküşartlaragöreağzımdançıkmasınıhenüzistemeyişimdir,Çünkü,vatandaşlarıarasındaçeşitlidinlerebağlıunsurlarbulunanveherdindenolanlarhakkında,adaletlivetarafsızdavranmak,mahkemelerindevatandaşlarıveyabancılarıiçinadaletieşitölçülerleuygulamaklayükümlübulunanbirhükûmet,düşüncevevicdanhürriyetinesaygılıolmakzorundadır.Hükûmetinbutabiîsıfatının,şüpheliyorumayolaçabilecekvasıflarlasınırlandırılmasıelbettedoğrudeğildir.TürkiyeDevleti'ninresmîdiliTürkçe'dirdediğimizzamanbunuherkesanlar.HükûmetleolanresmîişlemlerdeTürkdiliningeçerliolmasıgereğiniherkestabiîbulur.Eakat,KTürkiyeDevleti'nindiniİslâmdinidircümlesiaynışekildemianlaşılacakvekabuledilecektir'Buelbette,açıklanmayaveyorumlanmayamuhtaçtır.Efendiler,karşımdakigazetecininsorusunahükûmetindiniolamaz!diyemedim.Aksinisöyledim.VardırEfendim,İslamdinidir,dedim.Fakat,hemenarkasındanİslâmdinindedüşünceözgürlüğüvardırcümlesiylecevabımıaçıklamakveyorumlamakgereğiniduydum.Demekistedimki,devlet,düşüncevevicdanasaygıgöstermeklekayıtlıveyükümlüolur.Karşımdakigazeteci,verdiğimcevabıaklayatkınbulmadıki,sorusunuşutarzdatekrarladı:Yanidevletbirdinebağlıkalacakmı'Kalacakmı,kalmayacakmıbilmem!dedim.Konuyukapatmakistedim.Fakat,mümkünolmadı.Ohalde,denildi;herhangibirkonudainançlarımvedüşüncelerimdoğrultusundabirfikirortayaatmaktan,hükûmetbeniengelleyecekvevacezalandıracaktır.Oysa,herkeskendivicdanınısusturmayaimkângörecekmi'Ozamanikişeydüşündüm.Bir:,yeniTürkiyeDevleti'ndehererginşahısdininiseçmekteserbestolmayacakmıdır'sorusu.Diğeri,HocaŞükrüEfendi'nin:Bazıyüksekdinarkadaşlarımızlabirliktedüşündüklerimizişeriatkitaplarındayeralmışbelirlivedeğişmezİslâmîhükümleriyayınlayarakmaalesefyanıltıldığıgörülenİslâmkamuoyunuaydınlatmayıboynumuzaborçbilipgörevsaydıkgirişindensonrayeralanislâmhalifesiningörevi,dininemirlerinikorumakvekollamaktapeygamberinyerinitutmaktır.DinîhükümlerkoymaktadayücePeygamberEfendimiz'invekilliğiniyapmaktırsözleri.Oysa,Hoca'nınsözleriniuygulamayakalkışmak,millîhâkimiyeti,vicdanhürriyetinikaldırmayaçalışmaktı.Bundanbaşka,Hoca'nınbilgidağarcığında,Yezitler(ı9')zamanındayazdırılmışistibdatrejiminchasformüllerbulunmuyormuydu'Ohalde,neanlamageldiğivenekastedildiğiartıkherkesçeiyideniyiyeanlaşılmışbulunandevletvehükûmetkavramlarınıvemilletmeclisleriningörevlerinidinveşeriatkılıklarınabürüyerekkimveneiçinaldatılacaktır'Gerçekbundanibaretolmaklabirlikte,ogünİzmit'tebasınmensuplarıyla,bukonudadahafazlagörüşmekteyararyoktu.Cumhuriyetinilânındansonrada,yeniTeşkilât-ıEsasiyeKanunuyapılırken,lâikdevletdeyimindendinsizlikanlamıçıkarmakeğilimindeolanlaravebundanyararlanmakisteyenlerefırsatvermemekiçin,kanununikineimaddesinianlamsızkılanbirdeyiminsokulmasınagözyumulmuştur.Kanunungerek2'ncivegerek26'ncımaddelerindefazladanyeralan,yeniTürkiyeDevleti'ninveCumhuriyetrejimimizinçağdaşkarakteriylebağdaşmayandeyimler,inkılâpveCumhuriyet'inogüniçinsakıncalıgörmediğitavizlerdir.millet,bufazlalıkları,Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'muzdauilkfırsattakaldırmalıdır!

İÇİNDEKİLERHALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELER HalkPartisi'nikurmateşebbüsü DokuzilkevepartimizinilkprogramıLozanKonferansıgörüşmelerikesildi Meclis'tekimuhaliflerinçeşitlisaldırıhareketleri"Benivatandaşlıkhakkındanmahrumetmek"teklifiüzerineMeclisteyaptığımkonuşmaTeklifedilenmaddedekişartlarnedenbendeyoktu Milletinbanakarşıgösterdiğisevgi

vegüveninsamimiifadeleri Yenidenseçimyapılmasıkararı LozanKonferansı'nınikincisafhasıveyeniseçimlerdemilletingösterdiğiuyanıklık NurettinPaşa'nınbağımsızmilletvekiliolmateşebbüsüveyayınladığıhaltercümesi NurettinPaşa'nınvebabasıMareşalİbrahimPaşa'nınMeşrutiyetinkılabındanasılvenedereceyekadarroloynadıklarıkonusundakihatıralarım HaltercümesibroşürünegöreNurettinPaşa'nınMeşrutiyet'inilanındansonragördüğühizmetler IrakseferindeNurettinPaşa BüyükTaarruz'daNurettinPaşasavaşmeydanınıdürbünleseyretmeyitercihediyordu HaltercümesibroşürünegöreNurettinPaşa'nınİstanbul'daveanadolu'dagördüğüönemliişlernelerdi NurettinPaşa,zaferdenpayalmayaenazhakkıolanlardanbiridir NurettinPaşa'yiveordusunubizzattakipetmekveyönetmekzorundakaldım Milletvetarihünvanvermekteokadarcömertdeğildir LozanBarışAntlaşması MondrosAteşkesAnlaşmasındansonraTürkiye'yeyapılandörtbarışteklifiarasındabirkarşılaştırma TürkDelegelerHey'etiBaşkanıİsmetPaşaileHükümetBaşkanıRaufBeyarasındaçıkananlaşmazlık İsmetPaşa'da,HükümetBAşkanıRaufBey'ekarşıgüvensizlikduygusubaşlamıştı YunanlılardanistenensavaştazminatındandolayıİsmetPaşaileHükümetarasındaçıkangörüşayrılığıvegerginlik Ben,İsmetPaşa'nıngörüşünübenimsedimMeseleyiçözümebağlamakiçinbirtarafahakverereköbürtarafısusturmayolunututmadım Kuponlarveimtiyazlarlailgiliyazışmalarikitarafıyenidensinirlendirdi RaufBey'inaradakigörüşayrılığını,kendisiileİsmetPaşaarasındabaşlıbaşınabirmeselesaymasıdoğrudeğildir RaufBey,görüşmeleribitiripbarışıhazırlayanİsmetPaşa'nınsonuçlailgiliolarakHükümet'ingörüşünüsorantelgrafınacevapvermemişti İsmetPaşa'yabarışantlaşmasıimzalamasınıbildirdim İsmetPaşa'nınçektiğiızdırap LozanBarışANtlaşmasınıhazırlayanveimzalayanlarateşekkürvekendilerinikutlama RaufBeykutlamakistemiyor RaufBey'inyazdığıveyazdırdığıtelgraf RaufBey,LozanAntlaşması'nıyapanİsmetPaşa'yıkutlamavesilesiyleMondrosAteşkesAnlaşması'nıyapankendisinisavunmayaçalışıyor RaufBeyzaferlerkazanmışordununbaşındaLozan'agidenzatazaferdenzafereyürüyenordununhikayesinianlatıyor RaufBey,İsmetPaşailekarşıkarşıyagelemem,onunkarşılamasındabulunamamdiyor RaufBey,DevletBaşkanlığımakamınıngüçlendirilmesiniteklifederkennedüşünüyorduMemleketevemilletekimlerhizmetedersehavarionlardır RaufBey'inHükümetBaşkanlığı'ndan,AliFuatPaşa'nınBüyükMilletMeclisiİkinciBaşkanlığı'ndançekilmeleriYeniTürkiyeDevleti'ninbaşkenti:Ankara Meclis'teFethiBey'inbaşkanlığındaki

Hükümet'eveFethiBey'inşahsınakarşısataşmalarvetenkitlerbaşladı Uygulanmasıiçinsırasınıbeklediğimbirdüşünceninuygulanmazamanıgelmişti FethiBey'inBaşkanlığındakihükümetistifaediyor HükümetlisteleriveHükümetBaşkanlığı'naseçileceğitahminedilenkimseler Millihakimiyetimiziherşeyeveherkesekarşıkoruyalımdiyenzat PartiYönetimKuruludakesinbirhükümetlistesihazırlayamadı

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERHALKPARTİSİ'NİKURMATEŞEBBÜSÜSaygıdeğerEfendiler,heryerde,siyasîpartikurmakonusundadahalklauzunsohbetleryaptım.7Aralık1922tarihinde,Ankarabasınıvasıtasıyla,halkçılıkilkesinedayananveHalkPartisiadınıtaşıyansiyasîbirpartikurmakniyetindeolduğumuaçıklayarak,bupartininnasılbirprogramyapmasıgerekeceğikonusunda,bütünvatanseverlerin,ilimvefenadamlarınınyardımveişbirliğinebaşvurmuştum.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERDOKUZİLKEVEPARTİMİZİNİLKPROGRAMIGerekbazıkimselerdenaldığımyazılıdüşüncelerdenvegerekhalkileyaptığımgörüşmelerdençokyararlandım.Sonunda8Nisan1923tarihinde,görüşlerimidokuzilkehalindetespitettim.İkinciBüyükMilletMeclisi'ninseçimisırasındayayınlayarakilânettiğimbuprogram,partimizinkuruluşunatemelolmuştur.Buprogram,bugünekadarelealıpgerçekleştirdiğimizbütünönemlihususlarıiçinealıyordu.Bununlabirlikteprogramagirmenıişönemliveesaslıbazıkonulardavardı.Örnekolarak,Cumhuriyet'inilânı,Şer'iyeVekâleti'nin,medresevetekkelerinkaldırılması,şapkagiyilmesigibi...Bukonularıprogramaalarak,cahilvegericileıin,bütünmilletivaktindenöncezehirlemeyefırsatbulmalarınıuygungörmedim.Çünkü,bunlarınzamanıgelinceçözümebağlanacağındanvemilletinsonuçtanmemnunolacağındankesinlikleemindim.Yayınladığımprogramı,birsiyasîpartiiçinyetersiz,kısabulanlaroldu.HalkPartisi'ninprogramıyokturdediler.Gerçektendeilkeleradıaltındabilinenprogramımız,itirazedenleringördüklerivebildiklerişekildebirkitapdeğildi.Fakattemelilkeleriiçinealıyorduvepratikti.Bizdeuygulanmasıimkânsızdüşünceleri,nazarîbirtakımayrıntılarıyaldızlayarakbirkitapyazabilirdik.Öyleyapmadık.Milletinmaddîvemanevîalandakiyenileşmesivegelişmesiyolunda,sözveteoriileişveicraataönemvermeyitercihettik.Bununlabirlikte,Hâkimiyetmilletindir,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'nindışındahiçbirmakam,millîmukadderatahâkimolamaz,Bütünkanunlarındüzenlenmesinde,hertürlüteşkilâtta,yönetiminbütünayrıntılarında,geneleğitimde,ekonomikonularında,millîhâkimiyetesaslarıçerçevesindehareketedilmeyecektirSaltanat'ınkaldırılmasıileilgilikarardeğişmezbirkanunhükmüdürgibibilinmesigerekliönemlinoktalar,mahkemelerdereformyapılacağı,bütünkanunlarımızın,hukukilmininverilerinegöreyenibaştandüzenleniptamamlanacağı,vergideâşar('9s)usulünündeğiştirileoeği,millîbankalarınsermayesininartırılacağı,muhtaçolduğumuzdemiryollarınınyapımına,öğretimbirliğininsağlanmasınaderhalteşebbüsedileceği,füzulîaskerliksüresininindirileceği,memleketinlimanlarınaçalışılacağıv.b.gibiönemliveâcilihtiyaçlar,ilkelerdışındabırakılmamıştı.Barışkonusundakigörüşümüzünde:malî,iktisadîveidarîalandakibağımsızlığımızımutlakasağlamakşartıyla,barışıngelmesineçalışmakolduğunusöyledik.Hilâfetmakamınınbütünİslâmdünyasınaaitbirmakamolabileceğinedeişaretettik.İlkeler,HalkPartisininkuruluşuvefaaliyetgöstermesiiçinyeterlioldu.Partininadına,dahasonraCumhuriyetkelimesideeklenerek,bilindiğigibi,CumhuriyetHalkPartisiadıverildi.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERLOZANKONFERANSIGÖRÜŞMELERİKESİLDİEfendiler,yineLozanKonferansı'natemasedeceğim.Konferans4Şubat1923tarihindekesildi.İkiayayakınbirsüredevaınedengörüşmelerinözetiolmaküzere,İtilâfDevletleritemsilcileri,delegelerhey'etimizebirbarıştasarısıverdiler.Butasarıanlamveözbakımındanistiklâlimizezararverenşartlarıiçinealıyordu.Özellikle,adlî,malîveiktisadîkonularlailgilimaddeleriçokağırdı.Bununiçin,butasarıyıkesinliklereddetmekzorundaydık.Delegelerheyetimiz,butasarıyakarşılıkbirmektupverdi.Bumektuptaözetolarakşunlaryeralıyordu:Üzerindeanlaştığımıznoktalarıimzaederekbarışyapalım.Gerçektende,Konferans'tagörüşmekonusuolanbirçokmeseledenbizcekabuledilebilecekdurumdaolanlarıvardı.

Mektupta:İkinci,üçüncüdereceâeolankonularıayrıcainceleriz.İtilâfDevletleri,buteklifimizikabuletmeyecekolurlarsa,tekliflerimizhiçyapılmamışsayılacaktırdadenilmiştir.DelegelerHey'eti'mizinteklifidikkatealınmadı.Yalnız,konferansınyarıdakesilmesi,görüşmelerinertelenmesigibigösterildi.Herdevletintemsilcilerimemleketlerinedöndüğügibi,bizimDelegelerHey'eti'mizdegerigeldi.BendeBatıAnadolugezisindendönüyordum.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMECLİSTE'KİMUHALİFLERİNÇEŞİTLİSALDIRIHAREKETLERİMeclis'tekimuhaliflerinçeşitlişekillerdevebaşkabaşkakonulardasaldırıhazırlıklarındabulunduklarıyenideğildi.Geziyeçıktığımtarihtenbirgünsonra,İslâmHilâfetiveBüyükMilletMeclisiadlıbroşürünortayaçıktığını,bütünMeclis'invemilletinbizekarşıkışkırtılmakistendiğiniarzetmiştim.Bundanönceçevrilmekistenenbirdolap,vardırki,dahaondansözetmedim.Sebebi,1922Aralıkayıbaşlarındaoynanmakistenenoyun,sonuçlarıitibariylegezimboyuncadadevametmişti.Müsaadebuyurursanız,bukonuileilgiliolarakhatıralarınızıcanlandırmayayarayacakbirkaçsözsöyleyeyim:SaygıdeğerEfendiler,üçmilletvekili,milletvekiliseçimikanuntasarısındadeğişiklikyapılmasıileilgilibirönergehazırlamışlar...Önergedenelerinyeraldığınıöğrenmiştim.2Aralık1922günü,Meclis'in,İkinciBaşkanıAdnanBey'inbaşkanlığındayapılanoturumunda,başkanlıkkürsüsündenşöylebirsözişitildi:Efendim!MilletvekiliSeçimiKanunu'ndadeğişiklikyapılmasıileilgiliteklifingörüşülebileceğiyolundaTasarıKomisyonu'nuntutanağıvar.Busözokunsunsesleriylekarşılandı.İkimilletvekili:Önemlidir,okunmasınıteklifederizdiyerekgenelhavayıaçığavurdular.Başkan:a-Efendiler,buönergenin,okunmadanöncekomisyonagönderilmesiusuldendirdedi.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELER"BENİVATANDAŞLIKHAKLARINDANMAHRUMETMEK"TEKLİFİÜZERİNEMECLİSTEYAPTIĞIMKONUŞMAEfendiler,meseleninneolduğunuvebukonudaMeclis'teyapılangörüşmeleriogüneaitTutanakDergisi'ndeokumakmümkündür.Fakatyüksekhey'etinizibukülfettenkurtarmakiçin,müsaadebuyurursanız,ootuzumdayaptığımkonuşmanınbirkısmınıolduğugibiarzedeyim:Değişiklikönergesiniokutmadankomisyonagöndermekisteyenbaşkandansözalarakşunlarısöyledim:''Efendim!bukanuntasarısıözelbirmaksattaşıyor.Buözelmaksatdoğrucaşahsımıilgilendirdiğinden,müsaadeedersenizbirkaçkelimeiledüşüncemiarzetmekistiyorum.ErzurumMilletvekiliSüleymanNecati,MersinMilletvekiliSalâhattinveCanikMilletvekiliEminBeyefendi'lertarafındanteklifedilenkanuntasarısı,doğrudandoğruya,benimşahsıınıvatandaşlıkhaklarındanyoksunbırakmakmaksadınıgüdüyor.14'üncümaddedeyazılıolansatırlarıgözdengeçirecekolursanız,oradadeniliyorduki:''TürkiyeBüyükMilletMeclisi'neüyeseçilebilmekiçin,Türkiye'ninbugünküsınırlarıiçindekiyerlerhalkındanolmakveyakendiseçimbölgesiiçindeyerleşmişbulunmakşarttır.Ondansonragöçmenolarakgelenleryerleştirildikleritarihtenitibarenbeşyılgeçmişiseseçilebilirler.''Maalesef,benimdoğumyerimbugünküsınırlardışındakalmışbuIunuyor.İkincisi,herhangibirseçimbölgesindebeşyıloturmuşdadeğilim.Doğumyerim,bugünkümillîsınırlarındışındakalmıştır.Fakat,buböyleise,bundabenimenküçükbirkasıtvekabahatimyoktur.Bununsebebi,bütünmemleketimizi,milletimizibatırıpyoketmekisteyendüşmanlarınişgalveistilâ

hareketlerininkısmenönlenememişolnıasıdır.Eğerdüşmanlarmaksatlarındatambirbaşarıyaulaşmışolsalardı,Allahkorusun,butasarıyaimzakoymuşolanefendilerindedoğumyerlerisınırdışındakalabilirdi.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERTEKLİFEDİLENMADDEDEKİŞARTLARBENDENEDENYOKTUBundanbaşka,bumaddeningerektirdiğişartlarbendeyoksa,yanibeşyılsürekliolarakbirseçimbölgesindeoturmamışisem,odavatanayaptığımhizmetleryüzündendir.Eğerbumaddeninistediğişartıyerinegetirmeyeçalışsaydım,İstanbul'ukazandırmaktanibaretolanArıburnuveAnafartalar'dakisavunmalarımıyapmamaklığımgerekirdi.Eğerbenbiryerdebeşyıloturmayamahkumolsaydım,BitlisveMuş'ualdıktansonra,Diyarbakır'adoğruyayılandüşmanınkarşısınaçıkmamaklığım,BitlisveMuş'ukurtarmaktanibaretolanvatangörevimiyapmamaklığımgerekirdi.BuEfendiler'inistediğişartlarıtaşımakisteseydim,Suriye'yiboşaltanordularındöküntülerindenHalep'tebirordukurarak,düşmanakarşısavunmayageçmemekliğimvebugünmillîsınırlardediğimizsınırlarıfiilîolarakçizmemekliğimgerekirdi.Zannediyorumki,ondansonrakiçalışmalarımherkesçebilinmektedir.Hiçbiryerdebeşyıloturamayacakkadarçalışmışbulunuyorum.Benzannediyordumki,buhizmetlerimdendolayımilletiminsevgivesaygısınıkazandım.Belkibütünİslâmdünyasınınsevgivesaygısınıdakazanmışbulunuyorum.Fakatbudurumumdandolayı,busevgivesaygılarakarşılıkvatandaşlıkhaklarındanyoksunbıralcılacağımıaslahatırımagetirmezdim.Tahminediyorumveediyordumki,yabancıdüşmanlarBanasuikastyapmaksuretiyle,benimemlekethizmetindenalıkoymayaçalışacaklardır.Fakathiçbirzamanhatırvehayalimegetirmezdimki,yüceMeclis'teikiüçkişibileolsa,aynızihniyettekimselerbulunabiIsin.Bubakımdanbenanlamakistiyorum''Buefendiler,gerçektenkendiseçimbölgelerininduyguvedüşüncelerinimiaksettiriyorlar'YinebuEfendilerekarşısöylüyorvesoruyorum:Milletvekiliolduklarıiçinelbettebütünmilletinvekilisıfatınıtaşıyorlar.Yalnız,buEfendiler,acabamilletindekendilerigibidüşündüğünüsöyleyebilirlermi'Efendiler,benivatandaşlıkhaklarındanyoksunbırakmakyetkisibuEfendilereneredenverilmiştir'Bukürsüden,resmenyücehey'etinize,buEfendilerinseçimbölgelerihalkınavebütünmilletesoruyorumvecevapistiyorum!''

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMİLLETİNBANAKARŞIGÖSTERDİĞİSEVGİVEGÜVENİNSAMİMİİFADELERİBugözlerimajansvebasınvasıtasıylayayınlandı.Milletyaptığımkonuşmayıvecevabınıbeklediğimsoruyuöğrendi...Hemen,memleketinbütünseçimbölgelerindekigerçekseçimlervehalktarafındanMeclisBaşkanlığı'naprotestotelgraflarıyağdı.BukanuntasarısınaimzakoyanmilletvekiliEfendilerindeseçimbölgelerihalkı,kendilerinivekendileriylegörüşbirliğindeolanlarısuçlamaktagecikmedi.Miletin,benimiçingösterdiğibusevgivegüvenisamimîolarakbelirtmesibakımındankıymetlibirerhâtıraolaraksaklamaktaolduğumbutelgraflarbüyükbirdnsyatutmaktadır.Budosyadakitelgraflar,zaınanındabasındadayeralmıştı.Benburadayalnızbirtekseçimbölgesinin,Rize'ninşahsımaçekmişolduğubirtelgrafıolduğugibibilginizesunmaklayetineceğim:''Üçmilletvekilibeyin,SeçimKanunuileilgiliönergesine,sancağımızmilletvekillerinin

katılmayacağıinancıylabirşeyyazmayıgeı-eklibulmanııştık.ŞimdiMilietvekiliOsmanEfendi'denaldığımızmektupta,kendisininoönergeileilgilivemuhalifgruptanolduğunuövünürcesinebildirmesiüzerine,aşağıdakihususlarınbilginizesunulmasınamecburiyetduyulmuştur:1-(Övücüvesamimîsözlerdensonra)Şahsınızvedeğerliçalışmaarkadaşlarınız,aleyhinde,sancağımızadınasözsöyleyen,muhalefetdüşüncesitaşıyanvebizcehiçbirşahsiyetvedeğeriolmayanmilletvekilinilânetleriz.O,artıksancağımızıdatemsilhakkınasahipdeğildir.2-Şuzamandavatansızlarınbilekatılamayacağımuhalefetvebozgunculukdüşüncesinibizetavsiyeedenmilletvekiliefendiningörüşünübenimseyecekbirtekkişininbilesancağımızdamevcutolmadığını,bundanduyduğumuzşükranduygusuylaveyüksekşahsiyetinizeolanüstünsaygılarımızlaarzederiz,efendim.İmzalar25.5.1923

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERYENİDENSEÇİMYAPILMASIKARARISaygıdeğerEfendiler,BirinciTürkiyeBüyükMilletMeclisi'nin,olaylarınaişaretettiğimiztarihtegösterdikarışıkruhhali,üzerindeciddıolarakdurupdüşünülmeyigerektirenbırdurumalmıştı.Bütünmillette,Meclis'ingörevyapamayacakbirdurumageldiğiendişesidoğmayabaşladı.Meclis'tedurumusoğukkanlılıklaveuzakgörüşlülükledüşünüpdeğerlendirenüyelerbileüzüntüleriniaçığavurrmaktankendilerinialamadılar.Artıkşüpheyeyerkalmamıştıki,Meclisyenilenmedikçe,milletvememleketinağırvesorumlulukbekleyenişleriniyürütmeyeimkânyoktur.Buzaruretebendeinandım.Birgece,BaşbakanRaufBey'e,kalmaktaolduğuistasyonbinasındaHükûmetüyelerinitoplantıyadavetetmesini,butoplantıyabenimdebizzatgeleceğimitelefonlabildirdim.RaufBey'indairesindetoplananBakanlarKurulu'naMeclis'inyenilenmesiniMeclis'eteklifetmekgereğindensözettim.Kısa,birtartışmadansonra,Hükûmetüyeleriilegörüşbirliğinevardık.,Aynıgece,MeclistekiAnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukGrubuYönetimKurulu'nudaBakanlarKurulutoplantısınaçağırdım.BuYönetimKuruluiçindeteklifimiyersizbulupyadırgayanlaroldu.Görüşmevetartışmalarertesigünekadarsürdü.Bunarağmen,buhey'etiledeanlaştık.Ondansonra,derhalGrupGenelKurulu'nutopladım.Oradamemleketiniçindebulunduğugeneldurumu,aceleolarakyapılmasıgerekenmemleketişlerinianlattım.Meclis'inartıkbugörevleriyerinegetirmekabiliyetikalmadığınıbelirterekveispatederek,Meclis'ten,seçimleriyenilemekararıvermesiniistemekgerektiğinibildirdim.GrupGenetKurulu,konuşmalarımıveaçıklamalarımıyerindebuldu.Bununüzerinekonu,aynıgün,1Nisan1923'teMeclis'egötürüldü.Yüzyirmikadarüye,birönergeylc,seçimlerinyenilenmesiiçinbirkanunteklifisundu.Meclis,''Seçimlerinyenidenyapılmasınakararverilmiştir''şeklindekibirkanunuoybirliğiileçıkardı.Meclis'inbukararıvermesi,inkılâptarihimizdeönemlibirnoktadır.Çünkü,Meclisbukararıvermekle,kendindebelirenhastalığıitirafetmişvebundandolayımilletçeduyulanızdırabıanlamışolduğunugöstermiştir.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERLOZANKONFERANSI'NINİKİNCİSAFHASIVEYENİSEÇİMLERDEMİLLETİNGÖSTERDİĞİUYANIKLIK

EfendiIer,LozanKonferansı,23Nisan1923'teyenidentoplandı.DelegelerHey'eti'mizLozan'dayenidenbarışısağlamayaçalışırken,bendeveniseçimlerilemeşguloluyordum.Yeniseçimlere,bilinenilkelerimiziilânederekkatıldık.Görüşlerimizikabuledipmilletvekiliolmakisteyenkimseler,önceilkelerikabulettiğinivegörüşlerdebirleştiklerinibanabildiriyorlardı.Adaylarıbentespitedecekvezamanıgelincepartimizadıylailânedecektim.Buyolubenimsemiştim.Çünkü,yapılacakseçimlerde,milletialdatarak,çeşitlimaksatlarlamilletvekiliolmayaçalışacaklarınçnkolduğunubiliyordum.Konuşmalarımveuyarmalarımmemleketinhertarafındabüyükbirsamimiyetvegüvenlekarşılandı.Bütüıımillet,ilânettiğimilkeleritamamenbenimsedi.Builkelere,hattaşahsımamuhalefetedeceklerinmilletçemilletvekilliğineseçilmesineimkânkalmadığıanlaşıldı.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERNURETTİNPAŞA'NINBAĞIMSIZMİLLETVEKİLOLMATEŞEBBÜSÜVEYAYINLADIĞIHALTERCÜMESİGerçekten,bazıseçimbölgelerindebağımsızmilletvekiliolmateşebbüsündebulunanlarbaşarısağlayamadılar.Buarada,ozamandahaBirinciOrdumuzunKomutanıbulunanNurettinPaşadamilletvekiliolmakteşebbüsündebulunmuştıı.Mümkünolmadı.NurettinPaşa,buisteğinidahasonrabiraraseçimdeBursa'dagerçekleştirdi.Paşa'nınkendibaşınavebağımsızolarakmilletvekiliseçilebilmekiçin,herzamanolduğugibi,kendiusulüncevegerektiğişekildepropagandayaptırmaktangerikalmadığıdaanlaşılmıştı.Buyoldakiteşebbüslerdenveyapılanyayınlardanherkesindikkatiniçekmişolanıözelliklehaltercümesidir.NurettinPaşa,yeniseçimyılıolan1923'te,ÂbitSüreyyaBeyadındabirşahsa(A.S.)başharflerinitaşıyanbirhaltercümesiyayınlattı.AbitSüreyyaBey,Abdülhamid'inbaşkâtiplerindenrahmetliSüreyyaPaşa'nınoğludıır.Meşrutiyettenönce,NurettinPaşagibiveonunlabirliktefahıîhünkâryaveriidi.BirinciDünyaSavaşı'ndaİzmir'deveİstiklâlSavaşı'nınsonunda,NurettinPaşakarargâhınınbulunduğuİzmit'teordumüteahhitliğiyaptı.NurettinPaşa'nınhaltercümesininyeraldığıbroşürühazırlayanÂbitSüreyyaBeydeğildir.Broşürkendisineyazılıolarakverilmiştir.Ondan,adınınbaşharflerinikoymasıvecırtağıbulunduğuMatbaa-iOsmaniye'debastırmasıNurettinPaşatarafındanricaedilmiştir.Bubroşürünkapağındaşuyazılarokunur:İzmirFâtihi,AfyonkarahisarveDumlupınarSavaşlarınıngalibiGaziNurettinPaşaHazretieri'ninhaltercümesi.Efendiler,ondokuzsayfadanibaretolanbuhaltercümesibroşürününnekadarinsantarafındanokunduğunubilmiyorum.Ben,buhaltercümesininmemleketinbütünaydınlarıtarafındanokunmasınıçokyararlıveeğiticibuluyorum.Yalnız,bubroşürüokuyanlarınveyaokuyacakolanların,broşürdetemasedilenolaylarveişlerleilgiliolarakbaşkavegüvenilirkaynaklardandabilgiedinerek,metinlegerçeğikarşılaştırmalanveonagörehükümvermelerigerekir.Bubroşürünniteliğivenasılbiranlayışıortayakoyduğukonusundabirfikiredinebilmekiçin,bazınoktalarınıhepbirliktegözdengeçirelim:Broşürünkapağındakiyazılardansonra,metninbaşlığındadaşusözlervardır:Kûtülamare'ninkuşatıcısı,Bağdat'ınsavunucusu,Yemen,Selmanpâk,BatıAnadolu,Afyonkarahisar,Dumlupınar,İzmirSavaşlarıgalibiveİzmirfâtihi.

NurettinPaşa'nınkendikendinetakındığı"kuşatıcı","galip","fâtih"ünvanlarıhakkındakigörüşümübelirtmeyidahasonrayabırakarak,broşürünmetninegirelim.Paşa,KonyaradındakiTürkaşiretindenrahmetliMareşalİbrahimPaşa'nınoğluveHazret-iPeygambersoyundangelenÂyanüyesiveŞeyhü'l-VükelâBursalımerhumRızaEfendi'nintorunlarındanimiş...BubilgilereveifadebiçiminegöreMehmetNurettinPaşahemTürkhemdeArap'tır.Babasıvebüyükbabalarıyladaövünmektedir.Burada,babasınınbüyükadamolmasıylaövünenBizansİmparatoruTheodosius'ababasıveanasıTürkolanAttilâ'nınabende,büyükveasilbirmilletinevlâdıyım"dediğinihatırlatmadangeçemeyeceğim.ResmîokullardakiöğrenimdışındaözelöğrenimdegörmüşolanNurettinPaşa1893'teHarpOkuluçıkışlıolupHassaOrdusuErkân-ıHarbiyesi'neatanmış...NurettinPaşa,kurmaylıktahsiliyapmamışveosınıfagirmemiştir.Bubakımdanordukarargâhınakurmayolarakatanamaz.Olsaolsa,biraskerîbirliğegönderilmeyipordukurmaylığındakarargâhemirsubaylığıveyabunabenzerbirgörevlealıkonulmuşolabilir...Gençbirteğmeniçin,askerlikgörevineburadanbaşlamak,elbetteövünülecekbirbaşlangıçsayılmaz.Askerîbirbirliğetayinedilmekveoradaaskerliğindisiplinvegüçlüklerinealışmakşarttır.NurettinPaşa,1887'degönüllüolarakTürk-YunanHarbi'nekatılmışveBaşkomutanlığatayinedilenGaziOsmanPaşa'nınyaverliğineveİstanbul'adönüşündehünkâryaverliğine,refakatsubaylıklarırıâgetirilmiş.Bilindiğiüzere,GaziOsmanPaşa,istanbul'danSelânik'ckadargitmişfakatsavaşmeydanınagitmedenSelânik'tengeridönmüştür.SavaşakatılmamışbirkomutanınyaverliğineveondansonradaSultanHamid'inyaverliğinevebirtakımrefakatsubaylıklarınatayiııedilmişolmak,bilmemki,nedereceyekadaranlatılmayaueövünülmeyedeğergörülebilir.NurrettinPaşa,sırasıylayarbaylığavealbaylığayükseltilmişve19il8yılıbaşlarındaSelânik'teÜçüncüOrduKurmaybaşkanlığıÖzelŞubeMüdürlüğü'netayinedilmiş...NurettinPaşa'nınhangisırailealbaylığakadaryükselmişolduğu,Meşrutiyet'inilânındansonrarütbesininyenidenbinbaşılığaindirilmişolmasıylaanlaşılıyorsada,Selânik'te,ÜçüncüOrduKurmayBaşkanlığıÖzelŞubeMüdürlüğü'netayininianlamakgüçtür.Çünkü,benimdeKurmayBaşkanlığı'ndabulunduğumbuorduda,denildiğigibibirözelşubeyoktu.Belkideordukomutanıolanbabası,oğluiçin,özelvegizliişlerleuğraşanbirözeişubekurmuşolacak...NurettinPaşa,İİçüncüOrduKomutanıbulunanbabasıMareşalİbrahimPaşaileMeşrutiyetinkılâbınınyapılmasınaveihtilâlinaşırılıktanuzakölçülerleveengelsizolarakyürütülnıesinehizmetveyardımdabulunmuşlar...Haltercümesibroşüründe,NurettinPaşa'nınikidefaSultanHamittarafındantutuklattırıiıpsorguyaçekildiği,birdefasındasüzülmesinevediğerbirdefasındadaaskerliktenkovularakaltıyılhapsinekararverildiğivefakatbabasının,arayagiripyalvarmasıüzerinekurtulduğuhikâyesindensonra.."İstanbul'danbiryolunubulupyineRumeli'yegeçerek,1908Meşrutiyetinkılâbınınhazırlanmasınavegerçekleştirilmesinediğerarkadaşlarıylabirliktehizmetetmiştir"sözleriyazılıdır.NurettinPaşa'nıngördüğüzulmükısacaanlatmakgerekirse,diyetiilirizki,SultanHamit,NurettinBey'ehürriyetçidüşüncelerindendolayıkızdıkça,onuyarbaylığa,albaylığayükseltereksırmasınıartırırvesevilipokşansındiyebabasınateslimedermiş...

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELER

NURETTİNPAŞA'NINVEBABASIMAREŞALİBRAHİMPAŞA'NINMEŞRUTİYETİNKILABINDANASILVENEDERECEYEKADARROLOYNADIKLARIKONUSUNDAKİHATIRALARIMMareşalİbrahimPaşa'nınÜ'çüncüOrduHomutanlığı,oğluNurettinBey'inbabasınınyaverliğiveMeşrutiyetinkılabındanasılvenede-receyekadarroloynadıklarıkonusuüzerindedebirparçabilgivermekisterim.Bununiçingeçmiş-leilgilikısabirhâtıramıanlatmamamüsaadeniziricaederim.Efendilerçeşitlivesilelerleduymuşolacağınızaşüpheyokturki,benkurmayyüzbaşıolurolmaz,SultanHamidtarafındanSuriye'yesürüldüm.Oradaüçyı1kaldıktansonra,ozamanÜçüncüOrdubölgesiolanMakedonya'yanakledildim.OrdumerkeziManastırdı.OrduMareşallığıadıaitındabirkomutamakamıdavardı.İİçü.ncüOrduKomutanıSelânik'teotururdu.OradadaMareşallıkKurmayHey'etidiyebirkuruluşvardı.Beni908yılındakoiağasırütbesiylebukuruluştagörevliydim.Hürriyetigetirmeyeçalışangizlicemiyetlepekyakındanilgimvardı.YanyalıEsatPaşaÜçüncüOrduKomutanıydı.SüleymanPaşazâdeAliRızaPaşa,KurmayBaşkanı'mızdıOzamanbinbaşıbulunanrahmetliCemalPaşaveyinebinbaşıolanFethiBey(bugünküParisBüyükelçisi)veben,MareşallıkKurmayHey'eti'nioluşturuyorduk.Herüçümüzdecemiyetiııüyesiidik.Cemiyetinbaşarıyaulaşmasıiçinçalışıyorduk.Otarihlerde,ÜçüncüOrdubölgesinebağlıSerez'dekitümeninveSerezbölgesininkomutanımareşalrütbesindebirzattı.Buzat,SultanHamid'infevkalâdegüvenveitimadınıkazanmışbulunuyordu.Rütbesininmareşalolmasına,EsatPaşa'nınkendindendahaastbirbirrütbedebulunmasınarağmen,İstanbulileSerezarasındagüvenlibirbölgebulundurulmakmaksadıylaSerez'denuzaklaştırılamazdı.İştebuönemlikvmutan,MareşalİbrahimPaşaidi.OğluNurettinBey(NurettinPaşa)de,babasınınyanındabulunurdu.Meşrutiyet'inilânındanöncekigünlerde,birbinbaşı,MareşalİbrahimPaşa'nınkomutanlıkbölgesinde,istibdatidaresininaleyhindekonuşmuş...Bircasusbunujurnaletmiş...OzamanSelânik'teMerkezKomutanıbulunanYarbayNâzımBey,olayıyerindesoruşturmaküzereİstanbul'dangörevlendirildi.Cemiyet,NâzımBey'ibugörevdenalıkoymaküzerevurdurdu.YaralananNâzımBeyİstanbul'agetirildi.Olayınsoruşturmasınaİstanbul'danbirinindeğil,ancakorducagösterilecekbirgörevliningidebileceğigörüşütelkinedildi.Bengörevlendirildim.Görevim,hiçşüphesizistibdataleyhindebulunmuşolanbinbaşıyıkurtarmaktı.ÖnceSerez'egittim.MareşalİbrahimPaşa'yıziyaretettim.Görüşmesırasındaanladımki,Paşa'nınbüyükbirendişesivardır.Paşa,kendibölgesinde,SultanHamidveistibdatidaresialeyhindebirtekkigibilebulunmadığıvebulunamayacağıyolundaSultan'agüvencevermişti.Bunarağmen,sözkonusubinbaşıiçinyapılanjurnal,SultanHamid'inMareşalİbrahimPaşa'yaolangüveninisarsacaknitelikteydi.Bujurnaldayazılarındoğrulanması,İbrahimPaşa'nındurumunukötüleştirecekti.Bunuistemiyordu.BenderhalPaşa'nınendişesinianladımvededimki:PaşaHazretleri,devletlişahsınızınbölgesinde,Zâtışâhanealeyhindeduygularbesleyenbirtekkişininbilebulunabileceğidüşünülemez.Yapılmışolanjurnaldayazılanlarınyerindesoruşturulması,devletlişahsiyetiniztarafındankurulmuşolandisipliniveaşılanmışolanbağlılıkduygularınıkolaycaortayakoyacaktır.Arzubuyurursanız,yapacağımsoruşturmaraporununbirsuretinizâtıdevletlerinegöndereyim.İbrahimPaşa,busözlerimdençokferahladı.BendenmemnunolduveoğluNurettinBey'içağırtıpbenimçokiyiabırlanmamıveolayyerinegidebilmemiçinkolaylıkgösterilmesiniemretti.Soruşturmanınsonucu,binbaşıyıkurtardı.Jurnalvereniiftiraettiğiıçincezayaçarptırdı.MareşalİbrahimPaşada,sultanakendibölgesinde,aleyhtebirtekkişininbilebulunamayacağınıispatederekZâtışahane'ninkendisihakkındakigüvenveitimadınıbirkatdahaartırdı.MareşalİbrahimPaşa'nınbuyollakendisinebeslenengüvenibirkatdahaartırması,çokgeçmeden,kendinebütünMakedonya'yıistibdadakarşıolanlardantemizlemegörevinihazırladı.Bunoktayıbirazaçıklayayım:Cemiyet,bütünMakedonya'dateşkilâtınıgenişletti,faaliyetinihızlandırdı.Artıkhemenhemenaçıktanaçığavekorkusuzcaçalışmalara

başlandı.Selânik'te,OrduMareşallığı'ndabulunanEsatPaşa'yagüvenkalmadı.KurmayBaşkanı'mızolanAliRızaPaşahakkındaşüpheyedüşüldü.Bunlarbirerbirer,SultanHamidtarafındansorguyaçekilmeküzereİstanbul'ageriçağrıldı.OrduMareşallığı'naherbakımdangüvenveitimatuyandıranMareşalİbrahimPaşatayinedildiveSelânik'egönderildi.İbrahimPaşa'nınSelânik'egelmekteolduğuhaberiüzerine,CemalBey(rahmetliCemalPaşa),neolurneolmazdüşüncesiyle,birvesileyaratarakmerkezdenuzaklaştı.ArkadaşımFethiBey,zatendahaöncesindenJandarmaOkuluKomutanlığı'nageçmiştiMerkezdeOrduKomutanıveKurmayBaşkanıadlarınayalnızbenbıılunuyordum.YenigelenkomutanaİTçüncüOrd<ıKomutanlığı'nıbendevirveteslimedecektim.Gerçektendeöyleoldu.İbrahimPaşa,yanındaoğluNurettinBeyolduğuhalde,trenlegeçvakitSelânik'evardı.Doğrucakomutanlıkdairesinegeldi.Oradakendisinedurumuanlattım.Geceolmasınarağmen,ordukarargâhındagörevlibütünkomutanlanbirerbirergörmekistedi.Herkesgelipkendinitanıtıyordu.MareşalPaşa,heryenitanıdığızata,kendisininnekadarşiddetliolduğunu,insanıyokedebilecekgüçtebulunduğunuanlatmayaçalışırbirtakımtavırlartakınarak,hiçdeyakışıkalmayansözlersöyleyerek,arasıraçizmeliayaklannıyerevurarak,ilkandaııitibarenkorkutmapolitikasıuygulamayabaşladı.Geceevimegittim.Ertesigünerkendenbirsüvari,birbinekatıgetirdiveMareşalPaşa'nınbeniistediğinisöyledi.Daireyegeldiğimzamananladımki,benimgörevedevamedebileceğimiemretmiş...ŞimdiEfendiler,gelelimihtilâlveinkılâpsafhasına...İbrahimPaşa'nın,korkutmapolitikası,ihtilâlkomitesiningözdağıvericitutumuylakarşılandı.Paşa,hiddetveşiddetinibirtarafabırakmakmecburiyetiniduydu:BuaradaençokCemalBey(CemalPaşa)vasıtasıylaihtilâlcemiyetininkuwetindenveteşebbüsündekiciddiyettenİbrahimPaşa'nınoğluhaberdaredildi.BabasınıncemiyetaleyhindebirharekettebulunmamasıiçinuyanldıvePaşa'danteminatistendi.Sözgelişi,Paşa,cemiyetaleyhindehareketetmeyeceğinigöstermeküzere,Cumanamazınıfiiâncamidekılacakveikincisaftanamazaduracaktırgibibirtakımisteklerdebulunuldu.İşteNurettinBeybugibişeyleribabasınaduyurmakiçinaracıoIarakkullanılıyordu.Fakatönemliişlerdedahaçokgörevlendirilenveçalıştınlan,babasınınemirsubayıNurettinBeydeğil,cemiyetinüyesivemutemediolan,komutanlıkmakamınınemirsubayıYüzbaşıKâzımNâmiBey(şimdiyazarveöğretmendir)idi.İbrahimPaşa,cemiyetinuyanlarınauymakzorundabırakıl-dı.Fakat,cemiyetinteşkilâtından,teebbüslerindenkararlarındanvea- ıişlerdenhiçbik'ş'yprvaıthaberdaredilmemiştir.I ürriyetveMeşrutiyet'inilânındanda,neİbrahimPaşa'nınvenedeoğluNurettinBey'indahaöncehiçbirşekildeveaslaha-berlerideolmarıııştır.llIeşrutiyet'inilânıkonusununtamameniçindebu-lunduğuduğumiç'ınvbukonteferruatvesafhalanlaahsenveakındanilgiliol-nudakihatıralanmolduğugibiaklımdadır.HürriyetveMeşrutiyetilânıileilgiligösterilerdeerkendavrandığısanılanÜsküp'tekihazırlıkIanSelânik'tevediğeryerlerdeyapılacakha-zırlıklarauygunbirşekildedüzenlemekiçinİİsküp'egitmiştim.Oradandönüşümdeveartıkheryerdefüligösterilerbaladıktansonra,Mare-galtbrahimpaş$abeniçağırdıveşunlarısöyledi: BeniOrduKomutanlığındabırakacakmısınız,bırakmayacakmısınız'Bırakılmaya-cakisem,şahsımtecavüzvehakareteuğratılmadanhemenİstanbuI'aha-reketedeyim. IattâPaşa,bürosuüstündeduranyazıhokkasınıelineala-rakaynenhatırımdakalanşukelimelerideekledi: Buradabenimyal-nızbirhokkamvar,onualıı ,giderim. Gerekenlerlegörüştüktensonracevapverebileceğimisöledim.Ce-"ymiyetadınayetkiliolandigerarkadaşlarla,İbrahimPaşa'nınko-mutanlığıkonusunugörüştük.Birzamaniçinkalmasındasakıncagörme-dik.Komutanlıktakalacağınıbildirencemiyetkararınıkendisinebenteb-Iiğettinı.Fakat,birikigünsonra,dağaçıkmışolansubaylardanbirteduğııefendi,İbrahimPaşa'yabulunenyerdenhakaretdolubirtelgrafçekmiş...İbralıimPaş,k.aderhalbeniçagırttıveteIrafıuzatarakdedii.aBenikomutanolarakburadabırakacağınızıbildirmitiniz.Buha,karetnedir' Komutan

Paşa'yaCemiyet'çekendisiiçinaldıŞımızka-rarıbütünteşkilâtaduyuracakkadarzamangeçmediğini,özellikleda"gbaşındabulunansubaylanmızınherhangibirtelgrafmerkezindenbui-'bitelgraflarıçekmeierineengelolmanınbugügetmesigerektiğinnlerdegüçolacağınıkabıılisöyleyerekkendisiniyatıştırmayaçalıştım.Fakat,aradançokgeçmeden,ozamanYunanSınırıKomutanıbulunarıMuhlisPaşa,CemiyetinManastır'dakiMerkezHey'etitarafındanManastır'adavetedilmiş...MuhlisPaşa,OrduKomutanıİbrahimPaşa'danizinalmaksızınManastır'agitmiş.BudurumacanısıkılanİbrahimPaşa,MuhlisPaşa'yatekdiredicibiryazıgöndermiş...Bununüzerine,MuhlisPaşa'yıdavetedenMerkezHey'eti,İbrahimPaşa'yauzunbirtelgrafçekmiş...BudefadaMareşalPaşabeniçağıraraktelgrafıgösterdive:ayabune'dedi.Telgrafıbaştansonakadarokudum.ButelgraftaKonyaraşiretindenMareşalİbrahimPaşa'nınbütünhayatı,geçmişivehayatınıniçyüzüaçıklandıktansonra,ağırvehakaretdolukelimelerle,istibdatdevrinin,SultanHamidkulluğununenderrastlanırbirörneğiolanİbrahimPaşa'nınhürriyetiçinçalışanbirçevrede,hürriyetiçinçalışanlarakomutaetmekcesaretindebulunmasınaşaşılıyorvehemenkomutanlıktançekilmesiihtarediliyorveisteniyordu.Efendiler,bundansonra,İbrahimPaşagerçektenSelânik'teduramadı.Dediğigibibirhokkasınıalıpgitti.Bubilgilerdensonra,NurettinPaşa'nın,İİçürıcüOrduKomutanıbulunanbabasıMareşalİbrahimPaşaileMeşrutiyetinkılâbınınyapılmasınaveihtilâlinaşırılıktanuzakölçülerleveengelsizolarakyürütülmesineneyoldahizmetetmişolduklarınıanlamakkolay-laşmıştır,sanırım.Denildzğigibi,aihtilâlinaşırılıktanuzakölçülerleyü-rütülmesinedeetkiliolamamışlardır.Enölçüsüzdavranışlar,bizzatken-dilerineyapılmışolanmuamelelerdegörülmüştür.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELER

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERIRAKSEFERİNDENURETTİNPAŞAEfendiler,Irakseferinde,NurettinPaşazamanındakidurumuniçyüzüşundanibarettir:İlkIrakKomutanıolanSüleymanAskerîBey'inyenilgiyeuğrayıpintiharetmesindensonra,Irak'aKafkasya'danyenibirliklergelinceyekadar,savaşlar,İngilizlerinistcğineveyürüyüşhızlarınabağlıkalmıştır.NurettinPaşa,Kûtülamare'deİngilizlereyenildiktensonra,gecegündüzvehiçbirdirenmegöstermedenyürüyerekSelmanpâk'akadarperişanbirşekildegeriçekildi.İngilizler,NurettinPaşa'yıkovalayarakSelmanpâk'akadarilerlediler.Orada,Kafkasya'dangönderilmişolanbirlikler,İngilizbirliklerinikarşıladı.Üçgünsavaştıktansonra,NurettinPaşayenilgiyikabulederekgeriçekilmeemriverdi.Birlikler,Diyaleırmağınakadarkuzeyeçekildi.İngilizlerlesüvaribağlantısıkurmayolubilearanmadı.Halbuki,aynızamanda,İngilizlerdegeriçekilmişlerdi.BubilgiyiverençölAraplarıydı.OndansonraNurettinPaşa,kendinitoplayıpyenidenSelmanpâk-Kûtülamareyönündeilerledi.Kûtülamarekuzeyinde,geceİngilizbirlikleriilekarşılaşıldı.Tedbirsizlik,düzensizlikveidaresizlikyüzünden,birliklerimizşafakvaktidüşnıanınateşbaskınınauğradı.Er,subayvekomutanolmaküzerebirçokkayıpverildi.Birliklerdepanikoldu.Kendiliğindengeriçekilmebaşladı.İngilizlerinçekilmesiüzerineortalıkyatıştırılabildi.

Irak'tayenibirliklerveyenivasıtalarlabüyükvekanlısavaşlarbundansonrabaşlarki,NurettinPaşa'nınbunlarlaalâkasıyoktur.Broşürünaynısayfalarında,"NurettinPaşa,İngilizlerdenelegeçirdiğiuçaklarladabiruçakfilosumeydanagetirmekgibiçokbüyükbaşarılargösternıiştir"deniliyor.Buiddianınpekcahilceolduğunusöylemekzorundayım.Uçağınveuçakfilosununneolduğunubilenler,böylebiriddianınnekadargülünçolduğunuelbetteanlarlar.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERBÜYÜKTAARRUZ'DANURETTİNPAŞASAVAŞMEYDANINIDÜRBÜNLESEYRETMEYİTERCİHEDİYORDUBroşürünsekizincisayfasında,NurettinPaşa'nındürbünlebakarkenalınmışbirresmivardır.Buresminaltındaşusözleryazılıdır:"26Ağustos1922taarruzgünüKocatepegözetlemeyerindeKarahisarMeydanMuharebesiidareederkenalınanfotoğraflarıdır.Ogünhepaynıtepedeydik.Dürbünlebakanlarçoktu.Dürbünleençokbakanlar,özelliklegözetlemegöreviverilensubaylardı.Gerçekten,NurettinPaşa'nındasavaşmeydanınıdürbünleseyretmeyitercihettiğinibendefarketmiştim.Karahisar-DumlupınarMeydanMuharabesiyapılırken,"BaşkomutanlıkMeydanMuharebesi'ninyapıldığıgün"biraralık,NurettinPaşa'yıkolordukomutanıKemalettinPaşa'nın(şimdikiBerlinBüyükelçisi)gözetlemenoktasında,durumudürbünleseyrederkenbuldum.Birliklerimizdüşmanıyakındansıkıştırmış,nazikveönemlibirdurumortayaçıkmıştı."Dürbünleseyretmeyibırakınız'Savaşıyakındanvebizzatidareetmekiçin,ileriateşmevzilerinegideceğiz"dedim.NurettinPaşa,bukadaryaklaşmanındoğruolmadığınısöyleyerekgitmekistemedi.Canımsıkıldı."Sizburadakalabilirsiniz"dedim.KemalettinSamiPaşa'ya:"Sizbenimlegeliniz!"dedimveotomobilimeyürüdüm.KemalettinPaşa:"emredersiniz"dedivebenimleberaberyürüdü.Budavranışüzerine,dürbününbaşındayalnızbırakılanNurettinPaşa'nındaarkamızdangeldiğinigördük.Dediğimyeregittik.YunanordusununesaretiilesonuçlananosavaŞı,enincenoktalarınakadarbizzatidareediyorvegerekenemirleri,doğrudandoğruyakolordukomutanlarınavediğerkomutanlarabenveriyordum.Verdiğimemirleregöretedbirleralınıpgerekliuygulamalarageçilirken,OrduKomutanıNurettinPaşayanımdaduruyorvedurumuseyrediyordu.Biraralık,kolordukomutanınıbenimyanımdanuzaklaştırarakbazıemirlervermeyekalkışmış...KolorduKomutanıbuemirleriuygulanabilirniteliktebulmamış;ordukomutanıilekolordukomutanıarasındaneredeysesaygısızcabirçatışmadurumuortayaçıkmış...KemalettinSamiPaşa,NurettinPaşa'nınyanındanbirazsertçebirmuameleileayrılmış..Budurumunfarkınavardım.KemalettinSamiPaşa'yıyanımaçağırıp,sükûnetvedisiplinikorumasıgerektiğinisöyledim.Dahasonra,yaInızolarakNurettinPaşa'yıçağırttım.Genelolarakbazısorularsordumveanlatmakistedimki,kolordukomutanınaverdiğiemringerçektendeuygulanmasımümkündeğildir.Komutanlar,emirvermişolmakiçinemirvermezler.Gerekli,uygıılanabilirolanhususlarıemrederlerveemirverirken,kendini,oemriyerinegetirecekolanınyerinekoymakereemrinnasılyerinegetirilipuygulanacağınıdüşünmekvebilmekgerekir.Haltercümesibroşürünün9'uncusayfasında,Irak'tansonra"KafkascephesinegitmişolanNurettinPaşa'nın3üncüOrduBölgeleriKomutanlığı'ndaveOrduKomutanlığıVekilliği'ndebirsüre"bulunduğuyazılıdır.Bugörevlerznnasılbirergörevolduğunuvebusüreninkaçgür

olduğunusormaklâzımdır.NurettinPaşa,KafkasCephesindenİstanbul'adönüşünde"Aydın,MuğlaveAntalyaBölgeleriKomutanı"ünvanıileİzmir'egitmişveoradabulduğu,çoğunu40yaşındanyukarıaskerlikçağınıaşmışerlerirtoluşturduğudağınıkbirkaçbirliğiyenidendüzenleyerekveyenitürkmenlerkurarak21'inciKolorduyumeydanagetirmiş.Efendiler,kolordukurmaişi,sonzamanda,BirinciDünyaSavaşı'nınfantazilerisırasınageçmişti.Özellikle,karşısındadüşmanbulunmayansabitbölgelerde,askerlikşubelerivebaşkanlıklarıkuruyormuşçasınabirkolaylıkla,kolordukomutanlıklarıkurulurveyetkilerverilirdi.Gerçektenbütünsavaşcepheleriimdatdiyeferyatederken,21'inciKolordu,değerverilenbirvarlıkolsaydı,Aydınbölgesindeyüzüstübırakılmazdı.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERHALTERCÜMESİBROŞÜRÜNEGÖRENURETTİNPAŞA'NINİSTANBUL'DAVEANADOLU'DAGÖRDÜĞÜÖNEMLİİŞLERNELERDİ'Broşürün16'ncısayfasındaNurettiPaşa'nın"Anadolu'daMustafaKemalPaşavearkadaşlarınınteşebbüsleriylebaşlayanMillîMücadeleliderleriiledeilişkikurarak..."İstanbul'dabirtakımönemliişleryaptığından,sonundaİngilizlertarafındantakibebaşlanmışolduğundanuveMustafaKemalPaşa'danaldığıdavetyazılarında,artıkİstanbul'dançokAnadolu'dahizmetedilebileceğininbildirilmesiüzerineAnadolu'yageçmişolduğundansözediliyor.Efendiler,NurettinPaşa'nınİstanbul'daİngilizlerleveDamatFeriPaşaKabinesi'yleanlaştığını,Ankara'dakurulanTürkiyeBüyükMilletMeclisi'ndenveonunhükûmetindenhabersizolarak,bizi,İstanbulileuyuşturmayaçalıştığınıvebumünasebetlearadageçentelgrafhaberleşmeleriüzerineAnkara'yageldiktensonrakidavranışlarınıyerigeldiğindeanlatmıştım.Bunlarıtekraretmeyeceğim.18'incisayfada:YukarıdasayılanvatanhizmetlerinibaşarıileyerinegetirmişolanNurettinPaşaileBüyükMiIletMeclisiarasındabazıresmîişlerdendolayıanlaşmazlıkçıkmasıüzerine,kendisihemenAnkara'yagelmişvebuanlaşmazlıkolumlubirçözümebağlanarakgiderilmiştirifadesinerastlanmaktadır.NurettinPaşa'nın,HükûmetçenasılMerkezOrdusuKomutanlığındanalınarakDivan-ıHarb'everilmeküzereAnkara'yagetirildiğiniveMeclisin,kendisinekarşıgösterdiğişiddetIitepki,idamınıisteyecekkadarilerigitmişken,Başkomutansıfatıyla,şahsenMecliskürsüsünden,NurettinPaşa'yısavunaraknasılkurtarmışolduğumudaaçıklamıştım.Buradayerigelmişkenyalnızbirnoktayadikkatiniziçekmekisterim.Sözkonusubroşürdeyeralanifadeyegöre,birTürkiyeBüyükMilletMeclisivardır,birdeNurettinPaşa...Bunlarkarşıkarşıyagelmişlervearadakianlaşmazlıkgiderilmiş...Bilindiğigibi,MeclisilekarşıkarşıyagelebilenyalnızHükûmet'tir.Meclis'inkarşısındaHükümetvardır.Birordukomutanı;birvaliveherhangibirmakamsahibiMeclis'inmuhattabıolamaz.Broşürün18'incisayfasınınsonsatırları,NurettinPaşa'nınTanrınınlûtfuyla,vatanıtehlikedenkurtaranbüyükzaferinbaşarıcısıveyaratıcısıolduğunu,millîtarihebudefapekönemlivebenzerigörülmemişbirşerefveiftiharsayfasıeklemeyisağlamışbulunduğu....."nuaçıklamayaayrılmıştır.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELER

NURETTİNPAŞA,ZAFERDENPAYALMAYAENAZHAKKIOLANLARDANBİRİDİREfendiler,bukadarcür'etlibiriddiakarşısındaŞaşırmamakveböylebiriddiayıgaripkarşılamamakmümkündeğildir.GerçektendeNurettinPaşageneltaarruzda1'inciOrduKomııtanlığı'ndabulundu.Diğerbütünkomutanlarlabirliktekendisineemrettiğimizgörevleriyapmayaçalıştı.Budurum,bütünTürkordusunaveordumuzunbüyükküçükbütünkomutanlarına,subaylarınavehererineaitolmaktabiîbulunanbirbaşarıyıveşerefi,NurettinPaşa'nınkendişahsınamalettirmesinigerektirmez.Buiddiakadaranlamsız,asılsızveayıpbirşeyolamaz.NurettinPaşa'yıkazanılanzaferinyaratıcısıgibigöstermekolsaolsakendisiylealayetmekmaksadınadayanabilir.Yoksa,NurettinPaşa,BüyükZafer'inşerefindenpayalmayaenazhakkıolanlardanbiridir.Efendiler,BüyükTaarruz'da,NurettinPaşa'yı,yalnıztaarruzunikincigünüKocatepe'deyalnızbırakmıştım.Çünkü,düşmanınyenildiğinivegeriçekileceğinianlamıştık.Yenilgisinibozgunaçevirmekvegeriçekilmehattınıkeserekdüşmanordusunuesiretmekiçin,artıkKocatepe'dedeğil,durumudahagenelolarakgözdengeçirecekveonagöreetraflıtedbirleralacakyerdebulunmamızgerekiyordu.Ogünbile,CepheKomutanıİsmetPaşa'nınuygungörüpbenimimzamileyazdığıcesaretvericikısabiryazıyıtelefonlaokuyarakNurettinPaşa'nınmaneviyatınıkuvvetlendirmekiçintedbiralmakgereğiduyulmuştu.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERNURETTİNPAŞA'YIVEORDUSUNUBİZZATTAKİPETMEKVEYÖNETMEKZORUNDAKALDIMOndansonra,NurettinPaşa'yıveordusunubizzattakipetmekveyönetiminemüdaheleetmekzorundakaldım.Böyleyapmasaydım,NurettinPaşa'nınyaptığıhatâlarıdüzeltmekgüçleşirdi.Dumlupınar'da,ordusununKurmaybaşkanıEminPaşa'nınilerihareketiçinhazırladığıharekâtemrininkapsamınıanlamayan,fakatanlamamışdeğildedahaiyisinidüşünmekveyapmakistiyormuşgibidavrananNurettinPaşa'nınbirkararsızlığadüşmesiüzerine,kararsızlıklageçirilecekzamanolmadığınıhatırlatarakgerekentalimatıbizzatyazdırdığımzamanNurettinPaşabanademiştiki:"Paşamsizbiziyalnızveserbestbırakmıyorsunuz!"BunaoradabulunanGenelkurmayBaşkanıFevziPaşaHazretleri,ciddîbirdilleveşuyoldacevapverdi:"Paşa,paşadedi.Buordubizimvebütünmemleketingözbebeğidir.Onunsevkveidaresinitesadüfebırakamayız!"Dumlupınar'danUşak'agiderken,yoldaNurettinPaşan'nınaldığıtedbirlerdekiyetersizliğinfarkınavarıp,NurettinPaşa'nıntümenlerinebizzatemirvererektedbiraldırmasaydım,Trikopis'inesirdüşmesimümkünolmayabilirdi.Uşak'tabeklenmedikkötübirdurumlakarşılaşabilirdik.İzmir'evardıktanvehükûmetdairesinegirdiktensonra,güneydengelentopvetüfekseslerinibizzatişitip,NurettinPaşa'nıntedbirsizliğinivegafletinianlayıpdoğrudandoğruyakendimemirvererektedbiraldırmasaydım,İzmir'egirmişveİzmirsokaklarındahalkınarasınakarışmışolanbirliklerimizin,bizdeiçindeolduğumuzhalde,paniğekapıIarakdarmadağınolmasıihtimaldenuzakdeğildi.İşbilirlikveilerigörüşlülükiddiasındabulunanNurettinPaşa'nın,İzmir'deyabancımemurlarlayaptığızaptageçmişkonuşmasınıbizzatdüzeltmeseydim,İzmir'egirmektendoğangenelsevincinsönmesineyolaçacakdurumlardankaçınmakbelkidemümkünolmayacaktı.Efendiler,busöylediklerim,ordununbütünilerigelenlerincebilinengerçeklerdir.Bugerçekleriyalnızbirkişininfarketmediğianlaşılıyor.OdaNurettinPaşa'dır.Kuşatıcı,galip,fâtih,gaziünvanlarıylakendinihatırlatmakgibiçocukçabirsevdayakapılanNurettin

Paşa'nın,"KûtülâmarekuşatıcısıNurettinPaşa"diyebirkartınıgörmüştüm.NurettinPaşabukartı,Taşköprü'deotururken,KastamonuValisiveobölgeninkomutanıbulunanMuhittinPaşa'ya(şimdikiKahireBüyükelçisi)göndermiş.Kartınboşyerlerineyazdığıyazılarda,karttakiünvanaişaretederek,"bunudabendenkimsealamazya!"diyebiribarevardı.MuhittinPaşa,bukartıvekarttakiyazıyı,akılveferasetlebağdaşırgörememişvedikkatedeğerbulmuşolduğundanaynenbanagöndermişti.Evet,onuondankimsegerialamaz.Fakatonuonaverendeyoktur.Herbaşarılısavaşakatılankimsenin,hakkıolmadığıhaldekendisinibaşarınıntekkazanıcısıvegalibiilânetmesi,örnekalınacakbirahlâkkuralıdeğildir.Memleketinçocuklarına,böyleasılsıztarzvetavırlartakınmaalışkanlıklarıveremeyiz.Geleceknesillere,böylehavadangalip,fatiholunabileceğigibisakatbirdüşünceyimirasbırakamayız.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMİLLETVETARİHÜNVANVERMEKTEOKADARCÖMERTDEĞİLDİRHaltercümesibroşürününkapağındaki"gazi"ünvanınınkullanılmasınagelince,buünvanı,NurettinPaşa'ya(A.S.)harfleriverebilir.Fakat,gerçekvekanunbununlayalnızvesadecealayeder.Gerçisavaşa"yaşehityadagaziolmakiçin"gidilir.Genelolarak,kahramanlıkmeydanındaölenlerinhepsineşehitderlersede,sağkalanlarınhepsinegaziünvanıverilmez.Buünvanıancakkanunverir.Medenîbirmilletinyüksekçıkarlarıuğrunayapmayamecburolduğuharpler,Arapaşiretlerinindolayısıylabiribirinekarşıaçtıklarıgazve(203)değildir.Öylebileolsa,busavaştansağsalimçıkanlarabelkiyalnızanaIarıbabalarıtakdiriçin"benimgazioğlum!"diyerekövünürler.Fakatmilletvetarihünvanvermekteokadarcömertdeğildir.Haltercümesininsonsayfasındandabircümlealarakbuhikâyeyesonverelim:NurettinPaşa"Irakcephesindeikenyerlihalktarafındankendisineverilmişbulunan,PeygamberHazretlerininKerbelâ'dayatantorunuİmamHüseyinHazretleri'ninmübarekkılıcınıtaşımaklaşerefduymaktadır."Efendiler,bunelâftır!Kerbelâ,Peygamber'intorunu,imam,mübarekkılıç,şerefduymakgibi,cahiltakımınınhoşunagideceklâflarlamilletikandırmapolitikasınıbenimseyenler,artıkinsafetsinler!..Milletdedikkatveuyanıklığınıartırsın!..Efendiler,tekbaşlarınahareketederekbaşarıeldeedemeyecelclerinianlayanbazıkimselerdeikiyüzlüdavranışlarlaiçimizegirmeyolunubulabilmişlerdir.BunlarıniçyüzüİkinciMeclistoplanıpgörevebaşladıktansonragörülecektir.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERLOZANBARIŞANTLAŞMASITürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninikinciseçimdönemi,yeniTürkiyeDevleti'nintarihinde,mutlubirgeçişdevresinerastladı.Gerçektendedörtyıllıkistiklâlmücadelemiz,milletimizinşanınalâyıkbirbarışilesonuçlanmışbulunuyordu.24Temmuz1923'te,Lozan'daimzaedilenantlaşma,24Ağustos1923'teMeclis'teonaylandı.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELER

MONDROSATEŞKESANTLAŞMASINDANSONRATÜRKİYE'YEYAPILANDÖRTBARIŞTEKLİFİARASINDABİRKARŞILAŞTIRMAEfendiler,MondrosAteşkesAnlaşması'ndansonra,düşmandevletlertarafındanTürkiye'yedörtdefabarışşartlarıteklifedilmiştir.Bunlarınbirincisi,Sévrestaslağıdır.ButaslakhiçbirgörüşmeninürünüolmayıpitilafDevletleritarafındanYunanBaşvekiliMösyöVezinones'undakatılmasıyladüzenlenmişveVahdettinn'inhükümetitarafından10Ağustos1920'deimzaedilmiştir.Butaslak,TürkiyeBüyükMilletMeclisi'ncetartışılmayadeğerbilesayılmamıştır.İkincibarışteklifleri,BirinciİnönüMuharebesi'ndensonratoplananLondraKonferansı'nınsonunda12Mart1921tarihindeyapılmıştır.ButekliflerSévresAntlaşması'nabazıdeğişikliklergetiriyorisede,üzerindedurulmamışolanmeselelerdeSévrestaslağındakimaddelerinolduğugibibırakıldığınıkabuletmekgerekir.Buteklifler,bizcetartışılmayayolaçmadanİkinciİnönüMuharebesi'ninbaşlamasıylasonuçsuzkalmıştır.Üçüncübarışteklifleri,22Mart1922'de,yaniSakaryazaferindenveFransızlarlaimzalananAnkaraAnlaşması'ndansonraveyakındayenibirtaarruzumuzunbeklendiğisıralarda,Paris'tetoplananİtilafDevletleriDışişleriBakanlarıtarafındanyapılmıştır.Butekliflerde,artıkişeSévrestaslağınıtemelolarakelealmausulündenvazgeçilmişisede,anagayeleriilemilligayemizigerçekleştirmektenuzaktı.DördüncüteklifLozanAntlaşması'nınimzalanmasıylasonuçlanangörüşmelerdir.İtilafDevletleri'nceTürkiye'yekabulettirilmesidüşünülenesaslarile,MilliMücadelesayesindeulaşılansonucuaçıkçagözlerönüneserebilmekiçin,budörttürlüteklifarasındaenönemlinoktalarıiçinealacakşekildekısabirkarşılaştırmayapmayıyararlısayarım.1.SINIRLARa)Trakyasınırı:Sévres'de:ÇatalcahattındanbirazileridebulunanPodima-Kalikratyahattı.Mart1921teklifinde:Sözkonusuedilmemiştir.Mart1922teklifinde:Tekirdağbize,BabaeskiKırkkilise(204)veEdirneYunanlılarakalacakşekildebirhat.Lozan'da:Karaağaç'dabizdeolmaküzereMeriçhattı.b)İzmirbölgesi:Sévrestaslağında:BubölgeninsınırlarıKuşadası,Ödemiş,Salihli,AkhisarveKemeriskelesineazçokyakınyerlerdengeçmektedir.Bubölge,Türkhakimiyetindekalacak,fakatTürkiye,buhakimiyetinikullanmahakkınıYunanistan'adevredecek.Türkhakimiyetininbelirtisioiarak,İzmirşehrinindışistihkamlarındanbirindeTürkbayrağıbulunacak.Birbölgemeclisitoplanacakvebeşyılsonrabumeclis,bubölgeninsürekliolarakYunanistan'akatılmasınakararverebilecekti.Mart1921teklifinde:İzmirşehriTürkhakimiyetindekalacak,İzmirşehrindebirYunankuvvetibulunacakveİzmirbölgesiningerikalanyerlerinde,çeşitliunsurlarınnüfusoranlarınagöreoluşturulacakbirjandarmabirliğigörevalacakvebunaİtilafDevletleri'ninsubaylarıkomutaedecek.Yönetimişlerindedeyineaynınüfusoranıgözönündebulundurulacak,bölgeninMilletlerCemiyeti'ncetayinedilecekbirHristiyanvalisiolacak,bununyanındaseçimyoluylakurulmuşbirmeclisilebirdanışmakurulubulunacak.Valilikçe,Türkiye'yegelirartışınagöreayarlanacakbirvergikonacak;buanlaşmabeşyılsüreilegeçerliolupikitaraftanbirininisteğiüzerineMilletlerCemiyeti'ncedeğişikliğeuğratılabilecek.

Martl922teklifinde:BütünAnadoluvedolayısıylaİzmirdebizegeriverilecekyolundaaldatıcıbirvaat.İzmirRumları'nınyönetimeadaletlibirşekildekatılmasınısağlamakiçinveaynıhakkınYunanistan'dakalacakEdirneTürklerinedeverilmesişartıylabirusultespitikonusundaYtilâfDevletleri,TürkiyeveYunanistanileanlaşacaklardır.Lozan'da:Elbettebugibimeselelersözkonusubileedilmemiştir.c)Suriyesınırı:Sévres'de:AkdenizkıyısındaaşağıyukarıKarataşburnundanbaşlayarakOsmaniye,Bahçe,Gaziantep,Birecik,Urfa,MardinveNusaybin'iepeygüneydeveSuriyetopraklarındabırakanbirsınır.Mart1921'de:AşağıyukarışimdikisınırolmaküzereFransızlarlaayrıcabiranlaşmaimzalanmıştır.Lozan'da:20Ekim1921tarihliAnkaraAnlaşması'ndakisınırolduğugibibırakılmıştır.d)Iraksınırı:Sévres'de:İmadiyebizdekalmakşartıyla,Musulilininkuzeysınırı.Mart1921teklifinde:Sözkonusuedilmemiştir.Mart1922teklifinde:Sözkonusuedilmemiştir.Lozan'da:çözümüdahasonrayabırakılmıştır.e)Kafkassınırı:Sévres'de:Türk-ErmenisınırınıntayiniAmerikaCumhurbaşkanıWilson'abırakılmıştır.Wilson,sınırolarakKaradenizkıyısındaGiresun'undoğusundanbaşlayan,Erzincan'ınbatıvegüneyinden,Elmalı,BitlisveVanGölününgüneyindengeçenvebirçoknoktadaBirinciDünyaSavaşı'ndakiTürk-RusCephesiniizleyenbirhattıgöstermiştir.Mart1921teklifinde:MilletlerCemiyetibirErmeniyurdukurulmasıiçindoğuillerindenErmenistan'abırakılacaktopraklarıntespitiiçinbirkomisyonkuracak,Türkiyebukomisyonunkararınıkabuledecek.Lozan'da:Bukonuortadankaldırılmıştır.f)Boğazlarbölgesi:Sévres'de:Rumeli'ninTürkiye'dekalanbütünparçaları.Anadolu'nunAdalarDeniziüzerindeaşağıyukarıİzmirbölgesininsınırındanbaşlayarakManyasGölününgüneyine,Bursa'nınveİznik'inbirazkuzeyindenveSapancaGölününbatıucundanAhabadr(205)deresiningöledöküşdüğüyerekadaruzananbirhatlasınırlandırılmışbölge.BubölgelerdeaskerbulundurmakveaskerîharekattabulunmakhakkıyalnızİtilafDevletleri'neaittir.BubölgedekiTürkjandarmasıdaİtilafDevletleri'ninkomutasıaltındaolacaktır.İtilafDevletleri,bubölgeiçinde,askerîmaksatlarlakullanılabilecekyolvedemiryoluyapımınıyasaklayabileceğigibi,yapılmışolanyollardanbugayeylekullanılacakolanlarıdatahripettirebilecektir.Martl921teklifinde:ÇanakkalegüneyindeBozcaada(206)karşısınndanKarabiga'yaçekilenhattınkuzeyiileBoğaziçi'ninherikiyakasında-25kilometrelikbirbölge.Çanakkaleboğazınahakimolanherikitarafındakiadalar.İtilafDevletleriyalnızYunanistan'akalacakolanGeliboluvebizekalacakolanÇanakkale'deaskerbulunduracakböylece,İstanbul'uveİzmityarımadasınıboşaItacak,Türkiye'ninİstanbul'daaskerbulundurmasınaveAnadolu'danRumeli'yeveRumeli'denAnadolu'yaaskergeçirmesineizinverecektir.Mart1922teklifinde:Çanakkale'ningüneyindeErdekyarımadasıdışardakalmaküzereÇanakkalesancağı.Boğaziçiningüneyindeozamantarafsızsayılanbölge,yaniaşağıyukarıİzmityarımadasıaskersizbölgeolacaktır.

BizdeİtilafDevletleri'ninişgalkuvvetlerikalmayacaktır.Lozan'da:GeliboluyarımadasıileKumbağı,Baklaburnuhattınıngüney-doğusu,ÇanakkalebölgesindekıyıdanyirmikilometrelikbiryerveBoğaziçi'ninikiyakasındakıyıdanonbeşkilometrelikbirerbölgeveMarmaradadaİmralıdışındakiadalarlaİmrozveBozcaadaaskerdenarınmışbirdurumagetirilecektir.HiçbiryerdeİtilafDevletleri'ninişgalkuvvetlerikalmayacaktır.2.KÜRDİSTANSévres'de:Fırat'ındoğusundaveErmenistan,IrakveSuriyearasındakalanbölgeiçinİtilafDcvletleritemsilcilerindenkurulacakbirkomisyonözerkbiryönetimşeklihazırlayacaktır.AntlaşmanınimzalanmasındanbiryılsonrabubölgeninKürthalkıMilletlerCemiyetiMeclisi'nebaşvurarakKürtlerinçoğunluğununTürkiye'denayrıbağımsızbirdevletkurmakistedikleriniispatederseveMecIisdebunukabulederse,Türkiyebubölgedekihertürlühaklarındanvazgeçecektir.Martl92lteklifinde:İtilafDevletleri,şimdikidurumugözönündebukonudaSévrestaslağındadeğişiklikyapılmasınıdikkatealmaeğilimindedir.Şuşartlaki,özerkyönetilenbölgelerleKürtveAsuri-Geldaniçıkarlarınınyeterincekorunmasıiçintarafımızdankolaylıklargösterilsin.Martl922teklifinde:Sözkonusuedilmemiştir.Lozan'da:Elbettesözkonusuettirilmemiştir.3.İKTİSADİNÜFUZBÖLGELERİSévresAntIaşması'ndansonraİtilafDevletleri'ninaralarındaimzaettikleriüçlüanlaşmaya(207)göre:a)Fransıznüfuzbölgesi:SuriyesınırıylaaşağıyukarıAdanailininbatıvekuzeysınırı,KayseriilieSivas'ınkuzeyindengeçenMuş'udışarıdabırakarakbukasabayayaklaştıktansonraCizre'yegidenbirhattıniçindekalanbölge.b)İtalyannüfuzbölgesi:İzmityarımadasındançıktıktansonraAfyonkarasihar'akadarAnadoludemiryoluhattıveoradanKayseriyakınlarındaErciyasdağıyöresinekadargidenhatlaİzmirbölgesi,AdalarDenizi,AkdenizveFransızbölgesiarasındakalanbölge.Martl92l'de:BekirSamiBeyileFransızveİtalyanDışişleriBakanlarıarasındaimzaolunuphükumetçereddedilenanlaşmalaragöre:a)Fransıznüfuzbölgesi:OsıradaFransızişgalialtındabulunanyerlerleSivas,ElazığveDiyarbakırilleri.b)İtalyannüfuzbölgesi:Antalya,Burdur,Muğla,IspartasancaklarıylaAfyonkarahisar,Kütahya,AydınveKonyasancaklarınındahasonratayinedilecekkısımları.Mart1922teklifinde:Sözkonusuedilmemiştir.Lozan'da:Sözkonusuedilmemiştir.4.İSTANBULSévres'de:AntlaŞmasamimiyetleuygulanmadIĞItakdirdeİstanbuldabizdenalınacaktır.Mart1921teklifinde:Butehdidinkalkacağı,Türkiye'ninİstanbul'daaskerbulundurabileceğiveBoğaziçi'ninçevresindekiaskerdenarınmışbölgedenaskerîkuvvetgeçirilmesineizinverileceğibelirtilmiştir.Mart1922teklifinde:İstanbul'dançıkarılacağımıztehdidininkaldırılacağıveİstanbul'dabulundurulabilecekTürkkuvvetininarttırılacağıvaadedilmektedir.Lozan'da:Sözkonusuolmamıştır.

5.VATANDAŞLIKSévres'de:GerekYunanistandadahilolmakÜzereİtilafDevletleri'ndengerekyenikurulandevletlerdenbirinin(Ermenistanv.b.)vatandaşlığınagirmekisteyenTürkuyruklulardanhiçkimseyeTürkHükümeti'nceengelolunmayacakvebunlarınyenivatandaşlığıkabuledilecektir.Mart1921teklifinde:Sözkonusuedilmemiştir.Mart1922teklifinde:Sözkonusuedilmemiiştir.LozanAntlaşmasında:Sözkonusuedilmemiştir.Ancak,görüşmelersırasında,İtilafDevletleri,birkimseninvatandaşlığınıtayinhususunda,Türkiye'dekiyabancıelçilikvekonsolosluklarınverecekleribelgelerinyeterlisayılmasınıistemişlerdi.Buteklif,Sévrestaslağınınyukarıdasözkonusuolan128'incimaddesininyenibirşekliydi.Hiçşüpheyokkitarafımızdanreddedilmiştir.6.ADLİKAPİTÜLASYONLARSévres'de:İngiltere,Fransa,İtalyaveJaponya'nıntemsiledildikleridörtüyedenkurulubirkomisyon,kapitülasyonlardanyararlanandiğerdevletlerinuzmanlarıylabirlikteyenibirusuldüzenleyecekveOsmanlıHükumeti'nedanıştıktansonrabuusulütavsiyeedebilecek.OsmanlıHükumetibuusulükabuledeceğinişimdidentaahhütedecek.Mart1921teklifinde:BukomisyondaTürkiye'nindetemsiledilmesineİtilafDevletlerirazıolmaktadır.Mart1922teklifinde:Aynıteklif.Lozan'da:Kapitülasyonlarlailgilihiçbirkayıtyoktur.Danışmaniteliğindeolmaküzerebirkaçyabancıuzmanıbeşyıliçinhizmetimizealmayıkabulettik.7.AZINLIKLARINKORUNMASISévres'de:1918AteşkesAntlaşmalarındansonrayapılanbütünantlaşmalardayeralanhükümlerdenbaşka,Türkiye'ye,özelliklea'aşağıdakihususlarkabulettirilmekistenmiştir:a)YerlerindenayrılmışolanveTürkolmayanbütünhalkıneskiyerlerinegönderilmesi.BaşkanlarıMilletlerCemiyeti'ncetayinedilecekolanhakemkomisyonlarıvasıtasıylabunlarınhaklarınıngeriverilmesi;bukomisyonlaristedikleritakdirde,TürkolmayanhalkInzarargörmüşmalvemülklerininonarımıiçindeücretlerihükumetçeödenecekişçilerinsağlanması,zorlagöçettirmevebunabenzerişlerdeparmağıbulunduğu,sözkonusukomisyonlartarafındaniddiaedilenbütünşahıslarınsürgünedilmesiv.b.b)TürkHükumeti,azınlıklarınparlamentodakendinüfuslarıoranındatemsiledilmelerinisağlayanbirseçimkanunutasarısını,ikiyıliçindeİtilafDevletleri'nesunacaktır.c)Patrikhanelerilebunlarabenzerkuruluşlaratanınmışolanbütünimtiyazlararttırılarakdahadasağlamlaştırılmaktavebunlarınidareettikleriokul,yetimhanev.b.konusundaogünekadarhükumetinsahipolduğusınırlıdenetlemehakkıdaelindenalınmaktadır.d)İtilafDevletleri,MilletlerCemiyetiMeclisi'ningörüşünüaldıktansonra,bukararlarınuygulanmasınısağlayacakgereklitedbirleritespitedecektir.Türkiye,bukonudasonradanalınacakhertedbirikabuledeceğinişimdidentaahhütedecektir.Mart1921teklifinde:Azınlıklarsözkonusuedilmemiştir.ButeklifteSévres'deyapılacakdeğişiklikleryeraldığıiçin,bundan,adıgeçenantlaşmanınazınlıklarlailgilibölümünündeğiştirilmeveceğisonucuçıkarılabilir.Mart1922teklifinde:TürkiyeveYunanistan'dakiazınlıklarIailgilibirsıratedbirinteklifedileceğivebunlarıngereğinceuygulanmasınıkontroliçinMilletlerCemiyeti'ncekomiserlertayinedileceğiyazılıdır.Bubirsıratedbirinnelerolduğuaçıklanmamıştır.Lozan'da:Misak-ıMilli'mizdekabuletmişolduğumuzüzereveyaInızMüslümanolmayanlar

içinBirinciDünyaSavaşı'ndansonrayapılanbütünmilletlerarasıantlaşmalardayeralanhükumler.8.ASKERLİKLEİLGİLİHÜKÜMLERSévres'de:a)Türkiye'ninsilahlıkuwetlerişusayılarıaşmayacaktır.SarayMuhafızBirliği700KişiJandarma35.000KişiJandarmayıdesteklemeküzereözelbirlikler15.000Kişi50.700KişiBusayıyaHarpAkademisiveaskerîokullaröğrencileriile,depobirliklerindeveçeşitligörevlerdeçaly'anervesubaylardadahildir.Özelbirliklerin15bataryadağtopubulunabilecek,sahraveyaağırtopolmayacaktır.Memleket,çeşitlibölgelereayrılacakveherbölgedebirjandarmabirliği(legion)bulunacaktır.Jandarmanıntopuveteknikaraçlarıbulunmayacaktır.Özelbirlikler,kendibölgelerinindışındakullanılamayacaktır.Jandarmasubaylarıarasında,sayıları1.500'ügeçmemeküzereyabancısubaylarbulunacaktır.Herbölgedekiyabancısubaylaraynımillettenolacaktır.Özelbirliklerinerleriyle,jandarmalarhepparalıolupbunlarenazikiyılaskerlikyapacakvemecburiaskerlikhizmetikalkacaktır.Herbölgedekibirliğealınacakerveçeşitliunsurlarınbirliktetemsiledilmesinemümkünolduğukadardikkatedilecektir.Denizkuvvetlerimiz,yedigambotvealtıtorpidoyugeçmeyecek,hiçbiruçağımızvegüdümlübalonumuzolmayacaktır.İtilafDevletleri'ninkara,denizvehavadenetlemekomisyonlarınınmemleketimiziçindehertürlüdenetlemehaklarıolacaktır.ÖzellikleKaraDenetlemeKomisyonu:Türkiye'ninkullanabileceğipolis,gümrükçü,ormankorucusuv.b.görevlilerinsayısınıtayinetme,artacaksilahvecephanemiziteslimalma,memleketimizibölgelereayırma,herbölgedebulunacakjandarmaveözelbirliksayısınıtespitetme,bunlarınhangiişlerdeveneşekildeçalıştırıldıklarınıdenetleme,yabancısubaylarınsayılarınıveoranlarınıtayinetmevehükümetleişbirliğiyaparakyenisilahlıkuvvetlerimizidüzenlemegibiişlerlegörevliolacaktır.Mart1921teklifinde:Jandarmasayısı45.000'e,özelbirliklerinsayısı30.000'eçıkarılmıştır.Jandarmanınmemleketiçindekidağıtımşekli,yukarıdasözüedilenİtilafDevletleritemsilcilerindenkuruluDenetlemeKomisyonuilehükümetarasındaanlaşmayavarılaraktespitedilecektir.Jandarmasubayveastsubayoranıarttırılacakır.YabancısubaylarınsayısıazaltılacakvebunlarınbirlikleredağıtılmasıDenetlemeKomisyonuilehükumetarasındakianlaşmayagörekararlaştırılacaktır(Bununla,belkideherbölgedeaynımillettenyabancısubaylarınbulunmayacağıkastedilmiştir).Mart1922teklifinde:Paralıaskerusulünündevamettirilmesi,Jandarmanın45.000'e,özelbirtiklerin40.000'eçıkarılması.Jandarmada,yabancısubaylaragörevverilmesiTürkiye'yetavsiyeedilmeklebirlikte,bunoktaşartolarakilerisürülmemektedir.Lozan'da:TrakyaveBoğazlar'daaskerdenarınmışdurumagetirilenbölgelerleilgilisınırlandırmalardışındahiçbirkayıtyoktur.Üstelik,Boğaziçi'ninikiyakasındakiaskerdenarınmışbölgede,12.000askerbulundurabilmehakkınıeldeetmişizdir.9.CEZA

Sévresprojesinde:TürkiyeharpsırasındaharpkurallarınaaykırışekildehareketetmişveyaTürkiyeiçindezulümyapmış,zorlasürgünetmev.b.işlerekarışmışolankimseleri,istedikleritakdirde,İtilafDevletleri'ne(Yunanistandahil)veTürkiye'dentoprakalmışdevletlere(Ermenistanv.b.)teslimedecektir.Bugibikimseler,kendileriniisteyendevletinDivan-ıHarb'itarafındanyargılanıpcezalandırılacaktır.Mart1921teklifinde:İtilafDevletleri'ninteklifindebundansözedilmemiştir.Ancak,BekirSamiBey'in,İngilizlerleimzaetmişolduğuesirleringeriverilmesiileilgilisözleşmede,elimizdekibütünİngilizleriserbestbırakarakbirkısımTürklerisuçlusayıpİngilizlerinelindebırakmayarazıolması,Sévrestaslağındayeralanöncekihükümlerindahahafifletilmişşeklindenbaşkabirşeydeğildir.Mart1922'de:Bukonuüzerindedurulmamıştır.Lozan'da:Bundansözedilmemiştir.10.MALİHÜKÜMLERSévres'de:İtilafDevletleri,Türkiye'yeyardımolsundiye,İngiliz,FransızveİtalyantemsilcilerindenkurulubirMaliyeKomisyonuoluşturacaklar;bukomisyondadanışmanolarakbirTürkkomiseribulunacaktır.Bukomisyonungörevveyetkileriaşağıdakişekildeolacaktır:a)Türkiye'ningelirlerinikorumakveartırmakiçinhertürlütedbirialacaktır.b)TürkMeclis-iMebusanı'nasunulacakolanbütçe,dahaönceMaliyeKomisyonu'naverilecekveonunkabulettiğişekildeMeclis'egönderilecektir.Meclis'inyapacağıdeğişiklikler,ancakkomisyoncauygungörülürseyürürlüğekonabilecektir.c)Komisyon,malikanunvetüzüklerinuygulanmasını,doğrudandoğruyakendisinebağlıbulunanveüyelerikendisininuygunbulacağıkimselerdenseçililiptayinedilecekolanTürkMaliyeTeftişHey'etivasıtasıyladenetleyecektir.d)Düyun-ıUmumiye(208)idaresiveOsmanlıBankasıileanlaşarakTürkiye'ninparaişlerinidüzenleyecekvedüzeltecektir.e)Türkiye'nin,Düyun-ıUmumiye'yeayrılangelirleridışındakibütüngelirleribuMaliyeKomisyonu'nunemrineverilecektir.Komisyonbunlarla:Önce,kendisineveTürkiye'dekalacakolanİtilafDevletleriişgalkuvvetlerineaitgiderlerikarşıladıktansonra,30Ekim1918tarihindenberiİtilafDevletleriordularınıngerekbugünküTürkiye'degerekOsmanlıİmparatorluğu'nunbaşkayerlerindekigiderleriniödeyecektir.ikinciolarak,TürkiyeyüzündenzarargörmüşolanİtilafDevletleriuyruklularınınzararveziyanınıödeyecektir.Türkiye'ninihtiyaçlarıbundansonradikkatealınacaktır.f)HükumetçeverilecekherbirimtiyaziçinMaliyeKomisyonu'nunuygunbulmasışarttır.g)Bugünyürürlükteolan,bazıgelirlerindoğrudandoğruyaDüyun-ıUmumiyetarafındantoplanmasıusulü,Komisyon'unonayıilemümkünolduğukadargenişlemesineyaygınlaştırılacakvebütünTürkiye'yeuygulanacaktır.Gümrükler,MaliyeKomisyonutarafındantayinveyaiştençıkarılabilecekvekendisinekarşısorumluolacakbirgenelmüdürünyönetimindebulunacaktır.Mart1921teklifinde:YukarıdasözüedilenMaliyeKomisyonuTürkMaliyeNazırınınfahribaşkanlığıaltındabulunacaktır.KomisyondabirTürktemsilcibulunacakvebunun,Türkmaliyesiileilgilikonulardaoyuolacaktır.İtilafDevletleri'ninmaliçıkarlarıileilgilikonulardaise,Türktemsilcininyetkisi,ancakdanışmaniteliğindeolacaktır.Türkparlamentosu,TürkMaliyeNazırıileMaliyeKomisyonutarafındanortaklaşahazırlanacakolanbütçededeğişiklikyapmayetkisinitaşıyacaktır.Fakatbudeğişiklikbütçenindenkliğinibozacakşekildeise,bütçeonaylanmaküzereyenidenMaliyeKomisyonu'na

gönderilecektir.Türkhükümeti,imtiyazlarvermehakkınıyineeldeedecektir.Ancak,TürkMaliyeNazırıbukonudakisözleşmelerin,Türkhazinesininçıkarlarınauygunolupolmadığını,MaliyeKomisyonuilebirlikteinceleyecektirvebukonudaortaklaşabirkararalacaktır.Mart1922teklifinde:MaliyeKomisyonukurulmasındanvazgeçilmektedir.Fakat,İtilafDevletleri'neolansavaştanöncekiborçlarınveaşırıolmayanbirtazminatınödenmesikonusundakigereklidenetlemeninTürkhakimiyetiilkesiilebağdaştırılmasınaçalışılacaktır.SavaştanöncekiDüyun-ıUmumiyekomisyonuolduğugibibırakılacak,yukarıdabelirtilenişiçinİtilafDevletleri'ncebirtasfiyekomisyonukurulacaktır.Lozan'da:Bugibibağlayıcıhükümlerinhepsikaldırılmıştır.11.İKTİSADİHÜKÜMLERSévres'de:KapitülasyonlardanyararlanmahakkısavaştanöncebunlardanyararlananİtilafDevletleriuyruklularınageriverilecek;buhak,bunlardandahaönceyararlanmamışolanYunanistan,Ermenistanv.b.devletleruyruklarınadatanınacaktır.(Buhaklararasında,birçokvergidenmuafolmahakkınınbulunuşuvevatandaşlıkbölümündegörüldüğüüzere,herTürkvatandaşının,İtilafDevletleri'ndenbirininvatandaşlığınagirmesineengelolmahakkınınbizdenalındığıhesabakatılırsa,buhükmüngenişIiğidahaiyianlaşılır).Gümrüktarifeleriiçin1907tarifesi(%8)yenidenyürürlüğekonulmaktadır.Türkiye,İtilafDevletlerigemilerineenazındanTürkgemilerineverdiğihakkıtanıyacaktır.Yabancıpostalaryenidenkurulacaktır.Mart1921teklifinde:Bazışartlarabağlıolarakyalnızyabancıpostalarınkaldırılmasınındüşünüleceğisöylendiğinegöre,diğerhükümlerolduğugibibırakılmaktadır.Mart1922teklifinde:İngiliz,Fransız,İtalyan,JaponveTürktemsilcilerindenvekapitülasyonlardanyararlananötekidevletlerinuzmanlarındanoluşanbirkomisyon,barışınyürürlüğegirmesindensonrageçeceküçayiçinde,İstanbul'datoplanıpkapitülasyonsisteminindeğiştirilmesiyleilgilitekliflerhazırlayacaktır.Buteklifler,malikonularda,yabancıuyruklularınTürklerleeşitvergivermesinisağlayacaktır.Butekliflerde,gümrükvergisindegerekligörülecekdeğişikliklerinyapılmasınadayerverilecektir.Lozan'da:Kapitülasyonlarınhertürlüsükökündenveebediolarakkaldırılmıştır.12.BOĞAZLARKOMİSYONUSévres'de:Kendinehasbayrağı,bütçesivepoliskuvvetibulunacakolanbukomisyon,gemilerinboğazlardangeçmesi,fenerler,kılavuzlukv.b.işlerleuğraşacakvedahaönceYüksekSağlıkKurulu'nun(209)yaptığıgörevlerle,kurtarmaişleriartıkbirkomisyonungözetimialtındaveonunvereceğitalimatçerçevesindeyerinegetirilecekvekomisyon,Boğazlar'ınserbestliğinitehlikedesayıncaİtilafDevletleri'nebaşvurabilecektir.KomisyondaAmerika,İngiltere,Fransa,İtalya,JaponyaveRusya'nıntemsilcileriikişeroyasahipolacaklardır.Amerikaistediğizaman,RusyadaMilletlerCemiyeti'negirdiğiandanbaşlayarakbukomisyonakatılabileceklerdir.Komisyonüyeleri,diplomatikdokunulmazlıktanyararlanacaklardır.Komisyonasıraylaveikişeryılsüreyle,ikişeroyasahipdevletlerintemsilcileribaşkanlıkedecektir.Mart1921teklifinde:TürktemsilcisideikioyasahipolacakveBoğazlarKomisyonu'nabaşkanlıkedecektir.Mart1922teklifinde:Aynışekilde,Türktemsilcisikomisyonabaşkanlıkedecektir.Boğazlarlailgilibütündevletlerkomisyondatemsiledilecektir.

Lozan'da:Komisyonunbaşkanlığıbizeverilmiştir.Komisyonungörevi,gemilerinBoğazlar'dangeçişininBoğazlarSözleşmesihükümlerineuygunluğunusağlamaktanibarettir.KomisyonheryılMilletlerCemiyeti'neraporverecektir.Yinebuanlaşmayla,İstanbul'dakiMilletlerarasıSağlıkKurulu(210)kaldırılarak,sağlıkişleriTürkhükumetinebırakılmıştır.SaygıdeğerEfendiler,LozanBarışAntlaşması'ndakihükümleriötekibarışteklifleriyledahafazlakarşılaştırmanınyersizolduğudüşüncesindeyim.Buantlaşma,Türkmilletinekarşı,yıllardanberihazırlanmışveSévresAntlaşmasıiletamamlandığısanılmışbüyükbirsuikastinsonuçsuzkaldığınıbildirirbirbelgedir.Osmanlıtarihindebenzerigörülmemişbirsiyasizafereseridir!

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERTÜRKDELEGELERHEYETİBAŞKANIİSMETPAŞAİLEHÜKÜMETBAŞKANIRAUFBEYARASINDAÇIKANANLAŞMAZLIKEtendiler,burada,Lozanbarışgörüşmelerisırasındaçıkanvebarışimzalandıktansonraaçığavurulupyayılanbirkonuyuelealarakkamuoyunuaydınlatmakisterim.Açığavurulanveyayılankonu,TürkDelegelerHey'etiBaşkanıİsmetPaşaileHükûmetBaşkanıRaufBeyarasındaçıkananlaşmazlıktır.Buanlaşmazlığı,ilgilibelgeleriinceleyerekköklüveciddîsebepleredayandırmakgüçtür.Bubakımdan,anlaşmazlığıdahaçokruhîveduygusalaçıdandeğerlendirmekgerektiğigörüşündeyim.Çeşitlivesilelerlebelirtmiştimki,LozanKonferansısözkonusuolduğuzaman,DelegelerHey'etiBaşkanlığı'naRaufBey'ingetirilmesieğilimivardı.GerçektenRaufBeydeDelegelerHey'etiBaşkanıolmakistiyordu.İsmetPaşa'nınaskerîdanışmanolarakkendisiylebirliktegönderilmesinidebendenricaetmişti.Ben,RaufBey'e,İsmetPaşa'danyararlanmanın,ancakonunbaşkanolarakgönderilmesiylemümkünolacağıcevabınıverdim.Sonra,bilindiğigibi,RaufBey'igöndermedik,İsmetPaşaordununbaşındanalındı.DışişleriBakanlığı'naseçilerekDelegelerHey'etiBaşkanlığı'nagetirildi.LozanKonferansı'nınbirincidönemikapandıktansonra,İsmetPaşa'nınuğradığıhücumveeleştirilerianlatmıştım.Bunarağmen,ikincidefaLozan'agönderilenyineİsmetPaşaoldu.İsmetPaşa,Lozangörüşmelerinibüyükbirbaşarıylaidareediyordu.GörüşmesafhalarınıdüzenliolarakBakanlarKurulu'nabildiriyordu.BazıönemlikonulardaHükûmet'indüşüncevegörüşlerinisoruyorveyatalimatbekliyordu.Çözümbekleyenmeselelerönemli,mücadeleciddîveüzücüidi.RaufBey'de,İsmetPaşa'nıngörüşmeleriİdareediştarzınıbeğenmezlikduygusuuyanmıştı.BuduygusunuBakanlarKurulu'ndakiarkadaşlarınadatelkinetmeisteğinekapılmıştı.BakanlarKurulu'ndaİsmetPaşa'nınraporlarıokundukça,zamanzaman,İsmetPaşabuişibaşaramayacakdenmeyebaşlanmış...Hattâbiraralık,İsmetPaşa'yıgeriçağırmateklifiortayaatılmış...RaufBey,buteklifiderhaloylamayakalkışmış...BakanlarKurulu'naMillîSavunmaBakanıolarakkatılanKâzımPaşa'nınitirazıüzerinevazgeçilmiş...

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERİSMETPAŞA'DA,HÜKÜMETBAŞKANIRAUFBEY'EKARŞIGÜVENSİZLİKDUYGUSUBAŞLAMIŞTIÖteyandan,İsmetPaşa'dada,HükûmetbaşkanıRaufBey'ekarşıbirgüvensizlikuygusu

başlamış...RaufBey'inimzasıylaaldığıHükûmet'ingörüşünübildirenyazılardan,RaufBey'inbenihaberdaretmedentalimatvermekteolduğuendişesinedüşmüş...Nihayet,İsmetPaşa,görüşmelerinciddîvenaziksafhalaragirdiğindensözederek,benimdurumubizzattakipetmemiyazdı.Gerçi,ben,İsmetPaşa'nınraporlarındanveHükûmet'inkararlarındarıhaberdarediliyordum.Fakat,RaufBey'in,kararlarıİsmetPaşa'yabildirenyazılarınınneşekildeyazıldığınıkontroletmiyordum.İsmetPaşa'nındikkatimiçelmesiüzerine,LozangörüşmeleriniHükûmettoplantılarındadoğrudandoğruyatakipetmeveHükûmetkararlarınıbazankendimkalemealmagereğiniduydum.SözkonusuettiğimizmeseleüzerindeaçıkvekesinbirbilgiverebilmekiçinİsmetPaşaileRaufBeyarasındaçeşitlikonulardayapılanyazışmalardanyalnızikikonuileilgiliolanlarını,huzurunuzdainceleyeceğim.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERYUNANLILARDANİSTENENSAVAŞTAZMİNATINDANDOLAYIİSMETPAŞAİLEHÜKÜMETARASINDAÇIKANGÖRÜŞAYRILIĞIVEGERGİNLİKYunanlılardanistenensavaştazminatındandolayıYunanistangerginbirtavırtakındı.İsmetpaşaiIeVenizelosarasındabukonuileilgiligörüşmevetartışmalarkesildi.İtilâfDevletleri'nintemsilcileri,İsmetpaşa'ya,Karaağaç'ınbizebırakılmasıvetarafımızdanistenenonarımdanvazgeçilmesisuretiyleYunantazminatımeselesininçözümebağlanmasıteklifindebulunurlar.İsmetPaşa,Karaağaç'ın,istediğimizhaklıtazminatabirkarşılıktutulamayacağını,öteyandan,İtilâfDevletleriilearamızdabulunanvedahaönceçözümlenmişolantazminatkonusunun,bukonferanstayenidenelealınıptespitedilmediğini,herikikonuyudaHükûmet'ebildirmekzorundaolduğunubelirtir.İsmetPaşa,budurumu19Mayıs1923tarihlişifresiyleHükûmetBaşkanlığı'nabildiriyorve:"Hükûmetkararınınacelebildirilmesiniistirhamederim"diyor.İsmetPaşa,butelgrafınaüçgüngcçtiğihaldecevapalamaz...22Mayıs1923tarihinde"ivedi"kaydıyla.HükîımetBaşkanlığı'naşuşifreyideçeker:"Yunantazminatınakarşılık,Türkiye'yeKaraağaçveyöresininbırakılmasıileilgiliolarakİtilâfDevletleri'nceyapılanteklifkonusundahükûmetgörüşününbildirilmesini19Mayıs1923tarihve17sayılıtelgraflaistirhametmiştim.Zâtıdevletlerininemirlerininçabuklaştırılmasıistirhamolunur."RaufBey,İsmetPaşa'nınikitelgrafına,23Mayıs1923tarihindecevapveriyor.Cevabınbirincimaddesişöyledir:"Karaağaç'akarşılıktazminatparasındanvazgeçemeyiz."Cevabınüçüncümaddesinde,bazıdüşüncelerilerisürüldüktensonra"YunanlılarınbunuveremeyecekleriniİtilâfDevletlerininsöylemesi,şaşılacakşeydirvekabuledilemez"deniliyor.Cevabınbeşincimaddesinde,yinebazıdüşüncelerbelirtildiktensonra,şugörüşilerisürülüyor:"BuişinİtilâfDevletleriilebarışaengelolmamasıiçin,biziYunanlılarlaçözümyolubulmaktaserbestbırakarakkendilerininbarışimzalamalarıyerindegörülmüştür.İsmetPaşa,24Mayıs1923tarihindeRaufBey'eyazdığısonrakidörtraporundadüşünceleriniaçıklayarakşubilgileriveriyor:"Madde1-Bugün,GeneralPellegeldi.Yunanhey'etinin,ikigünsonra,yaniCumartesigünütazminatkonusununresmenkonferanstagörüşülmesiniteklifettiğiniveozamanakadartarafımızdancevapverilmezse,Cumartesigünükonferanstançekileceklerinibildirdiklerinisöyledi.Ben,tazminatkonusundadahacevabınızıalmamıştım.HükûmetimdencevapgelmedikçeyapılacakbirşeyolmadığınıveYunanlılarcayapılanbutekliftenüzüntüduymadığımıbildirmekleyetindim."Durumunsondevreyegeldiğigörüşündeyim.Ortalığasızanyaygınsöylentilervegazetehaberlerigenelliklekötümserdir.Madde2-Çeşitlimeselelerüzerindeyüksekbaşkanlığınızıncevaplarınıaldım.Dikkatedeğerbirhususturki,tazminatkonusundaAnkara'nınredcevabıverdiğidahaönceburadaduyulmuştur.Bizimçevrelerdensızmasıihtimaliyoktur.Çünkü,teklifivecevabıdahakimsebilmiyor..."İsmetPaşa,Yunantazminatkonusuüzerindekigörüşünüşöylebildiriyor:"KaraağaçveyöresinibizebırakanteklifikabulederekYunantazminatıkonusununkapatılmasızaruretineuymakyerindeolur.İtilafDevletleri'nce,Yunanlılaraparaödetmekimkânsızdenildiğigibi,

bunlarınaradançekilmesihalindeçıkabilecekbirsavaşıkazandıktansonrabile,paraalmakiçinzorlamaimkânlarıolmadığından,ödetmeilkesindeısraretmekçıkmazbiryoldur.Hermemlekettedenenmişvesonucugörülmüştür...v.b."İsmetPaşabugörüşünüpekaklayatkınvebasiretlidüşüncelerleaçıkladıktansonra:"Konferansınbugünküdurumunagöre,iktisadî,ticarîveyerleşimkonularıileilgilimaddelerle,diğerbütünmaddelerbüyükbirçoğunlukla,iyibirşekildesonucabağlanmıştırvebağlanmaktadır...""İşgalaltındakitopraklarımızınboşaltılmasıkonusudaha,birçözümebağIanamadı.Fakatistediğimizgibiçözümlenmesiumulmaktadırveöyleolmasıdagerekir"diyor.Ötekikonularınvardığıvevarabileceğisonuçlarıdabildirdiktensonraşunlarıyazıyor:"Düşüncemözetolarakşudurki,hükûmetbizeverilentalimattayeralantemelmaddeleriçindekaldığıveYunantazminatımeselesiteklifettiğimşekildeçözümlendiğitakdirde,barışıgerçekleştirmeümidigerçektenkuvvetlenir.Eğerhükûmet,görüşmelerinYunantazminatıyüzündenkesilmesinigözealırsavebizeverilentalimattayeralmayanbeklenmedikşartlarilerisürereksabitdüşüncelerindeısrarederse,barışınimzalanmasışüphelidir.""Kabotajınkayıtsızveşartsızolarakkaldırılmasınıveyakonununbarıştansonrayabırakılmasınıuygungördükveistedik.Ancak,bumeseleyibelirlişartlaraltında,ikiyıllıközelbirsözleşmeyleçözümlemekimkânınıbulabildik.Oysa:bukonuüzerindedeyenidendeğişmezşartlariçindeısraredilmesinibildiriyorsunuz.OndansonraİsmetPaşaşunuyazıyor:"Kararımınözetişudur:Millîçıkarlarımızauygunveeldeedilebilecekeniyişartlarıiçinealanbirbarışantlaşmasıhazırlanmaktadır.GerekYunantazminatıkonusundagerekdiğermeselelerde,hükûmet,dahafazlamenfaatlereldeetmeimkânınıgörmektevegörüşmelerinkesilmesinigözealmaktakararlıise,benbugörüşekatılmıyorum.BunoktayıaçıkçavehemenbanabildirmesiniHükûmetBaşkanı'ndanistiyorum.Aramızdauyuşmaolmadığıtakdirde,görevimdelegelerimiziburadabırakarakmemleketimedönmekveHükûmet'edurumubirdefadasözlüolarakaçıkladıktansonra,savaşvebarışalanındasorumlulukmevkimisonaerdirmektir."İsmetPaşa'nın,telgraflarınınsonmaddesişudur:"DüşünceleriminaynenBüyükMilletMeclisiBaşkaııı'na(yanibana)bildirilmesiniistirhamederim."Efendiler,buverdiğimbilgilerdenortayaçıkansonuçşudur:İsmetPaşa,Karaağaç'akarşılıkYunantazminatımeselesiniçözümebağlamayıuygungörüyor;hazırlanmaktaolanantlaşmanıneldeedilebilecekeniyişartlarıiçinealdığıgörüşünübelirtiyor.RaufBeyde,Karaağaç'akarşılıktazminatparasındanvazgeçemeyizdiyor.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERBEN,İSMETPAŞA'NINGÖRÜŞÜNÜBENİMSEDİMBenRaufBeyileİsmetPaşaarasındayapılmışolanbütünyazışmalarıgözdengeçirdiktensonra,esasitibariyleİsmetPaşa'nıngörüşünübenimsedim.FakatRaufBeydeİsmetPaşadakendigörüşlerindeısrarlıgörünüyorlarvebugörüşlerinifadesindeherikisidepekkeskinkelimelerkullanınışbulunuyorlardı.RaufBey,Meclisvemilletkamuoyundaiyikarşılanabilecek,parlakbirpropagandayolundaidi."MemleketimiziyakıpyıkmışolanYunanlılardan,kazandığımızçokbüyükzafererağmenonarımbedeliolaraktazminatparasıisteğindenvazgeçemeyiz!Biz,onlarlahesabımızıgörürüz!"görüşününsavunucusuoluyor...Barışıbirbütünolarakelealanvebüyükbirbarışınesaslarınıgözönündebulunduranİsm

etPaşaise,HükûmetBaşkanı'ylaolanbuanlaşmazlıkta,Yunanlılarakarşıfedakârlıkyapmayıteklifetmedurumundabulunuyordu.Bugörüşünyerindevekabulününzarurîolduğunukamuoyunaanlatmak,elbettekiokadarkolaydeğildir.Konuyuoyoldabirçözümebağlamakgerekirdiki,hemİsmetPaşa'nınteklifikabuledilerekbarışyapılsınhemdeRaufBeyvebaşkanlıkettiğiHükûmetyerindekalıpbarışantlaşmasıimzalanıncayakadarçalışmalarınadevametsin!

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMESELEYİÇÖZÜMEBAĞLAMAKİÇİNBİRTARAFAHAKVERERKÖBÜRTARAFISUSTURMAYOLUNUTUTMADIMGenellikleikitarafakarşıaldığımtavıryumuşakBirtarafahakverereköbürtarafısusturmayolunututmadım.Durumunasılgördüğümüvegörüşümünasılortayakoyduğumuanlatmakiçin25Mayıs1923günüyapılanhükûmettoplantısındansonra,İsmetPaşa'yayapılmışolantebligatıolduğugibibilginizesunacağım:İsmetPaşa'yaikişifrelitelgrafyazıldı.BirihükûmetinkararıolarakRaufBey'inimzasıylaçekildi.Butelgrafı,benKâzımPaşa'yayazdırdım.Ötekinibizzatyazdımvekendiimzamlagönderdim.RaufBey'inimzasıylaçekilentelgrafşudur:İsmetPaşaHazretleri'ne24Mayıstarihlive141-144sayılıtelgraflarınızüzerineGaziPaşaHazretleri'ninbaşkanlığındatoplananHükûmet'inkararıaşağıdaarzolunur:Barışaengelolanönemliveaskıdakalmışmeseleler,bizcebirbütünsayılmaktadır.Bumeselelerdenherhangibirinazikbirşekilaldığızamanfedakârlığadavetedilirvebufedakârlığızarurîgörecekolursak,geridekalanmeselelerindeaynışekildezararımızaçözülmesiihtimalinikuwetlendirmişoluruz.Yunantazminatıkonusundafedakârlıkyapılacakolursa,bufedakârlıkhiçolmazsadahaaskıdabulunanvebizceçözümüşartolanmeselelerinlehimizesonuçlandınlmasısuretiylebarışayardımcıolmalıdır.Bundandolayı,ancak,Düyûn-ıUmumiyefaizleri,işgalaltındakitopraklarımızınkısazamandaboşaltılması,adlîişlerleilgiliformülveşirketlertazminatıkonularınınYunantazminatıkonularıylabirlikteortayakonulmasıveancaklehimizdeçözümüsağlanıpgarantiedildiğitakdirde,karşılığındabufedakârlığıngözealınmasıuygunolabilir.Buformülçerçevesinde,ençokyararsağlayacakbirbarışyapılmasınınmümkünolduğuvebunundışındauzungörüşmeleriııiyibirbarışgetirmeyeceğidüşüncesindeolankabine,konferansasonvekesinşekildetekliflerdebulunarakverilecekcevabıbeklemeniziricaetmektedir.HüseyinRaufBenimyazdığımtelgrafdaşudur:25.5.192324Mayıstarihlive141-144sayılıtelgraflarınızdayazılıolanhususlarHükumet'teincelenrdivegörüşüldü.Hükûmet'çealınankararHükûınetBaşkanlığı'ndanbildirildi.Benimdüşüncelerim:1-Üzerindedurulmasıveısraredilmesigerekenmesele,YunantazminatımeselesindeTürkiye'ningözealacağıfedakârlıkdeğildir.Belkibufedakârlığarazıolunabilmesiiçin,barışınimzalanmasınaengelolanköklüveönemlimeselelerindahaçözümlenmemişvebeklendiğişekildeçözümlenebileceğinigöstereninandırıcıdelillerbulunmamışolmasıdır.Gerçekte,çözümlendiğiveyaçözümlenebileceğitahminedileniktisadîmeseleler,Ankara'datoplanmaktadevamedenşirketlerleyapılacakgörüşmelerinsonucunabağlıdır.Buşirketleriniseaşırıisteklerdebulunduklarışimdidenanlaşılmıştır.

2-İktisadîvemalîmeseleler,İtilâfDevletleri'ningörüşüneuygunolarakyanialeyhimizdeçözümleninceyekadar,İstanbul'unboşaltılmasınıgeciktirmededirenmelerindenduyulanendişebüyüktürveciddîdir.Hattâbugecikmenin,Musulmeselesininİngilterelehineçözümebağlanıncayakadardevamettirilmesidekuvvetlibirihtimaldir.3-Borçlularımızınhangiçeşitparaileödeneceğimeselesininde,MuharremKararnamesi'ninyürürlükteolduğunubelirtenbirblidiriyayınlanmasıisteğindeısraredildikçe,lehimizeçüzümlenemeyeceğigörülüyor.4-AdlîişlerleilgiliçözümformülüİtilâfDevletleri'ninteklifiüzerinekabuledilmişolduğuhalde,sonradanbundanvazgeçmelerivebuformülütanımamaktadirenmeleridikkatedeğer.5-Bubakımdan,Yunantazminatımeselesinde,bizifedakârlığazorlamalarınınsebebinişuşekildedüşünüyorum:Yunanlılar,ordularınıuzunsüresilâhaltındatutmakveyıpratmakistemiyorlar.TürkiyeiIearalarındaçözümebağlanmasıgerekentazminatmeselesinikendiisteklerinegöreçözümletecekgüvenilirvesakinbirdurumageçmekihtiyacındadırlar.İtilâfDevletleriise,bizimhayatîsaydığımızmeselelerilehimizdeçözümlemekararındadeğillerdir.Görüşmelerimümkünolduğukadaruzatarakveherkonuüzerindebiziyıpratarak,ensonundakendilehlerindefedakârlığamecburetmekkararındadırIar.Yunanlılarınaskerîharekâtilegayeyeulaşmalarınadarazıolmadıklarından,maksatlarınıbizebaskıyaparakgerçekleştirmekle.Yunanlılarsakinvememnunbirdurumasokmakistiyorlar.Bizbudirenmekarşısındafedakârlıkyapmaklabarışısağlamayahizmetetmişolacağımızısanmıyorum.Aksine,yinezamangeçecekvebarışıneldeedilebilmesiiçinsonunakadarfedakârlıkyapmakmecburiyetikarşısındabırakılacağız.İzmir'inkurtarılışındanbugünekadardokuzaygeçti.Buşekildedahadokuzaygeçebilir.Önemlegözönündebulundurmakgerekirki,belirsizbirzamanboyuncabeklemekzorundakalmayıkabuledemeyiz.6-Aleyhimizeolanmeselelerdefedakârlıketmek,Iehimizeçözümüzaruriolanmeseleleriolumlubirsonucagötürememekbizizayıfvegüçdurumasokar.Bununiçinbarışatemelolacakmeselelerinhepsinibirbütünolarakdikkatealmak,bunuciddiyetle,açıkvekesinbirdillekonferansındikkatinesunmakvekabulüneçalışmak;bukonudagarantieldeetmedikçefedakârlığıgerektirenmeselelerinçözümüneyanaşmaktankesinliklekaçınmazamanıgelmiştir.7-24Mayıstarihlive144sayılıtelgrafınızlabildirilensonkararımzıuygulamaktaaceleetmemeniziricaederim.EsasıMeclis'tengelentalimatınönemlinoktası,malîiktisadîadlîveidarîkonulardahayatvebağımsızlıkhaklarımızıntamvegüvenilirolarakkazanılmasıdır.Dahabusonuçeldeedilemediğinegöre,fedakârlıknoktasındaısrargöstermeyiniz.8-İtilâfDevletleri,bizehayatvebağımsızlığımızlailgilikonulardaneyapıpyapıpaleyhimizdeesaslışartlarkabulettirmeyekararvermedikçe,tazminatkonusundagöstereceğimizciddîtutumüzerine,Yunanordusununhareketineizinveremezler;dolayısıylakendilerinindefiilensavaşdurumunageçmeleriniuygungöremezler.Eğerolumsuzgörüşübenimsemektekikararlarıkesinise,Yunantazminatıkonusundaolmasabile,İstanbul'unboşaltılması,borçlarınhangitürparaileödeneceğiveyaadlîmeselelergibibütündünyayıilgilendirenkonularlaveelverişlibirortamiçindebizekarşıfiilihareketleregirişirler.Böyleoluncadabizdahazayıfbirdurumadüşeriz.9-YunanlılarınCumartesigünükonferanstançekilmeleriniönleyebilmekiçin,isteklerinikabuletmeklehimizdedeğildir.BöylebirçekilmeninaynıhareketeİtilâfDevletleridekatılmadıkçahiçbiranlamveetkisiolamaz.Eğerkonferanstançekileceklerinibildirmeninanlamı,fiilenaskerîharekâtageçecekleriniöncedenhabervermekise,bukonudaİtilâfDevletleri'ndenhaklıolaraksorulacaknoktalarvardır.10-Kısacası,böyletepedeninmeveansızınyapılanbirtehditkarşısındavebaşlıbaşına

birkonudafedakârlığıkabulettiğimizisöylemek,barışıuzaklaştırmakşeklindeanlaşılabilir.Tekrarediyorum:İtilâfDevletleri'nianameseleleriçözmeyedavetediniz,efendim.MustafaKemalBunlardanbaşka,İsmetPaşa'ya,"kişiyeözel"işaretiyledeayrıcaşukısaşifrelitelgrafıçektim:Şifre:25.5.l923KişiyeözelİsmetPaşaHazretlerl'neHükûmetBaşkanlığıileDelegelerHey'eti'ninbütünyazışmalarınıbirdefadahakarşılaştırarakincelemegereğiniduydum.Bazıtelgraflardakiifadetarzından,aradayanlışanlamalarvargibibiranlamçıkardım.OnarımlailgilitazminatıkabuletmekveyaetmemekkonusundaısraryokturBunuaçıklamakiçin,durumlailgilidüşüncevegörüşlerimiayrıcabildirdim.Hasretlegözlerindenöperim,kardeşim.MustafaKemalButelgraflarınmetinlerinden,Karaağaç'akarşılıkYunantazminatındanvazgeçmeyiesasitibariylekabulettiğimizaçıkçaanlaşılmaktadır.Ancakanameselelerde,zarurîvehayatîsaydığımızhususlarıniyibirsonucabağlanmasışartınada,İsmetPaşa'nındikkatiçekilmiştir.İsmetPaşa'nındabutelgraflardançıkardığıanlamvegüttüğümaksatbuolmuştur.İsmetPaşa,RaufBey'den,düşüncelerininbanaaynenbildirilmesiniistediği24Mayıs1923tarihinde,doğrudandoğruyabanadabirtelgrafçekmiş...24Mayıstaçekilmişolanbutelgrafıben26Mayıstaaldım.TelgrafDışişlerişifresiylegelmişveRaufBeytarafındangörüldüktensonrabanagönderilmişti.HalbukibutelgrafbirbakımRaufBey'denşikâyetanlamıtaşıyordu.İsmetPaşa'nıntelgrafışudur.LozanÇekilişi:24.5.1923Alınışı:26.5.1923GaziMustafaKemalPaşaHazretleri'neDururnlailgiliolarakHükûmetBaşkanlığı'naetraflıbirraporsundum.Hükûmetlearamızdaesaslıanlaşmazlıkvardır.Uyuşmaolmazsageridönmekzorundavekararındayım.RaporumunyüceBaşkanlığınızaulaştırılmasınıaçıkçabelirttimveistirhamettim.Konferanssongünlerindevedurumgecikmeyetahammülüolmayanbirandadır.Düşüncemegöre,barış,ilerisürdüğümgörüşlerçerçevesindegerçekleştirilebilir.BüyükMilletMeclisiBaşkanıZâtıdevletlerininbuolağanüstüzamandageneldunzmuyakındantakipbuyurmalanistirhamolunur.Diğerlerindenbirgüngecikmeylegelenbutelgraf;olduğugibiGaziPaşaHazretleri'nesunulacaktır.HüseyinRaufAynıgünİsmetPaşa'yaşucevabıverdim:Şifre:MakinebaşındaAnkara,26.5.1923İsmetPaşaHazretleri'ne24Mayıstarihlive145sayılışifreyi26Mayıstaaldım.Ondanöncekısaveuzunikişifreyazdım.Durumutakipediyorum.Geridönmekararınızınnedeni,tazminatkonusundafedakârlıkolduğunagöre,doğrudeğildir.Bildirdiğimhususlarçerçevesindeteşebbüsedevamedildiğitakdirde,dahaelverişlibirsafhayageçe·ceğiniziumarım.Hükûmetilearanızdasezilengörüşayrılığıgiderilebilir.Gözlerinizdenöperim,efendim.GaziMustafaKemalİsmetPaşa,26Mayıs1923tarihindeHükûmetBaşkanlığı'nayazdığıraporlarda,HükûmetBaşkanlığı'nınyazılarını,benimtelgraflarımıvedelegelerimizeverilmişolanesastalimatı

dikkatealdığımıveoyoldahareketettiğimiaçıkladıktansonra,26Mayısgünüöğledensonra,İtilâfDevletleridelegelerinin,YunantazminatınakarşılıkKaraağaç'ınkabuledilmesiyolundakitekliflerinikabulettiğinisöylemişolduğunu,diğermeseleleridebirkaçgüniçindesonuçlandırabileceğinibildirmiş...RaufBey,buraporlarıbana27Mayıs1923tarihindeşuyazısınailişikolarakgönderdi.154/15527.5.1923TürkiyeBüyükMilletMeclisiYüceBaşkanlığı'naİsmetPaşaHazretleri'ndengelen26Mayıs1923tarihlitelgrafsuretiilişikolarakyücehuzurlarınatakdimkılındı,efendim.HüseyinRaufDışişleriBakanlığıVekiliRaufBey,aynıtarihteİsmetPaşa'yadaşutebligattabulunmuş:27.5.1993İsmetPaşaHazretleri'neİlgi:26Mayıs1923tarihve151sayılıtelgraf.DelegelerHey'eti'ninYunantazminatıileilgilitutumu,Hükûmet'intalimatınaaçıkçaaykırıgörülmüştür.GüçdurumdakalanHükûmet,millîçıkarlarıgözönündetutarak,tarafınızdanbildirildiğiüzere,önemlimeselelerinüçdörtgüniçindesonuçlandırılacağıyolundakikanaatıngerçekleşmesinibeklemeklebirlikte,düşüncevegörüşlerinideğiştirmeyecektir.Öncekitelgraftabelirtilenötekitemelmeselelerlefedakârlığınsözkonusuolamayacağıkesinliklebilinmelidir,efendim.HüseyinRaufİsmetPaşa'nın,Karaağaç'akarşılıktazminattanvazgeçilmesinibildirenraporlarınıgördüktensonra,25Mayıs1923tarihliveRaufBeyimzalıtalimattelgrafınıaçıklamaküzerekendisineşutelgrafıyazdım:27.5.1923İsmetPaşaHazretleri'neHükûmet'inkararındabaşlıcaüçananoktavardı,Birincisi:Onarıınlailgilitazminatmeselesindefedakârlık,askıdakalanönemlimeselelerinlehimizesonuçlandırılmasıkarşılığındayapılmalıdır.İkincisi:Düyûn-ıUmumiyefaizleri,düşmanişgalindekitopraklarımızınboşaltılması,adlîmeselelerleilgiliformülveyabancışirketlereödenecektazminatı,yanionikimilyonliranın,şahıslarıveuyruklarıhangimillettenolursaolsun,bütünşirketlereaitolduğukabuledilerekbunundışındabirtazminatınsözkonusuedilmemesi-meselelerinin,tazminatmeselesiylebirlikteelealırımasıvebudörtmeseleninlehimizeçözümüsağlanabildiğitakdirde,tazminatmeselesindefedakârlıkyapılabilir.Üçüncüsü:Kvnferansasonvekesintekliflerdebulunarakcevapbeklemek.DelegelerHey'eti'nintutumveanlayışındaHükûmet'ingörüşvetalimatınauymayannoktalarşunlardır:1-DelegelerHey'eti,yalnızaskıdakalanmeseleleribirbütünolarakkabuletmiş,tazminatmeselesinibunundışındatutmuştur.2-Görüşmelerin,YunanlılarınkonferanstançekilmesiüzerinekesilmesindeveMudanyasözleşmesininYunanordusununyenidensaldırmasıylabozulmasındasakıncagörülerek,ötekimeselelerdeanlaşmayavarılamazsa,görüşmelerintarafımızdankesilmesitercihedilmiştir.Bunokta,üzerindedüşünülmeyedeğer.3-Yunanonarımtazminatıkonusundafedakârlığıkabulettiktensonra,ötekimeseleleribirkaçgüniçindesonuçlandırmayolunagidilmesideönemlidir.BakanlarKurulu'ndahenüzböylebirkanaatoluşmuşdeğildir.Önemlimeselelergerçektenüçdörtgüniçindelehimize

sonuçlandırılabilirse,tazminatmeselesineöncelikverilmesindedüşünülensakıncalargiderilmişolur.MuharremKararnamesi'nin(211)yürürlüktEolduğuhususununbelirtilmesineönemverilmesinin,ancakçözümlenmesiümidinibeslediğimizmeselelerdensonrayabağlıolduğubildirilmektedir.4-Konferansın,kuponlanııödenmesimeselesiyüzündenkesilmesininiçeriyevedışarıyakarşıbizidahakuvvetlibulunduracağıdüşüncesideüzerindeiyideniyiyedurmayadeğer.Bukonudabütünyabancılaraleyhimizdedir.İşiniçyüzünükamuoyunaaçıklamaktazminatmeselesikadarkolaydeğildir.Tazminatmeselesindeyabancılarındabizihaklıgörmesiiçinsebeplervardır.5-Önemlimeselelerde,görüşmelerinkesilmesinebizimyolaçmışolmamız,fiilîhareketlerlebirlikteolmadıkça,İtilafDevletleri'ninisteğineuygundüşer.Busebeple,eğergörüşmelerkesileceksebununYunansaldırısıüzerineyapılması,bizihaklıdurumdagösterirdigörüşüvardır.6-Kısacası,HükûmetileDelegelerHey'etiarasındakianlaşmazlıknoktaIarıönemlidir.Hükûmet'teolupbittilerkarşısındabırakılmaendişesidoğmuştur.Bununiçin,bildirdiğinizüzere,önemlimeselelerinbirkaçgüniçindemutlakasonuçlandırılmasınaağırlıkvererek,tazminatmeselesineöncelikvermenindoğuracağısakıncalarıngiderildiğinigöstermeklâzımdır.Dahaşimdidenfedakârlıktabulunmanın,ötekimeselelerinsüratleveIehimizdeçözümebağlanacağıhususundavez'ilensözlerekarşılıkolduğunugerekenlereciddîolaraksöylemekveeğersonundagörüşmelermutlakakesilecekse,bununonlarınsebepolduğuvesaldırgangörünecekleribiryoldakesilmesinisağlamakgerekir.7-BugünlerdeenincedeğişiklikleriveözelliklegöstereceğinizfedakârlıktansonraİtilafDovletleridelegelerindebelirenzihniyetibildiriniz.Çünkü,bizegözdağıvererekbaşarıyaulaşmaktandoğacakyeniümitleriııdenhaklıolarakendişeediliyor,efendim.GaziMustafaKemalİsmetPaşa,28Mayıs1923tarihinde,RaufBey'eyazdığıtelgraftadiyorki:"Usulde,yanibirmeseleyiönceveyasonrasözkonusuetmekgibiesasdirektiftedeğil;uygulamaşekliüzerindearamızdaayrılıkbelirmiştir.Yunantazminatımeselesidahakesinbirçözümebağlandığıgibi,ötekianameselelerdebundansonragörüşüleceğindenCumaveCumartesiyekadarbütünmeselelerdekonferansınkesintutumununanlaşılacağısanılmaktadır.Yunantazminatıkonusundakifedakârlığı,biziilgilendirenmalîveiktisadîkonulardabudavıranışımızındikkatealınacağıkaydıylayaptığımızısöylemiştim.Bubakımdan,eğerötekimeselelerdeanlaşmazsak,Yunantazminatıdaalacağımızgenelkararabağlıolur.""Eğeresastalimatlarauymaklabirlikte,beklenmediktalimatlara,nihayetçeşitlimeseleleringörüşülmeveçözümlenmesindeverilecekkesinemirlere,önemlitalimatlarabütünüyleveharfiharfineuyamadığımızkabulbuyurulursa,budurum,istemediğimizdendeğîl,fakatgerçektenmümkünolmadığındandır"Bendenizaramızdakibugörüşayrılığınızamanındagörmüşveaçıkçaortayakonmasınıistirhametmiştim.Henüzhiçbirşeyimzaedilmemiş,hiçbirtaahhüdegirilmemiştir.Eğerbututumumuzyanlışsayılıyorsa,onungörüşünüzegöredüzeltilmesiimkânıvardır.Kısacası,barışmeselesininyüzdedoksanbeşiçözümlenmiştir.Üzerinebendensonragörevalacakkimseiçingüçlüklerazalmışvebasitleşmiştir."Öteyandan,eğerbarışyapılmazdagörüşmelerkesilirse,bizimtutumumuzbukesilmeyidahaelverişsizbirdurumasokmayacaktır.HerhaldeemirvekararHükûmet'inveyüceBaşkanlığınızındır."İsmetPaşa,aynıgünbanadacevapverdi.Bucevabıolduğugibibilginizesunayım:Çekilişi:28.5.1923

Gelişi:29.5.19231/1016HükûmetBaşkanlığı'naGaziMustafaKemalPaşaHazretleri'neDurum,Hükûmet'egönderdiğimrapordabildirilmiştir.Hergünbirermeseleelealınmaküzere,bütünmeseleleriönümüzdekigünlerdegörüşeceğiz.ElbetteYunantazminatınıaskıdakalanbütünmeselelerinçözümündesüreklibirsilâholarakkullanacağız.Buimkânıeldetuttuk.Yunantazminatımeselesiniçözümlediktensonradiğerlerindebizegözdağıvererekbirsonuçalmaümidibesleyenolmadı.Aksine,tehditvasıtasıortadankalktı.Durumsakinleşti.Eğerenindesonundagörüşmelerkesilirse,yaYunanOrdusukendisiiçinözelbirsebepbulunmadığındanhareketegeçmeyecekveyahutdaötekilerlebirlikteveonlarındâvâsıiçinilerlediğiniortayakoyupispatedeceğiz.Herikidurumdamaddîvemanevibakımlardan,tazminatbahanesiyle,Yunanordusuileçarpışmayabaşlamaktandahaönemliveuygungörülmüştür.Hükûmetioldubittilerkarşısındabırakmaendişesineyeryoktur.Tutumumuzgeneldurumagöredeğerlendirlirse,anlaşmazlığınuygulamayöntemindeolduğukabuledilebilir.Dahaöncebuanlaşmazlığıdaarzetmiştim.Anakonularınhepsininbirkaçgünekadargörüşüleceğiarzolunur.İsmetİsmetPaşa'yaşutelgrafıçektim:29.5.1923İsmetPaşaHazretleri'neZâtıdevletlerinin,barışlailgilikonularınbüyükölçüdeçözümlenmişolduğuyolundaverdiğibilgisevindiriciolmuştur.Tasarladığımızüzere,durumubirkaçgüniçindeaydınlığakavuşturabilirseniz,çokrahatlayacağız.Başarılıolmanızıdilerim.FevziPaşaHazretlerideAnkara'dadır.Durumaydınlanıncayakadarburadakalacaktır.Gözlerinizdenöperim.MustafaKemalİsmetPaşa,butelgrafımdansonraçalışmalarınadevametti.RaufBey'inveBakanlarKurulu'nundabukonuüzerindedahafazladirenmesiniönledim.Birayayakınbirzamanherikitarafdayatışmışgibigöründü.Busüreiçinde,İsmetPaşa,çeşitlikonularüzerindeBakanlarKuruluBaşkanlığı'nıngörüşlerinisoruyordu.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERKUPONLARVEİMTİYAZLARLAİLGİLİYAZIŞMALARİKİTARAFIYENİDENSİNİRLENDİRDİKuponlarveimtiyazlarkonusundaaralarındageçenbiryazışmaikitarafıyenidensinirlendirmiş.İsmetPaşa'nın26Haziran1923tarihindeRaufBey'inbiryazısınaverdiğicevaptaşucümlelervardır:Kuponlarmeselesiçözümlenmedenimtiyazlarmeselesininçözümlenmesinegitmeyeceğiz.Zatensorduğumuzsoru,kuponlarmeselesinebirçözümyolubulduktansonra,takipedeceğimiztutumlailgilitalimatalmakiçindi.Hükûmetbukonudasuskunlukgösteriyor.Konferansgörüşmelerinde,DelegelerHey'eti'nin,anatalimattakikısıtlamalardışında,bütündavranışlarınınayrıntılıolarakAnkara'danidareedilmeistekveeğilimi,görüşmelerinmemleketiçinenyararlıbirşekildeidaresinivehayırlıbirbarışaulaşmagücünü,DelegelerHey'eti'ninelindenalmaktadır.Hükûmetçetercihbuyurulanbuyolun,93Seferi'nin(212)saraydanidaresindenfarkıyoktur.Bizekarşı,güvensizlikduyulduğuveyetersizolduğumuzhususundadurmadanifadebuyurulankanaatsüregeldikçebizimaracılığımızlabarışyapılabileceğidüşünülemez.

Hükûmetingörüşlerini,İtilâfDevletleri'neolduğugibikabulettirebileceğineinananbirhey'etinvetabiatiyleyüksekşahsiyetinizleolanilgisidolayısıylaMaliyeBakanıBeyefendi'nindoğrudandoğruyasorumlulukyüklenerekkonferansahareketbuyurmalarınıricaediyoruz.MaliyeBakanıHasanFehmiBey'di.ButelgrafıokudumveRaufBey'ecevapverdim.İsmetPaşa'yadaşunuyazdım:Kişiyeözel26.6.1923İsmetPaşaHazretleri'ne26.6.1923tarihlicevaptelgrafınızıokudum.Çoksinirliolarakyazılmıştır.Bunugerektirecekhiçbirduygu,düşüncevedavranışyoktur,Sizihaksızbuldum.İçindebulunduğunuzgüçlüklerveçektiğinizsıkıntılartakdiredilmektedir.Bundansonrabelki,dahadaartacaktır.BukırgınlığınsebebiAnkaradeğil,oradahergünyenibirhileyaratanlardır.Çalışmalarınızıyılmadanvesoğukkanlılıklaolumlubirşekildesonuçlandırmayahimmetediniz.Aradayanlışanlaşılmayıgerektirecekbirdurumgörmüyorum.Çalışmaalanınızsınırlıdeğildir.Fakatyapılacakişlersınırlıolduğuvepekönemlimeselelerlekarşıkarşıyabulunduğunuziçin,durumkendiliğindensıkıntılıolmuştur.Gözlerinizdenöperim.GaziMustafaKemal

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEY'İNARADAKİGÖRÜŞAYRILIĞINI,KENDİSİİLEİSMETPAŞAARASINDABAŞLIBAŞINABİRMESELESAYMASIDOGRUDEĞİLDİRSaygıdeğerEfendiler,görülüyorki,İsmetPaşaileolanyazışmalarımda,onuincitebileceksözlerdevardır.Sonunakadardabunabenzerciddîemirlerimolmuştur.İsmetPaşa'nındabanaaynışekildeifadelerkullandığıolmuştur.BakanlarKurulukararlarındabenimgörüşlerimindeyeraldığını,İsmetPaşa'yagerektikçebildiriyordum.Bunagöre;İsmetPaşa'nınBakanlarKuruluBaşkanlığı'nıhedefalanbazışikâyetleri,yalnızRaufBey'inşahsıylailgilisayılmazdı.Bütünbakanlarlailgiliydi.Hattâbanadadokunuyordu.RaufBey'inbugörüşayrılığını,kendisiileİsmetPaşaarasındabaşlıbaşınabirmeselesaymasıveöylesaydırmayakalkışmasıdoğrudeğildir.Herdurumdaveherkonudatalimatverenlerotalimatı,uzaktaveözellikletalimatvereniniçindebulunmadığışartlaraltındauygulayankimsearasındagörüşayrılığıolabilir.Esastabirdeğişiklikyapılmamakşartıyla,durumgereğinegöreidareedilir.İsmetPaşa'nın,durumunizlenmesiiçinbenimdikkatimiçekmesidemazurgörülmelidir.çünkü,konugerçektenciddîvehayatîidi.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEY,GÖRÜŞMELERİBİTİRİPBARIŞIHAZIRLAYANİSMETPAŞA'NINSONUÇLAİLGİLİOLARAKHÜKÜMETİNGÖRÜŞÜNÜSORANTELGRAFACEVAPVERMEMİŞTİGÖRÜŞÜNÜSORANTELGRAFINACEVAPVERMEMİŞTİihayet,Efendiler,Temmuzortalarındakonferanssonaerdi.İsmetPaşa,barışantlaşmasıimzalanmadanönceBakanlarKuruluBaşkanıRaufBey'e,konferansınsonbulduğunuvemeselelerinneşekildeçözümebağlandığınıbildirmiş...RaufBey'eolumluveyaolumsuzhiçbircevapvermemiş...İsmetPaşa,bekleyişiçindegeçirdiğibugünlerdeçoküzülmüş.Hükûmetinhiçbircevapvermeyişini,

Ankara'dabirkararsızlığınhükümsürmekteolduğunabağlamış...RaufBey'eyazdıktanüçgünsonra18Temmuz1923tarihindedurumubanadabildirdi.Telgrafında,Hükûmet'ikararsızlığadüşürebileceğinitahminettiğinoktalarıbirerbirersayıpaçıkladıktansonra,düşüncelerineşusözlerlesonveriyordu:Eğerhükûzrıetkabulettiğimiznoktalardangeridönmemizhıısıısundakesinlikleısrarediyorsa,bunubizimyapmaklığımızaimkânyoktur.Benimdüşünedüşünebulduğumyol,İstanbııl'dakiİstilâDevletlerikomiserlerine,imzayetkisininbizdenalındığınıbildirmelctir.Gerçi,budurum,bizimiçinyeryüzündegörülmemişbirskandalolur.Fakatvatanınyüksekçıkarları,şahsîdüşüncelerinüstündeolduğundan,MillîHükûmetistediğigibihareketeder.Hükûmettenteşekkürbeklemiyoruz.Yaptıklarımızınmuhasebesimilletinvetarihinyargısınabırakılmıştır.Efendiler,İsmetPaşa'nınyürüttüğüvesonuçlandırdığıişinnekadarönemliolduğunuaçıklamayagerekyoktur.Buişinsonuçlandırıldığı,songünün,imzagünününgeldiğinibildirentelgrafasevinçlevecanatarakcevapverileceğinikabuletmektabiîdir.Ankarai1eLozanarasında,birveyaikigündehaberleşmekmümkündü.'Üçgüngeçtiğihalde,hiçbircevapverilmemişolması,enbasitbiranlayışla,HükûmetBaşkanı'nınişiönemsemediğinivealdırmazlıklakarşıladığınıgösterir.Yapılanişinhükûmetçenoksangörülerek,kabuledilmemesiyolunagidildiğivebundandolayıdacevapverilmemekteolduğuzannınadadüşülebilir.Budurumkarşısında,işibitirmekiçinbüyükvetarihîsvrumlulukyüklenerekimzakullanacakolanzatınnekadargüçbirdurumdakalacağıdüşünülürse,İsmetPaşa'nınüzüntüveıztırapçekmesinihaklıgörmekgerekir.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERİSMETPAŞA'YABARIŞANTLAŞMASINIİMZALAMASINIBİLDİRDİMİsmetPaşa'nıntelgrafınahemenşucevabıverdim:Ankara,19.T.1923İsmetPaşaHazretleri'ne18Temmuz1923tarihlitelgrafınızıaldım.Hiçkimsedekararsızlıkyoktur.Eldeettiğinizbaşarıyıensıcakveiçtenduygularımızlatebriketmekiçin,antlaşmanınusulünegöreimzaedildiğininbildirilmesinibekliyoruz,kardeşim.GaziMustafaKemalTürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıBaşkomutan

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERİSMETPAŞANINÇEKTİĞİIZDIRAPİsmetPaşa,butelgrafımacevapverdi.İsmetPaşa'nınızdırabınınderecesinigösterenbucevabı,aynızamandatemizkalpliliğini,içtenliğiniveözelliklealçakgönüllülüğünüdegösterenbirbelgeolduğuiçin,aynenbilginizesunuyorum:Lozan,20.7.1923GaziMustafaKemalPaşaHazretIeri'neHerdarzamanımdaHızırgibiyetişirsin.Dörtbeşgündürçektiğimazabıbirdüşün.Bizyükişleryapmışveyaptırmışadamsın.Sanabağlılığımbirkatdahaartmıştır.Gözlerindenöperimpeksevgilikardeşim,azizşefim.İsmet

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERLOZANBARIŞANTLAŞMASI'NIHAZIRLAYANVEİMZALAYANLARATEŞEKKÜRVEKENDİLERİNİKUTLAMAEfendiler,İsmetPaşa,24Temmuz1923günüantlaşmayıimzaladı.Kendisinitebriketmezamanıgelmişti.Aynıgünşutelgrafıçektim:Lozan'daDelegelerHey'etiBaşkanıDışişleriBakanıİsmetPaşaHazretleri'neMilletvehükûmetinzâtıâlilerinevermişolduğuyenigörevibaşarıylasonaerdirdiniz.Memleketebiribiriardıncayaptığınızyararlıhizmetlerledoluömrünüzübudefadatarihîbirbaşarıylataçlandırdınız.Uzunçarpışmalardansonravatanımızınbarışveistiklâlekavuştuğubugünde,parlakhizmetinizdolayısıylazâtıâlinizi,peksayınarkadaşlarımızRızaNurveHasanBey'leriveçalışmalarınızdasizeyardımedenbütünDelegelerHey'etiüyelerinişükranduygularımlakutlarım.GaziMustafaKemalTürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıBaşkomutan

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEYKUTLAMAKİSTEMİYOREfendiler,BakanlarKuruluBaşkanıRaufBey'inİsmetPaşa'yakutlamatelgrafıçekmediğinianladım.Kendisinebunungerekliolduğunuhatırlattım.RaufBey'ebukonudadiğerbazıarkadaşlardauyarıdabulunmuşlar.Dahasonraöğrendimki,RaufBey,İsmetPaşa'yıkutlamayıveonayaptığıbuönemlivetarihîgörevdendolayıteşekkürügerekligörmüyormuş.YapılanuyarıüzerineKâzımPaşa'yabirmektupyazarak,ondankendiadına,İsmetPaşa'yabirkutlamatelgrafıyazmasınıricaetmiş.Bununanlamınedir'KâzımPaşa,bumektubuBahriyeVekili(213)İhsanBey'inevindebulunduğubirsıradaalmış.MaliyeBakanıHasanFehmiBeydeoradaimiş...

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEY'İNYAZDIĞIVEYAYAZDIRDIĞITELGRAFHepbirlikte,RaufBey'inağzındanuygunbirtelgrafmüsveddesiyaparakİsmetPaşa'yıkutlamışlarveonateşekküretmişler.BumüsveddeyibirzarfakoyupRaufBey'egöndermişler.FakatRaufBeymüsveddeyibeğenmemiş.İsmetPaşa'yabaşkabirtelgrafyazmışveyayazdırmış.RaufBey,KâzımPaşa'yıgördüğüzamandemişki:"SizinyaptığınızmüsveddedesankiherişiyapanİsmetPaşaimişgibigösteriliyor.Bizburadabirşeyyapmadıkmı'"Efendiler,RaufBey'inyazdığıveyayazdırdığıtelgrafmetni.kendisininduyguvedüşüncelerinigizlememektedir.Arzubuyurursanızotelgrafıdaolduğugibibilginizesunayım:Şifre27.7.1923Lozan'daDelegelerHey'etiBakanlığınaİlgi:20ve24Temmuz,347ve348sayılıtelgraflar:BirinciDünyaSavaşı'nınsonsuzıztıraplarındankurtulmakvemilletimizindünyabarışını

kurmaktanebüyükbirrolüolduğunufiilenispatetmeküzereimzaladığımızMondrosAteşkesAnlaşmasınarağmen,enfecîveinsafsızsaldırılarauğramış;bununarkasındanyaşamahakkımızıveistiklâlimiziayaklaraltınaalanSévresAntlaşmasıyapılmıştı.YüzyıllarboyuncahürvebağımsızolarakyaşamışolanazizTürkıye'ninasilhalkı,uğradığıhaksızvefecisaldırılarkarşısındabütünşuuruvebütünvarlığıylayaşamahakkınıveistiklâlinikurtarmakiçinayaklanarakkurduğuyılmazveyenilmezmillîordusuylaBüyükÖnderimizveBaşkomutanımızınvekahramankomutanlarımızınsevkveidaresiylezaferdenzafereyürüdü.TürkiyeBüyükMilletMeclisiveHükûmeti'ninmillettenaldığıkudretvekuvvetleveordularınınpekyükseksavaşkabiliyetiyleeldeettiğibubaşarıvezaferlerin,Lozan'daaylardanberisüregelenbarışgörüşmelerisonunda,milletlerarasıbirbelgeilebelgelenmişolması,milletimizeyenibirçalışmavehuzurdönemihazırlamıştır.BakanlarKurulu,azimlivefedakârmilletimizinyaşamahakkınıveistiklâlinigüvenaltınaalanbirantlaşmanınyapılmasındakiçalışmalardandolayıbaştazâtıdevletleriolmaküzere,delegelerimizRızaNurveHasanBeyefendi'lerevemüşavirlerimizetebriklerinisunar,efendim.HüseyinRaufBakanlarKuruluBaşkanı

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEY,LOZANANTLAŞMAS'NIYAPANİSMETPAŞA'YIKUTLAMAVESİLESİYLEMONDROSETEŞKESANLAŞMASI'NIYAPANKENDİSİNİSAVUMAYAÇALIŞIYORYAPANKENDİSİNİSAVUNMAYAÇALIŞIYOREfendiler,RaufBey,LozanAntlaşması'nıyapanveonaimzasınıkoyanİsmetPaşa'yıtebrikvesilesiyle,kandisininyaptığıveimzasınıkoyduğuMondrosAteşkesAnlaşması'ndanbahsetmeyiiseonunekadarönemliveyüksekamaçlarlaimzaettiğinisöyleyerekkendisinisavunmayıgerekligörüyor.MondrosAteşkesAnlaşması,OsmanlıDevleti'ninmüttefikleriylebirlikteuğradığıacıyenilgininyüzkızartacakbirsonucudur.Oanlaşmahükümleridirki,Türktopraklarınıyabancılarınişgalinesundu.Oanlaşmadakabuledilenmaddelerdirki,SevresAntlaşmasıhükümlerinindekolaylıklakabulettirilebileceğidüşüncesiniyabancılaramümkünveaklayatkınmışgibigösterdi.RaufBey,oateşkesanlaşmasını"milletimizindünyabarışınısağlamaktanebüyükbirâmilolduğunufülîolarakispatetmekamacıyla"imzaladığını,söylüyorsada,buhayalîcümleilekendindenbaşkakimseyiavutmaz.Çünküböylebiramaçyoktu.RaufBey'in,telgrafınaMondrosAteşkesAnlaşmasıilebaşladığınabakılırsa,buanlaşmanınLozanKonferansıiçinbirbaşlangıçolduğunuveLozanbarışınındaRaufBey'inyaptığıMondrosAteşkesAnlaşması'nınsonucuolduğunusöylemekeğilimindebulunduğunahükmedilebilir.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEYZAFERLERKAZANMIŞORDUNUNBAŞINDALOZAN'AGİDENZATAZAFERDENZAFEREYÜRÜYENORDUNUNHİKAYESİNİANLATIYORRaufBey,telgrafındaSevresAntlaşmasıyüzündenTürkmilletininuğradığısaldırıları,bunakarşımilletinnasılayaklandığını,nasılyılmazveyenilmezbirordukurduğunuvekahramankomutanlarımızınsevkveidaresiilenasılzaferdenzafereyürüdüğünühikâyeediyor.RaufBe

y,buhikâyeyiİsmetPaşa'ya,ozaferlerkazanmışordununbaşındanLozan'agitmişolanzataanlatıyor.RaufBey,bubaşarıvezaferlerihükûmetinkazandığınıanlatabilmekiçindeparlakbircümlebulmuştur:Lozanbarışgörüşmelerininaylardanberidevamettiğinedeişaretedereküstükapalıbirşekildeişinuzatıldığınıbelirtmektenkendinialamamıştır.RaufBey,"AntlaşmanınyapılmasındakiçalışmalarındandolayıDelegelerHey'eti'nitebrikederken,MondrosAteşkesAntlaşması'ndanbaşlayarak,bütüninkılâbımızınbirözetiniyapmaksuretiyle,DelegelerHey'eti'neyaptıklarıantlaşmanınnasılveneolduğunudaanlatmakgayretinedüşmüştür.Birtekteşekkürkelimesinibileiçinealmayanbuyazılarınneanlamageldiğinikavramak,dikkatliveinceliklerigörebilenkimselerceelbettegüçdeğildir.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEY,İSMETPAŞAİLEKARŞIKARŞIYAGELEMEMONUNKARŞILANMASINDABULUNAMAMDİYOREfendiler,DelegelerHey'etimizgörevinitamamladıktansonra,Ankara'yadönmeküzereyoldabulunuyordu.HerkesDelegelerHey'eti'niyakındanalkışlamakiçincanatıyordu.Ogünlerdeydi.HükûmetBaşkanıRaufBey,MeclisikinciBaşkanıbulunanAliFuatPaşailebirlikte,Çankaya'dabanageldiler.RaufBey;ben,dediİsmetPaşailekarşıkarşıyagelemem.Onunkarşılanmasındabulunamam.Müsaadeederseniz,ogeldiğizamanAnkara'dabulunmakiçin,seçimbölgemdedolaşmaküzereSıvas'adoğrubirgeziyeçıkayım.RaufBey'ebuşekildedavranmasınabirsebepolmadığını,buradabulunanİsmetPaşa'yıbirHükûmetBaşkanı'nayaraşırcasınakarşılamasınınvegörevinibaşarıilesonaerdirdiğiiçinonusözledetakdirvetebriketmesininuygunolacağınısöyledim.RaufBey,"kendimehâkimdeğilim;yapamayacağım"dedivegeziyeçıkmahususundaısraretti.HükûmetBaşkanlığı'ndanayrılmasışartıylaçıkmasınıkabulettim.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEY,DEVLETBAŞKANLIĞIMAKAMININGÜÇLENDİRİLMESİNİTEKLİFEDERKENNEDÜŞÜNÜYORDUOndansonra,RaufBey'learamızdaşukonuşmageçti:RaufBey,"HükûmetBaşkanlığı'ndançekilirken,sizdençokricaederim"dedi"DevletBaşkanlığımakamınıgüçlendiriniz."RaufBey'e:"Dediğiniziyapacağımakesinolarakgüveniniz!"cevabınıverdim.RaufBey'innedemekistediğinibenpekgüzelanlamıştım.RaufBey,DevletBaşkanlığımakamıolarak,hilâfetmakamınıdüşünüyor,omakamakuvvetveyetkisağlamamıbendenricaediyordu.RaufBey'in,benimolumlucevabımlanedemekistediğimianlayıpanlamadığıbellideğildir.Dahailerikibirtarihte,Cumhuriyet'inilânındansonra,kendisiyleAnkara'dayaptığımbirgörüşmede,Cumhuriyet'eniçinkarşıolduğunusorduğumveyapılmışolanşeyin,Ankara'danayrılırken,bendenyapılmasınıricaettiğivebenimsözverdiğimiştenbaşkabirşeyolmadığınısöylediğimzaman:"Ben,demişti,DevletBaşkanlığımakamınıgüçlendirinizderken,aslaCumhuriyetilânınıdüşünmüşvekastetmişdeğildim."Oysa,Efendiler,benimverdiğimcevabınanlamıtamamenoidi.Gerçektende,millî

hükûmetimizinniteliğiCumhuriyetHükûmetiolduğuhalde,benceonukesinolarakifadeveilânetmemekveDevletBaşkanlığımakamıileTürkiyeBüyükMilletMeclisimakamınıbirtekmakamhalindebulundurmakbirzayıflıkteşkilediyordu.İlkfırsattaCumhuriyetiresmenilânetmekveDevletBaşkanlığı'nıCumhurbaşkanlığımakamındatemsilederekkuvvetlibirdurumyaratmakşarttı.RaufBey'ebunuyapacağımakesinolaraksözvermiştim.Eğernedemekistediğimikavrayamamışsa,sanırımkieksiklikbendedeğildir.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMEMLEKETEVEMİLLETEKİMLERHİZMETEDERSEHAVARİONLARDIRAliFuatPaşailedekısabirgörüşmeyapıldı.FuatPaşa,banaşöylebirsorusordu:"Seninşimdi"havari"lerinkimlerdir'Bunuanlayabilirmiyiz'"Benbusorudanbirşeyanlayamadığımısöyledim.Paşa,nedemekistediğiniaçıkladı.Ozamanbendeşunlarısöyledim:Benim"havari"lerimyoktur.Memleketvemilletekimlerhizmeteder,buhizmetelâyıkvemuktedirolduğunugösterirse,"havari"onlardır.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERRAUFBEY'İNHÜKÜMETBAŞKANLIĞI'NDAN,ALİFUATPAŞA'NINBÜYÜKMİLLETMECLİSİİKİNCİBAŞKANLIĞI'NDANÇEKİLMELERİRaufBey,HükûmetBaşkanlığı'ndançekildi.İçişleriBakanıolanAliFethiBey,aynızamandaHükumetBaşkanlığı'naseçildi(13Ağustos1923)Birsüresonra,24Ekim1923tarihinde,AliFuatPaşadaMeclisİkinciBaşkanlığı'ndançekilerek,ordumüfettişliğine,tayininiricaetti.FuatPaşa'yaünvanıİkinciBaşkanolmaklabirlikte,mevkininvegörevininpekönemliolanMeclisBaşkanlığıolduğunusöyleyerek,görevinedevametmesinitavsiyeettim.FuatPaşa,politikadanhoşlanmadığını,hayatınınbundansonrasınıaskerlikmesleğinevermekistediğiniilerisürerek,isteğininyerinegetirilmesiricasındaısraretti.FuatPaşa'nınrütbesitümgeneralidi.Komutaedeceğiordudakorgeneralrütbesindekolordukomutanlarıvardı.GeçmişhizmetlerinigözönündebulundurarakkendisinikorgeneralliğeyükselttikvekarargâhıKonya'dabulunanİkinciOrduMüfettişliği'netayinettik.KâzımKarabekirPaşada,dahaönceaynıdüşüncelerleMeclis'tenayrılmışveordumüfettişiolarakBirinciOrdununbaşınageçmişbulunuyordu.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERYENİTÜRKİYEDEVLETİ'NİNBAŞKENTİ:ANKARAEfendiler,LozanAntlaşması'nıneklerindenolandüşmanişgalialtındakitopraklarımızıboşaltmaprotokoluuygulandıktansonra,yabancıişgalindentamamenkurtulanTürkiye'nintoprakbütünlüğüfiilîolaraksağlanmıştı.ArtıkyeniTürkiyeDevleti'ninbaşkentinibirkanunlatespitetmekgerekiyordu.Bütündüşünceler,YeniTürkiye'ninbaşkentiAnadolu'daveAnkaraşehriolarakseçmelüzumundabirleşiyordu.Buseçimde,coğrafîdurumveaskerîstratejienbüyükönemitaşıyordu.Devletinbaşkentini

biranöncetespitederek,içtenvedıştangelenkararsızlıklarabirsonvermekşarttı.Gerçektende,bilindiğiüzere,başkentinİstanbulolarakkalacağıveyaAnkaraolacağıkonusundaötedenberiiçeridevedışarıdakararsızlıklargörülüyor,basındademeçlerevetartışmalararastlanıyordu.Buaradaİstanbul'unyenimilletvekillerindenbazıları,RefetPaşabaştaolmaküzere,İstanbul'unhükûmetmerkeziolarakkalmasıgereğinibazıörnekleredayanarakispatetmeyeçalışıyorlardı.Ankara'nıngerekiklim,gerekulaştırmaaraçlarıvegelişmekabiliyetveistidadıvegereksemevcuttessislervekuruluşlarbakımındanhiçdeuygunveelverişliolmadığınısöylüyorlar;İstanbul'un"payitaht"olmasılâzımdırvemutlakaolacaktır,diyorlardı.Buifadeyedikkatedilirse,bizim"başkent"deyimiylekastettiğimizanlamile,buifadelerdeki"payitaht"deyiminikullananlarıngörüşleriarasındabirfarkbulmamakmümkündeğildir.Bundandolayı,bukonudazatenkesinleşmişbulunankararımızıresmenvekanunîyoldanilânettirerek,"payitaht"sözünündeyeniTürkiyeDevleti'ndekullanılmasınagerekkalmadığınıgöstermeklâzım,geldi.DışişleribakanıİsmetPaşa,9Ekim1923tarihlitekmaddelikbirkanuntasarısınıMeclis'eteklifetti.Altındadahaondörtkadarzatınimzasıbulunanbukanunteklifi,13Ekim1923tarihindeuzungörüşmevetartışmalardansonraçokbüyükbirçoğunluklakabuledildi.Kabuledilenkanunmaddesişudur:"TürkiyeDevleti'ninbaşkentiAnkaraşehridir."

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMECLİS'TEFETHİBEY'İNBAŞKANLIĞINDAKİHÜKÜMET'EVEFETHİBEY'İNŞAHSINAKARŞISATAŞMALARVETENKİTLERBAŞLADIEfendiler,çokgeçmeden,Meclis'te,FethiBey'inbaşkanlığındakihükûmeteveözellikleFethiBeyinşahsınakarşısataşmalarvetenkitlerbaşladı.Anlaşıldığınagöre,milletvekillerindebakanolmaistekvehevesiçoğalmıştır.İşbaşındabulunanbakanlarıbeğenmiyorlardı.Yeniseçimde,partimizadınamilletvekilliklerisağlanmışolanbirtakımlarıdaHükûmetaleyhindekicereyanlarıkörükleyerekkendimaksatlarınagöreyararlanmafırsatlarıhazırlamayaçalışıyorlardı.MuhalefetegeçeceklerisezilenmilletvekillerininmeclisçoğunluğunualdatarakHükümet'eveMeclis'ekarşıhâkimbirdurumageçmekmaksadınıgüttüklerianlaşılıyordu.FethiBey,dikkatiniveçalışmagücünüHükûmetBaşkanlığıgörevindeyoğunlaştırabilmekiçinİçişleriBakanlığı'ndanistifaetti.Aynıtarihte,AliFuatPaşa'nınçekilmesiileMeclisİkinciBaşkanlığıdaboşaldı(24Ekim1923).Bizimlegörüşteveyapılançalışmalardauzlaşmaveişbirliğiaramayıgereklibulmaksızınbağımsızvegizliçalışanbirgrupbelirdi.Bugrup,iyiniyetlivehakkıtutargibigörünerekbütünpartiüyelerinikendigörüşlerineçekmektebaşarılıolmayabaşladı.Örnekolarak,birpartitoplantısında,İçişleriBakanlığı'naErzincanmilletvekilibulunanSabitBey'in,MeclisİkinciBaşkanlığınadaİstanbul'dabulunanRaufBey'inMeclis'ceseçilmesinikararaltınaaldırdı(25Ekim1923).Oysa,ben,SabitBey'inİçişleriBakanıolmasınıuygungörmemiştim.SabitBey'inbazıillerinvaliliklerindebulunmuşolmasını,yeniTürkiye'ninyenişartlarabağlıiçişleriniidareedebileceğineyeterlibirdelilsayamıyordum.RaufBey'indeMeclisİkinciBaşkanlığı'naseçilmesinidoğrubulmuyordum.Çünkü,RaufBey,dahadünHükûmetBaşkanıidi.Omakamı,negibiduygularınetkisindekalarakhareketettiğiiçinterkemecburedildiğibilinmekteydi.Bunarağmen,onuMeclis'inİkinciBaşkanlığı'nagetirmekle,bütünMeclis'inonunlaaynıgörüşteolduğunuyanibütünMeclis'in,LozanBarışAntlaşması'nıyapanveHükûmet'teDışişleriBakanıolarakbulunanİsmetPaş

a'nınaleyhineolduğunugöstermekmaksadıgüdülüyordu.Efendiler,yeniMeclis,ilkdöneminde,gizlibirmuhalefetgrubununtuzağınadüşmedurumuylakarşıkarşıyakaldı.FethiBeyvearkadaşları,Hükûmetişlerinisükûnetleyürütemeyecekbirdurumagetirildi.FethiBeybudurumdanbanadefalarcaşikâyetettivekendisiHükûmet'tençekilmekistedi.Ötekibakanlardaaynışekildeşikâyetlerdebulunuyorlardı.Kötülük,Hükûmet'inMeclis'ceseçilmesindenilerigeliyordu.Bugerçeğiçoktangörmüştüm.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERUYGULANMASIİÇİNSIRASINIBEKLEDİĞİMBİRDÜŞÜNCENİNUYGULANMAZAMANIGELMİŞTİBen,Meclis'te,gizlivemuhalifbirgrubunbulunduğunufarkettikten,MeclisçalışmalarındaduygularınhâkimdurumageçtiğinigördüktenveBakanlarKurulu'nunçalışmadüzenininhergünolurolmazbirtakımsebeplerlealtüstedilmekteolduğunakanaatgetirdiktensonra,uygulanmasıiçinsırasınıbeklediğimbirdüşünceninuygulanmaanınıngeldiğinehükmetmiştim.Bunuitirafetmeliyim.Bunagöre,şimdivereceğimbilgileriveyapacağımaçıklamalarıanlamakdahakolayolacaktır.Efendiler,HalkPartisi'ninRaufBey'ikendisitoplantıdabuIunmadığıhaldeMeclisİkinciBaşkanlığı'na,SabitBey'ideİçişleriBakanlığı'naadayseçtiğitarih25Ekim1923Perşembegünüdür.AynıgünveertesiCumagünüHükûmetüyeleriÇankaya'dabenimbaşkanlığımdatoplandı.

GerekHükûmetBaşkanıFethiBey'invegerekdiğerbakanlarınistifaetmelerizamanınıngeldiğinivebunungerekliolduğunubildirdim.Meclis'ceyenihükûmetseçildiğinde,şimdikihükûmettebulunanüyelerdenyenidenseçilenlerolursa,onlarbuseçimdensonradaistifaederekyenihükûmetekatılmayacaklardır,esasınıdakabulettik.Yalnız,ozamanlar,bakanlargibiseçilenvekabineyedahilbulunanGenelkurmayBaşkanıFevziPaşa,bukararındışındabırakıldı.Çünküorduyönetimvekomutasınınrastgelebirisineverilmesidoğrugörülmedi.Efendiler,butürlühareketinvealınankararınnasılbirmaksadadayandığıincelenirse,şusonucavarılır:İhtiraslıgrubu,hükûmetkurmaktatamamenserbestbırakıyoruz.Şimdikikabinedebulunanbakanlardanhiçbirikatılmaksızın,tamamenistediklerikimselerdenoluşan,istediklerigibibirkabinekurarakmemleketmukadderatınahâkimoImalarındabirsakıncagörmüyoruz.Fakatnehükûmetkurmayavenedekursalarbilememleketiyönetmeiktidarıgöstereceklerineeminbulunuyoruz.Meclis'ialdatmayaçalışanihtiraslıgrup,şuveyabutarzdabirhükûmetkurmayıbaşarabildiğitakdirde,birmüddetbuhükûmetinidareşekliniveidaredekiiktidarınıtakipetmeninvehattâonayardımcıolmanındoğruolacağınıdüşündük.Fakatbuşekildekurulacakbirhükûmet,memleketyönetimindeveyenigayelerimizigerçekleştirmektebeceriksizlikgösterirvebaşkamaksatlarayönelirse,bunuMeclis'teaçıklayarak,Meclis'iaydınlatmayolunutercihettik.Hükûmetkurmayıbaşaramadıklarıtakdirde,doğacakkarışıklığınMeclis'iuyandıracağıtabiîidi.Bunalımvekarışıklığındevamınaseyircikalınamayacağından,işteozaman,bizzatmüdahaleederekvetasarladığımşekliaçıkçaortayakoyarakişikökündenhalledebileceğimidüşünmüştüm.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERFETHİBEY'İNBAŞKANLIĞINDAKİHÜKÜMETİSTİFAEDİYORHükûmetüyeleriileÇankaya'dayaptığımıztoplantısonunda,bakanlarınhepbirlikteimzalayarakbanaverdikleriistifayazısışuydu:YüksekBaşkanlığaTürkiyeDevleti'nin,karşıkarşıyabulunduğuönemlivegüç,içvedışmeselelerikolaylıklaçözebilmesiiçinmutlakaçokkuvvetliveMeclis'intamdesteğinikazanmışbirhükûmeteihtiyacıolduğukanaatindeyiz.BubakımdanyüceMeclis'inherbakımdangüvenvedesteğinedayananbirhükûmetinkurulmasınayardımcıolmakmaksadıyla,istifaettiğimiziderinsaygılarımızlaarzederiz,efendim.Efendiler,buistifayazısı,27Ekim1923Cumartesigünüsaat13.00'debaşkanlığımdatoplananPartiGenelKurulu'nabildirildiktensonra,saat17.00'yedoğruaçılanMeclisoturumundaresmenokunmuştur.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERHÜKÜMETLİSTELERİVEHÜKÜMETBAŞKANLIĞI'NASEÇİLECEĞİTAHMİNEDİLENKİMSELERHükûmet'inistifasıbelliolduğudakikadanitibaren,Meclisüyeleri,Meclisodalarında,evlerindegrupgruptoplanarakyenihükûmet,listeleridüzenlemeyebaşladılar.BudurumEkimin28incigünügeçvaktekadarsürdü.HiçbirgrupbütünMeclis'çekabuledilebilecek

vemilletkamuoyunaiyikarşılanacakisimleriiçinealanbiralaylistesitespitedemiyordu.Özelliklebakanlıklaraadaydüşünülürkenokadarçokhevesliveisteklilerlekarşıkarşıyakalıyorlardıki,herhangibirinindiğerlerinetercihişeklindetespitedilecekbirlisteyikabulettirmektekigüçlük,listehazırlığıileuğraşanlarıümitsizlikveendişeyedüşürdü.Gerçiİstanbul'unbazıgazeteleri,bazıkimselerinresimlerinibasarakHükûmetBaşkanlığı'naseçileceğiumulan"sayınsima"larıhatırlatarakdikkatiçekmektekusuretmedi.Gerçigayretlibazıgazeteciler,28Ekimgünüerkenden"İstanbul'unyüzünüörtensabahsisininördüğütülhenüzsıyrılırken,denizgökyüzünden,kıyılardanaksedenrenklerleboyanmış,hareketsizduruyorken"Marmara'nındurgunsularınıyararakilerleyenDenizYollarınınvapuruylaKalamışiskelesineçıkıyor...YoldaRaufBey'erastlıyor...Ondansonra"büyükbirbahçeniniçindekigüzelKalamışköşkününpekmükemmeldöşenmişsüslüsalonuna"giriyorveköşkteoturanınçeşitlimeselelerleilgiligörüşleriniveözellikle"millîhâkimiyetimiziherşeyeveherşeye(!)karşıkoruyalım..."nasihatınıyayınlayarakkamuoyunuaydınlatmahizmetindengerikalmıyor.FakatbuuyarmaveyolgöstermelerAnkara'yatesiredemiyordu.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERMİLLİHAKİMİYETİMİZİHERŞEYEVEHERŞEYEKARŞIKORUYALIMDİYENZATEfendiler,herşeyeveherşeyekarşımillîhâkimiyetinkorunmasıtavsiyesindebulunanzat,Halife'ninkendisineolaniltifatınıAllahınlûtfuolarakkabuledenzattır.Bazıgazetelerin,Konya'daordumüfettişliğinetayinedilenFuatPaşa'nın28Ekimdeİstanbul'agelişinden,RaufBey,RefetPaşa,AdnanBeyvediğerbirçokkimsetarafındankarşılandığınıbildirentelgraflarınıveRaufBey'leKâzımKarabekirPaşa'nınresimlerinibasarakMondrosAteşkesAnlaşmasınıveKars'ınkurtarılışınıhatırlatmakiçinyazdıklarıyazılarıbileyeterincedikkatiçekmeyeyaramadı.

İÇİNDEKİLER|HALKPARTİSİNİNKURULUŞÇALIŞMALARI,LOZANBARIŞANTLAŞMASIVEMÜTEAKİPGELİŞMELERPARTİYÖNETİMKURULUKESİNBİRHÜKÜMETLİSTESİHAZIRLAYAMADI28Ekimgünügeçsaatlerde,toplantıhalindebulunanPartiYönetimKurulutarafındandavetedildim.PartiYönetimKuruluBaşkanıFethiBey'di.FethiBey,partiadınaYönetimKurulu'ncabiradaylistesihazırlandığınıvebukonudaPartiGenelBaşkanıolarakbenimdegörüşümünalınmasıuygungörüldüğüiçintoplantılarınadavetettiklerinibildirdi.Hazırlananlisteyegözgezdirdim.Benceuygunolduğunu,ancak,bulistedeadlarıbulunankimselerindegörüşlerininalınması,kabuledipetmeyeceklerininsorulmasıgerektiğinisöyledim.Buteklifimuygungörüldü.Sözgelişi,DışişleriBakanlığıiçinsözkonusuedilenYusufKemalBey'idavetettik.YusufKemalBey,bulisteyegiremeyeceğinibildirdi.Bundanvebunabenzerbazıdurumlardananladımki,PartiYönetimKurızludakabuledilebilirkesinbiradaylistesihazırlayamamaktadır.YönetimKuruluüyelerine,gerekenkimselerledahasıkıtemaskurarakkesinbirlistetespitetmelerinitavsiyeettiktensonrayanlarındanayrıldım.GeceolmuştuÇankaya'yagitmeküzereMeclisbinasındanayrılırken,koridorlardabenibeklemekteolanKemâlettinSamiveHâlitPaşa'lararastladım.AliFuatPaşaAnkara'danhareketederkenbunlarınAnkara'yageldikleriniogünkügazetede"Biruğurlamavebirkarşılama"başlığıaltındaokumuştum.Dahakendileriylegörüşmemiştim.Benimlekonuşmaküzeregeçvaktekadaroradabeklediklerinianlayınca,akşamyemeğinegelmelerini,MillîSavunmaBakanıKâzımPaşavasıtasıylakendilerine

bildirdim.İsmetPaşaileKâzımPaşa'yaveFethiBey'edeÇankaya'yabenimlebirliktegelmelerinisöyledim.Çankaya'yagittiğimzaman,orada,benigörmeküzeregelmişbulunanRizeMilletvekiliFuat,AfyonkarahisarMilletvekiliRuşenEşrefBey'lerlekarşılaştım.Onlarıdayemeğealıkoydum.

İÇİNDEKİLERCUMHURİYETİNİLANI Cumhuriyet'inilanıkararınıneredevekimleresöyledimCumhuriyet'inilanıileilgilikanuntasarısınıİsmetPaşa'ylabirliktehazırladık 29Ekim1923günüHalkPartisi'ndeyapılangörüşmeler BenGenelBaşkanolarakmeseleninçözümünememuredildim 28/29Ekimgecesihazırladığımkanunmüsveddesiniteklifettim HükümetimizinşeklimutlakaCumhuriyetolacaktır TeklifimPartiGrubu'ndavehemenarkasındaMeclis'tegörüşüldüve"YaşasınCumhuriyet"sesleriarasındakabuledildi TürkiyeCumhurbaşkanlığı'naTürkiyeBüyükMilletMeclisioybirliğiilebeniseçtiCumhuriyet'inilanıüzerinemilletinduyduğugenelvesamimisevincekatılmaktançekinenler RaufBey'inCumhuriyet'inilanıdolayısıylaikiİstanbulgazetesineverdiğidemeç İstanbulhalkınıntemsilcileriCumhuriyet'inilanınınasılkarşılamışlardıCumhuriyet'inilanıylaboşaçıkanümitler Cumhuriyet'inilanıüzerineHalife'yeyaptırılmakistenenrolveHalifelehineyapılanyayınlar RaufBey'inAnakara'yagelerekbirtakımpropagandalarla,arkadaşlarıveParti'yibizekarşıkışkırtmayakoyulması RaufBey'insahneyekoymakistediğioyunufarkedenlertarafındanbirpartitoplantısındakendisininimtihanaçekilmesi KazımPaşa'ya"Cumhuriyet'inilanınaengelolabilirsenmemleketebüyükhizmetetmişolursun"diyenRaufBeyaslacumhuriyetçiolamazSaltanatdevrindenCumhuriyetdevrinegeçişdönemivebudönemdeikiayrıgörüşünçarpışması İsmetPaşa'nınMeclis'teRaufBey'everdiğicevaplar

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANICUMHURİYET'İNİLANIKARARININEREDEVEKİMLERESÖYLEDİMYemeksırasında:"YarınCumhuriyetilânedeceğiz"dedim.Oradabulunanarkadaşlar,derhaldüşüncemekatıldılar.Yemegibıraktık.Odakikadanitibaren,nasılhareketedileceğikonusundakısabirprogramyaparakarkadaşlarıgörevlendirdim.Yaptığımprogramınveverdiğimtalimatınuygulanışınıgöreceksiniz!Efendiler,görüyorsunuzki,CumhuriyetilânınakararvermekiçinAnkara'dabulunanbütünarkadaşlarımıdavetederekonlarlagörüşüptartışmayaaslalüzumveihtiyaçgörmedim.Çünkü,onlarındaaslındavetabiîolarakbenimgibidüşündüklerindenşüpheetmiyordum.Halbuki,osıradaAnkara'dabulunmayanbazıkişiler,yetkileriolmadığıhalde,kendilerinehaberverilmeden,düşünceverızalarıalınmadanCumhuriyetinilânedilmişolmasınıbizegücenmevebizdenayrılmasebebisaydılar.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANICUMHURİYET'İNİLANIİLEİLGİLİKANUNTASARISINIİSMETPAŞA'YLABİRLİKTEHAZIRLADIKOgecebirlikteolduğumuzarkadaşlarerkendenayrıldılar.YalnızİsmetPaşaÇankaya'damisafirdi.Onunlayalnızkaldıktansonra,birkanuntasarısımüsveddesihazırladık.Bumüsveddede20Ocak1921tarihliTeşkilât-ıEsasiyeKanunu(Anayasa)'nundevletşeklinitespitedenmaddelerinişuşekildedeğiştirmiştim:Birincimaddeninsonuna"TürkiyeDevleti'nin

hükûmetşekliCumhuriyettir"cümlesiniekledim.Üçüncümaddeyişuyoldadeğiştirdim:"TürkiyeDevletiBüyükMilletMeclisitarafındanidareolunur.Meclis,hükûmetinayrıldığıidarekollarınıBakanlarvasıtasıylayönetir."BundanbaşkaTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nuntemelmadelerindenolansekizincivedokuzuncumaddelerlededeğiştirilerekveaçıklığakavuşturularakşumaddeleryazıldı:"Madde-TürkiyeCumhurbaşkanıTürkiyeBüyükMilletMeclisiGenelKurulutarafındanvekendiüyeleriarasındanbirseçimdönemiiçinseçilir.CumhurbaşkanlığıgöreviyeniCumhurbaşkanınınseçilmesinekadardevameder.GörevsüresibitenCumhurbaşkanıyenidenseçilebilir.""Madde-TürkiyeCumhurbaşkanıdevletinbaşkanıdır.BusıfatlalüzumgördükçeMeclis'eveBakanlarKurulu'nabaşkanlıkeder.""Madde-Başbakan,CumhurbaşkanıtarafındanveMeclisüyeleriarasındanseçilir.Diğerbakanlar,BaşbakantarafındanveyineMeclisüyeleriarasındanseçildiktensonraCumhurbaşkanıtarafındanhepsibirdenMeclis'inonayınasunulur.Meclis,toplantıhalindedeğilse,onaylama,Meclis'intoplantısınabırakılır."Bumûddelere,komisyondaveMeclis'tedinvedilileilgilibildiğinizbirmaddedeeklenmiştir.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANI29EKİM1923GÜNÜHALKPARTİSİ'NDEYAPILANGÖRÜŞMELERSaygıdeğerEfendiler,şimdiistersenizyüksekhey'etinize29Ekim1923PazartesigünüAnkara'dageçenolayıkısacaanlatmayaçalışayım.Pazartesigünüsaat10.00'daHalkPartisigrubu,GrupYönetimKuruluBaşkanıFethiBey'inbaşkanlığındatoplandı.BakanlarKuruluüyelerininseçimigörüşmelerinebaşlandı.Başkan-YönetimKurulu,hazırlıkniteliğindeolmaküzere,GenelKurul'asunulmaküzerebirBakanlarKurululistesihazırladı.YönetimKurulu,kesinbirşeytespitetmişdeğildir.Kararsaygıdeğerkurulumuzundur.Kabuledersenizokunsun,sözleriyle,GenelKurul'a,BaşkanlığındaFuatPaşa'nınbulunduğubirhükümetlistesisunar.OkunanbulistedeİktisatBakanlığınaadaygösterilenCelâlBey(İzmir)sözalarakBakanlarKurulu'nunöneminibelirtmişvekendisininseçilmesiniteklifetmiş.Özellikle"bulistedeadlarıgörülenkimselerçekilenlerdendahakuvvetlideğildir.Bizdenrefahveıslahatisteyenbirmilletvardır.Herhaldeyenilereskilerdendahakuvvetliolmalıdır.Seçimdeaceleetmeyelim.HeleHükûmetBaşkanı'nıseçerkeniyidüşünelim"görüşünüilerisürmüş.SaipBey(Kozan)-MeclisBaşkanlığı'naFethiBey,BaşbakanlığaİsmetPaşaseçilmelidir,demiş.EkremBey(Rize)-Yenihükûmeteskihükûmetinboşluğunudoldurabilecekmi'ReisPaşaHazretleri,mümkünsebukonudakidüşünceleriniifadebuyursunlar;aydınlanalım(benosıradaMeelis'tebulunmuyordum)şeklindekontışmuş.ZülfüBey(Diyarbakır)-YetkiPartiMeclisi'nindir.Buhak,grupYönetimKurulu'nundeğildir.PartiMeclisitoplansın!..isteğindebulunmuş...MehmetEfendi(Bolu)-Seçilecekhükûmetancakbiraydayanabilir.Hükûmetinböylesıksıkdeğişmesi,memleketvemilletikötüvegüçbirdurumasürükler.Hükûmetistifasebebiniaçıkçaanlatmazsaherhangibirhükûmetseçiminekatılmam.Öncesebebianlayalımsonraseçimyapalım.FaikBey(Tekirdağ)-Listedegösterilenisimleröncekilerdendahakuvvetlideğildir.PartiMeclisitoplanıpbumeseleyihalletsin.VasıfBey(Saruhan)-(İsmetPaşa'nınhizmetlerindenbahsettiktensonra)Memleketi,

milletiniçinbırakıyor'Liderlerimizbiziaydınlatmamıştır.SayınBaşkanınız(benikastetmişolacak)biziniçinaydınlatmıyor,demişveuzunbirkonuşmayapmış.NecatiBey(İzmir)-Memleketingüvendiğikimselerinbizibırakıpaynlmalarınıkabuledemeyiz.SayınBaşkanımızbiziaydınlatsınveuyarsın.İçeriyevedışanyakarşıkuwetlibirhükûmetekesinlikteihtiyacımızvardır.BaşkanFethiBey-YönetimKurulu'nunyaptığıbulistenePaşa'nınvenedeYönetimKurulu'nundur,şeklindebiraçıklamayapmayıgereklibulmuş.DoktorFikriBey(Ertuğrul)(215)-VasıfvNecatiBey'lerindüşüncelerinekatılınm.Memleketsütlimandeğildir.Memleketidaresigelişigüzelyapılacakbirseçimeterkedilemez.Kuvvetlişahıslardankurulubirhükûmetseçilmelidir.RecepBey(Kütahya)-Arkadaşlarsözlerinibitirsinler,sonraGaziPaşaHazretlerisöylesinler(Henüztoplantıdadeğildir).İlyasSamiBey(Muş)-SayınBaşkanımızGaziPaşaHazretleridüşünceleriniifadebuyursunlar.Bunalımındoğduğugüngiderilmesidahayararhdır.Ertelemeşiddetlenmesineyolaçar.BirHükûmetBaşkanıseçelim.Yirmidörtsaatlikbirsüretanıyalım.Arkadaşlarınıbulsun.Kuvvetlibirhükûmetkurulsun.AbdurrahmanŞerefBey(rahmetliİstanbulMilletvekili)-Bazıarkadaşlartelâşediyorlar.Buhermemelekettegörülenbirşeydir.Hepimizinamacıvatanınsaadetidir.Birmakinekuruptıkırtıkırişletemiyoruz.Budadoğru.Kuwetlibirhükûmetinasılbulmalıhastalığınasılkeşfetmeli'Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'muzugözönünealalım.Hükûmetingörevinibelliedelim.Meclis,göri.işlerinisöylesin.OndansonraReisPaşamızdagörüşleriniifadebuyursunlar.Birsonucavaralım.Herkesbirişeyarar.Herkesiyaradığıiştekullanmalı.Şahıslardansözetmeyelim.Vatanınyüksekçıkarlarındabirlikteyiz.ReisPaşaHazretlerigörüşleriniifadebuyursunlar.EyüpSabriEfendi(Konya)-Neolursaolsunbirseçimzaruretiilekarşıkarşıyabulunuyoruz.BundanöncekiHükûmetüyelerinin,yenidenseçilmişolsalarbilekabuletmeyeceklerinekararverdikleriniişitiyoruz.YüceMeclisbukararıkaldırmalıdır.RecepBey(Kütahya)-Üçesaslınoktayadokunacağım.Birincisişekil,ikincisiçalışmaeksikliği,üçüncüsümanevîbirliğimizdeaçılangediktir.Şekillerdeeksiklikolursaiyibirsonuçvermez.Eldekilistedeyeralandeğerliarkadaşlarhangizamandahangişartlaraltındaçalışacaklardır;bellideğil.Kuvvetlibirşahsınkenciiarkadaşlarınıbularakbirhükûmetkurmasıgerekir.RecepBey,özelliklebusonnoktaüzerindeuzunbirkonuşmayapmışveaçıklamalardabulunmuş.TalâtBey(Ardahan)-RecepveAbdurrahmanŞerefBey'lerpekgüzelaçıkladılar.HükûmetBaşkanı'nıngörevinedir'GörevveyetkiKanununuhâlâçıkarmadık.GaziPaşaHazretleribiziaydınlatmaklûtfundabulunsunlar,demiş.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANIBENGENELBAŞKANOLARAKMESELENİNÇÖZÜMÜNEMEMUREDİLDİMBaşkanbundansonragörüşmeninyeterliğinioyakoymuş.Görüşmeyeterligörüldüktensonrabirtakımönergelerokunmuş.BunlardanKemalettinSamiPaşa'nınönerisikabuledilmiş.Buönergeyle,benGenelBaşkansıfatıylameseleninçözümebağlanmasıiçinPartiMeclisitarafındangörevlendiriliyordum.GörüşmelersırasındaÇankaya'daevimdebulunuyordum.KemalettinSamiPaşa'nınönergesininkabuledilmesiüzerine,toplantıyadavetedildim.Toplantısalonunagirergirmezdoğrucakürsüyeçıktımvekısacaşugörüşveteklifiortayaattım.

"Efendiler!dedim,Hükûmetüyelerininseçimindegörüşbirliğisağlanamadığıanlaşılmıştır.Banabirsaatkadarmüsaadebuyurun.Bulacağımçözümyolunuarzederim."BaşkanFethiBey,teklifioyakoydu.Kabuledildi.Efendiler,bubirsaatiçinde,gerekenkimseleriMeclis'tekiodamadavetederekonlara28/29Ekimgecesihazırladığımkanuntasarısınıgösterdimvekendileriilegörüştüm.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANI28/29EKİMGECESİHAZIRLADIĞIMKANUNMÜSVEDDESİNİTEKLİFETTİMSaat13.30'daPartiGenelKuruluyenidenFethiBey'inbaşkanlığındatoplandı.İlksözbendeydi.Kürsüyeçıktımveşukonuşmayıyaptım:"Saygıdeğerarkadaşlar,üzerindedurduğumuzmeseleninçözümündekarşılaşılangüçlüklerinsebebi,bütünarkadaşlarcaanlaşılmıştırsanırım.Eksiklikveyanlışlıkuygulamaktaolduğumuzusulveşekildedir.Gerçektende,yürürlüktekiTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nagöre,birhükümetkurmayateşebbüsettiğimizzaman,bütünarkadaşlarınherbiribakanlarıvehükûmetiseçmekmecburiyetiilekarşıkarşıyakalıyor.Hepinizinbirdenhükûmetüyeleriniseçmekzorıındakalmanızdagörülengüçlüğüngiderilmesizamanıgelmiştir.Geçendönemdedeaynışekildegüçlüklekarşılaşılıyordu.Görülüyorki,buusulbazanbirçokkarışıklıklarayolaçıyor.Yüksekhey'etinizbugüçlüğünçözülmesiiçinbenigörevlendirdi.Bendebilginizesunduğumbugörüştenhareketederekdüşündüğümşeklitespitettim.Onuteklifedeceğim.Teklifimkabuledilirsekuvvetlivekendiiçindeuyumlubirhükûmetkurmakmümkünolacaktır.DevletimizinşekilveniteliğinitespitedenvehepimiziçinbirgayeolanTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'muzunbazınoktalarınaaçıklıkkazandırmakgerekir.Teklifşudurdediktensonra,bilinentasarıyıokutmaküzerekâtipbeylerdenbirineuzatarakkürsüdenayrıldım.Teklifiminniteliğianlaşıldıktansonratartışmalarbaşladı.SabitBey(Erzincan)-Hükûmetinbuşekildekurulmasıusulününlehindeyim.Ancak,Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'ndadeğişiklikyapılmasıteklifiilebugünkübunalımıçözmekmümkündeğildir.BizşimdibirBaşbakanseçelim.Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'nundeğiştirilmesinisonradüşünürüz,dedi.HâzımBey(Niğde)-Şugörüşüilerisürdü:Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'nubizyapabilirmiyiz'Sanırımkiyapamayız.Yetkimizvarsa,bupartideolmaz.Partidegörüşüldüktensonraaçıkoturumdakimsesözsöyleyemiyor.Milletvarlığınıilgilendirenkanunlarınburadakesinbirşekildetespitedilmesinetaraftardeğilim.Bugibikanunlaraçıkoturumdaveserbestçegörüşülmelidir.Biz,herşeydenöncehükûmetbunalımınabirçarebulalım.YunusNadiBey,HâzımBey'eşuyoldacevapverdi:HangimemleketilkdefaTeşkilât-ıEsasiyeKanunuyaparsa,oişiçinbirkurucumecliskurmuştur.Bizdeisebugibimeselelerdeayrıcabirkurucumecliskurulacağıaçıkçabelirtilmemiştir.Bizdeherzamanbugibideğişikliklerolmuştur.BizdenöncekiTürkiyeBüyükMilletMeclisidebuyoldayürümüştür.Bunayetkimizvardır.Kararsızlıkgösterilmesin.Şimdibiz,hükûmetbunalımınınçözümünüReisPaşaHazıretleri'nebıraktık.Odabizebuteklifigetirdi.Buteklifteyeralanusulübütünarkadaşlarayrıayrıdüvünmüştür.Şimdibunakesinbirşekilvermekgerekir.Teklifedilenşekil,zatenvardır.Bunabiraçıklıkveripdahabelirlişekildetespitedeceğiz.VehbiBey(Balıkesir)-Bizim,şimdiyekadargörüşüldüğünüişittiğimizTeşkilât-ıEsasiyeKanunuhakkındabirbilgimizyoktur.Gerçigazetelerdegördük,amabuyetermi'Bubakımdanbiz,bukonuyubirbütünolarakgörüşmeküzeredahasonrayabırakıpöncebunalımabirçarebulalım.HalilBey-Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'nundeğiştirilerekyenidenyapılmasınayetkimizvardır.

Fakatyapılacakbudeğişiklikler,gerçektenvatanvemilletimizinsaadetinisağlayabilecekmidir'Bunusöylemekgerekir.Bunu,hukukçu,hukukbilginiolanarkadaşlarımızgelipaçıklasınlar.Açıklamayapılmadıkçabumeseleninderhalhalledilmesinetaraftardeğilim.Üyelerdenbiri-Teşkilât-ıEsasiyeKanunuöylegelişigüzeldüzeltilemez.HamdullahSuphi(İstanbul)-Dörtyılönce,bakanlarınayrıayrıseçilmelerininzararlarınısöylemiştim.Bugündeaynıdurumbaşgösterdi.GaziPaşa'nınteklifinegelince,buyenideğildir.Dörtyılönceyapılanbirkanunundahaaçıkolarakifadesindenibarettir.Durumböyleolunca,değişiklikaleyhindesözsöyleyeceklergelsinlerdüşünceleriniaçıklasınlar.Fakatzamanımızınuzunuzadıyabeklemevetahammülüvoktur.RagıpBey(Kütahya)-Kanunlarıneniyisişartlardanveihtiyaçtandoğmuşolanıdır.İhtiyaçisemeydandadır.Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'nuntamamlanmasıveaçıklığakavuşturulmasıgerekir.Teklifinderhalgörüşülmesinegeçelim.AdaletBakanırahmetliSeyitBey-Teklifedileıışekilyenibirşeydeğildir.YürürlüktekiTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nun,açıklığakavuşturulmasıvebunagöretespitidir.Kanunlarihtiyaçtandoğarteorikgörüşlerdenkaynaklanmaz.Zamanveolaylarherşeyehâkimdi.Gelişmekanunu,değişmezkesinbirkuraldır.Teklifedilenşekildebiryenilikyoktur.Yürürlüktekişeklidahaaçıkvebelirlibirşekildeifadeedersek,elbettemilletvememleketimizinyararınadahauygunolarakhareketetmişoluruz.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANIHÜKUMETİMİZİNŞEKLİMUTLAKACUMHURİYETOLACAKTIRRahmetliSeyitBey'ingörüşüneAbidinCumhuriyetBey(Manisa)şucevabıverdi:-Öncehükûmetbunalımınaçözümgetirelim.EyüpSabriEfendi(Konya)'nıngörüşüşöyleydi:BizGaziPaşaHazretleri'nihakemyaptık.BizimTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nudeğiştirmeyeyetkimizyokdemek,gayrimeşruolduğumuzukabuletmekdemektir.MeclisinTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nudeğiştirmeyetkisimeydandadır.HükûmetimizinşeklimutlakaCumhuriyetolacaktır.BundansonraİsmetPaşasözalarakşuyoldabirkonuşmayaptı:PartiBaşkanı'nınteklifinikabuleihtiyaçkesindir.Bütündünya,bizimbirhükûmetşekligörüştüğümüzübiliyor.Bugörüşlerimizibirsonucabağlayıpaçıklamamak,güçsüzlüğüvekarışıklığısürdürmektenbaşkabirşeydeğildir.Birtacrübemdensözedeyim.Avrupadiplomatlarıbukonudabeniuyardılar.Devletinbaşkanıyoktur,dediler.Şimdikiidareşeklinizegörebaşkan,MeclisBaşkanı'dır.Demekkisiz,birbaşkabaşkanbekliyorsunuz.Avrupa'nındüşüncesiiştebudur.Oysa,bizböyledüşünmüyoruz.Millet,hâkimiyetinivemukadderatınıfülîolarakelinealmıştır.Ohaldebunuhukukîolarakdilegetirmektennedençekiniyoruz.CumhurbaşkanıolmadanBaşbakanseçilmesiniteklifetmekkanunsuzolur.Bundaşüpheyeyeryoktur.Başbakanınseçilebilmesiiçin,GaziPaşaHazretleri'ninteklifininkanunlaşmasıgerekir.Genelleşmişolanbirzaafınsürdürülmesininanlamıyoktur.PartininbütünmilletekarşıyüklendiğisorumluluğungereklerineuygunolarakhareketetmekzarurîdirİsmetPaşa'dansonra,rahmetliAbdurrahmanŞerefBey'inkonuşmasındaşusözleryeralıyordu:Hükûmetşekillerinintekertekersayılmasınagerekyoktur.Hâkimiyetkayıtsızşartsızmilletindir,dediktensonrakimesorarsanızsorunuz,buCumhuriyettir.Doğançocuğunadıdır.Amabuad,bazılaruıahoşgelmezmiş,varsıngelmesin.BundansonraYusufKemalBey,teklifinkabuledilmesigerektiğihususundauzunbilgilerverdivebununderhalkanunlaşmasıiçingerekliişlemintamamlanmasınıteklifederimdedi.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANITEKLİFİMPARTİGRUBU'NDAVEHEMENARKASINDANMECLİSTEGÖRÜŞÜLDÜVE"YAŞASINCUMHURİYET"SESLERİARASINDAKABULEDİLDİAbdullahAzmiEfendî'nin,"meseleninönemimeydandadır.Görüşmedevametsin"diyeyükselenitirazınarağmenyeterlikteklifikabuledildi.Ondansonrateklifiminbütünüvearkasındandamaddelerbirerbirerokunarakgörüşüldüvekabuledildi.Efendiler,PartiGrubutoplantısınasonverildivehemenMeclistoplantısıaçıldı.Saat18.00idi.Kanunteklifi,Kanun-ıEsasîEncümenitarafındanusuleninceleniptutanağıhazırlanırken,Meclisdiğerbazıişlerlemeşguloldu.Sonunda,BaşkanlıkkürsüsündeoturanBaşkanVekiliİsmetBey(Paşa)Meclis'eşubilgiyiverdi:"Kanun-ıEsasîEncümeni,Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'ndadeğişiklikleryapılmasıileilgilitasarınınönceliklevederhalgörüşülmesiniteklifediyor."Kabul!"sesleriüzerine,tutanakokundu.Teklifedildiğigibiönceliklegörüşüldü.Nihayet,kanun,birçokkonuşmacının"YaşasınCumhuriyet!"sesleriylealkışlanankonuşmalarıylakabuledildi.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANITÜRKİYECUMHURBAŞKANLIĞI'NATÜRKİYEBÜYÜKMİLLETMECLİSİOYBİRLİĞİİLEBENİSEÇTİOndansonraCumhurbaşkanıseçilmesiiçinMeclis'teoylamayageçildi.ToplananoylarınsonucunuBaşkanlıkkürsüsündeoturanİsmetBey(Paşa)GenelKurul'aşuşekildebildirdi:"TürkiyeCumhurbaşkanlığıiçinyapılanoylamayayüzellisekizkişikatılmışveCumhurbaşkanlığınayüzellisekizüye,oybirliğiileAnkaraMilletvekiliMustafaKemalPaşaHazretleri'niseçmişlerdir."Efendiler,seçiminhemenarkasındanMeclis'teyaptığımkonuşmayıtutanaklardaokumuşsunuzdur.Ancak,tarihîbirhatıranıncanlandırılmasıiçin,müsaadeederseniz,okonuşmamıburadaaynentekraredeyim:"Saygıdeğerarkadaşlar,dünyaçapıııdaönemliveolağanüstüolaylarkarşısında,saygıdeğermilletimizingerçekuyanıklığınaveşuurluluğunadeğerlibirbelgeolanTeşkilât-ıEsasiyeKanunu'nunbazımaddeleriniaçıklığakavuşturmakiçinkurulmuşolanözelkomisyontarafındanyüksekhey'etinizeteklifedilenkanuntasarısınınkabûlüdolayısıyla,TürkiyeDevleti'ninzatenbütündünyacabilinen,bilinmesigerekenmahiyetimilletlerarasıadıylaadlandırıldı.BununtabiîbirgereğiolmaküzerebugünekadardoğrudandoğruyaMeclisBaşkanlığı'ndabulundurduğunuzarkadaşınıza,yaptırdığınızbugörevi,Cumhurbaşkanıünvanıylayineaynıarkadaşınız,buâcizarkadaşınızatevcihediyorsunıız.Bumiinasebetleşimdiyekadarhakkırndagösterdiğinizsevgi,samimiyetvegüvenibirdefadahagöstermekle,yüıksekdeğerbilirliğiniziispatetmişoluyorsunuz.Bundandolayıyücehey'etinizegönlüm'ıinbütünsaınimiyetiileteşekkürleriniarzederim.""Efendiler,asırlardanberiDoğudahaksızhğavezulmeuğramışolanmilletimiz,Türkmilleti,gerçektesoydansahipbulunduğuyüksekkabiliyetlerdenyoksunzannediliyordu.Sonyıllardamilletimizinfiilîolarakgösterdiğikabiliyet,istidatvekavrayışkendih.akkırıdakötüdüşünenlerinnekadargafilvenekadargerçeğigörmektenuzak,görünüşealdananmsanlaroldugunupekgüzelispatetti.Milletimizkendisindevarolanvasıflarıvedeğerı,hükumetinyeniadıyla,medeniyetdünyasınaçokdahakolaylıklagösterebilecektir.TürkiyeCumhuriyeti,dünyadevletleriarasındatuttuğuyerelâyıkolduğunueserleriyleispatedecektir."

"Arkadaşlar,buyüksekrejimiyaratanTürkmilletininsondörtyıliçindekazandığızafer,bundansonradabirkaçmisliolmaküzerekendinıgösterecektır.Bendenız,kazandığımçokönemligördüğümbirnoktadakiihtiyacıarzetmekmecburiyetindeyim.Oihtiyaç,yücehey'etinizinşahsımakarşıgösterdiğisevgi,güvenvedesteğindevamıdır.AncakbusayedeveTanrı'nınyardımıyla,banaverdiğinizvevereceğinizgörevlerieniyişekildeyapabileceğimiümitediyorum.""Daimasayınarkadaşlarımınellerineçoksamimîvesıkıbirşekildeyapışarak,kendimionlarınşahıslarındanbiranbileuzakgörmeyerekçahşacağım.Daimamilletinsevgivegüveninedayanarakhepbirlikteilerigideceğiz.TürkiyeCumhuriyetimes'ut,muvaffakvemuzafferolacaktır."Efendiler,Meclis'çeCumhuriyetkararı29/30Ekim1923gecesisaat20.30'daverildi.Onbeşdakikasonra,yani20.45'teCumhurbaşkanıseçildi.Durum,aynıgecebütünmemleketebildirildivehertaraftageceyarısındansonrayüzbirpâretopatılarakilânedildi.İlkkabineninİsmetPaşatarafındankurulduğıınuveMeclisBaşkanlığı'naFethiBey'inseçildiğinibiliyorsunuz.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANICUMHURİYET'İNİLANIÜZERİNEMİLLETİNDUYDUĞUGENELVESAMİMİSEVİNCEKATILMAKTANÇEKİNENLEREfendiler,Cumhuriyet'inilânı,bütünmilletçesevinçlekarşılandı.Hertaraftaparlaksevinçgösterileriyapıldı.Yalnızİstanbul'daikiüçgazeteveyalnızİstanbul'datoplananbazıkimseler,milletingenelvesamimîolanbusevincinekatılmaktançekindiler.Endişeyedüştüler.Cumhuriyet'inilânınaönayakolanlarıeleştirmeyebaşladılar.İşaretettiğimgazetelerinveşahıslarınCumhuriyet'inilânınınasılkarşıladıklarınıhatırlamakiçinsadeceogünlerdekiyayınlarıgözdengeçirmekyeterlidir.Meselâ''YaşasınCumhuriyet''başlığıaltındakiyazılarbileCumhuriyet'inkuruluşveduyuruluşşekliningaripolduğunu,bunda''sıkboğazagetirilmişgibibirdurumbulunduğunuilanediyordu.Buyazılarınsahibişugörüşleriilerisürüyordu:(...Şöyleolacagıböyleolacagısöylenipdururken,diğertaraftanbirdenbirebirkaçsaatiçinde,Kanun-ıEsasıdeğişikliğiyapılıvermesienyumuşakdeyimiilegayritabiîbirharekettir.''Bizimdavranıştarzımıznmedeniyetdünyasınıanlamış,okumuş,incelemişvedevletidaresindetecrübekazanmışkafalardançıkacakbirmuhakemeeseri''değilmiş...Cumhuriyet'inilânınıMeclis'inalkışlarlakabuletmesi,milletintopatışlarıilekutlamasıeleştiriliyorvedeniyorduki:''Cumhuriyetalkışile,duaileşenlikvedonanmaileyaşamaz.''''Cumhuriyetbirtılsımdegildir.MilletMeclisi'ndebirbüyüyapıldı.Bundansonraherişkendiliğindendüzelecek,herderdinçaresikendiliğindenbulunacakdeğildir.''Bencumhuriyetçiyimdiyenlerin,Cumhuriyet'inilânıgünükalemindençıkacaksözlerbunlarmıolmalıydı.EnyüksekidareşeklininCumhuriyet'tenbaşkabirşeyolmayacağınainandığınıiddiaedenlerinCumhuriyetkelimesine''birputgibitapmam''demesindekianlamvekasıtneydi'Meclistoplantıhâlindebulunmadığızaman,''Onungüvenoyuverdiğibirhükûmetİndüşürüleceğişeklindeasılsızbirfikrikamuoyundacanlandırıpböylebirhak''padişahlarabileverilmemişti.Şimdiohak,Cumhurbaşkanı'namıveriliyor'''sorusukimevenemaksatlayöneltiliyordu'Buyazılarıyazanınmaksadı,Cumhuriyet'ihalkasevdirmekmi,yoksabununputgibitapılacakbirşeyolmadığınıanlatmakmıydı'Cumhuriyetbizerejimdeğişikliğiilebirliktezihniyetdeğişikliğidegetiriyormu'Kabineyegirecekolankimselerebirerdevletadamıkafasıhediyeediyormu'sözleriyledahailkandaCumhuriyet'indeğerveöneminiazaltmayakalkışmak

''Cumhuriyetçiyim''diyenlerdenbeklenebilirmiydi'Enhafifbirrüzgârdanbilekorunmasıgerekenyenidoğmuşbirçocuğun,onubeslediklerinisöyleyenlertarafındanbuşekildehırpalanmasıdoğrumuydu'Budüşüncelereyerverengazeteninbaşkabirsayfasında''TürkiyeCumhuriyeti'ninİlânı''başlığıaltındayeralanbirçokdüşüncelerarasında:''...BuyenimerhaleyeulaşanTürkmilleti,acababuradauzuncabirsürehuzuriçindedinlenebilecek,burasıonuniçinbircanlılıkvegüçkaynağı,birrahatlıkvemutlulukkaynağıolabilecekmidir'Bumerhaleonunsosyalyapısınıkırıpdökmedenkucaklayabilecekbirçerçeveniteliğitaşımaktamıdır'Cumhuriyetacabaolaylarınzorlamasıkarşısındaçaresizliktenkaçıpsığınılanbirsaçakaltımıolacaktır'..''gibiendişeveümitsizlikverensözlerinsırasımıydı'Cumhuriyet'inümit,rahatlıkvemutlulukgetireceğindenşüpheveendişeyekapılankimse,ümit,rahatlıkvemutluluğuneredenvehangikaynaktanbekliyordu'Cumhuriyet'in,milletimiznsosyalyapısınıkırıpdökebileceğiihtimali,Cumhuriyetibenimsemişolankimselerinkafasındanasılyerbulabiliyordu.Birbaşkagazetecide,''Efendiler,aceleediyorsunuz!''diyebağırmayabaşladı.Bugazeteciefendi,milleteşuyoldajurnalveriyordu:''Bunalımyenibirkabinekurulmasışeklindegiderileceğiyerde,aksinesongünlerinbütüngürültülerinerağmen,yinekimseninçokyakındailânedileceğineihtimalvermediğiCumhuriyet'inpekdelilliispatlı,pekkesinvepekaceleolarakortayaçıkmasınasebepolmuştur.''Cumhuriyetilânınınçokyakınolduğunaihtimalvermeyenyalnızkamuoyudeğildi.BelkiAnkara'daenönemliveenyetkilimevkilerdebulunanbazıkimselerdeböylebirihtimalihatırlarınabilegetirmiyorlardı.''Busözlerleitirafedilmektedirki,songünlerinbütüngürültüleri,Cumhuriyet'inilânınaengelolmakiçinmiş...Böylebirmaksatgüdenlerin''Kararlarınalınmasındaacelecilik''görmeleritabiiydi.Fakat''memleketkamuoyunundabugörüşte,kendileriylebirlikteolduğunu''sanmalarıyanlıştı.Gazetesini''balonuuçurdularamagalibaucunukaçırıyorlar!''ve''sularboşanıncadolaplardöndüama...neyönde'''gibiçirkinbayağısözlerledoldurangazeteciefendi,seslenişvesuçlamalarınaşöyledevamediyordu:''Efendiler,devletinadınıtaktınız,işleridedüzeltebilecekmisiniz'''Buseslenişlebaşlayanyazıları,şusatırlarlasonbuluyordu:Tekdileğimiz...''Vatanvemilleteyararlıişlerebaşlanılmasındanibarettir.EğerdünilânedilenCumhuriyet'inliderleriveoliderleridestekleyenlerbunuyapabileceklerindeneminseler,bizdekendilerine-öyleyseCumhuriyetinizmübarekolsunEfendiler!-deriz.''Bizialayedercesinetebrikedenbusoncümleyle,yazar,Cumhuriyet'ibenimsemiyor,onunlailgisiolmadığınıbildiriyordu.Başkabirgazeteciyazarda,Cumhuriyet'inilânıdolayısıylayaptığıeleştirivedeğerlendirmede:''Biziüzennokta,millîönderimizinşahsıileilgilidir.Enbüyükruhluadamlarbile,şahsîgüçsahibiolmanınçekiciliğinekarşıkoyamamışlardır''diyorvebugörüşünü,benimnutuklarımdanaldığısözlerledesteklediktensonra,Amerika'yaistiklâlsağlayanWashington'un,nasılçiftliğineçekildiğini,AmerikaMeclisi'ninhiçbirşahsıdikkatealmadanyalnızhalkınmenfaatlerinidüşünerekaltıyıldaanayasayınasılhazırlamışolduğunuveondansonradaWashington'anasılbaşkanlıkverilmişbulunduğunuanlatıyorveKanun-ıEsasî'mizinbuşekildedeğiştirilmesindebenimönayakolmamıhoşgörmüyor...Buyazarvebenzerlerinin,Cumhuriyet'inilânşeklindeveCumhuriyet'inesaslarıileilgilikanundagördüklerikusurveeksiklikleritenkitetmelerinisamimîsayabilmekiçinçoksafolmaklazımdır.Eğerbuyazarlar,Cumhuriyet'inilânıgünüyaygaralıhücumlarabaşlamayıp,önce

Cumhuriyet'inilânınıiyiniyetlevesamimiyetlekarşılamışolsalar,kamuoyunukararsızlıkvekarışıklığadüşürecekşekildedegilde,Cumhuriyetiniyiyanlarınıtanıtıcıveonunilânınınpekyerindeolduğunukamuoyunatelkinedenyazılaryazmışolsalardı,ondansonrayapacakları''hertürlütenkidinsamimiyetiniiddiadahaklıolabilirlerdi.Fakatgördügümüztutumvedavranışböyleolmamıştır...

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANIRAUFBEY'İNCUMHURİYET'İNİLANIDOLAYISIYLEİKİİSTANBULGAZETESİNEVERDİĞİDEMEÇEfendiler,RaufBeydebumünasebetle,gazetecileredemeçvermiştir.RaufBey'inCumhuriyet'leilgiligörüşünüvemillîhâkimiyettenneanladıgınıortayakoyandemecini1Kasım1923tarihlİVatangazetesindeokumuştum.VatanveTevhitgazetelerininsahiplerivebaşyazarlarıileRaufBey'inbaşbaşavererekdüzenlediklerisorularlabunlarıncevaplarındanbazılarınıyenidenbirliktegözdengeçirelim:Cumhuriyetkonusunda,kamuoyunda,beklenmedikbirdurumlakarşılaşmışolmaduygusuvarmış.ŞimdiyekadarbulunduğuyüksekmakamlardolayısıylaveİstanbulmilletvekilisıfatıylaRaufBey'innedüşündüğünüseçmenlerininsorupöğrenmekhaklarıimiş...Efendiler,busoruyudüzenleyenlerebizdebirsorusoralım:Önce,kamuoyununnedüşündüğünühangiyollanasılöğrenmişler'Sonra,İstanbulseçmenleri,yalnıztekikigazetecidenmiibaretti;yoksa,bütünseçmenler,ikigazeteciyemilletvekillerinindüşüncesinisormakiçinvekâletmivermişlerdir'Yoksabu,RaufBey'in:''Seçmenlerinbuhakkınıbüyükbirsaygıylakabuledenlerdenolduğunu,kendisiniseçerkengösterdikleriyüksekgüveneteşekkürborcubulunduğunuveonalâyıkolmayaçalışacağını,kendisineverdikleriemanetiherzamanveheryerdekorumakveeniyişekildeidareetmekiçinkudretvekabiliyetininsonkertesinekadarçalışacağınagüvenmelerini''söylemeyezeminhazırlamakiçinmiydi'Gerçi,birmilletvekilininseçmenleriiçinbuyoldakonuşmasıpekuygundur.Ancak,yerinde,zamanındavesamimîolmakşartıyla!Yoksa,Curıhuriyet'inilânında,kamuoyununbeklenmedikbirdurumkarşısındabırakılmışolduğuşeklindekikasıtlıbirsoruyakarşı''seçmenlerinverdikleriemanetiherzamanveheryerdekoruyacağıveeniyişekildeidareedeceği''yolundagüvencevermeyekalkışmanınanlamınedir'Oysa,Efendiler,29/30gecesiİstanbul'dageçmişolanbirolayıaçıklarsambütünmilletgibiİstanbulhalkınındagerçekduygularınınneolduğunukolaylıklaanlarsınız.Cumhuriyet'inilânedildiğigece,İstanbulKomutanıŞükrüNailîPaşa,İstanbulhalkınıntemsilcileritarafından,FatihBelediyesi'ndeverilenbirziyafetedavetliydi.Paşa,ziyafetsırasındaAnkara'danresmîbirbildirialdıveonuuygulamayakoymadanönceİstanbulhalkınınsayıntemsilcilerineokudu.Bildirişuydu:''TürkiyeBüyükMilletMeclisiCumhuriyetilânınakararverdi.Bunuyüzbirpâretopatışıylailânediniz.''

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANIİSTANBULHALKININTEMSİLCİLERCUMHURİYET'İNİLANININASILKARŞILAMIŞLARDIİstanbulhalkınıntemsilcileribumüjdevebildiriyibüyükbirsevinçvealkışlarlakarşıladılar.DerhalbütünİstanbulhalkıadınaKomutanPaşa'yıvebirbirlerinikutladılar.Bubakımdan,İstanbul'unsayınhalkıadına,İstanbul'ungerçekduygularınıbaşkatürlügöstererekdemeçlervermeninvegösterilerdebulunmanınnekadarküstahçabirdavranışolduğumeydandadır.RaufBey,''BencekonuyuCumhuriyetkelimesibakımındanelealmakdoğrudeğildir''sözleriyleCumhuriyet'tensözetmekbileistemiyor.

RaufBey'inkendigörüşü:''Milletimizinrefahveistiklâlininkorunmasınıveazizvatanımızınbütünlüğünüsağlayanrejiminenuygunrejimolacağı''şeklindedir.Efendiler,busözler,düzenlediklerisorununcevabımıdır'RaufBey'e:''Hangihükûmetşeklienuygundur'sorusumusorulmuştur'Eğersorubuolsaydı,ozamanRaufBey'inbuifadesiyerindebircevapolabilirdi.FakatondansonradaRaufBey'eşöylebirsoruyöneltmekgerekirdi:Düşündüğünüzrejiminadıyokmudur'Cumhuriyetrejimi,milletinrefahvebağımsızlığını,vatanınbütünlüğünüsağlayanenuygunrejimdeğilmidir'Eğeröyleise,uzunsözleribirtarafabırakarak''benenuygunrejiminCumhuriyetrejimiolduğugörüşündeyim''deyiverde,demagojidenkurtulalım.Çünküsözkonusuolan,MilletMeclisi'ncekanunlakabulveilânedilenCumhuriyet'tir.Maksadınız,dolaylıolarakbuilânolunandandahauygunbirrejiminbulunduğunuanlatmakvebunaişaretetmekise,onudasöyleyiniz!Otercihettiğinizrejimneolabilir'RaufBey,kendigörüşünüaçıktanaçığasöylemektenkaçınıyor.Bilinenbirtakımnazariyelerdensözederek:''Hükûmetlerinyalnızbiribirindenfarklıikianatemeledayanarakhareketettiklerineinanıyorum;buikitemeldenbirimutlakıyetrejimidir''diyorveşöylebirmantıkyürütüyor:''Sözde,hükümdar,hakveyetkisiniTanrı'danalırvebumeşruluğadayanarakhükmünüyürütürmüş.Burejiminsakıncalarıgörüldüğündenmilletlerihtilâlyaparakhükümdarlarınyetkilerinikısıtlayıpbellişartlarabağlamışlar...Sonyıllardamilletimizdemeşrutiyetmücadeleleriyleişebaşlayarak,kendiişinikendibilerek,kendigörerek,kendikararvererekbaşarmahedefinedoğruyürümüş;İttihatveTerakki,Meclis'inağırbaskısındankurtulmakiçin''BeşinciSultanMehmed'e''Meclis'indağıtılmasıhakkınıverdirmiş;Vahdettin,buhaktanyararlanarakMeclis'ifeshetmiş;bilinenfelâketlerolmuş;bubakımdanmutlakiyetrejimiveşahsîsaltanatyanlısıolmakdoğrudeğilmiş.RaufBey,''Millet,kaderinikendindenbaşkabirkimseyebırakmayıkendisiiçinküçüklüksaydı''dediktensonra,milletin,millîhâkimiyetikayıtsızşartsızuygulayanBüyükMilletMeclisi'nibirkurucumeclisolarakseçtiğinivebuşeklinsözkonusuedilenşekillerdenikincisivekendigörüşüncedeensağlamıvedoğrusuolduğunu''söylüyor...BundansonraRaufBeyşudüşünceleriilerisürüyordu:''İsimdeğişikliğininhedefiveamacıdeğiştirebileceğiinancındadeğilim.Bundanbaşka,dahaöncekibirhükûmetşeklininyerinialanyenibirşeklinbeğenilmesiveömürlüolabilmesi,ancakbirşartlamümkündür.Odagideniarattırmayacakşekildehalkınbüyükçoğunluğununisteklerineuygunolduğunu,mutluluğunusağladığını,vatanınşerefveistiklâlininkorunduğunugöstermekveispatetmektir.Aksitakdirdeisimdeğiştirmekleveyaüsttabakadaşekildeğişikliğiyapmaklagerçekihtiyaçlarınkarşılanacağınısanmak,özellikleenyakınbirgeçmiştegördüğümüzenacıdenemelerdensonra,çokbüyükbiryanılmaolur.Efendiler,RaufBey'indüşüncevegörüşleriniortayakoyanbusözlerüzerindebirazdurmakisterim.RaufBey,yetkilerisınırsızvebelirlişartlarabağlanmamışolan,MilletMeclisi'nidedağıtabilenşahsîsaltanattaraflısıdeğildir.RaufBey,öylebirhükûmetşeklinetaraftardırki,orejimde,MilletMeclisibirkurucumeclisniteliğitaşıyacakşekilde,millîhâkimiyetihiçbirkayıtveşartabağlıkalmadanuygular.Buşekliaçıkçaifadeedelim.RaufBeydemekistiyorki,''Cumhuriyet'inilânındanöncekişekilenuygunhükûmetşeklidir.''GerçektendeRaufBey'inuzunsözlerletasvireçalıştığıhusus,20Ocak1921tarihliTeşkilât-ıEsasiyekanunu'nunüçüncümaddesindeyeralanhükümdür.Omaddeşudur:''TürkiyeDevleti,BüyükMilletMeclisitarafındanidareedilirvehükûmetBüyükMilletMeclisiHükûmetiadınıtaşır.''

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANICUMHURİYET'İNİLANIYLABOŞAÇIKANÜMİTLERBilindiğiüzere,buTeşkilât-ıEsasiye

Kanunu'nagöre,MeclisBaşkanı,Meclisadınaimzaatmaya,BakanlarKurulukararlarınıonaylamayayetkilivehükûmetintabiîbaşkanıolmaklabirlikte,devletindebaşkanıolduğunubelirtenbirkayıtvekanunîbiraçıklıkyoktur.Bukanununyapıldığıgünlerdekişartlarvegeneldurumdikkatealınırsa,kanununönemliveesaslıbirnoktayıihmaletmişolmasındakizaruretkendiliğindenanlaşılır.Buihmal,MeclisveMeclisHükûmetivarolmaklabirliktedevletbaşkanlığımakamının,padişahlıkkaldırıldıktansonrakendinihalifelikmakamındaortayakoyacağıdüşünceveinancındaolanları,Cumhuriyet'inilânıgününekadarümitiçindeyaşattı.BubakımdanRaufBey'inendoğruolduğunuiddiaettiğihükûmetşeklinde,devletbaşkanlığınıhalifeninşahsındadüşündüğüneşüpheyoktur.İşteCumhuriyet'inilânıüzerineRaufBey'ivekendisiileaynıdüşüncedeolanlarıtelâşveheyecanasürükleyengerçeksebep,devletbaşkanlığımakamınaCumhurbaşkanı'nıngetirilmişolmasıdır.Aslınabakılırsa,''Cumhurbaşkanıdevletinbaşkanıdır''dediktensonra,halifeyeverileceksıfatveyetkiyisağlamaklauğraşan,onunsevgiveiltifatınıTanrı'nınlûtfusayarakmemnunolanlarınhayalkırıklığınadüşmektenduyduklarıüzüntüvekaygıyıtabiîgörmekgerekir.RaufBey'inCumhuriyet'ekarşıolduğunuitirafetmemeklebirlikte,Cumhuriyet'inilânedilmişolduğubirgünde,onunbeğenilipömürlüolabilmesiiçin,birtakımşartlarınyerinegetirildiğiniispatgereğindensözetmesi,Cumhuriyet'inmilletemutlulukgetireceğineinanmadığınıaçıkçagöstermiyormu'RaufBey,yapılanişinsadecebirisimdeğiştirmektenveüsttabakadabirşekildeğişikliğiyapmaktanibaretolduğunusöyleyerekCumhuriyet'iilânetmeninçocukçaveaceleyegetirilmişbirhareketineseriolduğunuanlatmayaçalışırken,''Cumhuriyetidaresiylegerçekihtiyaçlarınkarşılanmışolacağınızannetmek...affedilmezbirhatâolur''demekleCumhnuriyetrejiminenekadarilgisizveondannekadaruzakolduğunuispatetmiyormu'RaufBey,songörüşünüpekiştirmeküzere,enyakınbirgeçmiştegördüğümüzenacıtecrübelerihatırlatıyor.Efendiler,butürlübirhatırlatmailekamuoyunaneanlatılmakisteniyor'Milletnedenkandırılmakisteniyor'Bunuanlamakgüçdeğildir,sanırım..RaufBey,aklıncaDevletBaşkanlığımakamının,oradahalifeninoturmasısağlanıncayakadar,başkabirünvanlabaşkabiritarafındanişgaledilmesinigüvenaltınaalmakistiyor.Fakatbumakamişgaledilmişolduğunagöre,yapılaniştengeridönülmesinisağlamakiçindekamuoyunugericiliğekışkırtıyor.Cumhuriyetrejimininkabulündeaffedilmezbirhatâolabileceğiniilerisürenkimseyegörehatânınneresindendönülsekârsayılmaktabiîdir.RaufBey,Cumhuriyet,şeklininkabulveilânedildiğinoktasınatemasederkenşöylediyor:''Görüşleridağıttılar.Sonra,Cumhuriyet'inbirgündekararlaştırılıpilânedilmesi,halkta,sorumsuzkimselertarafındanhazırlananbirrejiminbiroldubittiyegetirildiğidüşünceveendişesiniuyandırdı.Buendişepektabiîgörülmelidir.Halkımızın,bundanvegeçmişolaylardandersaldığınıveuyanıklıkkazandığınıanlayarakmemnunolmalıdır.Benşahsenmemnunum.Efendiler,CumhuriyetrejiminibirgündekanunçıkararakilânedenRaufBey'indepekgüzeltarifettiğivevasıflandırdığıgibi''istiklâlmücadelemizinbiriciktemeltaşıolanvemillîhâkimiyetikayıtsızşartsızuygulamadagösterdiğiyüksekgüçvekabiliyetulaştığıfiilîsonuçlaortayaçıkmışbulunanBüyükMilletMeclisi''idi.Sözkonusuettiğisorumsuzkimse,MecliskamuoyunuCumhuriyet'inilânınayöneltenvebukonudatekliftebulunankimseyse,o,bendimveonunbenolduğumuRaufBey'inherkestendahaiyianlayabileceğinikabuletmektehatâyoktur.Eğerbundabiryanlışlıkvarsa,''yıllardanberiaramızdaarkadaşlıkvekardeşlikduygularındanbaşka,karşılıklıgüvenduygusunundabulunduğunuvebanakarşıyükseksaygıduygularıylabağlıolduğunu''ifadeedenRaufBey'inbenihiçtanımamışolduğunahükmetmekgerekir.Benimteşebbüslerimiveyaptığımişleri,halktaendişeuyandırıcıniteliktegörmekvesevinçgösterilerindebulunanhalkadına,gereksizyerebununaksinisöylemek,sun'îolarakhalkabuendişeleriaşılamayakalkışmaktır.''Halkıngeçirdiğitecrübelerdendersaldığınıveuyanıklık

kazandığınıanlayaraksevinmelidir,benşahsenmemnunum''diyenRaufBey'ebumünasebetlebirnoktayıhatırlatmakmümkündür.Halkıuyarmakveuyandırmakiçinömrünüadamışbiradamakarşıböylekonuşulmazvehalktabuduyarlığındoğduğunugörmekle,kendisininbendençoksevindiğinisöylemeyenehakkınedeyetkisivardı.RaufBey,bütünvatanıdüşmanlaraişgalalanıyapabilecekMondrosAteşkesAnlaşması'nınstratejiyleilgilimaddesinibiroldubittişeklindekabulettiğizaman,milletinnasılkanağlayıpıztırapçektiğiniduyabildimi'Sonzamanakadar,hattâCumhuriyet'inilânınınertesigünübile,resmininaltına,taraftarlarının''MondrosAteşkesAnlaşması'nıimzalayanfakatLozanAntlaşmasıiledeöcünüalanRaufBey''yazısınıyazarakdurmadanpropagandasınıyaptıklarıbuzat,Türkmilletiningerçekemellerini,samimîduygularınıbizdençokanladığını,oemellerveduygularlabizdendahaçokilgiliveilişkilibulunduğunuiddiayakadarvarmamalıdır.RaufBey,demecininbiryerindediyorki:''SorumludevletadamIarı,bugerçekler(yaniCumhuriyetilânınıngerekçeleri)üzerindeenyetkiligörüşmevekararmakamıolanYüceMeclisvasıtasıylamilletiaydınlatacakvezihinlerdekiendişelerigiderecektir.Kamuoyununbunubilmesitabiîbirhaktır.''Efendiler,busözlerdemantıkyoktur.BirkereRaufBeydedemiyormuki,''millîhâkimiyetikayıtsızşartsızuygulayanMeclis''tir.Ohaldehangisorumludevletadamları,MilletMeclisi'ni,almışvegerekçesiilebirlikteyayınlayıpilânetmişolduğupekmeşruveyücebirkarardandolayısorguyaçekecektir'Birmemlekettebirtoplumdabirinkılâpyapıldığızaman,elbetteonugerektirensebeplervardır.Ancak,oinkılâbıyapanlar,inanmakistemeyeninatçıhasımlarınıinandırmayamecburmudur'ElbetteCumhuriyetisteyenlerdeonakarşıolanlardavardı.İsteyenlerneiçinvenegibidüşüncevegörüşleredayanarakCumhuriyet'iilânettiklerini,onakarşıolanlaraanlatsalar,kendidüşüncevegörüşleriyle,yapılanişlerindoğruolduğunuonlaraispatetmekisteselerbile,onlarıbukasıtlıdirenmelerindenvazgeçirecekleri,kabuledilebilirmi'ElbetteCumhuriyettaraftarlarımuktediriseler,ülkülerini,herhangibiryolla,ihtilâlle,inkılâplaveyamilletçebenimsenendahabaşkayollarabaşvurarakgerçekleştirirler.Bu,ülkücüinkılâpçılaradüşenbirgörevdir.Bunakarşıyapılanitirazlar,koparılanyaygaralarvegerilikçiteşebbüslerise,karşıgelenlerinyapmaktangeridurmayacaklarıhareketlerdir.CumhuriyetrejimininilânındaRaufBeyvebenzerlerininyaptıklarıgibi...

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANICUMHURİYET'İNİLANIÜZERİNEHALİFE'YEYAPTIRILMAKİSTENENROLVEHALİFELEHİNEYAPILANYAYINLAREfendiler,ogünlerdeİstanbul'dabulunanordumüfettişlerimizdegazeteleredemeçlervererek,çeşitlivesilelerledüzenlenenziyafetlerdenutuklarsöyleyerekduygularınıdilegetiriyorlardı.Cumhuriyet'inilânıüzerineİstanbul'dabazıkimselervebazıgazetecilerHalife'yedebirrolyaptırmakhevesinedüştüler.GazetelerdeHalife'ninistifaettiğiveyaedeceğiyolundasöylentiler,tekzipler(yalanlamalar)yayınlandı.Sonradendiki:''Haberaldığımızagöre,meseleböylebirrivayettenibaretolmadığıgibi,birtekzipileçözülebilecekkadarbasitdedeğildir.Gerçekolanbirnoktavardırki,odaCumhuriyet'inilânınınyenidenbirhalifelikmeselesiortayaçıkarmışolmasıdır.''Halife,''yazımasasınınbaşınaoturup(!)Vatangazetesiyazarınademeçvermiştir''denilerek,Halife'ninbütünmü'minlertarafındansevildiği,Asya'nınenücraköşelerinevarıncayakadarİslâmdünyasındanbinlercemektupvetelgrafaldığıvebirçokyerdenhey'etlergeldiğiyolundakisözlerlehilâfetmevkiininkolaykolaysarsılırbirmevkiolmadığıanlatılmayaçalışılıyor;İslâmdünyasıncaistenmedikçeHalife'ninistifaedipçekilmeyeceğiilânediliyordu.AynızamandaHükûmetbirçokiçmeseleleriyolunakoymaklameşgulolduğundanşimdiyekadarhilâfetingörevlerinitespitleuğraşmaimkânınıbulamamıştır.Hükûmetiniçmeselelerlemeşgulolduğunu

elbetteİslâmdünyasıdabilmektedirveşimdiyekadarhalifelikgörevleriileuğraşmayaimkânbulamamasınıtabiîgörür''cümleleriylebizi,hilâfetingörevlerinitespiteçağırırken,şimdiyekadarbununyapılmamasınıhoşgörüilekarşılayanİslâmdünyasınınbundansonramazurgörmeyeceğinidebildirerekbirbakımatehditediliyorduk.Biryandandabizietkilemesiiçinİslâmdünyasınındikkatiçekilmekisteniyordu.Vatangazetesinin9Kasım1923tarihlinüshasındaokuduğumuzbuyazılardansonra,10Kasım1923tarihliTaningazetesindeHalife'yeyazılanbiraçıkmektupyayınlandı.LütfiFikriBey'inimzasınıtaşıyanbumektupta,Halife'ninistifasıylailgilihaberlerden,milletinnekadarüzüldüğünüveacıçektiğiniispatiçinbirvapurhikâyesiuydurulmuştu:''Vapurdaoturanlar,Halife'ninistifasıhaberiniöğreninceçehrelerinehüzünveendişeçökmüş...Birbirlerinitanımayanlarsamimigörüşmeyevehattâçokgörüşmeyebaşlamışlar...Ortakendişebunlarıbirdakikadadostetmiş...LütfiFikriBey,''gönülistiyorki,buistifasözü,ebedîolarakgömülsün,kalsın''diyor;Çünkü''dünyaiçinfelâketolur''muş..LütfiFikriBey,milleteşunudatelkinediyordu:''Hayretleveüzüntüylegörülmelidirki,bugünşumanevîhazineye(yanihilâfete)saldırmakisteyenler,dışarıdankimseler,MüslümanmilletleriçindeTürk'üçekemeyenlerdeğildir.DoğrudandoğruyabizTürkler,kendidinimizdenebedîolarakbuhazîneninçıkarılmasısonucunayolaçabilecekteşebbüslerdebulunuyoruz.Efendiler,yabancılarhilâfetesaldırmıyorlardı.FakatTürkmilletisaldırıdankurtulamıyordu.Hilâfetesaldıranlar,MüslümamilletleriçindeTürk'üçekemeyenlerdeğildi.FakatÇanakkale'de,Suriye'de,Irak'taİngilizveFransızbayraklarıaltındaTürklerlevuruşanMüslümanmilletlerdi.Türkmilletinekolaycasaldırabilmekiçinkorunupdevamettirilmesitercihedilenhilâfetinortadankaldırılmasını''Türklükiçinbirintihardır''diyerekvasıflandırmak;''hilâfet'iortadankaldırmakiçinbizTürklerteşebbüslerdebulunuyoruz''sözleriyleCumhuriyet'inhedefiniaçıklayıpilânetmek,elbetteetkisizkalmadı.LütfiFikriBey'inTanin'deyayınlananaçıkmektubundakigörüş,ertesigün,Taninbaşyazarıtarafındandesteklendi.11Kasım1923tarihliTanin'in''ŞimdideHilâfetMeselesi''başlıklıbaşmakalesiokununca,Cumhuriyet'inilânınaengelolamayanların,nepahasınaolursaolsunhilâfetmakamınıeldetutabilmegayretvefaaliyetinegeçtiklerianlaşılır.Buyazıda,şehzademektuplarıyayınlanarakhalktahanedanlehindesevgiuyandırılmayaçalışılıyor.Ayrıca,hanedanhaklarınakarşıçirkinsaldırılaryapıldığıvebunuyapanın,partimizinenseçkinzümresindenolduğubelirtildiktenveCumhuriyetHükûmeti'nimilletingözündekötügöstermekiçinnesöylemekgerekirseonlardayazıldıktansonra,Halife'ninistifasısöylentisiüzerindedurularak:''Arkadanarkaya,verilmişbirkararkarşısındayız''deniyordu.Dahasonrada:''MilletMeclisi'ninbukadarbaskıaltındakaldığını,dışarıdaverilenkararlarıyalnızcaonaylamakdurumunadüşürüldüğünügörmekgerçektenpeküzücüoluyor''sözleriyle,Meclisbizekarşıkışkırtılıyor...Böylece,Cumhuriyet'inilânınıkabuledenMeclis'inhiçolmazsaHilâfet'inkaldırılmasınıbiroldubittişeklindekabuletmemesininsağlanmasınaçalışılıyordu.Taninbaşyazarı,hilâfetleilgilidüşüncevegörüşlerinişusatırlarlaortayakoyuyordu:''Hilâfetbizdengiderse,beşonmilyonlukTürkiyeDevleti'ninİslâmdünyasıiçindehiçbirönemikalmayacağını,Avrupasiyasetikarşısındadaenküçükvedeğersizbirhükûmetdurumunadüşeceğimizianlayabilmekiçinbüyükbirkabiliyetegerekyoktur.Milliyetçilikbumudur'kalbindegerçekmilliyetçilikduygusuyatanherTürk,halifelikmakamınadörtellesarılmakmecburiyetindedir.''Efendiler,halifelikkonusundakidüşüncelerimidahaönceaçıkladığımiçin,busözleriburadatahlilegerekgörmüyorum.Ancak,hilâfetmakamınadörtellesarılmakmecburiyetindekalanbirrejimin,Cumhuriyetrejimiolamayacağınıanlayabilmekiçinde,büyükbirkabiliyetgerekmediğini

söylemekleyetineceğim.

Tanin'inincelemekteolduğumuzbaşmakalesinindahabirikinoktasınadikkatiçekeceğim.OsmanlıhanedanıncakabuledilmişvebundandolayıebedîolarakTürkiye'dekalmasıgüvenaltınaalınmışbulunanHilâfet'ieldenkaçırmaktehlikesiniyaratmak,akılvevatanseverlikle,milliyetduygusuylazerrekadarbağdaştırılamazmış(!...)Taninbaşyazarı,kendisininCumhuriyetçiolduğunuilânetmişti.FakatöylebirCumhuriyetçiki,onunistediğiCumhuriyetidaresininbaşında,halifeolarâkOsmanlıhanedanındanbiribulunacaktır.Yoksa,yapılanhareketakılvevatanseverlikle,milliyetduygusuylazerrekadarbağdaştırılamazmış...Hilâfeti,elimizdengitmesinehiçbirimkânkalmayacakşekildekorumaklagörevliymişiz...Onukaldırmakiçingirişilengizlitertiplerbaşarısızlığauğratılmalıymış...Efendiler,buyazılarınanlamıvebudüşüncelerinnasılbirmaksadadayandığıbugünkolaylılaanlaşılmaktadır.Yarın,dahaaçıkolarakanlaşılacaktır.Geleceknesillerin,Türkiye'deCumhuriyet'inilânedildiğigün,onaeninsafsızcasaldıranlarınbaşında,''cumhuriyetçiyim''diyenlerinyeraldığınıgörerekaslaşaşıracaklarınısanmayınız!Aksine,Türkiye'ninaydınvecumhuriyetçiçocukları,böylecumhuriyetçigeçinmişolanlarıngerçekdüşüncelerinitahlilvetespittehiçdekararsızlığadüşmeyeceklerdir.Onlar,kolaycaanlayacaklardırki,çürümüşbirhanedanın,halifeünvanınıtaşıyarakbaşınınüstündenzerrekadaruzaklaşmasınaimkânbırakmayacakşekildekorunmasınışartkılanbirdevletşeklinde,Cumhuriyetrejimiilânedilsebile,onuyaşatmakmümkündeğildir.Efendiler,ogünlerdeyapılanyayınlararasındadahiikinoktayeralıyordu.Bunlardanbiribenimhastaolduğumhususu.DiğeriderahmetliEnverPaşa'nınTürkistan'dakihizmetlerivehayattaolduğuhususu..EnverPaşa,memleketdışındakaldığıyıllardaİslâmbirliğiiçinçalışıyormuşve''Dâmâd-ıHilâfetpenahî(21')''ünvanınıkullanırmış...HattâTürkistan'dakazdırdığıbirmührünbirtarafınabuünvanıdayazdırmış...Boyunabuikinoktadandasözetmekelbettemaksatsızdeğildi.Efendiler,işaretettiğimbuyayınlarlabirtakımkimselerintutumvedavranışlarıözetolarakşuşekildeifadeedilebilir:''Esasolanmillihâkimiyettir.MillîhâkimiyetCumhuriyet'ingelişmesiylesağlanır.Türkmilleti,millîhâkimiyetekavuştu.Gumhuriyet'inilânınalüzumyoktur,yanlıştır.Türkiye'deensağlamdevletşekli,millîhâkimiyetesasınıkorumaklabirlikteCumhuriyet'iilânetmeyipdevletbaşkanlığındanhalifeünvanıylaOsmanlıhânedanındanbirinibulunduranmeşrutiyetidaresidir.Nasılki,İngiltere'demillîhdkimiyetmevcutolmaklabirliktedevletbaşkanlığındabirkralvardırveokralaynızamandaHindistanimparatorudur.''Efendiler,böylebirprensipüzerindebirleşmişolankimseler,kendilerinisözleriyle,tavırlarıylaveyazılarıylagöstermişgibiydiler.BuzümreninbaşınaRaufBey'inseçildiğinehükmedilebilirdi.Çeşitlisoyvemesleklerdenoluşankimselerinmeydanagetirdiğibuzümre,RaufBey'imaksatlarınınaçıklanıpsavunulmasınaenuygunbirkimseolarakgörmüşlerdi.Ondanbüyükümitlerbeklenebileceğizannınakapılmışlardı.Bundansonradırki,RaufBeyAnkara'yahareketetti.Vatangazetesininbildirdiğinegöre,büyükbirkalabalıkRaufBey'iAnkara'yauğurlamakiçintoplanmış.KâzımKarabekirPaşa,RefetPaşa,AliFuatPaşa,AdnanBeybubüyükkalabalığınbaşındagösteriliyordu.Vatangazetesibuuğurlamadanbahsederken,RaufBey'inAnkara'daMeclis'tegüdeceğipolitikayıdamilleteilânediyordu.RaufBey'inMeclis'tekiçalışmalarınınolumsuzyöndeveşahsîolmayacağı,faaliyetininmemleketiniyiliğinivehuzurunu,kanunlarınhâkimiyetinisağlamaamacıgüdenbirfaaliyetolacağı,kendisininBüyükMilletMeclisi'ndebiriyilikvedüzenunsuruolacağıvememleketyararınaolanprensiplerisavunacağıbelirtiliyordu.Vatangazetesisahibininbuaçıklamalarıyapmayavekendiliğindengarantivermeyeyetkiliolduğuelbettekabuledilemezdi.Oysa,RaufBey,partimizadınamilletvekiliolmuştu.Partimizinprogramınauyacaktı.Partidenayrılmadankendibaşınabirpolitikatakipetmemesigerekirdi.

RaufBey,dahapartidenayrıldığınıdabildirmemişti.Böylebirdüşüncesiolmadığını,dahasonrapartidenayrılmamaktagösterdiğiısrarladadoğrulamıştı.Bubakımdan,hempartidekalmakvehemdepartidisiplininibozmakdemekolankendinehasbirpolitikayıtekbaşınauygulamak,anlaşılabilirbirhususdeğildi.Efendiler,buyoldahareketle,varılmakistenensonucukeşfetmekgeçvegüçolmadı.İsterseniz,bunoktanınaydınlanmasınayarayacakbazıaçıklamalardabulunayım.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANIRAUFBEY'İNANKARA'YAGELEREKBİRTAKIMPROPAGANDALARDA,ARKADAŞLARIVEPARTİ'YİBİZEKARŞIKIŞKIRTMAYAKOYULMASIRaufBey,Ankara'yageldiktensonra,partiüyeleriyleyakındanvearkadaşçatemaslaragirişti.Fakatbütüntemasvegörüşmelerindenbirmaksatgüttüğüanlaşılıyordu.RaufBey,''Cumhuriyet'inilânındaaceleedilmiştir.Buaceleyesebepolanlarsorumsuzkimselerdir.Buşekildedavranışıniçyüzünüanlamakgerekir.Meclis,millîhâkimiyetihakkıylakoruyabilmelidir.Gizlimaksatlarlayönetilmeyesesçıkarılmazsa,nereyevarılacağıbilinemez.Cumhuriyetilânınızarurîkılansebepneymiş'Cumhuriyet'inbizimiçingerçektenyararlıvelüzumluolduğuispatedilmelidir''yollubirtakımpropagandalarla,arkadaşlarıveParti'yibizekarşıkışkırtmayaveçevirmeyekoyuldu.RaufBey,İstanbul'dakidemecininsonundademiştiki:''MeclisveHükûmet,buaceleedişinaklayatkınvemeşrubirsebebibulunduğunumilletegöstermeliveispatetmelidirveedecektir.''Böylecepekgüzelanlaşılıyorduki,RaufBey'ingeceligündüzlüdevamettiğitemasvegörüşmelerdenmaksadı,partiveMeclisüyelerinebugörüşünübenimsetmekti.Bunubaşardıktansonra,Cumhuriyet'inilânıkonusunuMeclis'teyenidengündemegetirmekistiyordu.Bununlagüttüğümaksatda,Meclis'iveHükûmet'iCumhuriyet'inaceleolarakilânındaaklayatkınvemeşrubirsebepolupolmadığınıispatamecburetmekti.Kendiaklıncavetaraftarlarınıngörüşünegöre,aklayatkınvemeşrubirsebepgöstermekgüçtü.AklayatkınvemeşrubirsebebedayanmayanCumhuriyet'inilânındaaceleedildiğiveyanlışlıkyapıldığıortayaçıkacakvesözdebuyanlışlıkdüzeltilecekti!

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANIRAUFBEY'İNSAHNEYEKOYMAKİSTEDİĞİOYUNUFARKEDENLERTARAFINDANBİRPARTİTOPLANTISINDAKENDİSİNİNİMTİHANAÇEKİLMESİEfendiler,RaufBey'inçalışmalarınınnasılbirhedefeyöneldiğinivemaksadınıniçyüzünüanlamakiçin,birhaftalıkbirsüreyetti.Elbettekimintarafındanyapılmışolursaolsun,Cumhuriyetçilerbuşekildekibirçalışmayadahafazlagözyumamazlardı.RaufBey'insahneyekoymakistediğioyunufarkedenler,birpartitoplantısındaRaufBey'iimtihanaçekmeyekararverdiler.Butoplantıyıhatırlarsınız.Butoplantıdayapılangörüşmelerdeolduğugibiyayınlanmıştı.Onudaokumuşsunuzdur.Benburadaotoplantınınayrıntılarınagirecekdeğilim.Yalnız,otoplantınınvardığısonucugerçekanlamvekapsamıylaaçıklamayayarayacakbazıtahlilleryapmayı,kamuoyununaydınlanmasıiçingerekliveyararlıgörüyorum.Önceşunuaçıkçaarzetmeliyimki,RaufBey,saldırıyageçmekiçindahahazırlığınıtamamlamaklauğraşırken,saldırıyauğramıştır.Gerçi,bazıgazetelerdeyapılanolumsuzyayınlar,Halifeyevebirşehzadeyealdırılandurumlar,Rauf,AdnanBey'lerinvebazıkomutanlarınHalife'yiziyaretleri,Halifeveşehzadehakkındasözsöyleyenlere,yazıyazanlarabazıyerlerdenyaptırılanhaysiyetkırıcıhücumlar,memlekettekararsızlıklar,kamuoyunda

karışıklıklaruyandırmaktangerikalmamıştı.FakatMeclis'tesaldırıyageçmekiçinbuyeterligörülmemiş,Ankara'daMeclisüyeleriüzerindedeişlemeningereklibulunduğuanlaşılıyordu.İştebusonhazırlıklaryapılırken,RaufBey'denöncedavranılarakhareketegeçilmiştir.PartiGrubuBaşkanlığı'nabirönergeverdirildi.PartiGrubuBaşkanıİsmetPaşaidi.Verilenönergede:''RaufBey'inİstanbulgazetelerindeçıkanCumhuriyet'inilânınakarşıgelmeyolundakidemecininCumhuriyet'isarsıntıyauğrattığıvebudemeçsahibininçevresindemuhalifbirpartikurulduğukanaatininbelirdiği''ilerisürülerek,durumun,PartiGrubu'nungörüşlerinesunulmasıteklifedilmişti.PartiGrubu'nuntoplandığı22Kasım1923günü,bendetoplantıdanönce,toplantısalonunabitişikodadabulunuyordum.RaufBeyyanımageldi.Bendengörüşmelerekarışmamaklığımıricaetti.Çünkü,banakarşısözsöyleyemeyeceğinibildirdi.Kesinliklegörüşmeleremüdahaleetmeyeceğimive'hiçbirsözsöylemekniyetindeolmadığımı,ancak,PartiBaşkanısıfatıyla,görüşmelerinnasılgeçeceğinigörmeküzeretoplantısalonunagireceğimibildirdim.Toplantısalonundadabulunmamamıricaetti.Bunukabuletmedim.RaufBey'in,benimgörüşmelerekarışmamıvesalondabulunmamıönlemekisteyişindekigerçekmaksadıneydi'Benimhuzurumdaveyabenimmuhatabımolarakkonuşmasınaveiddialardabulunmasınaengelolanşey,gerçektenbanakarşıduyduğusaygımıydı'Bunainanmakmümkündeğildir.Benimanladığımagöre,RaufBey,muhatapvehasımolarakİsmetPaşa'yıkarşısınaalmakistiyordu.Benoradabulunmadığımtakdirde,partiüyeleriarasındankendisinidestekleyenlerinçıkabileceğinizannediyordu.PartiGrubu,İsmetPaşa'nınbaşkanlığındatoplandı.İsmetPaşa,başkanlıkkürsüsündengörüşmekonusunuaçıklayıpöneminibelirttiktensonra,''bugünkütoplantıdabenimdesözalmamgerekebilir''diyerekbaşkanlığıbaşkasınabıraktı.Önergesahibininyaptığıaçıklamalardansonra,sözalanRaufBey,uzunbirkonuşmayaptı.RaufBey,İstanbul'dakidemecidolayısıylabiryanlışanlamaortayaçıktığını,bunudüzeltmekiçinarkadaşlarlagörüşmelerdebulunduğunusöylediktensonra''eğerbizimeleştirmekistediğimizbirnoktavarsaodaeserdir''dedi.RaufBey'in:''Çokiyiniyetlerlebaşlanıpuğrundacanlarfedaedilmişolanpeksağlamilkelerinuygulanmasındayapılanyanlışlıklaryüzündensakatlandığınıdasanırımhiçbirimizbirkalemdereddedemeyiz''şeklindekisözlerinideolduğugibialıyorum.Şimdi,buikicümleüzerindebiranduralım.RaufBey'ineleştirmekistediğieserhangieserdir'Cumhuriyetmi,yoksaCumhuriyet'inilânediliştarzımı'EserolanCumhuriyet'tir.İlânediliştarzışuveyabuşekildeolabilir.RaufBey'in''sağlamilkeler''dediğiCumhuriyetilkelerimidir'Yoksa,uygulamasındayapılanyanlışlıkyüzündensakatlanmasındankorktuğuCumhuriyetmidir'Efendiler,sözkonusuolanCumhuriyet'inkendisiveonunmemleketteilânıdır.DahaCumhuriyetrejiminiuygulamasafhalarındayanlışlıkolduğunuiddiaedecekkadarzamangeçmemişti.RaufBey'intelâşıCumhuriyetilânınınhemenertesigünübaşlıyorvedahaikiüçgünbilegeçmedendemeçveriyor.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANIKAZIMPAŞA'YA"CUMHURİYET'İNİLANINAENGELOLABİLİRSENMEMLEKETEBÜYÜKHİZMETETMİŞOLURSUN"DİYENRAUFBEYASLACUMHURİYETÇİOLAMAZRaufBey,demecininneanlamageldiğinivenegibidüşünceleriiçinealdığını,herbirinibirereviripçevirme

ileyorumlayarakdediki:''Duygularım,Cumhuriyetrejimindenbaşkahiçbirrejimibenimsemediğimyolundadır.''RaufBey'inbuitirafıMeclisüyelerindesevinçyarattıve''bravo''sesleriilekarşılandı.RaufBey,''azizduygularım'',''kutsalduygularım''diyesöylediğibusözlerindesamimîveciddîmiydi'Ben,hiççekinmedenhayırdiyorum,Efendiler.Çünkü,Ankara'danayrılırken,kendisineCumhuriyet'tensözaçanMeclisBaşkanıKâzımPaşa'ya:''Bunaengelolabilirsen,memleketebüyükhizmetetmişolursun''diyenRaufBeyolduğunubiliyorum.RaufBey,Cumhuriyet'ibirpuntunagetiripilânedensorumsuzkimselerden,birtakımmüşavirvedanışmanlarıkastettiğinidesöyleyerekbundadayanlışanlamaolduğunuanlatmakistedive''böyleoluncabenimkullandığımifadedenşuveyabukimsesorumludurşeklindebiranlamçıkarılmasın;bunubendenbeklemekdoğruolmazdedi.RaufBey,sözlerindekibueviripçevirmeiledegösteriyorduki,bugünküPartiGrubutoplantısında,Parti'ninşimşekleriniüzerineçekmedenmaksadınaulaşabilmekiçin,gerekennoktalardageriçekilmevesözlerimieviripçevirmeyolunututmuştu.Fakat,asılgörüşündenvazgeçmişdeğildi.Örnekolarakşusözleredikkatbuyurunuz:''Türkiye'dehükümetşeklinedir'''diyesorulacaksorularakarşı,hatırlarsınızki,büyükBaşkanımız,bukürsüdenyapıcıbircevapolarakilânbuyurdularki,''TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti'dir.''''Hangiidareyebenziyor'''dediler.'Bizebenziyor.Çünkübiz,bizebenzeriz.Bizehasbiridaredir''buyurdular.Bubenimvicdanımıtatminedenenaçıkbirifadeydivebunaitirazetmekçokgüçtür.Zannetmemki,insaflıolmakşartıyladışarıdaveiçeridebunaitirazedecekbirtekadambulunsun.Buinandırıcıvebüyüksözlerdensonra,sırfbirkabinebunalımıyüzündenbuhükûmetşeklininidareedilemezbirşekilolarakgösterilipdeaddeğişikliğindenibaretolan'Cumhuriyet'kelimesininkonmasınıveeskisinebukadargüvendiğimizhattâhalkındagüvendiğibirşeklinsakatolduğununbubunalımdevresindeanlaşıldığıilerisürülerekyenibirhükûmetşekliningetirilmesinidoğrubulmuyoruz.Buduygununetkisialtındakalanlarıgericiolarakkabuletmeyeceğinizdeneminolaraksöylüyorum.Eğerbudaeksikgörülürse,acababunudatamamlayacakyenibirşekilvarmıdırdiyekararsızlıkveendişeyedüşenlervardır.''''...Birhalkki,Cumhuriyet'iistiyor;birhalkki,hâkimiyetkayıtsızşartsızmiletinelindeoldukçabununCumhuriyetolduğunubiliyorveonuistiyor;istiyoramauygulayamayızdabaşkabirrejimdekalırız,diyehalküzüntüveendişeduyarsa...üzülmekmisevinmekmigerekir'''

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETİNİLANISALTANATDEVRİNDENCUMHURİYETDEVRİNEGEÇİŞDÖNEMİVEBUDÖNEMDEİKİAYRIGÖRÜŞÜNÇARPIŞMASIEfendiler,SaltanatdevrindenCumhuriyetdevrinegeçebilmekiçin,herkesinbildiğiüzerebirgeçişdönemiyaşadık.Budönemdeikiayrıdüşüncevegörüş,birbiriylesürekliolarakçarpıştı.Odüşüncelerdenbiri,saltanatdevrinindevamettirilmesiydi.Bugörüşünsahipleribelliidi.Diğerbirdüşünce,saltanatrejiminesonvererekCumhuriyetrejiminikurmaktı.Bubizimdüşüncemizdi.Bizdüşüncemiziaçıkçasöylemeyibaşlangıçtasakıncalıbuluyorduk.Ancak,düşüncevegörüşlerimizidahasonrazamanıgeldiğindeuygulayabilmekiçin,saltanattaraftarlarınıngörüşleriniyavaşyavaşuygulamaalanındanuzaklaştırmakmecburiyetindeidik.Yenikanunlaryapıldıkça,özellikleTeşkilât-ıEsasiyeKanunuyapılırken,saltanattaraftarlarıpadişahvehalifeninhakveyetkilerininaçıkçabelirtilmesiiçinısrarediyorlardı.Biz,bununzamanıgelmediğiniveyagerekliolmadığınısöyleyerek,otarafıgeçiştirmekteyarargörüyorduk.Devletidaresini,Cumhuriyet'tensözetmeksizinmillîhâkimiyetilkeleriçerçevesindeheranCumhuriyet'edoğruyürüyenrejimetrafındayoğunlaştırmayaçalışıyorduk.

BüyükMilletMeclisi'ndendahabüyükbirmakamolmadığınıtelkindeısrarederek,saltanatvehilâfetmakamlarıolmadandadevletiidareetmeninmümkünolacağınıispatetmeklâzımdı.DevletBaşkanlığı'ndanbahsetmeksizinonungörevinifiilenMeclisBaşkanı'nayaptırıyorduk.Fiiliyatta,MeclisBaşkanıİkinciBaşkan'dı.Hükûmetvardı.FakatBüyükMilletMeclisiHükûmetiadınıtaşırdı.Kabinesisteminegeçmektençekiniyorduk.Çünküsaltanatçılar,hemenPadişah'ınyetkisinikullanmasıgerektiginiortayaatacaklardı.İşte,geçişdönemininbumücadelesafhasında,bizimkabulettirmekmecburiyetindebulunduğumuzortaşekliyani''BüyükMilletMeclisiHükumetisisteminihaklıolarakyetersizbulanvemeşrutiyetşeklininaçıkçabelirtilmesinisaglamayaçalışanmuhaliflerimiz,bizeitirazederekdiyorlardıki:'Bukurmakistediğinizhükûmetşekli,neye,hangiidareyebenzer'''Maksatvehedefimizisöyletmekiçinyöneltilenbutürlüsorularabizdezamanıngeregineuyguncevaplarverereksaltanatçılarısusturmakzorundaidik.RaufBey,budurumudikkatealarakverdiğimizbircevabın,vicdanınıtatmineden,reddiveitirazımümkünolmayanbircevapniteliğindeolduğunusöylüyor;bütüngörüşveiddiasınıbenimoifademedayandırıyordu.RaufBey,''buinandırıcıvebüyüksözlerdensonra'',BüyükMilletMeclisiHükûmetişeklininsakatolacağınıkabuletmekistemiyor.Eğerbusakatise,busakatşeklivaktiylebizekabulettirenlerin,budefadabirgünbukabulettirdikleriCumhuriyetşeklinieksikgörüpbaşkabirşekliortayaatmalarındanendişeedilmekgerekir,tarzındamantıkyürütüyor.Bumantığınnekadarçürükbirsafsatadanibaretolduğumeydandadır.''Kutsalduyguları,Cumhuriyetrejimindenbaşkahiçbirrejimibenimsemediğiyolunda''olanbirkimsenin,geçişdönemininzaruretlerindenolduğunuçokiyibildiğiBüyükMilletMeclisiHükûmetişeklindesaplanıpkalarak,Cumhuriyetşeklinindeeksikgörüleceğivebaşkabirşekilaraştırılacağıendişesinedüşmesininyerimidir'RaufBey'inburada,Cumhuriyet'tensonrabaşkaşekildiyeifadeettiğişeyleneanlatmakistediğibellidir.RaufBeydemekistiyorki,Cumhuriyet'iilânedenler,Osmanlıhânedanınıbuyollasaltanattanuzaklaştırdıktansonra,acabacumhuriyettentekrarsaltanatdevrinegeçerek,saltanatmakamınıişgaletmeyeceklermi'Bununtarihtebenzerleriyokmudur'diyetereddütveendişeedenlervar.RaufBey,olduğugibialdığımızsözlerininsonunda,halkınCumhuriyet'iistediğinikaydederken,''istiyoramauygulayamayızki...''yolundakişaşılacakifadesiylebenimişaretettiğimnoktayıçokgüzelaçıklamaktadır.

İÇİNDEKİLERHİLAFETİNKALDIRILMASI Hilafetikaldırmanınzamanıdagelmişti Hilafet'in,Şer'iyeveEfkavVekaleti'ninkaldırılmasıveöğretiminbirleştirilmesikararı Hilafetmakamınınkorunmasındadinivesiyasimefaatvezaruretbulunduğunuzannedenlereverdiğimcevap

İÇİNDEKİLER|HİLAFETİNKALDIRILMASIHİLAFETİKALDIRMANINZAMANIDAGELMİŞTİSaygıdeğerEfendiler,hermeseledeveheruygulamasafhasındakendisinisözkonusuettirmişolanHalife'yevehilâfet'ebirdefadahadokunacağım.1924yılıbaşııvda,büyükçaptabirorduharpoyunuyapılınasıkararlaştırılmıştı.Buharpoyununuİzmir'deyapacaktık.Bumünasebetle1924yılınınOcakayıbaşında,İzmir'egittim.

Oradaikiaykadarkaldım.Hilâfet'inkaldırılmasızamanınıngeldiğineoradaikenkararvermiştim.Buişinnasılyapıldığınıkısacaözetlemeyeçalışacağım:BaşbakanİsmetPaşa'dan22Ocak1924tarihlibirşifrealdım.Onuolduğugibibilginizesunayım:ŞifreTürkiyeCumhurbaşkanlığıYüksekKatmaBirsüredenberigazetelerde,hilâfetmakamınındurumuveHalife'ninşahıslarıileilgiliolarakyanlışanlanıalarayolaçabilecekyayınlararastlannıasıveözelliklearasıraİstanbul'agidenhükûmetüyelerininveresmîhey'etterinkendisiylegörüşmektenkaçınmalanveçekinmeleridolayısıylaHalife'ninbüyükbiriüzüntüduyduğu;buyüzdenBaşmabeyinci'lerininAnkara'yaveyagüvenilirbirzatınİstanbul'akendiyanınagönderilmesiniricaederekduyguvedüşünceleriniulaştırmayıdüşünmüşisede,yanlışyorumlanabilirendişesiylebundandavazgeçtiklerinisöyledikleri,Başlsatipßeytarafındanbiryazıylabildirilmektedir.Buyazıda,ayrıcauzunuzadıyaödenekişideanlatılarakHilâfetHazînesi'nmgücünüaşanveyükümlülüğüdışındakalangiderleriçinMaliyehazînesinceyardımdabulunulacağıyolundaHükîızzıet'inyazdığı15Nisan1923tarihliyazınınineelenmesivegereğininyerinegetirilmesiistenmektedir.Durum,Hükûmet'çegöri.işülecektir.Sonucuayrıcaarzederim,efendim.İsmetButelgrafacevapolarakmakinebaşındayazdığımtelgıafşudur:MakinebaşındaİzmirAnkara'daBaşbakanİsmetPaşaHazretleri'neİlgi:22.1.1923tarihlişifre,HilâfetmakamıveHalife'ninşahıslarıileilgiliyanlışanlamalarveyanlışyorumlarHalife'ninkendiyanlıştutumvedavranışlanndankaynaklanmaktadır.Halife,kendiözelhayatıvedışyaşayışıile,ecdadıpadişalılarınyolunututmuşgörünmektedir.Cumaalayları,yabancıdevlettemsilcileriyanınamemurlargöndererekilişkilerkurmak,gösterişligezintiler,sarayhayatı,sarayındayedeksubaylaravanncayakadarkabuletmek,onlannşikâyetlerinidinleyerekonlarlabirlikteağlamakgibidavranışlarbucinstendir.Halife,TürkiyeCumhuriyetiveTürkhalkıkarşısındakidurumunudüşündüğüzaman,İngiltereKrallığıileHindistanMüslümanhalkıveyaAfganDevletiileAfganhalkıarasındakidurumuııubirölçüolarakalınalıdır.Halifevebütündünyakesinolarakbilmelidirki,bugi.invarolanvekorunmaktabulunanHalife'ninvehalifelikmakamınıngerçelctenedinîvenedesiyasîbakımdanhiçbiranlamıvevarolmagerekçesiyoktur.TürkiyeCumhuriyetisafsatalarlavarlığınıveistiklâlinitehlikeyeatamaz.Bizce,hilâfetmakamıolsaolsatarihbirhâtıraolmaktanöteyebirönemtaşıyamaz.TürkiyeCumhuriyetidevletadamlannınveyaresmîhey'etlerinkendisiylegörüşmeleriniistemesibile,Cumhuriyet'inbağımsızlığınaaçıkbirtecavüzdür.Başmabeyinei'siniAnkara'yagöndererekveyagüvenilirbirkimseyikendiyanınagetirterek,Hükûmet'eduyguvedilekleriniulaştırmakistemeside,CumhuriyetHükûrnetiilekarşıkarşıyabirdurumalmasıdemektir.Bunadayetkilideğildir.KendisiileCumhuriyetHükîunetiarasındakiyazışmalardaBaşkâtibiaracıkılmasıdayersizdir.BaşkâtipBey'inböylebırküstahlıktansakınmasıgerektiği,kendisinebildirilmelidir.Halife'ninyaşayışıvegeçimiiçinTürkiyeCumhurbaşkanı'nınödeneğindenmutlakadahaaşağıbirödeneğinyetmesigerekir.Maksat,gösterişlivedebdelibirhayatsürmekdeğil,insancayaşamakvegeçimisağlamaktanibarettir."HilâfetHazînesi"ilenedenmekistendiğinianlayamadım.Hilâfetinhazînesiyokturveolamaz.Kendisineerdadındanböylebirhazînekalmışsa,veaçıkolarakbilgialınmasınıvebanabildirilmesiniricaederim:Halifeniııaldığıödenekleyerinegetirilemeyenyükümlülüklernelermiş;I5NisanI923tarihli

yazısıyla,HükûmetnegibivaatlerdebulunarakHalife'yebildirilmiştir'Lûtfenbunudabelirtiniz.Halife'ninoturacağıyeritespitedipaçıklamak,Hükûmet'inşimdiyekadaryapmışolmasıgerekenbirgörevdi.İstanbul'da.milletinboğazındankesilmişparalarlayapılmışbirçoksaraylarvebusaraylarıniçindekibirçokkıymetlieşyavemalzeme,Hükûmet'indurumutespitetmemesiyüzündenyokolupgidiyor.Halife'ninyakınları,saraylarınendeğerlieşyalarınıBevvğlu'nda,şuradaburadasatıyorlardiyesöylentilervardır.Hükûınetbunlarabiranönceelkoymalıdır.SatılmakgerekiyorsaHükûmeteliylesatılmalıdır.Hilâfetkadrosuciddîolarakincelenerekyenibaştandüzenlenmelidirki,başmabeyincilerinvebaşkâtiplerinvarlığı,Halife'yihâlâsaltanathülyasıiçindeuyutmasın!Fransızlar,kralhanedanınıveyakınlarınıFransa'yasokmakta,bağımsızlıklarıvehâkimiyetleriiçinyüzyılsonra,bugünbilesakıncagörüpdururken,hergüııufuktarıkendileriiçinbirsaltanatgüneşinindoğmasınaduacıbirhanedenmensuplarıylailgilitutumumuzdaTürkiyeCumhuriyeti'ninezaketvesafsatayakurbanedemeyiz.Halife,kendininvemakamınınneolduğunuaçıkolarakbilmelivebununlayetinmelidir.Hükûmetçe,ciddîveesaslıtedbirleralınarakbildirilmesiniricaederim,efendim.GaziMustafaKemalTürkiyeCumhurbaşkanı

İÇİNDEKİLER|HİLAFETİNKALDIRILMASIHİLAFET'İN,ŞER'İYEVEEVKAFVEKALETİ'NİNKALDIRILMASIVEÖĞRETİMİNBİRLEŞTİRİLMESİKARARIBuyazışmadansonraharpoyunudolayısıylaİsmetPaşaveMillîSavunmaBakanıbulunanKazımPaşadaİzmiregelmişlerdi.GenelKurmayBaşkanıFevziPaşadazatenoradabulunuyordu.Hilâfetinkaldırılmasıgereğindegörüşlerimizbirleşmişti.AynızamandaŞer'iyeveEvkafVekâletlerinidekaldırmakveöğretimibirleştirmekkararındaidik.1924yılıMartı'nınbirincigünüMeclis'intarafımdanaçılmasıgerekiyordu.23Şubat1924günüAnkara'yadönmüştük.Buradadagerekenkimselerekararımıbildirdim.Meclistebütçegörüşmeleriyapılıyordu.Hanedan'ınödeneğiileŞer'iyeveEvkafVekâletleri'ninbütçeleriüzerindedurulmakgerekiyordu.Arkadaşlarımızbumaksadagöregörüşmevetenkitlerebaşladılar.Görüşmevetartışmalardevamettirildi.1Martgünü,BüyükMilletMeclisi'ninbeşinciçalışmayılıdolayısıylaverdiğimnutukta,şuüçnoktayıözelliklebelirttim:1-Millet,Cumhuriyet'inbugi,invegelecektebütünsaldırılardankesinveebedîolarakkorunmasınıistemektedir.Milletinisteği,Cumhuriyet'indenenmişveolumlusonuçlarıgörülmüşolanbütünesaslarabiranöncevetamolarakdayandırılmasışeklindeifadeedilebilir.2-"Milletkamuoyundatespitedileneğitimveöğretiminbirleştirilmesiilkesininbiranönceuygulanmasınıgerekligörüyoruz.3-"Müslümanlığın,yüzyıllardanberiyapılageldiğiüzerebirsiyasetvasıtasıolarakkullanılmaktankurtarılmasınınveyüceltilmesininşartolduğugerçeğinidegörmüşbulunuyoruz."2MartgünüPartiGrubutoplantıyaçağrıldı.İşaretettiğimbuüçkonuortayaatıldıvegörüşüldü.İlkelerüzerindeanlaşmayavarıldı.3Martgünü,Meclis'inbirincioturunıunda,Başkanlığagelenevrakarasındaşuönergelerokundu:1-ŞeyhSaffetEfendiileelliarkadaşının,hilâfet'inkaldırılmasıveOsmanlıHanedanı'nınTürkiyedışınaçıkarılmasıileilgilikanunteklifi.2-SiirtMilletevekiliHa1i1Hu1kiEfendiveelliarkadaşınınŞer'iyeveEvkafVekâletiileErkan-ıHarbiyeVekâleti'ninkaldırılmasıileilgilikanunteklifi.3-ManisaMilletvekiliVâsıfBeyveelliarkadaşının,eğitimveöğretiminbirleştirilmesiileilgiliönergeleri.BaşkanlıkkürsüsündeoturanFethiBey:"Efendim,birçokimzalarlagelenbukanun

tekliflerininhemengörüşülmesiileilgiliönergelervardır.Yüksekoyunuzasunacağım"dedivebutekliflerinilgilikomisyonlaragitmedenhemengörüşülmesinioyakoyarak,kabuledildiğinibildirdi.İlkitiraz,KastamonuMilletvekiliHa1itBey'dengeldi.GörüşmelersırasındaHa1itBey'ebirikikişidahakatıldı.Tekliflerinlehindeuzunkonuşmalaryapanbirçokdeğerlikonuşmacılarkürsüyeçıktı.Önergesahipleridışında,rahmetliSeyyitBey'inveİsmetPaşa'nınilmîveinandırıcıkonuşmalarıherzamaniçinekunmayadeğer.Bukonudayapılangörüşmevetartışmalarbeşsaatkadarsürdü.Saat18.45'tegörüşmelerbittiğizaman,TürkiyeBüyükMilletMeclisi,429,430ve431'incikanunlarınıçıkarmışbulunuyordu.Bukanunlaragöre"TürkiyeCumhuriyeti'ndemilletişleriyleilgilikanunlarıyapmaveyürütmeyetkisiTürkiyeBüyükMilletMeclisiileonunkurduğuhükûmeteverildi";"Şer'iyeveEvkafVekâletikaldırılmış"oldu.Türkiyeiçindekibütünbilimveöğretimkurumlarıyla,bütünmedreselerMilllEğitimBakanlığı'nabağlandı.Halife,görevindenuzaklaştırıldıvehilâfetmakamıkaldırıldı.UzaklaştırılanHalifevetarihtenizisilinmişOsmanlıhanedanınınbütünmensuplarınaTürkiyeCumhuriyetiülkesindeoturmahakkısüresizolarakyasaklandı.

İÇİNDEKİLER|HİLAFETİNKALDIRILMASIHİLAFETMAKAMININKORUNMASINDADİNİVESİYASİMENFAATVEZARURETBULUNDUĞUNUZANNEDENLEREVERDİĞİMCEVAPEfendiler,Hilâfetmakamınınkorunmasında,dinîvesiyasîmenfaatvezaruretbulunduğuinancındaolanbazıkimseler,arzettiğimkararlarınalınmaktaoldugusondakikalarda,hilâfetgörevinikendiüzerimealmamteklifindebulundular.Bugibilere,hemengerekenredcevabınıvermiştim.Yerigelmişkenbaşkabirnoktayıdaarzedeyim.BüyükMilletMeclisihilâfet'ikaldırdığızaman,dinbilginlerindenAntalyaMilletvekiliRasihEfendi,Kızılayadına,Hindistandabulunanbirheyetinbaşkanlığınıyapıyordu.RasihEfendiMısır'augravarakAnkarayadöndü.Benimlegörüşmekisteyerekşunlansöyledi:"GezdıgıülkelerdeMüslümanhalkbenimhalifeolmamıistiyormuş...Yetkiliİslamheyetleri,banabudururumubildirmeküzereRasihEfendi'yivekiletmişler."RasihEfendi'yeverdiğimcevapta,Müslümanlarınbanaolanbağlılıkvesevgilerineteşekkürettiktensonradedimki:"Zâtalînizdinbilginlerindensiniz.Halifenindevletbaşkanıdemekoldugunubilirsiniz.Başlarındakralları,imparatorlarıbulunanhalkınbanaulaştırdığınızdilekvetekliflerinibennasılkabuledebilirim.Kabulettimdesem,bunaohalklarınbaşındabulunanlarrazıolurmu'Halifeninemirveyasaklanyerinegetirilir.Benihalifeyapmakisteyenleremirlerimiyerinegetirebileceklermidir'Durumböyleolunca,anlamıvefonksiyonuolmayanasılsızbirsıfatıtakınmakgülünçolmazmı'Efendiler,açıkvekesinolaraksöylemeliyimki,Müslümanlanhâlâbirhalifekorkuluğuileuğraştırıpaldatmakgayretindebulunanlar,yalnızveancakMüslümanlannveözellikleTürkiye'nindüşmanlarıdır.Böylebiroyunakapılıphayalkurmakdaancakveancakcahillikvegafleteseriolabilir.RaufBey'lerin,VehipPaşa'ların,ÇerkezEthemveReşit'lerin,bütünyüzelliliklerin,kaldırılmışhilâfetvesaltanathanedanımensuplarının,bütünTürkiyedüşmanlarının,elelevererekaleyhimizdedurmadanateşlibirşekildeçalışıpuğraşmalarıdingayretiylemidir'Sınırlarımızabitişikmerkezlerdeyuvalanarak,hâlâTürkiye'yiyoketmekiçin"Mukaddesİhtilâl"adıaltındahaydutçeteleri,suikasttertipleriyleçılgıncaaleyhimizdeçalışanlarınmaksatlarıgerçektenmukaddesmidir'Bunainanmakiçingerçektenkaracahilvekoyubirgafilolmakgerekir.

MüslümanlanveTürkmilletinibukerteyedüşmüşsanmakveİslâmdünyasınınvicdantemizliğinden,ahlâkvekarakterindekiincelikten,alçakçavecanîcemaksatlariçinyararlanmayolunututmak,artıkokadarkolayolmayacaktır.Küstahlığındabirderecesivardır.

İÇİNDEKİLERCUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYI Başarısızlığauğratılanbüyükbirkomplo Komployakarşıaldığımıztedbirler KomplodüzenleyenlerinMeclis'evekamuoyunakarşıorduileyapmakistedikleriblöfortayaçıktı KazımKarabekirPaşa'yıbiranönceMeclis'esokmaktaaceleedenleryaptığımızişlemibozmayaçalışıyorlardı Hükümetaçıktanaçığavekarşıkarşıyaçarpışmayıkabuletti CumhuriyetsözünüsöylemeyeRaufBey'indilivarmıyordu Meclis'teyapılangörüşmelerinmuhalifbasındakiyankıları Meclis'tekigensorugörüşmelerininsongünü RızaNurBey'inArnavutlarıTürklüğekarşıayaklandırmayaçalışanlardanbiriolduğuanlaşıldı BüyükMilletMeclisi'ninİsmetPaşaKabinesi'negüvenoyuvermesimuhalifkalemsahiplerinedahaneleryazdırdıTerakkiperverCumhuriyetFırkasıveenhainkafalarıneseriolanprogramı Cumhuriyetdüşmanlarınınsonalçakcateşebbüsleri Memlekettehuzurvegüvenliğisağlamakiçinuygulananolağanüstütedbirleriniyisonuçları

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYIBAŞARISIZLIĞAUĞRATILANBÜYÜKBİRKOMPLOŞimdi,saygıdeğerEfendiler,isterseniz,size,büyükbir"komplo"konusundabilgivereyim.1924yılıEkiminin26'ncıgünü,geçvakit,BirinciOrduMüfettişi'ninMüfettişliktenistifaettiğibildirildi.MüfettişPaşa'nın,GenelkurmayBaşkanlığı'naverdiğiistifayazısışudur:GenelkurmayBaşkanlığınaBiryıllıkordumüfettişliğimboyunca,gerekteftişlerimsonundaverdiğimraporlarınvegerekseordumuzunyükseltilmesivegüçlendirilmesiiçinsunduğumtasarılarındikkatealınmadığınıgörmeklehüzünüveendişemçokbüyüktür.Üzerimedüşengörevi,milletvekiliolarakdahabüyükbirvicdanrahatlığıiçindeyapacağımataminancımolduğundan,OrduMüfettişliği'ndenistifaettiğimiarzederim,efendim.MilliSavunmaBakanlığı'nadaarzolunmuştur.KâzımKarabekir26.10.1924Buistifayazısınınaltında,renklikalemleşunlaryazılıdır:"İstifayıkabuletmediğimibildirdim.Düşüncesindedirendi.Yarınyasamagörevinedöneceğinibildirdi."Busatırlarınaltındaimzayoktur.FakatGenelkurmayBaşkanıtarafındanyazıldığıanlaşılıyor.Busatırlarınaltındada,kırmızımürekkepleyazılmışşunotlarvardır:Verilenraporvetasarılarınhepsinigöreyim.Bunlarınhangimaddeleriiçinneleryapılmış;hangimaddeleriyapılmamış,onlarıdadosyalarıylabirliktegöreyim.Bunotlarınaltındakitarih28Ekim'dir.Efendiler,KâzımKarabekirPaşa'nınraporlarıvetasarılarıGenelkurmay'ınilgilişubelerinceincelenmiş,bunlarınkabuledilipuygulanabilecekolanları,dikkatealınmışveuygulanmıştı.Ancak,uygulanmasıdevletingücünüaşanveyailmîbirdeğeribulunmayanhayalîvekeyfîniteliktekiteklifleri,elbettedikkatealınmamıştı.KâzımKarabekirPaşa'yaraporlarvetasarılarverdiğiiçinbirtakdirnâmeverilmesidegerekligörülmemişti.

30Ekimgünüde,2'nciOrduMüfettişiAliFuatPaşa'nın,Konya'dangeldiğibildirildi.KendisiniakşamyemeğineÇankaya'yadavetettim.Geçvaktekadarbeklediğimhaldegelmedi.Kendisiniaratırkenöğrendimki,FuatPaşaAnkara'yagelince,İstasyondaRaufBeytarafındankarşılanmış;MillîSavunmaBakanlığı'nauğradıktanvebazıarkadaşlarlakısagörüşmeleryaptıktansonra,GenelkurmayBaşkanlığı'nagitmiş.BirsüreFevziPaşailegörüşmüş;çıkarkenFevziPaşa'nınyaverineşukâğıdıbırakmış:30.l0.1924GenelkurmayBaşkanlığıYüksekKurulu'naMilletvekilliğiyasamagörevinebaşlayacağımdan,2'nciOrduMüfettişliği'ndenaffımıarzveistirhamederim,efendim.AnkaraMilletvekiliAliFuatEfendiler,milletvekilliğindenistifaetmişolduğunuMeclisBaşkanlığı'nabildirenRefetPaşa'nındaistifasınınRaufBeytarafındangeriaLdırıldığınıöğrenmiştim.Dumlupınar'dayapılantörendensonra,BursaveKaradenizkıyılarıileErzurumdolaylarındadevamedenbirbuçukaylıkbirgezidensonra,18Ekim'deAnkara'yadönmüştüm.Birçokmilletvekiliarkadaşvebaşkalarıtarafındankarşılanmıştım.Karşılayıcılararasında,Ankara'dabulunanRaufveAdnanBey'lerigörmemiştim.Oysa,dargınlıkbelirtisisayılabilecekböylebirhareketibeklemiyordum.Efendiler,birkomplokarşısındabulunduğumuzuanlamaktabirsaniyebileşüpheyedüşmedim.Budurumvegörünüşşöylebirtahlilvedeğerlendirmedengeçirilebilirdi:Biryılöncesinden,yaniRaufBey'inHükûmetBaşkanlığı'ndançekildiğindenberi,RaufBey,KâzımKarabekirPaşa,AliFuatPaşa,RefetPaşavediğerleriarasındabirtertipdüşünülmüştür.Bundabaşarısağlayabilmekiçinorduyuelealmakgerekligörülmüştür.Bumaksatla,KâzımKarabekirPaşa,1'inciOrduMüfettişliği'neatandıktansonra,eskikomutanlıkbölgesiolandoğuillerindedolaşırken,AliFuatPaşadapolitikadanhoşlanmadığınıvebundansonrakendisiniaskerlikmesleğinevermekistediğiniilerisürdü.Rütbesiyükseltilerek2'nciOrduMüfettişliği'negitti.3'üncüOrduMüfettişiolanCevatPaşa'nınvebumüfettişliğebağlıkolordununkomutanıolanCaferTayyarPaşa'nındabutertibekatılabileceğinidüşündüler.Biryıl,ordularüzerindekendigörüşlerinegöreçalıştılarveordularıkendigörüşlerineçekipkazandıklarınısandılar.İstifalarındanönce,bazıkomutanlarınkendileriylebirliktehareketetmelerinisağlamayaçalıştılar.Bubiryıliçinde,Cumhuriyet'inilânı,hilâfet'inkaldırılmasıgibiişlerimiz,ortaktertipsahiplerinibiribirinedahadayaklaştırarakbirliktehareketetmelerineyolaçtı.İşepolitikadanbaşlayacaklardı.Bununiçinuygunanvefırsatıbekliyorlardı.Siyasîalandakiveordudakihazırlıklarınıyeterligörüyorlardı.GerçektendeRaufBeyvebenzerleri,Partiiçindekorunmayıbaşardıklarıdurumlarıyla,Meclis'intatildöneminerastlayanaylarda,üyelerüzerindeveyeniseçimdebaşarıkazanamayanİkınciGrupmensuplarıaracılığıilebütünmemlekettemilletialeyhimızekışkırtmaküzereçalışmafırsatıbuldular.Memleketiçindegizligizliteşkilâtlanmayabaşladılarveteşebbüsleredegiriştiler.İstanbul'daVatan,Tanin,Tevhid-iEfkar,SonTelgrafAdana'daAbdülkadirKemaliBeytarafındançıkarılanTokSözgibigazetelerlebirleştiler.Bugazetelerle,bizekarşıimzasızyazılarlasaldırıyageçtiler.Memleketkamuoyundagenelbirkarışıklıkyarattılar.Hakkâribölgesinde,ordumuzlaNasturîayaklanmasınıbastırmayaçalıştığımızbirsırada,İngilteredeHükûmet'ebirültimatonverdi.Meclis'iolağanüstütoplantıyaçağırdım.İngilizültimatomunabilindiğişekildecevapverdik.Harpihtimalinigözealdık.İştesözünüettiğimizkimseler,busıkıntılıgünlerdevebiryabancıdevletinbizehücumedebileceğizamanda,

kendilerinindebizesaldırarakhedeflerinekolaylıklavarabileceklerihayalinekapıldılar.Savaşahazırbirdurumdabulundurmayamecburolduklarıordularınıbaşsızbırakıp,dahaöncesevmediklerinisöyledikleripolitikaalanınakoştular.ToplanmışolanMeclis'teortayaatılanbirkonudaonlarınbukoşuşlarınıçabuklaştıracaknitelikteidi.Gerçekten,milletvekiliHocaEsatEfendi,20Ekim1924tarihliönergesiyle,göçmenlerindeğiştirilipyerleştirilmesi,yatılıokullaranekadarparasızöğrencialındığıvenerelerdeilkokullaraçıldığıkonularındailgilibakanlardanbirtakımsorularsoruyordu.Busorularınkapsadığıişlergerçektenmilletiilgilendirenişlerdi.Bukonularbakanlarıeleştirmekiçinpekelverişliydi.Özelliklegöçmenlerindeğiştirilmesiveyerleştirilmesiişlerindeherkesidüşündürennoktalaraçıkçabilinmekteydi.Doğrudandoğruyabenbile,yaptığımgezisırasındagördüklerimedayanarak,değiştirmeveyerleştirmeişleriningidişindenşikâyetetmiş;Ankara'yadönüşümde,buişlerleilgilibakanlığınkaldırılmasınıveHükûmet'inbütünimkânlarıylahareketegeçirilmesinisağlayacakbiryoltutulmasınıteklifetmiştim.Bundaanlaşmıştık.Budurumbile,saldırıyageçeceklerinbukonudaçoktaraftarkazanmalarıihtimaliniartırıyordu.Efendiler,komployusezdıktensonratedbirinibulmaktagüçlükçekilmedi.Bıraktığımıznoktadanbaşlayarakdurumusafhasafhabilginizesunayım.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYIKOMPLOYAKARŞIALDIĞIMIZTEDBİRLERHocaEsatEfendi'ninsoruönergesi27Ekim'deyaniKarabekirPaşa'nınistifasınınertesigünügensoruyaçevrilmişti.FuatPaşa'nınistifayazısınıntarihiolan30EkimgünüMeclis'tegensorugörüşmeleribaşlamıştı.Ogününakşamı,yemeğebeklediğimFuatPaşagelmedi.FakatBaşbakanİsmetPaşaveMillîSavunmaBakanıKâzımPaşalargeldiler.Çokkısabirgörüşmedensonra,komployakarşıtutulacakyolkararlaştırıldı.Derhaltelefonla,aynızamandamilletvekiliolanGenelkurmayBaşkanıFevziPaşaHazretleri'nden,MeclisBaşkanlığı'namilletvekilliğindenistifaettiğinibildirmesiniricaettim.BudüşüncesiniMillîSavunmaBakanı'nadahaöncebildirdiğinizatenöğrendiğimPaşa,ricamıhemenyerinegetirdi.Milletvekiliolankomutanlaradaşuşifrelitelgrafıçektim:3'üncüOrduMüfettişiCevatPaşaHazretleri'ne1'inciKolorduKomutanıİzzettinPaşaHazretleri'ne2'nciKolorduKomutanıAliHikmetPaşaHazretleri'ne3'üncüKolorduKomutanıŞükrüTailiPaşaHazretleri'ne5'inciKolorduKomutanıFahrettinPaşaHazretleri'ne,7'nciKolorduKomutanıCaferTayyarPaşaHazretleri'neşifremakinebaşındadır:1-Banaolangüvenvesevginizedayanarak,gördüğümciddîlüzumüzerine,milletvekilliğindenistifaettiğinizibildirenbiryazıyıtelgraflahemenMeclisBaşkanlığı'nabildirmeniziteklifediyorum.Birinciderecedeönemliolanaskerlikgörevinizebütünvarlığınızlakayıtsızşartsızbağlanmakistediğinizigerekçeolarakbelirtmenizyerindeolur.2-GenelkurmayBaşkanıMareşalFevziÇakmakPaşaHazretleridegörülenaynıgerekçeileteklifimüzerineistifadilekçesinivermiştir.3-3'üncüOrduMüfettişiCevatPaşa,1'inciKolorduKomutanıİzzettinPaşa,2'nciKor.KomutanıAliHikmetPaşa,3'üncüKolorduKomutanıŞükrüNailPaşa,5'inciKolorduKomutanıFahrettinPaşa,7'nciKolorduKomutanıCaferTayyarPaşaHazretleri'neyazılmıştır.

4-Telgrafbaşındadurumhakkındabilgivermenizibekliyorum.CumhurbaşkanıGaziM.KemalEfendiler,30/31Ekimsabahınakadar,1'inciKolorduKomutanıİzzettinPaşa'danİzmir'den,2'inciKor.KomutanıAliHikmetPaşa'danBalıkesir'den,3'üncüKolorduKomutanıŞükrüNailîPaşa'danPangaltı'ndanve5'inciKolorduKomutanıFahrettinPaşa'danAdana'dan,makinebaşındaaldığımcevaplarda,teklifiminharfiharfinevederhalyerinegetirildiğibildirildi.Efendiler,buseçkinkomutanlarınbuvesileiledebanakarşıgösterdikleribüyükgüvenveitimadaburadateşekküretmeyibirgörevsayarım.3'üncüOrduMüfettişiile,7'nciKolorduKomutanı'nınDiyarbakır'danverdiklericevaplaraynenşunlardı:MüfettişPaşa'nıncevabı:Diyarbakır,30.10.1924Ankara'daCumburbaşkamGaziPaşaHazretleri'neYüceşahsiyetlerinekarşıduyduğumgüvenvesevgideneminbulunmalarınıarzeder;ancak,böylebirvatangörevindenaceleçekilerekmilleteveseçimbölgemhalkınakarşısorumluvesuçludurumadüşmemekliğimiçinemirbuyurulanistifayıgerektirensebeplerinaçıklanmasınazâtıdevletlerininmüsaadelerinisaygılarımlaistirhamederim.3'üncüOrduMüfettişiCevatKolorduKomutanınıncevabı:Diyarbakır,30.10.1924CumhurbaşkanıGaziMustafaKemalPaşaHazretleri'ne1-SizCumhurbaşkanı'nınyüceşahsiyetlerinekarşıbeslediğimsaygıvesevgiyeitimatbuyurulmasınıricaederim.2-Seçimbölgemhalkıilehiçbirgörüşmeyapmadan,şudakikadazâtıdevletlerinintekliflerinikabuletmekliğimbenimilletingözündesorumludurumadüşürebilir.3-Vatanınvemilletinyararlanmilletvekilliğindenhemenayrılmamıgerektiriyorsa,kesinkararımıverebilmekliğimiçin,durumunaydınlatılmasınıarzveistirhamederim,efendim.CaferTayyar1'nciKolorduKomutanıHerikitelgraftadabenimiçinbeslenengüvenvesevgikesinliklebelirtildiktensonra,seçimbölgelerihalkınakarşıolandurumlarındansözedilmekteveteklifimingerekçesisorulmaktadır.Verdiğimcevabıolduğugibibilginizesunayım:31.10.19243'üncüOrduMüfettişiCevatPaşaHazretleri'ne,1'nciKolorduKomutanıCaferTayyarPaşaHazretleri'neKomutanlarınaynızamandamilletvekiliolarakbulunmalarının,orduda,emirvekomutadabeklenilendisiplinilebağdaşamadığıgörüşünevarılmıştır.1'incive2'nciOrduMüfettişleri'ningörevlerindenistifaederekMeclis'edönmekle,ordularıuygunsuzbirzamandabaşsızbırakmışolmaları,bugörüşüdoğrulamıştır.Seçimbölgenizdekihalk,ordudisiplinininselâmetiiçinvereceğinizkarardanelbettememnunolur.Dahaönceyazdıklarımdikkatealınarakkararınızınbildirilmesiniricaederim.CumhurbaşkanıGaziM.KemalButelgrafımaCevatPaşa'nıncevabışudur:

MakinebaşındaDiyarbakır,31.10.1924CumhurbaşkamGaziMustafaKemalPaşaHazretleri'neEmirvekomutadabeklenilendisiplinilebağdaşamadığındankomutanlarınaynızamandamilletvekiliolarakbulunmamalarıyolundaaffımıyüceşahyetinizbütünkalbimlekatılırveseçimsırasındabugörevdenistirhamımındabuinancadayandığınıarzederim.Ancak,bugünyücemakamlarındanverilenbiremirlemilletvekilliğindençekilmenin,zâtıdevletlerincedetahminbuyurulacağıüzere,milletçeveseçimbölgemhalkıncaiyikarşılanmayacağıinancındayım.Buinançlavehiçdeuygungörmediğimşuönemlizamandaordudanayrılmakzorundakalacagımıdüşünereküzüntüduyduğumuarzederim.3'üncüOrduMüfettişiCevatCevatPaşaAnkara'yageldiktensonradurumuanlamışveteklifiminuygulanmasıgerektiğigörüşünevararak,derhalmilletvekilliğindençekilmiştir.Kendisininyaratılmakistenendurumlarlahiçbirilgisibulunmadığıbizcedeanlaşılmıştır.Gerçi,KâzımKarabekirPaşa,istifaettiğinişugünveşusaattegibiaçıklamalarlabirçokkomutanlaravebuaradaCevatPaşayabildirmişisedebubildirmeDiyarbakır'daikenteklifimingerçeksebebinianlamaktaPaşayıkararsızlıgadüşürmektenöteyebirtesiryapmamıştır.CaferTayyarPaşadaşucevabıverdi:MakinebaşındaDiyarbakır,31.10.1924Ankara'daCumhurbaşkanıGaziMustafaKemalPaşaHazretleri'neMilletvekilliğivekomutanlıkgörevlerindenbirinibırakmamızgereğiuygungörüldüğütakdirde,millîgörevlerinensaygıdeğeriolarakkabulettiğimyasamagöreviniyapmayıtercihetmekteolduğumusaygılarımlaarzederim,efendim.7'nciKolorduKomutanıTümgeneralCaferTayyar

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYIKOMPLODÜZENLEYENLERİNMECLİS'EVEKAMUOYUNAKARŞIORDUİLEYAPMAKİSTEDİKLERİBLÖFORTAYAÇIKARILDIEfendiler,aynızamandamilletvekiliolarakbulunanGenelkurmayBaşkanıvekomutanlar,ordudasiyasetleilgiliunsurlarınbulunmasındakisakıncayıanlayarak,buyoldakiteklifimiiyikarşıladıktanvebanafiilîolarakgüvenlerinigösterdiktensonra,CevatveCaferTayyarPaşa'larınmüfettişlikvekomutanlıktakalmalarıuygungörülemezdi.Bubakımdan,derhalaskerîgörevlerinesonverildi.YerlerinegerekenlertayinedildivedurumMillîSavunmaBakanlığı'ncabütünorduyabirgenelgeilebildirildi.KâzımKarabekirveAli.FuatPaşa'lara,MillîSavunmaBakanlığıncabiremirgönderilerek,askerîgörevleriniyerlerineatananşahıslarausulünegöredevirveteslimettiktenvesonucudabildirdiktensonraMeclis'tekiyasamagörevlerinebaşlayabilecekleribildirildi.BudurumBaşbakantarafındanresmenMeclisBaşkanlığı'nadayazıldı.Meclis'egirmişolanKâzımKarabekirveFuatPaşa'larMeclis'tençıkarıldı.FuatPaşa,askerîgörevinindevirveteslimişleriiçinyenidenKonya'yagitti.KâzımKarabekirPaşa,Sarıkamış'tankendiyerinegelecekolankomutangörevebaşlayıncayakadarMeclisdışındakalmayamecburedildi.Milletvekilliğindekalmakisteyenikikomutanınorduileilgisikesildi.Böylece,komplodüzenleyenlerinMeclis'evekamuoyunakarşıorduileyapmakistedikleriblöfmeydanaçıkarıldı.Efendiler,1Kasım1924günüMeclis'inikincitoplantıyıiınınaçılışgünüidi.Bumünasebetle

oturumubenaçtım.Açışnutkunusöyledim.BenBaşkanlıkkürsüsündenayrıldıktansonra,Fevzi,Fahrettin,AliHikmetveŞükrü,NailîPaşa'larınistifayazılarıileBaşbakanİsmetPaşa'nınordudakikomutadeğişikliğiileilgili,31/10/1924tarihliyazısısıraylaokundu.Meclis'in5Kasımgünütoplanacağıbildirilerekoturumasonverildi.Efendiler,KâzımKarabekirPaşa,1Kasım1924tarihlibiryazıileMeclisBaşkanlığı'nabaşvurarak,MillîSavunmaBakanlığı'nın,kendisininMeclis'ekatılmasınıyasakladığındanşikâyetetti.5KasımgünüMeclis'teokunanbuyazıda,KâzımKarabekirPaşadiyorduki:"OrduKomutanlığındançekilmemdenbeşgünsonra(30.10.1924Cumagünügeceleyin)MillîSavunmaBakanı'nınSarıkamış'tanyerimegelecekolankomutanıngörevebaşlayışınakadarbenimMeclis'ekatılmaktanalıkoymakisteyenbiryazısınıaldım."Yazı;şucümlelerlesonbuluyordu:Bununlabirlikte,bukonudayetkiliolanyüceMeclis'inkararınıbeklediğimiarzederim."KâzımKarabekirPaşa,aynıtarihteMillîSavunmaBakanlığı'nadabiryazıyazarak:"Devirveteslimişlemleriönesürülerekbelirsizbirsüreiçinyasamagörevinebaşlamamaklığımbildiriliyor.""İstifaettiğimgünyerinegelecekkomutanıbeklemeşartıilerisürülmemişti.""Beşgünsonra,bilmemnedenböylebirbahaneortayaatıldı.""Meclis'ekatıldıktansonra,geçicibirsüreiçindeolsa,yenidenbirgörevikabulhembenimkendiisteğimehemdeMeclis'inkararınabağlıolduğundan,durumuMeclisBaşkanlığı'nayazdığımıarzederim."Efendiler,"ordumuzunyükseltilipgüçlendirilmesiiçin"raporvetasarılarsunduğumdansözedenveonlardikkatealınmadığıiçin"üzüntüveendişemçokbüyüktür"diyeneskimüfettişPaşa,memleketinüçtebirineyayılmışkoskocabirorduyu,keyfininistediğiandabeşsatırlıkbirkâğıtlabaşsızbırakmanınnekadarhafif,ordununyükseltilipgüçlendirilmesiaçısındangerekliolandisiplinidenedenlibozucubirhareketolduğununfarkındagörünmüyor.Dikkatealınmadığınıiddiaettiğiraporlarıvetasarılarıylayapamadığıbirişi,devletinbirültimatomaldığıveondandolayıolağanüstütoplanmaküzereçağırdığıMeclis'teyapmayakalkıştığınıilerisürenmüfettişpaşa,kendisigibihareketedenarkadaşlarıylabirliktevepekelverişsizbirzamanda,orduyanekötübiranarşiörneğiolduğunuanlamakistemiyor...Ordumuzunyükseltilmesiiçinilerisürdüğüdüşüncevegörüşlerinegerekendeğerinverilmemişolmasınagücenmişolanzat,askerîgörevlerindevirveteslimininkanunîbirvazifeolduğunu,ordudakiyönetimvedisiplininselâmetiiçinonuyapmayamecburbulunduğunubilmezgibigörünüyor...ÜzerindekiaskerlikgörevininsonaerdiğiniMeclis'eresmenbildirecekmakamın,onabuaskerîgörevivermişbulunanmakamolmakgerektiğinidikkatealmıyor...Efendiler,KâzımKarabekirPaşa'nınMeclisBaşkanlığı'nasunduğuyazınınarkasındanBaşbakan'ınbiryazısıileikiekideokundu.Başbakan,KarabekirPaşa'nınMillîSavunmaBakanlığı'nayazdığıyazıileBakanlığınonaverdiğicevabıolduğugibiMeclis'earzediyordu.MillîSavunmaBakanı,KâzımKarabekirPaşa'nınbütüniddiavedüşüncelerinindoğruolmadığınıaçıkladıktansonra,onaOrduMüfettişliğiileilgiligörevlerinvegizlibelgelerinyerinegelecekolankomutanakendisitarafındanndevirveteslimedilereksonucunbildirilmesinibirdahabelirtiyorveemrediyordu.Acababusonuyarıdansonra,eskimüfettişpaşaanlamışmıdırki,vatanınsavunulmasıiçinordusuileilgiliönemligörevivegizlibelgeleridevletonunşahsınagüvenmişveteslimetmiştir.Onları,yerinegelecekvedevletekarşısorumluolacakbirkomutangösterilmeden,kendiliğindenistediğineterkveteslimetmesibüyükbirsuçtur.Hakkındaağırkanunîişlemyapılmasınıgerektirir.Bunlarıanlamışmıdır'

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYI

KAZIMKARABEKİRPAŞA'YIBİRANÖNCEMECLİS'ESOKMAKTAACELEEDENLERYAPTIĞIMIZİŞLEMİBOZMAYAÇALIŞIYORLARDIEfendiler,KâzımKarabekirPaşa'yıbiranönceMeclis'esokmaktaaceleedenler,yaptığımızişlemibozmayaçalışmaktakusuretmediler.FeridunFikriBey(TunceliMilletvekili),ilkolarakortayaatıldı.VehbiBey(BalıkesirMilletvekili):"Meclis'ekatılanbirarkadaşı,birüyeyigörüşmelerekatılmaktanherhangibirkuvvetalıkoyabilirmi'Böyleşeyolurmu'"şeklindekonuşmayavesuçlamayabaşladı.Sayınmilletvekili,fikirarkadaşınıMeclis'tebiranöncefaaliyetegirebilmekiçinkanunkuvvetini,onunkahredicikudretiniokuvvetvekudretikullanabilmekiçinyüceMeclisinvemilletingüvenveitimadınıkazanmışolankimselerinazimvekararlarınıdanederecekesinolduklarınıunutmuşgibigörünüyordu.İsmetPaşa'nınkonuşması,buyaygaralarısusturdu.Bukonudakigörüşmelerkapandı.Paşalaraverilenemirleroldıığııgibiuygulatıldı.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYIHÜKÜMETAÇIKTANAÇIĞAVEKARŞIKARŞIYAÇARPIŞMAYIKABULETTİMeclis,genelgörüşmeyegeçti.Görüşülecekkonular"Mübadele,İmarveİskânBakanlığıileilgiligensoruydu."BaşbakanİsmetPaşa,kürsüyeçıkarakşutekliftebulundu:Birçokkonuşmacınınimarveiskânişleriüzerindedeğil,çeşitlivesilelerlediğerbakanlıklarlailgiliişlerüzerindedurduklarınıgördüm.Hattâ,bazıkonuşmacılar,Başbakan'ındevletiniçvedışsiyasetiüzerindeuzunuzadıyagenişbilgivermesiniistemişlerdir.Buisteklerinhepsinidememnuniyetlebenimsiyorum.MübadeleBakanı,yüceMeclis'inuygungörüpoyvermesiyleBaşkanVekilliği'neseçilmiştir.Ancak,bundandolayı,gensorununönemvekapsamınınhiçbirşekildehafifealınmamasınıteklifderim.Ben,yerindeveuygun"taktiği"severim.BöyleceHükûmet,sahneninperdesinikaLdırdıveoyunhazırlığıyapanlarınoyunlarınısahneyekoymalarınıçabuklaştırdı.Hükûmet,açıktanaçığavekarşıkarşıyaçarpışmayıkabuletmişbulunuyordu.Efendiler,lehtevealeyhteolmaküzereotuzkadarkonuşmacısözaldı.AdaletveMillîEğitimBakanlarıdakonuştular,Tartışma,beşsaathiçbirsonuçalınmadandevametti.Gensorugörüşmeleriertesigünebırakıldı.Ertesigün14.30'dagörüşmelerebaşlandı.İlksözalanİçişleriBakanıveMübadele,İmarveİskânBakanıVekiliRecepBeyoldu.Uzunaçıklamalaryaparakkonuştu.Muhalifler,oturduklarıyerlerdenRecepBey'ekısasataşmalaryapıyorlardı.RecepBey,birnoktadadediki:"Bazıgazetelervebazıkimselerdiyorlarki,Ankara'dabirHükûmetvarmış.Meclis'inbütüntatilzamanlarında,memleketinekadarusulsüzlüklervarsahepbunlarlaidareetmiş...Söylentileregöre,bazıarkadaşlarınbirtakımgizlidefterleridevarmış;oradaBakanlarınyaptıklarıkanunsuzişleryazılıymış...BirgüngelecekmişMeclistoplanacakveoradaHükûmet'ihesabaçekeceklermiş...Ozamanogizlidefterleriniçindekiler,milletinhuzurundaHükûmet'tensorulacakmış.İşte,ogüngelmiştir!Odefterlereyazılmışolanlarımilletingözüönünedöksünler!"FeridunFikriBey,arkadaşlarıadınaçoğulşeklikullanarakcevapverdi:"Sırasındadökeceğiz"dedi.RecepBey,karşılıkverdi:"Dökünüzefendim,bekliyoruz.Hükûmet,milletinhuzurundabağrınısorumluluğaaçmışolarakdaimakarşınızdadır"dediveşusözleriekledi:"Memleketingizliliğekapalılığa,belirsizliğevekararsızlığatahammülüyoktur.Açıktanaçığatenkityapılmadan,hergünufuktabirtakımtehlikebulutlarınındolaştığınıfısıldayarak,Türkiye

Cumhuriyeti'nin,bukörpevarlığınyapısındazararlıkarışıklıklarvarmışgibigöstermekbumemleketekarşıhainliktir."Herkesinköşedebucakta,koridorlarda,şuradaburada,gerçekdışıasılsızbirtakımkuruntularlakamuoyunubulandırmaktansa,buherkeseeşitlikleaçıkolanmilletkürsüsüneçıkıpgerçeğioradansöylemesilâzımdır.Gerçeklersöylenmezveyinebuasılsız,kuruntuyadayanantelkinlerdebulunulmayadevamedilirse,bunuyapanların,bumemleketinkaderiileiçtenvesağlambirbağlantılarıbulunmadığınahükmedeceğim.Benkendimbunuböylekabuledeceğim.Sanırımki,milletdeböylekabuledecektir.Bukürsüyedavetediyorum...Takimilletbilsin:Gerçeknetaraftadır,zan,kuruntu,lekeleme,suçlamanetaraftadır'"RecepBey'densonra,aleyhtekonuşanbirtakımmilletvekilleridinlendi.OnlaradaTicaretBakanıHasanBey(TrabzonMilletvekili)veMillîSavunmaBakanıKâzımPaşacevapverdiler.AleyhtesözalanlararasındaRaufBeydevardır.Onadasözsırasıgeldi.RaufBey,İmarveİskânBakanlığıileilgilisoruvegensorunun,bütünHükûmet'eyöneltilmesiniuygunbulmamaklabirlikte,BaşbakanPaşa'nınbudavranışınımertçebulduvesözlerininbaşında:"Meclis,birkasıtkarşısındabulunanHükûmet'ehücumdurumunageçmiştir"dedi.YunusNadiBey:"Anlamadık"dedi.RaufBeyaçıkladı.Dediki:"Tenkitedenler,Hükûmet'ekarşıkonuşurken,kasıtlıbirişyapmışlarveonahücumediyorlarmışgibibirdurumgörüyorum."RaufBey,konuşmacılarınağırkelimelerkullanmamaları,konuşmalarındaHükûmet'iküçükdüşürücüifadelereyervermemelerigibi,öğütverircesineyumuşakbirtavırtakınarakFeridunFikriBey'inteklifinedokunduveoteklifisavundu.TunceliMilletvekili'ninteklifibir"parlamenteranket"idi."Meclissoruşturması"yapacakbirkomisyonkurulmasıiçinacelekararalınmasıisteniyordu.FeridunFikriBey'inbununlailgilibirönergesivebuönergeninisimokunarakoyakonmasıiçindeFeridunFikriBey'lebirliktedahaonaltıarkadaşınınbaşkabirönergesivardı.RaufBeydediki:"Soruşturmakomisyonu"diyetercümeettiğimbirkomisyondansözedildi.BundansözedenFeridunFikriBey'dir.RaufBey,sözüneşöyledevametti:"...Bakanlarböylebirkomisyonunkabulünü,buanakadarsaygıyadeğerolanvatanvemilletduygularınakarşıbirlekebirhorlamasaydılar."YunusNadiBey,RaufBey'insözünükesti."Birazöyle"dedi.RaufBeytekrardevametti:"Hepimizinyanılmazolmadığımızıkabulederekarzediyorumvebunungereklibulunduğunubendeilgiliolduğumiçin,herkestenöncebenistiyorum"dedi.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYICUMHURİYETSÖZÜNÜSÖYLEMEYERAUFBEY'İNDİLİVARMIYORDURaufBey,sözsöylerken,Meclis'ekarşıçoksaygılıolduğunugöstermekiçindefırsatdüşürmeyedikkatediyordu.Birpuntunagetirerekdediki:"BuyüceMeclis'inçıkardığıkanunlarabazısıfatlaryakıştırılmıştır.(KoridorKanunları)denilmiştir."RaufBey,yüceMeclis'esaygıgösterilmesiniistiyordu.RaufBey,yüceMeclis'inCumhuriyet'iilânedenkanunukabuletmesiüzerine,takındığısaygısıztavrınunutulduğunuzannetmişolacak!MazharMüfitBey(DenizliMilletvekili):"Onuilkönce,sayınarkadaşınızMuhtarBeyefendisöylemiştir"dedi.Busöz,RaufBey'ekonuşmayönünüdeğiştirtti.FakatMuhtarBeyalındı.SaipBey(Kozan)sözekarıştı.NihayetBaşbakanlıkmakamınınarayagiripuyarıdabulunmasıüzerineRaufBeysözünedevamettirildi.RaufBey,döndüdolaştıvesonundailkemeselesinedayandı."Tutumumuz,siyasetimizkayıtsızşartsızmillîhâkimiyetilkesidir"dedi.

YunusNadiBey'insesiişitildi:"Cumhuriyet!"RaufBey,cevapvermedi.Başladığıcümleyişuşekildebitirdi:"MillîhâkimiyetinvarlığınıgösterdiğitekyerBüyükMilletMeclisidir.""Cumhuriyet"sesleribütünMeclissalonunudoldurdu.AliSaipBey(Kozan):"Cumhuriyet!"dedi.RaufBey,AliSaipBeyilekonuşmayabaşladı.İhsanBeysözekarıştı."YüksekifadenizdeaçıklıkyokturRaufBeyefendi"dedi.RaufBey:"Açıktır.ÇokricaederimİhsanBeyefendi.İhsanBey:"Okadaraçıkdeğildir.Uzunsüredenberisizinleanlaşamadık!"dedi.RaufBey,İhsanBeyinyüksekadaletduygusunasahipbulunduğundan,hâkimliketmişolduğundansözederekonadediki:"Suçsuzlukesastır.Aksiniispatedemedikçebirtarafıtöhmetaltındatutmakvebunuböyleifadeetmekdoğrudeğildir."İhsanBeycevapverdi:"Gerçeğisöylemeyensanıktanşüpheetmektehâkimhaklıdır"dedi.RaufBeyileİhsanBeyarasındakibukarşılıklıkonuşmabirazuzadı.Başkansözekarıştı.RaufBeydevamettive"Teşkilât-ıEsasiyeKanunu'ndaBakanlarıngörevveyetkileriileilgilibirkanunuyapılmasısözkonusuidi.Buyapıldımı'Bunusorarım"dedi.Efendiler,kanunlarınMeclistarafındanyapılmasıtabiîolduğuhalde,RaufBey,busoruyuHükûmet'tendeğildekendisinindeiçindeüyeolarakbulunduğuMeclis'tensoruyordu.RaufBey,Danıştayteşkilâtınatemasettiktensonra,"Men'iŞekavetKanunuuygulanmışmıdır'"şeklinde,İçişleriBakanındanbaşlayarakBayındırlık,Ticaret,Ziraat,MilliSavunma,AdaletveMilliEğitimBakanlarınaçeşitlisorularyöneltti.BütünbusorularlaRaufBey'inmilletveordunundikkatiniçekmekistediğianlaşılıyordu.Sözgelişi,basındaKaradereormanlarıileilgilibirişlemolduğugözüneilişmiş;"Oişnasılolmuş'"FedakârvekahramanordumuzunİstiklâlSavaşı'ndansonra,barışageçerkenbüyükbirintizamveolgunlukgösterdiğiniişittikvegöğsümüzkabardı.Ancak,ondansonra,beslenmevebarındırmaişleribakımındandurumunyineaynışekildekuvvetliolduğunukabuledipdüşünebilirmiyiz'Bunoktadabiziaydınlatmalarınıricaederiz"dedi.RaufBey'inbusorusununortakbirsoruolduğukendiifadesindenanlaşılıyor."ricaederiz"diyor.Gerçektendebusorunun,ogünekadarordularınbaşındabulunanikiordumüfettişiylebirliktehazırlanmışolduğunahükmetmemekeldedeğildir.RaufBey,adaletteşkilatındakideğişiklikdolayısıylaortayaçıkanuygulamanın,adaletisağlayabilecekenuygunusulveşekilolupolmadığınıöğrenmekistiyordu.MillîEğitimBakanı'ndanda,ilköğretimsüresininkanunaaykırıolarakniçinazaltıldığınınaçıklanmasınıistedi.RaufBey,İstanbulValisiningecemanevrasından,İstanbul'un"Emanet"ileidaresininhalkınhaklarınatecavüzolduğundandasözettiktensonra;MillîEğitimBakanıVasıfBey'lebasınarasındaçıkanbirolaydanvebumünasebetleöğretmenlerdendesözederekdediki:"Öğretmenordusunun,buaydınordununşuveyabutarafıtutarvedesteklerşekildeyayınyapmalarıdoğrumudur'"RaufBey,bununolmadığınısöyleyerekkonuşmasınışucümleilebitirdi."Allahvatanımı,milletimivehepimizikorusun."Bucümleninalkışlarlakarşılanmasındansonra,İçişleriBakanıkürsüyeçıktı.GümüşhaneMilletvekiliZekiBeydahaöncekendisiningörüşmesigerektiğiniilerisürdü.VehbiBey"Efendimbumesele,BakanlarınMeclis'isorguyaçekmesişeklinegirdi.dedi.Başkanlık,Bakanlarınsözhakkıileilgiliiçtüzükmaddesinihatırlattı.RecepBeyde,çokgenişbirgensorukarşısındabulunanBakanların,tüzükilesağlanmışolansözsöylemehaklarınıkullanmalarınamüsaadeedilmediğitakdirde,gerçeklerinaçığaçıkmasınayardımedilmemişolacağınısöylediktensonra,

yöneltilensorulardankendisiileilgilibulunanlarabirerbirercevapverdi.Konuşmasısırasında,RaufBey'inkürsüyeöğütverircesinebirtavırlaçıktığınaişaretederek,"buMeclisnetambirsessizlikiçindehareketetmeyemecburolanbirokuldurnedebirbilimakademisidir"dedi.RaufBey'inkürsüdebugünbileaçıkkonuşmadığına;"soruşturma"sözünükullanmadan,FeridunFikriBey'in,üçBakanlığınbiryıllıkçalışmalarıileilgilianlamsız,haksız,mantıksız,kanunsuzvehükûmetdengesinibozucunitelikteki"Meclissoruşturması"teklifinidesteklemişolduğunaMeclisGenelKurulu'nundikkatiniçekti.FeridunFikriBey,yerinden,RecepBey'in"mantıksızdır"sözüneitirazetti.Busözügeriyealmasınıistedi.RecepBey:Geriyealmıyorum,efendim;mantıksızdır.Gerçekolduğugibiifadeedilir"dedi.FeridunFikriBey'in"mantıksızsözünü"kabuletmiyorum"sözüne,RecepBeycevapverdi:"FeridunFikriBey"dedi,"Sizdahaağırşeylerikabuletmeyealışmalısınız..."Dahaağırşeyler,AdaletBakanıNecatiBeytarafındansöylenmiş...FeridunFikriBey:"AdaletBakanısözlerinigerialdılar"dedi.NecatiBey,yerindenfırlayarak"Sözlerimigerialmadım"dedi.Birazgürültüoldu.NihayetBaşkan:"Ricaederim,gürültüyükeselim!"dedi.RecepBey,açıklamalarınadevamederek:"....Birçokkimsededefterlervarmış,demiştim.ŞimdiRaufBey'insözlerinegöre,hazırlanmışsorulardanon,onbeştanesininsilinmesifırsatınıbulacağız.İşte,Efendiler,dedi.Defterlerinyavaşyavaşilksayfalarıgörünmeyebaşlıyor."RecepBey,RaufBey'inkonuşmasındakullandığıtaktiğedikkatiçekerekdediki:"RaufBeyhembütünbusorularısoruyorlarhemdeaslabirsorumluluktöhmetialtındatutmakveyaHükûmetidüşürmekgibimaksatgütmüyorum,diyorlar.Birgensorunungörüşüldüğügünde,milletkürsüsüneçıkankimse,yalehtediryaaleyhtedir.Lehteise,Hükûmet'indesteklenmesiniister.Aleyhteise,düşürülmesiniister.Bunudaaçıkseçiksöylemekgerekir.Yoksa,RaufBeyefendi'ninsözleriboşveanlamsızsözlerdenibaretkalır."RecepBey'inbucümlesi,RaufBey'learalarındakısabirtartışmayayolaçtı:Fakatsaldırıyorsunuz,"sizdesözlerimikesiyorsunuz..."gibikarşılıklısözlersöylendi.SonundaRecepBey,konuşmasınadevamederekdediki:SaygıdeğerEfendiler!Birtakımsorularsoruyorlar...Ahmetgelmişmidir'Kanunuygulanmışmıdır'Böylebirgensorugörüşülürken,TürkiyeBüyükMilletMeclisikürsüsühedefsizolaraksorulacakvesöyleneceksözlerinyerideğildir.""Burayaçıkıyorlar,söylüyorlarsöylüyorlar.Sonundadasöylüyorum,söylüyorumamabirşeyyoktur,diyorlar.Böyleolunca,söylenenleranlamsızboşsözlerdirvegayesizdir.Durumuntarifibudur."RecepBey,sözlerineşuyoldadevametti:Çokdikkatettim.RaufBeyburayaçıktılar;sırasıgeldi,icapetti,başkabirtarifyaptılar;fakatCumhuriyetkelimesinisöyleyemediler..."Sayınarkadaşlar!"dedi.Oyunoynamıyoruz.Büyükbirinkılâptançıktık,aydınlıkbirgeleceğedoğrugidiyoruz.Bütüngerekleribütünşartlarıvebütünaçıklığıilebirhedefeyürüyoruz.dedi:buRaufBey'dekiküskünlükki,sırasıgelmişvearkadaşlar,dolayısıylafırsatvermişken,bukutsalismisöylememekteinatedipdirenmişlerdir.""Fakatdikkatedeğerbirnoktadırki,buzat,İstanbul'dakıyametlerikoparmıştır.""Elindengelenherşeyiyaptı.Karşınızaçıktığızamandabütünbuyaptıklarındandöndüveyeminederekdediki,benCumhuriyetçiyim.""Bugünkendisindenşüpheediyorum."Benibuşüpheninyanlışolduğunainandırmayıkendileriiçingerekizbuluyorlarsa,çıksınlar;kürsüdenveyabaşkabiryerdensöylesinlerki,böylebirşüpheyeyeryoktur.Aksitakirde,RaufBey'inCumhuriyet'eolanbağlılığındanşüphemvardırvebuşüphemdevamedecektir.Gerçekbudur.RecepBeyaçıklamalarınıbitirirken:Sayınarkadaşlar,bugünekadar,boğazımızakadarkaniçindeyugrularakbudavayı,bukutsalvatanınkesinolarakyükselişinisağlayacakolanbudâvâyı,bugünküdurumunakadargetirdik.Bugündensonrayapılacakolanenbüyükyanılgı,kararsızlıklar,şüphelervebelirsizliklerdir.Bunların,sonundabizinereyegötüreceğinikimse

bilemez."RecepBeykürsüdeninerken,Başkanlıkmakamı,isteğiüzerine,kendisinisavunmaküzereRaufBey'esözverdi.RaufBey:"Sizinherkararsızlıkveşüpheyedüştüğünüzzamanlardabenyenibaştanyeminetmeye,antiçmeyemecburmuyum'"dedi,"Mecbursun"sesleriyükseldi.RaufBeybuseslere"HayırEfendiler,kimseninkimsedenşüpheetmeyehakkıyoktur!cümlesiylecevapverdi.BunaAfyonkarahisarmilletvekiliAliBey,yerindenkarşılıkverdi:Sendeovakitbutopraktaoturamazsın.Atalarının,babanınvededeningeldiğiyeregidersin.Butoprakbunuistiyor"dedi.Bununüzerine,RaufBey,kendileriilegörüşayrılığındabulunduğunoktayıaçıklamayollubirkonuşmayaparakdediki:"Milletbizi,kayıtsızşartsızmillîhâkimiyetilkesinedayananbirrejimin,demokrasidenilenhalkrejimininesaslarınıkurmaküzere,kenditemsilcileriolarakseçmiştir.Birtakımarkadaşlarımız,milletinbuhakkınıMeclis'tenalıpşuveyabumakama,Meclisidağıtma,kanunlarıgeriçevirmegibiyetkilervermedüşünceveeğiliminibenimsediler.İştebenbunakarşıyım."RecepBey,busözlerecevapverdiveaçıkladıki,RaufBeyitirazettiğizaman,dahaTeşkilât-ıEsasiyeKanunuveböylebirtakımhaklarınkimseyeverilmesiveyaverilmemesisözkonusubiledeğildi.Bumeselelerancakaylarcasonraelealındı.RecepBey,"Efendilerbudemagojidir"dedi.RaufBey,muhalifoluşununsebebiniiyiceanlatabilmekiçinşöylebiraçıklamayapmayıgerekligördü:"Efendiler,degilhalifecivesultancı,bumakamınhaklarınıelindenalabilecekolanherhangibirmakamındakarşısındayım"dedi.RaufBey,halifecivesultancıolmadığınısöylerken,CumhurbaşkanlığımakamınaveCumhurbaşkanınakarşıolduğunudaaçıklamışveilânetmişoluyordu.Dahaönce,yerigelincedebelirttiğimüzere,RaufBey,"TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükûmeti"şeklindeısrarediyordu.İsmindeğişmesine,yaniCumhuriyetadınıalmasınarağmen,teşkilâtınoniteliğininkorunmasınıistiyordu.Neiçin'Çünkü,Cumhurbaşkanlığımakamı,hilâfetvesaltanatmakamlarınınhaklarınıalabilirmiş...Efendiler,şahsîgörüşdiyeortayaatılanbusözler,RecepBey'indediğigibi"boşveanlamsızsözler"değildenedir'Bugibisözlerüzerinekurulan"mantıkdemogoji"değildenedir'BugörüşünvebumantığıntaşıdığıanlamveözüRaufBey'inbugünkügayretveçalışmalarıpekgüzelgöstermektedir.Fakat,bizbunuanlamakiçinbugünlerekadarbeklemekgafletindekalamazdık.Bundandolayıbizimazurgörsünler.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYIMECLİS'TEYAPILANGÖRÜŞMELERİNMUHALİFBASINDAKİYANKILARIEfendiler,ogündegensorugörüşmeleribirsonucabağlanamadı;ertesigünebırakıldı.8Kasımgünüyapılacakgörüşmeleribeklemeküzere,birazdaogünlerdekibazıyayınlarıgözdengeçirelim.Vatangazetesinin5Kasıml924tarihlisayısındakibaşyazıda,Hükûmet'itenkitedenlervemuhalefetteyeralanlaröğülmekte,Hükûmettaraftarlarısuçlanmaktadır.Başyazar:"Dahaağzınıaçmayantenkitçiadaylarınakarşı,hergünkulaktankulağayenibirsaldırgansözfısıldanıyor.Hükûmetçigruptanolanherkimserastlarsanız,ogününgizligünlükemrindekisözleriolduğugibiişitirsiniz"dediktensonra,sözlerinidoğrulamakiçinbirtakımörneklersayıyorve"körükörüneemreuymayan,gerçeğigörüpsöylemekisteyenkimseleridahabaşlangıçtansusturmakiçinhervasıtayabaşvuruyorlar"ve"keyfîirade,tabiîveistikrarlıdurumunüstünde,hâkimolmaniteliğinikorumayadevamedecektir"diyor.

Efendiler,yazar"gizligünlükemir"ve"keyfîirade"deyimleriyle,milleteneyihabervermekistiyordu.Gizligünlükemirlerveren,keyfîiradesinihâkimkılankimdi'Bugizlikapaklısözlerikullananmakaleyazarı,sonundabiz."Taraftutmaksızın,birhakemdurumunda,herikitarafıdaçağırıpdinlemek,Cumhurbaşkanlığı'nınennazikveönemligörevidir"öğüdünüveriyor.Bugörevinhemenyapılmasınıistiyorve"çünküyarınpekgeçolabilir!"diyetehditediyor.Birgünsonra,benimMeclis'inyenidöneminiaçışnutkumdansözedenaynıyazar,"tenkiteğilimigösterenenhürdüşüncelivatandaşları,zamanzamansusturmayaçalışantekelcibirsiyasîsistem,gelişmeveilerlemeiçinkahredicibircehennemdemektir"cümlesiyle,uyguladığımızsistemiçinpekhaksızveinsafsızbiriftiradabulunuyorve:Uğursuzgidişinbellibirnoktadadurdurulması,yenibirçığıraçılmasılâzımdır."diyerek,bizeyenidengörevimizihatırlatıyordu.Vatanyazarı,birgünsonrayazdığı"sokaktakiadam"başlıklıbaşmakalesini:İnşallahiyiolur,demektenbaşkayapacakşeykalmamışgibigörünüyor"cümlesiylebitiriyordu.8Kasım1924tarihliVatangazetesindeyayınlananbirAnkaratelgrafında:"Meclis,yüksekmevkidebulunanlaruygungörmedikçekabineyidüşüremeyecektir"tarzındabüyükharflerleyazılmışve"RaufBey'indünkükonuşmasında,gensorudışındaönemsizşeylerdensözetmekle,gensoruisteyenlerindurumunusarstığıvegensorudâvâsınınetkisiniazalttığısöylenmektedir"gibihaberlervardır.Vatangazetesinin,gensorudâvâsınıtakipiçinözelolarakgönderdiğimuhabiri,izlenimlerindepekisabetgöstermiyorsada,gensorumeselesininetkisiniazaltmasebebiileilgilihaberindealdanmışgörünmüyordu.Efendiler,Tevhid-iEfkârbaşyazarıda,birsürübaşmakalelerlemuhalefetidestekleyipcesaretlendiriyor;kendinisavunanHükûmet'inveHükûmet'itutanmilletvekillerininkendilerinisavunmalarınıvesözsöylemelerinibileistemiyordu.Bubaşyazardiyorduki:"Meclis'teHükûmet'itutanmilletvekilleri,böyleherönemliişi,gürültüyeboğmakeğlencesindedevamederek,bunlarıtenkitedenlerisusturdukça,hiçşüpheyokki,İsmetPaşaHükûmetigüvenoyualacaktır.Ancak,bugüvenoyunungerçekdeğeri,nihayet,küçükbirsandığıniçineçoksayıdabeyazkâğıtatılmışolmasındanibaretkalacaktır."Busafsatalarüzerindedurmayagerekyoktur.BirazdaTaningazetesinebakalım:Tanin'in"SiyasîMayalanmalar"adlıbirbaşmakalesinde"KutsalMilliMücadele'debüyükhizmetleriyletanınmış,saygıdeğervegüvenilirbazıkimselerarasındabirişbirliğiyapılmaktaolduğu"haberininalındığından;"HalkPartisi'niveHükûmet'isamimîolaraktutanbasının"buhaberleribüyükbirhoşnutsuzluklakarşılayıpyorumlamalarından"ve"kurulmaktaolanyenipartiyi,dahaşimdidengözdendüşürecekşekildedüşüncelerilerisürülmesinekalkışıldığından"sözedilmektedir.Makalede,programkonusuüzerindededurularak,HalkPartisi'ninbirprogramınınbulunmadığınaişaretedildiktensonra,"BizHalkPartisi'ndenhiçmemnundeğiliz,fakatHalkPartisi'ninilkeleriadınasöylenenvegörülenşeyleritamamiylebenimsiyoruz"deniliyorveHalkPartisi'ninilkelerindenneanlaşıldığıaçıklanarak:"Fakatacabagerçektedeöylemidir'"sorusuortayaatılıyor.Yazar,busoruyaolumsuzcevapveriyorve"gönlümüz,karşısındaböyleyenilikçivereformcubirpartiyigörmekistediğiiçin,HalkPartisi'nibudediğimizşekildehayalediyoruz"diyor.Ondansonrayazar,şunlarısöylüyor:"HalkPartisi'ninprogramıvesözleribaşkadır,tuttuğuyolbaşkadır.HalkPartisinindemokratlığıdudaklarındadır."Bugörüşünsahibi,birincicümlesiyle,"HalkPartisi,Cumhuriyetilânedeceğini,hilâfetikaldıracağınıprogramınayazıpilânetmedivesöylemedi;fakatfiilîolarakyaptı"demekistiyorsa,doğrudur!Ancak,ikincicümleileHalkPartisi'neyönelttiğisuçlamadoğrudeğildir.Makalesahibi,muhalifkimseleriniktidarmevkiinegeçmekistemelerininkanunîhaklarıolduğunuispatlamakiçinkullandığıbirçoksözeşunudaekliyor:"Vatandüşüncesiylehareket

etmek,yalnızcaTanrı'nıniktidarmevkiindekikimselerehakolarakbahşettiğibirfaziletmidir'"Taninbaşyazarı,4Kasım1924tarihindeyazdığı"OrduveSiyaset,"adlıbirbaşmakalededeşudüşünceleriilerisürüyor:"HükûmetşekliCumhuriyettir.Fakat,hükûmetinyalnızadını"değiştirmekhiçbiryararsağlamaz.Asıldeğiştirilmesigerekennokta,işinruhudur,prensipleridir.BugünAmerika'da,BirleşikAmerikaDevletleridışındadahayirmikadarmemleketvardırki,hepsininadıdaCumhuriyettir.Hattâ,hepsenelerdenmeydanagelenHaitibilebirCumhuriyetidi.Fakat,buralarda,Cumhuriyetinistibdatrejimindenfarkıpekazdır.Soydangelenbirhükümdaryerine,zorlaCumhurbaşkanlığınagelmişbirzorbagörürüz.İştebukadar!Reisicumhuradınıtaşıyanbuzorbadevletikeyfinceyönetir.Mutlakbirhükümdargibi,keyifvehevesindenbaşkabirkanuntanımaz."Taninbaşyazarı,sözkonusuettiğiAmerikaCumhuriyetlerindenŞili'yibiryanabırakarak,diğerleriiçindiyorki:"Hiçbirisi,bugün,gerçekCumhuriyetadınıtaşımayalâyıkdeğildir.Çünküdemokrasiye...dayanmıyorlar;"Cumhuriyetadıaltındamutlakhükûmetlerinhâkimolması,liderlerinaskerolmasıyüzündendir."Buradabirandurmakisterim.Efendiler,bumakale,milletvekiliolankomutanların,milletvekilliğindenistifalarıüzerineveomünasebetleyazılıyor.Fakatöylebirzamandayazılıyorki,ordularımızınmüteftişleri,ordularıbırakıpHükûmet'idüşürmekiçinMeclis'egelmişlerdir.Buyazarda,onlarıniktidarmevkiinegeçmekistemelerininkanunîhaklarıolduğunuispatiçin,dahabirgünöncesütunlarcayazıyazmıştır.Cumhuriyet'in,mutlakhükûmetrejimindenfarksızolabileceğineörneklersıralayanvebununsebebinindedemokrasiyedayanmamakolduğunusöyleyenyazar,"Hükûmetpartisinindemokratlığıdudaklarındadır"diyenzattır.Bununböyleolması"askerîliderleryüzündendir"diyenkimse,TürkiyeCumhurbaşkanı'nındaaskerîliderlerdenbiriolduğunubilenkimsedir.Bukimsedirki,askerîliderlerdenolanfilânvefilânları,yineaskerîliderlerdenolanTürkiyeCumhurbaşkanıveTürkiyeBaşbakanıilekarşıkarşıyagetiripbiribirlerinecephealdırmakiçin,bütüngücüyleçalışıyorvesonrasevmediğitarafınyıkılmasınımilletegerekliymişgibigösterebilmekiçin,sözdedikkatedeğerveibretalınacakörneklerveriyorvehangigeneral,başınadahaçokâsitoplayabilirse,Cumhurbaşkanlığınaogeçer;"ordukomutanlarıveeşkiyareisleribirbirleriyleçarpışarakCumhurbaşkanlığımakamınızorlaelegeçiriyorlar"diyor.Efendiler,buvebunabenzersözlerinnemaksatlavenasılbirduyguiçindeyazıldığınıfarketmemekvebugibiyayınlarınMeclisüyeleriüzerindevekamuoyundabırakacağıolumsuzvezararlıetkilerianlamamakmümkündeğildi.Neyazıkki,bubozguncuetkilergerçektendefiilîtepkilerinigöstermiştir.Refet,KâzımKarabekirveAliFuatPaşa'ların,MillîSavunmaKomisyonu'naseçilmemişolmalarındanüzüntüduyanaynıcumhuriyetçiyazar,budefada,ordukomutanlarının,ordularaetkiyapabilecekbirkomisyonaseçilmemişolmalarınıdoğrubulmuyor.Bunoktada,peksevdiğinianlatmakistediğidemokrasiyeuygundavranıştanbilevazgeçiyor.Budüşünceleriiçinealancümlelerihepbirliktegözdengeçirelim:"Siyaset"başlığıaltındayazılmışyazılararasında"MillîSavunmaKomisyonu,MilletMeclisi'ninhemenhemenenazsiyasîolan,hattâsiyasetlehiçilgisibulunmayanbirçalışmakoludur"cümlesiokunur.Yazar,bucümleile,Meclis'egirenordumüfettişlerininsiyasetleilgisibulunmayanbiralandaçalışmalarınanedenveneiçinmeydanverilmedi'demekistiyor.Bunaşuyoldacevapvermekmümkündür:MillîSavunmaKomisyonusiyasîişlerleilgisibulunmayanbirkomisyonolduğunagöreorayasırfsiyasîişlerleuğraşmaküzereMeclis'egelmişolanlarısokmaktasakıncavardıdaonuniçin!Yazar,bucümledensonradevamederekdiyorki:"Burada,vatanınnamusveistiklâlinisavunacakorduyuyönetmeyedahadüzenlivemükemmelbirdurumagetirmeyevegelişmişbir

şeklesokmayayarayankanunlaryapılacaktır.Kendilerinipolitikacılıkhırsınakaptırmayıpdayalnızvatanıdüşünenlerin,bugörevi,orduilerigelenleriarasındaenmuktedirkimselerevermeleribirvatanborcudur."Bucümlelerüzerindedebirazduracağım:Ordununyönetimi,dahadüzenlivemükemmelbirdurumagetirilmesivedahadagelişmişbirşeklesokulmasıhususuçokönemlidir.Buhususlagörevlibulunanveuğraşanmakam"Genelkurmay"dır.Yazarındadediğigibi,bumakamdaenseçkinkomutanlarımızbulunmaktadır.Ordununyönetimi,düzenlenmesivedahamükemmelbirdurumagetirilmesiişleriniüzerinealmışbulunanGenelkurmay,gerektikçe,bukonulardaHükûmet'etekliflerdebulunur.Genelkurmay'ınveHükûmetiçindeyeralanMillîSavunmaBakanlığı'nınenineboyunadüşünüptespitettiklerimeseleler,heryıltoplanan"YüksekAskerîŞûrâ"tarafındanincelenirvegörüşülür.YüksekAskerîŞûrâ;GenelkurmayBaşkanı,MillîSavunmaBakanı,BahriyeveOrduMüfettişlerindenoluşur.YüksekAskerîŞûrâ'nınincelemesindengeçenveuygulanmasıkabulgörenhususlardan,gereklibulunanlarhükumeteteklifedilir.Buteklifleriçindeuygulanmaküzerekanunlaşmasıgerekenlervarsa,işteonlarMeclis'esunulur.Meclis'teusulüneuyularakMillîSavunmaKomisyonu'ndanveilgisivarsabaşkakomisyonlardandageçtiktensonra,MeclisGenelKurulu'ndagörüşülürvekanunlaştırılır.MillîSavunmaKomisyonu'ndakiüyelerinaskerliktenanlamasıgerekir.Fakatyalnızaskerliktenanlamasıyeterlideğildir.Devletinmaliyesinden,siyasetindenvedahabirçokşeydendeanlamasıgerekmektedir.Yalnızaskerliktenanlamak,orduileilgilikanuntasarılarıhazırlamakiçinyeterlisayılsaydı,Genelkurmay'ıntespitindenveYüksekAskerîŞûrâ'nındaonayındansonra,tasarılarınayrıcabaşkabirkomisyondaveyakomisyonlardaincelenmelerinegerekkalmazdı.Zira,politikaileuğraşankimseler,askerliktengelmişolsalarbile,bütünhayatlarınıilimveteknikleveaskerîgelişmelerigünügününetakipveuygulamaklageçirenkimselerdendahauzmanvedahayetkiliolamazlar.Ordununyönetimi,düzenlenipdahamükemmelbirdurumagetirilmesiiçinpekyerindegörüşlerivebüyüktecrübeleriolduğunuzannedenveYüksekAskerîŞûrâ'dakanungereğinceüyebulunanordumüfettişleriiçinenuygunçalışmaalanı,ordularınbaşındakiveYüksekAskerîŞurâiçindekiyerleriydi.Ciddiyetisteyenvemevkiindeğerveöneminianlayıp;Hükûmet'i,MillîSavunmaBakanlığı'nı,Genelkurmay'ıbeğenmeyip;onları,kendilerininaskerlikleilgilidüşüncevetasarılarınıdeğerlendirmektenuzakgörerek,siyasîalandaçalışmayıtercihedenkomutanlarınMillîSavunmaKomisyonu'nagirmelerinisağlamayaçalışmak;Onların,Hükûmet'tenMeclis'egelenorduileilgilihertürlüteklifinsonuçlandırılmasınıengellemekvebunlarıeldebirkozolarakkullanmaksuretiyleHükûmet'idüşürmekveGenelkurmayBaşkanı'nıdeğiştirmekgibikötüheveslerinigerçekleştirmemaksadınadayanabilir.Taninbaşyazarınında,bunoktadakigayesininbaşkabirşeyolduğunuzannetmekabestir.Gayesiningerçekleşmemesiyüzünden"kaygılıveüzüntülü"olanyazar:"EskiAtinaCumhuriyeti'ndedemokrasininkoyduğuilkelereodenlisıkısıkıyabağlıidilerki,yönetimleilgilikollarınhiçbirinde,bilgiveuzmanlıkbakımındanbilebirüstünlükkuralıkabuledememişlerdi."Demokrasidekibuaşırılığarağmen,Atinademokrasisinde,generallerbukurallarındışındatutulmuşlardır"diyor.HalkPartisi'nindemokratlığınındudaklarındaolduğunuveCumhuriyet'inmutlakhükûmetrejimindenfarksızbulunduğunumilleteanlatmayaçalışanbirkimsenin,busafsatasınıdahagazetesindeokunmaktaolduğugünlerde,iktidarmevkiinegeçirmekgayretinekoyulduğugenerallerindemokrasikurallarınınbiledışındatutulabileceklerigörüşünüilerisürmesi,sanırımki,dürüstinsanlarınyapabileceklerihareketlerdendeğildir.

Efendiler,kinveihtiras,birinsanındüşüncesinivevicdanınıkararttığızamanoinsannasılkonuşur,bunabirörnekistermisiniz'İştebuyurunuz,aynıyazarınşusözlerinidinleyiniz:"HalkPartisi'neİsmetPaşaHükûmeti'ninmemleketegösterdiğiçirkinçehre!ŞahsiihtiraslarınınpeŞindebukadaresîrolanönderler,millibirpartikurmakvemilletitemsiletmekiddiasınakalkışamazlar."Geleceğinümidiylekaynayıpcoşangençler,tazevetemizcanlarınıfedaettiler:Memleketikurtarmakiçin!Memleketi,kendilerindenveihtiraslarındanbaşkabirşeydüşünmeyenpolitikacılarelindeoyuncaketmekiçindeğil!Gerçeğintamtersinidilegetirenbudemagojivesafsatasahibiyazar,bizimkurduğumuzpartiyi,bizimhükûmetkurmaklagörevlendirdiğimizİsmetPaşa'nınveHükûmeti'ninçehresiniçirkingörüyorvegösteriyor.Efendiler,bizimçehremizherzamantemizveaktı;herzamandatemizveakkalacaktır.Çehresiçirkin,vicdanıçirkinliklerledoluolanlar,bizimvatansevercevicdantemizliğiilevenamuslucadavranışlarımızı,kendibayağıveçirkinihtiraslarıyüzündençirkingöstermeyekalkışanlardır.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYIMECLİS'TEKİGENSORUGÖRÜŞMELERİNİNSONGÜNÜEfendiler,8Kasımgünü,Meclis'tegensorugörüşmelerinedevamedildi.FeridunFikriBey'in"Meclissoruşturması"nınkabulüileilgilikonuşması,birçokkonuşmacınınsözleriylekarışarakhayliuzadı.OndansonraYunusNadiBeykürsüyeçıkarak:"Efendiler,dedi,memleketinrejimisözkonusudur.Cumhuriyetrejimisözkonusudur.Herşeydenöncebumeseleyigörüşmeklâzımdır!"YunusNadiBey,RaufBey'inbirgünöncekisözleriüzerindedurarak,millîhâkimiyetmiCumhuriyet'ingelişmesindendoğmuştur'YoksaCumhuriyetmimillîhâkimiyetingelişmesininsonucudur'"şeklindebirnazariyenintartışılmasınınyersizolduğunuaçıkladı.RaufBey'in"Değilhalifenin,saltanatın,bumakamınhaklarınıelindenalabilecekolanherhangibirmakamınaleyhindeyim"şeklindekisözlerini,YunusNadiBey,şöyleyorumladı:RaufBey'egörebumakamınhaklarıvardır.İfadeaçıktır.Saklıhaklarıvardır.Sakınkimsealmasın,gününbirindebelkilâzımolacaktır.""HalbukiTeşkilât-ıEsasiyeKanunuçıkmıştır.Bütünmakamlartespitedilmiştir.Bütündurumlarkanundayerinialmış,belirtilmiştir.Amahâlâefsanedensafsatadansözediyor."BundansonraYunusNadiBeyşunlarısöyledi:"...Cumhuriyet'ibeğenmeyenkimselervardır.Açıkçasöyleyemediklerinidüşüncelerindebesleyenyaratıklarvardırvebunlariçimizdedirler."...Öyleadamlarınkafasıezilir,efendiler!"YunusNadiBey,RaufBeyvearkadaşlarınıngösteriyaparcasınadavranışlarından,müfettişpaşalarınistifalarındanveMeclis'iniçindeoyunoynanılmayacağındansözettiktensonra,dediki:ÖzelvegizlitertiplerlebazımaksatlarıgerçekleştirebilirizkuruntusunakapılarakveTürkiyeBüyükMilletMeclisi'ninköşesindeoturarakbutürlüşeyleriyapmaksaygısızlıktır.Kabuledemeyiz,efendim.YunusNadiBey,RefetPaşa'yailişerekşunlarısöyledi:"Yüksekmalûmunuzolduğuüzere,RefetPaşaHazretleri,altıyediayönce,basındayeralangösterişliveyersiz...bazıaçıklamavedemeçlerlemilletvekilliğindenistifaetmişlerdir.Garipbirolaydır.Gerekçeolarakeklemişlerdiki,milletvekilliğindençekilmelerininsebebi,karanlıkodada,yalnızarkadaşlarıarasındabirmillîandmıne,birşeyvarmış.Oradatoplananarkadaşlarıişbaşınagetirecekmiş.Efendim,çokmerakettimbuişi."

AfyonkarahisarMilletvekiliAliBey,yerindensözekarıştıve:"Yanigenerallerhükûmeti"dedi.YunusNadiBey:"Çokmerakettimbuişi:"diyereksözünedevamettivedediki:"Teşkilât-ıEsasiyeKanunuvardır.Cumhuriyetkurulmuştur.Hükûmetinnasılteşkiledileceğioradayazılıdır.BütünbunlarıidareedenbirTürkiyeBüyükMilletMeclisivardır.Hayır,bunlaryeterlideğildir.İstenirki,RefetPaşamilletvekilliğindenistifaetsinvegitsinhükûmetkursun;yakınarkadaşlartoplansın...Nekanaattirbu'""Efendim,dağbaşındamıyız'DemirciEfe'yialıpgelipdehükûmetmikuracaktı'Meclisyokmudur'Teşkilât-ıEsasiyeKanunuyokmudur'Bunemantıksızcaharekettir."RefetPaşa,YunusNadiBey'ecevapvermeküzerekürsüyeçıktı.Kendisinisavunmayaçalışırken,RaufBeyiIearalarındabirfikirbirliğiolduğundan,RaufBey'insöylediğiherşeyinonunhesabınadakaydedilmesigerekeceğindensözettiktensonra:"İkiaskermilletvekilininMeclis'edönmeleriniistemişsem,acabaÇin'deolduğugibibircumhuriyetimiyapmakistemişolurum'"dedi.RefetPaşa'nınsözlerine,birçokmilletvekilioturduklarıyerdenkısacevaplarvermeyebaşladılar.Hemenhemenkarşılıklıtartışmalarınyapıldığıbirkonuşmaoldu.Nihayet,kürsübaşkabirmuhalifkonuşmacıyabırakıldı.BundansonrakürsüyeçıkanMahmutEsatBey(İzmir),"...Günlerdenberisürmekteolanvesonubirtürlügelmeyengörüşmelereneinkılâbınvenedemilletintahammülüvardır"dediktensonradurumuninkılâpadına,inkılâbıilerigötürmekadınahükûmetidüşürmek"tenibaretolmadığınıbelirtti.MahmutEsatBey,herşeydenöncegidilecekyollarınbelirtilmesigerektiğini,otakdirdedahasamimîvedahakesinolarakyürünebileceğinisöylediveRaufBey'ingörüşünetenıasederekşöylebirdeğerlendirmeyaptı:"Millîhâkimiyetbaşkabirkonudur.Cumhuriyet,meşrutiyet,mutlakiyetrejimleriveistibdatdahabaşkakonulardır.Bunlardanbirkısmıdevletşekilleridir.Diğerlerimilletiradesininkullanılmasıveuygulanmasıdır.Budörtşekiliçinde,millîhâkimiyetinçeşitliyollarlauygulandığınıgörüyoruz.Hattâbirparçaistibdatşeklindebilevardır.Meşrutiyettebirazdahafazla,Cumhuriyet'tedahafazla.Bundandolayı,buradaikişeyibirbirinekarıştırmamakgerekir,MillîhâkimiyetCumhuriyet'ingelişmesinineseridir,denemez.Çünkümillîhâkimiyet,şekildeğildir.Ruhveözmeselesidir."MahmutEsatBey,RaufBey'inşahsîgörüşdiyeortayaattığısözlerüzerinde,gerektiğikadardurduktansonra:"Türkinkılâbıyükseliyor."Ancak,buinkılâbısür'atlehedefine,milletçebeklenenhedefineulaştırabilmekiçin,biranöncegerçekdurumunaçıklıkkazanmasılâzımdır.Türkmilleti,ortada,demokrasiadınaçekilmişbirkılıçgibi,bunubeklemektedirsözleriylekonuşmasınasonverdi.Bundansonra,AdaletBakanıNecativeMillîEğitimBakanıVasıfBey'ler,muhalifkonuşmacılarınsorularınauzunkonuşmalaryaparakcevapverdiler.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYIRIZANURBEY'İNARNAVUTLARITÜRKLÜĞEKARŞIAYAKLANDIRMAYAÇALIŞANLARDANBİRİOLDUĞUANLAŞILDIMaliyeBakanı,MustafaAbdülhâlikBey,konuşmasınabaşlamadanönce,RızaNurBey'den,zabıttakisözlerindenbazılarınınaçıklanmasınıistedi.RızaNurBey,Yanyalı'larınTürklüğünüşüpheligösterecekşekildesözlersöylemişti.AbdülhâlikBey,RızaNurBey'indüşüncesindekiyanlışlığışöyledüzeltti:DoktorBeyaltıyüzyılönce,ArnavutluğunbirparçasıolanYanya'yagidenatalarımınoradabıraktıklarıtorunlarınıbaşkabirsoydanmışgibigöstererekonlarıithamediyor.Hemdekim'Maaleseföylesavgıdeğerbirarkadaşımki,altıyıldanberimutaassıpbirmilliyetçiolmuştur.Dahaönceöyledeğildi.Kendisidahaiyibilirler.Ben,oYanyalıdedikleriadam,Türklükiçinsilâhlasavaşırkenkendileritamtersine,Arnavutları

"Türklüğekarşı"ayaklansınlardiyekışkırtmıştır.GerçektendeRızaNurBey'insiyasîhayatındabirçokmücadelelerekatıldığıbiliniyordu.Budurumu,milliyetçiolarakMilletMeclisidevrinde,onahizmetveçalışmaalanlarıgösterilmesineengelsayılmamıştı.Fakat,TürklerinRumeli'dençıkarılmasıgibi,herTürk'ünkalbindesonsuzveunutulmazbiracıyaratanbüyükfelâketolayındaaşırımilliyetçiRızaNurBey'in,ArnavutâsıleriylebirlikteTürklerekarşıçalıştığınıbilmiyorduk.BudurumanlaşılıncaBüyükMilletMeclisi'nihayretvedehşetkapladı.BundansonraMaliyeBakanıötekikonularüzerindekiaçıklamalarınageçti.OnunarkasındanTarımBakanıŞükrüKayaBeysözaldı.ŞükrüKayaBey,özellikleTarımBakanlığı'nıtenkitedenbirkonuşmacıyacevapverdiveziraatişleriningüzelcümleler,güzelsözlervegüzelmantıklarlagizlenecekbirşeyolmadığınıaçıkladıktansonra:Butoprağayazılanbireserdir.Onunsayfalarıaçıkveherkestarafındanokunmaktadır"dediveilâveetti:"KalkıpdayüceMeclis'inhuzurunda,şöyleyapıldı,böyleyapıldıgibidemagojiyapılabilirmi'Bunecür'ettir'"TicaretBakanıHasanBeyveBayındırlıkBakanırahmetliSüleymanSırrıBey'densonrakonuşmasırasıDışişleriBakanlığı'naveBaşbakanlık'ageldi.Efendiler,BaşbakanİsmetPaşa,gensorunungenelolmasınıteklifettiğigündensonra,görüşmelerekatılamayacakkadar,hastalanmış,yatıyordu.MillîSavunmaBakanıKâzımFaşa,İsmetPaşaadınakürsüyeçıkarakgerekenaçıklamalarıyaptı.Artıkgensorugörüşmelerinesonvermezamanıgelmişti.Görüşmeyeterliğikabuledildiktensonra,FeridunFikriBey'inMeclissoruşturmasıönergesireddedildi.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYIBÜYÜKMİLLETMECLİSİ'NİNİSMETPAŞAKABİNESİ'NEGÜVENOYUVERMESİMUHALİFKALEMSAHİPLERİNEDAHANELERYAZDIRDI19oyakarşı148oylaİsmetPaşaHükümetigüvenoyualdı.Birkişideçekimserkalmıştı.Efendiler,Meclis'teyenilmişolanlarıngazeteciarkadaşları,busonucuelbettehiçbeğenmediler.Dahaküskünveinatçıbirşekildehücumlarageçtiler.9KasımtarihliVatangazetesininbaşmakalesi:"Bugünküidareşekli,adınagöremillihakimiyetinenyüksekşekliolmuştur.Fakathükûmetçilerinzihniyetibirazkazılsa,hemenhiçdeğişmemişolduğugörülür"ve:"Bugüngericikelimesiyenidensıksıkkullanılırolmuştur"şeklindetenkitlerledoludur.10KasımtarihliVatan'ın"MeydanMuharebesi'ninNeticesi"başlıklıbaşmakalesindeTimurlenk'infilhikâyesitekrarlandıktansonra,Hükûmet'idüşürmeyeçalışanlarıniyihareketedemediklerindenyakınanşudüşünceleryeralıyordu:"Ankara'dailkgensorugörüşmeleribaşladığızaman,ortadatenkitçi,azimlibirçoğunlukvardı.""Tenkitçilerbudurumuidareedemediler.'Teşkilâtsızkimselerolaraktekertekertenkitlerdebulundular.""Tekertekeryapılantenkitlerbile,sağlamölçülerleyürütülemedi.Gensorugenelleşince,tatilzamanındakinotdefterleriniaçanolmadı.Enkeskintenkitçilerbile,dillerininaltındakinisöylemektençekindiler.Makalesahibi,duruma,politikacılıkaçısındanbakarak,diyorki:"Hükûmetçilerinmükemmelbirayarlamailevebaşındansonunakadariyidüşünülmüşbirplânlahareketettiklerigörülür."Burada,insanınmakalesahibineşöylebirsorusoracağıgeliyor:Milletinkaderininsorumluluğunuellerinealdırmakistediğinizkimseler,aylarcaveaylarcahazırlandıktanveİstanbul'dakiarkadaşlarıyladauzunboylugörüştüktensonra,sizinde

belirttiğinizgibi,dillerininaltındakinisöylemektençekinecekkadarkendilerinegüvenemezlerse,toputopuondokuzbuçukkişininMeclis'tekihareketinibirleştiremeyecekkadargüçsüzolurlarsa,bukimselerindevletinbaşınageçmeyelâyıkolduklarıdüşünülebilirmi'Efendiler,Tanrı'nin"Mirsad-ıİbret"sütunundandabirkaçcümleokuyacağım.Busütunudolduranyazar,bütünmemleketMeclis'ingenelgörüşünüseyrettiriyorveona:"Eyvah!Budaötekilergibiçıktıdedirtiyor."Pusuyayatanbuyazar,kulağınaşusözlerinfısıldandığınıdaişitiyor:"..Eskiyıkıntılarlayapılanbirbinadanneumarsınki!..."acaba,buyazılarıyazmışolankimse,ogüngerçektenböylemiduygulanmıştı'Yoksa,buanlamsızsözleri,milletibizekarşıkışkırtmakiçinbilebilemiyazıyordu'İsteröyle,isterböyleolsun,herikisidedoğrudeğildi.ButürlüyazarlarCumhuriyet'ekötülüketmişlerdir.Efendiler,Tevhid-iEfkâr'ında"FaydasızvekıymetsizbirZafer"diyeyazdığıyararsızvedeğersizyazılarıdevamediyordu.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYITERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIVEENHAİNKAFALARINESERİOLANPROGRAMISaygıdeğerEfendiler,komployukonusunuaçıklarkenvekomplonunMeclisiçindekisafhasınıanlatırken,önemsizgibisayılabilecekbazıayrıntılarüzerindedurdum.Bundabenihaklıbulacağınızıumarım.Hatıragelirki,herhükûmet,herzamanbugensoruönergesiilesorguyaçekilebilir.Birgensoruyabukadarönemvermekdoğrumudur'Arzetmeliyimki,sözkonusuolangensorunormalbirgensorudenildi.Hazırlanankomplonunözelbirsafhasıydı.Bugensorusahnesindensonradırki,muhalifler,maskeleriniatmayamecburedildiler.Bilindiğiüzere"TerakkiperverCumhuriyetFırkası"diyebirpartikurdular.Bupartiningizliellertârafındançizilenprogramınıdaortayaattılar."Cumhuriyet"kelimesiniağızlarınaalmaktanbileçekinenlerin,Gumhuriyet'idoğduğugünboğmakisteyenlerin,kurduklarıpartiye"Cumhuriyet"vehemde"TerakkiperverCumhuriyet"adınıvermişolmaları,nasılciddîyealınabilirvenedereceyekadarsamimîsayılabilir.RaufBeyvearkadaşlarınınkurduklarıbuparti"Muhafazakâr"adıaltındaortayaçıkmışolsaydı,belkibiranlamıolurdu.Fakatbizdendahaçokoumhuriyetçivebizdendahaçokilericiolduklarınıiddiayakalkışmalarıelbettedoğrudeğildi."Parti,dinîdüşünceveinançlarasaygılıdır"ilkesinibayrakolarakelinealankîmselerdeniyiniyetbeklenebilirmiydi'Bubayrak,yüzyıllardanbericahilleri,bağnazlarıvehurafelereinananlarıkazdıraraközelçıkarlarsağlamayakalkmışolanlarıntaşıdıklarıbayrakdeğilmiydi'Türkmilleti,yüzyıllardanberi,sonugelmeyenfelâketlere,içindençıkabilmekiçinbüyükfedakârlıklarıngerekliolduğupisbataklıklara,hepbubayrakgösterilereksürüklenmemişmiydi:Cumhuriyetçiveyenilikçiolduklarınızannettirrnekisteyenlerin,yinebubayraklaortayaatılmaları,dinîbağnazlığıcoşturarak,milleti,Cumhuriyet'e"ilerlemeyeveyenileşmeyekarşıkışkırtmakdeğilmiydi'Yeniparti,dinîdüşünceveinançlarasaygıperdesialtında:"BizHilâfet'iyenidenisteriz;bizyenikanunlaristemeyiz;bizeMecelleyeterlidir;medreseler,tekkeler,cahilsoftalar,şeyhler,müritlerbizsizikoruyacağız;bizimlebirlikteolunuz!Çünkü,MustafaKemal'inpartisiHilâfet'ikaldırdı.İslâmiyet'ezararveriyor;sizigâvuryapacak,sizeşapkagiydirecektir"diyebağırmıyormuydu'Yenipartininkullandığısloganbugericihaykırışlarladoludeğilmiydi'Efendiler,busloganabağlıolanlardanbirinin,çokzamanönce(10Mart1923tarihinde)idamedilmişolanCebranlıKürtHalitBey'eyazdığımektuptakişucümlelerebakınız:"İslâm

dünyasınınebedîliğinisağlayanilkeleresaldırıyorlar.""Bukonudakiaçıklamalarınızıarkadaşlaradaokudum.Hepsiningayretleriniartırdım"Batıyıörnekalmak,tarihimizi,medeniyetimizi,kaybetmeyi"zarurîkılar."...Hilâfet'iyıkmak,lâikbiridarekurmayıdüşünmek,hepİslâmlığıngeleceğinitehlikeyesokacaksebepleriyaratmaktanbaşkabirsonuçveremez.Efendiler,olaylarveolupbitenlerortayakoyduveispatettiki,"TerakkiperverveCumhuriyetFırkası'nınprogramıenhainkafalarıneseridir.Buparti,memlekettesuikastçıların,gericilerinsığınağıveümitlerinindayanağıoldu.Dışdüşmanların,yeniTürkDevleti'nikörpeTürkCumhuriyeti'niyıkmayıhedefalanplânlarınınkolaylıklauygulanmasınayardımetmeyeçalıştı.Tarih,(gizlimaksatlarlahdzırlanmış,genelvegericinitelikteki)Doğuisyanınınsebepleriniinceleyiparaştırdığızaman,onunönemlivebelirlisebepleriarasında"TerakkıperverCumhuriyetFırkası'nındinîkonulardaverdiğisözleri,doğuyagönderdiğisorumlusekreterininkurduğuörgütüveyaptığıkışkırtmalarıbulacaktır.Hatıradefterini"fazladanvegecekılınannamazlar'ınsevabınıanlatanhadislerledolduranbusorumlusekreter,doğuillerimizdedinîkışkırtmalardabulunurken,partisininprogramınıuygulamıyormuydu'Mâsumhalka,beşvakitnamazdanbaşka,geceleridefazlanamazkılmayıvaazvenasihateden,belkideömründehiçnamazkılmamışolanbirpolitikacıolursa,buhareketinhedefianlaşılmazolurmu'Efendiler,yaptığımızinkılâbıngenişliğivebüyüklüğükarşısındaeskihurafelerinvemüesseselerinbirerbireryıkılışınıgörenbağnazvegericiunsurlar,"dinîdüşünceveinançlarasaygılı"oıduğunuilânedenbirpartiyeveözelliklebupartininiçindeisimleriünyapmışkimseleredörtellesarılmazlarmı'Yenipartikurankimselerbugerçeğikavramışdeğillermidir'Ohalde,ellerinealdıklarıdinbayrağıile,milletvememleketinereyegötürmekistiyorlardı'Böylebirsoruyaverilmesigerekencevaptaiyiniyet,gailet,kayıtsızlıkgibisözler,memleketiileriyegötüreceğimdiyeortayaatılanbirpartininilerigelenleriiçinmazeretsayılamaz!Efendiler,yenipartikendineadolarakseçtiği"Terakkî"ve"Cumhuriyet"kelimelerinintamtersiolananlamlarlagelişmiştir.Bupartininliderleri,gericileregerçektenümitvekuvvetvermiştir.Bunaörnekolarakarzedeyim:Erganı'de,âsîlerinvaliliğinikabuledenvesonraasılmışolanKadri,ŞeyhSaid'eyazdığıbirmektupta:"MilletMeclisi'nde,KâzımKarabekirPaşa'nınpartisi,şeriathükümlerinesaygılıvedindardır.Bizeyardımcıolacaklarınaşüpheetmem.Hattâ,ŞeyhEyüp'ünyanındabulunansorumlusekreterleri,partinintüzüğünügetirmiştir..."diyor.ŞeyhEyüpdeyargılanmasısırasında:"Dinikurtaracaktekpartinin,KâzımKarabekirPaşa'nınkurduğupartiolup,şeriathükümlerineuyulacağının,partitüzüğündeilânedildiğini"söylemiştir.Efendiler,"Terakkiperver"ve"Cumhuriyet"kelimelerinikullanarak,bizevemilletinaydınlarınakarşıdinbayrağınıgizlemeyeçalışanların,memlekettegenelbirgericilikveayaklanmayayolaçmakiçiniçeridevedışarıdatürlüdüzenvekışkırtmalarlauğraşanlarınvarlığındanhabersizolduklarıdüşünülebilirmi'Yenipartiyegirenlerinbütünüyelerîsözkonusuolmasabile,dinîvaatleribaşarıyaulaşmanınenetkiliunsurlarısayanvebununlailgilisloganıtüzüklerinedekoymuşolankimselerin,şahıslarımızavememleketekarşıyöneltilmişolansuikastlerdenhabersizolduklarıkabuledilemez!Diyelimki,bunlarınisyanınpatlakvermesindenaylarcaönce,memleketinşurasındaburasındayapılangizlitoplantılardan,"Cemiyet-iHafiye-iİslâmiye"teşkilâtından,İstanbul'daNakşıbendişeyhlerininyaptığıtoplantıda,hazırlanacakayaklanmayayardımiçinsözverildiğindenvenihayetmillîsınırlarımızındışındabulunupdaDoğuisyanınıkışkırtanlarınbildirilerinde,KâzımKarabekirPaşa'nınpartisindenümitlesözedildiğindenhaberleriolmadığınıdüşünelim.Ancak,Bunların,FethiBeyHükûmetizamanında,doğrudandoğruyaFethiBeyvasıtasıylakendilerine,partilerininzararlı,isyanvegericiliğikışkırtıcıbirdurumvenitelikte

olduğubildirildiğizamanolsun,gerçeğigörüpanlamalarıgerekmezmiydi'Hükûmetinvebenimtertemizdüşüncelerleyaptığımızbuuyarmalardansonraolsun,gerçeğikavrayıponauymalarıbeklenirdi.Onlartamtersine,budefada"dinîdüşünceveinançlarasaygılıyız"sloganınıbüsbütünzıtbiranlamdayorumlamayakalkıştılar.Sözde,busloganla,herdininveherdindenolanlarındüşünceveinançlarınasaygılıolduklarınıbelirtmek...genişölçüdehürriyetçiolduklarınıanlatmakistiyorlarmış...Efendiler,böylebirtutumadürüstvesamimîdirdenemez!Politikadünyasındabirçokoyunlargörülür.Fakat,kutsalbirülkününkendiniortayakoyduğuCumhuriyetrejimine,çağdaşyenileşmeyekarşı,cahillik,bağnazlıkvehertürlüdüşmanlıkayağakalktığızaman,özellikleyenilikçivecumhuriyetçiolanlarınyeri,gerçektenyenilikçivecumhuriyetçiolanlarınyanıdır.Yoksagericilerinümitvefaaliyetkaynağıolansafdeğil...NeolduEfendiler'HükûmetveMeclisolağanüstütedbirleralmayıgerekligördü.Takrîr-iSükûnKanunu'nuçıkardı.İstiklâlMahkemeleri'nikurdu.Ordununsavaşahazırsekizdokuztümenini,uzunzamanisyanıbastırmaküzeregörevlendirdi."TerakkiperverCumhuriyetFırkası"denilenzararlısiyasîkuruluşukapattı.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYICUMHURİYETDÜŞMANLARININSONALÇAKCATEŞEBBÜSLERİBütünbuyapılanlar,elbetteCumhuriyet'inbaşarısıilesonuçlandı.Âsîleryokedildi.FakatCumhuriyetdüşmanları,büyükkomplonunbütünsafhalarıilesonbulduğunukabuletmediler.Alçakcasınasonbirteşebbüsegiriştiler.Buteşebbüslerİzmirsuikastıolarakkendinigösterdi.Cumhuriyetmahkemelerininezicipençesi,budefadaCumhuriyet'isuikastçılarınelindenkurtarmayıbaşardı.

İÇİNDEKİLER|CUMHURİYETEKARŞIİÇMUHALEFET,PAŞALARMÜCADELESİVETERAKKİPERVERCUMHURİYETFIRKASIOLAYIMEMLEKETTEHUZURVEGÜVENLİĞİSAĞLAMAKİÇİNUYGULANANOLAĞANÜSTÜTEDBİRLERİNİYİSONUÇLARISaygıdeğerEfendiler,durumunciddîleşmesiüzerine,hükûmetçeolağanüstütedbirleralınmasıgerektigiyolundakigörüşümüzüilkdefaortayakoyduğumuzzaman,bunuiyikarşılamayanlarvardı.Takrîr-iSükûnKanunu'nuveİstiklâlMahkemeler'inibirbaskıvasıtasıolarakkullanacağımızdüşüncesiniortayaatanlarvebutiüşünceyibenimsetmeyeçalışanlaroldu.Şüpheyokki,zamanveolaylar,bunefretvericidüşünceyiaşılamayaçalışanları,elbetteutanılacakbirdurumadüşürmüştür.Biz,alınanfakatkanunîolanbuolağanüstütedbirleri,hiçbirzamanvehiçbirşekildekanununüstüneçıkmakiçinbirvasıtaolarakkullanmadık.Aksine,memlekettehuzurvegüvenliğisağlamakiçinuyguladık.Bizotedbirleri,milletinmedenîvesosyalalandakigelişmesindeyararlıkıldık.Efendiler,aldığımızolağanüstütedbirlerinuygulanmasınagerekkalmadığıgörüldükçe,onlarınuygulamadankaldırılmasındatereddütedilmemiştir.Nitekim,İstiklâlMahkemeleri,zamanındakaldırıldığıgibi,Takrîr-iSükûnKanunudayürürlüksüresininsonunda,yenidenBüyükMilletMeclisi'ninincelemesinesunuldu.Meclis,Kanununbirsüredahayürürlüktekalmasınıgereklibulmuşsa,elbette,bumilletinveCumhuriyet'inyüksekyararlarıiçindir.YüceMeclis'inelimizeistibdatvasıtasıvermegayesigüderekböylebirkararaldığıdüşünülebilirmi'Efendiler,Takrîr-iSükûnKanunu'nunyürürlükteveİstiklâlMahkemeleri'ninfaaliyette

bulunduğusüreiçindeyapılanişlerigözönünegetirecekolursanız,Meclis'invemilletingüvenveitimadınıntamamenyerindekullanılmışolduğukendiliğindenanlaşılır.Memleketteçıkarılanbüyükisyanvehazırlanansuikasttertipleribastırılaraksağlanangüvenlikvehuzur,elbettebütünmilletçememnunluklakarşılanmıştır.Efendiler,milletimizinbaşınagiymekteolduğu,cahillik,gaflet,taassup,yenilikvemedeniyetdüşmanlığınınbelirginişaretigibigörünenfesiatarak,onunyerinebütünmedenîdünyacabaşlıkolarakkullanılanşapkayıgiymekveböylece,Türkmilletininmedenîtoplumlardanzihniyetbakımındandahiçbirayrılığıbulunmadığınıgöstermekkaçınılmazoluyordu.Bunu,Takrîr-iSükûnKanunuyürürlükteikenyaptık.Bukanunyürürlükteolmasaydıyineyapacaktık.Fakat,buuygulamada,kanununyürürlükteoluşudakolaylıksağlamışoldudenirse,bu,çokdoğrudur.GerçektendeTakrîr-iSükûnKanunu'nunyürürlükteolması,bazıgericilerin,milletigenişölçüdezehirlemesinemeydanvermemiştir.Gerçi,birBursaMilletvekili,yasamagöreviboyunca,hiçbirzamankürsüyeçıkmamışvehiçbirzamanMeclis'temilletinveCumhuriyet'inçıkarlarınısavunmakiçinağzınabirtekkelimebilealmamışolanBursaMilletvekiliNurettinPaşa,yalnızşapkagiyilmesininaleyhineuzunbirönergevermişvebunusavunmakiçinkürsüyeçıkmıştır.Şapkagiydirilmesinin"temelhaklara,millîhakimiyetevekişidokunulmazlığınaaykırıbirişlem"olduğunuiddiaetmişvebunun"halkauygulanmamasınısağlamaya"çalışmıştır.Ancak,NurettinPaşa'nın,milletkürsüsündenalevlendirmeyibaşarabildiğitaassupvegericilikduygularısonundabirkaçyerde,odayalnızbirkaçgericinin,İstiklâlMahkemeleri'ndehesapvermeleriylesöndü.Efendiler,tekkevezaviyelerle,türbelerinkapatılmasıvebütüntarikatlarla,şeyhlik,dervişlik,müritlik,çelebilik,falcılık,büyücülükvetürbedarlıkv.b.birtakımünvanlarınkaldırılmasıveyasaklanmasıdaTakrîr-iSükûnKanunuyürürlükteikenyapılmıştır.Bukonularlailgiliyüriiıtmeveuygulamaların,toplumumuzun,hurafelereinanan,ilkelbirkavimolmadığınıgöstermekbakımındannekadargerekliolduğutakdirolunur.Birtakımşeyhlerin,dedelerin,seyyitlerin,çelebilerin,babaların,emirlerinarkasındansürüklenen,kaderlerinivehayatlarınıfalcılara,büyücülere,üfürükçülere,muskacılarınellerinebırakaninsanlardanmeydanagelmişbirtopluluğabirmilletgözüylebakılabilirmi'Milletimizinkendinehasniteliğiniyanlışşekildegösterebilenveyüzyıllarcagöstermişolanbugibiunsurlarvekuruluşlar,yeniTürkiyeDevleti'ndeTürkiyeCumhuriyeti'ndedevamettirilmelimiydi'Bunaönemvermemek,ilerlemeveyenileşmeadınapekbüyükvedüzeltilmesiimkânsızbiryanılmaolmazmıydı'İştebiz,Takrîr-iSükûnKanunu'nunyürürlükteolmasındanyararlandıkise,butarihîhatâyıbirdahaişlememekiçin,milletimizinalnınıolduğugibiaçıkveakgöstermekiçin,milletimizinmutaassıpveortaçağzihniyetindeolmadığınıispatetmekiçinyararlandık.Efendiler,milletimizinsosyal,ekonomik,kısacasıbütünmedenîişveilişkilerindefeyizlisonuçlarverenyenikanunlarımızda,kadınhakvehürriyetlerinisağlayanveailehayatınısağlamlaştıranMedenîKanundabusözünüettiğimizdevredeçıkarılmıştır.Görülüyorki,bizhervasıtadanyalnızveancakbirtektemelgörüşedayanarakyararlanırız.Ogörüşşudur:Türkmilletinimedenîdünyada,lâyıkolduğumevkieyükseltmek,TürkiyeCumhuriyeti'nisarsılmaztemellerüzerindehergündahaçokgüçlendirmek...vebununiçindeistibdatfikriniöldürmek...

İÇİNDEKİLERTÜRKGENÇLİĞİNEBIRAKTIĞIMEMANETSaygıdeğerEfendiler,sizigünlerceişgaledenuzunveteferruatlınutkum,nihayetgeçmişekarışmışbirdevrinhikâyesidir.Bundamilletimiçinvegelecektekievlâtlarımıziçindikkatveuyanıklıksağlayabilecekbazınoktalarıbelirtebilmişisemkendimibahtiyarsayacağım.

Efendiler,bunutkumla,millîvarlığısonaermişsayılanbüyükbirmilletin,istiklâlininasılkazandığını,ilimvetekniğinensonesaslarınadayananmillîveçağdaşbirdevletinasılkurduğunuanlatmayaçalıştım.Bugünulaştığımızsonuç,asırlardanberiçekilenmillîfelâketlerinyarattığıuyanıklığıneserivebuazizvatanınherköşesinisulayankanlarınbedelidir.Busonucu,'Türkgençliğineemanetediyorum.EyTürkgençliği!Birincivazifen,Türkistiklâlini,TürkCumhuriyeti'ni,ilelebetmuhafazavemüdafaaetmektir.Mevcudiyetininveistikbalininyegânetemelibudur.Butemel,seninenkıymetlihazinendir.İstikbaldedahi,senibuhazinedenmahrumetmekisteyecekdahilîveharicibedhahlarınolacaktır.Birgün,istiklâlveCumhuriyet'imüdafaamecburiyetinedüşersen,vazifeyeatılmakiçin,içindebulunacağınvaziyetinimkânveşerâitinidüşünmeyeceksin!Buimkânveşerâit,çoknamüsaitbirmahiyettetezahüredebilir.İstiklâlveCumhuriyetinekastedecekdüşmanlar,bütündünyadaemsaligörülmemişbirgalibiyetinmümessiliolabilirler.Cebrenvehileileazizvatanınbütünkalelerizaptedilmiş,bütüntersanelerinegirilmiş,bütünordularıdağıtılmışvememleketinherköşesibilfiilişgaledilmişolabilir.Bütünbuşerâittendahaelîmvedahavahimolmaküzere,memleketindahilinde,iktidarasahipolanlargafletvedalâletvehattâhıyanetiçindebulunabilirler.Hattâbuiktidarsahipleri,şahsîmenfaatlerini,müstevlîlerinsiyasiemelleriyletevhidedebilirler.Millet,fakrüzaruretiçindeharapvebîtapdüşmüşolabilir.EyTürkistikbalininevlâdı!İşte,buahvalveşerâitiçindedahivazifen,TürkistiklâlveCumhuriyetinikurtarmaktır!Muhtaçolduğunkudret,damarlarındakiasilkandamevcuttur!

İÇİNDEKİLERRAPOR5Ocak1983tarihindeCumhurbaşkanlığıKöşkü'ndeSayınCumhurbaşkanı'nınBaşkanlığındatoplananMilliKomite'ninaldığıkararlardan7'ncisinde«Atatürk'ünBüyükNutuk'unun»,herkesinanlayacağıbugünküyazıdilineçevrilerekbasımıuygungörülmüş,ancakredaksiyoniçinyenidenteşkiledilecekincelemehey'etinegençöğrencilerdenikikişinindekatılmasıenıredilmiştir.Bukarardoğrultusunda,bağlıolduklarıkurumvekuruluşlarıtemsiletmeküzere;MilliEğitimBakanlığı'ndanTalimveTerbiyeKumluÜyesiM.AkifÖncül,Gnkur.ATASEBaşkanlığı'ndanEmekliKur.Alb.NusretBaycan,TürkTarihKurumu'ndanİsmetParmaksızoğlu,DilveTarih-CoğrafyaFakültesindenÖğretimÜyesiProf.Dr.ZeynepKorkmaz(Nutuk'uyazıdilineçeviren),DilveTarih-CoğrafyaFakültesiYeniTürkDiliAnaBilimDalı'ndanAraştırmaGörevlisiSemaBarutçuveAraştırmaGörevlisiDilekElçin(gençliğintemsilcileri),CumhurbaşkanlığıGenelSekreterliği'ndenArşivUzmanıHüsamettinÜnsalileKutlamaKoordinasyonKurulu'ndanGenelSekreterEm.Gnl.SadriKarakoyunluveGenelSekreterYardımcısıTarihÖğretmeniEmekliÖğretmenAlb.IsmetGönülal'danoluşandokuzkişilikbiruzmanlarhey'etiNutuk'un«İncelemeveRedaksiyonHey'eti»olarak25Ocak1983tarihinden28Şubat1983tarihinekadarKutlamaKoordinasyonKuruluGenelSekreterliğinde(T.B.M.M.)toplanarakçalışmalarınısürdürmüştür.Buçalışmalardaesasolarakaşağıdakigörüşvedüşüncelerevarılmıştır:1'İncelemeiçin,Nutuk'un1927tarihlibaskısıesasalınmıştır.DahaönceKutlamaKoordinasyonKumluBaşkanlığıncabuişiçingörevlendirilenDilveTarih-CoğrafyaFakültesiÖğretimÜyesiTürkDiliProfesörüDr.ZeynepKorkmaz'ınyapmışolduğubaşarılımetinçevirisi

ileKutlamaKoordinasyonKuruluGenelSekreterliğincehazırlanmışolanbelgelercildiyenidenbaştansonakadardikkatlibirincelemeyetabitutulrnuştur.2'Nutuk'takullanılandili,taşıdığıyapıveüslüpözelliklerinikoruyarakbugünküTürkçeyeaktarmakoldukçazordur.EskiyazıdiliylegünümüzTürkçesiarasındabirtakımifadeveüslüpayrılıklarıvardır.Bubakımdaneserinçeviriciside,redaksiyonheyetimizdeNutuk'unaslındakifikiryapısının,tarihideyimlerin,üslüpözelliklerininveakıcılığınkaybedilmemesiiçineldengelentitizliğigöstermiştir.3'«MilliKomite»ninbelirtilenkararıgereğince,hey'etekatılanDilveTarih-CoğrafyaFakültesiYeniTürkDiliAnaBilimDalındanikigençaraştırmagörevlisininredaksiyondakikatkılarıbugünkügençliğinNutuk'udahaiyianlayabilecekbirseviyedeolmasınısağlamıştır.4'Atatürk'ünbüyükbirduyarlıklayazmışolduğu«GençliğeHitabesi»,«Nutuk»muhteviyatınınbirözetivebüyükAtatürk'ünTürkiyeCumhuriyetiniTürkGençliğineemanetettiğibirvasiyetniteliğinitaşıdığından,bubölümeserdeolduğugibibırakılmıştır.5'Biraydanfazlasürenokumaveincelemeilemetinvebelgelercildidikkatlegözdengeçirilerekveyazarlarınındaolurualınarakgereklibazıdüzeltmeleryapılmıştır.Ancak,birinciveikinciciltilebelgelerdenoluşanvehey'etimizceyeryerdüzeltmelerdengeçirilenüçüncücilt,ayrıayrışahıslartarafındanhazırlanmışolduğundan,herüçciltarasındabirdilveüslüpbirliğininsağlanabilmesiiçinüçüncücildinbaskısırasındabirkeredeProf.Dr.ZeynepKorkmaztarafındangözdengeçirilmesıuygungörülmüştür.6'MilliKomiteninemirlerigereği,bubaskıiçin,1927baskısınınmizanpajıgözönünealınmıştır.Bunagöremetinbölümündegeçenharitalarla,MilliMücadeleninbaşlangıcındansonunakadarsürdürülenaskeriharekatsafhalarınıgösterenkrokiler,uygunşekildesıralanmışolupmetinkısımlarınınl'ncive2'ncieiltlerininsonunailaveedilmiştir.Haritalara)19Mayıs1919dakiOsmanlıOrdusu'nunkonuşdurumu,b)SevrAntlaşması'nagöreOsmanlıDevleti'ninparçalanması,(Buikiharital'incicildinsonunakonulacaktır.)c)Askeriharekataaitkrokiler(1)InönüMuharebeleri'ndeikitarafındurumu,(2)SakaryaMeydanMuharebesi(geneldurum),(3)BüyükTaarruz(ikitarafın25Ağustosakşamkidurumu),(4)BaşkumandanMeydanMuharebesi(30Ağustos1922)7'-TürkiyeHaritası(Buharitavekrokiler2'ncicildinsonunakonulacaktır.)8'Resimlera)Atatürk'ün1927baskılı«Nutuk»undakiimzalıportresi(Buresiml'ncicildinbaştarafına

konulacaktır.)b)BüyükMilletMeclisi'ndeNutuk'ıınusöylerken,(Buresim2'ncicildinbaştarafınakonulacaktır.)c)BüyükMilletMeclisiüyeleriNutuk'udinlerken(2ncicilt'teuygunyerekonulacaktır.)d)AtatürkKocatepe'de(BüyükTaarruzsabahı)(2'nciciltteuygunyerekonulacaktır.)9'Bugünküyazıdilineçevrilmişolanmetin,belgeler,haritavekrokilerle,ilgiliresimlerdenoluşanNutukmuhteviyatının,hey'etimizinoybirliğiilealdığıkararlabasılabilirvenesillerboyuyararlanılabilirbirdurumdaolduğutakdirlerinizearzolunmuştur.Bunundışındahey'etimizin,tavsiyemahiyetindegördüğüdiğerhususlaraşağıdaarzveteklifeşayangörülmüştür.a)Nutuk,MilliKomite'nindirektifindebelirtildiğiüzere,ilkdefasındayirmibeşbinnüshaolarakbasılacaktır.HeyetimiztarafındanNutuk'undahaçoksayıdabasılarak,yalnızHarpOkuluöğrencilerinedeğil,bütününiversitevehattaliseöğrencilerinedahaucuzbirfiyatlaverilmesi,köyodalarıveköykitaplıklarıdahilbütünkitaplıklaradağıtımınınyapılmasıuygungörülmüştür.Yenibasımlariçinmalikaynakolarak,MilliEğitimVakfı,SporToto,MilliPiyango,VakıflarGenelMüdürlüğü,TürkiyeBankalarBirliğiveKültürveTurizmBakanlığıfonlarındanyararlanılmasımümkünvefaydalıgörülmektedir.b)BugünekadarAtatürk'ünbüyükNuttık'ukırkbirdefabasılmıştır.Bununsononbaskısındanikisi1981yılında(100.Yılda),MilliEğitim,KültürveTurizmBakanlıklarıtarafındangerçekleştirilmiş,bunundışındakileriseçeşitlikurumvekuruluşlarveşahıslartarafındanbastırılmıştır.Ancakbirçoğu,gerektiğibiçimdeincelenmedeneksikveyanlışlarlaçıkarılmıştır.Nutuk'unbundansonrayapılacakbaskılarında,Prof.Dr.ZeynepKorkmazveKutlamaKoordinasyonKuruluGenelSekreterliğincehazırlanmışolanbunüshanınesasalınmasınınveeserinsatışındaneldeedilecekgelirinAnayasanın134'ncümaddesindekurulacağıhükmebağlanankuruluşlarairatolarakaktarılmasınınuygunolacağıgörüşünevarılmıştır.10'TürkiyeCumhuriyeti'ninkurucusuAtatürk'ünbueserinindevletimizinkuruluşfelsefesiniveCumhuriyetimizinesaslarınıoluşturduğugerçeğindenhareketlebirDevletKitabıolaraknitelendirilmesivebununSayınBaşbakanlıkçadahaönceyapıldığıgibiAlmanca,Ingilizce,FransızcaveArapçayatercümeettirilerekbastırılmasınınsağlanmasıarzveteklifolunur.İşburaporHey'etimiztarafmdandüzenlenmişveokunarakimzaedilmiştir.1Mart1983SadriKarakoyunluKutlamaKoord.KuruluGenelSekreteriHüsamettinÜnsalCumhurbaşkanlığıGen.Sek.TemsilcisiZeynepKorkmazD.T.C.Fak.Öğr.Üyesi

(Prof.Dr.,Nutuk'unÇeviricisi)NusretBaycanGnkur.AtaseBşk.TemsilcisiM.AkifÖncülMilliEğitimBakanlığıTemsilcisiIsmetParmaksızoğluTürkTarihKurumuTemsilcisiIsmetGönülalKut.Koord.KuruluGen.Sek.Yard.SemaBarutçuD.T.C.FakültesiTemsilcisiDilekElçinD.T.C.FakültesiTemsilcisi