Kwartalnik Sarmacki 2(4) 2013

7/29/2019 Kwartalnik Sarmacki 2(4) 2013

1/28


2/28

HISTORIA

Marcin Czaja Symbolika ydowska w ceremoniale koronacyjnym krlw polskich na podstawie Ordo coronandi regis

Poloniae (wedug wydania Stanisawa Kutrzeby)_____________5Marta Machowska Ferdynand Magellan i jego wielka wyprawa _______________________18

Jacek Knopik Czy to ju sport? Turniej rycerski w XVI wieku. Widowisko publiczne i polityczne_____28WYWIAD

Grzegorz Szymborski rozmawia z Janem Korwin-Mikke Zaginione rady Kalimacha_______________________36OPOWIADANIE

Grzegorz Szymborski Nieuchwytny _______________________40

KONIEC KOCW

ukasz Grka Wilcze prawo _______________________52

s pi s tresc i

KWARTALNIK SARMACKI nr 2(4)/2013 (czerwiec-sierpie)

Redaktor naczelny: Dominik Robakowski [email protected]

Zastpca redaktora naczelnego: Marta Machowska [email protected]

Redaktor techniczny: Agnieszka Kurasiska [email protected]

Redakcja:ukasz Grka, Grzegorz Szymborski

Projekt okadki: Agnieszka Kurasiska

Strona internetowa: www.sarmacki.mixxt.com

Kontakt do redakcji: [email protected]

Zapraszamy do wsppracy i publikowania na naszych amach. Szczegy na stronie internetowej.

Kolejny numer Kwartalnika ukae si we wrzenia 2013 ro ku.

,

o ju rok!

Drodzy Czytelnicy Kwartalnika,

nawet si nie obejrzelimy, a min ju rok od k iedy ukazuje si nasze (i jak wci zaznaczamy wasze)czasopismo. Cho to jubileusz nieduy, a skromno kae nam nie dostrzega plusw naszej dziaalnoci, czas na mae podsumowanie mijajcego roku.

Zacznijmy jednakab ovo i nie obdzie si tutaj bez osobistych wynurze. Kwartalnik jest bowiemhybryd dwch moich zainteresowa historii i et nologii. Przez cay okres studiowania zachodziemw gow jak mona poczy te dwie, n ie zawsze idce w parze, nauki a ycie (a raczej promotor) zmusi mnie w kocu do wyboru pracy licencjackiej. Los chcia, e dzie wczeniej odwiedziem stronPortalu Sarmackiego i na zowieszcze pytanie pana doktora o temat, wyrzuciem z siebie pierwsze coprzyszo mi na myl. ak zrodzi si pomys na prac o dzisiejszych Sarmatach. Co prawda, z perspek

tywy czasu uwaam j za niezwykle amatorsk i nudn, to jednak pozwolia mi ona na dokadniejszeprzyjrzenie si problemowi i tak, oprcz niezwykle uczonych, akademickich wnioskw, narodzi si

jeszcze jeden, o wiele bardziej praktycznym Sarmatom trzeba czasopisma!

atwo powiedzie, trudniej zrobi. Wszak zdyem si ju dowiedzie, e takie prby miay ju miejsce i nie koczyy si dobrze. Bra sarmacka jest bowiem kapryna, a co najwaniejsze rna i cikostworzy czasopismo, ktre zadowolioby wszystkich. Dodatkowo, nie wiedzia em czy znajd si osoby, ktre bd chciay wsppracowa wszak nie kady Sarmata musi miowa piro. Niemniej, cbyo do stracenia. Pocztki istotnie by y karkoomne w skrzy nce pocztowej zamiast listw przewalay si westernowe krzaki ry jerychoskiej, a prol na n ie mg przebi popularnoci mionikwsudaskiej ceramiki. Na szczcie, stan ten nie trwa dugo, a Panowie Bracia ochoczo odpowiedzielina wici. Dalej wszystko si ju jako potoczyo i miejmy nadziej, e bdzie si toczy jak Pan Brat posporej porcji miodu.

Co nam si udao przez ten rok? Przede wszystkim myl, e stworzylimy wszyscy razem do ciekawe czytado. Przyznam szczerze, e dojrzao niektrych tekstw, ktre miao mona by dru kowaw najwikszych tygodnikach, nie raz mnie zadziwia. Owszem, poziom naszych artykuw nie zawsze

jest rwny zdarzaj si gorsze i lepsze. Niemniej wynika to z zaoenia, e przed nikim nie zamykamy drzwi. Nie wane czy jeste licealist czy proesorem jeli twoje serce bije po sarmacku masz takiesame prawo do wyraania swojej opinii. o chyba te nasz wany wkad w Sarmacj. Cieszymy si,e Kwartalnik pozwoli tak wielu osobom na publikowanie tekstw. Cieszy nas take to, e jestemyw wiadku sarmackim czasopismem ju rozpoznawalnym. Kolejnym powodem do radoci jest podjcie wsppracy z Hi storykonem (wczeniej te z Portalem Sarmackim) dziki czemu nasze teksty mogdociera do jeszcze wikszej liczby osb.

A c po stronie minusw? Nadal jest wiele spraw nad ktrymi winnimy popracowa. Wypada namprzeprosi za wszystkie wpadki i opnienia. Jestemy amatorami, a kady z nas ma na gowie wieleinnych obowizkw, ktre skutecznie wpywaj na nasze roztargnienie. Wiem, e czeka co kwartana nowy numer i z pewnoci mog Was irytowa opnienia, ale pracujemy wolontariacko. Nieudaje nam si (gwnie z braku czasu) konsolidowa rodowiska czytelnikw mamy nadziej, e udasi zrobi sarmackie spotkanie na jesieni. Zorganizowanie stowarzyszenia przy Kwartalniku mogobyusprawni nasz prac i otworzy j na nowe kierunki dziaania. Szkoda, e zarwno my jak i czczytelnikw nie wyk azuje si jeszcze naleyt akt ywnoci. Niemniej, moe po prostu potrzeba jeszcze troch czasu?

Jaki by mijajcy rok dla Sarmacji? Myl, e do udany. Co prawda, nie pojawio si zbyt wiele teks


3/28

5

tw mwicych o neosarmatach, a przecitny Kowalski wie o nas tyle, co Roch Kowalski o Pani Kowalskiej, jednak jest wiele in nych czynnikw, ktre sprawiaj, e o Sarmacji si mwi. W czasie mijajcegoroku najgoniej byo chyba o Bitwie pod Wiedniem, ktra cho nie jest lmem wybitnym, narobiasporego zamieszania. Podobnie gono jest o akcji Husaria przed Paac, ktra miejmy nadziej zakoczy si sukcesem. Ciesz tak e wiadomoci o nowych albumach muzycznych (Pospolite Ruszenie) czygrach (Zygmunt August), ktre nawizuj do kultury sarmackiej. Reaktywowa si krakowski Merkuriusz. Dodatkowo sezon rekonstrukcji zapowiada si niezwykle i nteresujco.Co bdzie dalej? Na pewno Kwartalnik :) Nie ukrywam, e przyda nam si pewnego rodzaju odnowa o jej ksztacie dowiecie si z naszego prolu na acebooku. Chcemy, aby Kwartalnik w wikszymstopniu zaj si analiz enomenu sarmackiego czeka nas wic zwrot w stron antropologii. Pojawisi take dodatkowe stae kolumny. Szczegy jednak przed nami.Otrzymalimy przychyln recenzj poprzedniego numeru od pana pro. dr hab. Bogdana Roka z Uniwersytetu Wrocawskiego. Serdecznie za ni d zikujemy i publikujemy j poniej.Z caego serca pragn podzikowa wszystkim autorom tekstw, czonkom redakcji, ktrzy w ykonujkawa wietnej roboty. Zachcam do sentymentalnej podry i przejrzenia starych wyda Kwartal

nika. Mam nadziej, e teksty z tego, jake gorcego (zaliczenia, prace dyplomowe, sesja!) numeru,przypadn Wam do gustu.

Dominik Robakowskiredaktor naczelny Symbolika ydowska

w ceremonialekoronacyjnymkrlw polskichna podstawieOrdo coronandiregis Poloniae

(wedug wydania Stanisawa Kutrzeby)

Marcin CZAJA

Cornelis de Vos, Koronacja Salomona, ok. 1630 r.; fragment

Wikipedia.org

historia

Kolejny 3 numer pisma Sarmacki Kwartalnik przynosi wiele interesujcych treci na temat sarmatyzmu jakoszeroko rozumianego zjawiska kulturowego i innych interesujcych inormacji na temat szerzej rozumianejepoki staropolskiej. Ciekawe s choby rozwaania na temat pojmowania sarmatyzmu we wspczesnej pienihistorycznej w artykule Justyny Kulczyckiej. Warto pochyli si nad artystyczn wizj sarmatyzmu i wska-za na bardzo wiele uproszcze w pojmowaniu kultury staropolskiej. Podobnie ciekawe s rozwaania JackaSzymali nad wspczesnym rozumieniem dramatycznych wydarze dziejw Rzeczypospolitej poowy XVII w.w flmie polskim. Warto tu zwrci uwag na rnego rodzaju manipulacje w kreowaniu artystycznej wizji dzie-jw. W oparciu o szeroko interpretowan historiograf ostatnich lat przedstawiono w omawianym numerzekwartalnika problematyk skomplikowanej oceny panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego (Jakub Wit-czak), jak i problematyk dziejw armii polskiej w pierwszej poowie XVIII w. (Grzegorz Szymborski). Ciekawes wreszcie rozwaania nad zoonoci polskiej tolerancji religijnej (Leszek Bober). Prezentowane artykuyprzygotowane zostay z du modziecz werw, dobrze jednoczenie wykorzystuj obszern historiograf,dajc wyranie okrelony obraz analizowanej epoki.Naley te podkreli starann opraw ilustracyjn Kwartalnika. Wiele rycin zostao bardzo starannie dobra-nych do drukowanych tekstw.

pro. dr hab. Bogdan Rok


4/28

6 7

Z archiwum kapituy gnienieskiej i krakowskiejpochodz dokumenty, w ktrych zawarte s orda(porzdki, ormuy) ceremoniau koronacyjnegokrla i krlowej Polski z wiekw: XIII, XIV, XV,XVI i XVIII1. Owe orda koronacyjne, wzorowane na ordo koronacyjnym krlw czeskich, wpisuj si w cay katalog rytuaw zaczerpnitych dopolskiej tradycji monarchicznej z modelu monarchii zachodnioeuropejskiej2 (g. za porednictwemCzech)3.Koronacja wadcy naleaa do najwikszych uroczystoci pastwowych i kocielnych w monarchiach europejskich. W ceremonii uczestniczylinajwysi dostojnicy wieccy i kocielni. Uznawanabya za sakrament w monarchiach rzymskokatolickich i luteraskich4. Od czasw krlestw barbarzyskich w Europie aciskiej przyja orm obrzdu religijnego, ktry wczony w kanon liturgiiKocioa, czyni osob krla uwicon. Genezaceremonii koronacji siga Starego estamentu,z ktrym w redakcji w. Hieronima zapoznaa siEuropa redniowieczna.W tekcie Ordo coronandi, znajdujemy wiele bezporednich i porednich nawiza do tradycji biblijnej, ktrych odnonie Starego estamentu jest

1 Ordo coronandi regis Poloniae, wyd. StanisawKutrzeba, Archiwum Komisji Historycznej, t. XI,Krakw19091913, 133216 (I Ordo coronandi regis Poloniae saeculiXIII ex codice capituli Gneznesis, s. 148; II Ordo coronandiregis Poloniae saeculi XIV ex codice capituli Cracovensisis ,s. 155; III Ordo coronandi regis Poloniae saeculi XIV, s. 161;oraz Ordo coronandi regis Poloniae saeculi XVI , s. 174; Ordocoronandi regis Poloniae saeculi XVIII , s. 194208).2 Ordo coronandi..., s. 134. O tym, czym ceremoniakoronacyjny polski rni si od ceremoniauzachodnioeuropejskiego, tame, s. 142.3 Carolus IV (13161378), Ordo ad coronandumregem Bohemorum et Ordo ad benedicendam reginam(Krnungsordo fr den Knig von Bhmen und

Weiheordo fr die Knigin), Repertorium Fontium 3,146,PND118560085, Bayerische Staatsbibliothek Mnchen(Bawarska Biblioteka Narodowa, Monachium); JiCibulka, esk d korunovan a jeho pvod, Praga1934, s. 7698; Ji Emler, Spisov csae Karla IV., Praga1878, s. 71108; O zwizkach ordo polskiego z tradycjczesk: Zbigniew Dalewski, Ceremonia koronacyjnykrlw polskich w XV i pocztkach XVI wieku; KwartalnikHistoryczny 34 (1995), s. 3940. Cho ordo WadysawaWarneczyka zostao zarzucone po mierci modegokrla, zostao przywrcone i utwierdzone w polskimrytuale koronacyjnym za spraw jego brata, kardynaaFryderyka Jagieloczyka; Dalewski, Ceremonia..., s. 59.4 Charles A. Gieschen, Sacramental theology in theBook of Revelation (Teologiczna wykadnia sakramentww Apokalipsie), Concordia Theological Quarterly 67(2003), s. 172.

wicej ni tych odnoszcych si do Nowego estamentu. Opini t mona potwierdzi w przypadku kadego z ordines od XIV do XVIII w. Pojawiasi wielokrotnie onomastyka5 i toponomastyka6staroytnego Izraela. Spord imion najczciejwymienione zostaj imiona krlw: Dawida7 i Salomona8, postacie historyczne, ktrych zaadaptowana do chrzecijaskiej tradycji legenda zaliczana bya do etosu doskonaego wadcy. WystpujeSaul, jako zaoyciel krlestwa Izraela, pierwszykrlczowiek9. Pada inwokacja do patriarchw:Abrahama, Izaaka i Jakuba, zwyczajowo odwoujca si do staroytnoci i cigoci tradycjimonarchicznej 10. Z tym szerokim starotestamentowym tem monarchicznym kontrastuje to, ewOrdines wystpuje tylko jedna posta o krlewskim statusie pochodzca z Nowego estamentu.o Jezus Chrystus11, z ktrego krlewskim statusem na Ziemi utosamiani s w Ordo krlowieIzraela12. Starotestamentowa tradycja obecna jestrwnie w czternastowiecznym ordo krlowejpolskiej13. Poza Abrahamem i Dawidem, wymienione s tam imiona biblijnych kobietkrlowych(w kolejnoci wystpowania) Judyta, Rebeka, Leai Rachela14. Katalog postaci ze Starego estamentu

5 W ordo wedug rytu gnienieskiego wystpujimiona patriarchw: Abrahama, Izaaka i Jakuba(Ordo coronandi..., s. 156); sdziego Gedeona (Ordocoronandi..., s. 157).6 Krlestwo Izraela zostaje wymienione jakoarchetypiczna kraina szczliwa, bo obdarzona niegdyszczegln ask Boga, Ordo coronandi..., s. 163.7 Imi krla Dawida wystpuje w ordines od XV w., Ordocoronandi..., s. 173, 183, 187, 189, 202, 205. Wystpujetake w ordo ceremoniau koronacyjnego krlowej,tame, s. 206. W ordo ceremoniau krlowej zostajewymieniony jako wzorzec nadzwyczajnego, surowegoma i ojca, ktry godzi dbao o dynasti z dbaocio przestrzeganie prawa, por. dalej.8 Salomon wystpuje jako uosobienie wadcy tyle

sprawiedliwego, co bogobojnego; s. 163, 169,189.Imi jego i Sadoka, pierwszego arcykapana wityniJerozolimskiej wystpuje w hymnie koronacyjnego,ktrego sowa wraz z notacj muzyczn znajduj siw wydaniu Kutrzeby, Ordo coronandi..., s. 208209.9 Ordo coronandi..., s. 1689. O Saulu, patrz niej.10 Tame, s. 169: ,,Prospice, omnipotens deus, serenisobtuitibus, hunc gloriosum regem W. et sicit benedix istiAbraham, Isaac ey Iacob (...).11 Wystpuje m in. w formule Kyri e Eleison, gr. ,,Krlu, zmiuj si, Ordo coronandi..., s. 169.12 Tame, s. 189. O wizaniu i adaptacji (chrystianizacji )tradycji starotestamentowej w rytuale krlewskim, patrzniej.13 Tame, s. 21116 (Ordo coronandae reginae Poloniaesaeculi XIV).14 Tame, s. 212.

wystpujcych w tekcie zamyka Seran15.Powysze akty rdowe, obecno tak wielu odniesie starotestamentowych w kadym ordo coro-nandi z wydania Kutrzeby wyranie wskazuje, etradycja starotestamentowa bya mocno zwizanaz rytuaem koronacyjnym polskich krlw i krlowych. W dalszej czci artykuu na podstawieelementw starotestamentowych zauwaonychormularzu ceremoniau polskiego rozwaona zostanie symbolika biblijna obecna w europejskim(w tym i polskim) ceremoniale koronacyjnym.Poruszone zostan wybrane aspekty ceremoniaukoronacyjnego. e, ktre w pierwszej kolejnocizasuguj na omwienie, ze wzgldu na szczeglnenasycenie symbolik starotestamentow.

Starotestamentowa symbolikaeuropejskiego ceremoniaukoronacyjnegoCeremonia koronacyjny wadcy w redniowiecznej i nowoytnej Europie stanowi w swojej ormie chrzecijask adaptacj biblijnej ceremoniinamaszczenia i przyjcia przez monarch nadawanego od Boga wadztwa na ziemi. Krl byod tej pory pomazacem boym16. Monarchaotrzymywa podczas koronacji sankcj religijn.Oznaczao to midzy innymi, e podniesienie rkina krla byo witokradztwem, jedn z najciszych zbrodni. Dla warstw niszych w eudalnejhierarchii byo to utwierdzenie w przekonaniuo nadzwyczajnym charyzmacie wadcy, potwier

15 Najwyszy w hierarchii aniow wedug tradycjichrzecijaskiej, wystpuje w proroctwie Izajasza, tzw.Proroctwie Emmanuela (Iz 6, 12): ,,W roku miercikrla Ozjasza ujrzaem Pana siedzcego na wysokimi wyniosym tronie, a tren Jego szaty wypenia wityni.Serany stay ponad Nim, kady z nich mia po szeskrzyde, dwoma zakrywa sw twarz, dwoma okrywanogi, a dwoma lata. Sowa o Panu zasiadajcym natronie i Seranach w jego otoczeniu paday, gdy krlzasiada na tronie. Ordo coronandi..., s. 139.16 1 Ksiga Samuela, rozdzia 12 wers 13, BibliaTysiclecia, Pozna 2003: ,,Przemwi Samuel dowszystkich Izraelitw: Oto posuchaem waszego gosuwe wszystkim, cocie do mnie mwili, i ustanowiemkrla nad wami. Dlatego te jest to krl [melekh], ktryprzewodzi wam bdzie [...] Oto jestem. Oskarajciemnie przed Panem i przed jego pomazacem; dalej,wers 1314 ,,Teraz wic oto jest krl, ktrego wybrali cie,ten, o ktrego prosilicie. Oto Pan us tanowi nad wamikrla. Jeli bdziecie si bali Pana, suyli mu i suchaliJego gosu, nie sprzeciwiali si nakazom Pana, jelibdziecie tak wy, jak i wasz krl, ktry nad wami panuje,szli za Panem, Bogiem waszym [wtedy Pan bdziez wami].

dzonym przez depozytariuszy boej aski biskupw. W stosunku do warstw wyszych koronacjamonarchy penia m. in. unkcj dodatkowej symbolicznej ochrony przed politycznymi zakusamimonych o nieposkromionej ambicji.radycja zawarta jest w biblijnych Ksigach Samuela i Ksigach Krlewskich, ktre opowiadajprzede wszystkim o przejciu Izraela z teokracjido monarchii. Bg krl Izraela podejmuje decyzj, by powierzy Ziemi Obiecan i jej Nardkrlowiczowiekowi 17, czym koczy okres wojnydomowej midzy plemionami Izraela. Wybranyzostaje wyrniajcy si warunkami zycznymii intelektualnymi Saul, pochodzcy z najmodszego plemienia Beniamina18.W rdle biblijnym wadca potraktowany zosta

jako suweren majcy pogodzi zwanionych wodzw, ktrzy sami zwrcili si w tej sprawie donajwyszego kapana, Samuela. Bg, przemawia

jc za porednictwem Samuela wyrazi zgod nawybr krlaczowieka, rezygnujc z teokracji,pod warunkiem przysigi krlw na absolutnwierno wadcy, niezalenie od ewentualnychz nim sporw19. en ragment zasuguje na komentarz: stanowi on zobowizanie do wiernociwadcy. umaczy te, e decyzje wadcy nie zawsze mog by zrozumiae dla poddanych, bo powoduje nim aska Bo, ktra jest niezmierzona20.Jednak sprzeciwienie si decyzji stanowio sprzeciwienie si woli Boej, na ktr przystali biblijniprotoplaci21.

NamaszczenieW 1 Ksidze Samuela kapan w, wyjawiwszy Sau

17 Hebrajskie , melekh.18 Do tego wtku chtnie odwoywali si angielscyTudorowie modsza dynastia wywodzca siz Plantagenetw. Henryk VII Tudor obj tron angielskiby zakoczy krwaw wojn domow o wadz midzystarszymi rodami Lancasterw i Yorkw (Wojna DwchR, 14351455 r.), zob. Terence Wise, G. A. Embelton,The Wars of the Roses, Encyclopedia Britannica.19 1 Sm 8,622.20 Gdy Saul zawodzi Boga, suwerena KrlestwZiemskiego i Niebieskiego (Rdz 1, 1), z boej aski zostajenamaszczony i obrany (mutatis mutandis koronowany)na krla Dawid, nastpny ,,nowy czowiek, z roduJessego z Betlejem. Gdy Dawid po mierci likwidujezamt w pastwie, pokonuje pretendentw dotronu i ponownie jednoczy Izrael, wwczas zostajenamaszczone powtrnie, jako krl w Izraelu (2 Sm 5,3).21 1 Sm 8,19: ,,Odrzuci lud rad Samuela i woa: Nie,lecz bdzie nad nami, abymy byli ja wszystkie narody,aby nas sdzi nasz krl, aby nam przewodzi i prowadzinasze wojny!.


5/28

8 9

lowi, wybracowi boemu wol Najwyszego22,namaci go olejem23. en gest zaczerpnity zostai wczony w porzdek ceremonii koronacji jako

jej stay element. W polskim ceremoniale namaszczenie zawarte jest wOrdo Wadysawa Warneczyka. Wiadomo, e odbywao si take podczaswczeniejszych koronacji, np. Wadysawa okietka, restytuujcego polsk tradycj monarchicznpo rozbiciu dzielnicowym24 (jak krl Saul jednoczy zwanione wadztwa Izraela)25. Saula namacii wy znaczy (,,koronowa) najgodniejszy kapan,prorok Samuel. Podobnie krla Francji Chlodwiganamaci po chrzcie arcybiskup Reims26, a Pepinanamaci na krla papie Stean III. okietka, jegosyna Kazimierza i kolejnych monarchw namaszczali i koronowali najwaniejsi kapaniduchowni:arcybiskup gnienieski w obecnoci biskupakrakowskiego i pozostaych najwyszych duchownych Kocioa. Od czaswOrdo coronandi...Warneczyka namaszczenie (i koronacja) krlai krlowej polskiej nastpowao przed gwnymotarzem katedry krakowskiej. I w staroytnymIzraelu kluczowe obrzdy religijne (w tym obraniekrlem Izraela) nastpowao od czasw Dawidaw wityni Jerozolimskiej, przed otarzem z Najwitsz witoci (koda kodaim)27.

22 1 Sm 10.23 Co pniej kapan-prorok przypomina, ganic Saulaza nie dotrzymanie Boego przykazania: 1 Sm 15, 1:,,Potem rzek Samuel do Saula To mnie posa Pan, abyci namaci na krla na dswoim ludem, nad Izraelem.Posuchaj wic teraz sw Pana.24 Stanisaw Kutrzeba, rda polskiego ceremoniaukoronacyjnego, Przegld Historyczny, t. XII, 1911, s. 7274.25 Wadysaw, ksi kujawski reprezentowanajmodsz lini Piastw, podobnie jak Saulreprezentowa plemi Beniamina, najmodsze plemiIzraela, ,,Czy ja nie jestem Beniaminit z jednegoz najmniejszych pokole izraelskich, a rd mj czynie jest najmniejszy ze wszystkich rodw pokolenia

Beniamina? Czemu wic odzywasz si do mnie tymisowami?, 1 Sm 9, 21.26 Grzegorz z Tours,Historie. Historia Frankw, prze. K.Liman, ks. T. Richter, oprac. D.A. Sikorski, Krakw 2002, s.126. W rdle biblijnym co prawda nie ma legendy, ktrapojawia si w przekazie Grzegorza, e gobica (Duchw.) w ampule przyniosa brakujcy olej do namaszczeniakrla Frankw. Ale funkcja tej legendy zgadza siz intencj przekazu biblijnego (1 Sm 10) wybr krlaodbywa z aski Boga, ktry zgodzi si pow ierzy swojeziemskie wadztwo (jego cz) najgodniejszemu w jegooczach.27 Ordo coronandi..., s. 176. Odnonie pniejszychkoronacji krla i krlowej polskich: (o Walezym) Ordocoronandi..., s 138 i 142; Aleksander Gieysztor, Lecrmonial du couronement des rois de Pologne: le sacredHenri de Valois en 1574 , w: Le sacre des rois, Pary

Najwaniejsz wag tradycja chrzecijaska nadawaa tradycji Dawida, ktry zosta namaszczonyna krla przez proroka Samuela, gdy Bg odrzuci krnbrnego Saula28. Dawid by synem Jessegoz Betlejem29. en przekaz odegra kluczow rolw poczeniu etosw monarchy starotestamentowego Dawida z nowotestamentowym etosemJezusa Krla (Chrystua, Basilikona). Obie postaci czya linia pokrewiestwa pochodziliz Betlejem. Dlatego dla wadcw chrzecijaskichi kociow chrzecijaskich (zwaszcza Kocioa) odwoanie do tradycji starotestamentowej niestanowio przeszkd, bo adaptowali j do nowotestamentowych przekazw. Chrystianizowali Staryestament, dla nich Dawid by protochrzecijaskim wadc, bo by protoplast Jezusa30. Kocichrystianizowa starotestamentow tradycj, ktra w zlatynizowanej ormie odpowiada moga

jego doktrynie: odnonie relacji z wadz wieckwygodny by model dwuwadzy krl i kapan, ktry budowano nie tylko na podstawie Ksig Samuela i Krlewskich (SaulSamuel, DawidSamuel,DawidNatan, SalomonNatan, DawidSadok,SalomonSadok), ale te z najstarszych ksig Picioksigu (MojeszAaron31).

Insygnia koronacyjneOrda wydane przez Kutrzeb opisuj ceremonia koronacyjny krla i krlowej, ktry by silniezwizany z koronacj z 20 stycznia 1320 r. (okietka). Sprawione na tamt uroczysto regalia (atrybuty wadzy krlewskiej) peniy rol insygniwkoronacyjnych krlw i krlowych Polski take

1985, s. 119 nn. ; Wodzimierz Kaczorowski, KoronacjaWadysawa IV w roku 1633, Opole 1992, s. 38; StefaniaOchman (pisownia oryg.), Koronacja Jana Kazimierzaw roku 1649, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, nr 23(1983), s. 152 nn.28 W tym kontekcie element tytulatury krlweuropejskich: ,,z boej aski nabiera szczeglnegoznaczenia. W przypadku Dawida, ponownie z woli Boejnie zosta wybrany na krla nikt na pozr godniejszy.aden ze starszych synw Jessego, tylko najmodszyDawid zosta namaszczony przez kapana-proroka nakrla.29 1 Sm 16,1.30 Uwidoczniony jest tu genealogiczny sposb mylenia,bdcy pochodn genetycznego pojmowania dziejwczowieka. Przejawia si m. in. w prawie i obyczaju sukcesyjnym i rodzinnym. Odczytujemy to na kartachStarego i Nowego Testamentu. Europejski systemdynastyczny genealogi przej z tradycji biblijnej staroytnego Izraela. Zob. ks. Juli an Warzecha, HistoriaStaroytnego Izraela, Warszawa 2000, s. 112136.31 Wj 45.

w XV w., ktrego to okresu dotycz Orda (a dokoronacji Stanisawa Augusta Poniatowskiego).Zostan charakteryzowane i zbadana ich cznoz izraelsk, starotestamentow tradycj.

a) KoronaWadysaw okietek, ,,polski Saul, aby swojej koronacji nada wymiar ,,ponadplemienny, czylioglnokrajowy, musia by koronowany koronwielkich Piastw Bolesaww. Koron Chrobrego wywieli Czesi, na ziemiach polskich nie byo

adnych regaliw, dlatego okietek, wiadomy powagi, zdoby si na powany wydatek (dopiero coskoczywszy kosztown walk o wadztwo) i poleci wykona now koron. Korona ta przesza dohistorii jako korona pierwsza oryginalis sive pri-vilegiata. Otrzymaa nazw Korony Chrobrego,na pamitk poprzedniej. Korona ta bya najwaniejsz ze wszystkich koron z czasem skarbieckrlw polskich w zamku wawelskim wzbogacisi o nastpne). Koronowali si ni niemal wszyscy kolejni krlowie polscy, do Stanisawa Augusta. Korona ta zostaa skradziona po III rozbiorze Polski i przetopiona za przyzwoleniem krlaPrus Fryderyka Wilhelma III Hohenzollerna na

mocy zarzdzenia z dnia 17 III 1809 r. Z pozyskanego zota i srebra wybito monety, a kamienieszlachetne sprzedano. Krl pruski ba si w tymczasie, e cesarz Napoleon zechce wykorzystat koron do koronacji siebie lub ktrego z wczesnych sojusznikw (np. cara Aleksandra, lubkrla Saksonii, ksicia warszawskiego, Fryderyka Augusta Wettina) na krla Polski, na przekrinteresom Prus32. Warto podkreli, e krlowiepolscy na wzr innych monarchii odwoywalisi do etosu krlawojownika, ktrego biblijnymwzorem by Saul (obroca Izraela). W wymiarzerzeczywistym oznaczao to udzia osobisty krla

w walce (w czasach nowoytnych raczej obecnona polu bitwy33). Symbolizowa to szczeglny rodzaj korony, tzw. hemowej, ktra zaoona wrazz hemem utrzymywaa stabilno w sytuacjachdynamicznych, np. jazdy konnej kusem lub galopem (std inna nazwa korony korona podrna). Z polskich insygniw krlewskich (cho niekoronacyjnych) zachowaa si korona hemowa

32 Utracona po 17 III 1809 r. korona zostaa odtworzonaprzez antykwariusza Adama Orzechowskiego, wrazz pozostaymi regaliami, w latach 20012003. Zob. http://www.replikiregaliowpl.com/idea.html.33 Jedn z wyjtkowych postaci na tym tle by wielkirycerz, krl Szwecji Gustaw II Adolf Waza, ktry w bitwiepoleg (Ltzen, 16 listopada 1632 r.).

Repliki polskich regaliw

Kazimierz

Faowski/Niecio

dziennik.pl


6/28

10 11

krla Kazimierza III Wielkiego, syna Wadysawaokietka34.

b) JabkoRegalia stanowi rwniezote jabko, symbolizujce ziemski glob (z ktrego zostao nadane wadcylenno przez Boga), z wygrawerowanymi konturamitrzech kontynentw (Europa, Azja, Aryka). Ma onosymboliczny zwizek z tradycj biblijn, bo zaznaczony by na nim ,,ppek wia

ta judeochrzecijaskiego,czyli Jerozolima. o miastostanowio stolic KrlestwaIzraela, aciskiego Krlestwa Jerozolimskiego, tambyli koronowani na krlawadcy rankijscy35 i tamwedug redniowiecznejtradycji zosta namaszczony i indemnizowanyDawid. Jabko, symbolizujce ziemi powierzonprzez Boga, zwieczone krzyykiem. ak wygldao jabko krla Zygmunta III Wazy, uwiecznione na portrecie koronacyjnym wadcy. Polskie

jabko koronacyjne okietka nie zachowao si doczasw Ordo coronandi...36

c) MieczW czasach biblijnych uywano mieczy wykonanych z brzu, lecz brak dowodw na to, by uywane byy w ceremonii koronacyjnej krlw Izraela.Dopiero aciscy krlowie Jerozolimy wprowadzili obyczaj dotykania mieczem prawego ramieniaw ceremoniale koronacyjnym. Obyczaj ten pochodzi z europejskiej ceremonii hodu lennego.Miecz koronacyjny polski37, uyty po raz pierwszy

34 Orygina znajduje si w Muzeum Katedralnym naWawelu.35 Baldwin I, Baldwin II, Falko i Melisanda, BaldwinIII, Almaryk I, Baldwin IV, Baldwin V, Gwidonz Lugsignan i Sybilla. http://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Crusades.36 Zob. Jerzy Lileyko, Polskie regalia, Warszawa 1987;Marcin Roek, Polskie koronacje i korony, Krakw 1987.37 Marcin Biborski, Janusz Stpiski I, Janusz StpiskiII, Szczerbiec (The Jagged Sword), The Coronation Swordof the Kings of Poland. Szczerbiec La Espada de Coronacinde los Reyes de Polonia, Gladius. Estudios sobre armasantiguas, arte militar y vida oriente y occidente, t.XXI (2011), s 93148. W tym artykule zestawionodotychczasow, obt literatur na temat polskiego

przez Wadysawa okietka, zapewne wykonanyna jego zlecenie nazwanyzosta Szczerbcem, gdypowizano z nim legendo mieczu Bolesawa Chrobrego, ktrym mia wyszczerbi Zot Bramw Kijowie w 1018 r.38 Przechowywany by w skarbcu koronnym jako jedynymiecz koronacyjny krlwpolskich. Jest on datowanyna 1 poow XIII w. Wykonany w stali, posiada 98,4cm dugoci, way 1,26 kg.Posiada napis wasnociowy: Iste est gladius principiset haeredis Boleslai DucisPoloniae et Masoviae, Lan-ciciae (Oto jest miecz ksicia pana Bolesawa, ksiciaPolski, Mazowsza i czy

cy), przypisywany Bolesawowi Konradowicowi(12081248) ksiciu sandomierskiemu i mazowieckiemu. Wyryte s na nim ormuy magicznew jzyku aciskim i hebrajskim: Con citomonEeve Sedalai Ebrebel, tum. ,,arliw wiar wzbudzaj imiona Boga: Sedalai i Ebrehel. Komentarzdo tych sw stanowi kolejna ormua na mieczuw jzyku aciskim: Quicumque hec nomina Deisecum tulerit nullum periculum ei omnino noce-bit, tum. Ktokolwiek te imiona nosi ze sobbdzie, temu adne niebezpieczestwo w oglenie zaszkodzi.39. Znajduj si na nim jeszcze inneznaki religijne (czterech ewangelistw, BaranekBoy) oraz tarcza z Orem Biaym. Jeden z jzykw inskrypcji hebrajski stanowi poszlak, e

w czasach okietka stosowano alabet hebrajskiw pimie poza rodowiskiem ydw oraz, e polski wadca mia styczno z ydowskimi rzemielnikami (patnerzami)40. Szczerbiec zosta wymieniony z nazwy po raz pierwszy w kronice Jana Dugosza w okolicznociach koronacji Kazimierza IV

miecza koronacyjnego, w tym w/w prace Jerzego Lileykii Marcina Roka. Zob. http://gladius.revistas.csic.es/index.php/gladius/article/view/239/245.38 Biborski, Stpiski I, Stpiski II, Szczerbiec.., s. 95.39 Biborski, Stpiski I, Stpiski II, Szczerbiec.., s. 99.40 Wczeniejszym rdem, na ktrego podstawiewysunito hipotezy pod adresem ydww redniowiecznej Polsce, s brakteaty Mieszka IIIStarego, ksicia wielkopolskiego.

(1447 r.)41 i wystpowa w opisach kolejnych koronacji krlewskich, tzn. w okresie powstania Ordo coronandi... Budowa miecza wiadczy o tym,e wykonany zosta w celu innym ni do walki wrcz. Mieczkoronacyjny krlw polski zosta wykradziony prze wojskapruskie w 1795 r., przechodziz rk do rk w XIX w. O tym,e miecz posiada inskrypcjew srebrze wiemy z dokumentacji gracznej wykonanejw 1764 r. przez nadwornegomalarza Stanisawa AugustaPoniatowskiego, KrzysztoaWernera oraz przez Jacka Przybylskiego, w 1792 r. Szczerbieczosta nabyty w 1884 r. przezMuzeum w Ermitau i zwrcony Polsce w 1928 r. PodczasII wojny wiatowej Szczerbiecuratowano poprzez wywiezienie do Kanady. Powrci doKrakowa dopiero w 1959 r.42Ponadto w skarbcu MuzeumKatedralnego na Wawelu znajduje si miecz koronacyjnywykonany w 1733 r. na koronacj krla Polski Augusta III Wettina.Mimo, e miecz jako insygnium koronacyjne nie

jest silnie zakorzeniony w przekazie biblijnym(cho czy posta krla z etosem krlawojownika Saula), to konkretny element polskiego miecza koronacyjnego Szczerbca wykazuje cisyzwizek z wanym nurtem tradycji ydowskiej,czerpicym z najdawniejszych tekstw hebraj

skich (ktre powizane s z tradycj chrzecijask). Przywoana wczeniej ormua aciskohebrajska i druga ormua aciska stanowicakomentarz do tej pierwszej, s wiadectwemmylenia magicznego pochodzcego z tradycjimistycznej i wpywu tego mylenia na najwaniejsze osoby w pastwie polskim, na czele z krlem.Umieszczajc te ormuy na jelcu Szczerbca, wczono je w rytua. Uczyniono z nich stay elementceremoniau koronacyjnego polskich krlw, ado koronacji w 1764 r. Dlatego tym dwm wierszom powicimy wicej uwagi.

41 Biborski, Stpiski I, Stpiski II, Szczerbiec.., s. 96.42 Tame, s. 978.

Sowa ,,arliw wiar wzbudzaj imiona Boga: Sedalaii Ebrehel oraz komentarz donich: ,,Ktokolwiek te imiona nosi ze sob bdzie, temuadne niebezpieczestwow ogle nie zaszkodzi odwouj si do mistyki ydowskiej kabay43. Oba zdania przypominaj rytualne zaklcie.Pierwsze zdanie stanowi inwokacj (lub hipotez, stosu

jc terminologi prawn), odwoanie do nadprzyrodzonych

si boskich. Drugie zdanie jestdyspozycj, okrela intencji spodziewany skutek, o jakisi odwoano. Skadnikiemmylenia mistycznego, wsplnym w tradycji ydowskiej(starszej) i chrzecijaskiej(modszej) jest uznanie tajemnych imion Boga i sekretnegosposobu ich recytowania zanoniki mocy sprawczej, ktra

43 Kabaa, hebr. kabbalah dos. ,,poddanie,,,tradycja (sowo wywodzi si z rdzenia kbl,oznaczajcego ,,otrzymywa lub przyjmowa).Mistyka ydowska, jeden z najwaniejszych nurtwjudaizmu, cho w dziejach na og odrzucana przezgwny nurt ortodoksji (negujcy choby jej nazwjako nienalen nurtowi nie zaliczanemu do ,,tradycjitalmudycznej. Poznawanie Boga i Boego Stworzeniaw nieortodoksyjny sposb, oparte na hermetycznejwiedzy na temat sowno-liczbowej symboliki witychtekstw i jej wykorzystaniu (gematrii). Towarzyszytemu szczeglna postawa poznawcza, porwnywalnaz poetyckim furor poeticus i religijn ekstaz. Kabalista,oddajc swoje zmysy (ducha) twrczej ekstazie,zachowuje zarazem peni kontroli nad swoimumysem. Klasyczne dziea to Zohar (Ksiga Blasku),przypisywana Szymonowi ben Jochajowi (II w.), EtzChajim (Drzewo ycia) rabina Chaima Vitala, uczniaIzaaka Lurii. Rozkwit ydowskiego mistycyzmu nastpiwraz z rozwojem wschodnioeuropejskiego chasydyzmu(XVIIIXIX w., Krlestwo Polskie, Biaoru, Zach. Ukraina)ktrego korzenie tkwi m. in. w redniowiecznej iwczesnonowoytnej kabale. Jednym z najwaniejszychkabalistw ydowskich przeomu XVI i XVII w. byurodzony w Poznaniu, rabin Pragi i Poznania, Maharal(Juda L. ben Bezalel alias Becalel, ok. 15251609). Napodstawie: Encyclopedia Judaica; Ewa widerska (red.),Sownik podstawowych poj, Kalendarz ydowski, r.19861987, s. 105; Nicholas de Lange,Atlas of the JewishWorld, Oksford 1996, s. 226.

Korona hemowa

Nieciodziennik.pl

Wcznia w. Maur ycego, wedug F. de Mlyego, 1904 r.


7/28

12 13

pozwala uzyska wiksz ask Boga czyli lepszy los. o mona odnie do ormuy ze Szczerbca, w ktrej wystpuj imiona: Sedalai i Ebrehel.Kolejnym skadnikiem mistyki jest przekonanieo szczeglnej mocy liczb (gematria, temat studiwm. in. Arystotelesa44).Przyjrzawszy si imionom Ewangelistw z trzonu miecza, mona doj do interesujcych wnioskw. Stan rkojeci Szczerbca wskazuje, e by onw przeszoci kilkakrotnie rozmontowywany i niewaciwie skadany45. Historycy s zgodni, e stron czoow rkojeci tworzyy pierwotnie gowicaz tzw. tetragrammatonem ( , IHVH) oraz jelecz aciskohebrajsk ormu i symbolami witych Jana i Mateusza. Na trzonie miecza musiay jeuzupenia wizerunki i imiona pozostaych Ewangelistw, tj. Marka i ukasza (by liczba Ewangelistw odpowiadaa, zgodnie z tradycj, liczbieliter w Imieniu Boga). Na og jednak trzon i jelec montowano w ukadzie odmiennym46. ak jak

jest to obecnie, pary witych miay swoje imiona,wizerunki i symbole tylko z jednej strony miecza.Istnieje numerologiczna wi (liczbowe ustawienie i wartoci liczbowe imion) midzy czteremaEwangelistami a starotestamentowymi prorokami: Izajaszem, Danielem, Ozeaszem i Joelem47.W poszukiwaniu ukrytych treci kabalici ydowscy i chrzecijascy (np. Pico della Mirandola48,

44 MarcAlain Ouaknin, Tajemnice kabay (oryg. Mystersde la kabbale), Warszawa 2006, s. 331367.45 Biborski, Stpiski I, Stpiski II, Szczerbiec.., s. 108111; 121.46 Tame, s. 112.47 Tame, s. 96.48 Ouaknin, Tajemnice..., s. 35.

Jakub Bhme49) tworzyli nowe sowa, posugujc

si hebrajskimi i aciskimi literami tworzcymi poszczeglne wyrazy z analizowanych sw50.W omawianych przypadkach z pierwszych literimion prorokw (jud w sylabie /je/, dalet , hej

i jud w sylabie /jo/) mona utworzy sowoEdo(na)i, a z Ewangelistw Immanuel. Zwizek tych imion z postaciami Prorokw i Ewangelistw jest nieprzypadkowy. Edonai to bdnieodczytane przez nieydw (poprawna wymowahebrajska: Adonai)51 okrelenie Boga Ojca w Starym estamencie (ktrego imi Jahwe nie byowymawiane przez ydw), natomiast Imm(anue)l jest imieniem Mesjasza, ktry utosamiany byw tradycji chrzecijaskiej z Jezusem Chrystusem.Rezultat otrzymany dziki zastosowaniu gematriiby moe uwidacznia denie autora napisw doprzedstawienia w sposb kabalistyczny zwizkumidzy Starym a Nowym estamentem. Idea podkrelenia zwizku tradycji starszej (ydowskiej)z tradycj modsz (chrzecijask), poprzez modykacj i adaptacj przejtej semiotyki suyomonarchom europejskim. Suy te jako narz

dzie analizy w niniejszym szkicu.Kabaa jako szkoa mistyki ydowskiej oparta nawyraniej sprecyzowanych pogldach i metodachpoznawczych (nieortodoksyjnej hermeneutyce biblijnej) uksztatowaa si w peni dopiero midzy

49 Tame, s. 40.50 Tame, s. 289308.51 Rnica wynika z faktu, e jzyk hebrajski zapisywanyjest pismem spgoskowym. Pismo hebrajskienie posiada liter do zapisu samogosek, i nie jestobsugiwane przez alfabet (system liter spgoskowychi samogoskowych) tylko abdad (system literspgoskowych). Std alternatywne odczytywanieepigraki ydowskiej, zwaszcza przez nieydw. Zob.Peter T. Daniels, Worlds Writing Systems, Nowy Jork1996.

kocem XII a kocem XIII w. Jej twrcami byligwnie ydzi z arabskiego AlAndaluz (Pw. Iberyjskiego) i Langwedocji52. Interesujce jest to, epowstanie Szczerbca datuje si wanie na okresaktywnoci ydowskich mistykw53 (przeom XIIi XIII w.)54. Autor napisw na rkojeci miecza posuy si mistycznym (kabalistycznym) zaklciemi zna pismo hebrajskie, by moe te posugiwasi jzykiem hebrajskim w mowie. Przypuszczalnie by chrzecijaninem, ktry pozna ydowskoarabski dorobek pimienniczy. By moe autorinskrypcji zleci jej wykonanie ydowskiemu rzemielnikowi, najprawdopodobniej w Krakowie.Niewielu takich ludzi mogo y w XIIIwiecznej Polsce. Wiadomo o jednym z nich. W 1271r. w otoczeniu Bolesawa Pobonego pojawi simagister Mikoaj, identykowany najczciej zesawnym lekarzem Mikoajem z Polski. Mikoajz Polski blisko dwadziecia lat powici studiomi praktyce lekarskiej w Montpellier, w poudniowejFrancji. Wiedz medyczn zdobywa w miejscowej szkole, sawnej dziki nauczaniu w niej prze

jtych ydowskoarabskich (empirycznych) metod leczenia55. en czowiek mg wpyn na inskrypcje na mieczu, wykonanym by moe na zamwienie ydw wielkopolskich, chccych w tensposb odwdziczy si Bolesawowi Pobonemuza wydanie w 1264 r. tzw. przywileju kaliskiego pierwszego przywileju generalnego dla ydww Polsce. Istnieje hipoteza, e po mierci Bolesawa Pobonego miecz odziedziczy Wadysawokietek, ktry to najprawdopodobniej w roku1293 polubi Jadwig, crk Bolesawa Pobonego. Sam Bolesaw wprawdzie ju wwczas nie y,ale nie ulega wtpliwoci, e pniejszy odnowiciel jednoci Krlestwa Polskiego wszed tym samym w bliskie zwizki z lini wielkopolskich Piastw, reprezentowan przez Przemysa II, bratan

ka Bolesawa i stryjecznego brata Jadwigi (moePrzemysowi nie odpowiadao posiadanie mieczaprzez rywala do korony, ale tymczasem to akceptowa). Posuenie si przy sakrze krlewskiej w r.1320 obrzdowym mieczem odziedziczonym poteciu i to zapewne nie bez porednictwa szwagra(Przemysa II), ktry w r. 1295 dokona wasnej

52 Ouaknin, Tajemnice..., s. 2833.53 Abraham Abulaa, Mojesz z Leonu, MojeszKordover (m. in.); Ouaknin, Tajemnice..., s. 28.54 Lileyko, Polskie regalia, s. 87.55 Zob. http://daten.digitalesammlungen.de/0001/bsb00016337/images/index.html?p=193.174.98.30&id=00016337&seite=289 (Neue Deutsche Biographie, 18751912).

koronacji56, byoby zupenie zrozumiae. ym bardziej zrozumiae, e podkrelenie zwizku z tradycj Gniezna i Poznania miao dla odbudowanegoKrlestwa pierwszorzdne znaczenie.

d) ChorgiewPodczas uroczystoci koronacyjnych (np. podczasprocesji krlewskiej na Skak krlowi towarzyszyli najwysi urzdnicy dostojnicy pastwa,ktrzy mieli zaszczyt nie insygnia koronacyjne.Kasztelan krakowski nis koron; wojewoda krakowski nis bero, wojewoda wielkopolski (pniej starosta generalny wielkopolski) jabko,miecznik koronny lub wojewoda sandomierski miecz koronacyjny (Szczerbiec). Chory nischorgiew Krlestwa z Orem Biaym (,,Chor

giew Krakowsk). u naley sign do rde biblijnych, wedug ktrych Dawid kaza nie przedsob swj znak znak Izraela. Wczeniej wielkiFilistyn Goliat, ktrego Dawid pokona w synnejwalce, kaza nie przed sob tarcz ze swoim znakiem57. Znak Dawida stanowi jedn z najpopularniejszych alegorii ydw i judaizmu, tzw. GwiazdDawida58. Na weksykologiczn unkcj tego znakuw kontekcie starotestamentowej tradycji wskazu

je oryginalna, hebrajska nazwa tego znakuMagenDavid arcza Dawida59.

e) WczniaW skad polskich insygniw koronacyjnych wchodzi wcznia w. Maurycego, symbol wadzy suwerennej (cesarskiej), ktry cesarz Otton III miaprzekaza Bolesawowi Chrobremu w Gnieniew 1000 r. Polska wcznia jest kopi wczni ( San-cta et Cruciera Imperialis Lancae, tum. wita i Niosca Krzy Wcznia Cesarska) bdcejw rkach kolejnych cesarskich dynastii (witego)Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.W XIV w. orygina posiadaa posta wana w historii polskiego ceremoniau koronacyjnego, cesarz i krl Karol IV Luksemburski. On przekazaWczni do Norymbergi, a stamtd w 1807 r. doWiednia wywieli j w obawie przed Napoleonem(a raczej jego wojskami) cesarscy Habsburgowie.Znajduje si w ich rodowym skarbcu w Wiedniu

56 Ordo coronandi..., s. 1356.57 1 Sm, 17, 25.58 Am 5, 26 ,,[...] a obnosilicie [...] i gwiazd waszegoBoga, ktrecie sobie uczynili?. W ksidze Amosa tenznak przywoany jest w kontekcie bezreeksyjnegoobnoszenia si ydw swoimi znakami, a to potwierdzafunkcj Tarczy Gwiazdy Dawida jako znaku.59 Zob. http://www.jewishencyclopedia.com/articles/10257magendawid.

Marcello Bacciarelli, Poczet krlw polskich


8/28


9/28

16 17

biet76. Wybacza swojemu synowi wiedzc, e jestksiciem krwi77. Dawid dba o stosunki wewntrzne i zewntrzne, w tym celu dystrybuowa podarki78, podrowa, byy to pierwociny dyplomacji.

Dawid, Salomon archetypy wadcyBiblijna posta Dawida, w schrystianizowanym(czyli m. in. wyidealizowanym) ujciu stanowiapodstaw redniowiecznego i nowoytnego etosudoskonaego skutecznego wadcy, wiadomegoswojego niezbywalnego brzemienia (wodza narodu), ktrego jest sukcesorem i za ktre odpowiada przed Bogiem. ylko Bg zwalnia krla Izraelaz jego wadztwa, tylko przed Bogiem odpowiadali przez wieki europejscy monarchowie79. Naley

jednak podkreli, e sensu largo tragiczna80 posta Saula take znajdowaa si w punkcie odniesienia dla tradycji chrzecijaskiej. Nie tylko jakoantywzorzec, przestroga przed pych i brakiempokory wadcy. Przede wszystkim jako protoplasta, zaoyciel dynastii, pierwszy krl81. Mimo, estosunki DawidSaul to przez wikszo czasumiertelna rywalizacja, Dawid zdaje sobie spraw z religijnego obowizku wobec poprzednika opakuje mier krla i krlewicza Jonatana 82,

76 W ten sposb oeni si z mdr Abigail, onpysznego i odpychajcego Nabala, 1 Sm 25.77 Dawid wybaczy Absalomowi jego samowoln,krwaw zemst 2 Sm 13 2339.78 1 Sm 30, 2631.79 Trzeba tu zasygnalizowa specyczn pozycj prawnmonarchii elekcyjnej w pastwie polsko-litewskimpo 1572 r.; warto podkreli, e tradycja demokracjiszlacheckiej w Rzeczpospolitej Obojga Narodw wizaasi nie tylko z tradycj republikaskiego Rzymu (republicamixta), ale te z tradycj biblijn (wybr pierwszego krlaIzraela, Saula przez plemiona Izraelitw na drodze elekcji,na ktr przysta Bg, etc.).80 Bg cofa swoj ask dla Saula, gdy ten popenigrzech, i jest to nieodwracalna decyzja Boga. Bgwobec Dawida okazuje si bardziej askawy i tolerujemiae czyny Dawida. Nawet, gdy ten dopuszcza sigrzechu, obcujc seksualnie z Batszeb (2 Sm 11,227).Wypywa z tego wniosek, e to nadzwyczajny, wrodzonycharyzmat boski powodowa, e wadcy sprzyja los. Byto interesujcy i sigajcy jeszcze czasw pogaskichsposb uzasadniania legitymizacji wadzy.81 Te konstatacje sprawdzaj si w rwnym stopniuna gruncie polskim. Podczas koronacji szczeglniereligijnego katolika, Zygmunta III Wazy, celebranszwraca si sowami: ,,Omnipotens deus, qui (...) Davidquoque et Saulem per Samuelem prophetam in regesinungi fecisti, tribue, quaesumus, manibus nostris opemtuae benedictionis et huic fanulo tuo Sigismund. (...).Ordo coronandi..., s. 180.82 2 Sm 1, 1728. Pierwszy z ut worw lirycznychprzypisywanych Dawidowi. Zdolnoci artystyczne

ktrego po mierci spotkaa haba ze strony wroga83. Okazuje ask synowi Jonatana, kalekiemuMeribaalowi i przyjmuje go na swj dwr 84. W tensposb Dawid umacnia si jako sukcesor w Judzie.Gdy plemi Saula (z rodzonymi synami Saula, naczele z Iszbaalem) powstaje przeciwko niemu, Dawid wraz ze swoim wodzem, Abnerem85, Dawidposkramia bunt i opanowuje krlestwo pnocnewraz z Hebronem jednoczy ponownie Izrael.Wwczas moe ogosi si krlem Izraela (,,koronowa) gdy przygotuje na to wydarzenie siebiei kraj86. Uczyni to jedynym moliwym miejscu:w stolicy zjednoczonego krlestwa, Jerozolimie(Miecie Dawida), ktre uortykowa i wyposay87. Dawid poleci zbudowa wityni Jerozolimsk, by tam spocza Arka Przymierza, codokoczy jego nastpca Salomon. Co istotne dlatradycji Kocioa, z pomoc przedstawiciela wadzy religijnej kapana Sadoka, sojusznika Dawida i Salomona.Cho to Salomon, syn Dawida jest uosobieniemsprawiedliwoci (std jego obecno w ceremoniale koronacyjnym wadcw europejskich, w tymkrlw polskich), nie mniej ju Dawid okazu

je si takim w tradycji biblijnej88. Gdy Absalom

Dawida, ktry wczeniej gra na lirze krlowi Saulowi,przypisanie mu autorstwa caoci psalmw, to wszystkouzupeniao etos wadcy, ktry winien nie tylko byzrcznym dyplomat i wojownikiem, ale te wraliwymi wyksztaconym w sztuce.83 1 Sm 31; te fragmenty stanowiy jedno ze rdetradycji sepulkralnej wadcw europejskich, w tymkrlw polskich, zob. s. 12; Janusz A. Chrocicki, Pompafunebris. Z dziejw kultury staropolskiej, Warszawa 1974.84 2 Sm 9,58.85 Podkrelenie roli naczelnego wodza, bezporednioodpowiedzialnego przed krlem. Gdy Abner zostajeskrytobjczo zamordowany przez Beniaminitw, Dawidopakuje go, oddajc mu honory; 2 Sm 3, 3334. Tradycjabiblijna ukazuje Dawida jako znakomitego wodza, ktryumia otacza si w przewaajcej mierze lojalnymii dobrymi dowdcami, 2 Sm 23, 2439. W Polsce toraczej starotestamentow posta Gedeona (Sdz 68)kojarzono ze saw ora i mstwem onierskim,w ceremoniale koronacyjnym krlw polskich Gedeonzotaje wymieniony jako uosobienie mstwa (jednejz cnt oczekiwanych u monarchy): ,,(...) Gedeon in agri,Samuelem in templo, (...) (,,Gedeona w polu [walki],Samuela w wityni), por. Ordo coronandi... s. 157.86 2 Sm 5,13.87 2 Sm, 5, 9. Podobnie krl Polski, od czaswWadysawa okietka, nie mg nigdzie indziej zostakoronowany, jak w Krakowie, rwnie wtedy, gdyjego siedziba znajdowaa si w innym miecie (np.w Warszawie). Nota benenastpca okietka, Kazimierzwznis mury wok stolicy Krakowa, podobnie jak Dawidwok Jerozolimy.88 2 Sm 12,224.

podnis bunt przeciwko prawowitemu wadcyi wasnemu ojcu (wystpujc nie tylko przeciwkoprawu dynastycznemu, ale te jednemu z Przykaza Mojeszowych89), Dawid gboko rozpacza nad postpkiem wasnego syna i nastpcy90,lojalnie wystpi w obronie prawa Boego i wadzy krlewskiej (racji stanu), co doprowadzio doklski i mierci Absaloma. en gest stawiano zaprzykad absolutnej lojalnoci krla wobec Bogai pastwa91. e argumenty stanowi dostatecznewyjanienie, dlaczego Dawid tak mocno obecny

jest w kadym z zachowanych ordines koronacyjnych polskich krlw oraz wordo koronacyjnymkrlowej polskiej.

PodsumowanieZ powyszych ustale wynika niezbicie, e ceremonia koronacyjny zarwno krla, jak i krlowej polskiej na przestrzeni wiekw by powizanyz tradycj starotestamentow, innymi sowy, ydowsk. Obecno elementw tradycji ydowskiejw schrystianizowanym jej ujciu jest niezaprzeczalna i atwo zauwaalna. Stanisaw Kutrzebaw sowie wprowadzajcym do swojego wydaniaomwi zwizki tradycji ceremoniau polskiegoz ceremoniaem innych pastw monarchii europejskich92. W adnym miejscu natomiast nie omwi, a nawet nie zauway zwizku ceremoniau

89 Wj 20,1290 Popad w rozpacz po mierci Absaloma, 2 Sm 19 19.91 2 Sm 1718.92 Ordo coronandi..., s. 133148.

polskiego z tradycj starotestamentow, ktra powstaa w szczeglnych okolicznociach. W szerszej perspektywie stanowi ona undamentalnewiadectwo zwizku zachodniego ceremoniaukoronacyjnego z ceremoniaem bliskowschodnim. Niepotrzebne jest spekulowanie nad przyczyn braku odniesie do tradycji ydowskiej wewprowadzeniu autora do swojego wydania. Moebyo to dla Kutrzeby nazbyt oczywiste, by zasugiwao na osobny komentarz, albo te obecnoceremoniau ydowskiego w ceremoniale polskimbya wstydliwym aktem. Z pewnoci powyszyszkic zwraca uwag na ten obszar semantycznyi symboliczny, ktrym wydawca nie by zainteresowany. Jeeli ten tekst odczytuje w nowy sposbwiekowe ju wydanie rdowe i odsania poszerzajc spektrum poznania sie powiza, to jegoautor osign postawiony sobie cel.


10/28

18 19

Wszystko ma swoje korzenie. ake wyprawaMagellana i to w sensie dosownym, gdy u jejpodstaw stoj korzenie, a w zasadzie przyprawy korzenne: pieprz, cynamon, godziki, gakamuszkatoowa, szaran. W XVI wieku przyprawyte byy podane, ale jednoczenie trudno dostpne. urcy, ktrzy trzy mali w rkach Konstantynopol nie t yle blokowali handel we Wschodem,co nakadali due ca. W czasach, kiedy miso

jedzono tylko solone lub suszone, co chronioprzed zepsuciem, przyprawy korzenne stay simiym urozmaiceniem posikw. Pocztkowo,ze wzgldu a swoj cen byy produktem luksu

sowym, nabywanym wycznie przez elity. Z czasem podane take przez mieszczan, jednak towcale nie wpyno na spadek ich wartoci. Wrczprzeciwnie, wzmogo zapotrzebowanie na te a romatyczne produkty. Duym sukcesem okazaa siwyprawa Vasco da Gamy, ktry w 1498r. dotardrog morsk do Kalikatu w Indiach. Pozwolioto omin handlarzom kopotliwe ureckie ca.Jednak kupowanie produktw za porednictwemIndii i tak nie obniyo znaczco cen. Na Molukach cetar godzikw kosztowa 2 dukaty, w Kalikacie 50, a w Londynie ju ponad 200 dukatw.

W marcu 1505 r. krl Portugali Manuel wysado Indii kolejn wypraw. Najwiksz, jak dotej pory Portugalia wysaa. Dowdc zosta mianowany Francisco dAlmeida. Wrd licznej, ponad ptora tysicznej zaogi jest jeden, ktregopotomni ochrzcz przydomkiem wielkiego odkrywcy. Ferdynand Magellan, a waciwie Fernaode Magalhaes w chwili wyruszenia na pierwszwypraw liczy sobie 24 lata i by nieznanym nikomu, zwykym ochotnikiem.Kim waciwie by Magellan? Urodzony ok. roku1480 w Sabrosie Magellan wywodzi si ze redniej szlachty. Osierocony w wieku 10 lat, dwa latapniej zosta oddany wraz z bratem Diego deSousa na dwr krla Jana II i krlowej Eleonoryw Lizbonie, gdzie peni unkcje pazia. W 1495 r.zmar krl Jan II. Jego nastpca, krl Manuel bynegatywie nastawiony do swojego poprzednika,wic co z tego wyni ka, take do jego wity, wrdktrej znajdowa si Magellan. Nic wic dziwnego, e chcc wyrwa si z nieprzyjaznej atmosery dworu krlewskiego, przyszy odkrywca wy

pyn w 1505 r. wraz z ot do Kalikatu. Celemwyprawy, prcz zdobycia nowej porcji przypraw,ktre miay wzbogaci portugalski skarbiec, byoosadzenie Francisca dAlmeidy na urzdzie portugalskiego wicekrla Indii, zaoenie baz wojskowych i morskich w samych Indiach, jak i podrodze do nich. Jednak akt przynalenoci Indiido Portugalii, ktry wydawaa si oczywisty Europejczykom, i wynika z decyzji papiea o podzialewiata na strey wpyww (1494, ordesillas), niemusia wydawa si tak oczywisty Hindusom.Rada Kalikatu nie chcia podporzdkowa siPortugalczykom, wysa przeciw nim oddziay.Odbya bitwa, ktra mimo, e zwyciska dla Por

Ferdynand Magellani jego wielka wyprawa

Marta MACHOWSKA

Mapa wyprawy Magellana z 1702 r., ktrej autorem

jest H. Scherrer

historia


11/28

20 21

tugalczykw, kosztowaaich 80 zabitych i 200 rannych. Wrd tych 20 0 rannych znajdowa si takeMagellan. W zwizkuz do powaymy ranamiodesano go na statku doLizbony do ktrej dopyn w 1507 r. Na statkupozna Lodovico Verthema, podrnika, obieywiata, ktry jako pierwszy opowiedzia zaodzeo Wyspach Korzennych Molukach. Wyspy te znaj

duj si we wschodniejczci archipelagu Malajskiego, zamieszkiwanegwnie przez Malajwi Papuasw. Wulkanicznepodoe i gorcy klimat wytworzyy najlepsze nacaym wiecie warunki pod upraw przypraw korzennych. Podczas wsplnego powrotu do Lizbony, Verthem zajmowa Magellana opowieciamibez koca, ktrych Magellan nigdy nie zapomni,gdy dwanacie lat pniej wyruszy a swoj wielkpodr.W rok po przybyciu do Lizbony, w 1508 zostajeprzeniesiony do oty Lopeza de Sequeiery, ktra ma wykona rajd wywiadowczy do Malakki,portu handlowego w Malezji na Pwyspie Malajskim, nad Cienin. Malakka. Malakka byaportem na skal wiatow, porwnywaln swegoczasu do Lizbony, Aleksandrii czy Kalikatu, orazobowizkowym punktem handlowym dla osbzainteresowanych handlem korzeniami. Wyprawa Sequiery z pozoru miaa by wypraw handlow, jednak sutan Malakki dobrze wiedzia, e

prawdziwym celem Portugalczykw jest zajciemiasta. Dlatego pocztkowa gocia i uprzejmoMalajw szybko przerodzia si w niespodziewan masakr ludnoci znajdujcej si w tej danejchwili na staym ldzie. Jedynie jeden miaekwyskoczy z odzi by uratowa swojego przyjaciela Francisco Serrao. Owym miakiem bywanie Magellan. Jednak pech nie opuszcza oty portugalskiej. Po porace pod Malakk, galeonktrym pyn Magellan wpad na mielizn i roztrzaska si o ra koralow. odzie nie mogy pomieci caej zaogi, dlatego Magellan zgosi sina ochotnika, by pozosta z zaog. Warunkiembya obietnica kapitan a, e zaraz po przybyciu na

ld, pole po nich inny statek. I tak te si stao.Pi lat suby Magellana na morzu oraz liczne maniestacje odwagiwreszcie si opaciy. Zosta przydzielony do otyAlbuquerquea, ktra miaa pomci habic porak, jak dozna Sequierra pod Malakk. Czynten si uda, port, po kilkutygodniach cikich walkdosta si w rce Portugalczykw. Gdy w 1512 r.

Magellan zostaje odesanydo Lizbony, odkrywa, ekiedy on nastawia karku na obczynie, yciew Portugali szo do przo

du. Miasto rozroso si, wzbogacio. Magellan,od 7 lal eglarz, nie umia odnale si na staym ldzie. W 1513 roku zosta przydzielony dosuby w piechocie w Maroko, ale jako eglarznie potra walczy na ldzie. 28 sierpnia wziudzia w bitwie pod Azamor i zosta powanieranny w kolano w trakcie oblenia mauretaskomarokaskiej twierdzy oraz oskarony o nielegalny handel z muzumaskimi Mauretanami.Wda si te w konikt z Almeid: gdy opucibez zezwolenia armi, Almeida posa negatywny raport o eglarzu na portugalski dwr. Kilkaoskare wycoano, ale Magellan popad w nieask krla Manuela I, ktry odmwi podniesieniamu dochodw oraz kaza niezwocznie wraca doMaroka. W 1514 roku Magellan prosi Manuela o ponowne zatrudnienie i podniesienie renty.Jednak krl ponownie odrzuci jego prob. Osta

tecznie Magellan zapyta go, czy w takim raziemoe szuka zatrudnienia w jakim innym kra

ju, i czy krl nie ma nic przeciwko temu. Manuelodpowiedzia, e jest mu to obojtne, czy i gdziekapitan zamierza szuka szczcia. Jednak jak pokazay dalsze losy, wcale nie byo to tak obojtneManuelowi, jak mwi.Mona przypuszcza, e ju w chwili rozmowyz krlem Manuelem, w gowie Magellana dojrzewa pomys wyprawy na Wyspy Korzenne.Kapitan zamierza dopyn na Moluki nie kooIndii, lecz drog zachodni, przez nieznane, leczzdaniem Magellana istniejce paso. Pomys, ktryzrodzi si z chwil poznania Lodovica Verthema,

po wysuchaniu jego barwnych opowieci o tajemniczych wyspach, rozwin si pod wpywemkorespondencji Magellana z przyjacielem Francisco Serrao. Ot po zajciu Malakki, cz zaogiwysano na Wyspy Korzenne celem ich zajcia.Wrd nich by take Serrao. Jednak po rozbiciusi okrtu, Serrao tra na ernate, gdzie zostawielkim wezyrem u boku tamtejszego wadcyi wid rajskie ycie z dala od cywilizacji. Jednakcay czas pamita o swoim przyjacielu i wybawcy.W bogatej korespondencji opisuje MagellanowiMoluki piszc: u znalazem nowy wiat. Jest onbogatszy wikszy i nieskoczenie pikniejszy niten, ktry odkry Da Gama. Zachca przyjacielado przyjazdu zapewniajc wysok posad. Praw

dopodobnie celowo wyduy odlego dzielcMoluki od Indii, aby udowodni, e znajduj sione w stree Hiszpaskiej.Po zwolnieniu ze subyPortugalskiej Magellannie prnowa i nie opuciod razu Lizbony. Studiowa mapy, rda, wsppracowa z Ruiem Faleiro,wybuchowym, nieopanowanym kosmograem, astronomem i astrologiem.Razem planowali szczegy wyprawy. Gdy wreszcieMagellan uda si do Hiszpanii, musia pozyskaposuch zarwno u KarolaI jak przed Urzdem dospraw Indii Zachodnich. Magellan zawar maestwo z crk czonka Urzdu, Dioga Barbosy Beatriz. Moda maonka, mimo wtpliwejurody wniosa mu do majtku znaczy posag.Urzdnikw urzeka perspektywa opanowania

handlu korzeniami, najbardziej dochodowej gazi wymiany azjatyckiej. Magellan i Faleiro uzyskali nawet poparcie biskupa Juana de Fonesca,ktry 30 lat wczeniej odrzuci projekt Kolumba.Audiencja przed krlem zostaa wy reyserowananiczym najlepszy spektakl, tote musiaa skoczy si penym sukcesem. Przedstawiono krlowi niewolnikw z Sumatry i z Molukw, ktrzyzawiadczyli o bogactwie Wysp Korzennych.Zaprezentowano ragment listu Francisca Serrao, wytyczono na globusie tras wyprawy. Udowodniono, e trasa wiedzie wycznie po wodachprzyznanych Hiszpanii. Karol I by urzeczony.Szczeglnie przyczynia si do tego wizja boga

ctwa, jakie moe przynie zaduonej Hiszpaniiwyprawa. Zwrmy te uwag, e Karol uwikany w wojny z Francj, ju wkrtce, mia zostaobrany cesarzem wygrywajc rywalizacj o tentytu z Franciszkiem I. Dodatkowo spraw komplikowaa rodzca si w Niemczech reormacja.Jednym sowem, krl Hiszpanii a przyszy cesarzpotrzebowa pienidzy, dlatego jego, jak i wikszo osb, obchodzi gwnie nansowy aspektwyprawy. Krl przekaza na wypraw 5 statkww bardzo zym stanie, ktre przeszy cakowityremont oraz zaopatrzy dwustu trzydziesto picioosobow zaog w prowiant na dwa lata. Zabranowod, wino, przetwory, miso, take ywe. Podstaw diety byy suchary, ktre jednak szybko,

z powodu wilgotnego klimatu panujcego na morzu wilgotniay i zaczynay plenie. Przerabianoje wtenczas na szar gst zup, tak obrzydliw

w smaku, e marynarzewoleli nic nie je, bo jusam jej zapach ich odrzuca. Ocerowie zabralize sob dem pigwowy,ktry cakowicie przypadkowo uchroni ich odszkorbutu. Niestety, tyleszczcia nie mieli zwyklimarynarze, ktrych dietauboga w warzywa, a coza tym idzie w witaminC, doprowadzia do masowego szkorbutu. Prczywnoci zabrano towary

na wymian lusterka, szkieka, koraliki, materiay, szaty, kapelusze, noe. Zaoga skadaa siz ludzi wielu narodowoci i cho Karol I zakazaprzyjcia wicej ni piciu Portugalczykw, byoto niemoliwe. Prcz zaogi popyn take kro

nikarz Antonio Pigaetta. Magellan mia otrzyma 1/20 dochodw wyprawy, a przy wicej ni6 przyczonych do Hiszpanii wsypach dwie dlasiebie. Przed wypyniciem Magellan spisa dokadny testament, z ktrego ani jedno postanowienie nie zostao spenione po jego mierci. akprzygotowana wyprawa bya gotowa do wypynicia z Sewilli 20 wrzenia 1519r. i poeglowaniaw nieznane.Armada Molukaska skadaa si z piciu okrtw. Okrtem Flagowym, dowodzonym przezkapitana generalnego, Ferdynanda Magellanaby drugi co do wielkoci rinidad. Najwikszym San Antonio zarzdza Juan de Cartagena,

Portret Ferdynanda Magellana, XVI w.

Statki oty Magellana w cieninie nazwanej

pniej jego imieniem

Wikipedia.org

Wiki

pedia.org


12/28


13/28

Wikipedia.org

24

konywali najwikszy akwen na wiecie. Dziwnymtraem udao im si omin wszystkie moliwewyspy znajdujce si na Oceanie Spokojnym:Juan Fernandez, Wysp Wielkanocn, Pictairn,ca Polinezj Francusk. Miao to dobre i zestrony. Minus by taki, e nie mogli uzupeni zapasw, jednak wiele tych wysp byo otoczonychprzez zdradliwe ray koralowe, na ktrych niechybnie rozbiyby si upiny Magellana. Niestety,na pokadach zacz si szerzy gd i pojawi sinajgorszy przeciwnik marynarzy szkorbut. Zapasy psuy si byskawicznie w socu, pingwinyi oki ktre wczeniej zostay zasolone okazaysi by niejadalne. Marynarze jedli tylko staresuchary i pili t, przekwit wod. Magellanwydziela marynarzom po szklance wody dziennie. W styczniu 1521 marynarze zaczli u miera.

Ludzie zjadali ju skry lam i osw, uywane dorobienia opasek chronicych agle przed przecieraniem. I wtedy przy zachodzie soca marynarzna bocianim gniedzie wypatrzy ld, WyspyMariany, nalece do archipelagu Mikronezji.Zapanowaa wielka rado na pokadzie. Gdypodpynli do wyspy Guam, zamieszkanej przezludno Czamorro, nagle do armady podpyny deczki pene tubylcw. Wtargnli na pokadi zaczli zabiera wszystko co moliwe ze statkw,z rinidadu zabrali nawet szalup. Magellan nada tym wysp nazw Wyspy Zodziejskie. Jednakwarto pamita, e u ludzi tych nie istniao pojcie wasnoci, czego nie rozumieli Europejczycy.

Wykoczeni godem eglarze nie byli w staniepostawi czynnego oporu. Wtedy Magellan wrazz kilkoma jeszcze marynarzami popynli na ldw celu odzyskania utraconych dbr. Podpaliliwiosk, kilku tubylcw zabito. Marynarze odzyskali wszystko, a dodatkowo przynieli ze sobryby, wieprzowin, orzech kokosowe i due gi,

jak nazwano banany.16 marca 1520 roku armada nareszcie dotara naFilipiny, do wyspy Samar. Filipiczycy byli przy

janie nastawieni. Niecae dwa tygodnie potemwyprawa dotarla do wyspy Massusa. Magellanwysa na ld swojego niewolnika Enrique, abydowiedzia si o nazw wyspy. Pochodzcy z Sumatry (Archipelag Malajski) Enrique odrucho

wo zada pytanie w swoim ojczystym jzyku i pochwili okazao si, e zosta wietnie zrozumiany przez tubylcw. Gdy jzyk lipiski, tak jaksumatraski oraz czamorro, naley do tej samejgrupy jzykw malajskopolinezyjskich. ak wicpierwsz osob ktra opyna tak naprawd wiatby malajski niewolnik. Kilka godzin pniej po

jawiy si dwie wielkie odzie. W jednej z nichsiedzia kacyk wyspy Cebu imieniem Humabon.Zaprosi biaych na uczt. Zauroczeni bogactwemi egzotyk Europejczycy natychmiast rozpoczli handel. Armada nie zamierzaa zbyt szybkowypywa z tego raju, gdzie za byskotki pikneFilipinki oaroway swoje wdziki. Filipiczycyszybko uznali hegemoni Hiszpanii, widzc potg biaych, nazywali ich wadcami byskawici gromu po tym jak zademonstrowano im bropaln. Magellan przystpi te do nawracania tutejszego ludu na chrzecijastwo. Nie czyni tego

jednak nachalnie, obieca ludziom, e jak przyjmnow wiar, to Hiszpania bdzie przychylniej patrze na wyspy. ubylcy chtnie zaczli zmieniawiar w nadziei, e niedugo bd wada tak

sam si prochu jak Hiszpanie. Sielanka trwaa6 tygodni. Magellan by t ak szanowany, e kacyknawet nie pobiera od niego opat portowych.Wtedy Magellan domyli si, e aby u mocni sina wyspach, powinien co zrobi dla kacyka. I niepomyli si, kacyk przez cay czas marzy o tym,eby armada wykorzystujc swoj si poskromia

jego najwikszego przeciwnika rad z w yspyMactan, Lapu Lapu. Humabon oarowa nawetpomoc w postaci wystawienia tysica swoich wo

jownikw przeciw siom nieprzyjaciela. Magellanlekkomylnie odmwi przyjcia pomocy, twierdzc, e przy pomocy 60 ludzi sam poradzi sobiez przeciwnikiem.

27 kwietnia 1520 roku Magellan wykorzystatechnik wykorzystywan dzi przez siy specjalne wykona klasyczny desant. Szalupy ze statkw osiaday na rae koralowej niedaleko wyspy,w odlegoci dwch strzaw z uku tubylcw. Nabrzegu stao ponad tysic zbrojnych wojownikw z wyspy. Czterdziestu ludzi zaopatrzonychw halabardy, bro sieczn i miecze poszo wrazz Magellanem. Arkebuzy i bombardy zostayw odziach, aby da oson atakujcej garstce ludzi. Ruszyli. Ostrza z odzi trwa p godziny. Nanieszczcie dla atakujcych okazao si, e ichpociski przy tak duej odlegoci nie zadaj adnych ran tubylcom, ktrzy zaczli si mia i kpiz broni napastnikw. Nadlatujce pociski miay

tak ma moc, e nie potray przebi bambusowych tarcz obrocw. Ludzie ktrzy dotarli nabrzeg podpalili chaty. Wtedy rozwcieczeni kra

jowcy z impetem natarli na atakujcych. Widzc,e ich strzay odbijaj si od zbroi napastnikw,szybko zrozumieli, e musz atakowa w odsonite uda. Magellan nakaza si wycoywa, aleHiszpanw ogarna panika. Zaczli ucieka.Wtedy zatruta strzaa dosiga Magellana. Rannyadmira wraz z ocalaymi ludmi zacz si wycoywa do wody. Wtedy tam te wpadli tubylcy.Rozpoznali w Magellanie dowdc. Wtedy jedenz nich rzuci si, by go zabi. Magellan ugodzi gohalabard. Nie umia jej jednak wycign z ciaaoary. Wtedy kamie z procy ugodzi go w okie,przez co nie potra ju wydoby nawet miecza.Silny cios w ydk zwali Magellana z ng. W tymte momencie zosta zadgany 10 bambusowymiwczniami. Przeraeni Hiszpanie zaprzestaliwalki i zaczli ucieka do odzi. Zamiast odbiciao wielkiego admiraa, zaproponowali wykupienie go od tubylcw. Ci jednak stwierdzili, eciao ich wroga nie jest na sprzeda. Rzecz nie

samowit jest akt, e tak genialny czowiek zgin w tak gupi sposb. By zaprawiony w bojach,przey niejedn opresj. Mimo to jego przeronite ambicje pchny go do walki w 60 osbprzeciwko 1000 obrocw. Nigdy nie dowiedziano si, co stao si z ciaem Magellana.Jednak na Magellana naley spojrze takez punktu widzenia tubylcw. Obecnie na Filipinach tragiczne dla Magellana starcie z Lapu Lapupostrzegane jest zupenie inaczej. Magellan u znawany jest za najedcie i zabjc, natomiast LapuLapu jako narodowy bohater nadmiernie wyidealizowany. Gigantyczny pomnik Lapu Lapu stoina brzegu zatoki, gdzie w yldowa Magellan, na

tomiast biay obelisk upamitniajcy, przedstawiazupenie dwie rne wersje wydarze. Co rokuw kwietniu Filipiczycy inscenizuj bitw o Mactan na play. W posta Lapu Lapu zawsze wcielasi aktor lmowy, w Magellana zawodowy onierz. Przybywaj tam tysice widzw, by zobaczy jak prawie nagi lipiski wojownik walczyz zakutym w pancerz najedc.Magellan w swoim testamencie zapisa, e po jegomierci niewolnik Enrique ma sta si wolny. Jed

nak, po wydarzeniach na Mactan i mierci Magellana, pozostali kapitanowie statkw odmwiliuwolnienia Enrique. Udao mu si zbiec i zawarumow z wadc Cebu. 24 czonkw zaogi, wrazz nastpc Magellana, Diego de Barbos, zostao zaproszonych przez krla wyspy Cebu celemwrczenia im daru dla wadcy Hiszpanii Karola V. Przybyych z wielkim ceremoniaem wprowadzono do sali jadalnej i tam, podczas uczty,wszystkich wymordowano. Z 265 ludzi pozostao115. Przy tak maej iloci ludzi podjto decyzjo spaleniu Concepcion. Nowym kapitanem generalnym zosta Joao Carvalho, ktry wkrtce zosta pozbawiony dowdztwa w wyniku rozpusty

Portret Lapu Lapu

Sea

site.niu.edu

Autor nieznany, mier Magellana, ok. 1860


14/28

Wikipedia.org

Sansspaceapartment.com

26 27

sam wzi na pokad trzyMalajki, co nie podobao sizaodze. Dalej wypraw poprowadzi Juan Sebastian ElCano. Wraz ze mierci Magellana ich zwierciada, ichwiata, pociechy i wiernegodowdcy jak pisa o nimPogaeta zabrako silnejosoby, potracej zawadnzaog i podj decyzje, dlatego dyscyplina rozluniasi. Mimo to, zdecydowanokontynuowa podr. Znajdowali si okoo 4 dni d rogi od Molukw, jednak

nie wiedzc o tym lawirowali dookoa bez celu,ldujc midzy innymi na Borneo. eglarze ebypozyska jedzenie atakowali napotykane donki. Jeden ze schwytanych Malajczykw pochodziz ernate, jednej z wysp molukaskich i zna drog na wysp oraz opowiedzia o zmarym Franciszku Serrao, ktry umar mniej wicej w tymsamym czasie co jego przyjaciel Magellan.6 listopada dwa statki z piciostatkowej armadywreszcie dopywaj do Molukw. Pobyt na Molukach zapowiada si pomylnie. Udao si nawiza bardzo korzystne stosunki handlowe, tak erinidad i Victori szybko napeniono drogocennymi korzeniami. Drog powrotn wyznaczonona 21grudnia 1921r. Jednak gdy wy ruszono, okazao si e rinidad jest nieszczelny. Postanowiono, e pozostanie na miejscu do czasu naprawy,nastpie wrci do Hiszpanii cienin Magellana.Natomiast Victoria samotnie miaa zmierzy siz nieprzyjaznym morzem i niebezpieczestwemportugalskim, co wydawao si tak samo szalone, jak i niemoliwe. Jednak los lubi pata gle.Naprawiony rinidad, agowy statek Magellana

schwytany przez Portugalczykw nigdy nie dotar do Sewilli. Natomiast maa, zniszczona i ledwo trzymajca si w caoci Victoria dopywajcdo Hiszpanii na trwae zapisaa si na kartachdziejw. Jak na ironie, kapitanem rinidadu w tejnieszczsnej chwili by Gomez de Espinosa, jedenz najwierniejszych ludzi Magellana, natomiastkapitan Victorii, Juan Sebastian El Cano to jedenz czoowych buntownikw w Zatoce witegoJuliana. El Cano potrzebowa trzy i p miesicaeby dotrze do Przyldka Dobrej Nadziei, rodkiywoci si wyczerpay lub byy zepsute. Unikanopostojw, gdy wikszo mijanych ziem, byy toziemie portugalskie.

6 wrzenia, zbutwiaa, poatana Victoriazawina do Hiszpanii niczym StatekWidmo. Na jej pokadzie znajdowaosi 18 wychudzonych, chorych osb,w niczym nie przypominajcych tychzdrowych mczyznpenych nadziei, ktrych egnano 3 latawczeniej. Wrd

tych 18 osb byo 15 marynarzy i 3 tubylcw. Jed

nak na ldzie okazao si, e zaoga zbuntowanegoSan Antonio wrcia do Sewilli i opowiedziaa innwersj wydarze. Rozpoczy si dugie i mudneprzesuchania. Ostatecznie uniewinniono wszystkich zarwno wiernych Magellanowi jak i buntownikw. Karol V nie przej si zbytnio mierci Magellana. Waniejsze byy dla niego zyski.Cakowicie zwrci si koszt wyprawy i to jeszczez nadwyk. W nagrod za wysiki Karol V przyzna baskijskiemu kapitanowi El Cano herb z naktrym widnia napis y pierwszy mnie okrye, doywotni rent, zamek, zbroj oraz trzygaki muszkatoowe, dwie laski cynamonu i parmalajskich paeczek do ryu. Wida z tego zatem

jak cenne w Europie w tym czasie byy przyprawy.Zaginy dzienniki Magellana, ktre pozostayna rinidadzie. Nie byo ciaa wielkiego k apitana,ktre pocite na kawaki zostao na maej, oceanicznej wysepce. Nie zosta aden statek, niemyuczestnik wielkiej wyprawy, gdy te ktre ocalay wyremontowano i wysyano na dalsze suby.Gwnym siewc pamici o Magellanie pozostado koca mu wierny Antonio Pigaeta, ktry

kopie swojej kroniki podarowa najwikszymwadc wczesnej Europy. Milczcy, zamknityw sobie Magellan zgin tu przed osignieciemnajwikszego sukcesu. Nie dotrzymao adnegoz punktw jego testamentu, 6 wrzenia 1522 r.nie y ju nikt z jego rodziny, z wyjtkiem tecia. ona i dwjka dzieci zmary, kiedy Magellan przeprawia si przez nieznane. Nawet ten,ktremu Magellan powici ycie, cesarz KarolV sprzeda Moluki Portugalii za 350 tysicy dukatw. Cienina Magellana bya tak niebezpieczna, e w zasadzie wcale nie uywana. Nawet dzimao kto porywa si przemierza te niebezpieczne ordy Patagoni. W cigu pokolenia zostaa za

Pomnik Lapu Lapu w Cebu na na Wyspie Mactan

pomniana stajc si na powrt legend. Dopieropo 58 latach Francis Drake przemierza j i jakodrugi opywa kul ziemsk.Jednak wyprawa Magellana musiaa mie i jasnstron. Po pierwsze udowodniono, e ziemia jestkul. Jest kula i to wiksz ni si dotd wydawao. Stwierdzono, e na Kuli Ziemskiej jest wicejwd, ni ldw, jak poprzednio sdzono. Odkrytonowe ldy, mow miejsca, wyspy. Poznano nowegatunki rolin i zwierzt, jak pingwiny, soniemorskie, banany. Dostrzeono i nazwano imieniem Magellana dwie, najblisze naszej galaktyki:May i Wielki Obok Magellana. Pigaeta dzi

ki prowadzeniom starannych notatek dostrzegbd w dacie, co przyczynio si do ustalenia LiniiZmiany Daty. Udowodnienie, e Moluki znajdujsi w stree przyznanej Hiszpanii dao jej moliwo stania si potg wiatow. I wreszcie, nazwisko Magellana wpisao si na stae do ludzkiejpamici, jako tego, ktrego wyprawa pierwsza dokonana niemoliwego maa Victoria godnie reprezentowaa swoj nazw, a o Magellanie przypominamy sobie patrzc w niebo na tajemniczeoboki Magellana, jak i na map, gdzie dumniewidnieje napis: Cienina Magellana.

Coroczna inscenizacja walki onierzy Magellana

z Filipiczykami


15/28

28 29

Krew, pot i zy jest popularnym okreleniem wyraajcym, czsto nieatw, a czasem nawet lep, drog do sukcesu wspczesnych sportowcw.Czy zatem termin ten nie pasuje jeszcze lepiejdo uczestnikw turniejw rycerskich? Postaramskupi si w swoim opracowaniu gwnie naostatnim wieku klasycznej ormy rywalizacji rycerskiej. XVI wiek wcale nie bdzie tutaj oznaczatylko wydarze z lat 15011600, a w bardziej swobodnych ramach, porusza si bdziemy po wy

darzeniach od pocztku XV wieku, podsumowujc cae zagadnienie w drugiej czci XVI stulecia.W pytaniu dotyczcym powiza midzy sportem, a turniejami rycerskimi pomocna moe byencyklopedyczna denicja sportu, jako wiadomej i dobrowolnej dziaalnoci czowieka podejmowana w celu zaspokajania potrzeb: zabawy,wspzawodnictwa oraz doskonalenia wasnychcech zycznych i umysowych; wyraa si przezwiczenia i gry uprawiane wedug okrelonych

Czy to ju sport?Turniej rycerski w XVI wieku.Widowisko publiczne i polityczne

zasad1. Niemniej jednak naley pamita o odrbnoci epoki i ewolucji terminologii zwizanejz kultur zyczn przez ostatnie 500 lat.Analizie turniejw towarzyszy bdzie spojrzenie na dwa ciekawe aspekty zawodw: widowiskapublicznego i politycznego. Igrzyska rycerskie,bez wzgldu na charakter, musiay spenia okrelone unkcje skoro przetrway w Europie nawetpo wyganiciu wasnych rde. Poza tym ichzastosowanie przybliy nas do odpowiedzi nawczeniejsze pytanie.W prowadzeniu takich bada nieocenion warto nios ze sob materiay rdowe, ktre chonie stanowi maej grupy, to zazwyczaj traktujturnieje, jako jeden z elementw i zapisy dotyczce organizacji oraz przebiegu zawodw rycerskichodszukiwa musimy pord obszernych kronik,czy innych opisw poszczeglnych pastw, ichwadcw, a take innych osb. Na szczcie istnieje par wyjtkw od tej sytu acji.Wybr literatury zawiera przede wszystkim pozycje polskojzyczne oraz opracowania angielsko

jzyczne stanowice baz dla bada nad historistar turniejowych zarwno w redniowieczu, jaki te w czasach nowoytnych. Warto na wstpiezaznaczy, e artyku ze wzgldu na ograniczonemoliwoci autora dotyka problemu tylko czciowo i jedynie rzuca pewne wiato na obszerniejsze zagadnienia bardzo ciekawe w swej istocie wymagajce dokadniejszego opracowania.

urniej w XVI wiekuPocztki igrzysk rycerskich zostay ju bardzodokadnie przeanalizowane w historiograi2. Bezwzgldu na dokadny czas powstania turniejw,okoo XI/XII wieku, pierwsi uczestnicy tego rodzaju wydarze nie odnaleliby si w rzeczywistoci koca XV i XVI wieku. Wanie ten, interesujcy nas, okres by kolejnym wielu badaczytwierdzi, e schykowym3 etapem ewolucji instytucji turnieju rycerskiego. Pojcie instytucji,

jako zespou de ludzkich majcych na celu za

1 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 5, Warszawa1997, s. 973.

2 R. Barber, Rycerze i rycersko, t. J. Kozowski, Warsza-wa 2000, s. 169-192; B. W. Brzustowicz, Turniej rycerskiw Krlestwie Polskim w pnym redniowieczu i renesansiena tle europejskim, Warszawa 2003, s. 33-44 (rozszerzonabibliograa); Ch. Grave, Knights at Tournament, London1994, s. 3-15.

3 Zob. R. Barber, op. cit., s. 240; B. W. Brzustowicz, op.cit., s. 105-106; J. Huizinga,Jesie redniowiecza, t. T. Brzo-stowski, Warszawa 1974, s. 109.

spokojenie okrelonych potrzeb4 autorstwa antropologa Bronisawa Malinowskiego bardzo dobrzepasuje do wytworu kultury rycerskiej turnieju,a podobne koncepcje, czce z nasz problematyk osignicia autora Argonautw, wysuwaw swoich badaniach Johan Huizinga5. Ponadto w tym przypadku klasyczna granica midzyredniowieczem, a nowoytnoci wydaje si bymao ostra, poniewa ewolucje schyku XV stulecia (Pas darmes6) nawizyway do romantykirycerskiej jeszcze z czasw XIV wieku (turniejeOkrgego stou7).Podstawow rnic bya dominacja pojedynkw typujoust, czyli starcia na kopie dwch konnych rycerzy. en najbardziej rozpowszechnionyw dzisiejszych czasach obraz turniejw stanowipewnego rodzaju symbol XVI wieku. Najprostszainterpretacja zakada, e ewolucja od XI do XVIstulecia przebiegaa od walk grupowych (mleoraz bezpieczniejsze bohort pewne grone typyatakw byy zakazane8) do indywidualnych gonitw na kopie (joust). Niemniej jednak zoono procesu oraz wewntrzny brak swoistoci podstawowy podzia plaisance (na tpe, niem.Stechen) i outrance (na ostre, niem. Rennen) pokazuje, e igrzyska rycerskie ewoluoway wielokierunkowo i wszystkie tendencje miay swojewaciwoci9.Richard Barber charakteryzuje to tak: Gdyby turnieje rycerskie byy zwizane tylko z doskonaleniem wasnych umiejtnoci i nabieraniem dowiadczenia przez rycerza, to naleayby raczej dohistorii wojskowoci, a nie do historii rycerskoci.Ale koncepcja turnieju, jako sportu z okrelonymi, ustalonymi zasadami zabiera nas w odrbny,inny wiat10. en wiat obejmowa niemale caEurop Zachodni. Dostpne w rdach i literaturze opisy pozwalaj nam przeledzi na

4 B. Malinowski,Argonauci Zachodniego Pacyku. Relacjeo poczynaniach i przygodach krajowcw z Nowej Gwinei, t.B. Olszewska-Dyoniziak, S. Szynkiewicz, Warszawa 2005.5 J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako rdo kultury, t.M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa 1967, s. 99-108.6 Forma igrzysk rycerskich cile zwizana z przedstawie-niem literackiej kcji, dokadnie zaplanowana, a pozorowa-ne walki byy tylko marginalnym elementem: B. W. Brzusto-wicz, op. cit., s. 77-106; Ch. Grave, op. cit., s. 13-15.7 Wzorowane na tradycji arturiaskiej turnieje organizo-wane w Anglii, Francjii, Flandrii, Niemczech, Itlaii i Hiszpanii:B. W. Brzustowicz, op. cit., s. 74-76.8 B. W. Brzustowicz, op. cit., s. 47.9 J. Szymczak, Pojedynki i harce, turnieje i gonitwy. Walkio ycie, cze, saw i pienidze w Polsce Piastw i Jagiello -nw, Warszawa 2008, s. 241-246.10 R. Barber, op. cit., s. 225.

Jacek KNOPIK

Walka midzy Henrykiem II a Montgomerym,

autor nieznany, XVI w.

Wikipedia.org

historia


16/28

30 31

pewno nie w penym stopniu zawody rozgrywane we Woszech, na terenie Cesarstwa, Francji,Anglii, Hiszpanii, Portugalii, Burgundii, a nawetPolsce, do ktrej jednak tutaj nie b dziemy sigaze wzgldu na charakter pracy.Dlatego wanie warto przyjrze si wikszej liczbie turniejw rycerskich z rnych krajw, abyw oglnym obrazie zawodw odnale wszystkieaspekty od rywa lizacji sportowej po inne, nieznane oblicza. Dokadniejsza analiza powiza zostanie dokonana dopiero w nastpnym rozdziale,a tutaj najwaniejsze bdzie moliwie najwierniejsze odtworzenie przebiegu igrzysk rycerskich,od inicjatywy do wicych si z nimi skutkami.Wrd regionw, o ktrych posiadamy ma wiedz znajduje si Burgundia oraz Hiszpania z Portugali. Pierwsza zasyna estiwalem w Binchez 1549 roku. eatralne widowisko naladujce Pasdarmes, dokadnie zaplanowane przez wczesnegonamiestnika Niderlandw, Mari Habsburank(15051558) dla nastpcy cesarza Karola V Filipa, jednoczenie tajemniczego bohatera caegoturnieju. Zawody oparte na poemacie Amadisaz Walii, pomimo antastycznej scenerii rozgrywane byy w sposb tradycyjny, ale brak dokadniejszych opisw11.Drugi i trzeci region dziki bliskoci geogracznej czya pewna specyka. Odbyway si tamodmiany klasycznych turniejw w postaci: zespoowych walk na kije (juego de caas), rzutwwczni (jogo de tavolada) oraz gonitw (justasreaes). atwo zauway, e szczeglnie pierwszaorma do mocno odbiegaa od tradycji. Niemniej jednak prezentacja zawodnikw, tarczez herbami, ustrojone konie paradne, muzyka trbaczy i bbniarzy, walki konne grup zoonych z 3lub 4 rycerzy doskonale pasuj do wzorw rancuskich, z ktrych czerpali mieszkacy Pwy spu

Iberyjskiego12.ego typy zawody odbyway si midzy innymiw grudniu 1490 roku z okazji lubu Jana II z dynastii Aviz (14811495)13. Innym wadc Portuga

11 B. W. Brzustowicz, op. cit., s. 126-127; J. Delumeau,Cywilizacja Odrodzenia, t. E. Bkowska, Warszawa 1987, s.269-272; G. Parker, Filip II, t. I. Szymaska, Warszawa 1985,s. 21-22.

12 M. Defourneaux,ycie codzienne w Hiszpanii w wiekuzotym, t. E. Bkowska, Warszawa 1968, s. 112-113.13 B. W. Brzustowicz, op. cit., s. 125.

lii by krl Manuel I Szczliwy (14951521), ktrytak bardzo gustowa w turniejach, e wypoyczastroje i uprze dla koni ze swojej garderoby14.Co wiciej: W wikszoci niedziel i dni witecznych dworzanie po jedzeniu szli oglda turnie

je, a rozrywka ta przycigaa wielu ludzi z miasti osad, gdzie krl przebywa. urnieje odbywaysi na jego oczach, co byo powodem, dla ktregow owych czasach byo w krlestwie wielu dobrych

jedcw i dobre konie15. Pokazuje to, jak bardzoju w tym czasie zabawy turniejowe wizay siz osob wadcy i dworem krlewskim. Prywatnei miejskie zawody z wczeniejszych wiekw zostay zepchnite na margines16.Nie oznacza to jednak, e miasta nie odgryway

ju roli miejsca najwaniejszych widowisk. Place, jak Plaza Mayor w Madrycie, czy SS. Apostoliw Rzymie dziki duej pojemnoci oraz wykorzystywaniu juz istniejcej inrastruktury byyznakomitymi stadionami dla publicznoci17.W ogle relacje o woskich turniejach stanowido obte rdo, co do przebiegu zawodw, aleskupiaj si gwnie na strojach, rekwizytach, gestach otoczce, ktra dominowaa nad kwestiamirywalizacji sportowej. Skdind wiadomo, e towanie na Pwyspie Apeniskim, jako jednymz pierwszych, powszechnie stosowane byy indywidualne walki piesze podczas turn iejw18.Jednym z dworw o najwikszych t radycjach byaFrancja krla Franciszka I (15151547). Opisyzawodw dostarczaj inormacji o wielu krwawych starciach, ale o mniejszym nateniu, anieli w czasach redniowiecza. Krl organizowaigrzyska rycerskie podczas wanych uroczystoci,midzy innymi w 1517 roku (przyjcie nowychrycerzy do Zakonu witego Michaa), czy dwalata pniej (lub ksicia Urbino)19. Najciekawszym, z pozycji obserwatora, turniejem bya im

preza towarzyszca dyplomatycznemu spotkaniuna Te Field o Cloth o Gold w 1520 roku. Warto

14 D. de Gis, Kronika wielce szczliwego krla Dom Ma-nuela (1495-1521), t. J. Z. Klave, Warszawa 1989, s. 320.15 Ibid., s. 319.16 R. Barber, op. cit., s. 207.17 J. Defourneaux, op. cit., s. 112-113; J. Delumeau, op.cit., s. 253.18 R. Barber, op. cit., s. 365; B. W. Brzustwoicz, op. cit., s.109; Ch. Grave, op. cit., s. 30.19 I. Cloulas,ycie codzienne w zamkach nad Loar w cza-sach renesansu, Pozna 1999, s. 81-84, 88-89.

w tym momencie przedstawi drugiego z aktorwtego wydarzenia. By nim wadca Anglii, HenrykVIII udor (15091547)20.O ile Franciszek od czasu do czasu bra udziaw potyczkach rycerskich i polowaniach to Henrykmia do nich zdecydowan sabo od najmodszych lat. Historia jego ycia, pe na kontrowersyjnych wydarze, czsto zbiega si z rnymi turniejami. Wielogodzinne treningi z dziecistwaoraz udzia w dziesitkach turniejw wypeniay

jego ycie do poowy lat dwudziestych XVI w ieku, gdy w skutek n iebezpiecznego zdarzenia krlnabra dystansu do sportu rycerskiego21. raktowa on zawody nie tylko, jako orm sprawdzeniawasnej walecznoci, ale take umiejtnoci technicznych: Pojawiwszy si w szrankach, krl prezentowa si konno krlowej i damom w ykonujcprzed nimi setki skokw, a gdy zgoni jednegokonia, dosiada w namiocie drugiego [...] czynitak cigle i znowu wraca w szranki, a do kocaturniejowych potyczek22.Niemniej jednak powracajc do wydarze z 1520roku, warto przyjrze si bliej wielkim zawodomrozgrywanym od 11 do 22 czerwca. Na ogromnym polu turniejowym, cierano si na kopie, pieszo oraz grupowo (toruney). Cho krlowie bralitylko czciowy udzia w zawodach, Henryk walczy tak zawzicie i tak wiele razy si potyka, e

jeden z jego najlepszych rumakw pad23. Rywalizacj charakteryzowaa ciso regulaminowaegzekwowana przez heroldw. Obozy rancuskii angielski nie chciay dopuci, aby ktrakolwiekze stron bya uprzywilejowana, wic same negocjacje zajy stosunkowo duo czasu24. Zoonotego turnieju, ilo pojedynkw i ich rodzajworaz legenda, jak po sobie pozostawi stawiaj gow gronie najwaniejszych XVIwiecznych wydarze rycerskich.

ake za panowania Elbiety I (15581603) i Jakuba I (16031625) obserwujemy aktywno tur

20 C. Erickson, Henryk VIII, t. P. Szymor, Warszawa 2001, s.28-29, 51-52, 63-64, 118, 145, 146, 166-168; A. F. Pollard,Henryk VIII, t. I. Szymaska, Warszawa 1979, s. 35, 47, 67,96.

21 Podczas potyczki 10 III 1524 roku Henryk zapomniao zamkniciu zasony hemu i kopia przeciwnika, zrzucajcmu go z gowy, o mao nie uszkodzia oczu, jak stao si torok pniej z Fracisem Brayanem: B. W. Brzustowicz, op.cit., s. 124-125; C, Erickson, op. cit., s. 118.22 A. F. Pollard, op. cit., s. 67.23 R. Barber, op. cit., s. 364.24 C. Erickson, op. cit., s. 168.

niejow w Anglii. Na dworze pierwszej, co rokuwitowano dzie wstpienia na tron (17 listopada Accession Day). Zawody rozgrywane od1569/1570 roku do koca panowania krlowej odbyy si prawdopodobnie 23 razy25. Wykorzystywano wszystkie podstawowe typy walk: gonitwyna kopie, pojedynki piesze i grupowe. radycjpodtrzyma krl Jakub (18 turniejw), ktry znany by z hojnego obdarowywania zwycizcw bogatymi nagrodami: zot biuteri i kamieniamiszlachetnymi26.Inn specyk charakteryzowa si obszar witego Cesarstwa Rzymskiego. Ilo orodkw,w ktrych odbyway si turnieje bya bardzodua: dwr habsburski, bawarski, saski, brunszwicki, czy brandenburski. Na pewno wartowspomnie ogromn rol cesarza MaksymilianaI (14931519), ostatniego rycerza na tronie, podkrelajcego istot pielgnacji tradycji turniejowej. Jego dwr by aren wielu rnych zawodw,podczas ktrych potykano si na miecze, topory,sztylety, moty, tyczki, piki, cepy i halabardy27.Igrzyskom towarzyszyo bogactwo i romantyzmepoki, a ich skutkiem byo powstanie wielu ksigturniejowych i kronik utrwalajcych dziaalnocesarza i jego dworzan. Zachowaa si spora iloprzekazw ikonogracznych z terenu caego Cesarstwa, odgrywajca wan rol w badaniach naukowych28. Na innych niemieckich dworach rywalizacja rycerzy towarzyszya wanym uroczystociom, a lokalni ksita wielokrotnie posiadali zasobne kolekcje zbroi i ksig turniejowych.29Zachoway si te przepisy turniejowe z tych obszarw dotyczce midzy innymi dugoci kopiioraz rodzajw zbroi30.Na zastopowanie XVIwiecznego rozwoju igrzyskrycerskich wpyw miaa tragedia Henryka II,krla Francji (15471559). W paryskim turnieju

z okazji lubu krlewskiej crki, pomimo poczt

25 A. Young, Tudor and Jacobean Tournaments, London1987, s. 202-205.26 A. Young, op. cit., s. 38-50, 205-208.27 S. Anglo, The Maral Arts of Renaissance Europe , Lon-don 2000, s. 27, 175, 251; R. Barber, op. cit., s. 207.28 Ch. Grave, op. cit., s. 4-64 (komentarze do ilustracji).29 . Holk, Uroczystoci koronacyjne w Preszburgu 1563-1830, Krakw 1986, s. 22-24; B. W. Brzustowicz, op. cit., s.110-120.

30 Deutsche Privatbirefe des Mielalters, red. G. Stein-hausen, Berlin 1899, I, s. 23-24; P. Tarfur, Travels and Ad-ventures, red. M. Les, London 1926, s. 208-209; por. R.Barber, op. cit., s. 230.


17/28

32 33

kowych sukcesw, spotka Henryka bardzo przykry los. Podczas starcia joust kopia przeciwnikaroztrzaskaa si na jego hemie, przedostajc sido rodka i wbijajc si w jego gow. Wadcazmar po 10 dni ach, a jego mier przyniosa saw nadwornemu astrologowi, Nostradamusowi,ktry mia przewidzie jego mier: Mody lewpokona starego, w jednej potyczce na polu walk i:przekuje mu oczy w zotej klatce; dwie rany jednoczenie i tak spotka go mier okrutna31.Incydent ten mia na pewno wpyw na losy rycerskich zawodw, ale ani zmiany techniki wal ki,ani przemiany wewntrzne w kierunku wikszego bezpieczestwa nie doprowadziy do ca kowitego zaniknicia instytucji turniejw rycerskich.W XVII wieku zawody nazywane karuzelami(carrousels) odbyway si w Szwecji, Francji, czyPrusach. Pomimo duej teatralizacji i sztucznocinadal pojawia si w nich element rywalizacji rycerzy na koniach lub pieszo32.

urniej jako sportPodsumowujc oglny wygld zewntrzny nowoytnego turnieju, odbierany przez widza, monaprzytoczy sowa Jacquesa Le Goa: urnieje s

ju nie wojennymi wiczeniami, a raczej okazjdo demonstrowania hojnoci i rozrzutnoci, dopokazywania wykwintnych szat, do pokazu bezprzedmiotowej zrcznoci, do podboju serc niewiecich33. Podobne pogldy wyraa Johan Huizinga zwracajc uwag na atmoser namitnoci,z ktrej przede wszystkim wyrasta znaczenie turniejw34.Musimy zauway jednak, e znajdujemy siw rzeczywistoci specycznej i naley ustali, jakrozpatrywa rywalizacj rycersk w XVI wieku.Huizinga twierdzi: Dla szlachty natomiast turnieje i zapasy rycerskie posiaday wag, jakiej nieda si przypisa nawet nowoczesnemu sportowi.

31 M. Jordan, Nostradamus i nowe tysiclecie, Warszawa2000, s. 58-59: Le Lyon jeune le vieux surmontera,/ Enchamp bellique par singulier duelle:/ Dans caige dor lesyeux luy creuera,/ Deux classe une, puis mourir mort cuelle;cyt za B. W. Brzustowicz, op. cit., s. 128.32 S. Anglo, op. cit., s. 227-270; R. Barber, op. cit., s. 365-368; B. W. Brzustowicz, op. cit., s. 131-138; Ch. Grave, op.cit., s. 47-52.33 J. Le Go, Kultura redniowiecznej Europy, t. H. Szu-maska-Grossowa, Warszawa 1970, s. 402.34 J. Huizinga,Jesie..., s. 106.

Prastary obyczaj nakazywa wznoszenie pomnika na miejscu, gdzie stoczono synny pojedynek35.Jest to jednak podejcie niezadowalajce, poniewa nieujmujce istoty sprawy i lepiej podchodzido tego Stephen Hardy: Sport has ofen both mirrored and conditioned many aspects o particular social classes; change in one has ofen eectedchange in the other. Te tournament and t he medieval upper class appear to have been related inthis way36. Skupienie si na podejciu do turnieju,

jako wytworu zalenego od okrelonej klasy spoecznej i z ni zwizanego, moe przybliy nasdo odpowiedzi, czy to zjawisko bliskie pojciusportu37.Koncentrujc si na rdach wielce pomocnybdzie pewien portugalski tekst z XV wieku, nazwany Livro da ensinanca de bem cavalgar todasela38, rzucajcy niecodzienne wiato na kwestizasad rozgrywania zawodw rycerskich oraz,co by moe bezprecedensowe, psychiki uczestnika takich pojedynkw. Jego autor to EdwardI z dynastii Aviz (13911438) pisa tak: ym, ktrzy w rycerskich pojedynkach odnosz poraki,z czterech rnych powodw sta si to moe. Popierwsze z tego powodu, e chc unika starcia.Po drugie, poniewa schodz z linii ataku, boobawiaj si samego momentu zwarcia. Po trzecie, poniewa nie s w stanie trz yma swego ciaai kopii mocno i pewnie. Po czwarte, bo tak zaleyim na zwycistwie nad przeciwnikiem, e przesadzaj we wszystkim, co robi i ma to skutekzupenie odwrotny od zamierzonego. [...] Naleyzawsze pamita o tym, jaki jest cel walki i niemona pozwoli sobie na chwil nieuwagi i dekoncentracji. [...] Aby nie spi si zbytnio w czasie przygotowa do pojedynku, mona wybra

jeden z trzech sposobw. Rozluni si i lunotrzyma kopi albo trzyma j tak mocno i tak

przyj postaw, e trudno w niej wytrzyma, take, gdy do starcia przyjdzie, czek si odpry i nie

35 Ibid., s. 106.36 S. H. Hardy, The Medieval Tournament: A FunconalSport of the Upper Class, w: Journal of Sport History, vol.1 (2) (1974), s. 92.37 W innym miejscu ten sam autor zauwaa:Deliberateor not, the later tournament may be seen as kind of statusmechanism such a funcon is by no means foreign to sport(Ibid., s. 104)38 Duarte, King of Potugal, Livro da ensinanca de bemcavalgar toda sela, t. na ang. A. Hutchinson, red. J. M. Piel,Lisboa 1944.

bdzie o tym myla. rzecim sposobem jest ten,aby kopi trzyma luno, tak aby, gdy czas przyjdzie, zebra si w sobie, co da to, e naturalnkolej rzeczy przyjmie si postaw do walki. Dowiadczony i rozwany rycerz nie powinien dydo uzyskania przewagi w sposb niedozwolony.Powinien dokadnie obserwowa i ocenia swojemoliwoci, swojego przeciwnika, si i zwinno

jego konia oraz kopie, jakich uywa. Dopiero wtedy

Kwartalnik Sarmacki 2(4) 2013

Documents