RADA PROGRAMOWA - Kwartalnik Sądowy - Kwartalnik Sądowykwartalnik.gdansk.sa.gov.pl/assets/kwartalnik/2017.3.pdf · Teoria i praktyka ... we i językoznawstwo kryminalistyczne jest

RADA PROGRAMOWA

dr Dariusz Kala, Sędzia Sądu NajwyższegoMarian Kocon, Sędzia Sądu Najwyższego

Dariusz Kuberski, Prokurator byłej Prokuratury Generalnejdr Marek Machnij, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

dr Maciej Piankowski, Sędzia Sądu Apelacyjnego w GdańskuAndrzej Siuchniński, Sędzia Sądu Najwyższego

Anna Skupna, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku w stanie spoczynku – przewodnicząca Rady Programowej

dr hab. Sławomir Steinborn, prof. Uniwersytetu Gdańskiego, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańskudr hab. Jakub Stelina, prof. Uniwersytetu Gdańskiego

prof. dr hab. Jerzy Zajadło

KOLEGIUM REDAKCYJNE

Redaktor naczelnyJacek Pietrzak, Wiceprezes Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

Członkowie kolegium

Maciej Plaskacz, Sędzia Sądu Rejonowego w Grudziądzudr Marek Skwarcow, Sędzia Sądu Okręgowego w Gdańsku

Opracowanie orzecznictwaWiktor Gromiec, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

Roman Kowalkowski, Sędzia Sądu Apelacyjnego w GdańskuIwona Krzeczowska-Lasoń, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

Sekretarz redakcjiDawid Świeczkowski, asystent sędziego w Sądzie Apelacyjnym w Gdańsku

Redaktor wydawniczy i językowydr Emilia Kubicka

KorektorAneta Dąbrowska-Korzus

Redaktor języka angielskiegoBiruta Gruszecka

Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wersja papierowa.

© Copyright by TNOiK „Dom Organizatora” – Toruń 2017ISSN 2353–5865

Adres redakcji: ul. Nowe Ogrody 28/29, 80-803 Gdańsktel. 785 456 113 (artykuły), 608 087 603 (orzecznictwo i bibliografia)

e-mail: [email protected]

Redakcja zastrzega sobie prawo do niepublikowania nadesłanych materiałów oraz ich redagowania i skracania.Redakcja nie zwraca materiałów niezamawianych.

Wydawca: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora” – Toruń87-100 Toruń, ul. Czerwona Droga 8 / al. 500-lecia 31, tel. (56) 62 228 98

K W A R T A L N I K S Ą D O W Y

I I I / 2 0 1 7

A P E L A C J I G D A Ń S K I E J

3





SPIS TREŚCI

Małgorzata Gębka-Wolak, Językoznawstwo sądowe w Polsce. Obszary za-interesowania i zastosowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Paweł Wajda, Henryk Walczewski, Pozytywne i negatywne przesłanki zasądzenia odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia z art. 446 § 4 k.c. w konsekwencji szkody niemajątkowej będącej rezultatem wypadku komunikacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Jarosław Zawrot, Prawo do sądu o określonej właściwości i je-go gwarancyjny charakter z perspektywy wymogu bezstronności w postępowaniu cywilnym. Uwagi na marginesie stosowania art. 202 k.p.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Wiesław Juchacz, Zmiany w prawie karnym w zakresie odpowiedzialności sprawców przestępstw drogowych wprowadzone ustawą z dnia 23 marca 2017 r. – wybrane zagadnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Sebastian Brzozowski, Zezwolenie na utrwalanie obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy głównej przez przedstawicieli środków masowego przekazu (art. 357 k.p.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Andrzej Kurzych, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 28 czerw-ca 2016 r., II UZ 18/16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Wybrane orzeczenia trybunałów międzynarodowych, Trybunału Konstytu-cyjnego i Sądu Najwyższego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Gdańsku i sądów apelacji gdańskiej 143

Przegląd bibliograficzny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287


I I I / 2 0 1 7


5





WYKAZ OPUBLIKOWANYCH ORZECZEŃ

Prawo cywilne

29. Postanowienie Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 7 września 2015 r., III Ca 461/15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143Posiadanie samoistne jako przesłanka zasiedzenia nieruchomości

30. Postanowienie Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 17 lutego 2017 r., VIII Ga 220/16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162Koszty likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością

31. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 23 września 2016 r., V ACz 698/16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Stwierdzenie wykonalności orzeczenia zagranicznego

32. Postanowienie Sądu Okręgowego w Toruniu z dnia 20 marca 2017 r., VI Gz 57/17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Zawarcie ugody pozasądowej a zwrot opłaty sądowej od pozwu

Prawo karne

33. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 28 czerwca 2017 r., II AKz 388/17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193Warunki skutecznego zawiadomienia „w wypadku niecierpiącym zwłoki” w rozumieniu art. 137 § 1 k.p.k.

Wykaz opublikowanych orzeczeń

6

Konwalidacja uchybienia naruszenia prawa strony do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu dotyczącego stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu odwoławczym

34. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 10 maja 2017 r., II AKa 92/17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200„Dobrowolność” odstąpienia od dokonania czynu zabronionego w rozu-mieniu art. 15 § 1 k.k.

35. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 27 grudnia 2016 r., II AKa 163/16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216Wymogi formalne i treściowe wyroku umarzającego postępowanieStrona podmiotowa przestępstwa z art. 299 § 1 k.k.

36. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 30 marca 2017 r., II AKa 4/17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Ustalenie związku przestępstwa z działalnością zorganizowanej grupy przestępczej

37. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 maja 2017 r., II AKa 120/17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230Wybór ustawy na podstawie art. 4 § 1 k.k. przy orzekaniu kary łącznej

38. Wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 19 października 2016 r., XIII Ka 845/16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234Ramy tożsamości zdarzenia historycznego jako granice oskarżeniaPrzestępstwo fałszu intelektualnego (art. 271 § 1 k.k.) a pomocnictwo do oszustwa bankowego (art. 18 § 3 k.k. w zw. z art. 297 § 1 k.k.)

Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych

39. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 listopada 2016 r., III AUa 731/16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240Prawo ubezpieczonego do renty rodzinnej po ukończeniu 25. roku życia w trakcie ostatniego roku studiów

Wykaz opublikowanych orzeczeń

40. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 listopada 2016 r., III AUa 1066/16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251Zaliczenie urlopu macierzyńskiego do okresu pracy w warunkach szcze-gólnych

41. Wyrok Sądu Okręgowego w Elblągu z dnia 23 czerwca 2015 r., IV Pa 34/15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265Wykorzystywanie sprzętu komputerowego pracodawcy do celów niezwią-zanych ze świadczeniem pracy


I I I / 2 0 1 7


9





d r h a b . M a ł g o r z a t a G ę b k a - Wo l a kInstytut Języka Polskiego

Wydział Filologiczny Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

JĘZYKOZNAWSTWO SĄDOWE W POLSCE. OBSZARY ZAINTERESOWANIA I ZASTOSOWANIE

1. Wstęp

Bezpośrednim impulsem do przygotowania tego opracowania był udział jego autorki w pierwszej w Polsce konferencji naukowej poświę-conej lingwistyce kryminalistycznej, zwanej także językoznawstwem są-dowym1. Celem przedsięwzięcia, w którym uczestniczyli językoznawcy, prawnicy, informatycy oraz tłumacze, była dyskusja na temat teoretycz-nych podstaw tej niewątpliwie młodej subdyscypliny językoznawstwa stosowanego, prezentacja wykorzystywanych metod i narzędzi, wymiana doświadczeń wynikających z praktyki, a także integracja interdyscypli-narnego środowiska zajmującego się problematyką lokującą się na styku języka i prawa. Prezentowany tekst nie jest jednak sprawozdaniem z kon-

1 Pełna nazwa konferencji to „Lingwistyka kryminalistyczna w Polsce. Teoria i praktyka”. Odbyła się ona 26 czerwca 2017 r. na Uniwersytecie Wrocławskim. Inicjatorami i organizatorami spotkania byli dr hab. Monika Zaśko-Zielińska z Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego oraz dr Krzysztof Kredens z Center for Forensic Linguistics Aston University.

Małgorzata Gębka-Wolak

10

ferencji. Nawiązujemy w nim jedynie do wybranych kwestii poruszanych w referatach bądź podczas dyskusji, uzupełniamy je o treści wynikają-ce z lektury literatury i własnych przemyśleń. Podstawowym zadaniem opracowania jest zainteresowanie szerszego grona odbiorców zastoso-waniem wiedzy lingwistycznej do wykonywania prawa i zachęcenie do angażowania się w znajdujące się w tym zakresie działania badawcze i praktyczne. Sprawa rozwoju dyscypliny jest ważna, gdyż – jak zauwa-żył Krzysztof Kredens z Center for Forensic Linguistics Aston Univer-sity, współorganizator wrocławskiego spotkania i prelegent – w Polsce językoznawstwo sądowe jest na takim etapie rozwoju, jaki w Wielkiej Brytanii był około 30 lat temu. Środowisko badaczy jest stosunkowo nie-wielkie i rozproszone2, a wiele obszarów badawczych dobrze rozwinię-tych za granicą, np. komunikacja językowa podczas zatrzymań i przesłu-chań, profilowanie socjolingwistyczne, to w Polsce wciąż terra incognita. Lepsze wykorzystanie potencjału badawczego, którym polskie języko-znawstwo niewątpliwie dysponuje, wymaga jednak ścisłej współpracy ze środowiskiem odpowiedzialnym za stanowienie i wykonywanie pra-wa. Punktem wyjścia jest jednak poznanie tego potencjału i dotychcza-sowych dokonań, czemu służy niniejsze opracowanie.

2. Kwestie terminologiczne

Rozpocznijmy od nazw subdyscyplin językoznawstwa stosowanego dotyczących stanowienia i wykonywania prawa. W polskojęzycznej lite-

2 W Polsce tylko nieliczni eksperci stale współpracują z instytucjami zajmują-cymi się opracowywaniem ekspertyz kryminalistycznych. Do takich osób należy m.in. prof. Jadwiga Stawnicka, członek Rady Naukowej Instytutu Ekspertyz Kryminalistycz-nych „Analityks” w Poznaniu. Nie działa natomiast żadna organizacja zrzeszająca bie-głych z zakresu językoznawstwa. Taka pozarządowa i niekomercyjna organizacja od 2001 r. funkcjonuje na przykład w Rosji pod nazwą Гильдия лингвистов-экспертов по документационным и информационным спорам (Guild of Linguists-Experts on Documentation and Information Disputes), zob. http://rusexpert.ru/about.html (dostęp: 4.07.2017). Organizacja ta współpracuje z ośrodkami uniwersyteckimi, placówkami ba-dawczymi, mediami, a także z organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Stowarzy-szenie prowadzi działalność usługową, naukową i wydawniczą.

Językoznawstwo sądowe w Polsce…

11

raturze poza wcześniej wymienionymi terminami językoznawstwo sądo-we i językoznawstwo kryminalistyczne jest używany termin juryslingwi-styka lub lingwistyka prawa.

Mianem juryslingwistyki (lingwistyki prawa) jest określana sub- dyscyplina zajmująca się badaniem języka prawnego i prawniczego, kon-centrująca się na zagadnieniach związanych z redagowaniem i rozumie-niem tekstów prawnych, ich przekładem, a także nauczaniem tych specja-listycznych odmian języka jako języka obcego3. Opracowania powstające w tym nurcie, autorstwa prawników i językoznawców, opisują leksykalną i składniową specyfikę prawnej odmiany polszczyzny4, analizują zasady przeprowadzania wykładni językowej przepisów prawnych oraz wyko-rzystanie w tym celu narzędzi lingwistycznych5, a także formułują sze-

3 Zob. J. Pieńkos, Podstawy juryslingwistyki. Język w prawie – prawo w języku, Warszawa 1999; M. Zaśko-Zielińska, Listy pożegnalne. W poszukiwaniu lingwistycznych wyznaczników autentyczności tekstu, Wrocław 2013, s. 17. 4 Zob. B. Hałas, Terminologia języka prawnego, Zielona Góra 1995; A. Mali-nowski, Polski język prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2006; M. Zieliński, Ję-zyki prawne i prawnicze, [w:] W. Pisarek (red.), Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie ję-zyka na przełomie tysiącleci, Kraków 1999, s. 50–74; idem, Język prawny, język admi-nistracyjny, język urzędowy, [w:] E. Malinowska (red.), Język – prawo – społeczeństwo, Opole 2004, s. 9–18; A. Choduń, Słownictwo tekstów aktów prawnych w zasobie lek-sykalnym współczesnej polszczyzny, Warszawa 2007; R. Łapa, Język prawny w świetle analizy językoznawczej. Wybrane zagadnienia składniowe, Poznań 2015; K. Kaczma-rek, Gramatyka tekstu prawnego. Spójność komunikacyjna w polskim i węgierskim ko-deksie cywilnym, Poznań 2016. 5 Zob. P. Kwaśniewski, S. Żurowski, Zarys wybranych aspektów problematy-ki definicji „gry na automacie o niskich wygranych”, „Przegląd Prawa Publicznego” 2013, nr 9, s. 21–32; M. Gębka-Wolak, O interpretacji tekstu prawnego (z uwzględnie-niem koncepcji kontekstu kulturowego), [w:] B. Afeltowicz, J. Ignatowicz-Skowrońska (red.), Kulturowe konteksty języka, Szczecin 2014, s. 93–106; A. Moroz, Lingwistycz-ne sposoby kształtowania kulturowego dystansu władzy na przykładzie tekstów praw-nych, [w:] B. Afeltowicz, J. Ignatowicz-Skowrońska (red.), Kulturowe konteksty języka, Szczecin 2014, s. 211–221; S. Żurowski, Leksykografia w pracy prawnika, [w:] D. Ka-la, E. Kubicka (red.), Kultura języka polskiego w praktyce prawniczej, Bydgoszcz 2014, s. 55–75; idem, Leksykografia w pracy prawnika ‒ suplement, „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2015, nr 2, s. 29–40; E. Kubicka, K. Grec, W. Leszcz, M. Mitew, Wykorzystanie słowników w interpretacji prawniczej ‒ implikacje praktyczne, „Kwar-talnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2015, nr 1, s. 25–50; E. Kubicka, A. Czelakow-ska, O definiowaniu i definicjach słownikowych z punktu widzenia wykładni języko-


12

reg wskazówek praktycznych służących poprawianiu jakości językowej strony stanowionego prawa i wypowiadania się o nim6.

Terminy językoznawstwo kryminalistyczne i sądowe można z kolei uznać za alternatywne nazwy subdyscypliny, której zadaniem jest „wy-korzystanie wiedzy językoznawczej do wykonywania prawa”7. Pojawia-jące się w pierwszej nazwie określenie kryminalistyczne kładzie nacisk na to, że przedmiotem badań są zjawiska językowe związane z działal-nością przestępczą, jej wykrywaniem i sankcjonowaniem. Druga nazwa wydaje się trafniejsza, gdyż szerzej ujmuje krąg zainteresowań dyscypli-ny, co jest zgodne z rodzajem prowadzonych badań. Wchodzące w jej skład określenie sądowe akcentuje związek dyscypliny z działaniem wy-miaru sprawiedliwości. Jak słusznie zauważa Monika Zaśko-Zielińska8, za przyjęciem terminu językoznawstwo sądowe jako nazwy subdyscypli-ny językoznawstwa stosowanego przemawia to, że została ona utworzona analogicznie do nazw innych dyscyplin służebnych w stosunku do wy-konywania prawa, por. medycyna sądowa, psychologia sądowa, genety-

wej, „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2015, nr 4, s. 99–125; A. Czelakowska, E. Kubicka, M. Klubińska, Słowniki przed sądem. Wykorzystanie dzieł leksykograficz-nych w orzeczeniach sądowych, „LingVaria” 2016, nr 1, s. 45–64. 6 Zob. np. H. Jadacka, Poradnik językowy dla prawników, Warszawa 2002; A. Malinowski Redagowanie tekstu prawnego. Wybrane wskazania logiczno-językowe, Warszawa 2008; R. Pawelec, Zrozumiałość i poprawność składniowa tekstów praw-nych a problem nominalizacji, [w:] A. Niewiadomski (red.), Współczesny język prawny i prawniczy, Warszawa 2007, s. 67–75; idem, Poprawność w związkach zgody, rządu i przynależności. Szyk wyrazów i skróty składniowe. Budowa zdania złożonego i prob-lemy stylistyki, [w:] A. Malinowski (red.), Zarys metodyki pracy legislatora, Warsza-wa 2009, s. 371–425; M. Gębka-Wolak, Wstępne uwagi o normie składniowej teks-tów prawnych, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 2014, t. 28, s. 25–37; A. Mo-roz, Granice błędu – norma językowa a teksty prawne, „Poznańskie Spotkania Języko-znawcze” 2014, t. 28, s. 93–107; D. Kala, E. Kubicka (red.), Kultura języka polskiego w praktyce prawniczej, Bydgoszcz 2014. Pełniejsze wykazy bibliograficzne znajdują się w monografiach J. Pieńkosa, Podstawy juryslingwistyki…; A. Malinowskiego, Polski ję-zyk… i R. Łapy, Język prawny… 7 Definicję podaję za: M. Zaśko-Zielińska, Listy pożegnalne…, s. 18; zob. też: K. Kredens, Korpusy językowe w językoznawstwie sądowym, [w:] B. Lewandowska-To-maszczyk (red.), Podstawy językoznawstwa korpusowego, Łódź 2005, s. 270. 8 Zob. M. Zaśko-Zielińska, Listy pożegnalne…, s. 18.


13

ka sądowa, biologia sądowa, chemia i toksykologia sądowa, archeolo-gia sądowa itd.

3. Typy badań w ramach językoznawstwa sądowego

Działalność badawcza i ekspercka prowadzona w ramach języko-znawstwa sądowego dotyczy dwóch podstawowych bloków zagadnień9: 1) analizy komunikacji między obywatelami a przedstawicielami orga-nów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, a także komunikacji między pracownikami tych instytucji, 2) badania wypowiedzi mówionych i pi-sanych w celu ustalenia ich autorstwa, przekazanych treści i intencji ko-munikatywnych. Poniżej przedstawimy typy podejmowanych badań oraz przykłady ich zastosowań w działalności eksperckiej.

3.1. Analiza interakcji językowej

Blok pierwszy obejmuje analizę praktyki językowej podczas zgła-szania informacji o naruszaniu prawa, zatrzymań, przesłuchań policyj-nych i sądowych, a także język tekstów dokumentujących te czynności. Ten obszar badań w Polsce jest intensywniej rozwijany od niedawna. Na szczególną uwagę zasługują liczne projekty Jadwigi Stawnickiej, m.in. Komunikacja społeczna Policji, badanie realizowane w garnizo-nie śląskim, w którego ramach przeanalizowane zostały różne aspekty

9 Ta część tekstu została przygotowana na podstawie wygłoszonego na wrocław-skiej konferencji przez K. Kredensa referatu pt. Lingwistyka kryminalistyczna: zakres przedmiotowy i potrzeby badawcze oraz wcześniejszego tekstu tego autora, zob. K. Kre-dens, Korpusy językowe…, a także prac A. Felusia, Z zagadnień językoznawstwa krymi-nalistycznego, Poznań 2011; M. Zaśko-Zielińskiej, Listy pożegnalne…; J. Stawnickiej, Dialogiczny wymiar bezpieczeństwa. Rzecz o polskiej Policji, Katowice 2013; eadem, Co autor miał na myśli?, „Policja 997” 2014, nr 117, s. 22–23; eadem, Językoznaw-stwo w służbie wymiaru sprawiedliwości, „Kwartalnik Policyjny” 2015, nr 2, s. 40–42; eadem, Dyskurs o bezpieczeństwie z perspektywy lingwosecuritologii, Katowice 2016 i M. Wasiak, Profilowanie kryminalne i lingwistyka kryminalistyczna jako multidyscy-plinarne metody typowania sprawców przestępstw, „Security, Economy & Law” 2016, nr 2, s. 84–105.


14

wewnętrznej i zewnętrznej komunikacji w policji. W efekcie powstała monografia Dialogiczny wymiar bezpieczeństwa. Rzecz o polskiej Poli-cji10, zawierająca m.in. analizę komunikacji policjantów pierwszego kon-taktu podczas interwencji związanych z przemocą w rodzinie, skarg na pracę policji, a także omówienie problemu agresji wobec funkcjonariu-szy i kwestii dotyczących negocjacji policyjnych jako jednego z przeja-wów komunikacji w sytuacjach kryzysowych. Chodzi o sytuacje, w któ-rych pod wpływem czynników zewnętrznych, np. zagrożenia życia lub zdrowia, komunikacja międzyludzka jest wyraźnie utrudniona i aby ją usprawnić, warto odwoływać się do wcześniej przygotowanych proce-dur językowych i pozajęzykowych. Temu ostatniemu zagadnieniu po-święcone są też inne publikacje J. Stawnickiej11. Projekty realizowane przez Stawnicką wskazują na to, że współpraca językoznawców ze śro-dowiskiem policyjnym jest nie tylko możliwa, ale także przynosi wy-mierne efekty w postaci opisów sytuacji komunikacyjnych i gatunków wypowiedzi charakterystycznych dla dyskursu policyjnego, jak też wy-pracowania narzędzi do poprawy jakości i optymalizacji procesu komu-nikacji w tym środowisku.

Na całościowe opracowanie czeka natomiast problematyka interak-cji językowej na sali sądowej, w szczególności komunikacja z osobami będącymi stronami w procesie, a także ze świadkami i biegłymi12. Inte-resującym przyczynkiem do tego tematu jest cykl tekstów Pawła Nowaka publikowanych w czasopiśmie „Na Wokandzie”13. Badacz podkreśla ko-nieczność brania pod uwagę poziomu kompetencji komunikacyjnej stron

10 J. Stawnicka, Dialogiczny wymiar… 11 J. Stawnicka (red.), Komunikacja w sytuacjach kryzysowych, Katowice 2010; eadem, Dyskurs o bezpieczeństwie… 12 Taki postulat pojawił się w dwóch wystąpieniach na wrocławskiej konferen-cji: wcześniej wspomnianym Krzysztofa Kredensa oraz Marcina Poprawy i Bartłomie-ja Chorążego pt. Narracja na temat przestępstw w zeznaniach świadków. 13 P. Nowak, Język sali sądowej: zasady komunikacji, „Na Wokandzie” 2012, nr 12; idem, Język sali sądowej: asertywność, „Na Wokandzie” 2013, nr 13; idem, Ję-zyk sali sądowej: mówi sędzia, „Na Wokandzie” 2013, nr 15; idem, Język sali sądowej: mówi pełnomocnik, „Na Wokandzie” 2013, nr 16.


15

i świadków, co z kolei wymaga oceny, czy są to kompetencje odpowia-dające kodowi rozwiniętemu czy też ograniczonemu14. Do sygnałów ko-du nierozwiniętego należy m.in. obecność w wypowiedzi językowych przerywników, brak umiejętności posługiwania się synonimami, niski po-ziom poprawności językowej15. Zadaniem sędziego jest dopasowanie sty-lu komunikacji do aktualnej sytuacji na sali rozpraw, przede wszystkim wybór stylu zapewniającego bezstronność, obiektywność i równe trakto-wanie wszystkich uczestników. Wskazane jest ponadto kontrolowanie ro-zumienia przekazywanych treści przez uczestniczących w rozprawie nie-prawników i – w miarę potrzeb – dodawanie objaśnień sformułowanych w stylu potocznym16.

3.2. Analiza materiału dowodowego

Przejdźmy do drugiego bloku zagadnień będących przedmiotem za-interesowań językoznawstwa sądowego. Można go określić mianem ana-lizy dowodowej, gdyż wypowiedzi będące obiektem analiz językowych są zarazem dowodami w postępowaniach sądowych. Fakt, że materiał stanowią zarówno teksty mówione, jak i pisane, zaowocował wykształ-ceniem się dwóch zasadniczo niezależnych obszarów badań: analizy dźwiękowej warstwy komunikatów językowych, tj. badań wchodzących w skład fonoskopii, i analizy tzw. pismoznawczej.

3.2.1. Wypowiedzi mówione

Badania fonoskopijne bazują na wiedzy lingwistycznej z zakresu fone-tyki artykulacyjnej, audytywnej i akustycznej oraz fonologii. Przede wszyst-kim wykorzystują jednak szereg narzędzi technicznych i informatycznych. Analizy fonetyczno-fonologicznego komponentu mowy obejmują: 1) analizę audytywną materiału dźwiękowego, prowadzącą do ustale-

nia podstawowych elementów sytuacji komunikatywnej (kto mówi

14 Idem, Język sali sądowej: zasady komunikacji… 15 Ibidem. 16 Idem, Język sali sądowej: asertywność…


16

i co), a następnie do jego transformacji na materiał pisany, uwzględ-niający podstawowe właściwości mowy (pauzy, głośność, zmiany intonacji, wyznaczniki stanu emocjonalnego: śmiech, płacz, krzyk, wzdychanie, a także pewności: wahanie, wątpliwości, komentarze);

2) analizę autentyczności, weryfikującą hipotezę o wiernym odzwier-ciedlaniu rzeczywistej sytuacji komunikatywnej, czyli o oryginalno-ści nagrania i braku wyznaczników późniejszego montażu;

3) identyfikację osób, tj. ustalenie, czy nadawcami zarejestrowanych wypowiedzi są osoby wskazane do badania17.Fonoskopia to dziedzina rozwijająca się prężnie i dziś zasadniczo

już niezależnie od językoznawstwa, dlatego w dalszej części tego punk-tu skoncentrujemy się na badaniach tekstu pisanego, które stanowią pod-stawowy krąg zainteresowań językowej analizy materiału dowodowego.

3.2.2. Wypowiedzi pisane

Całokształt zagadnień językowych związanych z badaniem tekstów pisanych tradycyjnie umieszczany jest w ramach ekspertyzy pismoznaw-czej, która obejmuje trzy warstwy znaku językowego: graficzną, formal-ną i znaczeniową18. W takim ujęciu analiza lingwistyczna nie ma samo-dzielnego statusu, co – jak się wydaje – jest czynnikiem ograniczającym jej wykorzystywanie do badania materiału dowodowego. Jeśli się weźmie pod uwagę coraz powszechniejsze odchodzenie od posługiwania się pis-mem odręcznym, to właśnie analiza lingwistyczna, zarówno prowadzona metodami tradycyjnymi, jak i wspierana przez narzędzia informatyczne, współcześnie wyrasta na podstawowe narzędzie badań mających na celu identyfikację autorstwa wypowiedzi.

3.2.2.1. Identyfikacja autorstwa

Wyjaśnijmy, że pod pojęciem identyfikacji autorstwa należy rozu-mieć szereg działań szczegółowych, jak np.: 1) ustalanie, czy dany ma-

17 Zob. A. Malanowicz, L. Koźmiński, Fonoskopia, Piła 2009. 18 A. Feluś, Z zagadnień…, s. 16, 35–36.


17

teriał językowy (w ostatnim czasie to przede wszystkim e-maile, SMS-y, teksty pochodzące z komunikatorów internetowych) ma jednego autora czy też może pochodzić od większej liczby nadawców, 2) potwierdza-nie autorstwa tekstu, czyli weryfikacja, czy idiolekt osoby wskazywanej jako autor tekstu jest zbieżny z idiolektem jego rzeczywistego autora, 3) porównywanie tekstów pod kątem weryfikacji hipotezy o plagiacie, 4) profilowanie socjolingwistyczne, czyli wysuwanie hipotez na temat wieku, wykształcenia, płci, regionu zamieszkania itp. autora tekstu anoni-mowego, 5) weryfikowanie, czy autor tekstu świadomie nie zaniża swo-ich kompetencji komunikacyjnych.

Wiele analiz archiwalnego materiału dowodowego pod kątem usta-lania autorstwa zawiera monografia Antoniego Felusia19. Z nowszych przykładów wykorzystania opinii językoznawcy przez wymiar sprawied-liwości warto przywołać sprawę z 2013 r., kiedy to analiza językowa wy-kazała, że autorem SMS-ów z pogróżkami i wypowiedzi w mediach jest ta sama osoba, co dało podstawę do postawienia jej zarzutu o podpalenie domu i spowodowanie śmierci przebywającej w nim rodziny20. O przy-czynieniu się językoznawców do identyfikacji manipulowania przekazem komunikacyjnym po popełnieniu przestępstwa wspomniał także w swo-im wrocławskim wystąpieniu K. Kredens. Chodziło o medialnie głośną sprawę Jamiego Starbucka, który tydzień po ślubie zamordował żonę, na-stępnie podróżował za jej pieniądze i aby ukryć przestępstwo, wysyłał do rodziny e-maile w imieniu żony. Analiza składniowo-stylistyczna e-maili zdradziła, że autorem listów był Starbuck, a nie jego żona.

Na uwagę zasługuje ponadto artykuł Magdaleny Olszewskiej21, któ-ry przedstawia wyniki eksperymentu badającego możliwości i ograni-czenia profilowania językoznawczego jako działania komplementarnego w stosunku do profilowania psychologicznego. Eksperyment polegał na

19 Ibidem. 20 Informacje podaję za J. Stawnicką, Językoznawstwo w służbie… 21 M. Olszewska, Anonim jako ślad kryminalistyczny, „Prokuratura i Prawo” 2014, nr 11–12, s. 129–152.


18

napisaniu zgodnie z instrukcją przez 10 osób anonimów z żądaniem oku-pu za porwaną osobę. Teksty te następnie niezależnie od siebie przeana-lizowali językoznawca i profiler w celu wykrycia za pomocą narzędzi danej dyscypliny jak największej liczby cech identyfikujących autorów anonimów. Badaczom nie udało się co prawda ustalić wieku czy płci au-torów anonimów, podali jednakże wiele innych cech charakteryzujących autorów tekstów. Co więcej, okazało się, że w odniesieniu do kilku ano-nimów wyniki obu analiz dały zbieżne rezultaty.

3.2.2.2. Ustalanie treści i funkcji komunikatu językowego

Należy podkreślić, że zakres wykorzystywania analizy lingwistycz-nej w ramach językoznawstwa sądowego nie ogranicza się do identy-fikacji autorstwa wypowiedzi. Krzysztof Kredens jako drugi obszar jej stosowania wymienia „ustalanie intencji mówcy poprzez semantyczną i pragmatyczną interpretację znaczeń językowych”22.

Jak się wydaje, zadanie to należy ująć szerzej, gdyż analiza lingwi-styczna przynieść może znacznie więcej informacji, które następnie w trak-cie postępowania sądowego zostaną zinterpretowane w świetle obowiązu-jących norm prawnych. Są to informacje zarówno o samym komunikacie językowym, jak i o elementach sytuacji komunikatywnej, w której został on zrealizowany. W szczególności ekspert językoznawca może ustalać: 1) jakie treści są wypowiadane wprost, a jakie są przez dany komuni-

kat wyrażane pośrednio; 2) jakie funkcje pełni dana wypowiedź (przekazywanie informacji, wy-

rażanie emocji pozytywnych lub negatywnych, wyrażanie przeko-nań na temat pewności vs. niepewności zachodzenia zdarzeń, na-kłanianie do działania), innymi słowy, jaka jest intencja nadawcy komunikatu;

3) typ aktu mowy, który reprezentuje wypowiedź (m.in. groźba, ostrze-żenie, skarga, donos, akty agresji językowej, np. obraza, zniewaga, insynuacja, obelga);

22 K. Kredens, Korpusy językowe…, s. 270.


19

4) czy komunikat zawiera sygnały, że intencja komunikowana przez nadawcę wprost nie zgadza się z rzeczywistą intencją nadawcy wy-powiedzi, a więc mamy do czynienia z wprowadzaniem w błąd od-biorcy wypowiedzi (manipulacją);

5) czy komunikat zawiera wskaźniki świadomego utajniania informa-cji przed postronnym odbiorcą, np. sygnały ograniczania komuni-katywności wypowiedzi czy neosemantyzacji;

6) mechanizmy leżące u podstaw neosemantyzacji i na tej podstawie stawiać hipotezy na temat ich rzeczywistej denotacji;

7) czy dane znaki językowe mają te same cechy formalne lub znacze-niowe. Na zakończenie tej części opracowania podamy przykłady konkret-

nych zastosowań powyżej wymienionych czynności analitycznych. 1) Badania listów pożegnalnych samobójców w celu ustalenia ich au-

tentycznościWyniki analizy językowej pozwalają wysuwać hipotezy na temat

motywu śmierci samobójczej oraz mogą odpowiednio ukierunkować pro-wadzenie śledztwa, które ma przynieść odpowiedź na pytanie, czy śmierć nastąpiła rzeczywiście na skutek aktu samobójczego czy jest upozorowa-na. Należy podkreślić, że prekursorką tego typu badań na gruncie pol-szczyzny jest Monika Zaśko-Zielińska23, która na podstawie analizy po-równawczej trzech podkorpusów polskich listów pożegnalnych, tj. listów autentycznych (614 listów z lat 1999‒2008), symulowanych (79 listów pochodzących z eksperymentu) i fałszywych (117 listów uzyskanych z badań ankietowych), zestawiła językowe wyznaczniki autentyczności listów pożegnalnych. Te z kolei stały się podstawą do opracowania na-rzędzia informatycznego o nazwie Cinderella24, pozwalającego w spo-sób automatyczny zweryfikować hipotezę o autentyczności badanego li-stu pożegnalnego.

23 M. Zaśko-Zielińska, Listy pożegnalne… 24 Wersja demonstracyjna programu jest dostępna pod adresem http://ws.clarin--pl.eu/demo/cinderella.html (dostęp: 6.07.2017).


20

2) Badanie testamentów w celu ustalenia ich autentycznościBadania tego typu prowadzone są przede wszystkim metodami

właściwymi dla analiz pismoznawczych, wśród których najważniejsza jest metoda graficznoporównawcza25. Uwzględnia ona jednak także ana-lizę treści, m.in. poszukiwanie językowych wyznaczników autentyczno-ści, do których należą wyrażenia o charakterze osobistym, w szczegól-ności będące nośnikami silnych emocji26. 3) Analiza wypowiedzi będących dowodami w sprawach o zniewa-

żenie, zniesławienie, naruszenie dóbr osobistych, groźby karalne, uporczywe nękanie (stalking), nawoływanie do nienawiści na tle na-rodowościowym, rasowym, etnicznym lub wyznaniowymJęzykoznawcom powoływanym do pełnienia funkcji biegłego tego

typu zadania są zlecane najczęściej. Przedmiotem analizy są pojedyncze jednostki leksykalne, np. pedał27, swołocz, hołota28, przekręt29, blacha-ra30, jak i dłuższe wypowiedzi, np. Interes ten prowadzi typowy, gruby Żyd z wielką głową. Przestrzegam was przed tą firmą. To są typowi, ra-sowi Żydzi31. Podstawą do wydania opinii w tego rodzaju sprawach jest semantyczna i pragmatyczna analiza wyrażeń i ich połączeń.

25 Zob. K. Liżyńska, Badanie autentyczności testamentu holograficznego, Wroc-ław 2008, s. 98. 26 Zob. A. Koziczak, Oznaki emocji w testamencie a jego autentyczność, „Prob-lemy Kryminalistyki” 2012, nr 3, s. 30–34. 27 Ustalenie rodzaju i stopnia ekspresji tego wyrażenia było przedmiotem opinii przygotowanej przez Jarosława Liberka. Na tym przykładzie badacz w swoim wystą-pieniu podczas wrocławskiej konferencji przedstawił ograniczenia stosowania tradycyj-nych opisów leksykograficznych w analizach przygotowywanych na potrzeby spraw do-tyczących znieważania lub naruszenia dóbr osobistych. 28 Oba wyrażenia były przedmiotem analizy przygotowanej przez autorkę tego opracowania. 29 O sprawie, której przedmiotem była analiza jednostki przekręt, piszą: K. Kre-dens, Korpusy językowe…, s. 272–274, oraz J. Stawnicka, Co autor… 30 Jednostka ta była analizowana w kontekście oceny treści utworu satyrycznego w procesie o naruszenie dóbr osobistych, zob. wyrok SN – Izba Cywilna z 2.02.2011 r., II CSK 431/10, Legalis nr 422575. 31 Podaję za J. Stawnicką, Co autor…


21

4) Badanie wypowiedzi pod kątem utajniania informacjiOpinie językoznawców zawierają odpowiedź na pytanie, czy w ma-

teriale dowodowym są zakodowane treści odnoszące się do działalności przestępczej, np. obrotu narkotykami32. Wnioski z analiz są wykorzysty-wane w postępowaniach przygotowawczych i podczas rozpraw sądowych do weryfikowania wiarygodności zeznań osób podejrzewanych o działal-ność przestępczą. 5) Analiza identyczności znaków słownych w sprawach dotyczących

badania zdolności odróżniającej znaków towarowych i o naruszenie ich ochrony

6) Badanie tekstów marketingowych w celu ustalenia, czy wprowa-dzają odbiorców w błąd i naruszają zbiorowe prawa konsumentów przez stosowanie środków językowych utrwalających w odbiorcy przekonania niezgodne ze stanem faktycznymPrzykład takiej analizy zawiera artykuł Małgorzaty Gębki-

-Wolak33. Zanalizowano w nim 98 typów SMS-ów wysyłanych do użytkowników telefonii komórkowej w sieci Orange w ramach lote-rii audioteksowej „BMW od Orange Druga Edycja”. Powodem podję-cia badań była rozbieżna interpretacja treści SMS-ów. Zdaniem Urzę-du Ochrony Konkurencji i Konsumentów spółka organizująca loterię wprowadzała w błąd konsumentów, sugerując w SMS-ach pewność wygranej. Z kolei w ocenie prowadzącej grę spółki Internetq Poland SMS-y nie sugerowały pewności wygranej, zawierały wyłącznie infor-macje o możliwości uzyskania nagrody. W toku analizy wykazano, że w SMS-ach zastosowano rozmaite mechanizmy językowe, które przez odbiorców mogą być odebrane jako ukrywające podstawę funkcjonowa-

32 Autorka tego opracowania przygotowywała kilka tego typu opinii. Wykorzy-stała samodzielnie wypracowaną metodę ujawniania treści o ograniczonej komunika-tywności, przedstawioną w referacie podczas wrocławskiej konferencji, zob. M. Gęb-ka-Wolak, Badanie wypowiedzi pod kątem utajniania informacji (uwagi na materiale dotyczącym obrotu narkotykami), w druku. 33 Eadem, Perswazja czy manipulacja? Sposoby nakłaniania odbiorcy w komuni-kacji SMS-owej (studium przypadku), w druku.


22

nia loterii, tj. zasadę, że wygrywają nieliczni. Uznano ponadto, że bada-ne komunikaty są przykładem zintensyfikowanego działania perswazyj-nego, nie mają natomiast charakteru manipulacyjnego.

4. Problem obiektywności i pewności wniosków z badań językowych

Czynnikiem mającym wpływ na rozwój językoznawstwa sądowego jest stała współpraca językoznawców z organami ścigania i wymiarem sprawiedliwości, obejmująca nie tylko działalność praktyczną polegają-cą na przygotowywaniu opinii językowych, ale także badawczą. Analizy materiału dowodowego pozwalają bowiem opracowywać metody pracy oraz doskonalić narzędzia wykorzystywane następnie podczas wykony-wania opinii. Ponadto dostarczają wiedzy na temat właściwości styli-stycznych materiału dowodowego i jego cech gatunkowych, co stanowi niezbędną podbudowę teoretyczną działalności eksperckiej.

W Polsce korzystanie z opinii biegłych z zakresu językoznawstwa nie jest jednak normą. Jak czytamy w tezie wyroku Sądu Najwyższego z 29 listopada 2016 r., jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest – para-doksalnie – dysponowanie przez językoznawców zbyt wysokimi kompe-tencjami językowymi, znacznie przekraczającymi kompetencje przecięt-nych użytkowników języka, z których perspektywy ma być dokonana ocena danego zjawiska językowego.

Z reguły nie ma potrzeby przeprowadzania dowodu z opinii biegłego ję-zykoznawcy, by ustalić sposób rozumienia wypowiedzi publicystycznej poddanej kontroli sądu. Jest tak, dlatego, iż decydujący w tej mierze jest odbiór przeciętnego czytelnika gazety, a nie językoznawcy, którego wraż-liwość językowa i wnikliwość analizy tekstu, jest podwyższona. Poddany analizie tekst należy, zatem interpretować według powszechnie, bez głęb-szej refleksji przyjmowanych reguł znaczeniowych34.

34 Wyrok SN – Izba Cywilna z 29.11.2016 r., I CSK 715/15, Legalis nr 1549961. Dodajmy, że cytowany fragment tezy zawiera kilka rażących błędów interpunkcyjnych.


23

Zacytowana opinia rodzi pokusę, by zapytać, na jakiej podstawie sędziowie, którzy ostatecznie podejmują decyzje, ustalą, że przyjęta przez nich interpretacja zjawisk językowych odpowiada perspektywie przecięt-nego użytkownika języka, skoro sami, z racji wykształcenia i wykonywa-nego zawodu, do przeciętnych użytkowników języka nie należą. Jak się wydaje, to właśnie językoznawca jest przygotowany do rozstrzygania, ja-kie interpretacje mieszczą się w ramach kodu ograniczonego, a jakie wy-magają wyższych kompetencji. Wystarczy w zleceniu wykonania opinii wskazać zagadnienia, które powinny być w niej zawarte. Jednym z nich może być na przykład przeanalizowanie najczęstszych użyć danego wy-rażenia w wypowiedziach potocznych, co odzwierciedla sposób, w jaki danym wyrażeniem posługują się przeciętni użytkownicy języka. Wiele kwestii dyskusyjnych, rzutujących na jakość przygotowanej opinii można także rozstrzygnąć jeszcze przed formalnym powołaniem biegłego. Świa-domi są tego członkowie rosyjskiej Гильдии лингвистов-экспертов по документационным и информационным спорам, autorzy opracowania przedstawiającego zasady przygotowywania ekspertyz sądowych. Jedna z 12 wskazówek skierowanych do osób inicjujących przygotowywanie ekspertyz językowych mówi bowiem o tym, by przed powołaniem spe-cjalisty z zakresu językoznawstwa skonsultować z nim treść i formę py-tań, na które ekspert będzie odpowiadał. Od trafności sformułowań nie-rzadko zależy bowiem przydatność opinii35.

Rezerwa, z jaką potencjalni zleceniodawcy podchodzą do korzy-stania z wiedzy językoznawczej, ma także związek ze specyfiką badanej materii, czyli z językiem. W przeciwieństwie do innych śladów krymi-nalistycznych język nie poddaje się łatwej analizie, stąd wnioski formu-łowane w konkluzjach opinii przeważnie nie mają charakteru katego-rycznych stwierdzeń. Co więcej, nierzadkie są sytuacje, gdy w tej samej sprawie eksperci wydają sprzeczne opinie, co – niestety – działa na nie-korzyść całej dyscypliny.

35 Zob. М. В. Горбаневский (red.), Как провести лингвистическую эксперти-зу спорного текста? Памятка для судей, юристов СМИ, дознавателей и экспер-тов, Москва 2006, s. 55.


24

Sposobem na niwelowanie tego rodzaju trudności jest doskonale-nie jakościowych i ilościowych metod badawczych, w szczególności sto-sowanie w większym zakresie narzędzi informatycznych. Warto sobie uświadomić, że obecnie polskie językoznawstwo sądowe nie opiera się jedynie na „szkiełku i oku” badacza. Materiału porównawczego do ba-dań dostarczają dziś obszerne korpusy tekstów, zarówno te powszech-nie dostępne, głównie Narodowy Korpus Języka Polskiego36, jak i two-rzone na potrzeby konkretnych badań, np. wspomniany wcześniej Polski Korpus Listów Pożegnalnych. Materiał pochodzący z korpusów pozwala przeprowadzić kompleksowe badanie użycia danej jednostki, m.in. ustalić jej najczęstsze połączenia, odmiany polszczyzny i typy tekstów, w któ-rych jest używana, jak również konotacje, w tym wydźwięk emocjonalny.

Informacje na temat znaczenia i pragmatyki spornej leksyki moż-na ponadto uzyskać za pomocą Słowosieci, czyli semantycznego słow-nika leksyki języka polskiego. W sieci „każdy wyraz jest zdefiniowany poprzez odniesienie do innych wyrazów”37. Słownik jest bowiem tak po-myślany, by poszczególne znaczenia układały się w sieć powiązaną rela-cjami, z których najważniejsze są: hiponimia, meronimia, synonimia, bli-skoznaczność i fuzzynimia. Do ustalania relacji hiponimii w Słowosieci jest wykorzystywany następujący test: Jeśli coś jest X (hiponim), to mu-si być Y (hiperonim). Jeśli coś jest Y, to niekoniecznie jest X. Jeśli coś nie jest Y, to nie może być X. Zgodnie z tym testem jednostka frajer38 jest hiponimem jednostki głupiec, sama zaś jest hiperonimem dla jedno-

36 Korpus jest dostępny na stronie http://nkjp.pl/. O wykorzystaniu korpusów w językoznawstwie sądowym pisze K. Kredens, Korpusy językowe… 37 Zob. http://plwordnet.pwr.wroc.pl/wordnet/ (dostęp: 8.07.2017). 38 Nie bez przyczyny relację ilustruje jednostka frajer. W 2011 r. białostocka pro-kuratura odmówiła wszczęcia śledztwa w sprawie zakłócania wizyty ministra Radosła-wa Sikorskiego w Białymstoku, podczas której Sikorskiego przywitała grupa kibiców Jagiellonii z transparentami, na których widniały hasła: Sikorski, to ty jesteś narodo-wą katastrofą; Sikorski frajerze, chwały bohaterom nikt nie odbierze; Sikorski – zdraj-ca narodu; 9 października wrzuć Platformę do śmietnika. Informację podaję za porta-lem Polskiego Radia, zob. 24.10.2011 r., http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/467051/ (dostęp: 8.07.2017).


25

stek harcerzyk, dzieciak, jeleń. Meronimia to relacja część – całość, np. gałąź jest meronimem jednostki krzak. Z kolei X i Y są synonimami, je-żeli w sieci relacji konstytutywnych zajmują dokładnie tę samą pozycję i nie różnią się w sposób istotny rejestrem39. Na przykład synonimem hołoty jest bydło, czyli ‘prostacki tłum, taki, który cechują niskie gusta, chamstwo, niegrzeczne, nonszalanckie zachowanie w miejscach publicz-nych’. Przeanalizowanie sieci relacji jednostki spornej dostarcza wielu ważnych informacji na temat rejestru i grupy tematycznej, do których na-leży sporne wyrażenie, a także jego nacechowania emocjonalnego. Jeśli na przykład skorzystamy z wbudowanej w Słowosieć funkcji podobień-stwa znaczeniowego jednostek leksykalnych, to dowiemy się, że jednost-kami wykazującymi znaczeniowe podobieństwo z hołotą są m.in. nastę-pujące wyrażenia: drań, dziwka, rzezimieszek, łotr, sukinsyn, motłoch, awanturnik, pijak, dureń, szumowina, kryminalista, bandyta. Jest rzeczą oczywistą, że – jak informacje zawarte w tradycyjnych słownikach – tak-że i lista wyrażeń znaczeniowo podobnych otrzymana za pomocą narzę-dzi Słowosieci wymaga weryfikacji.

Z kolei w badaniach dotyczących autorstwa językoznawcy sięga-ją po metody i narzędzia stosowane w stylometrii i statystyce40. Pod ko-niec 2016 r. baza narzędzi informatycznych przeznaczonych do badań językowych została wzbogacona o kolejne. Pierwszym jest Korpuso-mat41, program do tworzenia i obróbki własnych korpusów. Pozwala on na przykład biegłemu językoznawcy przygotować własny anotowany kor-pus tekstów spornych, który następnie można przeszukiwać w celu uzy-skania informacji gramatycznych i stylistycznych oraz statystycznych. Bardzo obiecująco wygląda też kwestia zautomatyzowanego potwierdza-

39 W Słowosieci w postaci kwalifikatorów są zakodowane informacje o następu-jących 11 rejestrach: nienormatywne, dawne, regionalne, środowiskowe, specjalistycz-ne, urzędowe, książkowe, wulgarne, pospolite, potoczne, rejestr ogólny. 40 Omówienie tych metod zawiera monografia M. Zaśko-Zielińskiej, Listy pożeg-nalne…, s. 20–25. 41 Program oraz jego opis znajdują się na stronie: http://korpusomat.nlp.ipipan.waw.pl/ (dostęp: 8.07.2017).


26

nia użycia danych wyrażeń w określonym czasie za pomocą narzędzia re-research, przygotowywanego przez zespół pracowników z Instytutu Językoznawstwa i Pracowni Systemów Informacyjnych UAM. Po wy-szukaniu materiału można na przykład sprawdzić, jak na przestrzeni lat zmieniało się nacechowanie jednostek, a także ich przynależność do re-jestrów polszczyzny42.

Podsumowując ten fragment rozważań, można powiedzieć, że wy-mienione i inne narzędzia informatyczne przeznaczone do analizy zja-wisk językowych są dobrą odpowiedzią na postulat metodologiczny zgło-szony przez Edmonda Locarda w latach 30. XX w.: „poznać, to znaczy pomierzyć”43.

Mówiąc o obiektywizacji badań prowadzonych w ramach języko-znawstwa sądowego, należy wspomnieć także o innych czynnikach wpły-wających na jakość opracowań.

Powodzenie analiz jest ściśle związane z kompletnością i jakością materiału dowodowego. Językoznawca do analizy otrzymuje materiał za-zwyczaj już poddany wstępnej obróbce. Przede wszystkim są to teks-ty zapisane, nawet jeśli organa ścigania dysponują oryginalnymi teksta-mi mówionymi. Cechą badanego materiału jest również to, że teksty są z nośników spisywane w ten sposób, że oddają chronologię rejestracji na nośniku i nie odzwierciedlają rzeczywistego dyskursu. Zrekonstruowanie sytuacji komunikacyjnych opierających się – jak wiadomo – na sprzęże-niu zwrotnym między nadawcą a odbiorcą jest więc utrudnione. Wiado-mości SMS z folderów „Wysłane” i „Odebrane” są spisywane osobno, dlatego odtworzenie poszczególnych aktów komunikacji między nadawcą a odbiorcą wymaga dopasowywania wypowiedzi zamieszczonych w róż-nych miejscach dostarczonego materiału. Co więcej, zapisy na nośnikach

42 Program re-research nie jest dostępny publicznie. Aby przeprowadzić wyszu-kiwanie, należy się skontaktować z jego autorami za pośrednictwem Fundacji Badań Lingwistycznych. Materiały na temat możliwości narzędzia i przykładowe wyszukiwa-nia znajdują się na stronie http://re-research.pl/pl/ (dostęp: 8.07.2017). 43 Cytat podaję za A. Felusiem, Z zagadnień…, s. 14–15.


27

zawierają nierzadko jedynie fragmenty większej całości, gdyż policyj-nym specjalistom nie udało się odtworzyć części wcześniej usuniętych rozmów, wpisów czy krótkich wiadomości tekstowych. Zdarza się także, że okresy, z których pochodzą odtworzone wiadomości wysłane i ode-brane z komunikatorów telefonicznych bądź internetowych, nie pokrywa-ją się44. Niespójny bądź niekompletny materiał utrudnia przeprowadza-nie analizy, a co za tym idzie – obniża pewność wysuwanych wniosków. Niektóre typy analiz wymagają z kolei porównania materiału dowodo-wego z referencyjnym. Jego brak lub szczupłość mogą nawet uniemoż-liwić przeprowadzenie analizy.

Niebagatelną rolę odgrywa ponadto sposób wyznaczania przez zle-ceniodawcę zakresu badań, które ma przeprowadzić biegły językoznaw-ca. Sprowadza się to do sformułowania odpowiednich pytań. Uczestni-cy wrocławskiej konferencji wielokrotnie podnosili tę kwestię, zwracali uwagę, że pytania bywają nietrafione, przeważnie zbyt wąsko ujmują za-gadnienie. Warto więc skorzystać z doświadczeń ekspertów rosyjskich, którzy opracowują przykładowe pytania do biegłych językoznawców, a następnie przekazują je osobom odpowiedzialnym za inicjowanie eks-pertyz45.

5. Podsumowanie

Językoznawstwo sądowe to na polskim gruncie dyscyplina bardzo młoda, ale już mogąca pochwalić się sukcesami. Jej dalszy rozwój wyma-ga jednak doskonalenia metod i narzędzi badawczych, czemu służy ścisła współpraca językoznawców z organami ścigania i wymiarem sprawied-liwości. Korzyści ze współpracy będą miały obie strony. Można do nich zaliczyć przede wszystkim poprawę jakości komunikacji podczas prowa-dzenia postępowania przygotowawczego i na sali sądowej, co z kolei po-winno skutkować większym zaufaniem do służb i mniejszą liczbą skarg

44 Zob. M. Gębka-Wolak, Badanie wypowiedzi… 45 Zob. М. В. Горбаневский (red.), Как провести…, s. 58–61.


28

na ich pracę, a także dostarczaniem rzetelnego materiału dowodowego w sprawach, których przedmiotem są rozmaite aspekty użycia języka.

Dobrym uzasadnieniem potrzeby rozwijania językoznawstwa są-dowego są spostrzeżenia zawarte we wspomnianym wcześniej artykule M. Olszewskiej46. Badaczka trafnie bowiem eksponuje wartość języko-znawczych opinii, zarówno tych z zakresu identyfikacji autorstwa i treści ukrytych, jak i analiz intencji komunikatywnych. Olszewska zauważa, że w porównaniu z klasycznymi dowodami, jak ślady linii papilarnych czy DNA, wyniki analiz językowych niewątpliwie są dowodami zdecydowa-nie słabszymi. Nie dostarczają bowiem wniosków jednoznacznych i nie-podważalnych, niekiedy mogą wręcz zmylić organy ścigania. Z drugiej jednak strony, ślady językowe należą do tzw. dowodów niezmywalnych, a zarazem podświadomych i niezmiennych. Jak pisze Olszewska, „ślad językowy jest śladem tak dalece podświadomym, że mimo intencjonalne-go odejścia od swojego sprawcy od swojej »normalnej« mowy ślad ten wciąż może zostać rozszyfrowanym – stąd niektórzy nazywają ślad ję-zykowy »językowym odciskiem palców« (linguistic fingerpints). Ta ce-cha stanowi niewątpliwie mocny argument przemawiający »za« profilo-waniem i lingwistyką kryminalistyczną”47.

Dodatek

Lista biegłych z zakresu polonistycznej lingwistyki kryminalistycznej (stan z czerwca 2017 r.)48

Lp. Sąd Okręgowy w Imię i nazwisko biegłego1. Olsztynie Jolanta Piwowar

2. BydgoszczyMichał Sobczak, Małgorzata Gębka-Wolak, Małgorzata Święcicka

3. Katowicach Jan Grzenia, Jadwiga Stawnicka

46 M. Olszewska, Anonim jako ślad… 47 Ibidem, s. 152. 48 Lista została zestawiona przez dr hab. M. Zaśko-Zielińską, główną organizatorkę wrocławskiej konferencji, i udostępniona uczestnikom spotkania.


29

Lp. Sąd Okręgowy w Imię i nazwisko biegłego4. Lublinie Przemysław Piaseczny5. Radomiu Marzena Borowska6. Kaliszu Justyna Kociemba-Żulicka7. Łodzi Przemysław Piaseczny8. Poznaniu Jarosław Liberek, Michał Szczyszek, Leszek Szymański9. Warszawie Jadwiga Stawnicka, Jolanta Piwowar

Streszczenie

Celem artykułu jest prezentacja obszarów badań i działań praktycznych prowadzonych w ramach młodej subdyscypliny językoznawstwa stosowane-go, jakim jest językoznawstwo sądowe, zwane także kryminalistycznym. Jest to dziedzina z pogranicza językoznawstwa i prawa, w której ramach wiedza językoznawcza jest wykorzystywana do wykonywania prawa. Działalność ba-dawcza i ekspercka dotyczy dwóch podstawowych bloków zagadnień: 1) ana-lizy komunikacji między obywatelami a przedstawicielami organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, a także komunikacji między pracownikami tych instytucji, 2) badania wypowiedzi mówionych i pisanych w celu ustalenia ich autorstwa, przekazanych treści i intencji komunikacyjnych. W artykule zapre-zentowano problematykę wchodzącą w skład każdego z bloków badawczych, stosowane metody i narzędzia oraz przykłady zastosowań. Tekst kończą roz-ważania na temat czynników wpływających na obiektywność i pewność ana-liz językowych.

Abstract

FORENSIC LINGUISTICS IN POLAND. AREAS OF INTEREST AND APPLICATION

The aim of this article is to present areas of research and practical activi-ties conducted as part of a new subdiscipline of applied linguistics, namely fo-rensic linguistics also referred to as criminal linguistics. Forensic linguistics is a discipline from the border of linguistics and law. Research and experts’ acti- vities relate to two main research blocks: 1) analysis of communications be-tween citizens and representatives of the prosecution authorities and justice as well as communications between employees of those institutions, 2) research on spoken and written statements in order to establish authors of the same a well as contents and communicative intentions conveyed. The article presents prob-lems included in each of the research blocks, methods and tools used and ex-amples of applications. The text ends with deliberations on factors affecting ob-jectivity and certainty of linguistic analyses.


I I I / 2 0 1 7


31





d r h a b . P a w e ł Wa j d a , p r o f . U WKatedra Prawa i Postępowania Administracyjnego

Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego adwokat

H e n r y k Wa l c z e w s k isędzia Sądu Rejonowego dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie

Wydział do spraw Usprawnienia Sądów Powszechnych, Departament Nadzoru Administracyjnego, Ministerstwo Sprawiedliwości

POZYTYWNE I NEGATYWNE PRZESŁANKI ZASĄDZENIA ODPOWIEDNIEJ SUMY

TYTUŁEM ZADOŚĆUCZYNIENIA Z ART. 446 § 4 K.C. W KONSEKWENCJI SZKODY NIEMAJĄTKOWEJ

BĘDĄCEJ REZULTATEM WYPADKU KOMUNIKACYJNEGO

1. Wprowadzenie

Najbliżsi członkowie rodziny osoby zmarłej w konsekwencji wy-padku komunikacyjnego mogą wystąpić do sądu o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Podstawę prawną do tego stanowi norma z art. 446 § 4 k.c., którego stosowanie przysparza w praktyce orzeczniczej sądom powszechnym obu instancji szeregu poważnych trudności. Jak się wyda-je, można przyjąć, że zasądzenie odpowiedniego zadośćuczynienia, o któ-

Paweł Wajda, Henryk Walczewski

32

rym mowa w art. 446 § 4 k.c., jest jednym z najpoważniejszych wyzwań, z którymi muszą na co dzień mierzyć się składy orzekające w sprawa cy-wilnych. Wynika to z tego, że już sam przepis z art. 446 § 4 k.c. wskazu-je na tzw. „prawo sędziowskie”, bowiem to sąd – w miejsce ustawodaw-cy – musi ustalić wszelkie przesłanki konieczne do wydania orzeczenia zasądzającego zadośćuczynienie. Przesłanki te mają charakter podmioto-wy (komu), przedmiotowy (za co i dlaczego) oraz ilościowy (jaka kwo-ta). I chociaż w orzecznictwie oraz doktrynie poczyniono wiele starań w celu usunięcia licznych wątpliwości, to nadal w każdej sprawie z osob-na sąd nie tylko musi indywidualnie oceniać każde roszczenie i stan fak-tyczny, ale również określić zasady ich oceny.

Dla lepszego objaśnienia problemu warto przypomnieć, że omawia-ny przepis został dodany do istniejącej normy prawnej z art. 446 k.c. na mocy nowelizacji Kodeksu cywilnego ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw1 (ar-gumentum ex art. 1 pkt 3) i w nowym brzmieniu wszedł w życie 3 sierp-nia 2008 r. Należy w tym miejscu wskazać, że obszerne uzasadnienie projektu ustawy pozwala ustalić cele ustawodawcy dokonującego przed-miotowej nowelizacji. Genezą tych zmian stało się wystąpienie Rzecz-nika Praw Obywatelskich z dnia 17 października 2006 r. skierowane do ministra sprawiedliwości, w którym podniósł on kwestię zwiększenia ochrony dla ofiar wypadków komunikacyjnych. Rzecznik Praw Obywa-telskich wskazywał, że w Kodeksie cywilnym powinien zostać zamiesz-czony przepis o zadośćuczynieniu pieniężnym za krzywdę z powodu śmierci osoby najbliższej. W szczególności podnosił, że norma z art. 446 w § 3 k.c. przewiduje przyznanie stosownego odszkodowania najbliż-szym członkom rodziny zmarłego, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpi-ło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej, ale nie przewiduje zadość-uczynienia za ból i cierpienie psychiczne wywołane śmiercią najbliższego członka rodziny. Zgodnie ze stanowiskiem RPO skoro istnieje możli-

1 Dz. U. Nr 116, poz. 731.

Pozytywne i negatywne przesłanki zasądzenia odpowiedniej sumy…

33

wość zasądzenia zadośćuczynienia w przypadku naruszenia dóbr osobi-stych wskazanych w art. 23 k.c. (art. 24 w zw. z art. 448 k.c.), to „tym bardziej taka możliwość powinna istnieć w przypadku śmierci osoby bli-skiej, co w sposób istotny narusza sferę psychicznych odczuć jednostki”. W tym miejscu celowe jest zwrócenie uwagi na to, iż takie rozwiązanie znane było pod rządami Kodeksu zobowiązań – zgodnie z art. 166 k.z. sąd mógł bowiem przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodowa-nego, którego śmierć nastąpiła wskutek uszkodzenia ciała lub wywoła-nia rozstroju zdrowia, stosowną sumę pieniężną jako zadośćuczynienie za doznaną przez nich krzywdę moralną. Projektodawca przedmioto-wej nowelizacji w uzasadnieniu słusznie podniósł, że „zgodnie z panu-jącym poglądem doktryny i orzecznictwa – odszkodowanie przewidziane w art. 446 § 3 k.c. obejmuje szeroko rozumianą szkodę majątkową, czę-sto trudną do dokładnego obliczenia, natomiast kompensowanie szkody niemajątkowej nie jest na gruncie tego przepisu możliwe”.

Na tym spostrzeżeniu zasadzała się wspomniana nowelizacja, zgod-nie z którą do roszczeń odszkodowawczych o charakterze materialnym należy dodać uprawnienie do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Widać więc zasadnicze zróżnicowanie, jakie wprowadziła nowelizacja art. 446 k.c. – § 1–3 odnoszą się do pojęcia szkody materialnej i od-szkodowania, § 4 – do pojęcia krzywdy (tj. szkody o charakterze niema-terialnym), a zamiast odszkodowania istnieje możliwość zasądzenia za-dośćuczynienia. Nie ma więc wątpliwości, że odpowiedzialna za projekt ustawy Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego przyjęła, że zadość-uczynienie powinno być dodatkowym świadczeniem (a zatem i osob-nym roszczeniem) obok odszkodowania, a ustawodawca tę zasadę za-akceptował.

Obserwacja praktyki, a zwłaszcza analiza argumentów podnoszo-nych w pozwach o zasądzenie zadośćuczynienia z art. 446 § 4 k.c., wska-zuje na silną tendencję do emancypacji roszczenia o zadośćuczynienie i jego oderwanie od kontekstu prawnego, w którym zostało umieszczone. Mając na względzie, nazwijmy to, „sędziowski” (tj. generalny, otwarty) charakter normy z art. 446 § 4 k.c., trzeba pamiętać o poszerzonej roli


34

sądu, który oprócz ustalenia przesłanek do zasądzenia zadośćuczynienia musi sprawdzić kryteria, na podstawie których ustala się jego wysokość.

Warto więc dokonać przeglądu podnoszonych w praktyce sądowej przesłanek oraz ocenić je w kontekście uzasadnionego uwzględnienia żą-dania pozwu (przesłanki pozytywne) lub wskazania na konieczność jego oddalenia (przesłanki negatywne).

2. Generalna przesłanka negatywna – wszelkie roszczenia odszkodowawcze,

a więc dające się przedstawić jako materialne i objęte prawem do odszkodowania

Są to w szczególności inne roszczenia osobno uregulowane w tym samym art. 446 k.c., a więc odszkodowania za skutki śmierci, jakimi są przykładowo: koszty pogrzebu (§ 1), obowiązki alimentacyjne (§ 2), pogorszenie sytuacji życiowej (§ 3). Przykładowo: przywoływane zwy-kle depresje i załamania nerwowe należy rozpatrywać w kontekście § 3, a więc odszkodowania, ponieważ powodują one pogorszenie sytua-cji życiowej z powodu choroby, kosztów leczenia, niezdolności do pra-cy, utraconych korzyści itd. Tak samo należy – jak się wydaje – trakto-wać niektóre stany chorobowe, np. skutkujące psychiczną niezdolnością do prowadzenia pojazdów mechanicznych, co powoduje realne szkody w postaci utraty pracy, dodatkowych kosztów lub utraconych korzyści itd.

Spotykane są też roszczenia oparte na wadliwej podstawie logicz-nej. W szczególności zadośćuczynienia nie można zasądzić za utratę ży-cia, ponieważ przedmiotem kompensacji jest krzywda osób żyjących wy-wołana śmiercią osoby bliskiej.

Wadliwe jest też przekonanie, jakoby zapłata zadośćuczynienia przez sprawcę stanowiła rodzaj dolegliwości, ekwiwalent „kary” za spo-wodowanie śmierci, ponieważ literalne brzmienie przepisu całkowicie to wyklucza. Nie można też traktować zadośćuczynienia jako dodatkowego świadczenia uzupełniającego świadczenia odszkodowawcze do satysfak-cjonującej powoda kwoty. Jeżeli powód uznaje odszkodowania za zbyt


35

niskie, powinien dążyć do ich uzupełnienia lub przyznania wyższych wy-łącznie na podstawie przepisów o odszkodowaniu, a nie stosować – jako swoisty dodatek – formułę zadośćuczynienia.

Przedmiotem kompensacji zadośćuczynieniem może być cierpienie psychiczne z powodu śmierci najbliższego członka rodziny. Nasuwa się więc pytanie, czy potrzebny jest dowód istnienia bólu i cierpienia psy-chicznego po śmierci osoby bliskiej? Ponieważ rozważania dotyczą spo-rów sądowych, trzeba przywołać w tym miejscu normę z art. 6 k.c., która przesądza o konieczności przedstawienia takiego dowodu. Brak pozytyw-nej więzi rodzinnej między zmarłym a roszczącym przesądza natomiast o braku krzywdy w postaci cierpienia psychicznego z powodu śmierci osoby, która bliską nie jest. Można więc pytać dalej – czy samo w sobie istnienie rodziny przesądza o istnieniu pozytywnych więzi i prowadzi do zasądzenia zadośćuczynienia? Takiego domniemania w obecnym stanie prawnym nie ma, czyli nadal obowiązuje ciężar dowodu i obowiązki wy-nikające z art. 6 k.c. – co wydaje się słuszne i zasadne.

3. Ogólna przesłanka negatywna – brak możliwości przyznania odszkodowania i zadośćuczynienia

za zdarzenia przyszłe, potencjalne i przedmiotowo niepewne

Typowym żądaniem tego rodzaju jest roszczenie zadośćuczynienia za przerwanie więzi rodzinnej, traktowane jako naruszenie dobra oso-bistego. Abstrahując w tym miejscu od uwag co do tego, czy więź ro-dzinna, która ze swojej natury jest interpersonalna, może być uznana za dobro osobiste, należy wskazać, że powyższe roszczenia wymagają od sądu pochylenia się przede wszystkim nad jakością tej więzi. Jest bo-wiem wiele rodzin, w których ona nie występuje, na przykład z powo-du rozstania, porzucenia, pozostawania partnerów w innych związkach. Co więcej, sąd, poddając analizie przesłankę występowania pozytywnej więzi rodzinnej, musi jednocześnie ustalić zasadność roszczenia i prze-słanki prowadzące do określenia kwoty zadośćuczynienia. Więź rodzinna nie jest objęta ochroną prawną, nie ma też żadnej gwarancji jej utworze-


36

nia i utrzymywania; gwarancją taką nie jest na pewno zawarcie małżeń-stwa (szczególnie w dzisiejszych realiach, gdzie znaczna część związków małżeńskich kończy się rozwodem). Utrata więzi rodzinnej może być tyl-ko jedną z przyczyn prowadzących do powstania poczucia krzywdy z po-wodu śmierci osoby bliskiej.

Inne żądania związane z wygaśnięciem więzi rodzinnych przez śmierć osoby bliskiej odwołują się do pozbawienia opieki i wychowania małoletnich dzieci, poczucia radości i szczęścia, wsparcia, możliwości korzystania z dobrej rady oraz pomocy, ze wzorców oraz postaw, które były właściwe osobie zmarłej. Taka argumentacja jest – jak się wydaje – emocjonalna, a nie racjonalna. I chociaż zadośćuczynienie przysługu-je za zjawiska psychiczne i emocjonalne (ból i cierpienie psychiczne), to przesłanki prowadzące do wykazania ich istnienia muszą być racjonal-ne. Nie ma tu sprzeczności – w postępowaniu sądowym trzeba wykazać swoje roszczenia. Nie da się dowieść, że gdyby zmarły żył, w przyszło-ści byłby źródłem szczęścia, oparciem i pomocą dla swoich bliskich. Tak samo jak nie można dowieść, że gdyby osoba bliska żyła, to nie odeszła-by od rodziny, nie byłaby z nią w konflikcie, nie płaciłaby alimentów itd.

4. Szczegółowe przesłanki pozytywne – za niematerialne skutki śmierci osoby bliskiej

pod warunkiem spełnienia tych samych przesłanek odpowiedzialności sprawcy jak w art. 446 § 1‒3 k.c.

Jak wynika z powyższej analizy oraz z uzasadnienia ustawodawcy, przedmiotem kompensacji zadośćuczynieniem jest krzywda (szkoda nie-materialna) polegająca na cierpieniu psychicznym wywołanym śmiercią osoby bliskiej. W tym celu na sądzie każdorazowo spoczywa obowiązek ustalenia następujących okoliczności: a) czy osoba ubiegająca się o zadośćuczynienie może być uznana za

członka najbliższej rodziny zmarłego (kwalifikacja podmiotowa), b) czy występowała między nimi pozytywna więź, bez której nie

ma przesłanek do uznania występowania cierpienia psychiczne-


37

go i krzywdy podlegającej rekompensacie (przesłanka jakościowa w zależności od treści ustaleń staje się pozytywna lub negatywna),

c) jaka – w kontekście wysokości zadośćuczynienia – była skala do-znanej krzywdy (przesłanka ilościowa, aktualizuje się wyłącznie pod warunkiem zaistnienia pozytywnej przesłanki jakościowej). Ponieważ żadnej z podanych wyżej przesłanek nie można odnieść

do treści przepisu (tj. przesłanki mają charakter otwarty), sąd, dokonu-jąc kolejno ich analizy, może się odwołać do zasad współżycia społecz-nego, orzecznictwa i doktryny.

Z uwagi na okoliczność, iż przedmiotem roszczeń omawianego ro-dzaju są znaczne kwoty, sytuacja dojrzała już – jak się wydaje – do inter-wencji ustawodawcy, ponieważ dalsze utrzymywanie prawa sędziowskie-go w tym zakresie wydaje się nieuzasadnione i społecznie niepożądane. Należy też mieć na względzie, że osoba korzystająca z pojazdu mecha-nicznego musi być świadoma niebezpieczeństw z tego wynikających. Tym samym godzi się na jakąś możliwość lub prawdopodobieństwo za-istnienia wypadku i jego skutków, w tym uszczerbku na zdrowiu, a na-wet utraty życia tak swojego, najbliższego członka rodziny, jak i osób trzecich. Objęcie ruchu pojazdów mechanicznych obowiązkiem nabycia ochrony ubezpieczeniowej w ramach umowy ubezpieczenia obowiązko-wego odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych stanowi przejaw zgody użytkowników tych pojazdów na ustawowe wa-runki świadczeń odszkodowawczych. Osoba, która uznaje warunki usta-wowe za niewystarczające, może dobrowolnie nabyć ochronę w szer-szym zakresie lub korzystać z innej formy komunikacji.

5. Wykorzystywane modele przewidywalności wysokości zadośćuczynień

Aktualnie w obrębie jednolitego rynku ubezpieczeń spotykane są trzy rozwiązania modelowe, jeśli chodzi o przewidywalność wysokości zadośćuczynień. Pierwszy model, który dzisiaj można określić jako ar-chaiczny, polega na braku przewidywalności wysokości zadośćuczynień,


38

a w konsekwencji na tym, że jest ona ustalana przez skład orzekają-cy w oparciu o władzę dyskrecjonalną sędziów. Model taki obowiązu-je obecnie na przykład w Polsce i Rumunii, przy czym – co warto za-akcentować – w krajach tych aktualnie pracuje się nad przejściem do nowocześniejszych rozwiązań i zapewnieniem przewidywalności wyso-kości zadośćuczynień.

Drugi model jest oparty o regulacje typu soft-law, a jego wyróżni-kiem jest to, że wysokość zadośćuczynienia (jego przewidywalność) jest wynikiem postanowień aktów, które nie mają mocy powszechnie obowią-zującej, jednakże są stosowane przez sądy powszechne na zasadzie zwy-czaju. Model taki jest stosowany obecnie w takich jurysdykcjach unij-nych jak austriacka, francuska, niemiecka czy włoska.

Wreszcie trzeci model jest oparty o regulacje ustawowe, tj. wyso-kość zadośćuczynienia (jego przewidywalność) jest wynikiem postano-wień aktu prawa powszechnie obowiązującego (powszechnie wiążącego). Model taki jest obecnie wykorzystywany w zdecydowanej większości jurysdykcji w obrębie jednolitego rynku ubezpieczeń (tj. przykładowo w takich krajach jak Belgia, Dania, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Ir-landia, Norwegia, Portugalia, Słowacja czy Wielka Brytania), co więcej, niektóre kraje członkowskie Unii Europejskiej, w których stosowany jest model pierwszy albo drugi, prowadzą aktualnie prace nad przejściem do modelu trzeciego (np. Polska, Rumunia czy Włochy). Ta ostatnia okolicz-ność, w połączeniu z tym, że powszechne respektowanie modelu wyni-kającego z aktu prawa powszechnie obowiązującego zabezpieczone jest przymusem państwa (a zatem jest to rozwiązanie pewne i bezpieczne), skłania autorów niniejszego opracowania do nieco szerszego przyjrzenia się temu modelowi i przedstawienia jego najważniejszych cech.

Zasadniczym elementem składowym modelu przewidywalności wysokości zadośćuczynień opartego na akcie prawa powszechnie obo-wiązującego jest określenie w treści odpowiedniego aktu wysokości za-dośćuczynienia z tytułu poszczególnych szkód niemajątkowych. W tym miejscu należy podkreślić, że praktyka jurysdykcji jest taka, że w tre-ści tego aktu określona jest wysokość zadośćuczynienia w przypadku


39

szkód niemajątkowych, które to szkody w praktyce obrotu są likwidowa-ne w ramach postępowania likwidacyjnego prowadzonego przez zakład ubezpieczeń (tj. szkód, dla których sprawca zobowiązany był do wyku-pienia ochrony ubezpieczeniowej w ramach umowy ubezpieczenia obo-wiązkowego odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mecha-nicznych). Jest to zatem rozwiązanie o charakterze lex specialis w relacji do systemowych (kodeksowych) rozwiązań dotyczących zadośćuczy-nień. Ujmując rzecz bardziej obrazowo, należy wskazać, iż wysokość zadośćuczynienia z tytułu naruszenia dóbr osobistych bezpośrednio po-szkodowanego będzie ustalana w oparciu o reguły kodeksowe, natomiast w przypadku zadośćuczynienia z tytułu śmierci bezpośrednio poszko-dowanego w rezultacie zdarzenia drogowego czy z tytułu uszczerbku na zdrowiu wywołanego tym zdarzeniem będzie ona ustalana w oparciu o poszczególne reguły wynikające z aktu prawa powszechnie obowiązu-jącego (niekodeksowego).

Drugim elementem składowym tego modelu jest określenie w tre-ści aktu prawa powszechnie obowiązującego wysokości zadośćuczynień. Może się to odbyć czy to przez wprowadzenie maksymalnej wysoko-ści zadośćuczynienia z tytułu danej szkody niemajątkowej (jak w Szwe-cji), czy to przez ustalenie przedziału wysokości zadośćuczynienia (jak w Wielkiej Brytanii), czy to przez wprowadzenie algorytmu pozwalają-cego na ustalenie – z matematyczną dokładnością – wysokości zadość-uczynienia (jak we Francji czy Hiszpanii). Wartości liczbowe wynikają przy tym z analizy stanów faktycznych z przeszłości (tj. dotychczasowe-go dorobku w zakresie uznań, ugód oraz zasądzeń w sprawach dotyczą-cych zadośćuczynień) i są one okresowo aktualizowane (by uwzględnić inflację czy zmianę stosunków gospodarczych).

Trzecim elementem składowym tego modelu jest ścisłe określenie kręgu roszczących w przypadku śmierci bezpośrednio poszkodowanego przez enumeratywne wymienienie najbliższych członków rodziny, którzy mogą wystąpić z roszczeniem o zadośćuczynienie z tytułu śmierci będą-cej rezultatem zdarzenia drogowego. Jakkolwiek rozwiązania w tej ma-terii różnią się w poszczególnych jurysdykcjach, można z powodzeniem


40

przyjąć, że do kręgu tego należą małżonek/partner, małoletnie dzieci czy rodzice zmarłego, o ile oczywiście między danym roszczącym a zmar-łym występowała pozytywna więź rodzinna.

6. Podsumowanie

W naszej ocenie zasygnalizowane w niniejszej publikacji problemy związane z praktycznym stosowaniem normy z art. 446 § 4 k.c. wskazują na potrzebę podjęcia działań legislacyjnych mających na celu uproszcze-nie i poprawienie regulacji normatywnych dotyczących zadośćuczynienia z tytułu śmierci najbliższego członka rodziny (tj. sytuacji, o których jest mowa w art. 446 § 4 k.c.). Jesteśmy zdania, że najlepszym wyjściem by-łoby poddanie przepisu z art. 446 § 4 k.c. daleko idącej modyfikacji, tak by – śladem innych rozwiniętych jurysdykcji unijnych – przyczynić się do istotnego ograniczenia problemów występujących obecnie w prakty-ce. Jesteśmy przekonani, że oparcie konstrukcji normy z art. 446 § 4 k.c. na enumeratywnym zawężeniu kręgu roszczących (określenie podmio-tów zaliczanych do kategorii najbliższych członków rodziny) i wprowa-dzenie przewidywalności wysokości kwot zasądzeń będzie korzystne dla interesu społecznego. Korzyść odniosą zarówno poszkodowani, którzy nie będą narażeni na dodatkowe cierpienia w sytuacji, kiedy dowiedzą się, że sąd powszechny w ramach innej apelacji za tożsamą krzywdę za-sądził istotnie wyższą kwotę zadośćuczynienia; jak i pełnomocnicy pro-cesowi poszkodowanych, którzy nie będą mieli problemu z określeniem wysokości roszczenia; oraz sądy powszechne, które w mniejszym stop-niu będą obciążone sprawami dotyczącymi zadośćuczynień z art. 446 § 4 k.c; czy ubezpieczyciele, którzy będą w stanie wypłacić zadośćuczy-nienie w odpowiedniej wysokości możliwie sprawnie; jak też wszyscy ubezpieczający, którzy nie będą obciążani – w ramach składki ubezpie-czeniowej z tytułu ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cy-wilnej posiadacza pojazdu mechanicznego – kosztami stale wzrastających zadośćuczynień.


41

Streszczenie

Najbliżsi członkowie rodziny osoby zmarłej w konsekwencji wypadku ko-munikacyjnego mogą wystąpić do sądu o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Podstawą tego uprawnienia jest art. 446 § 4 k.c., którego stosowanie przyspa-rza sądom powszechnym obu instancji poważnych trudności. Wynika to z tego, że przepis art. 446 § 4 k.c. wskazuje na tzw. „prawo sędziowskie”, bowiem to sąd – w miejsce ustawodawcy – musi ustalić wszelkie przesłanki konieczne do wydania orzeczenia. Przesłanki te mają charakter podmiotowy (komu), przed-miotowy (za co i dlaczego) oraz ilościowy (jaka kwota). W orzecznictwie oraz w doktrynie poczyniono wiele starań w celu usunięcia wątpliwości, jednak na-dal w każdej sprawie z osobna sąd musi indywidualnie oceniać każde roszcze-nie i stan faktyczny. Autorzy artykułu omawiają przesłanki pozwalające ocenić stan faktyczny i argumenty podnoszone w takich procesach. Ponadto wskazu-ją rozwiązania ustawodawcze w poszczególnych krajach Unii Europejskiej oraz kierunki rozwoju prawa, zwracając uwagę na to, że obecny stan prawny w Pol-sce powinien zostać zmieniony (prace legislacyjne są już prowadzone).

Abstract

POSITIVE AND NEGATIVE PREREQUISITES OF AWARDING AN APPROPRIATE SUM BY WAY OF COMPENSATION UNDER

ART. 446 § 4 OF THE CIVIL CODE AS A CONSEQUENCE OF IMMATERIAL DAMAGE RESULTING FROM A ROAD ACCIDENT

In consequence of a road accident, closest relative of the deceased may bring into the court a case for compensation for injuries inflicted. The basis for this right is the provision of art. 446 § 4 of the Civil Code, the application of which is much difficult for common courts of both instances. This results from the fact that the provision of art. 446 § 4 of the Civil Code refers to so-called “judge’s right”, as it is the court – in the legislator’s place – that has to estab-lish any prerequisites necessary for issue of a judgement. The prerequisites have an subjective character (to whom), objective character (for what and why) as well as quantitative character (the amount). In the case law and the doctrine they have made much effort in order to eliminate doubts, however, the court still has to evaluate each claim and factual status separately in each case. Au-thors of this article discuss prerequisites for evaluation of factual status and ar-guments raised in such procedures. Moreover, they indicate legislative solutions of particular member states of the EU as well as law development trends, not-ing that the present national legislation in Poland should be changed (legisla-tive works are in progress now).


I I I / 2 0 1 7


43





d r J a r o s ł a w Z a w r o tsędzia Sądu Okręgowego w Gdańsku

PRAWO DO SĄDU O OKREŚLONEJ WŁAŚCIWOŚCI I JEGO GWARANCYJNY CHARAKTER

Z PERSPEKTYWY WYMOGU BEZSTRONNOŚCI W POSTĘPOWANIU CYWILNYM.

UWAGI NA MARGINESIE STOSOWANIA ART. 202 K.P.C.

W numerze czwartym „Kwartalnika Sądowego Apelacji Gdańskiej” z 2015 r. ukazał się artykuł pod tytułem Znaczenie wymogu bezstronno-ści sądu w postępowaniu cywilnym. Próba syntezy. W nurt postrzega-nego w tym artykule szerokiego zakresu odniesienia konieczności re-spektowania bezstronności sądu wpisuje się problematyka właściwości sądu. We wprowadzeniu do wspomnianego tekstu zasygnalizowano już bowiem, że z perspektywy roli, jaką odgrywa wymóg posiadania przez sędziego przymiotu bezstronności w postępowaniu sądowym, do zagad-nienia tego warto podchodzić z większą uwagą aniżeli wynika to z sa-mej tematyki instytucji wyłączenia sędziego, z którą powszechnie ko-jarzone jest na gruncie postępowania sądowego pojęcie bezstronności1. Postrzeganie postulatu bezstronności przez pryzmat klasycznych instytu-

1 J. Zawrot, Znaczenie wymogu bezstronności sądu w postępowaniu cywilnym. Pró-ba syntezy, „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2015, nr 4, s. 57‒79.

Jarosław Zawrot

44

cji prawnych, stanowiących o procesowych gwarancjach jej zachowania, sprawia, że w nauce procesu cywilnego brakuje kompleksowego podej-ścia do tej problematyki, w kontekście koncepcji szeroko ujmowanego wymogu bezstronności sądu. Dotychczasowe opracowania mają charak-ter wybiórczy2 i dotyczą przede wszystkim instytucji wyłączenia sędzie-go w klasycznym ujęciu, bazującym na rozróżnianiu instytucji iudex in-habilis (art. 48 k.p.c.) i iudex suspectus (art. 49 k.p.c.) oraz, odnosząc się do tego rozróżnienia, zajmują się trybem wyłączenia sędziego i kon-sekwencjami procesowymi naruszenia przepisów w powyższym wymia-rze. Oprócz tego w rozważaniach tych pojawiają się uwagi co do „roz-rzuconych” w Kodeksie postępowania cywilnego instytucji procesowych, które zazwyczaj również wiązane są z wyłączeniem sędziego od rozpo-znania sprawy ze względu na niedostateczne dawanie przez niego rękoj-mi bezstronności.

Podstawy aksjologiczne znaczenia bezstronności przedstawione w przywołanym opracowaniu nadają jej dużo szerszy wymiar praktycz-ny i jurydyczny. Niestety zapomina się o nim ze szkodą dla prawidło-wego rozumienia i stosowania określonych przepisów prawa, rzutujących na kształtowanie bezstronności w postępowaniu sądowym. Postrzeganie jej doniosłości w wielowymiarowym obszarze normatywnym wpisuje się w potrzebę uwzględniania jej moralnych ocen w procesie wykładni funk-cjonalnej prawa3. W tym sensie rację ma Sąd Najwyższy, który wyraził pogląd o konieczności uwzględnienia w procesie ustalania znaczenia da-nej normy prawnej także jej kontekstu aksjologicznego4. Próba jego od-tworzenia dla scharakteryzowania wymogu bezstronności sądu w proce-

2 Niedostatek ten może zaskakiwać, tym bardziej że od dłuższego czasu dominuje, wywołana przede wszystkim wpływem standardu strasburskiego, tendencja rozwojowa koncepcji bezstronności, oparta na zaufaniu do wymiaru sprawiedliwości jako systemu zdolnego – przez swoją organizację na szczeblu ustrojowym i procesowym – do bez-stronnego rozpoznania sprawy. 3 Zob. szerzej L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2014, s. 167. 4 Wyrok SN z 8.07.2004 r., IV CK 520/03, Legalis 66100. Podobne przesłanie wynika z uchwały SN z 25.04.2003 r., III CZP 8/03, Legalis 56445, w której w wykład-ni funkcjonalnej uwzględniono nakaz respektowania wartości.

Prawo do sądu o określonej właściwości i jego gwarancyjny charakter…

45

sie stosowania przepisów prawa o właściwości sądu stanowi przedmiot niniejszego opracowania.

Racje prawne stojące za wymogiem bezstronności sądu5 modelują normatywny przebieg całego procesu cywilnego. Bezstronność werdyktu sądowego jako paradygmatyczny przykład i zwieńczenie rzetelnego pro-cesu cywilnego implikuje potrzebę stosowania konkretnych reguł norma-tywnych, które czynią ochronę bezstronności efektywną i realną. Do tego natomiast potrzebny jest system założeń (warunków, gwarancji) proce-sowych wykraczających poza samą instytucję wyłączenia sędziego. Na-leży zatem stanowczo podkreślić, że problematyka bezstronności sędzie-go wymaga dodatkowego spojrzenia z szerszej perspektywy obejmującej, poza tradycyjnym ujęciem dogmatycznym, przypadki wyłączenia sędzie-go od rozpoznania sprawy, a także prawne warunki prowadzenia procesu, które sprzyjają podejmowaniu faktycznie bezstronnych decyzji sędziow-skich (ujęcie tradycyjne dla koncepcji bezstronności faktycznej, subiek-tywnej) oraz budowaniu w opinii publicznej przekonania, że proces sądo-wy jest bezstronny (koncepcja bezstronności zewnętrznej, obiektywnej).

Antycypując kolejne uwagi, należy powiedzieć, że na tle ostatniej koncepcji bezstronności sądu szczególnie wyróżnia się prawo do sądu właściwego i w zasadzie w jej kontekście wyczerpują się dalsze roz-ważania dokonywane z natury rzeczy in abstracto. Nie można jednak wykluczyć gwarancyjnego znaczenia tego prawa w pierwszym przypad-ku, gdyby przepisy o właściwości zostały instrumentalnie wykorzysta-ne do skierowania sprawy do danego sądu w celu wywarcia wpływu na jej wynik. Takie użycie instrumentów określających forum rozstrzygnię-cia sporu przekreślałoby faktyczną bezstronność sądu. W tym wypadku trudność opracowania analizy prawnej polega na konieczności odniesie-nia się do ocen ad casum i przeprowadzenia adekwatnych badań empi-rycznych. W każdym razie negatywne wyniki wypływające ze studium każdego przypadku mogą być wynikiem niedostatecznych rozwiązań le-

5 Starano się je ukazać w artykule przytoczonym w przypisie 1.

Jarosław Zawrot

46

gislacyjnych. Ich ocena mogłaby stanowić przedmiot osobnej publikacji poświęconej weryfikacji dogmatycznej obowiązujących w tym względzie przepisów prawa. Te ostatnie powinny bowiem, tak dalece jak to tylko możliwe, skutecznie przeciwstawiać się nagannym praktykom.

Na gruncie przepisów regulujących kwestię właściwości sądu (art. 15–46, art. 202 k.p.c.) wielokrotnie można się spotkać z podkreśla-niem wagi tego zagadnienia. Na pierwszy plan wysuwany jest zwykle jej aspekt praktyczny6, zapewniający sprawne funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości7. Jerzy Jodłowski jednak sygnalizuje coś bardziej donio-słego, a mianowicie, że kwestia ustalenia, jaki sąd będzie rozpoznawał sprawę, dotyczy najważniejszych praw procesowych stron. Właściwość sądu, jak zaznacza badacz, stanowi jedno z założeń dopuszczalności roz-poznania sprawy przez dany sąd, a niewłaściwość wywołuje skutki okre-ślone ustawą procesową8. Witold Broniewicz, zwracając uwagę na na-czelne miejsce właściwości sądu w hierarchii przesłanek procesowych9, przyjmuje, że żeby dany sąd mógł przeprowadzić postępowanie w da-nej sprawie, musi być przede wszystkim do tego właściwy10. Znacze-nie właściwości sądu podkreśla się także, wiążąc je od dawna z prawid-łowym pełnieniem funkcji sądowego wymiaru sprawiedliwości. Ażeby funkcja wymiaru sprawiedliwości mogła być należycie pełniona, sąd roz-

6 Zob. R. Sadlik, Umowa o właściwość sądu, „Prawo Spółek” 1997, nr 3, s. 58; E. Marszałkowska-Krześ [w:] H. Mądrzak (red.), Postępowanie cywilne, Warszawa 2003, s. 79; podobnie J. Rodziewicz [w:] K. Piasecki (red.), Kodeks postępowania cy-wilnego. Komentarz do art. 1–50514, Warszawa 2006, s. 185. 7 Zob. W. Siedlecki, Zarys postępowania cywilnego, Warszawa 1968, s. 81. 8 J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s. 163. 9 W podobnym tonie wypowiedział się H. Pietrzkowski, który zasadnicze znaczenie właściwości sądu dostrzega w hierarchii przesłanek procesowych, zob. H. Pietrzkowski, Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych, Warszawa 2009, s. 71; idem, Czyn-ności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych, Warszawa 2011, s. 113; podobnie S. Dalka, Ochrona sądowa roszczeń majątkowych w postępowaniu nakazowym i upominawczym, „Zeszyty Naukowe Wydziału Prawa i Administracji UG” 1977, seria Prawo, nr 4, s. 110. 10 W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 118.


47

poznający sprawę cywilną powinien być do tego kompetentny11. Donio-słość funkcji sądowego wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych wymaga zatem, aby były one rozpoznawane przez sądy właściwe (kom-petentne) ze względu na zakres spraw im przekazanych12.

Wyłania się zasadnicze pytanie, z jakim rodzajem kompetencji wią-zana jest waga omawianego zagadnienia. Czy może kryje ono w sobie inną niż ta wyrażona w przywołanych opiniach potrzebę normatywnego rozwiązania, a jeżeli tak, to jakiego rodzaju jest to potrzeba i jakie jest jej źródło (lex czy ius)? Generalnie mówiąc, jaka jest potrzeba nadania właś-ciwości sądu, jego kompetencjom, ustawowych ram prawnych, w których o tej właściwości się rozstrzyga, i czy ustawowe podstawy właściwości odgrywają istotną rolę z punktu widzenia poruszanego w tym artykule zagadnienia?

Odpowiedź na te pytania może być też ciekawa w kontekście poja-wiającej się w literaturze tezy, że z przepisów regulujących właściwość sądu jednoznacznie wynika, że ustawodawca przywiązuje dużą wagę do tego, by każda sprawa cywilna została rozpoznana przez sąd właściwy13. Nie jest to puste stwierdzenie choćby z tej racji, że przepisy prawa na-kładają na wszystkie organy ochrony prawnej obowiązek przestrzegania swej właściwości14. Jeżeli tak jest, to zrozumiałe staje się restrykcyjne podejście do właściwości sądu.

Nie ma wątpliwości, że większość wypowiedzi doktryny odnosi się przede wszystkim do względów praktycznych regulacji właściwości. Względy techniczne, które polegają na zapewnieniu sprawności postę-powania, są jednymi z przewidzianych w ustawie procesowej kryteriów decydujących o kompetencjach sądu do rozpoznania sprawy. Przepisy

11 W. Berutowicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1984, s. 124. 12 B. Bladowski, Metodyka pracy sędziego cywilisty, Kraków 2005, s. 37; P. Osowy, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2002, s. 60. 13 H. Dolecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 79. 14 Por. uchwałę SN (7) z 25.10.1965 r., III CO 58/65, OSN 1966, nr 7–8, poz. 107, w której wyjaśniono, że charakter norm prawnych określających właściwość sądu, bez względu na jej rodzaj, nakłada na sąd obowiązek ich ścisłego przestrzegania.

Jarosław Zawrot

48

o właściwości mają stworzyć bezkolizyjne warunki działania sądów, do czego potrzebne są jasne i przejrzyste regulacje prawne określające za-sady wyznaczania kompetencji terytorialnej (ratione loci) oraz zakres kompetencji rzeczowej (ratione materiae i valoris) sądów. Pogodzenie różnorakich elementów determinujących zasady rozdziału spraw między sądy cywilne stanowi problem, za rozwiązanie którego odpowiada usta-wodawca. Widocznym efektem jego pracy są przyjęte w ustawach proce-sowych przepisy normujące właściwość sądu. Obowiązkiem i zadaniem prawodawcy jest określenie sądu najbardziej odpowiedniego do przepro-wadzenia postępowania i wydania rozstrzygnięcia15. Prawidłowe wyko-nanie tego obowiązku realizuje uprawnienie do uzyskania rozstrzygnię-cia przed sądem, którego właściwość rzeczowa i funkcjonalna odpowiada charakterowi sprawy, natomiast właściwość miejscowa, na podstawie której ustalono sąd właściwy rzeczowo, zapewnia realizację uprawnie-nia do rozpoznania sprawy przed sądem najdogodniejszym16. Mimo iż w przytoczonych poglądach brak jednoznacznie sformułowanej myśli, na podstawie dotychczasowych uwag można roboczo założyć, że przepi-sy o właściwości sądu, zwłaszcza rzeczowej, pełnią funkcję gwarancyj-ną prawidłowego17 i sprawnego rozpoznania sprawy. Nie taki jednak ro-dzaj gwarancji leży w obszarze zainteresowania niniejszego opracowania.

W literaturze z dziedziny cywilnego prawa procesowego oraz w orzecznictwie, jak już podkreślono, z reguły nie patrzy się szerzej na

15 Por. wyrok TK z 10.05.2000 r., K 21/99, OTK 2000, nr 4, poz. 109. 16 Zob. szerzej: K. Markiewicz, Właściwość sądu w procesie cywilnym wo-bec przemian politycznych, społecznych i gospodarczych, [w:] H. Dolecki, K. Fla-ga-Gieruszyńska (red.), Ewolucja polskiego postępowania cywilnego wobec przemian politycznych, społecznych i gospodarczych. Materiały konferencyjne Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Postępowania Cywilnego Szczecin‒Niechorze 28–30.9.2007 r., Warsza-wa 2009, s. 245; J. Brol, Kierunki reformy sądownictwa. (Propozycje rozwiązań praw-no-organizacyjnych), „Państwo i Prawo” 1981, z. 9–12, s. 21; W. Siedlecki, Z. Świe-boda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 81. 17 Por. postanowienie TK z 6.07.2004 r., Ts 59/03, OTKB 2004, nr 3, poz. 176; wyroki TK: z 31.03.2008 r., SK 75/06, OTKA 2008, nr 2, poz. 30; z 10.06. 2008 r., SK17/07, OTKA 208, nr 5, poz. 78.


49

gwarancyjną rolę przepisów o właściwości sądu. Nie znaczy to, że unor-mowanie właściwości nie pełni w istocie innej funkcji, polegającej na za-pewnieniu postrzegania sądu jako działającego bezstronnie. Tylko prima vista mogłoby się wydawać, że kwestia właściwości sądu jest tu obojętna. Poszukując uzasadnienia, należy przejść do porządku aksjologicznego, na którym opiera się prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Właści-wość sądu niezaprzeczalnie łączy się z konstytucyjnym pojęciem prawa do sądu, które stanowi fundamentalny komponent praw człowieka i ka-że traktować je jak niezbywalne publiczne prawo podmiotowe jednostki (art. 30 Konstytucji RP), którego zadaniem jest ochrona jej przed arbitral-nością władzy państwowej. W demokratycznym państwie prawnym (art. 2 Konstytucji RP) muszą być zatem stworzone podstawy w postaci gwaran-cji zakotwiczonych w przepisach rangi ustawowej do przeciwdziałania te-go rodzaju szkodliwym dla jednostki sytuacjom. Prawo do sądu jest więc gwarantem prawa do rozpoznania sprawy przez sąd właściwy, a stronom przysługuje roszczenie o jego realizację. Wszelkie sprawy w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP powinny być rozpatrywane przez sądy, które muszą spełniać wymogi właściwości, niezależności, bezstronności i nieza-wisłości18. W szerszej perspektywie w tak rozumianym prawie wyszcze-gólnia się płaszczyznę instytucjonalną (istnienie odpowiedniego systemu organizacji sądownictwa) oraz proceduralną (ukształtowanie odpowied-niej procedury zapewniającej dostęp do sądu o odpowiednich cechach)19. W dalszym rzędzie powinno się więc zbadać granice odniesienia konsty-tucyjnego pojęcia sądu właściwego do rozpoznania sprawy oraz praktycz-ne przełożenie tego odniesienia na założenia bezstronności.

18 Por. wyroki TK: z 24.10.2007 r., SK 7/06, OTKA 2007, nr 9, poz. 108; z 14.11.2007 r., SK 16/05, OTKA 2007, nr 10, poz. 124; z 27.05.2008 r., SK 57/06, OTKA 2008, nr 4, poz. 63. 19 Por. wyrok TK z 16.12.2008 r., P 17/07, OTKA 2008, nr 10, poz. 179. Zob. też L. Garlicki, Pojęcie i cechy „sądu” w świetle orzecznictwa Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, [w:] A. Szmyt (red.), Trzecia władza. Sądy i trybunały w Polsce. Ma-teriały Jubileuszowego L Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Konstytu-cyjnego, Gdynia, 24–26 kwietnia 2008 roku, Gdańsk 2008, s. 141–147.

Jarosław Zawrot

50

Na wstępie należy poczynić spostrzeżenie natury ogólnej. Dostęp do sądu trzeba uznać za inherentny element prawa do sądu. W takim uję-ciu wzorca konstytucyjnego mieści się określenie właściwości sądów20. Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 24 października 2007 r. za-uważył, że skoro art. 45 ust. 1 Konstytucji mówi o sprawiedliwym rozpa-trzeniu sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd, to pojęcia nazywające wymagane cechy należy rozumieć tak, jak to wy-nika z przepisów rozdziału VIII Konstytucji21. Rozdział ten poświęco-ny jest zagadnieniom instytucjonalnym i organizacyjnym sądów i trybu-nałów. Wymóg sądu właściwego rozwija zawarta w nim norma art. 176 ust. 2 o charakterze imperatywno-kompetencyjnym, nakazująca ustawo-dawcy ustalenie, w akcie rangi ustawowej, właściwości sądu22. Przepis ten stwierdza, że właściwość sądów określają ustawy. Dotyczy to ogólnie ujętej właściwości sądu, a zatem rodzaju uprawnienia i obowiązku sądu in concreto do dokonania konkretnej czynności lub określonego zespołu czynności (właściwość ogólna). Dopiero w zależności od przyjętego kry-terium można wyróżnić właściwość rzeczową (przedmiotową), miejscową (terytorialną) i czynnościową (funkcjonalną)23. Z perspektywy Konstytu-cji RP zbyt wąski byłby pogląd, zgodnie z którym konstytucyjnym uza-sadnieniem podziału spraw według właściwości miejscowej jest wyłącz-nie wymóg sprawności odwołujący się do postulatu rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki24. Takie podejście zawęża konstytucyjną perspektywę treści pojęcia sądu właściwego i gwarancyjną funkcję przepisów o właś-ciwości miejscowej. Lege non distinguente art. 45 Konstytucji zawiera odesłanie do ogólnej właściwości sądu. Każdy rodzaj właściwości mie-

20 Zob. L. Garlicki, Prawo do sądu, [w:] R. Wieruszewski (red.), Prawa człowieka. Model prawny, Wrocław 1991, s. 542. 21 SK 7/06, OTKA 2007, nr 9, poz. 108. 22 Zob. P. Sarnecki [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003, s. 4. 23 Wyrok TK z 30.06.2003 r., P 1/03, OTKA 2003, nr 6, poz. 56. 24 Zob. P. Wiliński, Konstytucyjny standard prawa do sądu a proces karny, [w:] P. Hofmański (red.), Węzłowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010, s. 216.


51

ści się w obrębie właściwości ogólnej i do każdego z nich tym samym stosuje się konstytucyjny wymóg sądu właściwego25. Po drugie, prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki stanowi samodzielny atrybut prawa do sądu. Od strony organizacyjno-proceduralnej przymio-tów, o których mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji26, ustawowy kształt for-malnych kompetencji miejscowych i rzeczowych sądu może i powinien służyć wzmocnieniu prawa do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki. Jednakże z art. 45 ust. 1 Konstytucji wynika, że rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki dokonuje sąd właściwy. „Nieuzasadniona zwło-ka” oraz „sąd właściwy” stanowią więc dwa różne punkty odniesienia te-go samego zjawiska sądowego wymiaru sprawiedliwości, z których tyl-ko ten ostatni wpływa szczególnie na ten pierwszy. Po trzecie, Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wypowiadał się na temat miejsca i znacze-nia prawa do sądu w demokratycznym państwie prawnym. Twierdził, że z zasady demokratycznego państwa prawnego płynie dyrektywa interpre-tacyjna zakazująca zawężającej wykładni tego prawa27. Po czwarte, kon-stytucyjne prawo do sądu, kategorycznie wyrażając przedstawione w nim treści, ma charakter reguły prawnej. W konsekwencji realizacja prawa do sądu w każdym wypadku ma charakter zupełny (niestopniowalny)28. Nie powinien więc budzić kontrowersji pogląd, że ustawowo określona właś-ciwość miejscowa sądu ma charakter autonomicznego wymogu konsty-tucyjnego29. W ustawie zawarte muszą być podstawowe kryteria określe-

25 Zapewne dlatego według niektórych badaczy konstytucyjne pojęcie sądu właści-wego nie wymaga szerszych rozważań, zob. np. Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do są-du w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (ogólna charakterystyka), „Państwo i Prawo” 1997, z. 11–12, s. 97. 26 Por. wyroki TK: z 11.12.2002 r., SK 27/01, OTKA 2002, nr 7, poz. 93; z 12.05.2011 r., P 38/08, OTKA 2011, nr 4, poz. 33. 27 Por. wyroki TK: z 8.11. 2001 r., P 6/01, OTK 2001, nr 8, poz. 248; z 12.10.2004 r., P 22/03, OTKA 2004, nr 9, poz. 90; z 29.09.1993 r., K 17/92, OTK 1993, nr 2, poz. 23. 28 Zob. A. Wasilewski, Prawo do sądu w sprawach dyscyplinarnych, „Przegląd Są-dowy” 2001, nr 9, s. 31–33. 29 Zob. J. Gołaczyński, A. Krzywonos, Prawo do sądu, [w:] B. Banaszak, A. Prei-sner (red.), Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002, s. 733.

Jarosław Zawrot

52

nia właściwości miejscowej, które wykluczą podejrzenie o arbitralność, eo ipso, wykluczą zarzuty braku bezstronności obiektywnej sądu przez dobór „odpowiedniego” sądu do sprawy lub jej strony. Dopiero uwzględ-nienie tej perspektywy pozwala zgodzić się na wyjęcie spod wymogu konstytucyjnego wzorca samej formalnej kompetencji miejscowej sądu rozumianej wyłącznie jako formalne kryteria podziału na obszary teryto-rialne, na których rozciąga się jurysdykcja poszczególnych sądów krajo-wych30. Ale na poziomie konstytucyjnym zasadniczych typów właściwo-ści, ich cech i funkcji, nie należy sobie przeciwstawiać.

Na podstawie powyższych racji widać, że konstytucyjne prawo do sądu właściwego w procesie cywilnym obejmuje utrwalone normatywnie kryteria właściwości miejscowej i rzeczowej ujęte w przepisach Kodek-su postępowania cywilnego31. Przeciwstawienie procesowemu zakresowi pojęcia sądu właściwego konstytucyjnego pojęcia sądu właściwego sta-wia poza nawias charakter gwarancyjny przepisów o właściwości sądu. W tym ujęciu prawo do sądu właściwego stanowi konstytucyjne prawo podmiotowe gwarantowane przepisami proceduralnymi. Sąd właściwy to taki, którego właściwość wynika z ustawy procesowej. Treść prawa do sądu wyklucza dobieranie właściwości do konkretnej sprawy w celu uzy-skania pożądanego wyniku32. Wobec powyższej analizy oznaczenie za-

30 Celniej w wymiarze konstytucyjnym, bo w sposób uwypuklający gwarancje, które niesie rozpoznanie sprawy przez sąd właściwy, ujmuje prawo do sądu właściwe-go art. 13 konstytucji Belgii. Stosownie do jego brzmienia nikt nie może wbrew swo-jej woli być pozbawiony sądu właściwego na podstawie ustawy (źródło tłumaczenia: http://libr.sejm.gov.pl). 31 Zob. P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 111. Na gruncie przepisów Kodeksu postępowania karnego taki sam pogląd wyraziła G. Artymiak, twierdząc, że prawo do sądu właściwego w procesie karnym obejmuje uregulowane w jego przepisach kryteria właściwości miejscowej, rzeczowej i funkcjonalnej, zob. G. Artymiak, Realizacja pra-wa do sądu właściwego w sprawach karnych jako gwarancja rzetelnego procesu – za-gadnienia wybrane, [w:] J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, Warszawa 2009, s. 249. 32 Zob. M. P. Wędrychowski, Prawo do „uczciwej rozprawy” w Europejskiej Kon-wencji Praw Człowieka, „Przegląd Sądowy” 1991, nr 5–6, s. 68.


53

sad, według których na gruncie przepisów procesowych określa się spra-wy, które podlegają rozstrzygnięciu przez sądy właściwe, zaliczane jest do gwarancji niezawisłości i bezstronności sądu. Zależność tę dostrzega się przede wszystkim w literaturze karnoprocesowej, gdzie została ona obszernie skomentowana i doczekała się wielu trafnych tez33. Słusznie wskazuje się, że właściwość sądu ma znaczenie nie tylko organizacyj-ne, ale także niesie konsekwencje w sferze praw jednostki34. Z konsty-tucyjnej normy art. 45 ust. 1 wynika nakaz rozpoznania sprawy wyłącz-nie przez ten sąd, który na mocy przepisów prawa procesowego jest do tego uprawniony. Dyrektywa ta stanowi rodzaj zapewnienia, że w każ-dym przypadku proces będzie rzetelny, a sprawa nie zostanie skierowa-na do sądu według niedających się przewidzieć reguł, a w konsekwencji zewnętrznie nie będzie bezstronny35. Właściwość sądu określona usta-wą zapobiega dowolności rozstrzygania o niej. Pewność właściwości są-du jest zaliczana do gwarancji procesowych uczestników postępowania karnego36. Dlatego w doktrynie karnej podkreślono, że reguły ustalenia właściwości rzeczowej i miejscowej są formą realizacji prawa do sądu. Powinny one być tak sformułowane, aby społeczeństwo miało świado-mość tego, że to nie dowolny, lecz określony w ustawie procesowej, we-dług stałych i niezmienionych zasad, sąd rozpozna daną sprawę. Stwarza to poczucie pewności, że ustalenie sądu zostanie poddane takim samym

33 Zob. K. Zgryzek, Właściwość z przekazania sprawy – art. 36 k.p.k. (kilka uwag), [w:] J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świ-dy, Warszawa 2009, s. 330 i n.; S. Steinborn, Stwierdzenie niewłaściwości sądu – art. 35 k.p.k., „Prokuratura i Prawo” 2001, nr 5, s. 53; S. Zabłocki, Przekazanie spra-wy do rozpoznania sądowi równorzędnemu ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwo-ści (art. 27 k.p.k.), „Przegląd Sądowy” 1994, nr 7–8, s. 3 i n.; W. Jasiński, Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym, Warszawa 2009, s. 178 i n.; G. Arty-miak, Realizacja prawa…, s. 248 i n.; D. Szumiło-Kulczycka, Prawo do sądu właści-wego w polskim procesie karnym i gwarancje jego realizacji, [w:] J. Czapska, A. Ga-berle, A. Światłowski, A. Zoll (red.), Zasady procesu karnego wobec wyzwań współ-czesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia, Warszawa 2000, s. 247 i n. 34 Zob. W. Jasiński, Bezstronność sądu..., s. 178. 35 Zob. K. Zgryzek, Właściwość z przekazania…, s. 330. 36 Zob. G. Artymiak, Realizacja prawa…, s. 264.

Jarosław Zawrot

54

rygorom w stosunku do tego samego rodzaju spraw i każdego obywate-la37. Tę cechę określoności właściwości łączy się z zasadą praworządno-ści. Nikt nie powinien być bowiem pozbawiony sądu, któremu podlega z mocy jednakowych dla wszystkich przepisów prawa. Równość dostrzec należy w tym, że do sprawy nie dobiera się ani sędziów, ani sądu, lecz że sąd jest już z góry przez ustawę wskazany dla tej samej kategorii osób i spraw, jakie zostaną dopiero wszczęte w przyszłości, tak że każdego są-dzi ten sam sąd, jaki mu się „z prawa należy”38.

Równie dużo miejsca poświęcono znaczeniu gwarancyjnego charak-teru przepisów o właściwości sądu w orzecznictwie sądów karnych. Od-zwierciedla ono istotę przedstawionego wcześniej zagadnienia. Prawo do sądu miejscowo właściwego traktuje się jako fundamentalne prawo pro-cesowe39, z którego wynika taka sama waga obowiązku procesowego są-du40. Wpływ przepisów o właściwości miejscowej sądu na postrzeganie zachowania zewnętrznych cech jego bezstronności wyraża się w tym, że strony na podstawie znanych im kryteriów wiedzą, który z sądów bę-dzie orzekał. Stan taki eliminuje możliwość ingerowania w dobór sądu oraz zapobiega powstaniu podejrzenia o manipulacje w tym zakresie41. W konsekwencji, co najważniejsze, służy ochronie obiektywnych wer-dyktów sądowych. Rozwijając myśl, że właściwością danego sądu do rozpoznania sprawy rządzą określone w sposób ścisły i pozbawiony ele-mentów uznaniowych reguły, zauważono, że właściwość sądu nie może być dowolnie ustalana42. Zatem rozpoznawanie sprawy przez sąd właści-wy nie jest kwestią organizacyjną, ale zagadnieniem gwarancyjnym z za-

37 Zob. K. Zgryzek, Właściwość z przekazania…, s. 333. 38 Zob. S. Kalinowski, Polski proces karny w zarysie, Warszawa 1981, s. 36 i n. 39 Por. postanowienie SN z 12.04.2011 r., II KO 22/11, LEX nr 794977. 40 Por. postanowienie SN z 25.03.2009 r., III KO 20/09, LEX nr 491257. 41 Postanowienie SA w Krakowie z 3.02.1993 r., II AKo 3/93, KZS 1993, nr 2, poz. 12. 42 Por. postanowienie SA w Katowicach z 29.10.2003 r., II AKz 916/03, KZS 2004, nr 2, poz. 49; postanowienia SN: z 20.02.2008 r., V KO 8/08, LEX nr 609798; z 18.03.2010 r., III KO 19/10, LEX nr 57721; z 21.07.2011 r., III KO 48/11, LEX nr 86062.


55

kresu sprawiedliwości, wykluczającym manipulowanie właściwością dla uzyskania pożądanego wyroku (art. 45 ust. 1 Konstytucji)43. Dodatko-wo trafnie odczytuje się regułę nakazującą interpretować ściśle przepisy o charakterze gwarancyjnym. Przy takiej dyrektywie interpretacyjnej od-noszonej do właściwości sądu „gdyby nawet uznać, że aktualna właści-wość rzeczowa sądów jest oznaczona nie w pełni trafnie względem re-aliów praktyki procesowej, poprawienie tego jest rzeczą ustawodawcy, a nie sądów. Sądy nie powinny korygować tej regulacji, naginając pra-wo do własnych wyobrażeń czy doraźnych potrzeb. Z podobnych prak-tyk nigdy nic dobrego nie wynikło”44. Restrykcyjne podejście judykatu-ry do kwestii przepisów o właściwości sądu stanowi więc efekt oceny, że rozpoznanie sprawy przez sąd właściwy jest założeniem natury pra-worządnościowej. Dlatego odstąpienie od tej zasady powinno być trak-towane jako wyjątek i to wyłącznie przewidziany prawem, a nie decyzją organu procesowego lub jakiegokolwiek innego podmiotu.

Gwarancyjny charakter przepisów o właściwości sądu ma walor uniwersalny, także dla procesu cywilnego. Jak już sygnalizowano, w piś-miennictwie poświęconym procedurze cywilnej jednostkowo dostrzega się wagę przepisów o właściwości dla gwarancji obiektywnego rozpo-znania sprawy. Podkreśla się mianowicie, że regulacje prawne dotyczące właściwości miejscowej i rzeczowej sądu wpływają w istotny sposób na jego bezstronność, przez wyeliminowanie możliwości wyboru sądu „bar-dziej korzystnego”45. Sprawa jest rozpoznana przez sąd właściwy, jeżeli orzekał w nim bezstronny sędzia46. Ujęcie to trochę przewrotnie zakła-da wtórność właściwości względem bezstronności sądu47. Trafność te-

43 Postanowienie SA w Krakowie z 5.04.2007 r., II AKo 109/07, KZS 2007, nr 4, poz. 30. 44 Por. postanowienie SA w Katowicach z 7.11.2001 r., II AKo 193/01, OSA 2002, nr 5, poz. 39. 45 S. Cieślak, Formalizm postępowania cywilnego, Warszawa 2008, s. 256. 46 Zob. P. Pogonowski, Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005, s. 77. 47 Przewrotnie, bo zmieniono kierunek zależności. Powinno być: sprawa jest roz-poznana przez sąd bezstronny, jeżeli orzekał w niej sąd właściwy.

Jarosław Zawrot

56

go stwierdzenia polega jednak na tym, że właściwość sądu nie ma tylko znaczenia formalnego, lecz przede wszystkim wiąże się z ochroną bez-stronności sądu.

Z powyższej perspektywy gwarancje płynące z unormowań praw-nych zawartych w poszczególnych ustawach proceduralnych pełnią w za-sadzie te same funkcje (porządkową, techniczną, gwarancyjną). Jedną z tych gwarancji jest zapewnienie jasnych, przewidywalnych i niezmien-nych reguł ustalenia sądu, który będzie orzekał w danej sprawie. Dzię-ki temu minimalizuje się ryzyko manipulacji dla osiągnięcia pożądane-go rezultatu, jak choćby rozstrzygnięcia o określonej treści. Ustanowione w przepisach o właściwości sądu reguły powinny zapobiegać powsta-waniu podejrzeń o tego typu manipulacje. Dzięki temu zwiększa się za-ufanie do wymiaru sprawiedliwości odbieranego w przekonaniu spo-łecznym jako struktura organizacyjna odpowiedzialna za rozstrzyganie sporów w sposób bezstronny48. Negatywna ocena zewnętrzna bezstronno-ści sądu, bez względu na faktyczną rolę sądu w jej kształtowaniu, nie po-winna wynikać z wątpliwości obiektywnego obserwatora procesu, a tym bardziej stron, że sąd został dobrany do rodzaju sprawy i stron postępo-wania. Jeśli sąd własnym negatywnym działaniem przyczyni się do po-wstania tej oceny, mogą zadziałać mechanizmy związane z wyłączeniem sędziego. Gdy zarzuty wobec sędziego okażą się poważne, powinien on zostać wyłączony od rozpoznania sprawy, a sądowi zostaną przywróco-ne należne mu zaufanie oraz autorytet. Mechanizmy wyłączenia sędzie-go oraz wyznaczenia właściwego sądu są więc oddzielne, aczkolwiek w zakresie wzmacniania obrazu bezstronności i niezawisłości wzajem-nie się uzupełniają.

Analizując dalej zagadnienie gwarancyjnego charakteru przepisów o właściwości sądu na tle unormowań konstytucyjnych, można przywo-

48 Por. postanowienia SN: z 25.11.2009 r., III KO 77/09, LEX nr 553898; z 2.12.2009 r., II KO 118/09, LEX nr 553687; z 20.01.2010 r., II KO 122/09, LEX nr 570143; z 21.10.2010 r., III KO 91/10, LEX nr 610175; z 17.05.2011 r., III KO 37/11, LEX nr 811868; z 17.05.2011 r., III KO 29/11, LEX nr 811866.


57

łać dwie uwagi natury ogólnej. Omawiany problem ma podwójny aspekt: ustrojowy i proceduralny. Zasada rozpoznania sprawy przez sąd właś-ciwy ma zasadniczą wagę z punktu widzenia kanonów praworządno-ści. Gwarantuje ona przeprowadzenie rzetelnego postępowania. Jednym z elementów tego standardu jest poczucie pewności, że sprawę rozstrzyg-nie właśnie ten, a nie inny bezstronny sąd, wskazany w przepisach pra-wa procesowego. Źródłem tego przekonania jest konstytucyjnie wyrażo-na zasada podziału władz oraz niezależności sądów. Wydzielenie trzech podstawowych sfer rządzenia oraz utworzenie trzech typów władz odpo-wiedzialnych za te sfery oznacza, w płaszczyźnie funkcjonalnej, ich sa-modzielność w przyporządkowanych im sferach. W szczególności wła-dza wykonawcza nie powinna mieć kompetencji w zakresie ustanawiania sądów49 i ich właściwości, chyba że na podstawie delegacji ustawowej i tylko w zakresie wykonawczym50. Jednak z racji tego, że szczegóło-wość zapisów ustawowych dotyczących właściwości sądu jest ograniczo-na wyłącznie do rozwiązań podstawowych o charakterze ściśle proceso-wym i nie może sięgać tak daleko, by jednocześnie określać terytorialny zakres działalności poszczególnych sądów, regulacje prawne w tym za-kresie pochodzą od egzekutywy51. Nigdy jednak regulacje tej rangi nie powinny mieć bezpośredniego przełożenia na rozwiązania procesowe od-powiedzialne za wpływ poszczególnych spraw do konkretnych sądów. Ustrojowy mechanizm niezależności sądów ma przede wszystkim chronić przed doraźnymi próbami wywierania wpływu na wymiar sprawiedliwo-

49 Jest to równoznaczne z zakazem tworzenia sądów doraźnych powstających ad hoc lub ex post dla rozpoznania indywidualnie oznaczonej sprawy lub kategorii spraw, zob. M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2010, s. 425. 50 Ustawa musi budować ramy organizacyjne sądów oraz określać sposób ich powoływania, por. raport EKPC z 12.10.1978 r. w sprawie Zand v. Austria, skarga 7360/76, § 69; decyzję Komisji z 16.05.1977 r. w sprawie dopuszczalności skargi Zand v. Austria, s. 183–184. 51 Zob. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 7 października 2014 r. w spra-wie ustalenia siedzib i obszarów właściwości sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych, Dz. U. poz. 1407.

Jarosław Zawrot

58

ści. Dlatego tak ważne jest dostateczne oddzielenie władzy sądowniczej od pozostałych oraz stworzenie i przestrzeganie gwarancji niezależności sądów. Jednym z rodzajów tych gwarancji są określone w ustawie pro-cesowej reguły oznaczania sądu właściwego. W przypadku prawa do są-du przedmiotem ochrony konstytucyjnej jest szczególna wartość procedu-ralna, tj. prawo jednostki do określonej procedury sądowej zapewniającej pełną realizację prawa do rozpoznania sprawy przez sąd właściwy52. Nie oznacza to, że decyzja w przedmiocie regulacji procesowych o właści-wości sądu może być poddana dowolnej procedurze sądowej. Granicą swobody ustawodawcy jest nakaz efektywnego zapewnienia i zachowa-nia cech sądu określonych w art. 45 ust. 1 Konstytucji (dyrektywa two-rzenia prawa)53. Z przywołanej wyżej regulacji art. 176 ust. 2 Konstytu-cji wynika, że postępowanie sądowe musi zostać uregulowane w ustawie zapewniającej gwarancje rozpoznania sprawy przez sąd właściwy w sen-sie konstytucyjnym. Ustawa nie może naruszać konstytucyjnego naka-zu ustawowej określoności właściwości sądu. Chodzi o pewne minimal-ne wymogi określoności, zrozumiałości i precyzji językowej przepisów procesowych kodujących kompleks reguł, które służą do wyznaczenia są-du właściwego do rozpoznania sprawy. Przepisy o właściwości sądu ob-jęte gwarancjami prawa do sądu uregulowane w akcie rangi ustawowej powinny być tak zredagowane, by jednostka mogła przewidzieć konse-kwencje swoich postępowań, a także decyzje organów państwowych54. Przekładając powyższe na grunt prawa do sądu właściwego, można po-wiedzieć, że ustawa procesowa powinna regulować postępowanie sądo-we w sposób dostatecznie precyzyjny, tak by zapewnić przewidywalność zasad, według których sąd in concreto został wyznaczony do rozpoznania danej sprawy, bez wpływu na tę decyzję czynników zewnętrznych niepo-chodzących od stron i niezwiązanych z procedurą cywilną.

52 Por. wyrok TK z 13.05.2002 r., SK 32/01, OTKA 2002, nr 3, poz. 31. 53 Ibidem. 54 Por. wyroki TK: z 19.02.2003 r., P 11/02, OTKA 2003, nr 2, poz. 12; z 16.12.2008 r., P 68/07, OTKA 2008, nr 10, poz. 180.


59

Omawiając gwarancyjny aspekt przepisów o właściwości sądu, trudno pominąć internacjonalizację tego zagadnienia. Mowa tu o zna-czeniu prawa do sądu według wiążących Polskę międzynarodowych stan-dardów praw człowieka, w szczególności art. 6 ust. 1 europejskiej Kon-wencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz art. 14 ust. 1 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych55. Ten międzynarodowy porządek prawny nie narzuca konkretnych rozwią-zań, lecz wymaga, by ustawodawstwo wewnętrzne efektywnie chroni-ło prawa zdefiniowane na poziomie międzynarodowym. Na tym pole-ga sprzężenie obu regulacji prawnych i uznanie zasady subsydiarności. Istotne znaczenie ma tu przede wszystkim orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które doprecyzowuje kluczowe dla określe-nia zakresu stosowania art. 6 Konwencji pojęcie prawa do sądu. Ar-tykuł 6 EKPC stanowi, że sąd powinien być ustanowiony ustawą (es-tablished by law)56. Wymóg ten obejmuje formalną podstawę działania sądu, a więc sposób jego utworzenia aktem rangi ustawowej oraz usta-lenie jego właściwości57. Tę ostatnią myśl formułuje wprost MPPOiP, który w art. 14 ust. 1 mówi o sądzie właściwym oraz o sądzie ustano-wionym ustawą. Zakres pojęciowy sądu właściwego mieści się w gwa-rantowanym przez art. 6 EKPC prawie do rzetelnego procesu. Według standardów strasburskich celem omawianych gwarancji jest wyelimino-wanie sytuacji, w której organizacja władzy sądowniczej i właściwość

55 Należy też przypomnieć art. 47 k.p.p., który potwierdza prawo do sądu ustano-wionego ustawą. 56 Wymóg ustanowienia ustawą prowadzi też do legitymizacji wykonywania władzy sądowniczej, zob. M. Balcerzak, Prawo do słusznego procesu. Pojęcie sądu, [w:] B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubieszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2010, s. 328. 57 Por. połączone zdanie odrębne sędziów Lorenzen i Maruste do orzeczenia ETPC z 20.07.2006 r. w sprawie Sokurenko i Strygun v. Ukraina, skargi 29458/04, 29465/04; por. też orzeczenie ETPC z 28.11.2002 r. w sprawie Lavents v. Łotwa, skarga 58442/00, § 114. Zob. też P. Hofmański, Prawo do sądu w sprawach karnych jako gwarancja ochrony praw człowieka, [w:] L. Wiśniewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich ochrona sądowa, Warszawa 1997, s. 205; M. A. Nowicki, Wokół Konwencji…, s. 425.

Jarosław Zawrot

60

sądów zależałyby od dyskrecjonalnych kompetencji władzy wykonaw-czej58, a nawet od samej władzy sądowniczej59. Intencją tego wymagania jest zatem zapewnienie niezależności i niezawisłości sądu. Niezależność sądów jest gwarancją ich bezstronności60, a niezawisłość jest organicz-nie związana z bezstronnością, które Trybunał nakazuje badać łącznie61. Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazuje także, że właściwość sądu nie powinna zależeć od samej władzy sądowniczej, gdyż dla za-chowania bezstronności sądu istotne jest przestrzeganie przepisów o je-go właściwości62. Obowiązek ten dotyczy również sądów wyższych in-stancji, które przekazują sprawy do ponownego rozpoznania63. Trybunał w Strasburgu wyprowadza daleko idące konsekwencje w przypadku na-

58 Zob. raport EKPC z 12.10.1978 r. w sprawie Zand v. Austria, skarga 7360/76, § 69; orzeczenie ETPC z 20.07.2006 r. w sprawie Sokurenko i Strygun v. Ukraina, skar-ga 29458/04, 29465/04, § 23. 59 Por. orzeczenie ETPC z 16.02.2000 r. w sprawie Coëme i inni v. Belgia, skargi 32492/96, 32547/96, 32548/96, 33209/96 i 33210/96, § 107. 60 Por. orzeczenie ETPC z 22.06.1989 r. w sprawie Langborger v. Szwecja, skarga 11179/84, § 32. 61 Por. orzeczenia ETPC: z 25.02.1997 r. w sprawie Findlay v. Zjednoczone Królest-wo, skarga 22107/93, § 73; z 9.06.1998 r. w sprawie Incal v. Turcja, skarga 22678/93, § 65. 62 Por. orzeczenia ETPC: z 12.07.2007 r. w sprawie Jorgic v. Niemcy, skarga 74613/01, § 64; z 20.07.2006 r. w sprawie Sokurenko i Strygun v. Ukraina, skargi 29458/04, 29465/04, § 24; z 16.02.2000 r. w sprawie Coëme i inni v. Belgia, skargi 32492/96, 32547/96, 32548/96, 33209/96 i 33210/96, § 99. 63 W sprawie Bochan przeciwko Ukrainie Trybunał zarzucił naruszenie prawa do bezstronnego sądu, albowiem Sąd Najwyższy, uchylając ponownie sprawę, do ponow-nego rozpoznania przekazał ją sądowi, którego legitymacja terytorialna nie była określo-na przepisami prawa. Sąd ten znajdował się w innym okręgu niż ten, w którym sprawa była rozpoznawana wcześniej. Ponadto przekazanie sprawy odbyło się bez uzasadnie-nia i odpowiedniej formy procesowej. Strona nie mogła się więc zapoznać z przyczy-nami, dla których sprawa została przekazana innemu sądowi, oraz zająć w tej kwestii stanowiska. Trybunał strasburski podkreślił, że każde przeniesienie sprawy do innego sądu musi się odbywać zgodnie z wymogami proceduralnymi oraz zasadami obiektyw-ności, niezależności oraz bezstronności, por. orzeczenie ETPC z 3.05.2007 r. w sprawie Bochan v. Ukraina, skarga 7577/02, § 68–73. Por. też mutatis mutandis postanowienie SN z 6.10.2006 r., II KO 49/06, LEX nr 202153, w którym sąd ze względu na gwaran-cyjny charakter przepisów o właściwości sądu uznał za wskazane przekazanie sprawy do rozpoznania innemu sądowi właściwemu.


61

ruszenia norm prawnych w tym zakresie. Przyjmuje, że sąd rozpoznający sprawę, dla której krajowy porządek prawny nie przewiduje jego właś-ciwości, nie jest sądem ustanowionym ustawą64. Przepisy wyznaczające właściwość sądu muszą być stosowane w sposób racjonalny i niearbitral-ny65. Nie należy jednak utożsamiać tego nakazu z zakazem interpretowa-nia ustawowych regulacji właściwości sądu66. Kwestie właściwości sądu muszą więc być również podporządkowane w procesie odkodowywania jego znaczenia międzynarodowemu otoczeniu normatywnemu67.

Podsumowując, należy stwierdzić, że choć ustawowe reguły wyzna-czania sądu właściwego kojarzone są przede wszystkim z zapewnieniem sprawności postępowania, to z drugiej strony pełnią donioślejszą funk-cję utwierdzenia społecznego zaufania do bezstronnego sądu (bezstron-ność zewnętrzna). Myśl tę można uprościć w formie konkluzji, że sąd orzekający w danej sprawie jest bezstronny, dopóki jest sądem właści-wym. Ustanowienie i przestrzeganie jednoznacznych przepisów o właś-

64 Por. orzeczenia ETPC: z 12.07.2007 r. w sprawie Jorgic v. Niemcy, skar-ga 74613/01, § 64; z 30.11.2006 r. w sprawie Grecu v. Rumunia, skarga 75101/01, § 68–69; por. też wyrok SN z 10.02.2009 r., II UK 186/08, LEX nr 725049. Trybunał w Strasburgu pozwala jednak poszukiwać podstaw właściwości poza krajowymi przepi-sami prawa, w wiążących dane państwo normach prawa międzynarodowego, por. orze-czenie ETPC z 12.07.2007 r. w sprawie Jorgic v. Niemcy, skarga 74613/01, § 67–72. 65 Zob. L. Garlicki, Pojęcie i cechy…, s. 146. 66 Por. orzeczenie ETPC z 16.02.2000 r. w sprawie Coëme i inni v. Belgia, skargi 32492/96, 32547/96, 32548/96, 33209/96 i 33210/96, § 98–99, wraz z podanymi tam orzeczeniami. 67 Mechanizm ochronny Konwencji wzmacniało zalecenie R (94)12 Komitetu Mi-nistrów dotyczące niezależności, sprawności i roli sędziów. W zasadzie I pkt 3 podkre-ślono, że żaden organ pozasądowy nie może podejmować decyzji w przedmiocie prze-widzianej prawem właściwości sądu. Jest to wyraźne uznanie, że ustawowo określo-na właściwość sądu należy do fundamentalnych założeń funkcjonowania sądownictwa w warunkach bezstronności i niezawisłości. Stanowi to sygnał dla państw członków Rady Europy, że jakakolwiek pozaustawowa ingerencja we właściwość sądu oznaczać będzie naruszenie reguł konwencyjnych. Rangę problemu właściwości sądu dostrzeżo-no również w Podstawowych zasadach niezależności sądownictwa z 1985 r. Ujęto ją w formule stanowiącej, że rozstrzygnięcia spraw powinny należeć do ustawowo okre-ślonej kompetencji sądu, o której nikt poza sędzią nie powinien mieć prawa decydowa-nia (pkt 3), zob. J. Jasiński, Standardy prawne Rady Europy. Zalecenia, t. IV: Sądow-nictwo. Organizacja – postępowanie – orzekanie, Warszawa 1998, s. 25 i n.

Jarosław Zawrot

62

ciwości sądu służy bowiem w pierwszym rzędzie ochronie bezstronności obiektywnej sądu, tkwiącej w jego znamionach zewnętrznych. Ratio legis przepisów o właściwości sądu nie jest może w tym wypadku tak oczy-wista jak w wypadku przepisów o wyłączeniu sędziego, sprowadza się jednak także do eliminowania wszelkich przyczyn mogących prowadzić do powstania wątpliwości co do bezstronności i obiektywizmu sądu. Do-strzeżenie w instytucji procesowej właściwości sądu gwarancji bezstron-ności, niezawisłości i niezależności, które przyczyniają się do budowa-nia zaufania społecznego do wymiaru sprawiedliwości i podnoszenia jego autorytetu, nakazuje zachowanie szczególnej ostrożności w zakreślaniu granic swobody ustawodawcy w kształtowaniu procedur ustalania właś-ciwości sądu. Ustrojowe znaczenie właściwości sądu nakłada obowiązek stworzenia jasnych68, trwałych69 i uprzednio istniejących – w stosunku do zaistniałego przed sądem sporu – procedur, niepozostawiających po-la do dyskusji, czy sąd, który rozpoznał sprawę, był sądem właściwym. Sąd „konstytucyjnie” właściwy oznacza m.in. sąd wybrany do rozpozna-nia sprawy cywilnej ze względu na procesowo określone cechy. Z dru-giej strony ustawa procesowa ma przewidywać reguły wyboru sądu. Sąd, który został wyznaczony do przeprowadzenia postępowania według tych cech i reguł, uzyskuje procesową cechę sądu właściwego. Nie jest to sąd „znikąd”, lecz sąd, jaki stronom „z ustawy się należy”. Modelowa właś-ciwość sądu powinna więc przejść pozytywną weryfikację, zarówno co do stałości kompetencji70, jej trwałości, jak i co do przejrzystych reguł

68 Regulacje ustawowe kompetencji nie powinny prowadzić do powstawania wąt-pliwości w tym zakresie, zob. A. Zieliński, Prawo do sądu a struktura sądownictwa, „Państwo i Prawo” 2003, z. 4, s. 21. 69 Zmiana w toku sprawy reguł rządzących właściwością sądu nie może wywołać skutku w zakresie właściwości sądu (art. 15, art. 25, art. 26 k.p.c.). 70 Na gruncie prawa karnego warunek ten został wskazany przez Stanisława Wal-tosia, który rozumie przez niego zakaz uzależniania tego rodzaju właściwości od in-dywidualnej decyzji sądu. A to oznacza, że sprawa powinna automatycznie wchodzić w zakres właściwości odpowiedniego sądu, a w nim odpowiedniego sędziego, zob. S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009, s. 161.


63

jej wyznaczania, nie dostarczając argumentów dla formułowania zarzu-tów o manipulowanie właściwością sądu.

Pewne odstępstwa od zasad ogólnych wyznaczenia właściwości są-du można uznać za dopuszczalne. Zmiana właściwości sądu dokonywana w trybie wyjątkowym, ale dostatecznie uzasadniona względami szczebla ustawowego, jeżeli nie ma charakteru dowolnego, nie stanowi w rzeczy-wistości odstępstwa od konstytucyjnego wzorca sądu właściwego, eo ipso bezstronnego. Postępowanie zgodne z tak rozumianą regułą wyznacze-nia sądu właściwego oznacza bowiem postępowanie według ustalonych zasad. Zmiana jest co najwyżej odstępstwem od dominującej procesowo reguły wyznaczenia sądu właściwego. Jeżeli są przewidziane jakieś wy-jątki od ogólnych reguł ustalenia właściwości rzeczowej i miejscowej, to powinny je kształtować przepisy oprate na jasnych kryteriach wyzna-czających ich zakres odniesienia. Stąd zdaje się istotne, aby w procesie stosowania przepisów proceduralnych o właściwości sądu tak dalece jak to możliwe ograniczyć władzę dyskrecjonalną przy wypełnieniu treścią normatywną pojęć niedookreślonych (tzw. hard cases)71. Tego typu sy-tuacje zawsze stwarzają niebezpieczeństwo posądzenia o niezachowanie obiektywnych standardów postępowania. Jednak jeżeli ustawodawca po-sługuje się niedookreśloną treściowo przesłanką decydującą o odstąpie-niu od ogólnych reguł określających właściwość sądu, powinien wpro-wadzić mechanizm kontroli poprawnego posługiwania się nią72. Waga zaostrzonych procedur posługiwania się zwrotami niedookreślonymi win-na być tym większa, im bardziej zależy od nich zmiana sądu rozpozna-jącego sprawę73. Jest to szczególnie ważne w sytuacji, gdy pojawiają się opinie, że „sądy chętnie przerzucają się sprawami”. Tymczasem na sa-mych sądach ciąży obowiązek dbałości o to, aby były one postrzegane

71 Zob. H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998, s. 171–186. 72 Na przykład zapewniając możliwość kontroli przeprowadzonego rozumowania dzięki ujawnieniu motywów rozstrzygnięcia, por. wyrok TK z 16.01.2006 r., SK 30/05, OTKA 2006, nr 1, poz. 2. 73 Por. orzeczenie ETPC z 17.01.1970 r. w sprawie Delcourt v. Belgia, skarga 2689/65, § 27–36.

Jarosław Zawrot

64

jako bezstronne i niezawisłe. Odstępstwa od zasady rozpoznawania spraw przez sądy właściwe dokonywane pochopnie i bez wyraźnego umocowa-nia prawnego mogą tworzyć przekonanie o celowym wpływaniu na właś-ciwość sądów oraz podważać zaufanie do bezstronności sądów przekazu-jących74, jak i tych, którym sprawę przekazano.

Przedstawione uwagi na temat gwarancyjnego charakteru przepi-sów o właściwości sądu uzasadniają twierdzenie o konieczności utrzyma-nia najdalej idących gwarancji krajowego i ponadnarodowego porządku prawnego75. Zasada określoności właściwości sądu w ustawie proceso-wej oznacza przede wszystkim określenie w akcie rangi ustawowej jed-noznacznych reguł wyznaczających sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Jest to zatem sformułowanie szersze od właściwości ustawowej rozu-mianej na gruncie przepisów proceduralnych. Ustawa powinna określać wszystkie podstawowe kryteria oceny właściwości sądu76. Chodzi o re-guły, które istnieją, zanim sprawa zostanie skierowana do sądu, które nie mogą być zmienione ze skutkiem dla toczącego się już postępowania, i które w sposób zrozumiały wyjaśniają, dlaczego sprawę rozpozna kon-kretny sąd77. Zapisy ustawy procesowej, które w tym kształcie realizują konstytucyjne prawo do sądu właściwego (szerzej: rzetelnego procesu) są narzędziem ochrony przed pokusą pozaprawnego kreowania dla danego sądu właściwości miejscowej i rzeczowej. Realizują więc konstytucyjny wzorzec bezstronnego i niezależnego sądu oraz niezawisłego sędziego. Formułę prawa do sądu właściwego należy zatem widzieć szeroko. Się-ga ona w każdym wypadku do pojęcia sądu właściwego miejscowo oraz rzeczowo. Nie istnieją żadne argumenty przemawiające za relatywizowa-

74 W sensie utraty zdolności do obiektywnego orzekania. Na tym tle por. postano-wienie SN z 21.01.2003 r., III KO 59/02, LEX nr 77010. 75 Zob. R. E. Masznicz, Przekazanie sprawy ze względu na dobro wymiaru spra-wiedliwości (art. 37 k.p.k.), „Prokuratura i Prawo” 2007, nr 7–8, s. 118–119. 76 Por. wyrok TK z 30.06.2003 r., P 1/03, OTKA 2003, nr 6, poz. 56. 77 W pewnym sensie wyrażają w ten sposób postulat zupełności przepisów o właś-ciwości sądu, czyli że sąd zawsze powinien być właściwy w konstytucyjnym znacze-niu prawa do sądu właściwego.


65

niem tego pojęcia w zależności od charakteru sprawy. Celem prawa do sądu właściwego jest ochrona bezstronności sądu i eliminacja wpływu, jaki można wywierać na mechanizm rozdziału spraw między poszczegól-ne sądy. Jest to wartość nadrzędna. Z tego punktu widzenia na przepisy o właściwości sądu należy również patrzeć jak na wartości instrumental-ne służące realizacji powyższych założeń aksjologicznych78.

Zważywszy na obszerność zagadnień wiążących się z „kodeksową” właściwością sądu, oddzielnemu opracowaniu krytycznemu należałoby poddać rozwiązania Kodeksu postępowania cywilnego w zakresie mecha-nizmów sprzyjających realizacji prawa do sądu bezstronnego. Nie bez ra-cji na tle treści art. 202 k.p.c. w brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia 16 listopada 2006 r.79 wyrażono wątpliwości, czy obecny kształt tego ar-tykułu, w którym nakazuje się badanie danego rodzaju niewłaściwości wyłącznie na zarzut pozwanego, zapewnia dostateczne środki procesowe gwarantujące obu stronom konstytucyjne prawo do rozpoznania sprawy przed sądem właściwym80. Niemniej jednak dopóki tego typu „dowol-ność” właściwości miejscowej sądu jest możliwa na mocy art. 202 k.p.c., dopóty nie może być ona zwiększana, i to nierzadko z ekwilibrystycz-ną motywacją jurydyczną, przez arbitralne decyzje sądów podejmowane poza mechanizmem z art. 202 k.p.c. Często sądy, powołując się na sano-wanie swojej niewłaściwości i stwierdzając brak własnych kompetencji terytorialnych poza zarzutem strony pozwanej, godzą w istocie w obraz swojej bezstronności, osiągając odmienny od pożądanego konstytucyjnie skutek. Dostrzec tu zatem należy potrzebę obszernego pouczenia przez sądy o podstawach i prawie podniesienia zarzutu o niewłaściwości miej-scowej sądu. Do jakiegoś stopnia dałoby to szanse powrotu do pożąda-nej z perspektywy wymogu bezstronności sądu sytuacji sprzed noweliza-

78 Zob. S. L. Hart, Axiology – Theory of Values, „Philosophy and Phenomenologi-cal Research” 1971, nr 1, s. 29 i n. 79 Weszła w życie 20 marca 2007 r., Dz. U. Nr 235, poz. 1699. 80 Zob. A. Łazarska, O potrzebie przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniają-cych właściwość miejscową sądu jako warunku formalnym pozwu, „Przegląd Sądowy” 2008, nr 3, s. 103; zob. też eadem, Rzetelny proces cywilny, Warszawa 2012, s. 187 i n.

Jarosław Zawrot

66

cji art. 202 k.p.c., którą w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 25 października 1965 r., wpisanej do księgi zasad prawnych, Sąd Najwyższy zdiagnozował w ten sposób, że uznanie, iż przed rozprawą można rozpatrywać z urzędu tylko kwestię niewłaściwości nieusuwalnej, prowadziłoby do rozwiązania, według którego sprawa musiałaby być roz-poznawana przez sąd niewłaściwy, gdyby następnie nie został podnie-siony zarzut niewłaściwości. Rozwiązanie takie nie dałoby się pogodzić z rolą sądu, z istotą i funkcją jego właściwości81.

Streszczenie

W opracowaniu przedstawiono zagadnienie znaczenia prawa stron pro-cesu cywilnego do sądu właściwego z perspektywy wymogu jego bezstronno-ści. Sądem bezstronnym jest sąd właściwy. Gwarancyjnych charakter przepisów o właściwości sądu w przedstawionym wyżej znaczeniu musi być uwzględniony tak przez ustawodawcę, modelującego na poziomie ustawy przebieg procesu cy-wilnego, jak i przez sądy w procesie wykładni tych przepisów i ich stosowania.

Szczególnie istotną rolą ustawowo określonej właściwości sądu jest wzmocnienie zasady orzekania przez bezstronny sąd. Funkcjonowanie tej za-sady oraz wiążących się z nią założeń i celów bez wątpienia zostałoby zniwe-czone, gdyby do przyporządkowywania spraw poszczególnym sądom oraz do ich przekazywania między sądami miało dochodzić „dowolnie”, bez wystar-czających podstaw prawnych lub faktycznych. Unicestwiałoby to dane na pod-stawie Konstytucji RP i mechanizmów konwencyjnych przeświadczenie co do wykluczenia instrumentalizacji w zakresie doboru sądów do rozstrzygania kon-kretnych spraw oraz co do tego, że sędziowie w orzekaniu są rzeczywiście nie-zawiśli.

Pro futuro w tym względzie należałoby przywrócić stan prawny sprzed 20 marca 2007 r., kiedy weszła w życia osłabiająca gwarancje rozpoznania spra-wy przez bezstronny sąd nowelizacja art. 202 k.p.c.

81 Uchwała SN (7) z 25.10.1965 r., III CO 58/65, OSN 1966, nr 7–8, poz. 107.


Abstract

THE RIGHT TO A COURT OF SPECIFIC COMPETENCE AND ITS GUARANTEE CHARACTER FROM THE PERSPECTIVE OF THE REQUIREMENT OF IMPARTIALITY IN CIVIL PROCEEDINGS

COMMENTS RELATING TO APPLICATION OF ART. 202 OF THE CODE OF CIVIL PROCEDURE

The study presents the issue of significance of the right of parties to a civil procedure to a competent court from the perspective of the requirement of im-partiality of the court. An impartial court is a competent court. The guaran-teed character of provisions relating to competence of a court as regards the above-mentioned meaning, has to be considered both by a legislator modelling the course of a civil procedure at the level of an act as well as courts in the process of interpretation of the provisions and application thereof.

A particularly significant role of statutorily regulated competence of a court involves enhancement of the principles of issue of judgements by an impartial court. Functioning of the principle and any assumptions and objec-tives connected therewith would be destroyed, if cases were allocated to and forwarded between particular courts “on a random basis” without sufficient le-gal or factual grounds. This would annihilate the conviction as to exclusion of instrumentalization as regards selection of courts to deal with particular cases and as to the principle that judges are really independent in issuing their judge-ments as provided for in the Constitution of the Republic of Poland and con-ventional mechanisms.

In this respect pro futuro, they should restore the legal status before 20 March 2007, when amendment to art. 202 of the Code of Civil Procedure was made with the aim to impair guarantees of consideration of a case by an impartial court.


I I I / 2 0 1 7


69





d r Wi e s ł a w J u c h a c zsędzia Sądu Okręgowego w Bydgoszczy w stanie spoczynku

ZMIANY W PRAWIE KARNYM W ZAKRESIE ODPOWIEDZIALNOŚCI

SPRAWCÓW PRZESTĘPSTW DROGOWYCH WPROWADZONE USTAWĄ Z DNIA

23 MARCA 2017 R. – WYBRANE ZAGADNIENIA

W ustawie z dnia 23 marca 2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw1 dokonano kilku istotnych zmian w zakresie odpowiedzialności sprawców przestępstw i wykroczeń drogo-wych. Ich celem było zwiększenie bezpieczeństwa na drogach, na któ-rych w 2016 r. w ponad 30 tys. wypadków zginęło ponad 3 tys. osób2. W uzasadnieniu projektu ustawy podkreślono, że opinia publiczna do-maga się surowszego karania sprawców wypadków drogowych, zwłasz-cza popełnionych przez sprawców znajdujących się w stanie nietrzeźwo-ści lub pod wpływem środków odurzających3. Uznano, że także ucieczka przed pościgiem prowadzonym przez osobę uprawnioną do kontroli ru-

1 Dz. U. poz. 966. 2 A. Łukaszewicz, Za policyjny pościg na pięć lat do więzienia, „Rzeczpospolita” 31.05.2017. 3 Uzasadnienie projektu ustawy z dnia 23 marca 2017 r. o zmianie ustawy – Ko-deks karny oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1231, s. 1.

Wiesław Juchacz

70

chu drogowego, poruszającą się pojazdem lub znajdującą się na statku wodnym lub powietrznym i dającą przy użyciu sygnałów dźwiękowych lub świetnych polecenie zatrzymania, stanowi bardzo istotne zagroże-nie bezpieczeństwa w ruchu lądowym dla wszystkich jego uczestników4.

I tak w Kodeksie karnym dokonano następujących zmian:Po pierwsze w art. 178 § 1 stwierdzono, że skazując sprawcę, któ-

ry popełnił przestępstwo określone w art. 173, art. 174 lub art. 177 k.k., znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurza-jącego, lub zbiegł z miejsca zdarzenia, sąd orzeka karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysoko-ści od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, a w wypadku przestępstwa określonego w art. 177 § 2 k.k. w wysoko-ści nie niższej niż 2 lata, do górnej granicy tego zagrożenia zwiększo-nego o połowę.

W uzasadnieniu zmian proponowanych ustawą z dnia 23 marca 2017 r. podkreślono, że dotychczas obowiązujące przepisy przewidywa-ły zbyt łagodne sankcje, nieadekwatne do społecznej szkodliwości czy-nu za spowodowanie w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego wypadku, którego następstwem jest śmierć innej osoby al-bo ciężki uszczerbek na zdrowiu. Przepis z art. 177 § 2 w zw. z art. 178 § 1 k.k. przewidywał bowiem za taki czyn karę pozbawienia wolności, której dolna granica wynosiła 9 miesięcy. Na potwierdzenie zaprezento-wanego poglądu przytoczono orzekane przez sądy za tego rodzaju prze-stępstwa kary. Zwrócono uwagę, że bardzo dużo kar pozbawienia wol-ności orzekano z warunkowym zawieszeniem wykonania. Uznano, że wprowadzenie dolnej granicy ustawowego zagrożenia w wysokości 2 lat pozbawienia wolności odpowiada stopniowi szkodliwości społecznej tych czynów przede wszystkim dlatego, że chroni ono tak ważne dobra jak życie i zdrowie ludzkie oraz wyeliminuje możliwość warunkowego za-wieszania kar pozbawienia wolności (zgodnie z art. 69 § 1 k.k. sąd mo-

4 Ibidem, s. 4‒5.

Zmiany w prawie karnym w zakresie odpowiedzialności sprawców…

71

że warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności orzeczo-nej w wymiarze nieprzekraczającym roku)5.

Po drugie dodano art. 178b k.k. w którym stwierdzono, że kto, po-mimo wydania przez osobę uprawnioną do kontroli ruchu drogowego, poruszającą się pojazdem lub znajdującą się na statku wodnym albo po-wietrznym, przy użyciu sygnałów dźwiękowych i świetlnych, polecenia zatrzymania pojazdu mechanicznego, nie zatrzyma niezwłocznie pojaz-du i kontynuuje jazdę, podlega karze pozbawienia wolności od 3 mie-sięcy do 5 lat.

Wprowadzono więc nowy typ czynu zabronionego – ucieczkę przed pościgiem prowadzonym przez osobę uprawnioną. Ucieczka jest zacho-waniem dynamicznym powodującym, że zarówno uciekający, jak i ściga-jący stanowią poważne zagrożenie bezpieczeństwa. W konsekwencji mo-że też dojść do uszkodzeń mienia oraz, co najgorsze, do uszczerbku na zdrowiu lub nawet utraty życia osób postronnych.

Przedmiotem ochrony są porządek i bezpieczeństwo w ruchu dro-gowym. System znaków i sygnałów drogowych ma przecież służyć prze-strzeganiu norm prawnych regulujących ruch drogowy, jest więc zasad-niczym elementem gwarancji bezpieczeństwa w ruchu.

Strona przedmiotowa polega na niezatrzymaniu pojazdu niezwłocz-nie i kontynuowaniu jazdy pomimo wydania przez osobę uprawnioną do kontroli ruchu drogowego polecenia zatrzymania przy użyciu sygnałów dźwiękowych i świetlnych. Osoba wydająca polecenie musi przy tym po-ruszać się pojazdem lub znajdować się na statku wodnym albo powietrz-nym. Podmiotem tego przestępstwa jest osoba poruszająca się pojazdem mechanicznym. Może ono być popełnione tylko umyślnie – dolus direc-tus coloratus, sprawca musi bowiem działać z zamiarem niepodporząd-kowania się wydającemu polecenie zatrzymania. Przepis określa więc wyraźnie, jakie znamiona muszą być wyczerpane, żeby można mówić o odpowiedzialności karnej na jego podstawie.

5 Ibidem, s. 3.

Wiesław Juchacz

72

Zgodnie z nim polecenie zatrzymania przy użyciu sygnałów dźwię-kowych i świetlnych może wydać tylko osoba uprawniona. O tym, kto jest osobą uprawnioną do kontroli ruchu drogowego, mówi art. 6 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym6, który stanowi, że prawo takie posiada: ‒ policjant; ‒ żołnierz Żandarmerii Wojskowej lub wojskowego organu porządko-

wego, zabezpieczający przemarsz lub przejazd kolumny wojskowej albo w razie akcji związanej z ratowaniem życia lub mienia;

‒ funkcjonariusz Straży Granicznej; ‒ inspektor Inspekcji Transportu Drogowego; ‒ umundurowany funkcjonariusz Służby Celno-Skarbowej; ‒ strażnik gminny (miejski); ‒ pracownik kolejowy na przejeździe kolejowym; ‒ osoba działająca w imieniu zarządcy drogi lub osoba wykonująca

roboty na drodze na zlecenie lub za zgodą zarządcy drogi; ‒ osoba nadzorująca bezpieczne przejście dzieci przez jezdnię, w wy-

znaczonym miejscu; ‒ kierujący autobusem szkolnym w miejscach postoju związanych

z wsiadaniem lub wysiadaniem dzieci; ‒ ratownik górski podczas wykonywania czynności związanych z pro-

wadzeniem akcji ratowniczej; ‒ strażnik leśny lub funkcjonariusz Straży Parku – na terenie odpo-

wiednio lasu lub parku narodowego; ‒ strażak Państwowej Straży Pożarnej podczas wykonywania czynno-

ści związanych z prowadzeniem akcji ratowniczej; ‒ członek ochotniczej straży pożarnej podczas wykonywania czynno-

ści związanych z prowadzeniem akcji ratowniczej; ‒ funkcjonariusz Biura Ochrony Rządu podczas wykonywania czyn-

ności związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa ochranianych osób, obiektów i urządzeń;

6 Prawo o ruchu drogowym, Dz. U. z 2017 r., poz. 1260.


73

‒ pilot podczas wykonywania czynności związanych z pilotowaniem przejazdu pojazdu nienormatywnego.O znakach i sygnałach drogowych mowa jest w art. 7 Prawa o ru-

chu drogowym, który w ust. 1 mówi, że wyrażają one ostrzeżenia, zaka-zy, nakazy lub informacje, oraz w rozporządzeniu Ministrów Infrastruk-tury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych7. Zgodnie z treścią ww. roz-porządzenia na drogach stosuje się następujące znaki i sygnały drogowe: 1) znaki pionowe w postaci tarcz, tablic z napisami lub symbolami,

które występują również w postaci znaków świetlnych; 2) znaki poziome w postaci linii, napisów i symboli umieszczonych na

nawierzchni drogi; 3) sygnały świetlne nadawane przez sygnalizatory; 4) sygnały dawane przez osoby do tego uprawnione; 5) sygnały dźwiękowe lub wibracyjne wysyłane przez urządzenia

umieszczone na drodze.Jadący pojazdem samochodowym policjant, inspektor Inspekcji

Transportu Drogowego lub żołnierz Żandarmerii Wojskowej może po-nadto zgodnie z § 111 ust. 2 pkt 1 i 2 tego rozporządzenia, w zakresie swoich ustawowych uprawnień, dawać kierującemu pojazdem polecenia: 1) określonego zachowania – za pomocą urządzeń nagłaśniających,

sygnalizacyjnych lub świetlnych; 2) zatrzymania – w przypadku jazdy za kierującym, do którego jest

skierowane polecenie, przez krótkotrwałe włączenie niebieskiego światła błyskowego i sygnału dźwiękowego o zmiennym tonie.Polecenia i sygnały dawane przez osoby kierujące ruchem powin-

ny być jednoznaczne i zrozumiałe dla osób, dla których są przeznaczo-ne. Osoby uprawnione powinny być łatwo rozpoznawalne i widoczne z dostatecznej odległości, zarówno w dzień, jak i w nocy8. W praktyce

7 Dz. U. Nr 170, poz. 1393 ze zm. 8 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 lipca 2008 r. w sprawie kontroli ruchu drogowego, Dz. U. Nr 132, poz. 841.

Wiesław Juchacz

74

może się zdarzyć, że policjant w nocy na terenie niezabudowanym pra-widłowo wykonuje czynności kontrolne, zaś kierujący mimo tego ma wątpliwości, czy istotnie jest zatrzymywany przez prawdziwego funk-cjonariusza. Poczucie zagrożenia zwalnia kierującego z obowiązku za-trzymania się do kontroli. Musi on jednak zgłosić ten fakt w najbliższej jednostce Policji9.

Niezastosowanie się do sygnału osoby uprawnionej do kontroli ru-chu drogowego nakazującego zatrzymanie pojazdu w celu uniknięcia kontroli jest także spenalizowane w art. 92 § 2 k.w. W przepisie tym jest jedynie mowa o tym, że sygnał zatrzymania musi pochodzić od osoby uprawnionej do kontroli ruchu drogowego. Nie określono w nim, w ja-ki sposób sygnał ma być wydany ani jaki ma być. Wykroczenie z art. 92 § 2 k.w. może być popełnione tylko w zamiarze bezpośrednim. Jest to bowiem wykroczenie kierunkowe. Celem niezatrzymania jest chęć unik-nięcia kontroli. Sprawca musi sobie zdawać sprawę, że zatrzymującym jest osoba uprawniona do kontroli ruchu drogowego i mieć świadomość, iż został podany sygnał do zatrzymania się, oraz działać w celu niepod-dania się kontroli. Wykroczenie to może być popełnione tylko przez kie-rującego pojazdem mechanicznym.

Stronę przedmiotową określono w tym wykroczeniu bardzo prosto. Aby bowiem przypisać odpowiedzialność sprawcy za to wykroczenie, wystarczy wykazać, że nie zastosował się on do sygnału osoby upraw-nionej do kontroli ruchu drogowego nakazującego zatrzymanie pojaz-du. Odpowiedzialność z art. 92 § 2 k.w. przede wszystkim będzie więc dotyczyła sytuacji, gdy osoba uprawniona będzie dawać sygnały, nie znajdując się w ruchu, np. stojąc na poboczu. Jeżeli jednak kierujący nie zastosuje się do sygnału zatrzymania i zostanie podjęty za nim po-ścig przez osobę uprawnioną, będzie przypisanie mu odpowiedzialności z art. 92 § 2 k.w., w sytuacji gdy niezwłocznie po zauważeniu sygna-łów dźwiękowych lub świetnych wykona on polecenie. Gdy jednak tego

9 W. Kotowski, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2009.


75

nie uczyni i będzie kontynuował jazdę, mowa będzie o odpowiedzialno-ści z art. 178b k.k.10

Nie dochodzi do zbiegu przepisów ani do idealnego zbiegu prze-stępstwa z art. 178b k.k. oraz wykroczenia z art. 92 § 2 k.w., gdyż zacho-wanie polegające niezatrzymaniu niezwłocznym pojazdu i kontynuowa-niu jazdy, pomimo wydania polecenia zatrzymania pojazdu przez osobę uprawnioną do kontroli ruchu drogowego, poruszającą się pojazdem lub znajdującą się na statku wodnym albo powietrznym, przy użyciu sygna-łów dźwiękowych i świetlnych, obejmuje zachowanie polegające na nie-zastosowaniu się do sygnału osoby uprawnionej do kontroli ruchu dro-gowego nakazującego zatrzymanie pojazdu w celu uniknięcia kontroli. Jak widać, opis czynu z art. 92 § 2 k.w. w pełni zawiera się w znamio-nach czynu stypizowanego w art. 178b k.k. Sprawca czynu realizujące-go jednym zachowaniem znamiona wymienionego przestępstwa i wykro-czenia może więc odpowiadać wyłącznie za popełnienie przestępstwa11.

Do zbiegu przepisów dojdzie natomiast w sytuacji, gdy sprawca, pomimo wydania przez osobę uprawnioną do kontroli ruchu drogowe-go, poruszającą się pojazdem lub znajdującą się na statku wodnym al-bo powietrznym, przy użyciu sygnałów dźwiękowych i świetlnych, pole-cenia zatrzymania pojazdu mechanicznego, nie zatrzymuje niezwłocznie pojazdu i kontynuuje jazdę, tj. wyczerpie znamiona przestępstwa z art. 178b k.k., i spowoduje katastrofę lub wypadek komunikacyjny, narazi uczestników ruchu na bezpośrednie niebezpieczeństwo, tj. wyczer-pie znamiona przestępstw z art. 173, art. 174 lub art. 177 k.k.12

Z podobną sytuacją mamy do czynienia, gdy sprawca prowadzi pojazd w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego,

10 Uzasadnienie projektu ustawy z dnia 23 marca 2017 r. o zmianie ustawy – Ko-deks karny…, s. 6–7. 11 Zob. np. wyrok SN z 5.11.2009 r., III KK 255/09, LEX nr 550488; R. A. Stefań-ski, Wykroczenia drogowe. Komentarz, Zakamycze 2005. 12 Zob. np. R. A. Stefański [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warsza-wa 2016, s. 1094; A. Spotowski, Pomijalny (pozorny) zbieg przepisów ustawy i prze-stępstw, Warszawa 1976, s. 142–155.

Wiesław Juchacz

76

tj. wyczerpuje znamiona przestępstwa zawartego w art. 178a k.k., i do-puści się przestępstwa określonego w art. 178b k.k. Mamy wówczas do czynienia z jednym czynem, który należy kwalifikować z art. 178a i art. 178b k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k.13

Możliwy jest także idealny zbieg wykroczeń, np. z art. 87 § 1 k.w. („Kto, znajdując się w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działające-go środka, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega karze aresztu albo grzywny nie niższej niż 50 zło-tych”.), art. 88 k.w. („Kto na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub strefie ruchu prowadzi pojazd bez wymaganych przepisami świateł lub pozostawia pojazd bez wymaganego przepisami oświetlenia, podlega karze grzywny”.), art. 92a k.w. („Kto, prowadząc pojazd, nie stosuje się do ograniczenia prędkości określonego ustawą lub znakiem drogowym, podlega karze grzywny”.) z przestępstwem z art. 180b k.k. rozwiązywa-nym na podstawie art. 10 k.w.14

Prowadzenie pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym wbrew wcześniej orzeczonemu zakazowi prowadzenia takiego pojazdu oraz niezatrzymanie niezwłoczne pojazdu i kontynuowa-nie jazdy, pomimo wydania przez osobę uprawnioną do kontroli ruchu drogowego, poruszającą się pojazdem lub znajdującą się na statku wod-nym albo powietrznym, przy użyciu sygnałów dźwiękowych i świetl- nych, polecenia zatrzymania pojazdu mechanicznego, stanowi także je-den czyn, wypełniający znamiona przestępstwa określonego w art. 178b i art. 244 k.k.15

13 Zob. np. R. A. Stefański [w:] M. Filar, Kodeks karny… s. 1094–1095; idem [w:] Kodeks karny. Część szczególna, t. I, Warszawa 2006, s. 611; J. Lachowski [w:] V. Ko-narska-Wrzosek (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2016, s. 836. 14 Zob. np. M. Leciak [w:] P. Daniluk (red.), Kodeks wykroczeń. Komentarz, War-szawa 2016, s. 638; A. Bachrach, Przestępstwa i wykroczenia drogowe w nowym pra-wie polskim, Warszawa 1974, s. 398; A. Spotowski, Pomijalny (pozorny) zbieg prze-pisów…, s. 6; A. Marek, Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1997, s. 222–223. 15 Zob. np. R. A. Stefański [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny…, s. 1094–1095; po-stanowienie SN z 26.08.2004 r., I KZP 11/04, OSNKW 2004, nr 7–8, poz. 84.


77

Po trzecie art. 244 k.k. otrzymał następujące brzmienie: „Kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd zakazu zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu, prowadzenia działalności, prowadzenia pojazdów, wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, wstę-pu na imprezę masową, przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspól-nie z pokrzywdzonym, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu zbliżania się do określonych osób lub zakazu opuszczania okre-ślonego miejsca pobytu bez zgody sądu, albo nie wykonuje zarządze-nia sądu o ogłoszeniu orzeczenia w sposób w nim przewidziany, podle-ga karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Podwyższenie zagrożenia karnego, jak zaznaczono w uzasadnieniu projektu, ma na ce-lu ukrócenie bezkarności kierowców niestosujących się do decyzji o cof-nięciu uprawnień16.

Po czwarte w art. 42 k.k. po § 1 dodano § 1a, według którego sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych w razie skazania za przestępstwo określone w: 1) art. 178b lub art. 180a k.k.; 2) art. 244 k.k., jeżeli czyn sprawcy polegał na niezastosowaniu się do

zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych.Wprowadzenie w art. 42 § 1a k.k. obligatoryjnego orzekania zaka-

zu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych w razie skazania za przestępstwa określone w art. 178b, art. 180a oraz art. 244 k.k. – jeżeli czyn sprawcy polegał na niezastosowaniu się do zakazu prowadzenia po-jazdów mechanicznych ‒ uwzględnia wysoki stopień społecznej szkodli-wości tych czynów, przekładający się na zagrożenie dla bezpieczeństwa pozostałych uczestników ruchu drogowego.

16 Uzasadnienie projektu ustawy z dnia 23 marca 2017 r. o zmianie ustawy – Ko-deks karny…, s. 4.

Wiesław Juchacz

Streszczenie

W ustawie z dnia 23 marca 2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw dokonano kilku istotnych zmian w zakresie odpowie-dzialności sprawców przestępstw i wykroczeń drogowych. Do art. 42 k.k. do-dano § 1a, według którego sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych w razie skazania za określone w tym przepisie przestępstwa. W art. 178 § 1 k.k. podwyższono karę za popełnienie przestępstw określonych w art. 173, art. 174 lub art. 177 k.k. wobec sprawcy znajdującego się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo takiego, który zbiegł z miejsca zdarzenia. Zagrożenie karne podwyższono również w art. 244 k.k. Ustanowiono także nowe przestępstwo – ucieczkę przed pościgiem prowadzo-nym przez osobę uprawnioną do kontroli ruchu drogowego, poruszającą się pojazdem lub znajdującą się na statku wodnym lub powietrznym i dającą przy użyciu sygnałów dźwiękowych lub świetnych polecenie zatrzymania się.

Abstract

AMENDMENTS TO THE CRIMINAL LAW AS REGARDS LIABILITY OF TRAFFIC OFFENDERS

AS IMPLEMENTED BY THE ACT OF 23 MARCH 2017 – SELECTED ISSUES

Several significant amendments relating to liability of traffic offenders and criminals were made in the act of 23 March 2017 on amendments of the Crimi-nal Code and some other acts. To art. 42 of the Criminal Code they added § 1a, which provides that the court imposes a driving ban relating to all mechani-cal vehicles in case of conviction for the offences specified in the provision. In art. 178 § 1 of the Criminal Code they increased a penalty for offences com-mitted as referred to in art. 173, art. 174 or art. 177 of the Criminal Code in relation to a perpetrator under influence of alcohol or other intoxicant or a per-petrator, who has escaped from the scene. They also increased penal threat in art. 244 of the Criminal Code. A new offence was also established, namely an escape from pursuers such as persons authorised to control traffic, driving a ve-hicle or pursuing from a watercraft or aircraft and ordering the fugitive to stop by giving sound or light signals.


I I I / 2 0 1 7


79





S e b a s t i a n B r z o z o w s k isędzia Sądu Okręgowego w Gdańsku

ZEZWOLENIE NA UTRWALANIE OBRAZU I DŹWIĘKU Z PRZEBIEGU ROZPRAWY GŁÓWNEJ PRZEZ PRZEDSTAWICIELI ŚRODKÓW

MASOWEGO PRZEKAZU (ART. 357 K.P.K.)

Jawność rozprawy głównej stanowi istotny element procesu karne-go. Zasada jawności rozprawy znajduje oparcie nie tylko w przepisach karnoprocesowych, ale przede wszystkim w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz w aktach prawa międzynarodowego ratyfikowanych przez Polskę. Europejska Konwencja praw człowieka i podstawowych wolno-ści w art. 6 ust. 1 oraz Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i poli-tycznych w art. 14 ust. 1 zawier ają regulacje gwarantujące oskarżonemu prawo do jawnego rozpoznania sprawy przez właściwy, niezawisły i bez-stronny sąd, bez nieuzasadnionej zwłoki. Ustawa zasadnicza RP w art. 45 ust. 1 nie tylko zapewnia prawo do jawnego przebiegu postępowania, ale w art. 45 ust. 2 dodatkowo ogranicza możliwość wyłączenia jawności procesu. Wyłączenie to, poza ogłoszeniem wyroku, może nastąpić jedy-nie ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek pub-liczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny waż-ny interes prywatny. Zatem wszystkie kodeksowe ograniczenia jawności postępowania muszą się mieścić w ramach konstytucyjnych podstaw wy-

Sebastian Brzozowski

80

łączenia jawności rozprawy i spełniać wymóg proporcjonalności wynika-jący z art. 31 ust. 3 Konstytucji1. Wskazuje to na szczególne znaczenie jawności dla procesu sądowego, w tym rozprawy głównej w ramach po-stępowania karnego2. Stanowi ona jeden z elementów prawa do sądu3.

Jawność procesu karnego często ujmowana jest w dwóch płaszczy-znach. Wyróżnia się jawność wewnętrzną, która odnosi się do udzia-łu stron i ich przedstawicieli procesowych w postępowaniu sądowym4, oraz jawność zewnętrzną, nazywaną też zasadą publiczności5, która doty-czy możliwości udziału w rozprawie wszystkich osób zainteresowanych jej przebiegiem, tj. publiczności czy przedstawicieli środków masowe-go przekazu6. Jawność zewnętrzna stanowi element gwarancji rzetelnego procesu karnego. Wpływa na pracę organów procesowych, przyczynia-jąc się do zachowania przez nie obiektywizmu i ścisłego przestrzegania form procesowych, ale także kształtuje zachowania i wystąpienia uczest-ników postępowania7. Zapobiega naciskom, jakie mogą być wywiera-

1 M. Zimna, Wyłączenie jawności rozprawy jako gwarancja ochrony interesów uczestników postępowania karnego, „Prokuratura i Prawo” 2016, nr 2, s. 87–89. 2 W. Jasiński, Jawność zewnętrzna procesu karnego – uwagi na tle propozycji Ko-misji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, [w:] W. Jasiński, K. Nowicki (red.), Jawność ja-ko wymóg rzetelnego procesu karnego. Zagadnienia prawa polskiego i obcego, Warsza-wa 2013, s. 119; M. Stanowska, Udostępnianie dziennikarzom akt sądowych lub proku-ratorskich, „Przegląd Sądowy” 2001, nr 10, s. 70. 3 M. Zimna, Wyłączenie jawności rozprawy…, s. 89. 4 W. Jasiński, Jawność zewnętrzna…, s. 119; A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy głównej – uwagi wybrane, „Studia Iuridica Lublinensia” 2006, t. VIII, s. 49; B. Wójcicka, Jawność postępowania sądowego w polskim procesie karnym, „Acta Uni-versitatis Lodziensis” 1989, s. 7. 5 W. Jasiński, Jawność wewnętrzna postępowania sądowego, [w:] J. Skorupka (red.), Jawność procesu karnego, Warszawa 2012, s. 211; J. Skorupka, Prawnomiędzy-narodowe i konstytucyjne podstawy jawności procesu karnego, [w:] J. Skorupka (red.), Jawność procesu karnego, Warszawa 2012, s. 93–94; S. Waltoś, Naczelne zasady pro-cesu karnego, Warszawa 1999, s. 132. 6 M. Brzezińska, D. Tarnowska, Wyłączenie jawności zewnętrznej rozprawy głów-nej, [w:] W. Jasiński, K. Nowicki (red.), Jawność jako wymóg rzetelnego procesu kar-nego. Zagadnienia prawa polskiego i obcego, Warszawa 2013, s. 207; W. Jasiński, Jaw-ność zewnętrzna…, s. 119. 7 P. Grzegorczyk, K. Weitz [w:] M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP, t. I: Komentarz. Art. 1–86, Warszawa 2016, s. 1141; R. Stefański [w] J. Bratoszewski,

Zezwolenie na utrwalanie obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy głównej…

81

ne na uczestników procesu8, co służy również wzmocnieniu niezawisło-ści sędziowskiej9 i stanowi element prawa do rozpoznania sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd.

Jawność procesu karnego odgrywa także rolę ogólnoprewencyjną10. Ukazuje społeczeństwu nieuchronność działania prawa przez kształtowa-nie przekonania, że czyn sprawcy nie popłaca, zaś osoby pokrzywdzone uzyskają zadośćuczynienie11. Kształtuje więc szacunek dla prawa i sprzy-ja umacnianiu poczucia sprawiedliwości12. Jawność podnosi również świa-domość i kulturę prawną społeczeństwa13 z uwagi na publiczny charak-ter postępowania i możliwość jego bezpośredniego obserwowania, ale też zapoznania się z jego przebiegiem za pośrednictwem relacji medialnych. Zasada jawności rozprawy głównej przyczynia się także do zwiększenia zaufania do wymiaru sprawiedliwości, wyklucza bowiem sprawowanie go w tajemnicy, z wyłączeniem jakiejkolwiek kontroli społecznej14. Jawność procesu karnego może być postrzegana jako element kontroli społeczeń-stwa nad przebiegiem postępowania jurysdykcyjnego, jako szczególna forma partycypacji obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości15.

L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępo-wania karnego – komentarz, t. II, Warszawa 1998, s. 225. 8 M. Brzezińska, D. Tarnowska, Wyłączenie jawności zewnętrznej…, s. 207–208; A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy…, s. 50. 9 M. Brzezińska, D. Tarnowska, Wyłączenie jawności zewnętrznej…, s. 207–208. 10 B. Wójcicka, Aspekty prawne przekazu audiowizualnego przebiegu rozprawy są-dowej, „Nowe Prawo” 1988, nr 5–6, s. 12–13. 11 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 1998, s. 129; A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy…, s. 50. 12 J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej w procesie karnym (art. 357 k.p.k.), „Przegląd Sądowy” 2004, nr 2, s. 91. 13 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego – komentarz, Kraków 2001, s. 833. 14 P. Grzegorczyk, K. Weitz [w:] M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP, t. I…, s. 1141. 15 A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy…, s. 50; R. Koper, Jawność ze-wnętrzna postępowania karnego, [w:] W. Jasiński, K. Nowicki (red.), Jawność jako wymóg rzetelnego procesu karnego. Zagadnienia prawa polskiego i obcego, Warszawa 2013, s. 106.


82

Na jawność zewnętrzną rozpatrzenia sprawy, gwarantowaną w art. 45 ust. 1 Konstytucji, składa się kilka elementów. W procesie kar-nym obejmuje ona przede wszystkim jawność rozprawy głównej, która z zasady może być otwarta dla publiczności. Na rozprawę główną wstęp mają więc nie tylko podmioty uczestniczące w postępowaniu, ale rów-nież osoby trzecie16. W jawności zewnętrznej mieści się także możliwość uzyskiwania informacji o postępowaniu i jego przebiegu przez osoby nie-będące jego uczestnikami, w tym przez opinię publiczną. Następuje to zazwyczaj przez relacje w środkach masowego przekazu. Istotnym ele-mentem jawności zewnętrznej jest także publiczne ogłoszenie wyroku, na co wskazuje pośrednio treść art. 45 ust. 2 zd. 2 Konstytucji17. Wyrok jest wtedy z reguły ogłaszany ustnie przez odczytanie sentencji i poda-nie zasadniczych motywów rozstrzygnięcia na otwartym dla publiczno-ści posiedzeniu sądowym po zamknięciu rozprawy. Wystarczającą formą upublicznienia wyroku jest także jego udostępnienie do wglądu osobom postronnym w siedzibie sądu lub umieszczenie jego pełnej treści w zbio-rze orzeczeń lub rejestrze18.

Jawność rozprawy w wymiarze zewnętrznym można rozpatrywać jako jawność bezpośrednią, która stanowi emanację reguły publiczności procesu karnego (możliwość obserwowania go przez każdą osobę za-interesowaną), oraz jako jawność pośrednią, odnoszącą się do relacjo-nowania przebiegu procesu karnego przez dziennikarzy19. W przypadku jawności pośredniej podmioty zewnętrzne nie tylko obserwują przebieg postępowania, ale także dysponują środkami technicznymi umożliwiają-cymi rozpowszechnianie informacji o sprawie karnej. Celem ich udzia-łu w rozprawie jest nie tylko bezpośrednia obserwacja jej przebiegu, ale przede wszystkim przekazanie informacji o niej innym osobom. Istotne

16 P. Grzegorczyk, K. Weitz [w:] M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP, t. I…, s. 1141–1142. 17 Ibidem. 18 Ibidem, s. 1142–1143. 19 R. Koper, Jawność zewnętrzna postępowania…, s. 105–106.


83

jest więc ustalenie współdziałania organów postępowania, stron i uczest-ników procesu oraz przedstawicieli środków masowego przekazu, co wy-maga uwzględnienia różnych wartości i interesów20.

Z jednej strony należy więc mieć na względzie jawność zewnętrzną procesu karnego w jej pośrednim aspekcie, zwłaszcza że pełni ona funk-cję gwarancyjną i wychowawczą. Nie można pominąć także zasady wol-ności środków społecznego przekazu, wynikającej z art. 14 Konstytucji, w powiązaniu z zakazem cenzury prewencyjnej, określonym w art. 54 ust. 2 Konstytucji, oraz wolnością pozyskiwania i rozpowszechniania in-formacji, którą statuuje art. 54 ust. 1 ustawy zasadniczej. Z drugiej zaś strony trzeba uwzględnić konstytucyjnie gwarantowane prawa na przy-kład do ochrony życia prywatnego (art. 47) czy do ochrony informacji o sobie (art. 51). Konsekwencją zasady jawności zewnętrznej rozprawy głównej w procesie karnym jest prawo dziennikarzy do publikowania prasowych sprawozdań z przebiegu postępowania, opierających się o ich uczestnictwie w rozprawie21. Kwestia tego sposobu rozpowszechnia-nia informacji o postępowaniach karnych i ich przebiegu oraz o zapad-łych rozstrzygnięciach nie budzi wątpliwości. Dziennikarz uczestniczący w rozprawie ma bowiem prawo sporządzać notatki ‒ zarówno odręcznie, jak i na przykład na komputerze przenośnym22.

Więcej wątpliwości wywoływała problematyka przekazywania in-formacji o postępowaniach karnych i ich przebiegu w formie przeka-zu audiowizualnego. Zwolennicy takiej sprawozdawczości podkreślali, że wszystkie formy relacji z sali rozpraw powinny być dozwolone na jednakowych zasadach23. Natomiast przeciwnicy audiowizualnych relacji

20 B. Wójcicka, Jawność postępowania sądowego…, s. 137–138. 21 M. Kuźma, Udział mediów w procesie karnym, [w:] J. Skorupka (red.), Jawność procesu karnego, Warszawa 2012, s. 371–372; B. Wójcicka, Aspekty prawne przeka-zu…, s. 12. 22 M. Kuźma, Udział mediów…, s. 396. 23 H. Gajewska-Kraczkowska, O audiowizualnych rejestracjach rozprawy głównej – de lege ferenda, [w:] S. Waltoś (red.), Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, Kraków 1993, s. 500; B. Wójcicka, Aspekty praw-ne przekazu…, s. 12–13.


84

z przebiegu procesu akcentowali przede wszystkim konieczność uwzględ-nienia prawa do ochrony dóbr osobistych osób, których przekaz bezpo-średnio dotyczy ‒ informacje o postępowaniu karnym są bowiem rozpo-wszechniane w łatwo dostępnej formie bliżej nieokreślonej liczbie osób postronnych24. Jako element przemawiający przeciwko audiowizualnym sprawozdaniom z rozprawy głównej wskazywano na atmosferę teatral-ności na sali rozpraw wywołaną obecnością dziennikarzy oraz obsługi technicznej urządzeń rejestrujących25. Podnoszono także, że relacje au-diowizualne mają wybiórczy charakter, a przekazywane informacje są niepełne czy nawet nieprawdziwe. Migawka filmowa przedstawia wy-rywkowo przebieg rozprawy, co może kształtować wśród odbiorców jej fałszywy obraz oraz prowadzić ich do błędnych wniosków26. Zagrożenie takie jest zdecydowanie mniejsze w przypadku relacji prasowej, gdzie syntetycznie można oddać przebieg procesu.

Ze względu na rozwój techniki i sposobów przekazywania infor-macji obecnie najczęstszą formą relacji z przebiegu procesu karnego są sprawozdania audiowizualne. Relacje z rozprawy głównej, ale również z ogłoszeń wyroków, stanowią niejednokrotnie istotny element telewizyj-nych programów informacyjnych. Również przekazy radiowe, zawiera-jące najczęściej fragmenty wypowiedzi organów procesowych lub stron procesu karnego, pozwalają na dotarcie informacji do znacznej liczby słuchaczy. Materiały audiowizualne ‒ nagrania fragmentów rozpraw – zamieszczane są także w mediach elektronicznych. Popularność tego ro-dzaju przekazów sprawia, że istotnym zagadnieniem, zwłaszcza w prak-tyce, jest rejestrowanie przebiegu rozprawy głównej w procesie karnym przez przedstawicieli środków masowego przekazu. Kwestia ta została uregulowana w art. 357 k.p.k.

24 B. Wójcicka, Aspekty prawne przekazu…, s. 12–13. 25 Ibidem; eadem, Jawność postępowania sądowego…, s. 139. 26 H. Gajewska-Krzeczkowska, O audiowizualnych rejestracjach…, s. 499; A. Paw- łowska, Jawność zewnętrzna rozprawy…, s. 52; B. Wójcicka, Aspekty prawne przeka-zu…, s. 12–13; eadem, Jawność postępowania sądowego…, s. 139.


85

Przepis ten został zmieniony przez art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 10 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawy o prawach pa-cjenta i Rzeczniku Prawa Pacjenta27 ‒ z dniem 5 sierpnia 2016 r. Wpro-wadzona zmiana zupełnie inaczej kształtuje kwestię udzielania przez sąd zezwolenia na rejestrację przebiegu rozprawy głównej.

W brzmieniu poprzednio obowiązującym art. 357 § 1 k.p.k. stano-wił, że sąd mógł zezwolić przedstawicielom radia, telewizji, filmu i pra-sy na utrwalanie za pomocą odpowiedniej aparatury obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy. Obejmował on więc wszystkie stosowane współ-cześnie techniki rejestracji przebiegu rozprawy w formie obrazu i dźwię-ku, tj. filmu, fotografii, nagrania wideo, zapisu cyfrowego, nagrania dźwiękowego28. Zezwolenie na utrwalanie przebiegu rozprawy głównej było uwarunkowane wystąpieniem przesłanek określonych w tym prze-pisie. W art. 357 § 1 k.p.k. wskazane zostały trzy okoliczności warun-kujące podjęcie przez sąd decyzji o zezwoleniu przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na utrwalanie obrazu i dźwięku z przebiegu roz-prawy: jedna pozytywna i dwie negatywne. Przesłanką pozytywną było to, by za rejestracją przebiegu rozprawy przez media przemawiał uza-sadniony interes społeczny. Natomiast okolicznościami wyłączającymi udzielenie zgody na rejestrację przebiegu rozprawy przez media były: utrudnienie prowadzenia rozprawy przez dokonywanie tych czynności oraz ważny interes uczestnika postępowania.

Norma art. 357 § 1 k.p.k. w swojej hipotezie zawierała więc ele-menty warunkujące udzielenie przez sąd zezwolenia na rejestrację prze-biegu rozprawy w zakresie nagrania obrazu i dźwięku. Zatem dopie-ro dokonanie przez sąd oceny prowadzącej do wniosku, że występuje przesłanka pozytywna i nie zachodzą okoliczności wyłączające możli-

27 Dz. U. poz. 1070. 28 J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej…, s. 93; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego – komentarz, t. II, Warszawa 1999, s. 291––292.


86

wość wyrażenia zgody na rejestrację przebiegu rozprawy, mogło skut-kować podjęciem decyzji procesowej o zezwoleniu przedstawicielom środków masowego przekazu na audiowizualne utrwalenie jej przebie-gu. Decyzję o udzieleniu zezwolenia na rejestrację za pomocą środków technicznych utrwalających obraz i dźwięk podejmował sąd. Postano-wienie w tym przedmiocie zapadało na podstawie wniosku29. W praktyce przedstawiciele środków masowego przekazu zwracali się do sądu z py-taniem o możliwość rejestracji przebiegu procesu bezpośrednio na roz-prawie, co stanowiło złożenie wniosku o udzielenie zezwolenia na do-konanie takiej czynności.

Podstawowym warunkiem zezwolenia przez sąd na rejestrację prze-biegu rozprawy było stwierdzenie, że przemawiał za tym uzasadniony interes społeczny. Wiązano go ze szczególnym zainteresowaniem społe-czeństwa daną sprawą karną czy to z uwagi na charakter czynu będącego jej przedmiotem, czy na osobę oskarżonego30. Chodziło o sprawy bulwer-sujące opinię publiczną, których rozstrzygnięciem była ona zaintereso-wana31. Istnienie uzasadnionego interesu społecznego można było przy-jąć także w przypadku konieczności zwrócenia uwagi na pewne kwestie, np. napiętnowanie przestępstw określonego rodzaju, uczulenie na wy-stępowanie określonych zagrożeń i sposobów działania przestępczego32. Uzasadniony interes społeczny wiązano także z wychowawczą i ogólno-prewencyjną funkcją jawności zewnętrznej rozprawy głównej. Przypusz-czenie, że relacja z rozprawy głównej rozpowszechniona w środkach ma-sowego przekazu przyczyni się do wzrostu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego lub wypłynie na kształtowanie postaw antywik-

29 J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej…, s. 93. 30 Ibidem, s. 94; M. Kuźma, Udział mediów…, s. 397; B. Wójcicka, Aspekty praw-ne przekazu…, s. 13. 31 R. Stefański [w:] J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego…, s. 228; B. Wójcicka, Jaw-ność postępowania sądowego…, s. 143. 32 M. Kuźma, Udział mediów…, s. 397–398; A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy…, s. 51; B. Wójcicka, Jawność postępowania sądowego…, s. 143.


87

tymizacyjnych, dawało podstawy do przyjęcia, że wystąpił uzasadniony interes społeczny33.

Sprzeczne z interesem społecznym było niewątpliwie wykorzysty-wanie sprawozdań z przebiegu rozprawy do prywatnych rozgrywek34. Przeciwko przyjęciu istnienia uzasadnionego interesu społecznego prze-mawiała także ocena, że dramatyczne relacje z rozpraw, których przed-miotem były czyny szczególnie brutalne, mogą wywołać w społeczeń-stwie poczucie zagrożenia35. Tak więc dokonanie oceny, czy w sprawie wystąpił uzasadniony interes społeczny w rozumieniu art. 357 k.p.k., wy-magało wzięcia pod uwagę różnych okoliczności oraz rozważenia niejed-nokrotnie sprzecznych wartości. Przesłanka uzasadnionego interesu spo-łecznego miała ogólny charakter, dlatego krytykowano ją z uwagi na możliwość ograniczenia przez sąd – przez odmowę zezwolenia na reje-strację przebiegu rozprawy ze względu na stwierdzenie, że nie przema-wia za tym uzasadniony interes społeczny – mediów w doborze tematów i środków rozpowszechniania sprawozdań z procesów karnych, a w efek-cie zmniejszenie możliwości zapoznania się przez społeczeństwo z infor-macjami dotyczącymi spraw karnych w najpopularniejszy sposób36. Jed-nakże pojęcie uzasadnionego interesu społecznego, choć niedookreślone, nie miało całkowicie uznaniowego charakteru. Przy podejmowaniu decy-zji procesowej sąd winien był bowiem rozważyć wszystkie wspomniane elementy stanowiące składowe tego pojęcia, a następnie uzasadnić swo-je stanowisko, przedstawiając konkretne argumenty37.

Przesłanką negatywną wyrażenia zgody na rejestrację obrazu i dźwięku z rozprawy głównej było stwierdzenie, że dokonywanie tych

33 M. Kuźma, Udział mediów…, s. 397–398; R. Stefański [w:] J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępo-wania karnego…, s. 228. 34 M. Kuźma, Udział mediów…, s. 397–398. 35 A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy…, s. 52; R. Stefański [w:] J. Bra-toszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego…, s. 228. 36 H. Gajewska-Kraczkowska, O audiowizualnych rejestracjach…, s. 500. 37 M. Kuźma, Udział mediów…, s. 398.


88

czynności będzie utrudniać prowadzenie sprawy. Element ten należało ro-zumieć szeroko. W pojęciu utrudniania prowadzenia sprawy mieściły się zarówno kwestie techniczne, jak i utrudnienia związane z koncentracją organów procesowych oraz stron procesu na badaniu okoliczności spra-wy38. Oświetlenie, szmer pracujących kamer czy przemieszczanie się po sali operatorów sprzętu technicznego mogło zakłócać sprawne przepro-wadzanie czynności procesowych. Ponadto czynniki te mogły wpływać na obniżenie koncentracji uczestników postępowania i działać na nich de-prymująco. Z kolei świadomość, że zachowanie stron i uczestników po-stępowania będzie oglądane lub słuchane przez wielu odbiorców, mogła powodować, że zachowywali się oni sztucznie, byli nadmiernie ekspre-sywni lub powściągliwi, nie do końca szczerzy lub skrępowani39. Oskar-żony mógł na przykład odmówić składania wyjaśnień z uwagi na obec-ność na sali sądowej kamer rejestrujących jego wypowiedź. Świadek lub biegły mogli czuć się skrępowani udziałem przedstawicieli mediów na-grywających przebieg rozprawy do tego stopnia, że wpływało to na ich relacje. W takich przypadkach wyrażenie zgody na utrwalanie przebie-gu rozprawy odbijało się niekorzystnie na celu procesu karnego, tj. dą-żeniu do ustalenia prawdy materialnej. Pod uwagę należało wziąć rów-nież pewne kwestie techniczne40, na przykład zbyt mała sala sądowa, na której nie było możliwości zainstalowania kamer, mogła stanowić oko-liczność uzasadniającą przyjęcie, że rejestracja obrazu i dźwięku z roz-prawy będzie utrudniać prowadzenie sprawy.

Kolejnym elementem, który musiał być wzięty pod uwagę przy wy-rażeniu zgody na audiowizualną rejestrację rozprawy przez przedstawi-cieli środków masowego przekazu, był ważny interes uczestnika postępo-

38 J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej…, s. 94; M. Kuźma, Udział mediów…, s. 400; R.Stefański [w:] J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego…, s. 228. 39 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 1999, s. 712; M. Kuźma, Udział mediów…, s. 400; A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy…, s. 53. 40 M. Kuźma, Udział mediów…, s. 400.


89

wania. Jeżeli interes ten mógł zostać naruszony przez rejestrację obrazu i dźwięku z rozprawy głównej, sąd nie wyrażał na nią zgody. Ważny in-teres prywatny nie tylko stanowił negatywną przesłankę zezwolenia na utrwalanie przebiegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowe-go przekazu, lecz także mógł skutkować wyłączeniem jawności rozprawy (art. 360 § 1 pkt 4 k.p.k.). Dopiero gdy sąd nie podjął decyzji o wyłą-czeniu jawności rozprawy głównej, przy podejmowaniu decyzji o moż-liwości rejestracji przebiegu rozprawy musiał rozważyć, czy występuje negatywna przesłanka z art. 357 § 1 k.p.k. in fine.

Pojęcie interesu prywatnego odnosiło się nie tylko do oskarżone-go lub pokrzywdzonego. Wprawdzie w większości przypadków chodziło o interes tych właśnie podmiotów, jednakże również potrzeba ochrony in-teresu innych osób – świadków, biegłych – mogła skutkować uznaniem, że zaistniała przesłanka negatywna udzielenia zgody na utrwalanie prze-biegu rozprawy przez przedstawicieli mediów41. Konieczność ochrony ważnego interesu prywatnego mogła wystąpić na przykład w przypadku składania wyjaśnień lub zeznań dotyczących drastycznych okoliczności czynu42. Wzgląd na ochronę dóbr osobistych, godności, prawa do życia prywatnego, a także ochronę danych osobowych mógł stanowić podstawę uznania, że w sprawie występuje ważny interes prywatny uczestnika po-stępowania, skutkujący odmową zezwolenia na rejestrację przebiegu roz-prawy. Istnienie potrzeby ochrony ważnego interesu prywatnego przyj-mowano również w sprawach, w których zarzut aktu oskarżenia oparty był wyłącznie na poszlakach i istniało duże prawdopodobieństwo unie-winnienia oskarżonego43.

Decyzję o zezwoleniu lub odmowie udzielenia zgody na rejestrację audiowizualną przebiegu rozprawy podejmował sąd, a nie przewodniczą-

41 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego…, s. 712; M. Kuźma, Udział me-diów…, s. 398–399. 42 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego…, s. 712. 43 R. Stefański [w:] J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego…, s. 228–229.


90

cy. Postanowienie o dopuszczeniu lub odmowie dopuszczenia rejestra-cji rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu zapada-ło po wysłuchaniu stron, które miały prawo wypowiedzieć się – zgodnie z art. 367 § 1 k.p.k. ‒ w każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu. Sta-nowisko stron nie było dla sądu wiążące, zatem ich sprzeciw, zwłaszcza oskarżonego, nie wywoływał skutków. Jednakże argumenty przedstawia-ne przez strony procesu mogły wpływać na podejmowaną przez sąd oce-nę, czy występują okoliczności objęte hipotezą normy art. 357 § 1 k.p.k. Jeśli oskarżony oświadczył, że nie będzie składał wyjaśnień w obecności przedstawicieli mediów nagrywających czy filmujących jego wypowiedź, należało wziąć tę okoliczność pod uwagę przy ocenie, czy zezwolenie na rejestrację przebiegu rozprawy nie utrudni jej prowadzenia w kontek-ście dochodzenia do prawdy materialnej przez wszechstronne wyjaśnie-nie wszystkich okoliczności sprawy.

Zezwalając przedstawicielom radia, telewizji, filmu, prasy na na-grywanie obrazu i dźwięku z rozprawy głównej, sąd mógł – zgodnie z art. 357 § 2 k.p.k. w brzmieniu obowiązującym do 5 sierpnia 2016 r. – określić warunki wydania takiego zezwolenia. Mogły one dotyczyć kwe-stii technicznych, np. utrwalania tylko dźwięku, posługiwania się tylko jedną kamerą, określenia miejsca ustawienia sprzętu, zakazu zmiany po-łożenia kamer, obiektywów i mikrofonów w czasie rozprawy lub dodat-kowego oświetlenia sali44. Warunki zezwolenia na rejestrację przebiegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu mogły od-nosić się do określonej części rozprawy, np. w wypadku udzielenia zgo-dy na rejestrację głosów stron. Sąd mógł także zakazać pokazywania wizerunków oskarżonych (w odniesieniu do innych uczestników postę-powania stosuje się art. 13 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe45).

44 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego…, s. 713; R. Stefański [w:] J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego…, s. 229. 45 Dz. U. Nr 5, poz. 24.


91

Z dniem 5 sierpnia 2016 r. całkowicie uległ zmianie kształt norma-tywny art. 357 § 1 k.p.k. Obecnie przepis ten stanowi, że sąd zezwala przedstawicielom środków masowego przekazu na dokonywanie za po-mocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy. Uzasad-nieniem zmiany regulacji zawartej w art. 357 § 1 k.p.k. było zwiększenie transparentności procesu karnego i kontroli społecznej nad prawidłowoś-cią przebiegu postępowania. W uzasadnieniu projektu zmiany Kodeksu postępowania karnego wskazano, że we wcześniejszym stanie prawnym decyzję o zezwoleniu na rejestrację obrazu i dźwięku z przebiegu rozpra-wy sąd niejednokrotnie podejmował arbitralnie, bowiem przesłanki prze-widziane w art. 357 § 1 k.p.k. były niedookreślone treściowo, zaś posta-nowienie sądu ‒ niezaskarżalne46.

Aktualnie więc zasadą jest dopuszczalność utrwalania za pomocą aparatury obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy, od której – jak się zdaje – nie ma wyjątków. Z tego względu nie było konieczności okre-ślenia przesłanki pozytywnej wyrażenia przez sąd zgody na utrwalanie przebiegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu. Obecnie bowiem w każdej sprawie karnej, w której jawność rozprawy nie została wyłączona, dopuszczalne jest rejestrowanie jej przebiegu za pomocą aparatury. Nie zostały też przewidziane okoliczności, które mo-głyby stanowić podstawę odmowy przez sąd zezwolenia na utrwalanie jej przebiegu, co wynika nie tylko z brzmienia art. 357 § 1 k.p.k., ale tak-że pośrednio z regulacji art. 357 § 5 k.p.k. W tym kontekście interesują-ca jest konstrukcja normy art. 357 § 1 k.p.k., która nie zawiera hipotezy, a jedynie dyspozycję. W przepisie art. 357 § 1 k.p.k. wskazano, że sąd zezwala przedstawicielom środków masowego przekazu na dokonywa-nie utrwaleń obrazu i dźwięku za pomocą aparatury. Oznacza to, że jest to decyzja sądu, która winna zapaść w formie postanowienia. Nie wska-zano przy tym żadnych przesłanek podjęcia takiej decyzji, sąd nie bada i nie ocenia żadnych okoliczności, a wydając postanowienie, może jedy-

46 Druk sejmowy 451 z 26.04.2016 r.


92

nie zezwolić przedstawicielom środków masowego przekazu na utrwala-nie przebiegu rozprawy za pomocą aparatury rejestrującej obraz i dźwięk.

Zastanawiać się można, czy obecnie – wobec wprowadzenia zasa-dy bezwzględnej dopuszczalności utrwalania przebiegu rozprawy przez przedstawicieli mediów – konieczne jest wydawanie przez sąd decyzji procesowej. Wszak, jak wskazano, sąd nie może brać pod uwagę żad-nych okoliczności, czy to przemawiających za zezwoleniem na rejestra-cję przebiegu rozprawy, czy uzasadniających niewydanie zgody na jej utrwalanie. Brak elementu subsumpcji w tym sensie, że sąd nie ustala, czy występują okoliczności objęte hipotezą normy prawnej, by zastoso-wać jej dyspozycję. Zbędna jest więc, jak się zdaje, decyzja procesowa sądu w formie postanowienia, zwłaszcza że postanowienie takie powinno zawierać uzasadnienie (art. 94 § 1 pkt 5 k.p.k. w zw. z art. 98 § 1 k.p.k.). Trudno zaś wskazać, jakie argumenty powinny zostać przywołane w uza-sadnieniu postanowienia o zezwoleniu na dokonywanie utrwaleń przebie-gu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu, skoro nie zostały określone przesłanki udzielenia takiej zgody. Treść normatyw-na zawarta w art. 357 § 1 k.p.k. mogłaby zostać wyrażona przez wskaza-nie wprost, że przedstawiciele środków masowego przekazu mogą utrwa-lać za pomocą aparatury przebieg rozprawy. Wówczas stwierdzenie tej okoliczności nie wymagałoby wydania postanowienia przez sąd.

Zmianie z dniem 5 sierpnia 2016 r. uległa również treść art. 357 § 2 k.p.k., co jest konsekwencją wprowadzenia zasady bezwzględnej do-puszczalności rejestrowania przebiegu rozprawy przez przedstawicie-li mediów. Obecnie sąd może określić warunki udziału przedstawicieli środków masowego przekazu w rozprawie. Należy się zastanowić, czy przepis ten należy rozumieć tak jak uregulowanie wcześniejsze, czy zmia-na ma charakter redakcyjny czy też uległa jej również treść normatywna. Poprzednio sąd mógł określić warunki, od których uzależniał zezwolenie na rejestrację przebiegu rozprawy. Aktualnie, z uwagi na to, że sąd nie może nie zezwolić na utrwalanie przebiegu rozprawy za pomocą apara-tury, określeniu mogą podlegać warunki udziału przedstawicieli środków masowego przekazu w rozprawie. W wykładni art. 357 § 2 k.p.k. należy


93

uwzględnienić fakt, że bezwzględną zasadą jest dopuszczalność rejestra-cji przebiegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przeka-zu, co ma aksjologiczne uzasadnienie w dążeniu do zwiększenia transpa-rentności procesu karnego i społecznej kontroli nad nim.

W tym kontekście art. 357 § 2 k.p.k. należy rozumieć węziej niż w poprzednim stanie prawnym, na co wskazuje także art. 357 § 3 k.p.k. Obecnie określenie warunków udziału przedstawicieli mediów w rozpra-wie głównej odnosi się więc tylko do kwestii technicznych, tj. określe-nia ustawienia urządzeń nagrywających, zakazu dodatkowego oświetlenia sali rozpraw, wyłączenia możliwości przemieszczania się przedstawicie-li mediów w sali. Sąd może również zezwolić na rejestrację danych oso-bowych i wizerunków oskarżonych – przy spełnieniu przesłanek wskaza-nych w art. 13 ust. 3 Prawa prasowego. W zakres określenia warunków udziału przedstawicieli środków masowego przekazu w rozprawie nie wchodzi natomiast wyznaczenie fragmentu rozprawy, który może pod-legać rejestracji. W przypadku rozprawy prowadzonej bez wyłączenia jawności bezwzględną zasadą jest bowiem dopuszczalność utrwalania jej przebiegu przez przedstawicieli mediów, co determinuje również wykład-nię art. 357 § 2 k.p.k.

Nie można przyjąć, by norma art. 357 § 2 k.p.k. stanowiła podsta-wę do określania przez sąd zakresu i warunków publikacji zarejestro-wanego przez przedstawicieli mediów materiału. Wprawdzie na gruncie poprzedniego stanu prawnego wyrażano opinię, że sąd mógł uzależnić zezwolenie na rejestrację przebiegu rozprawy od możliwości ocenzuro-wania materiału przed jego wyemitowaniem47, jednakże nie można się z tym zgodzić. Należy mieć na uwadze, że wykładnia językowa wskazu-je, iż art. 357 k.p.k. reguluje wyłącznie kwestię rejestracji przebiegu roz-prawy. Przepis ten nie obejmuje późniejszego opublikowania uzyskane-go materiału audiowizualnego. Już z tego względu zasadne jest uznanie, że rozpowszechnianie utrwaleń przebiegu rozprawy głównej nie zostało

47 B. Wójcicka, Jawność postępowania sądowego…, s. 156.


94

poddane kontroli sądu. Ponadto brak jest wyraźnej normy kompetencyj-nej w tym zakresie, co w powiązaniu z konstytucyjną zasadą wolności środków masowego przekazu nakazuje uznać, że sąd nie może decydo-wać o warunkach publikowania zarejestrowanego materiału. Przyjęcie odmiennego stanowiska oznaczałoby pośrednie wprowadzenie cenzury materiałów medialnych48.

Analizując w tym kontekście art. 357 § 2 k.p.k., nie wolno zapo-mnieć, że w art. 54 ust. 2 zd. 1 Konstytucji zawarty jest zakaz cenzu-ry prewencyjnej. Zakaz ten ma charakter bezwzględny i obejmuje cen-zurę prewencyjną o charakterze generalnym, wykonywaną przez organy administracji państwowej. Nie każda forma cenzury jest konstytucyjnie zakazana, jednakże każdy jej przejaw wymaga od organu kontrolnego uzasadnienia wskazującego na cel i podstawy dokonywanej kontroli oraz podejmowanej w jej wyniku ingerencji49. Wprawdzie sądowa kontrola publikacji, również prewencyjna, nie stanowi formy zakazanej konstytu-cyjnie cenzury o charakterze prewencyjnym50, jednakże podstawę jej za-stosowania stanowić musi wyraźny przepis na to zezwalający (np. art. 755 § 2 k.p.c.). W przypadku rejestracji przebiegu rozprawy głównej brak jest normy wskazującej na możliwość określania przez sąd warunków publi-kacji utrwalonych materiałów, jak i trybu i przesłanek takiego działania.

Nie można takiej kompetencji wywodzić z art. 371 § 2 k.p.k., zgod-nie z którym przewodniczący składu orzekającego ma obowiązek przed-sięwzięcia środków mających na celu zapobieżenie porozumiewania się świadków i innych osób już przesłuchanych z tymi, którzy nie zostali jeszcze przesłuchani. Zarówno wykładnia językowa, jak i funkcjonalna prowadzić muszą do wniosku, że powinność przewodniczącego odnosi się do czasu obecności osób przesłuchiwanych w sądzie w związku z we-zwaniem na rozprawę. W przepisie mowa jest bowiem o porozumiewaniu

48 H. Grajewska-Kraczkowska, O audiowizualnych rejestracjach…, s. 501; J. Izy-dorczyk, Jawność rozprawy głównej…, s. 96. 49 J. Sadomski [w:] M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP, t. I…, s. 1295. 50 Ibidem, s. 1295‒1296.


95

się osób przesłuchanych z osobami, które nie zostały jeszcze przesłucha-ne. Zapoznanie się z przekazem medialnym z przebiegu rozprawy roz-ważać można raczej w kategoriach uzyskiwania informacji o toku postę-powania, a nie porozumiewania się pomiędzy osobami biorącymi udział w procesie karnym. Nadto przepis ten należy rozważać w powiązaniu z unormowaniem zawartym w § 12 ust. 4 regulaminu urzędowania sądów powszechnych51, który zaleca wydzielenie przy salach rozpraw odręb-nych pomieszczeń dla świadków. Przewodniczący winien więc czuwać nad tym, by świadkowie nieprzesłuchani nie pozostawali na sali rozpra-wy, lecz przebywali w wydzielonym pomieszczeniu, w którym nie były-by obecne osoby już przesłuchane.

Wynikające z art. 371 § 2 k.p.k. powinności przewodniczącego nie obejmują zatem kompetencji do określania warunków rozpowszechnia-nia w środkach masowego przekazu zarejestrowanego przebiegu rozpra-wy głównej, a także jego ograniczania. Co prawda w niektórych sytu-acjach, na przykład gdy w toku procesu karnego przesłuchiwanych jest wielu świadków, których zeznania dotyczą okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia o odpowiedzialności karnej oskarżonego, a sprawa bu-dzi duże zainteresowane opinii publicznej, wzgląd na dobro postępowa-nia, w szczególności na potrzebę poczynienia ustaleń zgodnych z rzeczy-wistym stanem rzeczy w oparciu o możliwie pełny materiał dowodowy, uzasadniałyby ograniczenia w publikacji relacji poszczególnych osób przesłuchanych w toku postępowania, jednakże dla podjęcia takiej decy-zji, czy to przez sąd, czy przez przewodniczącego konieczna byłaby wy-raźna podstawa prawna. Zasadne byłoby więc rozważenie wprowadzenia regulacji zawierającej zarówno wyraźne wskazanie kompetencji organu procesowego do dokonania takiej czynności, jak i określenie trybu, for-my i przesłanek podjęcia takiej decyzji.

Względy techniczno-organizacyjne, które wcześniej mogły uzasad-niać odmowę zezwolenia na utrwalanie obrazu i dźwięku z rozprawy

51 Dz. U. z 2015 r., poz. 2316.


96

głównej przez przedstawicieli środków masowego przekazu (np. zbyt ma-ła sala rozpraw niepozwalająca na rozstawienie aparatury nagrywającej), nie mogą obecnie stać na przeszkodzie rejestracji jej przebiegu. W takim przypadku sąd – zgodnie z art. 357 § 3 k.p.k. – ogranicza liczbę przedsta-wicieli środków masowego przekazu na sali rozpraw i wskazuje upraw-nionych do utrwalania za pomocą aparatury przebiegu rozprawy.

Bez znaczenia dla dopuszczalności rejestracji przebiegu rozprawy są kwestie związane z utrudnieniami w postępowaniu sądowym, które mo-gą być spowodowane udziałem w rozprawie przedstawicieli mediów. Za-tem obniżenie poziomu koncentracji uczestników postępowania czy do-legliwości zdrowotne stron wywołane hałasem aparatury rejestrującej lub oświetleniem nie mają wpływu na możliwość utrwalania przebiegu roz-prawy głównej. Odmowa przez oskarżonego składania wyjaśnień z uwagi na nagrywanie jego wypowiedzi nie może obecnie skutkować wyłącze-niem dopuszczalności rejestracji przebiegu rozprawy przez przedstawi-cieli środków masowego przekazu. Stworzenie więc optymalnych warun-ków do rozpoznania sprawy przez wyłączenie elementów utrudniających koncentrację na badaniu okoliczności sprawy (np. wpływu obecności przedstawicieli mediów i sprzętu technicznego na zachowanie oskarżo-nego, świadków i biegłych52) musiało ustąpić przed zapewnieniem peł-nej dopuszczalności utrwalania przebiegu rozprawy przez przedstawicie-li środków masowego przekazu.

Jedynie w przypadku zakłócania przebiegu rozprawy przez przed-stawicieli środków masowego przekazu sąd zarządza opuszczenie przez nich sali rozpraw (art. 357 § 4 k.p.k.). W poprzednim stanie prawnym sąd mógł dokonać apriorycznej oceny, czy utrwalanie przez nich przebiegu rozprawy będzie utrudniać prowadzenie sprawy; mógł także podjąć de-cyzję o odmowie zezwolenia na jej rejestrację po stwierdzeniu, że czyn-ności z tym związane negatywnie wpływają na prowadzone postępowa-nie. Obecnie jedynie w przypadku zakłócania przebiegu rozprawy przez

52 M. Kuźma, Udział mediów…, s. 400.


97

przedstawicieli mediów sąd wydaje postanowienie o opuszczeniu przez nich sali rozpraw. Zakłócanie przebiegu rozprawy jest pojęciem węż-szym niż utrudnianie jej prowadzenia, o którym mowa była w art. 357 § 1 k.p.k. w brzmieniu poprzednio obowiązującym. Obejmuje ono zacho-wania uniemożliwiające prowadzenie czynności procesowych czy wpro-wadzające zamieszanie (np. przerywanie wypowiedzi świadków przez osoby postronne), może także polegać na naruszeniu warunków udzia-łu przedstawicieli mediów w rozprawie określonych w trybie art. 357 § 2 k.p.k.

Jak wskazano, dopuszczalność rejestracji przebiegu rozprawy głów-nej w procesie karnym ma charakter bezwzględny. Nie została przewi-dziana żadna przesłanka stanowąca podstawę odmowy wydania przez sąd zezwolenia przedstawicielom środków masowego przekazu na utrwalanie obrazu i dźwięku z rozprawy głównej. Sąd nie może zatem odmówić ze-zwolenia na rejestrację przez nich przebiegu rozprawy przy użyciu apa-ratury technicznej. Natomiast, zgodnie z art. 357 § 5 k.p.k., w wyjątko-wych wypadkach, gdy można się obawiać, że obecność przedstawicieli mediów mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka, przewod-niczący może zarządzić opuszczenie przez nich sali na czas przesłucha-nia danej osoby. Przepis ten, z uwagi na swoją konstrukcję, nie może być jednak traktowany jako wyjątek od zasady przewidzianej w art. 357 § 1 k.p.k. Nie wynika z niego bowiem, że w sytuacji wystąpienia oko-liczności wskazanych w jego treści sąd nie zezwala na utrwalanie prze-biegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu. Nie jest więc wydawane postanowienie o odmowie zezwolenia na rejestrację przebiegu rozprawy.

Zaistnienie okoliczności objętych hipotezą normy art. 357 § 5 k.p.k. może skutkować wydaniem przez przewodniczącego zarządzenia o opusz-czeniu sali rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przeka-zu. Zastanowić się trzeba, czy opuszczenie przez nich sali jest równo-znaczne z zaniechaniem w tym czasie dokonywania rejestracji przebiegu rozprawy. Można wszak wyobrazić sobie sytuację, że sprzęt pozosta-wiony w sali rozpraw nadal rejestruje przebieg rozprawy. Jednakże ana-


98

lizując ratio legis przepisu art. 357 § 5 k.p.k., trzeba uznać, że zarządze-nie opuszczenia sali rozpraw przez przedstawicieli mediów jest tożsame z czasowym zaniechaniem rejestracji przebiegu rozprawy. Celem tego przepisu jest bowiem zapewnienie świadkowi optymalnych warunków do złożenia zeznań w sposób szczery i spontaniczny. Jeżeli zatem obec-ność przedstawicieli środków masowego przekazu ma wpływać krępują-co na zeznania świadka, powodując, że jego relacja będzie powściągliwa i niepełna, a on niechętny do przekazania posiadanej wiedzy, związane jest to nie tylko z obecnością osób postronnych na sali rozpraw, ale tak-że – w większym stopniu – ze świadomością, że jego zeznania są na-grywane, a następnie będą mogły zostać obejrzane lub odsłuchane przez wiele osób. Z tych względów zasadne jest więc przyjęcie, że opuszcze-nie przez przedstawicieli mediów sali rozprawy wiąże się z zaniechaniem rejestracji przebiegu rozprawy w tym czasie. Przepis art. 357 § 5 k.p.k. daje podstawę do faktycznego zaprzestania utrwalania obrazu i dźwięku z rozprawy na czas zeznań konkretnego świadka.

Analiza art. 357 § 5 k.p.k. w powiązaniu z art. 357 § 1 k.p.k. wska-zuje na pewną niespójność. Jak już wskazano, obecnie sąd wydaje po-stanowienie o zezwoleniu przedstawicielom środków masowego przeka-zu na rejestrację rozprawy, choć norma art. 357 § 1 k.p.k. nie określa warunków wydania takiej decyzji procesowej. Natomiast opuszcze-nie przez przedstawicieli mediów sali rozprawy, skutkujące faktycznym okresowym zaniechaniem utrwalania obrazu i dźwięku, następuje na za-rządzenie przewodniczącego, przy czym przepis art. 357 § 5 k.p.k. nie wspomina, że w tym zakresie należy odmówić zezwolenia na rejestrację przebiegu rozprawy. Opuszczenie sali rozpraw przez przedstawicieli środ-ków masowego przekazu stanowi czynność faktyczną (techniczną), której dokonanie nie wyłącza zasady dopuszczalności rejestracji obrazu i dźwię-ku. Konstrukcja taka jest jednak niekonsekwentna. Jeśliby w art. 357 § 1 k.p.k. wskazano, że przedstawiciele środków masowego przekazu mogą dokonywać utrwaleń obrazu i dźwięku z rozprawy głównej za po-mocą aparatury rejestrującej, bez konieczności wydawania decyzji pro-cesowej przez sąd, wówczas art. 357 § 5 k.p.k. w brzmieniu obecnie


99

obowiązującym nie wywoływałby wątpliwości co do tego, czy w istocie wprowadza on wyjątek od zasady dopuszczalności rejestracji przebiegu rozprawy głównej. Nie byłoby także niespójności co do formy czynno-ści, jaka występuje obecnie (postanowienie zgodnie z art. 357 § 1 k.p.k., zarządzenie przewodniczącego zgodnie z art. 357 § 5 k.p.k.).

Opuszczenie sali rozpraw przez przedstawicieli środków masowe-go przekazu i zaniechanie rejestracji przebiegu rozprawy odnosi się tyl-ko do tego fragmentu rozprawy, kiedy przesłuchiwany jest świadek, na którego zeznania obecność przedstawicieli mediów mogłaby oddziały-wać krępująco. Przepis art. 357 § 5 k.p.k. wyraźnie ogranicza zakres jego stosowania wyłącznie do świadka; nie może on więc stanowić podstawy do zarządzenia opuszczenia sali rozpraw przez przedstawicieli środków masowego przekazu na czas składania wyjaśnień przez oskarżonego czy ustnego opiniowania przez biegłego. Te kategorie uczestników procesu karnego, choć także stanowią osobowe źródła dowodowe, nie są objęte hipotezą normy art. 357 § 5 k.p.k. Uregulowanie takie może wywoływać wątpliwości, czy zakres podmiotowy nie został ujęty zbyt wąsko. Nie można bowiem zarządzić opuszczenia sali rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu na czas wyjaśnień oskarżonego, o którym mowa w art. 60 § 3 i 4 k.k., kiedy to składanie wyjaśnień w warunkach ich rejestrowania może negatywnie wpłynąć na przebieg czynności. Wąt-pliwości wywołuje również możliwość zastosowania art. 357 § 5 k.p.k. na przykład w sytuacji konfrontacji między oskarżonym, który nie jest objęty zakresem tego przepisu, a świadkiem, który w zakres hipotezy tej normy wchodzi.

Ocena, czy obecność przedstawicieli środków masowego przeka-zu rejestrujących przebieg rozprawy za pomocą aparatury utrwalającej obraz i dźwięk mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka, dokonywana jest apriorycznie, a więc przed przystąpieniem przez nie-go do składania zeznań. Rozważając, czy zachodzi wyjątkowy wypadek, o którym mowa w art. 357 § 5 k.p.k., należy przede wszystkim mieć na względzie okoliczności, które będzie relacjonować świadek. Niewątpli-wie obecność przedstawicieli mediów może wpływać krępująco na jego


100

zeznania w przypadku relacji dotyczących intymnych szczegółów życia prywatnego czy wyjątkowo drastycznych okoliczności czynu. Materia, do której odnoszą się zeznania świadka, decydująco wpływa na ocenę pod-staw zastosowania art. 357 § 5 k.p.k. Jednakże za uznaniem, że obecność przedstawicieli mediów, którzy rejestrują przebieg rozprawy, może wy-pływać krępująco na zeznania świadka, mogą przemawiać także niektóre okoliczności dotyczące samego świadka, np. osoba bardzo młoda może być skrępowana bardziej niż ktoś z dużym doświadczeniem życiowym. Jakkolwiek zasadniczo ocena, czy obecność przedstawicieli środków ma-sowego przekazu nagrywających przebieg rozprawy może oddziaływać krępująco na zeznania świadka, dokonywana jest przed rozpoczęciem przez niego zeznawania, przyjąć trzeba, że również w przypadku stwier-dzenia w trakcie składania przez niego zeznań, że zachodzą okoliczno-ści objęte hipotezą art. 357 § 5 k.p.k., przewodniczący może zarządzić opuszczenie sali rozprawy przez przedstawicieli mediów.

Przesłanka określona w art. 357 § 5 k.p.k., mogąca stanowić pod-stawę zarządzenia przez przewodniczącego, aby przedstawiciele środków masowego przekazu, którzy rejestrują przebieg rozprawy, opuścili salę rozprawy, wykazuje pewne podobieństwo do utrudniania prowadzenia sprawy w rozumieniu art. 357 § 1 k.p.k. w brzmieniu poprzednio obo-wiązującym, jednakże ma znacznie węższy zakres. Pojęcie utrudniania prowadzenia sprawy obejmowało bowiem zarówno kwestie techniczne, organizacyjne, jak i wpływ obecności przedstawicieli środków masowe-go przekazu na uczestników postępowania, zwłaszcza na strony i osobo-we źródła dowodowe. Obecnie jedynie wyłącznie określonego rodzaju – krępujące – oddziaływanie przedstawicieli środków masowego przekazu na zeznania świadka – a więc tylko jednego rodzaju osobowego źród-ła dowodowego – może stanowić podstawę zarządzenia przez przewod-niczącego opuszczenia przez przedstawicieli mediów sali rozprawy, co skutkuje także czasowym zaprzestaniem rejestracji przebiegu rozprawy.

Obecne uregulowanie kwestii utrwalania przebiegu rozprawy głównej przez przedstawicieli środków masowego przekazu przy uży-ciu aparatury rejestrującej obraz i dźwięk jest więc znacząco odmien-


101

ne od poprzedniego unormowania. Wprowadzono zasadę bezwzględnej dopuszczalności rejestrowania przebiegu rozprawy przez przedstawicieli mediów, zaś rolę sądu ograniczono do możliwości określenia warunków udziału przedstawicieli środków masowego przekazu w rozprawie. Aktu-alnie więc przebieg każdej rozprawy, której jawność nie została wyłączo-na, może być utrwalany przez przedstawicieli mediów z wykorzystaniem aparatury rejestrującej obraz i dźwięk. Podkreślenia jednak wymaga, że rejestracja przebiegu rozprawy nie jest równoznaczna z publikacją zare-jestrowanego materiału. Sąd nie ma wpływu na wyemitowanie materiału oraz na zakres i treść relacji z przebiegu rozprawy głównej w środkach masowego przekazu. Powinny być one dokonywane zgodnie z przepisa-mi Prawa prasowego.

Streszczenie

Jawność rozprawy głównej jest jedną z podstawowych zasad procesu kar-nego. Możliwość uczestniczenia w rozprawie stron i ich przedstawicieli proce-sowych stanowi istotę jawności wewnętrznej. Jawność zewnętrzna wyraża się natomiast w możliwości obserwowania przebiegu rozprawy głównej przez oso-by postronne – publiczność czy przedstawicieli środków masowego przekazu. Stanowi ona element gwarancji rzetelnego procesu karnego, przyczynia się do sprawowania kontroli społecznej nad wymiarem sprawiedliwości, pełni funkcję wychowawczą i ogólnoprewencyjną, a także wpływa na podniesienie kultury prawnej społeczeństwa. Z jawnością zewnętrzną rozprawy głównej powiązana jest możliwość rejestrowania jej przebiegu przez przedstawicieli środków ma-sowego przekazu za pomocą urządzeń utrwalających obraz i dźwięk. Uregulo-wanie tej kwestii w przepisach Kodeksu postępowania karnego uległo znaczą-cej zmianie. Obecnie obowiązuje bezwarunkowa dopuszczalność rejestrowania przez przedstawicieli środków masowego przekazu przebiegu rozprawy głów-nej w procesie karnym. Sąd może jedynie określić warunki udziału przedstawi-cieli mediów w rozprawie, co odnosi się do kwestii technicznych, np. miejsca ustawienia sprzętu, zakazu stosowania dodatkowego oświetlenia czy przemiesz-czania się po sali operatorów sprzętu nagrywającego. Jedynie w wyjątkowych wypadkach, gdy obecność przedstawicieli środków masowego przekazu mogła-by wpłynąć krępująco na zeznania świadka, przewodniczący może zarządzić opuszczenie przez nich sali rozprawy.


Abstract

A PERMISSION TO RECORD IMAGE AND SOUND DURING THE MAIN HEARING BY REPRESENTATIVES OF

MASS MEDIA (ART. 357 OF THE CODE OF CRIMINAL PROCEDURE)

The principle of open main hearing is one of the main principles of a criminal procedure. An opportunity of parties to a procedure and their repre-sentatives to participate in a heating constitutes the essence of internal openness. On the other hand, external openness is manifested in an opportunity to observe the course of the main hearing by third parties – the public or representatives of mass media. It constitutes an element of a guarantee of a reliable criminal procedure and contributes to exercise of social control over the justice, fulfils an educating and generally preventive role as well as influences improvement of the legal culture of a society. External openness of the main hearing is con-nected with an opportunity to record the course of a hearing by representatives of mass media using devices for recording of image and sound. Regulation of the issue in provisions of the Code of Criminal Procedure has changed consid-erably. Presently, representatives of mass media have an unconditional permis-sion to record the course of the main hearing in a criminal procedure. The court can only specify conditions for participation of representatives of mass media in a hearing, which relates mainly to technical issues such as location of recording devices, a prohibition to use additional lighting or preventing recording device operators from moving around the room. It is only in exceptional cases, when presence of representatives of mass media could have restricting influence up-on witnesses making their testimonies, that the presiding judge may order that the representatives should leave the room.


I I I / 2 0 1 7


103





A n d r z e j K u r z y c hsędzia Sądu Rejonowego w Toruniu

GLOSA DO POSTANOWIENIA SĄDU NAJWYŻSZEGO

Z 28 CZERWCA 2016 R., II UZ 18/161

Komentowane orzeczenie zostało wydane na tle stanu faktyczne-go, który od pewnego czasu jest kanwą wielu postępowań sądowych. Aktualnie do sądów ubezpieczeń społecznych masowo wpływają spra-wy, których przedmiotem jest podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu wykonywania pracy na podstawie umowy o świadczenie usług (art. 750 k.c.). U podstaw tego zjawiska leży powszechna praktyka wyko-rzystywania umów o dzieło w sferach, w których ta konstrukcja prawna jest nieadekwatna2. Wynika to oczywiście z tego, iż obecnie jedynie umo-wa o dzieło nie rodzi obowiązku ubezpieczenia społecznego (z wyjąt-kiem art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych3), a zatem jej koszt jest niższy od kosztu innych kontraktów. Ekspansywność umów o dzieło próbuje tamować Zakład Ubezpieczeń Społecznych przez liczne postępowania kontrolne, które generują znaczną ilość decyzji stwierdza-

1 LEX nr 2111410. 2 Np. zbiór owoców, koszenie trawników, prace ślusarskie itp. 3 Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U. z 2016 r., poz. 963 ze zm.; dalej: ustawa systemowa.

Andrzej Kurzych

104

jących obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym na podstawie umowy o świadczenie usług. Przekłada się to na ilość postępowań sądo-wych wywołanych wniesionymi od nich odwołaniami.

Sprawy te nie są skomplikowane. Znaczna ilość orzeczeń sądowych dotyczących tej materii, w tym orzeczeń Sądu Najwyższego, pozwoliła na jej uporządkowanie i wytyczenie zasadniczych kierunków orzeczni-czych. Problematyczne nie są też poszczególne stany faktyczne, z reguły dość proste4. Analizowane orzeczenie odnosi się jednak do kwestii, która nadal jawi się jako kontrowersyjna. Chodzi mianowicie o określenie skut-ków procesowych śmierci rzekomego wykonawcy dzieła podczas postę-powania sądowego. Orzeczenie to jest warte jest uwagi również dlatego, że przedstawione w nim poglądy zaczęły się pojawiać w innych orzecze-niach Sądu Najwyższego5, a także w orzecznictwie sądów apelacyjnych6.

Przed przystąpieniem do oceny stanowiska Sądu Najwyższego za-chodzi potrzeba naszkicowania przebiegu postępowania w sprawie, na kanwie której SN wydał komentowane orzeczenie. Zakład Ubezpieczeń Społecznych stwierdził w decyzji, iż osoba zatrudniona na podstawie umowy o dzieło u płatnika składek podlega obowiązkowo ubezpiecze-niom społecznym na podstawie umowy o świadczenie usług w zakre-ślonym w decyzji okresie oraz ustalił podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe oraz zdrowotne. W po-stępowaniu sądowym, oprócz organu rentowego, brał udział płatnik skła-dek, który wniósł odwołanie od decyzji, oraz osoba wykonująca pracę na podstawie umowy o dzieło, której sąd okręgowy przypisał status za-interesowanego. Sąd okręgowy odwołanie oddalił. Oddalona również zo-stała apelacja płatnika składek. Podczas postępowania mającego na ce-lu nadanie biegu wniesionej przez płatnika skardze kasacyjnej okazało

4 Ich kłopotliwość ujawnia się głównie w sferze organizacyjnej, co wynika przede wszystkim z dużej ilości toczących się równolegle zmulitiplikownych przedmiotowo po-stępowań sądowych, z czym, siłą rzeczy, wiąże się znaczna liczba stron procesowych. 5 Por. postanowienie z 8.06.2017 r., II UZ 21/17, LEX nr 2320361. 6 Por. postanowienie SA w Gdańsku z 27.02.2017 r., III AUz 55/17, LEX nr 1580693.

Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 28 czerwca 2016 r., II UZ 18/16

105

się, że osoba wykonująca pracę na podstawie umowy o dzieło w toku postępowania apelacyjnego zmarła. Sąd apelacyjny w tej sytuacji umo-rzył postępowanie wszczęte na skutek wniesionej skargi kasacyjnej w za-kresie udziału w nim zmarłego uczestnika postępowania, wskazując, że skarga kasacyjna została wniesiona już w okresie obowiązywania nowe-go brzemienia art. 4771 § 2 k.p.c. W zażaleniu na to postanowienie płat-nik składek podniósł, iż skoro wyrok Sądu apelacyjnego dotyczył osoby nieżyjącej, to sąd ten winien z urzędu zawiesić postępowanie i umorzyć postępowanie w całości, a nie tylko postępowanie kasacyjne.

Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie. Stwierdził, że przedmiotem sporu było podleganie ubezpieczeniom społecznym, bo w tym zakresie została zaskarżona decyzja organu rentowego. Odmówił także wykonawcy dzieła statusu zainteresowanego, lecz uznał go za in-ną osobę, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja. W tym zakresie Sąd Najwyższy wyjaśnił, że ze względu na przedmiot proce-su decyzja wywoływała wobec tej osoby bezpośrednie skutki prawne, a ponadto została ona wydana w następstwie postępowania kontrolne-go, a więc bez jakiegokolwiek wniosku. Nie może być zatem wobec niej stosowany przepis art. 4771 § 2 k.p.c., w tym przewidziane w nim zwolnienie z obowiązku zawieszenia postępowania w wypadku śmier-ci strony (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.). Istniały w związku z tym podsta-wy do umorzenia postępowania, zwłaszcza, że jego przedmiotem są pra-wa i obowiązki niedziedziczne. Zdaniem Sądu Najwyższego pociągało to również za sobą obowiązek umorzenia postępowania administracyjne-go przez ZUS, gdyż w innym przypadku ostateczna stałaby się decyzja rozstrzygająca o podleganiu ubezpieczeniom społecznym przez osobę już nieżyjącą, pomimo formalnych przeszkód do zakończenia postępowania odwoławczego od tej decyzji. Skoro jednak informacja o śmierci uczest-nika postępowania została uzyskana po prawomocnym zakończeniu po-stępowania, sąd apelacyjny stracił możliwość ingerowania w jego prze-bieg, co oznacza, że winien nadać bieg skardze kasacyjnej.

W przytoczonych motywach komentowanego postanowienia zwra-cają uwagę trzy kwestie, których wspólnym mianownikiem jest wyekspo-

Andrzej Kurzych

106

nowanie roli procesowej wykonawcy dzieła. Po pierwsze, Sąd Najwyższy ograniczył przedmiot sporu tylko do zagadnienia podlegania ubezpiecze-niom społecznym, po drugie, przyjął, iż rzekomy wykonawca dzieła po-siada pozycję innej osoby, której praw i obowiązków dotyczy zaskar-żona decyzja, a po trzecie, zupełnie pominął kwestię statusu płatnika składek. Te supozycje doprowadziły w konkluzji do postawienia tezy, iż śmierć wykonawcy dzieła w toku postępowania sądowego winna skut-kować jego umorzeniem z uwagi na zbędność wydania wyroku (art. 355 § 1 k.p.c.), jako że przedmiotem sporu były prawa i obowiązki o cha-rakterze niedziedzicznym7.

Komentując poczynione przez Sąd Najwyższy założenia rozstrzyg-nięcia, stwierdzić należy, iż zasadnicze wątpliwości budzi sposób ujęcia przedmiotu procesu, a także deprecjacja procesowej roli płatnika składek, zaś na aprobatę zasługują uwagi dotyczące przypisania osobie wykonują-cej pracę na podstawie umowy o dzieło pozycji innej osoby, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja.

W pierwszej kolejności wskazać należy, iż trudno dociec, dlacze-go Sąd Najwyższy ograniczył przedmiot postępowania tylko do mate-rii podlegania ubezpieczeniom społecznym przez osobę zatrudnioną na podstawie umowy o dzieło. Z zaskarżonej decyzji wynika przecież, że organ rentowy rozstrzygnął także o przypisaniu podmiotowi zatrudnia-jącemu statusu płatnika składek w rozumieniu art. 4 pkt 2 ustawy syste-mowej oraz o jego sytuacji prawnej. Osnowa decyzji jasno stwierdza, że tytułem ubezpieczeń społecznych jest umowa o świadczenie usług zawar-ta z płatnikiem składek. Określa więc strony tej umowy i przesądza jej charakter prawny. Precyzuje także przedmiotowo istotne elementy umo-wy o świadczenie usług, choć czyni to w sposób pośredni przez wskaza-nie okresu obowiązywania tytułu ubezpieczeń społecznych i określenie wysokości podstawy wymiaru składek.

7 W orzecznictwie zgodnie przyjmuje się, że prawa i obowiązki związane z pod-leganiem ubezpieczeniom społecznym nie podlegają dziedziczeniu, por. postanowienie SN z 22.03.2016 r., I UZ 42/15, Legalis nr 1471896 i przytoczone tam orzecznictwo.


107

Płatnik składek jest więc niewątpliwie istotną figurą tego rozstrzyg-nięcia. Trudno zatem twierdzić, iż nie dotyczy go przedmiot decyzji. Gdyby płatnik nie został wymieniony w decyzji, jego udział w postępo-waniu byłby zbędny. Nie miałby on żadnego interesu prawnego w jej za-skarżeniu. Nie odnosiłaby się ona ani do jego praw i obowiązków, ani też jego prawa i obowiązki nie zależałyby od rozstrzygnięcia sprawy. Przy-puszczalnie nie złożyłby wówczas odwołania od niej. Inaczej mówiąc, podmiot zatrudniający wniósł odwołanie nie dlatego, że osoba zatrudnio-na na podstawie umowy o dzieło miała podlegać ubezpieczeniom spo-łecznym z tytułu umowy o świadczenie usług, jak przyjął Sąd Najwyż-szy, lecz dlatego, iż miała podlegać ubezpieczeniom społecznym z tytułu zawartej z nim, jako płatnikiem składek, umowy o świadczenie usług.

Na tę kwestię warto zatem spojrzeć z perspektywy płatnika składek w ubezpieczeniach społecznych. Zagadnienie to zostało ostatnio zbadane przez Daniela Eryka Lacha, który wskazał, że rola płatnika nie powinna być sprowadzana do kwestii technicznych, jak mogłoby wynikać z usta-wowego określenia. Nie ogranicza się ona tylko do obliczania, rozlicza-nia i przekazania składek do ZUS-u oraz do ich częściowego sfinanso-wania. Kompleksowa ocena jego sytuacji prawnej uzasadnia postrzeganie płatnika składek jako „(współ) ubezpieczającego – jednej ze stron złożo-nego, trójpodmiotowego stosunku prawnego ubezpieczeń społecznych”8. Autor oparł ten pogląd na wnioskach wyprowadzonych z analizy ról, któ-re odgrywa podmiot zatrudniający w sferze ubezpieczeń. Jest on miano-wicie płatnikiem – podwykonawcą ubezpieczeń społecznych, na którym spoczywają obowiązki dokonywania zgłoszeń do ubezpieczeń społecz-nych, prowadzenia dokumentacji, raportowania oraz obliczania, potrą-cania, rozliczania i opłacania składek. W zakresie ubezpieczenia wypad-kowego podmiot zatrudniający występuje jako ubezpieczający (finansuje składkę) oraz jako ubezpieczony (świadczenia z ubezpieczenia wypadko-

8 Por. D. E. Lach, Podział składki na ubezpieczenia społeczne zatrudnionych a ro-la podmiotu zatrudniającego, [w:] K. Ślebzak (red.), Składki na ubezpieczenia społecz-ne, Warszawa – Poznań 2015, s. 55‒56.

Andrzej Kurzych

108

wego wypłaca ZUS). W płaszczyźnie ubezpieczenia emerytalnego i ren-towego, z uwagi na współfinansowanie składek, podmiot zatrudniający i zatrudniany występują jako współubezpieczający9.

Poglądy przedstawione przez Lacha stanowią argument uzasadnia-jący stwierdzenie, że organ rentowy w zaskarżonej decyzji nie tylko roz-strzygnął o podleganiu ubezpieczeniom społecznym przez osobę wyko-nującą pracę na podstawie umowy o dzieło, ale w sposób holistyczny uregulował treść stosunku ubezpieczenia społecznego, a więc także w tej części, która odnosi się do płatnika składek. Skoro określił podmiot za-trudniający mianem płatnika składek, to tym samym przypisał mu trzy wymienione wyżej funkcje. Uczynił z niego podwykonawcę ubezpieczeń społecznych oraz nałożył obowiązki związane z finansowaniem składek na ubezpieczenie wypadkowe, emerytalne i rentowe.

Odnosząc się do pozycji procesowej osoby świadczącej pracę na pod-stawie umowy o dzieło, to w tym zakresie wypada zgodzić się z Sądem Najwyższym, iż należy ją określić jako „osobę, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja”10. Sąd Najwyższy skonstatował, iż przedmiot procesu dotyka bezpośrednio praw i obowiązków osoby wykonującej pra-cę na podstawie umowy o dzieło, a ponadto wskazał, że decyzja została wydana z urzędu, na skutek realizacji przez ZUS jego uprawnień kontrol-nych, a więc oparł się przesłankach decydujących, w myśl powszechnie wypowiadanych poglądów, o przypisaniu danemu podmiotowi pozycji pro-cesowej osoby, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja.

Na tle stanowiska Sądu Najwyższego warto jednak pokusić się o nieco inne spojrzenie na strukturę podmiotową spraw z zakresu ubez-pieczeń społecznych. Abstrahując od dotychczasowych przekonań oraz

9 Ibidem, s. 67‒68. 10 Sąd Najwyższy zerwał w ten sposób z wieloletnią praktyką, która polegała na określaniu tej osoby, przyznać należy że dość bezrefleksyjnie, mianem ubezpieczone-go, zainteresowanego, a nawet wnioskodawcy. W celu ułatwienia komunikacji, zwłasz-cza w uzasadnieniach sądowych, należałoby natomiast rozważyć stosowanie wobec „osoby, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja” krótszego określenia, np. uczestnik postępowania.


109

od podbudowy materialnoprawnej11, dostrzec należy, iż przepis art. 4771

§ 2 k.p.c. wyodrębnia strony procesowe (poza organem rentowym) ze względu na kryterium stopnia ingerencji wpływu decyzji na sferę praw-ną danego podmiotu. Mamy więc z jednej strony ubezpieczonego, któ-ry zgodnie z art. 476 § 5 pkt 2 k.p.c., najogólniej mówiąc, ubiega się o świadczenie lub rozstrzygnięcie w zakresie istnienia i treści tytułu do ubezpieczeń społecznych, oraz osobę, której praw i obowiązków doty-czy zaskarżona decyzja, w przypadku których to podmiotów ingerencja ta ma charakter bezpośredni, z drugiej zaś strony zainteresowanego, którego prawa i obowiązki zależą od rozstrzygnięcia sprawy, lecz decyzja sama w sobie o tych prawach i obowiązkach nie rozstrzyga. Należy podkre-ślić, że ustawodawca nie wprowadza żadnych dalszych dystynkcji, uzna-jąc tym samym, że wskazane kryterium zapewni prawidłowe i sprawne funkcjonowanie mechanizmu przypisywania ról procesowych.

Sprowadzając rzecz do waloru praktycznego, można powiedzieć, że zastosowana w art. 4771 § 2 k.p.c. formuła kategoryzowania stron procesowych wprost nawiązuje do kwestii sposobu zaadresowania decy-zji. Decyzja bezpośrednio oddziałuje na sferę prawną danego podmiotu wówczas, gdy jest on jej adresatem, a tak jest w przypadku ubezpieczo-nego i innej osoby, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decy-zja. Podmiot niebędący adresatem może natomiast „odczuwać” skutki de-cyzji, ale jedynie pośrednio, gdyż nie może ona wprost regulować jego praw i obowiązków, a to jest właśnie kryterium występowania tego pod-miotu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych w charakterze za-interesowanego12. W tym ujęciu podmiot będący adresatem decyzji, któ-

11 Wydaje się, że w dotychczasowej charakterystyce podmiotów procesowych ist-niała tendencja do swobodnego używania określeń zaczerpniętych z Kodeksu postę-powania cywilnego i z prawa materialnego. Dowodzi tego wyrok Sądu Najwyższego z 28 października 2004 r., II UK 66/04, OSNP 2005, nr 10, poz. 149, w którym w spra-wie o wyłączenie z pracowniczego ubezpieczenia społecznego SN przypisał świadczące-mu pracę status ubezpieczonego, zaś podmiotowi zatrudniającemu – zainteresowanego. 12 Podobnie Sąd Najwyższy w przywołanym w przypisie 5 postanowieniu z 8 czerw-ca 2017 r.

Andrzej Kurzych

110

ry nie jest ubezpieczonym w rozumieniu art. 476 § 5 pkt 2 k.p.c., zawsze będzie miał status osoby, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżo-na decyzja, zaś zainteresowanym będzie osoba, która adresatem decyzji nie jest, lecz jej prawa i obowiązki pozostają w relacji przyczyno-skut-kowej do rozstrzygnięcia sprawy. Strukturę podmiotową postępowania sądowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych determinuje więc sposób zaadresowania decyzji. Przypisuje on automatycznie danemu podmiotowi status ubezpieczonego lub innej osoby, której praw i obo-wiązków dotyczy zaskarżona decyzji, oraz jednocześnie przesądza, że zainteresowany nie ma pozycji procesowej żadnego z tych podmiotów13.

Oczywiście przedstawiona metoda klasyfikowania stron proceso-wych nie rozwiązuje najbardziej problematycznego na tle art. 4771 k.p.c. zagadnienia, a mianowicie wykładni pojęcia zależności praw i obowiąz-ków od rozstrzygnięcia sprawy jako elementu definicji legalnej zaintere-sowanego. Pozwala ona jednak na wyeliminowanie z definiensa adresa-ta decyzji, co ma znaczący walor porządkujący.

Jak już sygnalizowano, w komentowanym orzeczeniu brak rozwa-żań dotyczących płatnika składek. Nie wiadomo więc, jaką rolę proceso-wą przypisał mu Sąd Najwyższy ‒ czy zainteresowanego, czy innej oso-by, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja14. Kierując się dotychczasowymi uwagami, płatnikowi składek w sprawie o podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu umowy o świadczenie usług należy przypisać status innej osoby, której praw i obowiązków dotyczy zaskar-żona decyzja. Przemawia za tym przede wszystkim to, iż jest on adre-

13 Nie ma przy tym znaczenia to, czy organ rentowy prawidłowo zaadresował de-cyzję. Weryfikacja stanowiska organu rentowego nastąpi na podstawie przepisów pra-wa materialnego, co jednak nie wpływa na strukturę podmiotową postępowania sądo-wego. 14 W wyroku z 19 kwietnia 2017 r., II UK 155/16, LEX nr 2298300, Sąd Najwyż-szy uznał, że płatnik jest zainteresowanym, powołując się w tym zakresie na pogląd, który miał zostać wypowiedziany w glosowanym postanowieniu. Tymczasem w orze-czeniu tym zapatrywanie to nie zostało wprost wyrażone. Wymaga to zaakcentowania, gdyż w ten sposób może dojść do ukształtowania się linii orzeczniczej, choć obecnie brak ku temu podstaw.


111

satem decyzji. Ponadto jej przedmiot bezpośrednio dotyczy jego praw i obowiązków. Decyzja rozstrzyga o jego pozycji w stosunku ubezpie-czenia społecznego łączącego ubezpieczonego, płatnika składek i organ rentowy (w rozumieniu przepisów prawa materialnego), przypisując mu rolę, o której mowa w art. 4 pkt 2 ustawy systemowej.

Uwypuklenie roli płatnika składek skłania do zakwestionowania konkluzji Sądu Najwyższego, iż w przypadku śmierci osoby wykonują-cej pracę na podstawie umowy o dzieło w toku postępowania sądowe-go winno ono zostać umorzone z uwagi na niedziedziczność praw i obo-wiązków będących przedmiotem zaskarżonej decyzji. Wydanie wyroku wobec tej osoby rzeczywiście jest zbędne15, lecz potrzeba merytoryczne-go rozpoznania sprawy nadal istnieje, skoro w procesie wciąż funkcjo-nuje podmiot zatrudniający. Wykazano już, że podmiot ten ma taki sam status w postępowaniu jak osoba wykonująca pracę na podstawie umowy o dzieło, a także jest żywotnie zainteresowany jego wynikiem. Chodzi przecież o to, czy jest płatnikiem czy nie. Śmierć rzekomego wykonaw-cy dzieła nie powoduje wygaśnięcia jego interesu prawnego w dalszym prowadzeniu postępowania, skoro zdarzenie to nie uchyla żadnego z cią-żących na płatniku składek obowiązków. Nadal obciąża go powinność dokonania zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych, złożenia stosownych raportów oraz obliczenia i odprowadzenia składek16.

15 Zob. postanowienie SN z 22.03.2016 r., I UZ 42/15, Legalis nr 1471896, oraz R. Spyt, Zainteresowany jako strona postępowania w sprawach o ustalenie podsta-wy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, [w:] B. Cudowski, J. Iwulski (red.), Z aktualnych zagadnień prawa pracy i zabezpieczenia społecznego. Księga jubileuszo-wa Profesora Waleriana Sanetry, Białystok 2013, s. 576. We wskazanym postanowie-niu i opracowaniu osobie wykonującej pracę na podstawie umowy o dzieło przypisano pozycję zainteresowanego. 16 Jako problematyczna jawi się też kwestia następczego umorzenia postępowania administracyjnego przez ZUS na skutek umorzenia postępowania sądowego z powodu śmierci osoby wykonującej pracę na podstawie umowy o dzieło. Nie istnieją bowiem żadne mechanizmy, które by takie umorzenie wymuszały, zwłaszcza w świetle bra-ku uprawnień kasatoryjnych po stronie sądów ubezpieczeń społecznych orzekających w pierwszej instancji. Taki stan rzeczy może skutkować dysfunkcjonalnością orzeczni-ctwa w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych.

Andrzej Kurzych

112

Odnosząc się wprost do rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego, stwier-dzić należy, iż bez wątpienia trafne było stanowisko kwestionujące za-sadność umorzenia przez sąd apelacyjny postępowania ze skargi kasa-cyjnej płatnika składek z powodu śmierci osoby wykonującej pracę na podstawie umowy o dzieło. Sąd apelacyjny władny był umorzyć po-stępowanie jedynie w przypadku cofnięcia skargi kasacyjnej (art. 39821 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.), na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Najwyż-szy. Nie można jednak podzielić zamieszczonej w końcowej części mo-tywów orzeczenia sugestii, iż SN ostatecznie stwierdził nieważność po-stępowania drugoinstancyjnego ze względu na wydanie wyroku wobec strony, która wcześniej zmarła. Postępowanie przed sądem apelacyjnym nie było dotknięte nieważnością, albowiem śmierć osoby wykonującej pracę na podstawie umowy o dzieło nie miała wpływu na dalszy tok po-stępowania. W szczególności nie obligowała do uchylenia wyroku sądu okręgowego i zaskarżonej decyzji na podstawie art. 47714a k.p.c., jak rów-nież nie skutkowała obowiązkiem poszukiwania następców prawnych tej osoby. Sąd apelacyjny powinien jedynie podjąć działania w celu sprosto-wania wyroku przez wyeliminowanie z jego sentencji zapisów odnoszą-cych się do zmarłego.

Streszczenie

W glosowanym postanowieniu z 28 czerwca 2016 r., II UZ 18/16, Sąd Najwyższy poruszył niezwykle istotną kwestię skutków śmierci osoby wyko-nującej pracę na podstawie umowy o dzieło w toku postępowania sądowe-go w sprawie o podleganie ubezpieczeniom społecznym na podstawie umowy o świadczenie usług. Centralnym elementem rozstrzygnięcia Sądu Najwyższe-go było przypisanie tej osobie statusu innej osoby, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja w rozumieniu art. 47711 § 1 k.p.c., i stwierdzenie, iż jej śmierć, ze względu na niedziedziczność praw i obowiązków objętych de-cyzją, winna skutkować umorzeniem postępowania ze względu na zbędność wydania wyroku. Autor glosy, akceptując uwagi Sądu Najwyższego dotyczą-ce pozycji procesowej rzekomego wykonawcy dzieła, neguje jednak tezę o ko-nieczności umorzenia postępowania. W ocenie glosatora orzeczenie Sądu Naj-wyższego pomija fakt, iż płatnik składek również posiada status innej osoby, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja, a przede wszystkim to,


że jej przedmiotem były także prawa i obowiązki płatnika składek, na których istnienie śmierć podmiotu wykonującego pracę na podstawie umowy o dzieło nie ma wpływu. Postępowanie powinno się więc nadal toczyć w celu ustalenia zasadności przypisania podmiotowi zatrudniającemu statusu płatnika składek.

Abstract

A GLOSS TO THE JUDGEMENT OF THE SUPREME COURT AS OF 28 JUNE 2016, II UZ 18/16

In the judgement as of 28 June 2016, II UZ 18/16, to which this gloss relates, the Supreme Court touched an extremely significant issue of consequen- ces of death of a person performing his or her work under an agreement to per-form a specified task in the course of court proceedings conducted in a case relating to being subject to social insurance under an agreement to render ser-vices. The central element of the judgement issued by the Supreme Court was to ascribe to the person a status of other person, to whose rights and obligations the challenged decision within the meaning of art. 47711 § 1 of the Code of Civil Procedure relates and to state that, due to the fact that the rights and obliga-tions covered by the decision are not subject to inheritance, the person’s death should result in redemption of the proceedings due to the fact that issue of the judgement was not necessary. Accepting comments of the Supreme Court re-lating to the position of the alleged author of the work in the proceedings, the author, however, rejects the statement of necessary redemption of the proceed-ings. In the opinion of the author of this gloss, the judgement issued by the Supreme Court disregards the fact that a payer of premiums also has a status of other person, to whose rights and obligations the challenged decision relates and, above all, that objects of the decision also included rights and obligations of a payer of premiums, which are not affected by the death of an entity deli- vering work under an agreement to perform a specified task. Thus, the proceed-ings should proceed in order to establish justifiability of ascribing a status of a payer of premiums to the employing entity.


I I I / 2 0 1 7


115





WYBRANE ORZECZENIA TRYBUNAŁÓW MIĘDZYNARODOWYCH,

TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO I SĄDU NAJWYŻSZEGO

1. TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ

I Wyrok Trybunału (wielka izba)

z dnia 4 kwietnia 2017 r. w sprawie Sahar Fahimian przeciwko Bundesrepublik Deutschland

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Verwaltungsgericht Berlin (Sąd Administracyjny w Berlinie, Niemcy)

sprawa C‑544/15

Artykuł 6 ust. 1 lit. d dyrektywy Rady 2004/114/WE z dnia 13 grud-nia 2004 r. w sprawie warunków przyjmowania obywateli państw trze-cich w celu odbywania studiów, udziału w wymianie młodzieży szkol-nej, szkoleniu bez wynagrodzenia lub wolontariacie należy interpretować w ten sposób, że właściwe organy krajowe, gdy rozpatrują wniosek oby-watela państwa trzeciego o wydanie wizy w celu odbywania studiów, dysponują szerokim zakresem uznania w celu zweryfikowania – w świet-

Wybrane orzeczenia trybunałów międzynarodowych…

116

le wszystkich istotnych okoliczności charakteryzujących sytuację tego obywatela – czy obywatel ów stanowi zagrożenie, nawet jedynie poten-cjalne, dla bezpieczeństwa publicznego. Przepis ten należy także interpre-tować w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie temu, aby właściwe organy krajowe odmówiły przyjęcia na terytorium danego państwa człon-kowskiego, dla takich celów, obywatela państwa trzeciego, który jest ab-solwentem uniwersytetu objętego środkami ograniczającymi Unii ustano-wionymi ze względu na istotny poziom zaangażowania tego uniwersytetu na rzecz rządu irańskiego w dziedzinie wojskowej lub w dziedzinach powiązanych i który to obywatel zamierza prowadzić w tym państwie członkowskim badania w dziedzinie wrażliwej dla bezpieczeństwa pub-licznego, gdy informacje, jakimi dysponują te organy, uzasadniają oba-wę, iż wiedza, jaką zdobędzie ta osoba w ramach badań, może następnie zostać wykorzystana do celów sprzecznych z bezpieczeństwem publicz-nym. Sąd krajowy rozpatrujący skargę na decyzję właściwych organów krajowych w sprawie odmowy wydania żądanej wizy powinien ustalić, czy ta decyzja opiera się na wystarczającym uzasadnieniu i wystarczają-co solidnej podstawie faktycznej. [źródło: curia.europa.eu]

II Wyrok Trybunału (czwarta izba)

z dnia 5 kwietnia 2017 r. w sprawach przeciwko Massimowi Orsiniemu i Lucianowi Baldettiemu

Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Tribunale di Santa Maria Capua Vetere

(Sąd w Santa Maria Capua Vetere, Włochy)

sprawy połączone C‑217/15 i C‑350/15

Artykuł 50 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy in-terpretować w ten sposób, że nie sprzeciwia się on obowiązywaniu prze-pisu krajowego takiego jak będący przedmiotem postępowania głównego, który umożliwia prowadzenie postępowań karnych w związku z niezapła-ceniem podatku od wartości dodanej, jeżeli za te same czyny nałożona

1. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

117

została ostateczna sankcja podatkowa, w sytuacji gdy sankcja ta została nałożona na spółkę posiadającą osobowość prawną, a wskazane postę-powania karne zostały wszczęte przeciwko osobie fizycznej. [źródło: cu-ria.europa.eu]

III Wyrok Trybunału (dziesiąta izba)

z dnia 6 kwietnia 2017 r. w sprawie Unionen przeciwko Almega Tjänsteförbunden

i ISS Facility Services AB Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Arbetsdomstolen (Sąd Pracy, Szwecja)

sprawa C‑336/15

Artykuł 3 dyrektywy Rady 2001/23/WE z dnia 12 marca 2001 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ochrony praw pracowniczych w przypadku przejęcia przedsię-biorstw, zakładów lub części przedsiębiorstw lub zakładów należy in-terpretować w ten sposób, że w okolicznościach takich jak te zaistniałe w sprawie w postępowaniu głównym przejmujący, wypowiadając umo-wę o pracę po upływie ponad roku od przejęcia przedsiębiorstwa, jest zobowiązany uwzględnić – przy obliczaniu okresu zatrudnienia pracow-nika istotnego z punktu widzenia ustalenia długości okresu wypowiedze-nia, do którego pracownik ten jest uprawniony – staż pracy nabyty przez owego pracownika u zbywającego. [źródło: curia.europa.eu]


118

IV Wyrok Trybunału (trzecia izba)

z dnia 27 kwietnia 2017 r. w sprawach Asklepios Kliniken Langen‑Seligenstadt GmbH

przeciwko Ivanowi Felji oraz Asklepios Dienstleistungsgesellschaft mbH przeciwko Vittorii Graf

Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Bundesarbeitsgericht (Federalny Sąd Pracy, Niemcy)

sprawy połączone C‑680/15 i C‑681/15

Wykładni art. 3 dyrektywy Rady 2001/23/WE z dnia 12 marca 2001 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw państw członkowskich od-noszących się do ochrony praw pracowniczych w przypadku przeję-cia przedsiębiorstwa, zakładów lub części przedsiębiorstw lub zakładów w związku z art. 16 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy dokonywać w ten sposób, że w wypadku przejęcia zakładu dalsze prze-strzeganie praw i obowiązków wynikających dla zbywającego z umowy o pracę rozciąga się na klauzulę tej umowy, którą zbywający i pracow-nik uzgodnili w oparciu o zasadę autonomii woli stron, a na której pod-stawie ich stosunek pracy jest regulowany nie tylko układem zbiorowym obowiązującym w dniu przejęcia, ale również uzupełniającymi go, zmie-niającymi go lub zastępującymi go układami zawieranymi po tym prze-jęciu, jeżeli prawo krajowe przewiduje na rzecz przejmującego zarówno oparte na porozumieniu stron, jak i jednostronne możliwości dostosowa-nia umowy o pracę. [źródło: curia.europa.eu]


119

V Wyrok Trybunału (dziewiąta izba)

z dnia 1 czerwca 2017 r. w sprawie Piotr Zarski przeciwko Andrzejowi Stadnickiemu

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Sąd Okręgowy w Warszawie

sprawa C‑330/16

Artykuł 12 ust. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Ra-dy 2011/7/UE z dnia 16 lutego 2011 r. w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych należy interpretować w ten sposób, że państwa członkowskie mogą wykluczyć z zakresu stosowania tej dyrektywy opóźnienia w płatnościach w ramach wykonywania umo-wy zawartej przed dniem 16 marca 2013 r., nawet jeśli opóźnienia te wy-stępują po tej dacie. [źródło: curia.europa.eu]

VI Wyrok Trybunału (piąta izba)

z dnia 8 czerwca 2017 r. w sprawie Vinyls Italia SpA w upadłości

przeciwko Mediterranea di Navigazione SpA Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Tribunale Ordinario di Venezia (Sąd w Wenecji, Włochy)

sprawa C‑54/16

Wykładni art. 13 rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego należy doko-nywać w ten sposób, że forma i termin, w których osoba, która odniosła korzyść z dokonania czynności prawnej z pokrzywdzeniem ogółu wie-rzycieli, musi podnieść zarzut na podstawie tego przepisu w celu sprzeci-wienia się powództwu o uznanie tej czynności za bezskuteczną stosownie do przepisów lex fori concursus, jak również kwestia tego, czy przepis


120

ten może także zostać zastosowany przez właściwy sąd z urzędu, w da-nym wypadku po upływie terminu wyznaczonego zainteresowanej stro-nie podlegają prawu procesowemu państwa członkowskiego, na którego terytorium toczy się spór. Prawo to nie może być jednak mniej korzyst-ne niż prawo regulujące podobne sytuacje podlegające prawu wewnętrz-nemu (zasada równoważności) oraz nie może uniemożliwiać w praktyce lub nadmiernie utrudniać wykonywania praw przyznanych przez prawo Unii (zasada skuteczności), czego ustalenie należy do sądu odsyłającego.

Wykładni art. 13 rozporządzenia nr 1346/2000 należy dokonywać w ten sposób, że strona, na której spoczywa ciężar dowodu, musi wy-kazać, iż w wypadku gdy lex causae pozwala na zaskarżenie czynności, co do której przyjmuje się, że została dokonana z pokrzywdzeniem wie-rzycieli, warunki wymagane do tego, by można było uwzględnić skargę wniesioną na tę czynność, które różnią się od warunków przewidzianych przez lex fori concursus, nie zostały faktycznie spełnione.

Na art. 13 rozporządzenia nr 1346/2000 można skutecznie powo-ływać się w sytuacji, gdy strony umowy, które mają siedzibę w jednym i tym samym państwie członkowskim, na którego terytorium są również zlokalizowane wszystkie inne istotne elementy danej sytuacji, wskazały jako prawo właściwe tej umowy prawo innego państwa członkowskie-go, pod warunkiem że omawiane strony nie dokonały wyboru tego pra-wa w sposób stanowiący oszustwo lub nadużycie, czego ustalenie nale-ży do sądu odsyłającego. [źródło: curia.europa.eu]

VII Wyrok Trybunału (trzecia izba)

z dnia 15 czerwca 2017 r. w sprawie Saale Kareda przeciwko Stefanowi Benkö

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Oberster Gerichtshof (Sąd Najwyższy, Austria)

sprawa C‑249/16

Artykuł 7 pkt 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji


121

i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cy-wilnych i handlowych należy interpretować w ten sposób, że powództwo w przedmiocie roszczenia regresowego, wytoczone przez jednego z dłuż-ników solidarnych z tytułu umowy kredytu przeciwko drugiemu z nich należy do zakresu pojęcia „sprawy dotyczącej umowy” w rozumieniu przywołanego przepisu.

Artykuł 7 pkt 1 lit. b tiret drugie rozporządzenia nr 1215/2012 na-leży interpretować w ten sposób, że umowę kredytu, taką jak stanowią-ca przedmiot sporu w postępowaniu głównym, zawartą między instytucją kredytową a dwojgiem dłużników solidarnych, należy uznać za „umowę o świadczenie usług” w rozumieniu przywołanego przepisu.

Artykuł 7 pkt 1 lit. b tiret drugie rozporządzenia nr 1215/2012 na-leży interpretować w ten sposób, że w sytuacji gdy instytucja kredyto-wa przyzna kredyt dwojgu dłużnikom solidarnym, „miejscem w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone al-bo miały być świadczone” w rozumieniu przywołanego przepisu jest – o ile strony nie uzgodniły inaczej – miejsce siedziby owej instytucji, i to również dla celów ustalenia właściwości miejscowej sądu mającego roz-poznać powództwo w przedmiocie roszczenia regresowego wytoczone przez jednego z dłużników solidarnych wobec drugiego. [źródło: curia.eu-ropa.eu]

VIII Wyrok Trybunału (siódma izba)

z dnia 28 czerwca 2017 r. w sprawie Georgios Leventis, Nikolaos Vafeias

przeciwko Malcon Navigation Co. ltd., Brave Bulk Transport ltd. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Areios Pagos (Sąd Kasacyjny, Grecja)

sprawa C‑436/16

Artykuł 23 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych


122

oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych należy inter-pretować w ten sposób, że klauzula prorogacyjna zawarta w umowie za-wartej przez dwie spółki nie może być powoływana przez przedstawicie-li jednej z nich w celu zakwestionowania jurysdykcji któregoś z sądów dla rozpoznania powództwa o odszkodowanie zmierzającego do wyegze-kwowania ich odpowiedzialności solidarnej za czyny niedozwolone, któ-re zgodnie z podnoszonym wobec nich zarzutem mieli jakoby popełnić w ramach wykonywania powierzonych im funkcji. [źródło: curia.europa.eu]

IX Wyrok Trybunału (piąta izba)

z dnia 29 czerwca 2017 r. w sprawie przeciwko Danielowi Adamowi Popławskiemu

przy udziale Openbaar Ministerie Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym:

Rechtbank Amsterdam (Sąd Rejonowy w Amsterdamie, Niderlandy)

sprawa C‑579/15

Artykuł 4 pkt 6 decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i pro-cedury wydawania osób między państwami członkowskimi należy in-terpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie ustawodawstwu państwa członkowskiego wprowadzającemu w życie ten przepis, które – w przypadku gdy o przekazanie cudzoziemca, który posiada zezwo-lenie na pobyt na czas nieokreślony na terytorium tego państwa człon-kowskiego, zwraca się inne państwo członkowskie do celów wykonania kary pozbawienia wolności wymierzonej temu cudzoziemcowi na mo-cy prawomocnego wyroku – po pierwsze, nie dopuszcza takiego prze-kazania, a po drugie, ogranicza się do ustanowienia wobec organów są-dowych pierwszego państwa członkowskiego obowiązku powiadomienia organów sądowych drugiego państwa członkowskiego o gotowości do przejęcia wykonania tego wyroku, przy czym w dniu odmowy przeka-zania nie zapewniono rzeczywistego przejęcia wykonania tego wyroku,

2. Europejski Trybunał Praw Człowieka

123

a w przypadku gdyby takie przejęcie okazało się następnie niemożliwe, taka odmowa nie mogłaby zostać podważona.

Przepisy decyzji ramowej 2002/584 nie wywierają bezpośredniego skutku. Jednakże właściwy sąd krajowy jest zobowiązany, z uwzględnie-niem całości prawa wewnętrznego i przy zastosowaniu uznanych przez niego metod wykładni, do dokonania wykładni rozpatrywanych w spra-wie w postępowaniu głównym przepisów krajowych w miarę możliwości w świetle brzmienia i celu tej decyzji ramowej, co w niniejszym przy-padku oznacza, że w wypadku odmowy wykonania europejskiego nakazu aresztowania wydanego w celu przekazania osoby, wobec której w wyda-jącym nakaz państwie członkowskim wydano prawomocny wyrok skazu-jący na karę pozbawienia wolności, same organy sądowe wykonującego nakaz państwa członkowskiego mają obowiązek zapewnienia rzeczywi-stego wykonania kary pozbawienia wolności wymierzonej tej osobie.

Artykuł 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 należy interpretować w ten sposób, że nie zezwala on państwu członkowskiemu na odmowę wykonania europejskiego nakazu aresztowania wydanego w celu prze-kazania osoby, wobec której wydano prawomocny wyrok skazujący na karę pozbawienia wolności, tylko z tego powodu, że to państwo człon-kowskie zamierza wszcząć przeciwko tej osobie postępowanie karne do-tyczące tych samych czynów co czyny, za które wyrok ten został wyda-ny. [źródło: curia.europa.eu]

2. EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

I Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

z dnia 7 lutego 2017 r. Wdowiak przeciwko Polsce

nr skargi 28768/12

Wzajemna radość dziecka i rodzica ze wspólnego przebywania stanowi fundamentalny element „życia rodzinnego” w znaczeniu art. 8 Konwencji. Istotnym przedmiotem art. 8 jest ochrona jednostek przed


124

arbitralnym działaniem władz publicznych. Zawiera on dodatkowo pozy-tywne obowiązki nieodłącznie związane ze skutecznym poszanowaniem życia prywatnego i rodzinnego. W obu kontekstach należy uwzględnić konieczność znalezienia równowagi pomiędzy spornymi interesami jed-nostek a społeczności jako całości; w obu kontekstach państwo zacho-wuje określony margines swobody.

Jeżeli sprawa dotyczy sporów rodzicielskich o dzieci, do Trybuna-łu nie należy zastępowanie kompetentnych władz krajowych przy regulo-waniu kwestii kontaktu, lecz raczej weryfikowanie zgodności wydanych postanowień z Konwencją, przy zastosowaniu marginesu swobody. […]

Obowiązek władz krajowych podjęcia środków ułatwiających kon-takt dziecka z rodzicem niewykonującym władzy rodzicielskiej po roz-wodzie nie jest, mimo wszystko, absolutny. […]

Brak współpracy pomiędzy rodzicami będącymi w separacji nie jest okolicznością, która sama w sobie zwalnia władze z ich pozytywnych obowiązków, zgodnie z art. 8. Raczej nakłada na władze obowiązek po-wzięcia środków, które doprowadzą do pojednania skłóconych interesów stron, mając na uwadze interes nadrzędny. Ostatecznie, najlepszy interes dziecka musi być najważniejszą przesłanką, która ze względu na swą na-turę i powagę przeważa nad interesami rodziców. […]

Zgodnie z orzecznictwem Trybunału zobowiązania państwa wyni-kające z art. 8 nie polegają na osiągnięciu rezultatu, ale na obowiązku starannego działania.

II Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

z dnia 1 czerwca 2017 r. Kość przeciwko Polsce

nr skargi 34598/12

[…] Skarżący był autorem dokumentu zatytułowanego „Wniosek”, który wysłał do starosty w czasie bezpośrednio poprzedzającym wybory samorządowe. Dokument ten został podpisany przez trzech innych miesz-kańców i był wynikiem spotkania, na którym zostały przedyskutowane

2. Europejski Trybunał Praw Człowieka

125

pewne kwestie przez piętnastu mieszkańców; w szczególności potrzeba wyjaśnienia charakteru zaangażowania Z.M. w czasie, gdy był sołtysem, w rozporządzanie środkami pozyskanym z dotacji na wioskę. Tym samym dokument ten jest wyraźnie związany z publiczną debatą na temat waż-nych kwestii dla lokalnej społeczności. Trybunał podkreśla, że ze wzglę-du na kwestię interesu ogólnego ograniczenia wolności słowa powinny być interpretowane w sposób zawężający. […] Ogólnym celem pisma była prośba o wyjaśnienie oraz udzielenie informacji. W szczególności skarżą-cy dążył do otrzymania informacji, na co zostały wydane środki publicz-ne. Oświadczenie użyte przez skarżącego było sformułowane w pytaniach, na które spodziewał się uzyskać odpowiedzi (zob. par. 8). Sądy krajowe nie rozważyły specyfiki małej wioski, wyraźnie przedstawionej w postę-powaniu, w której ta sama osoba działała na dwóch różnych, istotnych dla lokalnej społeczności stanowiskach – sołtysa oraz prezesa OSP. […]

W celu oceny uzasadnienia oświadczenia należy dokonać rozróż-nienia między stwierdzeniem faktów a osądem. Podczas gdy istnienie faktów może być udowodnione, prawdziwość osądu nie jest możliwa do wykazania. Wymóg udowodnienia prawdziwości osądu jest niemożliwy do spełnienia i narusza prawo do swobodnego wyrażania opinii, co jest podstawowym aspektem prawa chronionego art. 10. Klasyfikacja oświad-czenia jako faktu czy też osądu jest kwestią, która na pierwszym miejscu podlega marginesowi uznania władzy krajowej, w szczególności sądów krajowych. Jednakże w niniejszej sprawie sądy krajowe nie dokonały wy-raźnego rozróżnienia oraz nie wyjaśniły, czy zakwestionowane oświad-czenie było osądem, czy stwierdzeniem faktów. […]

Trybunał odnotowuje, że zakwestionowane oświadczenie zostało złożone w formie listu do starosty oraz że nie wystąpiła intencja ani pró-ba, aby je upublicznić. Skarżący zarzucał przede wszystkim brak konsul-tacji z mieszkańcami oraz niewystarczające informacje. Dokument służył pewnym celom, jako że skarżący otrzymał odpowiedź od komisji rewi-zyjnej, aczkolwiek jakiś czas później. W takich okolicznościach skarżą-cy nie powinien być powstrzymywany przed wyrażeniem swych obaw wobec przedstawicieli władzy. […]


126

Trybunał uznaje, że opinie i informacje istotne dla wyborów, zarów-no lokalnych, jak i ogólnokrajowych, które są rozpowszechniane podczas kampanii wyborczej, powinny być traktowane jako część debaty publicz-nej, chyba że zostanie przedstawiony dowód przeciwny. Trybunał podkreś- la w związku z tym, że wolne wybory oraz wolność słowa, szczególnie swoboda debaty politycznej, tworzą razem podstawę każdego systemu demokratycznego. […]

Trybunał uznaje, że ingerencja w wolność słowa skarżącego nie zo-stała poparta istotnymi i wystarczającymi powodami zgodnie z art. 10 oraz była nieproporcjonalna co do słusznego celu chronienia reputacji Z.M. Na powyższą konkluzję nie ma wpływu relatywnie łagodny cha-rakter kary nałożonej na skarżącego. Tym samym art. 10 Konwencji zo-stał naruszony.

3. TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY

I Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 4 kwietnia 2017 r. sygn. akt P 56/14

1) Art. 117 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks po-stępowania cywilnego (Dz. U. z 2016 r., poz. 1822, ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na osoby prawne ciężar prawny wykazania braku do-statecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego;

2) art. 103 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2016 r., poz. 623 oraz z 2017 r., poz. 85) w zakresie, w jakim nakłada na osoby prawne ciężar prawny wykazania braku dostatecznych środków na poniesienie kosztów sądowych

– są zgodne z art. 45 ust. 1 i art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypo-spolitej Polskiej. [OTK ZU nr A/2017, poz. 25]

3. Trybunał Konstytucyjny

127

II Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 20 kwietnia 2017 r. sygn. akt SK 3/16

Art. 101 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 2016 r., poz. 1137, ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, że karal-ność przestępstwa znieważenia, ściganego z oskarżenia prywatnego, usta-je z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy, jest zgodny z art. 47 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [OTK ZU nr A/2017, poz. 32]

III Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 20 kwietnia 2017 r. sygn. akt K 10/15

1. Art. 44 ust. 3 zdanie drugie ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o re-ferendum ogólnokrajowym (Dz. U. z 2015 r., poz. 318) w zakresie, w ja-kim wyłącza dopuszczalność wznowienia postępowania, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Art. 35 ust. 3 zdanie trzecie ustawy z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz. U. z 2016 r., poz. 400) w zakresie, w ja-kim wyłącza dopuszczalność wznowienia postępowania, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji. [OTK ZU nr A/2017, poz. 31]

IV Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 25 kwietnia 2017 r. sygn. akt P 34/15

Art. 18 ust. 7 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyń-stwa (Dz. U. z 2016 r., poz. 372, 960, 1265, 1579 i 2020 oraz z 2017 r. poz. 396) w zakresie, w jakim uniemożliwia przyznanie prawa do świad-


128

czenia rehabilitacyjnego ubezpieczonemu mającemu ustalone decyzją or-ganu rentowego prawo do emerytury, której wypłata została zawieszo-na z powodu kontynuowania zatrudnienia, jest zgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2017 r., poz. 887]

V Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 12 maja 2017 r. sygn. akt SK 49/13

Art. 179 ust. 2 i 4 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2015 r., poz. 469, 1590, 1642 i 2295 oraz z 2016 r., poz. 352, 1250, 1948 i 2260) jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [OTK ZU nr A/2017, poz. 41]

VI Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 1 czerwca 2017 r. sygn. akt U 3/17

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2015 r. uchyla-jące rozporządzenie w sprawie utworzenia gminy Szczawa i gminy Gra-bówka (Dz. U. poz. 2312) jest niezgodne z:

a) art. 7 i art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,b) art. 4a ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gmin-

nym (Dz. U. z 2016 r., poz. 446, 1579 i 1948 oraz z 2017 r., poz. 730). [Dz. U. z 2017 r., poz. 1134]

VII Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 20 czerwca 2017 r. sygn. akt P 124/15

Art. 271 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 2016 r., poz. 1137, ze zm.) oraz art. 92a ust. 1 ustawy z dnia

3. Trybunał Konstytucyjny

129

6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz. U. z 2016 r., poz. 1907, 1935 i 1948 oraz z 2017 r., poz. 708) w zakresie, w jakim dopuszcza-ją stosowanie wobec tej samej osoby fizycznej, za ten sam czyn, któ-ry stanowi naruszenie obowiązków lub warunków przewozu drogowego opisane w lp. 3.9 załącznika nr 3 do ustawy o transporcie drogowym, odpowiedzialności za przestępstwo oraz kary pieniężnej, są niezgodne z zasadą ne bis in idem oraz zasadą proporcjonalnej reakcji państwa na naruszenie prawa wynikającymi z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2017 r., poz. 1214]

VIII Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 20 czerwca 2017 r. sygn. akt K 16/15

Art. 136 ust. 4 pkt 2 ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawial-nych źródłach energii (Dz. U. z 2017 r., poz. 1148):

a) w brzmieniu obowiązującym od 4 maja 2015 r. do 30 czerwca 2016 r., w części obejmującej słowa „wydany na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 2012 r., poz. 572, z późn. zm.)”, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 Kon-stytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz nie jest niezgodny z art. 65 ust. 1 Konstytucji,

b) w brzmieniu obowiązującym od 1 lipca 2016 r., w części obej-mującej słowa „wydany po dniu 1 września 2005 r. na podstawie prze-pisów ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 2012 r., poz. 572, z późn. zm.)”, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 65 ust. 1 Konstytucji. [Dz. U. z 2017 r., poz. 1213]


130

IX Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 20 czerwca 2017 r. sygn. akt K 5/17

1. Art. 11 ust. 3 i 4 w związku z art. 13 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz. U. z 2016 r., poz. 976 i 2261) jest niezgodny z art. 187 ust. 1 pkt 2 i ust. 4 w związ-ku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Art. 11 ust. 2 w związku z art. 12 ust. 1 ustawy powołanej w punkcie 1 jest niezgodny z art. 187 ust. 1 pkt 2 i ust. 4 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

3. Art. 13 ust. 3 ustawy powołanej w punkcie 1 rozumiany w ten sposób, że kadencja członków Krajowej Rady Sądownictwa wybieranych spośród sędziów sądów powszechnych ma charakter indywidualny, jest niezgodny z art. 187 ust. 3 Konstytucji. [Dz. U. z 2017 r., poz. 1183]

X Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 21 czerwca 2017 r. sygn. akt SK 35/15

§ 12 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz po-noszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2013 r., poz. 461 oraz z 2015 r., poz. 616 i 1079), w brzmieniu obowiązującym do 31 lipca 2015 r., w zakresie określającym wysokość stawki minimalnej za czynności adwokackie w sprawie o odszkodowanie za bezskuteczne wypowiedzenie umowy o pracę, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konsty-tucji Rzeczypospolitej Polskiej. [Dz. U. z 2017 r., poz. 1243]

4. Sąd Najwyższy

131

XI Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 28 czerwca 2017 r. sygn. akt P 63/14

Art. 49 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. z 2016 r., poz. 1138 i 2261 oraz z 2017 r., poz. 85) w zakresie, w jakim przewiduje pobranie od kwot wpłaconych przez dłużnika bezpośrednio komornikowi opłaty stosunko-wej w wysokości 15% wartości wyegzekwowanego świadczenia, jednak nie niższej niż 1/10 i nie wyższej niż trzydziestokrotna wysokość prze-ciętnego wynagrodzenia miesięcznego, jest niezgodny z zasadą popraw-nej legislacji wywodzoną z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji. [Dz. U. z 2017 r., poz. 1343]

4. SĄD NAJWYŻSZY

IZBA CYWILNA

I Uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 6 kwietnia 2017 r. sygn. akt III CZP 115/16

Termin do wniesienia zażalenia na postanowienie sądu o zabezpie-czeniu alimentów wydane na rozprawie liczy się – jeżeli strona nie za-żądała doręczenia postanowienia – od dnia jego ogłoszenia (art. 394 § 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). [źródło: www.sn.pl]

II Uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 6 kwietnia 2017 r. sygn. akt III CZP 117/16

Przewidziany w art. 207 ust. 9–12a ustawy z dnia 27 października 2009 r. o finansach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 1870 ze zm.) administracyjny tryb zwrotu środków przeznaczonych do realiza-


132

cji programów finansowanych z funduszy europejskich nie wyłącza moż-liwości zabezpieczenia wekslem roszczenia o zwrot tych środków i drogi sądowej do dochodzenia zapłaty weksla wystawionego w celu zabezpie-czenia tego roszczenia. [źródło: www.sn.pl]

III Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2017 r.

sygn. akt III CZP 3/17

Właściciel nieruchomości, na której znajduje się sieć wodociągo-wa, może żądać ustanowienia służebności przesyłu obciążającej tę nieru-chomość na rzecz gminy będącej właścicielem tej sieci także wtedy, gdy gmina wydzierżawiła sieć przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjne-mu (art. 3052 § 2 w związku z art. 3051 k.c.). [źródło: www.sn.pl]

IV Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2017 r.


Dopuszczalne jest zasądzenie od wierzyciela na rzecz dłużnika zwrotu kosztów obrony przed egzekucją, w tym kosztów zastępstwa pro-cesowego, w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego w związku z uchyleniem klauzuli wykonalności nadanej tytułowi egzekucyjnemu, na podstawie którego wszczęto to postępowanie (art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). [źródło: www.sn.pl]

V Uchwała Sądu Najwyższego

skład 7 sędziów z dnia 19 kwietnia 2017 r. sygn. akt III CZP 84/16

Korzystanie z nieruchomości przez posiadacza samoistnego, który oddał rzecz do używania najemcy, polega wyłącznie na pobieraniu po-żytków cywilnych (art. 224 i 225 k.c.). [źródło: www.sn.pl]

4. Sąd Najwyższy

133

VI Uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 12 maja 2017 r. sygn. akt III CZP 5/17

Roszczenie osób fizycznych, wspólników spółki cywilnej, którzy na nieruchomości wchodzącej w skład ich majątku wspólnego prowadzą hotel, o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z tej nieruchomości w związku z przebiegiem przez nią gazociągu należącego do przedsiębior-cy przesyłowego przedawnia się w terminie trzech lat. [źródło: www.sn.pl]

VII Uchwała Sądu Najwyższego


Wniesienie do sądu wniosku o zawezwanie do próby ugodowej, bez uprzedniego zgłoszenia roszczenia osobie obowiązanej do jego za-spokojenia, prowadzi do zachowania dwuletniego terminu przewidziane-go w art. 129 ust. 4 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochro-ny środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 519) również wtedy, gdy odpis wniosku został doręczony tej osobie po upływie tego termi-nu. [źródło: www.sn.pl]

VIII Uchwała Sądu Najwyższego

skład 7 sędziów z dnia 16 maja 2017 r.


Służebność przesyłu może być ustanowiona na prawie użytkowa-nia wieczystego; użytkownik wieczysty nie może jednak skutecznie żą-dać ustanowienia takiej służebności, jeżeli urządzenia przesyłowe – zain-stalowane przez przedsiębiorstwo państwowe w okresie obowiązywania zasady jednolitej własności państwowej – znajdowały się na nierucho-


134

mości Skarbu Państwa przed oddaniem jej w użytkowanie wieczyste. [źródło: www.sn.pl]

IX Uchwała Sądu Najwyższego


Do egzekucji z nieruchomości rolnej wszczętej przed dniem 30 kwietnia 2016 r. nie stosuje się ograniczeń w nabywaniu nierucho-mości rolnych wynikających z art. 2a ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 803) w brzmieniu ustalonym przez art. 7 pkt 4 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2016 r., poz. 585). [źródło: www.sn.pl]

X Uchwała Sądu Najwyższego


W razie ogłoszenia upadłości banku będącego zastawnikiem uczest-nikiem postępowania o wpis zmiany zastawnika w rejestrze zastawów w związku z przelewem wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem jest syndyk masy upadłości zastawnika, choćby przelew był dokonany przed ogłoszeniem upadłości. [źródło: www.sn.pl]

XI Uchwała Sądu Najwyższego


Artykuł 38 k.p.c. nie ma zastosowania w sprawach o zapłatę zaległych opłat rocznych za użytkowanie wieczyste gruntu. [źródło: www.sn.pl]

4. Sąd Najwyższy

135

XII Uchwała Sądu Najwyższego


Wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku złożony w dniu jego ogłoszenia, lecz przed dokonaniem ogłoszenia, jest niesku-teczny. [źródło: www.sn.pl]

XIII Uchwała Sądu Najwyższego


Oczywista niedokładność pisma procesowego spełniającego wy-magania apelacji – środka odwoławczego przysługującego od objęte-go zaskarżeniem orzeczenia – polegająca na określeniu go „zażaleniem” nie stanowi przeszkody do nadania mu właściwego biegu także wtedy, gdy zostało sporządzone przez zawodowego pełnomocnika. [źródło: www.sn.pl]

XIV Uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 9 czerwca 2017 r. sygn. akt III CZP 118/16

Cofnięcie pozwu w sytuacji, w której pozwany zaprzeczył zasad-ności powództwa, składając sprzeciw od nakazu zapłaty, skutkuje obo-wiązkiem zwrotu kosztów procesu pozwanemu (art. 203 § 2 zdanie dru-gie k.p.c.) także wtedy, gdy dochodzone w pozwie świadczenie zostało wyegzekwowane. [źródło: www.sn.pl]


136

XV Uchwała Sądu Najwyższego


Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi eg-zekucyjnemu nie przerywa biegu przedawnienia roszczenia objętego tym tytułem wobec cesjonariusza niebędącego bankiem. [źródło: www.sn.pl]

XVI Uchwała Sądu Najwyższego


Wniesienie sprzeciwu w elektronicznym postępowaniu upominaw-czym powoduje utratę mocy nakazu zapłaty w całości w stosunku do po-zwanego, który wniósł sprzeciw (art. 50536 k.p.c.). [źródło: www.sn.pl]

XVII Uchwała Sądu Najwyższego

skład 7 sędziów z dnia 20 czerwca 2017 r. sygn. akt III CZP 114/16

Przepis art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpie-czeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 2060 ze zm.) ma zastosowanie do szkód wyrządzonych przez psa wykorzystywanego przez rolnika użytkowo w gospodarstwie rolnym. [źródło: www.sn.pl]

4. Sąd Najwyższy

137

XVIII Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2017 r. sygn. akt III CZP 22/17

W stanie prawnym obowiązującym do dnia 1 lutego 2015 r. w razie wynajęcia nieruchomości przez właściciela tylko najemca był zobowiązany do usuwania błota, śniegu, lodu oraz innych zanieczyszczeń z chodników położonych wzdłuż nieruchomości, jeżeli taki jego obowiązek, wyłączają-cy obowiązek właściciela, zakładał sposób używania nieruchomości uzgod-niony przez strony umowy najmu lub wynikający z właściwości i prze-znaczenia nieruchomości stanowiącej przedmiot najmu. [źródło: www.sn.pl]

XIX Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2017 r. sygn. akt III CZP 23/17

Zadośćuczynienie wymaganiom wynikającym z art. 93 ust. 3b usta-wy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 2147 ze zm.) może nastąpić przez zobo-wiązanie współwłaścicieli do wykonania prac adaptacyjnych i nałożenie na nich stosownych zakazów lub nakazów w postanowieniu znoszącym współwłasność nieruchomości. [źródło: www.sn.pl]

XX Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2017 r. sygn. akt III CZP 24/17

Zbycie nieruchomości rolnej przez nabywcę przed upływem okresu przewidzianego w art. 2b ust. 1 ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształ-towaniu ustroju rolnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 2052) osobie bliskiej w rozumieniu art. 2 pkt 6 wymienionej ustawy nie wymaga zgo-dy sądu wydanej na podstawie art. 2b ust. 3 tej ustawy. [źródło: www.sn.pl]


138

XXI Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2017 r. sygn. akt III CZP 27/17

Wadium podlegało zatrzymaniu na podstawie art. 46 ust. 4a usta-wy z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych w brzmie-niu obowiązującym do dnia 18 października 2014 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 907) także wtedy, gdy wykonawca w odpowiedzi na we-zwanie złożył dokumenty lub oświadczenia, ale z ich treści nie wynika-ło potwierdzenie okoliczności, o których mowa w art. 25 ust. 1 tej usta-wy. [źródło: www.sn.pl]

XXII Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2017 r.


Powództwo o opublikowanie sprostowania, o którym mowa w art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 ze zm.), wytacza się przeciwko redaktorowi na-czelnemu właściwego dziennika lub czasopisma, a nie przeciwko osobie fizycznej powołanej na to stanowisko. [źródło: www.sn.pl]

XXIII Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2017 r.


Tytuł egzekucyjny w postaci aktu notarialnego, w którym dłużnik poddał się egzekucji w trybie art. 777 § 1 pkt 5 k.p.c., musi zawierać oznaczenie wierzyciela w sposób określony w art. 92 § 1 pkt 4 usta-wy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 1796 ze zm.) [źródło: www.sn.pl]

4. Sąd Najwyższy

139

IZBA KARNA


skład 7 sędziów z dnia 26 kwietnia 2017 r.

sygn. akt I KZP 2/17

Podstawę orzekania o warunkowym przedterminowym zwolnieniu z odbycia reszty kary pozbawienia wolności stanowią kryteria określone w art. 77 § 1 k.k., nie są natomiast przesłankami rozstrzygania w tym przedmiocie dyrektywy wymiaru kary określone w art. 53 k.k., art. 54 § 1 k.k. oraz art. 55 k.k. (art. 56 k.k.). [źródło: www.sn.pl]


skład 7 sędziów z dnia 31 maja 2017 r. sygn. akt I KZP 4/17

Prawo łaski, jako uprawnienie Prezydenta Rzeczypospolitej Pol-skiej określone w art. 139 zdanie pierwsze Konstytucji Rzeczypospoli-tej Polskiej, może być realizowane wyłącznie wobec osób, których wi-nę stwierdzono prawomocnym wyrokiem sądu (osób skazanych). Tylko przy takim ujęciu zakresu tego prawa nie dochodzi do naruszenia zasad wyrażonych w treści art. 10 w zw. z art. 7, art. 42 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Zastosowanie prawa łaski przed datą prawomocności wyroku nie wywołuje skutków procesowych. [źródło: www.sn.pl]


140

IZBA PRACY, UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH I SPRAW PUBLICZNYCH


skład 7 sędziów z dnia 26 kwietnia 2017 r.

sygn. akt III UZP 1/17

Uprawniony członek rodziny nabywa prawo do renty rodzinnej po osobie, która w chwili śmierci mimo niespełniania warunków miała usta-lone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy na skutek błędu organu rentowego (art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 887 ze zm.). [źródło: www.sn.pl]


z dnia 23 maja 2017 r. sygn. akt III UZP 4/17

Artykuł 40 ust. 1 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrze-niu emerytalnym żołnierzy zawodowych i ich rodzin (Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 ze zm.) ma zastosowanie do przychodu osiągniętego z ty-tułu umowy o pracę zawartej na podstawie art. V 5.1 umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Dowództwem Naczelnego Sojusz-niczego Dowódcy Transformacji (HQ SACT) dotyczącej ustanowienia i wsparcia Centrum Szkolenia Sił Połączonych (JFTC) NATO na teryto-rium Rzeczypospolitej Polskiej, podpisanej 13 kwietnia 2005 r. w Bruk-seli (Dz. U. z 2005 r. Nr 227, poz. 194). [źródło: www.sn.pl]

4. Sąd Najwyższy

141

III Uchwała Sądu Najwyższego

skład 7 sędziów z dnia 25 maja 2017 r. sygn. akt III UZP 2/17

Umowne, także dorozumiane ustalenie i dostarczanie po rozwodzie środków utrzymania na rzecz małżonka rozwiedzionego uznanego za wy-łącznie winnego rozkładu pożycia nie może być uznane za prawo do ali-mentów w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 887 ze zm.). [źródło: www.sn.pl]

IV Uchwała Sądu Najwyższego

skład 7 sędziów z dnia 22 czerwca 2017 r.

sygn. akt III SZP 2/16

Przyłączem kanalizacyjnym w rozumieniu art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym od-prowadzaniu ścieków (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 328) jest prze-wód łączący wewnętrzną instalację kanalizacyjną zakończoną studzienką w nieruchomości odbiorcy usług z siecią kanalizacyjną, na odcinku od studzienki do sieci kanalizacyjnej.

Przyłączem wodociągowym w rozumieniu art. 2 pkt 6 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbioro-wym odprowadzaniu ścieków (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r., poz. 328) jest przewód łączący sieć wodociągową z wewnętrzną instalacją wodo-ciągową w nieruchomości odbiorcy usług na całej swojej długości. [źród-ło: www.sn.pl]


V Uchwała Sądu Najwyższego

skład 7 sędziów z dnia 28 czerwca 2017 r.

sygn. akt III PZP 1/17

Rozwiązanie stosunku pracy na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. nie wyklucza prawa pracownika samorządowego do jednorazowej odprawy emerytalnej przewidzianej w art. 36 ust. 2 w związku z art. 38 ust. 3 i 5 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 902). [źródło: www.sn.pl]


I I I / 2 0 1 7


143





ORZECZNICTWO SĄDU APELACYJNEGOW GDAŃSKU

I SĄDÓW APELACJI GDAŃSKIEJ

PRAWO CYWILNE

29 Postanowienie Sądu Okręgowego w Gdańsku

z dnia 7 września 2015 r. sygn. akt III Ca 461/15

Skład orzekający:SSO Bożena Bojko-Szczegiecka (przewodniczący)SSO Leszek Jantowski (sprawozdawca)SSO Agata Wojciszke

Teza I:Tym, co pozwala odróżnić posiadanie samoistne od posiadania za-

leżnego, jest czynnik woli, rzeczywista wola posiadacza, która decydu-je o charakterze samego posiadania. Taką rzeczywistą wolę ustala się na podstawie zamanifestowanych na zewnątrz przejawów władania rzeczą.

Teza II:Sam tylko fakt dokonywania remontów, zagospodarowania nieru-

chomości czy pobierania z niej pożytków nie świadczy o posiadaniu sa-

Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Gdańsku i sądów apelacji gdańskiej

144

moistnym nieruchomości, bowiem również posiadacz zależny może do-konywać nakładów na rzecz i czerpać z niej pożytki.

Uzasadnienie

W. i B. małżonkowie A. wnieśli o stwierdzenie, że z dniem 1 paź-dziernika 2005 r. nabyli przez zasiedzenie własność nieruchomości sta-nowiącej działkę nr […] mapy […], położoną w J. przy ul. […], o po-wierzchni 1140 m2 zapisanej w księdze wieczystej Kw […] Sądu Rejonowego w W.

W odpowiedzi na wniosek Gmina J. domagała się oddalenia wniosku i zasądzenia na swoją rzecz zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

W trakcie toczącego się postępowania B. A. i W. A. zmarli i dalsze postępowanie toczyło się z udziałem następców prawnych wnioskodaw-ców: T. A., B. G., A. G. i B. A. (1).

Sąd Rejonowy w W. postanowieniem z dnia 30 czerwca 2011 r. wydanym w sprawie […] w pkt I stwierdził, że W. A., córka B. i A., oraz jej mąż B. E. A., syn A. i K., nabyli na prawach małżeńskiej wspól-ności ustawowej przez zasiedzenie z dniem 1 października 2005 r. włas-ność nieruchomości położonej w J. oznaczonej jako działka nr […], mapy […], obszaru 0,1140 ha, dla której Sąd Rejonowy w W. Zamiej-scowy Wydział Ksiąg Wieczystych w P. prowadzi księgę wieczystą Kw […], w której jako właściciel figuruje Gmina J.; w pkt II Sąd orzekł o kosztach.

Powyższe orzeczenie oparte zostało na następujących ustale‑niach i rozważaniach:

Dla nieruchomości położonej w J., stanowiącej działkę nr […] ma-py […] o powierzchni 0,1140 ha, prowadzona jest księga wieczysta Kw nr […] Sądu Rejonowego w W. Zamiejscowego Wydziału Ksiąg Wieczy-stych z siedzibą w P., w której ujawnionym właścicielem nieruchomości jest uczestniczka Gmina J. Wpisu własności dokonano w dniu 6 wrześ-nia 1991 r. na podstawie prawomocnej decyzji z dnia 3 czerwca 1991 r. Wojewody G. Uprzednio ujawnionym właścicielem był Skarb Państwa.

Prawo cywilne

145

W dniu 31 grudnia 1937 r. został nabyty przez M. K. i jej męża W. K. od Spółki Akcyjnej J. dom mieszkalny położony na przedmioto-wej nieruchomości. Rodzina K. użytkowała całą tę nieruchomość przed wojną oraz w kilka lat po wojnie. W trakcie wojny rodzina K. nie przy-jeżdżała w ogóle do J., bowiem nie było takiej możliwości. Od razu po wojnie do przedmiotowej nieruchomości samowolnie wprowadzały się osoby trzecie, w tym osoba o nazwisku C. Osoba ta wyprowadziła się z nieruchomości w 1949 r. Decyzją z dnia 17 października 1949 r. Okrę-gowy Urząd Likwidacyjny w G. przywrócił rodzinie K. posiadanie przed-miotowej nieruchomości.

W dniu 24 czerwca 1953 r. Gmina J. w drodze przydziału przeka-zała wnioskodawcom W. i B. A. przedmiotową nieruchomość celem za-mieszkania. Nastąpiło to z racji faktu, że wnioskodawcy po wojnie zo-stali wykwaterowani z dotychczas zajmowanego przez nich mieszkania w J. na ulicy […].

Wnioskodawcy wprowadzili się tam wcześniej, mając jednocześnie świadomość, iż przedmiotowa nieruchomość jest tzw. K., tj. miejscem, w którym przed wojną swoją sztukę tworzył W. K.

Pismem datowanym na dzień 7 marca 1954 r. wnioskodawcy zwró-cili się do rodziny K. (tj. E. i J. K.) po raz pierwszy z zapytaniem, na jakich warunkach mogą zajmować przedmiotowy lokal, jakie będą opła-ty, jak również, czy wnioskodawcy mogą przeprowadzić w przedmioto-wym budynku remont poszczególnych pomieszczeń. Przedmiotowy bu-dynek wymagał kapitalnego remontu i nakładów.

W wyniku prowadzonych rozmów wnioskodawcy porozumieli się z państwem K. w ten sposób, że będą uiszczać symboliczny czynsz 300 zł miesięcznie, a także będą uiszczać opłaty związane z utrzyma-niem budynku, takie jak podatek od nieruchomości, opłaty za wywóz nie-czystości, wodę. Wnioskodawcy płacili umówiony czynsz aż do 1972 r. Jednocześnie dbali o nieruchomość, z roku na rok inwestowali w nią, po-prawiając jej wygląd. W tym czasie jedynie E. K. była w nieruchomo-ści na wypoczynku. Wobec dalej idących życzeń ze strony rodziny K. co do udostępniania im domu przez cały okres letni wnioskodawcy sta-


146

nowczo odmówili i w rezultacie takiego ich stanowiska nikt z rodziny K. przez kilkadziesiąt lat nie przyjeżdżał do J. i nie widywał się z wniosko-dawcami.

Od 1972 r. wnioskodawczyni W. A. przestała płacić czynsz, albo-wiem doradzono jej, że K. w żaden sposób nie udowodnili swojej włas-ności, a zatem bezpodstawne jest płacenie czynszu na rzecz jednej osoby, co do której nie wiadomo, czy jest właścicielem. W. A. uznała, że skoro od samego początku posiadania nieruchomości to ona uiszcza wszystkie opłaty, jak i dba o nieruchomość, to budynek winien stanowić jej włas-ność. Wnioskodawcy w dalszym ciągu płacili podatek, opłaty eksploata-cyjne, dbali o dom i czynili nakłady. Nikt w tym czasie (poza sporadycz-nymi listami od rodziny K.) nie występował przeciwko wnioskodawcom o wydanie nieruchomości. Wnioskodawcy wynajmowali nieruchomość w okresie letnim wczasowiczom. Bez pytania kogokolwiek o zgodę wnioskodawcy doprowadzili do nieruchomości prąd, wodę i media, co nigdy nie spowodowało protestów z czyjejkolwiek strony, że czynności te dokonywane są bez zgody prawowitego właściciela. Wszelkie renowacje i inwestycje realizowane były przez wnioskodawców we własnym zakre-sie, za własne środki, z których z nikim z rodziny K. się nie rozliczali.

Wnioskodawcy uiszczali też podatki (od 1953 r. do 2010 r. nieprze-rwanie), zaś nigdy nie płacili żadnych kwot na rzecz Urzędu Miasta J. z tytułu czynszu za zajmowanie nieruchomości.

W okresie posiadania nieruchomości przez wnioskodawców nikt z rodziny K. nie podejmował żadnych działań mających na celu odzy-skanie przedmiotowej nieruchomości. Członkowie rodziny K. po odmo-wie udostępnienia im pomieszczeń na okres letni w późniejszym czasie zwracali się do wnioskodawców o wyrażenie zgody i przyzwolenie na przyjazd swój, swoich krewnych lub znajomych do przedmiotowej nie-ruchomości.

Działań zmierzających do faktycznego odzyskania nieruchomo-ści objętej wnioskiem nie podejmowała również Gmina Miasta J., która ujawniona została w urządzonej dla tej nieruchomości księdze wieczy-stej jako właściciel. W 1992 r. gmina zamierzała sprzedać przedmiotową

Prawo cywilne

147

nieruchomość, jednakże wobec rozpowszechnionych informacji dotyczą-cych wątpliwości prawnych odnośnie do tej nieruchomości, a związanych z rodzinną K., jakiekolwiek transakcje nie zostały ostatecznie przeprowa-dzone. Gmina J. zwróciła się do S. K., aby wykazała ona swoje prawa jako właściciel przedmiotowej nieruchomości, tj. wskazała, że jeździła do J., płaciła świadczenia. W tym samym czasie, pismem z dnia 16 lip-ca 1992 r., również wnioskodawczyni W. A. zawiadomiła S. K., że gmi-na zamierza sprzedać przedmiotową nieruchomość, a więc S. K. winna przedstawić dokumenty poświadczające jej własność.

Jednocześnie gmina rozpoczęła dialog z wnioskodawcami celem uregulowania stanu prawnego ich zamieszkiwania w spornej nieruchomo-ści. Zamierzeniem gminy było, żeby wnioskodawcy zawarli z nią umowę najmu przedmiotowego lokalu, co w ocenie uczestniczki byłoby najwłaś-ciwszym rozwiązaniem, jednak wnioskodawcy zdecydowanie oponowali, uważając, że pozbawi ich to miejsca zamieszkania. Poza tym wniosko-dawcy czuli się właścicielami nieruchomości i umowa najmu czy dzier-żawy nie satysfakcjonowała ich.

Pismem z dnia 28 grudnia 1992 r. wnioskodawcy zwrócili się do gminy o ustanowienie na ich rzecz użytkowania wieczystego działki są-siedniej, tj. nr […] o pow. 1075 m2, gdyż użytkowana przez nich działka nr […] i znajdujący się dom stanowią własność prywatną i w momencie zwrotu jej właścicielom pozostaną bez mieszkania. Gmina wyraziła na to zgodę w dniu 10 lipca 1995 r. i działka nr […] została wnioskodaw-com przekazana w użytkowanie wieczyste.

W 1998 r. rada gminy podjęła uchwałę, na mocy której najemcy lokali na zasadach określonych w tej uchwale mogli wykupić zajmowa-ne przez nich nieruchomości, korzystając z maksymalnej 90-procentowej bonifikaty przy zapłacie ich wartości. Wnioskodawcy nie byli najemca-mi nieruchomości objętej wnioskiem i nie mogli skorzystać z możliwo-ści preferencyjnego wykupu przedmiotowej nieruchomości.

W 2002 r. Gmina Miasta J. zwróciła się do wnioskodawców o za-warcie umowy dzierżawy przedmiotowej nieruchomości celem usankcjo-nowania tytułu prawnego wnioskodawców do posiadania przedmiotowej


148

nieruchomości, jednakże wnioskodawcy kategorycznie odmówili podpi-sania tej umowy.

W 2004 r. gmina zamierzała sprzedać nieruchomość objętą wnioskiem. Wnioskodawcy zwrócili się wówczas do gminy z propozycją naby-cia tej nieruchomości na własność. Ostatecznie jednak żadna umowa nie została zawarta. Wnioskodawcy nie zawarli wówczas z gminą także umo-wy najmu. Także w 2005 r. toczyła się miedzy gminą a wnioskodawca-mi korespondencja, która jednak nie zaowocowała uregulowaniem stanu prawnego posiadania tej nieruchomości przez wnioskodawców.

Dopiero w marcu 2010 r. Gmina Miasta J. wystąpiła na drogę po-stępowania sądowego z żądaniem wydania nieruchomości objętej wnioskiem o zasiedzenie.

W ocenie Sądu wnioskodawcy byli traktowani jako samoistni posia-dacze władający nieruchomością jak właściciele zarówno przez sąsiadów, jak i urzędy oraz przedsiębiorstwa. Faktycznie takie przeświadczenie – co do samoistnego posiadania nieruchomości przez wnioskodawców – miała również S. K.

Sąd Rejonowy wskazał, iż bezspornie nieruchomość objęta wnioskiem znajduje się w posiadaniu wnioskodawców i ich następców praw-nych od lat 50. ubiegłego wieku. Niekwestionowaną okolicznością jest fakt posiadania nieruchomości przez nich w złej wierze. Nadto niespor-nie początkowo przekazywali oni rodzinie K. pewne kwoty pieniędzy za zajmowaną nieruchomość. Za bezsporne Sąd I instancji przyjął także fakt zaprzestania uiszczania powyższych należności w latach 70. Sporny po-zostawał charakter posiadania wnioskodawców, a mianowicie, czy było to posiadanie samoistne.

Wskazując na treść art. 172 k.c. oraz art. 336 k.c., art. 339 k.c. i 340 k.c., Sąd I instancji uznał, iż w okolicznościach przedmiotowej sprawy co najmniej od wczesnych lat 70. wnioskodawcy rozpoczęli wła-danie sporną nieruchomością jako posiadacze samoistni. Początkowo wnioskodawcy pozostawali w przeświadczeniu, że sporna nieruchomość stanowi własność spadkobierców zmarłego malarza W. K. W konsekwen-cji zgodzili się na przekazywanie kwot pieniędzy rodzinie K. za zajmo-

Prawo cywilne

149

wanie domu. Uiszczanie swoistego czynszu, w ocenie Sądu Rejonowe-go, może być kwalifikowane jako jedyna oznaka, że posiadanie przez nich nieruchomości w tamtych czasie nie miało charakteru posiadania samoistnego. Od samego początku posiadania tej nieruchomości wnioskodawcy dysponowali nią bowiem na zasadach wyłączności, a zasad czy zakresu korzystania z niej nie uzgadniali z kimkolwiek. Nie zwracali się również do kogokolwiek o zgodę na dokonywanie jakichkolwiek prac czy remontów na tej nieruchomości. Od początku lat 70. wnioskodaw-cy zaprzestali uiszczania jakichkolwiek kwot na rzecz spadkobierców rodzinny K., skoro ci nie potrafili wykazać swoich uprawnień właści-cielskich do przedmiotowej nieruchomości. Z momentem tym doszło do ostatecznego ukształtowania się charakteru posiadania wnioskodawców jako posiadania samoistnego. Taki charakter tego posiadania był następ-nie – poprzez zachowanie się wnioskodawców w kolejnych latach – wie-lokrotnie przez nich potwierdzany. Przykładowo Sąd I instancji wskazał, iż świadek S. K. podejmowała próby wyjaśnienia postawy wnioskodaw-ców, jednakże była przez nich kompletnie ignorowana. Nie otrzymywała ona od nich ani pieniędzy, ani też żadnych wyjaśnień z tym związanych. Wnioskodawcy odmawiali jej prośbom o zgodę na przyjazd jej samej lub jej najbliższych osób na wypoczynek. W opinii Sądu Rejonowego S. K. pozwalała sobie na przyjazd do J. tylko po uprzednim uzyskaniu przy-zwolenia wnioskodawców. W trakcie tych pobytów S. K. nigdy nie była traktowana jako właścicielka. Jak sama wskazywała, bulwersowało ją to, jak wnioskodawcy postępowali ze sporną nieruchomością, a mianowicie że nigdy nie zabiegali o jakiekolwiek zgody na takie, a nie inne jej wy-korzystywanie. Zresztą dochodziło nawet do sytuacji, w której – jak sa-ma określiła – została wygoniona z nieruchomości.

Takie zachowanie się wnioskodawców zdaniem Sądu I instancji w sposób ewidentny i zobiektywizowany potwierdza wolę samoistnego władania przez nich sporną nieruchomością, a tym samym charakter sa-moistnego posiadania. Nadto na taki charakter posiadania wskazują dzia-łania podejmowane przez nich na nieruchomości. Dom posadowiony na tej nieruchomości był przez wnioskodawców przez długie lata remonto-


150

wany, w rezultacie czego przeprowadzili oni jego kapitalny remont. Pod-kreślenia natomiast wymaga, że wnioskodawcy nigdy nie zwracali się ani nie zabiegali o wyrażenie w jakimkolwiek zakresie jakiejkolwiek zgody na wykonanie tego typu prac. Koszty tych przedsięwzięć wnioskodawcy ponosili sami we własnym zakresie, z nikim ich nie rozliczali ani od ni-kogo nie dopominali się ich zwrotu w jakimkolwiek zakresie. Wniosko-dawcy sami również, we własnym imieniu, zawierali umowy na dopro-wadzenie do przedmiotowej nieruchomości kanalizacji, prądu, mediów itp. Sami odprowadzali również podatek od nieruchomości. W odniesie-niu do tych czynności nigdy nie spotkali się jakimikolwiek zastrzeżenia-mi, zarzutami czy pretensjami z którejkolwiek ze stron. Nigdy nikt nie kwestionował ich prawa do dokonywania tych czynności, nie rościł so-bie praw ani nie czynił im zarzutu, że samodzielnie podejmują decyzje z tym związane.

Wnioskodawcy czerpali również pożytki ze spornej nieruchomo-ści, prowadząc działalność polegającą na sezonowym wynajmie znajdu-jących się w niej pokoi. Obszar spornej działki został przez wnioskodaw-ców również ogrodzony, aby uniemożliwić wstęp na nią osób trzecich. Wszystkie te działania i prace podejmowane były przez wnioskodaw-ców w przekonaniu, że jest to swoista inwestycja w ich majątek – mieli oni bowiem zawsze zamiar władania sporną nieruchomością dla siebie.

Nadto wnioskodawcy byli traktowaniu przez swoich sąsiadów jako właściciele przedmiotowej nieruchomości. Taki też przymiot przypisywa-ły wnioskodawcom organy administracji publicznej. Gmina Miasta J. po-bierała od wnioskodawców podatek od nieruchomości, nawet po złożeniu przez nich wniosku o stwierdzenie zasiedzenia, mimo że znane jej były adresy prawowitych w jej przekonaniu właścicieli spornej nieruchomo-ści. W decyzjach ustalających wymiar podatku za dany rok Urząd Mia-sta J. określał sposób władania mianem właścicielskim.

Także na gruncie relacji wnioskodawców z uczestniczką w spo-sób dostateczny zamanifestowali oni swoją wolę samoistnego posiada-nia spornej nieruchomości. Przejawem tego jest kategoryczna odmowa podpisania z gminą umowy najmu zajmowanej przez nich nieruchomo-

Prawo cywilne

151

ści motywowana poczuciem, iż nieruchomość ta stanowi ich własność. Dopełnieniem samoistności posiadania było również zachowanie się gmi-ny, która nigdy (aż do 2010 r.) nie podejmowała żadnych czynności ma-jących na celu podkreślenie swojego posiadania spornej nieruchomości.

W uwagi na powyższe Sąd Rejonowy uznał, iż trwające od lat 70. władanie przez wnioskodawców sporną nieruchomością nie nosiło cech posiadania zależnego.

Przyjmując, iż wnioskodawcy sporną nieruchomość posiadali w złej wierze, a także wskazując na treść art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321), Sąd I in-stancji uznał, iż z dniem 1 października 2005 r. nabyli oni sporną nie-ruchomość przez zasiedzenie. Do dnia 1 października 1990 r. wniosko-dawcy władali bowiem przedmiotową nieruchomością przez okres blisko 20 lat, tj. w czasie, gdy istniał stan, który według ówczesnych przepisów wyłączał zasiedzenie nieruchomości państwowej, będąc w złej wierze.

[…]Apelację od postanowienia wywiodła Gmina Miasta J. Zaskarżyła

je w całości, zarzucając: 1) naruszenie art. 609 k.p.c. w związku z art. 510 k.p.c. poprzez ogra-

niczenie kręgu osób zainteresowanych i niewezwanie do udziału w sprawie spadkobierców E. i J. K.;

2) sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią materiału dowodowego; 3) naruszenie art. 233 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez dowol-

ną, a nie swobodną ocenę materiału dowodowego i bezpodstaw-ną odmowę przyznania wiarygodności zeznaniom świadka S. K., M. S., T. N. wobec rzekomej sprzeczności tych zeznań z materiałem dowodowym, w tym również z dowodami, które nie zostały w isto-cie przeprowadzone w mniejszej sprawie, oraz oparcie rozstrzygnię-cia na zeznaniach pozostałych świadków oraz na w istocie nieprze-prowadzonym materiale dowodowym;

4) naruszenie art. 235 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez je-go niezastosowanie i przyjęcie jako dowody mające istotne zna-czenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy okoliczności wynikają-


152

cych jedynie z oświadczeń złożonych na piśmie przez pełnomocnika W. i B. A., bez przeprowadzenia dowodu z przesłuchania ich jako stron w sprawie;

5) naruszenie prawa materialnego, tj. art. 336 k.c., poprzez jego błęd-ną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie i w rezultacie przyjęcie, iż W. A. oraz B. A. byli od 1972 r. posiadaczami samoistnymi nie-ruchomości – działki […] położonej w J. przy ul. […];

6) naruszenie prawa materialnego, tj. art. 172 k.c. w związku z art. 336 k.c. i 338 k.c., poprzez przyjęcie, iż mimo braku prze-słanki samoistności posiadania i sprawowania władztwa nad nieru-chomością jako dzierżyciel czy prekarzysta W. i B. A. nabyli włas-ność nieruchomości w drodze zasiedzenia;

7) naruszenie prawa materialnego, tj. art. 338 k.c., poprzez jego nieza-stosowanie w sprawie;

8) naruszenie prawa materialnego, tj. art. 175 k.c. w związku z art. 123 § 1 pkt 2 k.c., poprzez ich niezastosowanie w sprawie.Wskazując na powyższe podstawy, apelująca wniosła o:

1) zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez oddalenie wniosku o zasiedzenie w całości, ewentualnie o:

2) uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie spra-wy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o

3) stwierdzenie nieważności postępowania na podstawie art. 379 pkt 5 k.p.c. z powodu pozbawienia zainteresowanych możliwości obrony swoich praw,

4) zasądzenie na rzecz uczestniczki zwrotu kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego za I i II instancję według norm przepisanych.[…]Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 22 maja 2012 r. uchylił za-

skarżone postanowienie i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w W. […].

Zażalenie na powyższe postanowienie wniósł wnioskodawca T. A., A. G., B. A. (1), B. G., zaskarżając je w całości.

Prawo cywilne

153

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu zażalenia wnioskodawcy na posta-nowienie Sądu Okręgowego w G. z dnia 22 maja 2012 r. uchylił to po-stanowienie […].

Postanowieniem z dnia 24 września 2015 r. Sąd Okręgowy w G. zmienił zaskarżone postanowienie w punkcie I o tyle tylko, że wska-zał jako datę nabycia własności przez zasiedzenie dzień 28 maja 2005 r. w miejsce dnia 1 października 2005 r. W pozostałym zakresie apelację oddalił oraz orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.

Skargę kasacyjną od powyższego orzeczenia wywiodła uczestniczka postępowania Gmina J. Zaskarżyła orzeczenie w całości, wnosząc o je-go uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w G.

Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 19 marca 2015 r. uchylił za-skarżone postanowienie i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

Sąd Okręgowy ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja uczestniczki postępowania Gminy J. była uzasadniona.Na wstępie wskazać należy, iż sąd okręgowy jako instancja me-

rytoryczna obowiązany jest poczynić własne ustalenia co do stanu fak-tycznego (por. wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, OSNC 2000, nr 10, poz. 193). Sąd II instancji nie może poprzestać na ustosunkowaniu się do zarzutów skarżącego, lecz musi – niezależnie od ich treści – dokonać ponownych, własnych ustaleń, a następnie poddać je ocenie pod kątem prawa materialnego. Ustalenia sądu I instancji nie są dla sądu II instancji wiążące, zatem obowiązek dokonywania ustaleń istnieje niezależnie od tego, czy wnoszący apelację podniósł zarzut do-konania wadliwych ustaleń faktycznych lub ich braku (por. uchwała skła-du 7 sędziów SN mająca moc zasady prawnej z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999, nr 7–8, poz. 124, LEX nr 35530).

Zgodnie z art. 382 k.p.c. sąd II instancji orzeka na podstawie ma-teriału zebranego w postępowaniu przed sądem I instancji oraz w postę-


154

powaniu apelacyjnym. Sąd odwoławczy może zatem ponownie przepro-wadzić dowody przeprowadzone w pierwszej instancji, może również podzielić ustalenia sądu I instancji i przyjąć je za podstawę własnego orzeczenia, może także przeprowadzić nowe dowody (por. wyrok SN z dnia 8 lutego 2000 r., II UKN 385/99, OSNP 2001, nr 15, poz. 493, LEX nr 48315).

W niniejszej sprawie Sąd Okręgowy przeprowadził uzupełniają-ce postępowanie dowodowe i dopuścił dowód z uzupełniających zeznań stron, przy czym ograniczył je do zeznań wnioskodawcy T. A. na oko-liczność charakteru posiadania przedmiotowej nieruchomości przez wnio-skodawcę i jego poprzedników prawnych. Z zeznań tych wynika, że je-go poprzednicy prawni objęli nieruchomość w posiadanie nie na mocy jakiegokolwiek przydziału, gdyż na tę nieruchomość nie było konkretne-go przydziału, a ponadto jego rodzice mieli świadomość tego, że właści-cielem działki jest Skarb Państwa.

W ocenie Sądu Okręgowego zeznania wnioskodawcy nie zasługi-wały na wiarę w części, z której wynika, że nie było przydziału na nie-ruchomość, oraz tego, że wiedzę o tym, iż takiego przydziału nie było, czerpał z dokumentów, które posiadała jego matka. Powyższe w żaden sposób nie koresponduje z dowodami w postaci dokumentów – pism kie-rowanych przez W. A. i B. A. do J. K., burmistrza miasta J., w których powoływali się na decyzję o przydziale z dnia 24 czerwca 1953 r.

Fakt dokonania przydziału nieruchomości na podstawie decyzji po-twierdzają również zeznania świadka M. S., które Sąd Okręgowy od-miennie od Sądu Rejonowego uznał za wiarygodne, o czym będzie mo-wa poniżej.

Sąd Okręgowy, mając na uwadze fakt, iż jest instancją merytorycz-ną, jak również wytyczne Sądu Najwyższego, zawarte w uzasadnieniu do postanowienia z dnia 19 marca 2015 r., dokonał własnych, odmiennych od Sądu Rejonowego ustaleń co do stanu faktycznego i ustalił, co następuje:

Gmina J. na podstawie przydziału z dniem 24 czerwca 1953 r. prze-kazała wnioskodawcom do użytkowania działkę nr […] mapy […], po-łożoną przy ul. […] w J. o powierzchni 1140 m2.

Prawo cywilne

155

Latem 1987 r. wnioskodawców odwiedziła S. K., która umówiła się z wnioskodawczynią, iż nie będzie dochodziła swych roszczeń – opusz-czenia nieruchomości i płacenia czynszu. W zamian za to wnioskodaw-cy będą regulować wszelkie płatności, nadto S. K. lub osoba przez nią wskazana będzie miała prawo do korzystania z jednego pokoju przez okres jednego miesiąca w lecie. Latem 1988 r. S. K. spędzała wakacje w J., korzystając z pokoju w „K.” W kolejnych latach wnioskodawczyni W. A. nie zgodziła się na korzystanie przez S. K. z pokoju.

W pozostałym zakresie Sąd Okręgowy przyjął ustalenia Sądu I in-stancji za własne. W istocie spór sprowadzał się do oceny prawnej charak-teru posiadania przedmiotowej nieruchomości przez poprzedników praw-nych wnioskodawców: W. i B. małżonków A. – czy było to posiadanie samoistne, a jeżeli tak, to od kiedy, czy też było to posiadanie zależne.

Oceniając zebrany w sprawie materiał dowodowy, Sąd Okręgowy odmiennie od Sądu Rejonowego uznał za wiarygodne zeznania świad-ka S. K. w zakresie, w jakim dokonała ona ustaleń charakteru i sposo-bu użytkowania nieruchomości przez rodzinę A., nadto zeznania świadka M. S., w szczególności w zakresie, w jakim świadek wskazywał na użyt-kowanie nieruchomości przez B. i W. A. na podstawie decyzji o przydzia-le z 1953 r. Na podstawie przeprowadzonego postępowania Sąd doszedł do przekonania, iż nie ulega wątpliwości, że B. i W. A. weszli w posia-danie nieruchomości na postawie decyzji o przydziale z dnia 24 czerwca 1953 r. Powyższe wynika przede wszystkim z twierdzeń samych zainte-resowanych, którzy na ten fakt powoływali się wielokrotnie w pismach kierowanych do rodziny K. z 7 marca 1954 r., a nadto w pismach kiero-wanych do gminy, burmistrza z dnia 22 listopada 2004 r., z dnia 5 stycz-nia 2005 r., z dnia 11 stycznia 2005 r. Z korespondencji tej wynika, że wnioskodawcy wprowadzili się do nieruchomości K. w dniu 24 czerw-ca 1953 r. na podstawie przydziału. Fakt ten potwierdzają także zeznania świadka M. S. Świadek wskazał, iż wnioskodawcy zajmowali nierucho-mość na podstawie nakazu kwaterunkowego wydane przez władze woj-skowe. Co więcej, świadek podnosił, że widział kserokopie tego nakazu, które znajdowały się w dokumentach gminy. Zeznania świadka uznał Sąd


156

za wiarygodne, jako znajdujące odzwierciedlenie w pozostałym materia-le dowodowym, w szczególności w pismach B. i W. A. kierowanych do rodzinny K. oraz do gminy. Jeszcze w latach 2004–2005 wnioskodaw-cy powoływali się na decyzję przydziału. Wynika z tego, że decyzja ta-ka musiała istnieć. Z doświadczenia życiowego wynika, że powołanie się na określoną decyzję organu władzy ma wywoływać u strony, do której kierujemy tę informację, przeświadczenie, iż fakt zajmowania określonej nieruchomości jest zgodny z prawem, ma swe źródło w określonej de-cyzji, że dane osoby nie zajęły nieruchomości samowolnie. Należy przy-jąć, że B. i W. A., powołując się na decyzję o przydziale, mieli zamiar wykazać, iż mają jakiekolwiek uprawnienie do zajmowania i użytkowa-nia nieruchomości, a nadto, że z faktu tego wynikają dla nich określone uprawnienia, jak choćby wykupu nieruchomości od gminy. Nie można zatem przyjąć, że poprzednicy prawni wnioskodawców powoływali się na decyzję, która w istocie rzeczy nie istniała. Nadto fakt ten potwierdza również T. A., który zeznając na rozprawie w dniu 21 września 2006 r. w charakterze świadka, wskazał, iż „rodzicom pozwolono wprowadzić się do K.” Powyższe wskazuje na fakt uzyskania pozwolenia na zajęcie nieruchomości od ówczesnych władz.

Sąd przyjął także za wiarygodne zeznania świadka S. K. co do kwe-stii umówienia się z W. A. co do użytkowania i korzystania przez obie strony ze spornej nieruchomości. Zeznania te znajdują potwierdzenie w dokumentach załączonych do akt sprawy w tym piśmie, kierowanym do burmistrza z dnia 3 lutego 1993 r., w którym świadek powołuje się na dokonane ustalenia oraz zeznaniach świadka J. K. Świadek ten stwier-dził, iż S. K. odwiedziła w 1987 r. „K.”. Rozmawiała wtedy z W. A. na temat nieruchomości, w tym kwestii odwiedzin.

Wobec powyższych okoliczności uzasadnione było odmienne od Są-du I instancji uznanie, że W. i B. A. zajęli nieruchomość na mocy decyzji przydziału i na mocy tej decyzji użytkowali przedmiotową nieruchomość. Należy także podkreślić, iż w toku postępowania przed Sądem I instan-cji wnioskodawcy nie kwestionowali faktu dokonania przydziału, kwestia ta stała się sporna dopiero po wydaniu orzeczenia przez Sąd Najwyższy.

Prawo cywilne

157

Z powyżej wskazanych przyczyn Sąd uznał za uzasadniony za-rzut naruszenia przez Sąd Rejonowy zasady swobodnej oceny dowodów poprzez brak uznania za wiarygodne zeznań ww. świadków. Zgodnie z art. 233 § 1 k.p.c. Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania na podstawie wszechstronnego rozważania ma-teriału dowodowego. Przyjmuje się, że ramy swobodnej oceny dowo-dów muszą być zakreślone wymaganiami prawa procesowego, doświad-czenia życiowego, regułami logicznego myślenia oraz pewnego poziomu świadomości prawnej, według których sąd w sposób bezstronny, racjo-nalny i wszechstronny rozważa materiał dowodowy jako całość, doko-nuje wyboru określonych środków dowodowych i, ważąc ich moc oraz wiarygodność, odnosi je do pozostałego materiału dowodowego (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 20 marca 1980 r., II URN 175/79, OSNC 1980, nr 10, poz. 200; uzasadnienie wyroku SN z dnia 10 czerw-ca 1999 r., II UKN 685/98, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 655; uzasad-nienie postanowienia SN z dnia 15 lutego 2000 r., III CKN 1049/99, LEX nr 51627; uzasadnienie wyroku SN z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 1097/00, LEX nr 52624; uzasadnienie wyroku SN z dnia 29 września 2000 r., V CKN 94/00, LEX nr 52589; uzasadnienie wyroku SN z dnia 15 listopada 2000 r., IV CKN 1383/00, LEX nr 52544; wyrok SN z dnia 19 czerwca 2001 r., II UKN 423/00, OSNP 2003, nr 5, poz. 137; uzasadnienie wyroku SN z dnia 14 marca 2002 r., IV CKN 859/00, LEX nr 53923; uzasadnienie postanowienia SN z dnia 16 maja 2002 r., IV CKN 1050/00, LEX nr 55499; uzasadnienie wyroku SN z dnia 27 września 2002 r., II CKN 817/00, LEX nr 56906; uzasadnienie wy-roku SN z dnia 27 września 2002 r., IV CKN 1316/00, LEX nr 80273).

Własne przekonanie sądu nie może jednak naruszać zasady logicz-nego powiązania wniosków z zebranym materiałem dowodowym. Sąd może dawać wiarę tym czy innym świadkom, czyli swobodnie oceniać ich zeznania, nie może jednak na tle tych zeznań budować wniosków, które z nich nie wynikają (por. wyrok SN z dnia 20 marca 1980, II URN 175/79, OSNC 1980, nr 10, poz. 20, LEX nr 2510).


158

Odnosząc powyższe do niniejszej sprawy, wskazać należy, iż Sąd Rejonowy nieprawidłowo odmówił w części wiarygodności zeznaniom M. S. oraz S. K. Sąd z przeprowadzonego postępowania dowodowe-go nie wyciągnął prawidłowych wniosków co do kwestii zajęcia nieru-chomości na mocy przydziału oraz czynionych uzgodnień między S. K. a W. A., o czym była mowa powyżej. Zeznania M. S., S. K. i te znaj-dowały potwierdzenie w przedłożonych dokumentach czy zeznaniach in-nych świadków.

[…]Odnośnie do pozostałego materiału dowodowego Sąd Okręgo-

wy podzielił jego ocenę dokonaną przez Sąd Rejonowy i przyjął ją za własną.

Bez uzasadnienia pozostawał zarzut naruszenia przepisu art. 609 k.p.c. w zw. z art. 510 k.p.c., którego skarżąca upatruje w niewezwaniu do udziału w sprawie spadkobierców W. K. Po pierwsze podkreślić nale-ży, iż brak wezwania do udziału w sprawie wszystkich zainteresowa-nych stanowi uchybienie procesowe mogące mieć wpływ na wynik w sprawie, ale nie powoduje nieważności postępowania (por. uchwała SN z dnia 20 kwietnia 2010 r., III CZP 112/09, OSNC 2010, nr 708, poz. 98, LEX nr 570265). Niewezwanie do udziału w sprawie spadko-bierców W. K. nie mogło mieć wpływu na wynik w sprawie, nie stano-wi zatem uchybienia procesowego. Z akt księgi wieczystej KW […], jak prawidłowo ustalił Sąd Rejonowy, wynika, że właścicielem spornej nie-ruchomości był Skarb Państwa, a następnie gmina J. W toku postępowa-nia ustalono nadto, że rodzina K. nie wykazała prawa własności do nie-ruchomości, nie wykazała swego prawa do nieruchomości.

Należy mieć na uwadze, że zasiedzenie biegnie przeciwko osobie, która legitymuje się tytułem prawnym do nieruchomości, ale ze swego prawa nie korzysta. Chodzi o aktualnego właściciela, nie zaś w wszyst-kich jego poprzedników (por. postanowienie SN z dnia 24 lutego 2010 r., III CSK 144/09, LEX nr 578044). Nie można zatem przyjąć, że wynik postępowania dotyczy osób, które nie legitymują się tytułem prawnym do nieruchomości.

Prawo cywilne

159

Sąd Okręgowy, jako instancja merytoryczna, dokonał także oceny ustalonego stanu faktycznego pod kątem zastosowania prawa materialne-go. Zarzuty naruszenia prawa materialnego okazały się trafne. Ustalenia stanu faktycznego, nawet przy przyjęciu, że poprzednicy prawni wnios- kodawców zajęli samowolnie nieruchomość, bez jakiegokolwiek przy-działu, nie uzasadniały wniosku, że W. i B. A. byli posiadaczami samo-istnymi nieruchomości.

W myśl art. 172 k.c. do nabycia własności nieruchomości w drodze zasiedzenia konieczne jest łączne spełnienie dwóch przesłanek: samoistne-go i nieprzerwanego posiadania oraz upływu ustawowego terminu. Samo-istnym posiadaczem nieruchomości w rozumieniu powyższego przepisu jest ten, kto nią włada jak właściciel (art. 336 k.c.), czyli wykonuje upraw-nienia składające się na treść prawa własności (art. 140 k.c.) (por. posta-nowienie SN z dnia 10 lipca 2009 r., III CSK 70/09, LEX nr 530699). Stan faktyczny dotyczący określonego sposobu korzystania z rzeczy nale-ży kwalifikować jako posiadanie na podstawie elementu fizycznego (cor-pus) oraz elementu psychicznego (animus). Uznanie określonego władz-twa faktycznego nad rzeczą za posiadanie samoistne odpowiadające treści prawa własności jest zależne od tego, czy władztwo to jest sprawowane przez określony podmiot w jego własnym imieniu (animus rem sibi ha-bendi). Czynnik woli pozwala odróżnić posiadanie samoistne od posia-dania zależnego, ale rzeczywistą wolę posiadacza, która decyduje o cha-rakterze samego posiadania, ustala się na podstawie zamanifestowanych na zewnątrz przejawów władania rzeczą (por. postanowienie SN z dnia 1 kwietnia 2011 r., III CSK 184/10, OSNC-ZD 2012, nr B, poz. 24; po-stanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2015 r., III CSK 188/14, LEX nr 1678081). Tak więc na posiadanie składają się dwa elementy: element fizyczny (corpus) oraz element psychiczny (animus). Najogólniej rzecz ujmując, corpus oznacza, że pewna osoba znajduje się w sytuacji, która daje jej możliwość władania rzeczą w taki sposób, jak mogą to czy-nić osoby, którym przysługuje do rzeczy określone prawo, przy czym nie jest konieczne efektywne wykonywanie tego władztwa (por. postanowie-nie SN z dnia 5 listopada 2009 r., I CSK 82/09, LEX nr 578034; posta-


160

nowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2010 r., I CSK 586/09, LEX nr 630169). Animus zaś oznacza wolę wykonywania względem rze-czy określonego prawa dla siebie. Wola ta wobec otoczenia wyraża się w takim postępowaniu posiadacza, które wskazuje na to, że uważa się on za osobę, której przysługuje do rzeczy określone prawo.

Należy się zgodzić z Sądem Rejonowym, że W. i B. A. władali rzeczą z wyłączeniem innych osób, używali jej, pobierali pożytki (wy-najmowali pokoje, utworzyli kemping na terenie nieruchomości) oraz dokonywali remontów budynku oraz przekształceń na samej nierucho-mości (stworzenie kempingu i parkingu). Nie ulega wątpliwości, że mia-ło miejsce wykonywanie władztwa nad nieruchomością. Wskazać jednak należy, że tym, co pozwala odróżnić posiadanie samoistne od posiada-nia zależnego, jest czynnik woli, rzeczywista wola posiadacza, która de-cyduje o charakterze samego posiadania. Taką rzeczywistą wolę ustala się na podstawie zamanifestowanych na zewnątrz przejawów władania rzeczą. Sąd I instancji przyjął, iż w 1972 r. nastąpiło przekształcenie posiadania zależnego w posiadanie samoistne. Do roku 1972 r. W. A. uiszczała bowiem czynsz na rzecz E. K. Po jej śmierci zaniechała zaś płacenia czynszu. Należy mieć na uwadze, że posiadacz zależny mo-że zmienić swoje posiadanie w posiadanie samoistne, ale skuteczność z punktu widzenia zasiedzenia takiego przekształcenia wymaga, aby po-siadacz uczynił to jawnie, tzn. zamanifestował zmianę w sposób widocz-ny dla otoczenia. Zmiana, która nie została uzewnętrzniona i ograniczyła się jedynie do samej świadomości posiadacza, jest prawnie bezskutecz-na (por. orzeczenie SN z dnia 12 marca 1971 r., III CRN 516/70, OSPi-KA 1971, nr 11, poz. 207; postanowienie SN z dnia 10 lipca 2009 r., II CSK 70/09, LEX nr 530699; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2013 r., II CSK 462/12, LEX nr 1314393). W ocenie Sądu Okrę-gowego w przedmiotowej sprawie nie miało miejsca takie zamanifesto-wanie na zewnątrz zmiany charakteru posiadania. Sam fakt zaprzestania opłaty czynszu na rzecz rodzinny K. nie wynikał ze zmiany woli wyko-nywania władztwa nad rzeczą jedynie dla siebie, jak wskazała świadek A. G. W. A. zaprzestała płacić czynsz, gdyż dowiedziała się że K. nie

Prawo cywilne

161

figurowali w dokumentach jako właściciele nieruchomości. Nadto wnio-skodawcy w żaden sposób nie zamanifestowali zmiany charakteru posia-dania właścicielowi nieruchomości – Skarbowi Państwa. Powyższe nie pozwala przyjąć, że po stronie wnioskodawców istniała wola władania nieruchomością dla siebie. Z przeprowadzonego postępowania dowodo-wego wynika, iż wnioskodawcy sami siebie nie traktowali jako posiada-czy samoistnych nieruchomości. Traktowali siebie jako posiadaczy zależ-nych, władali oni nieruchomością w zakresie zbliżonym do użytkowania, na podstawie umowy quasi-najmu. Wnioskodawcy w pismach kierowa-nych do gminy – burmistrza – wskazywali, że posiadają przydział loka-lu. Ich zdaniem stanowiło to tytuł prawny do władania nieruchomością. Wnioskodawcy w piśmie z 11 stycznia 2005 r. zwracali się do burmistrza o zawarcie umowy najmu, bowiem chcieliby usankcjonować administra-cyjny przydział lokalu. Nie można w okolicznościach przedmiotowej sprawy przyjąć, że po stronie wnioskodawców istniał czynnik psychicz-ny zamiaru władania rzeczą. Sam fakt dokonywania remontów, zagospo-darowania nieruchomości czy pobierania z niej pożytków nie świadczy jedynie o posiadaniu samoistnym nieruchomości. Również posiadacz za-leżny może dokonywać nakładów na rzecz czy czerpać z niej pożytki. Skoro zatem wnioskodawcy sami uznawali siebie za posiadaczy zależ-nych, władających nieruchomością na podstawie dawnych decyzji o cha-rakterze administracyjnym, to nie można było uznać ich za posiadaczy samoistnych. Wnioskodawcy nie wykazali „manifestowania” wobec or-ganów gminy, a wcześniej wobec Skarbu Państwa właścicielskiego cha-rakteru władania nieruchomością, tak aby można przyjąć, że traktowali nieruchomość jak własny grunt. Wnioskodawcy nie traktowali nierucho-mości jako swojej własności, o czym świadczy treść kierowanych do gminy pism, z prośbą o zawarcie umowy najmu czy sprzedaży nieru-chomości.

Z tych przyczyn przyjąć należało, iż posiadanie nieruchomości przez W. i B. A. miało charakter posiadania zależnego, nie zaś samo-istnego. Brak jednej z przesłanek z art. 172 k.c. – samoistnego posiada-nia – wyklucza zaś nabycie własności nieruchomości przez zasiedzenie.


162

Wobec powyższego Sąd Okręgowy na mocy art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżone postanowienie i wniosek oddalił.

[…]

30 Postanowienie Sądu Okręgowego w Bydgoszczy

z dnia 17 lutego 2017 r. sygn. akt VIII Ga 220/16

Skład orzekający:SSO Elżbieta Kala (przewodniczący, sprawozdawca)SSO Marek TauerSSO Wojciech Wołoszyk

Teza:Ustawodawca w art. 280 k.s.h. wprost wskazał na podobieństwo

sytuacji prawnej likwidatorów spółki do członków jej zarządu, stano-wiąc, że do likwidatorów stosuje się przepisy dotyczące członków za-rządu. Skoro nie ma wątpliwości, że koszty zarządu ponosi spółka, to również spółkę obciążają koszty likwidacji, w tym wynagrodzenia li-kwidatora.

Gdyby koszty czynności likwidacyjnych miał ponosić inny podmiot niż likwidowana spółka, musiałoby to wynikać z wyraźnej regulacji usta-wowej. Mimo braku takiej regulacji nie ma tzw. luki technicznej, której istnienie usprawiedliwiałoby możliwość dekodowania określonej normy w tym zakresie w drodze analogii legis.

Uzasadnienie

Wnioskodawca – W. K. złożył wniosek do Sądu Rejestrowego w B. o przyznanie mu wynagrodzenia ze Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w B. za sprawowaną funkcję likwidatora Z. sp. z o.o. z siedzibą w N. w likwidacji, ustalonego postanowieniami Sądu Rejonowego w B. z dnia 6 listopada 2012 r., z dnia 21 listopada 2012 r., z dnia 26 listopada 2013 r. – zapadłymi w sprawie o sygn. […] oraz postanowieniem tego

Prawo cywilne

163

Sądu z dnia 13 czerwca 2014 r., zapadłym w sprawie pod sygn. […] – w łącznej kwocie 35 178 zł.

W uzasadnieniu wnioskodawca wskazał, że Sąd Rejonowy w B. wyrokiem z dnia 22 grudnia 2011 r. sygn. […] rozwiązał spółkę Z. sp. z o.o. w N., ustanawiając dla niej likwidatora w osobie wniosko-dawcy. Funkcję tę wnioskodawca pełnił do 1 kwietnia 2015 r. W okre-sie pełnienia funkcji likwidatora Sąd Rejonowy ww. postanowieniami ustalił wynagrodzenie likwidatora w łącznej kwocie brutto 35 178 zł. Ustalone wynagrodzenie nie zostało wypłacone likwidatorowi z mająt-ku spółki, nie zostało również pokryte z innych źródeł. Jak wskazał wnioskodawca, powodem braku zaspokojenia jego wierzytelności wo-bec spółki był brak środków majątkowych w spółce. Spółka nie dyspo-nuje bowiem żadnym majątkiem. W ocenie wnioskodawcy w tym stanie rzeczy wierzytelność ustalona wskazanymi przez niego postanowienia-mi nie może zostać zaspokojona z majątku spółki, co czyni jego wnio-sek uzasadnionym.

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 23 sierpnia 2016 r. Sąd Rejo-nowy w B. oddalił wniosek W. K.

W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Rejonowy wskazał, że przedmio-tem rozpoznania nie są przesłanki przyznania likwidatorowi wynagro-dzenia czy też ustalenia jego wysokości, gdyż zostały już prawomocnie przesądzone w postanowieniach: Sądu Rejonowego w B. VIII Wydziału Gospodarczego z dnia 6 listopada 2012 r., 21 listopada 2012 r. i 26 listo-pada 2013 r. w sprawie sygn. […] oraz Sądu Rejonowego w B. XIII Wy-działu Gospodarczego Krajowego Rejestru Sądowego z dnia 13 czerwca 2014 r. w sprawie sygn. […]. Stanowisku temu Sąd dał wyraz w posta-nowieniu z dnia 28 sierpnia 2015 r. w sprawie sygn. […], w którym od-rzucono wniosek W. K. o określenie wysokości wynagrodzenia.

Jednocześnie jednak Sąd Rejestrowy przekazał wniosek likwidatora w części dotyczącej przyznania tego wynagrodzenia od Skarbu Państwa do wydziału cywilnego jako pozew o zapłatę. Sąd Okręgowy w B. posta-nowieniem z dnia 13 stycznia 2016 r. sygn. […] przekazał jednak sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejestrowemu.


164

W przekonaniu Sądu Rejonowego wniosek nie jest uzasadnio-ny. Z art. 276 § 5 k.s.h. wynika jedynie kompetencja sądu do określe-nia wysokości wynagrodzenia likwidatora ustanowionego przez sąd. Jest zaś oczywiste, że ustalone przez sąd wynagrodzenie winno zostać pokry-te z majątku likwidowanej spółki. W postanowieniu z dnia 13 czerwca 2014 r. w sprawie sygn. […] Sąd Rejestrowy oznaczył, że ustala wyso-kość wynagrodzenia należnego likwidatorowi od spółki.

Sąd Rejonowy podkreślił, że brak podstawy prawnej do wypłaty wy-nagrodzenia likwidatora przez Skarb Państwa, w przypadku gdy likwido-wana spółka nie posiada środków na jego pokrycie.

Sąd odniósł się do stanowiska wnioskodawcy, który dla uzasad-nienia złożonego wniosku powołał się na stanowisko Sądu Najwyższe-go wyrażone w uchwale z dnia 13 marca 2015 r., III CZP 4/15. Zgod-nie z tą uchwałą wynagrodzenie dla kuratora ustanowionego z urzędu na podstawie art. 42 k.c. w braku majątku lub dochodów osoby prawnej jest pokrywane przez Skarb Państwa – sąd rejestrowy.

Wnioskodawca wskazał, że sytuacja likwidatora jest analogiczna do sytuacji kuratora osoby prawnej, którego wynagrodzenie nie może być pokryte z powodu braku środków.

Sąd Rejonowy przypomniał, że w uzasadnieniu uchwały z dnia 13 stycznia 2016 r. Sąd Najwyższy rozważał, na kim spoczywa obowią-zek pokrycia wynagrodzenia kuratora w przypadku, gdy podmiot objęty kuratelą nie ma środków na pokrycie tego wynagrodzenia. Sąd Najwyż-szy wyjaśnił, że w razie braku aktywów wynagrodzenie kuratora po-krywa ten, kto żądał ustanowienia kurateli, co nie oznacza jednak, że w sprawie, w której ustanowienie kuratora nastąpiło z urzędu, wniosko-dawcą jest sąd i że to on na podstawie art. 179 § 1 k.r.o. ma obowiązek pokryć koszty kurateli.

Dalej argumentował, że uzasadnienie projektu ustawy z dnia 6 li-stopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1431) wskazuje na zamiar ustawodawcy zrównania sytuacji opiekuna i kuratora w odniesieniu do pokrywania wynagrodzenia, także w razie braku dochodów lub majątku

Prawo cywilne

165

osoby, dla której ustanowiony został podmiot poddany pieczy (Sejm VI kadencji, druk nr 888). Zatem w razie braku podstaw do pokrycia wyna-grodzenia kuratora osoby częściowo ubezwłasnowolnionej na podstawie art. 179 § 1 k.r.o. wynagrodzenie to jest pokrywane ze środków publicz-nych na podstawie przepisów o pomocy społecznej. Nie może to doty-czyć jednak kuratora ustanowionego dla spółki handlowej ze względu na odmienne funkcje pomocy społecznej. Wobec tego odpowiednie sto-sowanie art. 162 § 3 k.r.o. do wynagrodzenia kuratora ustanowionego z urzędu dla osoby prawnej na podstawie art. 42 k.c. może polegać tylko na tym, że w razie braku jej dochodów lub majątku świadczenie to po-winno być pokryte ze środków publicznych, jednak nie z funduszy gmi-ny przeznaczonych na pomoc społeczną. Skoro w takim wyjątkowym wypadku wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych i nie mogą to być środki gminy świadczone na podstawie ustawy o pomocy społecznej (art. 162 § 3 k.r.o.), sąd rejestrowy ma na podstawie art. 179 § 1 k.r.o. obowiązek przyznania stosownego wynagrodzenia, przy czym brak w ustawie wskazania, kto ma je uiścić, to należy dojść do wniosku, że ustawodawca założył, że świadczenie to spełnić ma podmiot, który je przyznał.

W przekonaniu Sądu Rejonowego nie można jednak sytuacji likwi-datora traktować analogicznie jak sytuacji kuratora osoby prawnej usta-nowionego z urzędu – zwłaszcza w tym konkretnym stanie faktycznym, w którym do rozwiązania spółki i ustanowienia likwidatora doszło na mocy wyroku sądowego wydanego w sprawie z powództwa W. K. (1) – będącego wspólnikiem i członkiem zarządu spółki (sygn. […]). Brak uza-sadnienia dla odpowiedniego zastosowania art. 162 § 3 k.r.o. dotyczącego pokrycia wynagrodzenia opiekuna ze środków publicznych (tj. odpowied-nika art. 178 § 2 k.r.o.). Instytucja kuratora, mimo swej różnorodności, jest podobna do instytucji opiekuna, co dodatkowo – poza odesłaniem zawartym w art. 178 § 2 k.r.o. – uzasadnia odpowiednie stosowanie do niej przepisów o opiece. Podobieństwa takiego nie można doszukać się pomiędzy kuratorem a likwidatorem osoby prawnej. Odmienne są bo-wiem cele ustanowienia kuratora i wyznaczenia likwidatora oraz zakres


166

ich obowiązków. Tym samym nie ma podstawy do odpowiedniego zasto-sowania do likwidatora przepisów o kurateli i opiece.

[…]Wnioskodawca od postanowienia Sądu Rejonowego złożył apela-

cję, zaskarżając orzeczenie w całości i zarzucając mu naruszenie prawa materialnego poprzez brak zastosowania przez analogię przepisu art. 162 § 1 k.r.o. w zw. z art. 162 § 3 k.r.o. w zw. z art. 276 § 5 k.s.h.

Wnioskodawca wniósł więc o zmianę zaskarżonego orzeczenia po-przez przyznanie mu ze Skarbu Państwa Sądu Rejonowego w B. łącznej kwoty 27 060 zł brutto tytułem wynagrodzenia likwidatora Z. sp. z o.o. z siedzibą w N., przyznanego postanowieniami Sądu Rejonowego w B. z dnia 6 listopada 2012 r., z dnia 21 listopada 2012 r., z dnia 26 listopa-da 2013 r. w sprawie […].

[…]

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja wnioskodawcy nie zasługiwała na uwzględnienie.W pierwszej kolejności należy jednak rozstrzygnąć, czy od postano-

wienia sądu określającego wysokość wynagrodzenia likwidatora przysłu-guje środek odwoławczy, a jeśli tak – to jaki. Kwestia ta nie była jednoli-cie rozstrzygana zwłaszcza w orzecznictwie. Początkowo Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 stycznia 1998 r. (III CZP 58/97) orzekł, iż od po-stanowienia określającego wysokość wynagrodzenia likwidatora ustano-wionego przez sąd w wyroku orzekającym rozwiązanie spółki z o.o. nie przysługuje środek odwoławczy. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Naj-wyższy uznał, iż od postanowienia sądu rejestrowego o przyznanie wyna-grodzenia likwidatorowi wyznaczonemu przez ten sąd nie przysługuje ani apelacja (nie jest to bowiem postanowienie orzekające co do istoty spra-wy), ani zażalenie (brak przepisu w ustawie o przysługiwaniu zażalenia).

W kolejnej uchwale z dnia 20 listopada 2008 r. (III CZP 111/08) Sąd Najwyższy orzekł, iż na postanowienie sądu rejestrowego w przed-miocie wynagrodzenia likwidatora spółki jawnej, ustanowionego przez sąd, przysługuje zażalenie.

Prawo cywilne

167

Sąd Okręgowy w obecnym składzie podziela stanowisko wyrażo-ne przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 marca 2011 r. (III CZP 140/10), w której Sąd orzekł, iż od postanowienia sądu I instancji w przedmiocie przyznania wynagrodzenia zarządcy (art. 939 § 1 w zw. z art. 615 k.p.c.) przysługuje apelacja, jak też w uchwale Sądu Najwyż-szego z dnia 28 marca 2014 r. (III CZP 6/14), w której stwierdzono, iż postanowienie w przedmiocie wynagrodzenia kuratora osoby częścio-wo ubezwłasnowolnionej jest postanowieniem co do istoty sprawy, od którego przysługuje apelacja. Argumenty zawarte w uzasadnieniach tych uchwał, przemawiające za uznaniem orzeczeń w przedmiocie przyznania wynagrodzenia zarządcy czy kuratora za orzeczenia co do istoty sprawy, mają w pełni odniesienie także do postanowień przyznających wynagro-dzenie likwidatorom spółek prawa handlowego jako postanowienia, któ-re zawierają merytoryczne rozstrzygnięcie żądania objętego wnioskiem.

Reasumując, w ocenie Sądu Okręgowego od postanowienia Sądu Rejestrowego z dnia 23 sierpnia 2016 r. oddalającego wniosek o przy-znanie wynagrodzenia likwidatora przysługuje apelacja.

Zdaniem Sądu Okręgowego wniesiona jednak przez skarżącego ape-lacja nie zasługiwała na uwzględnienie […].

Wnioskodawca określił bowiem swoje żądanie jako wniosek o przy-znanie mu wynagrodzenia ze Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w B. za sprawowaną funkcję likwidatora Z. sp. z o.o. z siedzibą w N. w likwi-dacji, ustalonego postanowieniami Sądu Rejonowego w B. z dnia 6 li-stopada 2012 r., z dnia 21 listopada 2012 r., z dnia 26 listopada 2013 r. i z dnia 13 czerwca 2014 r. w łącznej kwocie 35 178 zł brutto. W uzasad-nieniu wniosku wnioskodawca przyznał, że ww. prawomocnymi orzecze-niami zostało mu przyznane wynagrodzenie w łącznej kwocie 35 178 zł. Ponieważ jednak wynagrodzenie to nie zostało mu wypłacone z mająt-ku spółki, z powodu braku środków majątkowych, wierzytelność wnioskodawcy ustalona wskazanymi postanowieniami sądu powinna być jego zdaniem pokryta ze Skarbu Państwa.

Zgodnie z art. 276 § 5 k.s.h. sąd, który ustanowił likwidatora, okre-śla wysokość jego wynagrodzenia. Przepis ten nie wskazuje przy tym, kto ponosi koszty wynagrodzenia likwidatora.


168

Należy więc wskazać na wstępie, że zgodnie z art. 276 § 5 k.s.h. sąd orzekł już prawomocnymi postanowieniami o żądaniu, którego do-tyczy wniosek likwidatora w niniejszym postępowaniu, tj. o przyznaniu mu wynagrodzenia w łącznej kwocie 35 178 zł. Dodatkowo, prawomoc-nym postanowieniem z dnia 13 czerwca 2014 r. Sąd Rejestrowy orzekł o przyznaniu wnioskodawcy wynagrodzenia w kwocie 8 118 zł należne-go od spółki Z. sp. z o.o w likwidacji. Postanowienie to jest prawomoc-ne, a zatem wnioskodawca nie może domagać się obecnie, aby określić, że jego wynagrodzenie w ww. kwocie 8 118 zł miałby pokryć Skarb Państwa. Wnioskodawca w apelacji ograniczył już zresztą swoje żądanie z tego powodu do kwoty 27 060 zł.

W pozostałych orzeczeniach z dnia 6 listopada 2012 r., 21 listopada 2012 r. i 26 listopada 2013 r. Sąd Rejonowy, ustalając wysokość należne-go wnioskodawcy wynagrodzenia, nie określił co prawda, kto ma ponieść te koszty, jednakże – jak wynika z akt sprawy Sądu Rejonowego w B. […] – wnioskodawca w złożonych do sądu wnioskach takiego żądania nie zawarł (k. […] akt Sądu Rejonowego […]). Wnioskodawca nie skła-dał też wniosków o uzupełnienie tych orzeczeń w trybie art. 351 k.p.c.

Wnioskodawca złożył natomiast w niniejszej sprawie kolejny wnio-sek z dnia 19 czerwca 2015 r. o przyznanie mu wynagrodzenia. Z przy-czyn wskazanych powyżej wniosek ten nie może zasługiwać na uwzględ-nienie, gdyż – jak wynika z treści pisma wnioskodawcy z dnia 24 lipca 2015 r. – tak naprawdę żąda on ponownego ustalenia przez sąd wyso-kości jego wynagrodzenia, co zostało już orzeczone prawomocnymi po-stanowieniami Sądu Rejonowego, i uzupełnienia orzeczenia o ustaleniu jego wynagrodzenia poprzez określenie podmiotu zobowiązanego do po-niesienia kosztów tego wynagrodzenia, czego zaniechał uczynić w usta-wowym terminie wskazanym w art. 351 k.p.c.

Wnioskodawca bowiem, na żądanie sądu, w piśmie z dnia 24 lipca 2015 r. przyznał, że postanowieniami z dnia 6 listopada 2012 r., z dnia 21 listopada 2012 r. i z dnia 26 listopada 2013 r. wydanymi w sprawie […] sąd orzekł już prawomocnie o ustaleniu wysokości wynagrodzenia likwidatora. W związku z czym sprecyzował, że jego wniosek odnoś-

Prawo cywilne

169

nie do wynagrodzenia wskazanego w tych orzeczeniach ogranicza się do „wskazania podmiotu zobowiązanego do wypłaty tego wynagrodzenia”. Można zatem uznać, że tak naprawdę zamiarem wnioskodawcy było je-dynie uzupełnienie tych orzeczeń o wskazanie podmiotu zobowiązane-go do wypłaty wynagrodzenia. Odnośnie do wynagrodzenia w kwocie 8 118 zł – przyznanego przez Sąd Rejestrowy od spółki Z. sp. z o.o w li-kwidacji – zamiarem wnioskodawcy było zaś, jak to określił: „ponow-ne ustalenie tej wysokości w kwocie wnioskowanej oraz przyznanie te-go wynagrodzenia ze Skarbu Państwa”.

Stwierdzić jednak należy, że po pierwsze, wniosek o uzupełnienie orzeczenia zgodnie z art. 351 k.p.c. należy złożyć w terminie dwóch ty-godni od dnia doręczenia orzeczenia, czego wnioskodawca nie uczynił, a po drugie, wniosek o uzupełnienie orzeczenia przysługuje w sytuacji, gdy sąd nie orzekł o całości żądania.

Tymczasem wnioskodawca, składając kolejne wnioski o przyznanie mu wynagrodzenia, nie żądał jednocześnie określenia przez sąd podmio-tu zobowiązanego do poniesienia kosztów tego wynagrodzenia. W związ-ku z tym trudno przyjąć, aby w orzeczeniach z dnia 6 listopada 2012 r., z dnia 21 listopada 2012 r. i z dnia 26 listopada 2013 r., wydanych przez Sąd Rejonowy w sprawie […], sąd nie orzekł całości żądania.

Ponadto z uzasadnienia wniosku z dnia 19 kwietnia 2015 r. zło-żonego w niniejszej sprawie można wywieść, że wnioskodawca składa-jąc wcześniejsze wnioski, nie miał wątpliwości, że wypłata przyznanego przez sąd wynagrodzenia ma nastąpić z majątku spółki. Wnioskodawca wskazał bowiem, że jego wierzytelność wobec spółki ustalona wcześ-niejszymi postanowieniami sądu powinna być jego zdaniem pokryta ze Skarbu Państwa, z uwagi na fakt, że nie została mu wypłacona z majątku spółki z powodu braku środków w spółce. Dlatego w niniejszym postę-powaniu wnioskodawca wniósł o ponowne orzeczenie przez sąd o wyso-kości jego wynagrodzenia i dodatkowo o przyznaniu mu tego wynagro-dzenia ze Skarbu Państwa.

Jak już wskazano, w uzasadnieniu wniosku wnioskodawca jako pod-stawę obciążenia kosztami jego wynagrodzenia Skarbu Państwa wskazał


170

brak środków w majątku rozwiązanej spółki. Zauważyć jednak należy, że przepisy Kodeksu spółek handlowych nie przewidują, aby w takiej sytu-acji koszty niewypłaconego likwidatorowi wynagrodzenia miał ponosić Skarb Państwa. Wnioskodawca również nie podał we wniosku, na jakiej podstawie żąda obciążenia tymi kosztami Skarbu Państwa.

Kodeks spółek handlowych przewiduje natomiast w art. 280 k.s.h., że do likwidatorów stosuje się przepisy dotyczące członków zarządu, chyba że przepisy niniejszego rozdziału stanowią inaczej. Pozycja likwi-datora w spółce z o.o. odpowiada bowiem pozycji zarządu.

Na tle interpretacji przepisów Kodeksu spółek handlowych dotyczą-cych członków zarządu nie ma natomiast ani w doktrynie, ani w orzecz-nictwie wątpliwości co do tego, że jeżeli członek zarządu pełni swą funk-cję odpłatnie – koszty jego wynagrodzenia pokrywa spółka, gdyż są to niewątpliwie koszty związane z prowadzeniem spółki. Podobnie w przy-padku likwidatorów, analizując kwestię relacji spółki i likwidatora, przy-jąć należy, że podstawą określenia wynagrodzenia likwidatora może być umowa o pracę lub umowa zlecenie, a także umowa o dzieło (tak M. Bie-niak, Komentarz do art. 276 k.s.h., Legalis 2015). Również w sytuacji, gdy likwidatorzy zostali mianowani przez sąd, ich prawa i obowiązki (w tym prawo do wynagrodzenia) wynikają z przepisów Kodeksu spó-łek handlowych i umowy spółki. Należy bowiem zauważyć, że w chwi-li powołania tak członka zarządu, jak i likwidatora pomiędzy członkiem zarządu (likwidatorem) a spółką nawiązuje się określony stosunek umow-ny o pełnienie funkcji członka zarządu (likwidatora), w związku z czym koszty związane z pełnieniem tej funkcji, jeśli jest to funkcja odpłatna, są kosztami spółki, a nie Skarbu Państwa. Nawet jeśli likwidatora usta-nowi sąd i zgodnie z art. 276 § 5 k.s.h. sąd, który ustanowił likwidato-ra, określi wysokość jego wynagrodzenia, to nie zmienia to faktu, iż po-między likwidatorem a Skarbem Państwa nie nawiązuje się jakikolwiek stosunek prawny, uzasadniający ponoszenie kosztów wynagrodzenia li-kwidatora przez Skarb Państwa. Stanowisko takie wyraził Sąd Najwyż-szy w uzasadnieniu uchwały z dnia 20 listopada 2008 r. (III CZP 111/08), wskazując, że z chwilą ustanowienia przez sąd likwidatora (w tym przy-

Prawo cywilne

171

padku spółki jawnej) nawiązuje się pomiędzy nim a tą spółką stosunek prawny o charakterze organizacyjno-kompetencyjnym. Przyznanie przez sąd wynagrodzenia likwidatorowi ustanowionemu przez ten sąd dotyka bezpośrednio uprawnień o charakterze majątkowym zarówno samego li-kwidatora, jak i spółki. I tylko te podmioty mogą mieć interes prawny w zaskarżaniu ewentualnych postanowień zapadłych w przedmiocie wy-nagrodzenia likwidatora.

W ocenie Sądu Okręgowego należy zatem uznać, że wynagrodzenie likwidatora, jak i uzasadnione wydatki związane z postępowaniem likwi-dacyjnym stanowią koszty postępowania likwidacyjnego, a te z kolei są kosztami likwidacji spółki, które w związku z tym powinna ponieść spół-ka. Takie stanowisko wyraził już Sąd Rejestrowy w prawomocnym po-stanowieniu z dnia 13 czerwca 2014 r. (sygn. […]), określając wynagro-dzenie wnioskodawcy w kwocie 8 118 zł należne od spółki Z. sp. z o.o.

Skarżący, mimo iż w trakcie postępowania przed Sądem Rejono-wym dołączył do zażalenia z dnia 22 października 2015 r. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2015 r., III CZP 4/15, tak naprawdę do-piero w uzasadnieniu apelacji powołał się na treść tej uchwały i wyraził stanowisko, że do likwidatora należy przez analogię zastosować art. 162 § 1 k.r.o. w zw. z art. 162 § 3 k.r.o. w zw. z art. 276 § 5 k.s.h. Wnios- kodawca wskazał przy tym na podobieństwo normatywne obu funkcji, tj. kuratora i likwidatora.

W ocenie Sądu Okręgowego takie porównanie jest nieuzasadnione. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 20 li-

stopada 2008 r. (III CZP 111/08), sytuację prawną likwidatora należy raczej odnosić do sytuacji prawnej syndyka masy upadłości, a nie do kuratora, przede wszystkim – jak wskazał Sąd Najwyższy – ze wzglę-du na podobieństwo celów ogólnych funkcjonowania obu tych organów (tj. syndyka i likwidatora) oraz podobieństwo podejmowanych przez nich czynności służących realizacji tych celów.

Należy też zauważyć, że przedmiotowa uchwała Sądu Najwyższe-go z dnia 13 marca 2015 r. dotyczyła kuratora ustanowionego w try-bie art. 42 k.c., którego rola z natury rzeczy ma charakter tymczasowy


172

i sprowadza się do obowiązku prowadzenia spraw osoby prawnej, po-zbawionej powołanych do tego organów, przy czym spoczywa na nim obowiązek niezwłocznego podjęcia starań zmierzających do powołania właściwych organów, a w razie potrzeby powinien dążyć do likwidacji takiej osoby.

W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy dokonał analogii po-między kuratelą a opieką, wskazując, że kuratela konstrukcyjnie nie różni się od opieki, gdyż obie instytucje stanowią formę pieczy prawnej. Sąd Najwyższy wskazał też, że zgodnie z art. 605 k.p.c. w kwestiach nie-unormowanych z zakresu kurateli stosować należy odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu w sprawach z zakre-su opieki i – jak wskazał Sąd Najwyższy – odesłanie to należy rozumieć ściśle. I poprzez takie ścisłe odesłanie do art. 162 § 3 k.r.o. Sąd Najwyż-szy wywiódł, że skoro w przepisie tym mowa o tym, że jeżeli osoba, dla której opieka została ustanowiona, nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na pod-stawie przepisów o pomocy społecznej, niemniej nie z funduszy gminy przeznaczonych na pomoc społeczną – to w takim wyjątkowym wypad-ku (co podkreślił Sąd Najwyższy) wynagrodzenie to powinno być pokry-te ze środków Skarbu Państwa.

Sąd Najwyższy podkreślił też publicznoprawny charakter kurateli, realizację celu społecznego, gdy tymczasem likwidator działa w intere-sie podmiotu, który reprezentuje, i chroni przede wszystkim jego interesy. Przede wszystkim jednak wspólną podstawową cechą zarówno kurateli, jak i opieki jest roztoczenie pieczy nad osobami lub majątkiem osób, któ-re same swych spraw z przyczyn prawnych lub faktycznych prowadzić nie mogą. W przypadku likwidatora nie mamy do czynienia z taką sytuacją.

Zasadnie zatem Sąd Rejonowy wskazał, że instytucja kuratora jest podobna do instytucji opiekuna oraz że podobieństwa takiego nie można się doszukać pomiędzy kuratorem a likwidatorem osoby prawnej.

Ponadto, jak już wcześniej wskazano, zgodnie z art. 280 k.s.h. do likwidatorów stosuje się przepisy dotyczące członków zarządu, chyba że przepisy niniejszego rozdziału stanowią inaczej.

Prawo cywilne

173

Nie należy również zapominać, że „zasadniczą przesłanką sięgania do analogii jest podobieństwo stanów faktycznych przy tym samym mo-tywie legislacyjnym (ratio legis)” (L. Morawski, Zasady wykładni pra-wa, Toruń 2010, s. 225). Wynika to z faktu, że zastosowanie określo-nych przepisów w drodze analogii uzasadnione musi być podobieństwem konkretnych instytucji, przy czym uwzględnione muszą być występują-ce między nimi odmienności. Korzystanie z analogii powinno się przy tym odbywać z właściwą powściągliwością i w wyjątkowych wypadkach. Chodzi o takie sytuacje, kiedy w żaden sposób, przy użyciu innych me-tod interpretacyjnych tekstu prawnego, nie da się wyprowadzić z niego normy prawnej „pasującej” do rozpoznawanego w sprawie stanu, a jed-nocześnie kiedy są w tym tekście regulacje dotyczące kwestii o bardzo bliskim podobieństwie do przedmiotu rozstrzygnięcia. Dopiero wówczas można mówić o istnieniu luki prawnej, która da się ewentualnie usunąć w drodze analogii legis (uchwała SN z dnia 24 stycznia 2007 r., III CZP 146/06, LEX nr 209051).

Jeżeli więc z przepisu wynika, że nie mamy do czynienia z luką w prawie, brak podstaw do wykładni rozszerzającej z powołaniem się na analogię. Analogia może być bowiem stosowana jedynie w wypad-kach istnienia luki w prawie, którą należy wówczas wypełnić w drodze zastosowania analogii legis przez odwołanie się do przepisu regulują-cego sytuację istotowo podobną do tej, która nie została prawnie ure-gulowana.

Jak już wcześniej wspomniano, ustawodawca w art. 280 k.s.h. wprost wskazał na podobieństwo sytuacji prawnej likwidatorów do człon-ków zarządu, stanowiąc, że do likwidatorów stosuje się przepisy doty-czące członków zarządu. Skoro zaś nie ma wątpliwości, że koszty zarzą-du ponosi spółka, to również spółkę obciążają koszty likwidacji, w tym wynagrodzenia likwidatora. Jak już wcześniej wskazano, z samego uza-sadnienia wniosku wynika, że również wnioskodawca nie miał wątpli-wości, żądając ustalenia przez sąd wysokości jego wynagrodzenia, że ma być ono pokryte z majątku spółki, co nie było jednak możliwe z uwa-gi na brak środków.


174

Stwierdzić też należy, że dla takich sytuacji, gdy inny podmiot niż ten, w związku z którym likwidator realizował swoje czynności, miałby ponosić koszty tych czynności – musiałaby istnieć regulacja ustawowa wprost. Z taką sytuacją mamy właśnie do czynienia w cytowanym po-wyżej art. 162 § 3 k.r.o. Podobnie w art. 4917 § 1 ustawy z dnia 28 lu-tego 2003 r. – Prawo upadłościowe (Dz. U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) ustawodawca przewidział, że w sytuacji tzw. upadłości konsumenckiej, w przypadku gdy majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania albo gdy w masie upadłości brak płyn-nych funduszów na ich pokrycie, koszty te tymczasowo pokrywa Skarb Państwa.

W braku takiej regulacji nie sposób stwierdzić, że mamy do czy-nienia z luką techniczną i domagać się dekodowania określonej normy w tym zakresie w drodze analogii legis. W żadnym razie nie aktualizuje się w niniejszej sprawie pole do kreowania treści normy w drodze ana-logii z przepisów, które były podstawą „wykreowania” przez Sąd Naj-wyższy możliwości pokrycia kosztów kuratora ze środków Skarbu Pań-stwa. Sąd Najwyższy, przyrównując sytuacją prawną kuratora do sytuacji opiekuna, powołał się bowiem na treść art. 162 § 3 k.r.o., który przewi-duje wprost, że wynagrodzenie opiekuna pokrywa się z dochodów lub z majątku osoby, dla której opieka została ustanowiona, a jeżeli oso-ba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomo-cy społecznej.

Tylko w przypadkach, gdy w przepisach wyraźnie brakuje normy koniecznej do wydania decyzji w określonych sytuacjach, można trakto-wać ów brak jako lukę i zastanawiać się nad dopuszczalnością jej wypeł-nienia w drodze analogii. Natomiast w przypadku, gdy ustawa określa, jakie przepisy stosować do likwidatorów i kto ponosi koszty likwidacji spółki prawa handlowego, nie mamy do czynienia z taką luką.

[…]

Prawo cywilne

175

31 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

z dnia 23 września 2016 r. sygn. akt V ACz 698/16

Skład orzekający:SSA Jacek Grela (przewodniczący)SSA Irma KulSSO (del.) Anna Strugała (sprawozdawca)

Teza:Przepis art. 778 k.p.c. ma zastosowanie również do tych tytułów

egzekucyjnych, co do których stwierdzenie wykonalności, poprzez na-danie klauzuli wykonalności, następuje na mocy przepisów rozporządze-nia Rady (WE) nr 44/2001. Oceny, czy orzeczenie nadaje się do wyko-nania w drodze egzekucji, dokonuje się na podstawie prawa polskiego. Bezpośrednim bowiem skutkiem stwierdzenia wykonalności orzecze-nia zagranicznego jest uzyskanie przez nie waloru polskiego tytułu wy-konawczego, który musi się nadawać do wykonania zgodnie z prawem polskim.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 26 listopada 2014 r. Sąd Okręgowy w T. na wniosek H. z siedzibą w M. (Niemcy) z udziałem B. K. stwierdził wy-konalność na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej wyroku Sądu Krajowe-go w M. – Okręg I z dnia 16 grudnia 2013 r., sygn. […], poprzez nada-nie wyrokowi klauzuli wykonalności przeciwko B. K. i M. C. w zakresie punktów 1 i 2 wyroku.

W uzasadnieniu swojego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy wyjaśnił, że wnioskodawca, H., wnosił o stwierdzenie wykonalności orzeczenia za-granicznego wyroku z dnia 16 grudnia 2013 r. wydanego przez Sąd Kra-jowy w M. – Okręg I wydanego w sprawie […] w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w spra-


176

wie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych.

W części motywacyjnej wniosku wskazano, iż wskazanym wyro-kiem Sąd Krajowy w M. zasądził od pozwanej D. […], reprezentowanej przez B. K. i M. C., kwotę 44 510,00 EUR wraz z odsetkami oraz ob-ciążył pozwaną kosztami postępowania. Z treści przedłożonego odpisu wynika, że wyrok został wydany stronie powodowej w celu wszczęcia egzekucji, jak również został on doręczony stronie pozwanej 30 grudnia 2013 r. Przedmiotowe orzeczenie jest wykonalne w państwie, w którym zostało wydane. Ponadto wskazano, iż w Polsce nie toczyła się wcześ-niej sprawa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami czy też inna sprawa o uznanie wskazanego wyroku. Wnioskodawca twierdził, iż przedłożony wniosek czyni zadość wszelkim wymogom formalnym wskazanym w art. 53 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001.

[…]Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 16 grudnia 2013 r. Sąd Krajowy

w M. – Okręg I w sprawie z powództwa spółki akcyjnej H. przeciwko D. […] reprezentowanej przez osoby zarządzające B. K. i M. C. o sygn. […] wydał wyrok, którym zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwo-tę 44 510,00 EUR wraz z odsetkami w wysokości 8 punktów procento-wych ponad stopę bazową od kwot: – 28 830,00 EUR za okres od dnia 1 października 2012 r., – 7 840,00 EUR za okres od dnia 26 października 2012 r., – 7 840,00 EUR za okres od dnia 17 października 2012 r.

Obciążył pozwaną kosztami postępowania i nadał wyrokowi klau-zulę natychmiastowej wykonalności.

[…]Rozważając zasadność złożonego wniosku, Sąd a quo wskazał, iż

postępowanie klauzulowe odnoszące się do orzeczeń sądów państw ob-cych przewidziane w regulacjach art. 1151 k.p.c. i art. 11511 k.p.c. jest nie tylko postępowaniem stricte formalnym – jak ma to miejsce w po-stępowaniu klauzulowym odnoszącym się do orzeczeń sądów krajowych – ale także postępowaniem merytorycznym, w którym badaniu podle-

Prawo cywilne

177

ga, czy nie istnieją przeszkody dla stwierdzenia wykonalności orzecze-nia wskazane w art. 1146 § 1 i 2 k.p.c. Dodatkowo, jak wynika z art. 66 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w spra-wie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, stwierdzeniu wykonalności w Pol-sce na podstawie tego aktu prawnego podlegają orzeczenia wydane po 1 maja 2004 r., a to oznacza, że przepisy rozporządzenia będą miały za-stosowanie w niniejszej sprawie. Wskazane rozporządzenie określa pew-ne podstawowe ramy omawianego postępowania i wyznacza jego cele. W zakresie nieuregulowanym w rozporządzeniu należy do omawiane-go postępowania stosować posiłkowo przepisy prawa krajowego państw członkowskich.

Zgodnie z art. 1150 k.p.c. orzeczenia sądów państw obcych w spra-wach cywilnych, nadające się do wykonania w drodze egzekucji, stają się tytułami wykonawczymi po stwierdzeniu ich wykonalności przez sąd polski. Stwierdzenie wykonalności następuje, jeżeli orzeczenie jest wyko-nalne w państwie, z którego pochodzi, oraz nie istnieją przeszkody okreś- lone w art. 1146 k.p.c.

Z powyższego wynika, iż wykonalność orzeczenia sądu zagranicz-nego determinowana jest przede wszystkim wykonalnością tego orzecze-nia na terenie państwa, z którego ono pochodzi, tj. spełnieniem w tym zakresie wszystkich wymogów formalnych. Odnosząc się do realiów ni-niejszej sprawy, Sąd Okręgowy wskazał, że z treści punktu 3 wyroku wprost wynika, iż orzeczenie zostało opatrzone klauzulą natychmiasto-wej wykonalności. Ponadto wyrok został doręczony stronie powodowej w celu wszczęcia egzekucji – co również zostało zaznaczone na przed-łożonym odpisie orzeczenia. Nie ulega zatem wątpliwości, iż spełnio-na została przesłanka związana z wykazaniem wykonalności orzeczenia w państwie jego wydania. Zdaniem Sądu a quo do rozważenia pozostała natomiast kwestia ustalenia, czy nie istnieją negatywne przesłanki stwier-dzenia wykonalności orzeczenia wskazane w art. 1146 § 1 i 2 k.p.c. oraz w art. 34 i 35 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001. Warunki uznania orzeczenia sądu zagranicznego i stwierdzenia jego wykonalności ujęte


178

w powołanym przepisie (art. 1146 k.p.c.) mają charakter merytoryczny i stanowią podstawę orzekania przez sąd, co do istoty sprawy o stwier-dzenie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 listopada 2012 r., IV CSK 220/2012, LEX Po-lonica nr 5143739).

W ocenie Sądu Okręgowego żadna z negatywnych przesłanek uzna-nia orzeczenia wskazana w powołanym art. 1146 § 1 i 2 k.p.c. nie za-chodzi.

Uczestniczki postępowania wskazywały, iż orzeczenie zostało wy-dane przeciwko spółce cywilnej, a zatem jest ono sprzeczne z podsta-wowymi zasadami polskiego prawa cywilnego. Tym samym wyłączona została możliwość jego egzekwowania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Z powyższym twierdzeniem, zdaniem Sądu I instancji, nie moż-na się jednak zgodzić. Na gruncie ustawodawstwa niemieckiego, odmien-nie niż ma to miejsce w Polsce, spółce cywilnej przyznano wprawdzie zdolność sądową, tj. możliwość występowania „na zewnątrz” jako stro-nie postępowania sądowego, to jednak w sposób tożsamy do ustawodaw-stwa krajowego każdy ze wspólników w dalszym ciągu odpowiada osobi-ście i całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki. Sąd rozpoznający sprawę w pierwszej instancji podkreślił, iż w wydanym orzeczeniu sąd nie ograniczył się jedynie do wskazania, że stroną pozwaną jest D. […], lecz wprost wskazano również osoby zarządzające spółką – wspólników będących jednocześnie uczestniczkami niniejszego postępowania. Powyż-sze nie pozwala na przyjęcie istnienia jakichkolwiek wątpliwości co do tego, kto działał w imieniu i na rzecz spółki, jak również kto winien po-nosić z tego tytułu odpowiedzialność.

Nie budzi również wątpliwości, iż zgodnie z art. 36 rozporządze-nia Rady (WE) nr 44/2001 wyrok będący przedmiotem postępowania o stwierdzenie jego wykonalności nie może być w żadnym wypadku przedmiotem kontroli merytorycznej. W ocenie Sądu Okręgowego brak podstaw do uznania, aby przyjęty w wyroku sposób określenia strony po-zwanej, gdzie obok wspólników wskazano również samą spółkę cywilną, mógł stanowić przeszkodę stwierdzenia wykonalności wyroku, jak rów-

Prawo cywilne

179

nież aby działanie takie pozostawało w sprzeczności z polskim porząd-kiem publicznym rozumiane jako rażące odstępstwo od podstawowych, istotnych zasad krajowego porządku prawnego. Odmowa uznania przed-miotowego orzeczenia pozostawałaby w sprzeczności z regulacjami pra-wa wspólnotowego – rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001, jak również niweczyłaby skutki prawomocnego wyroku wydanego przez sąd państwa członkowskiego.

Kwestią nieuregulowaną w rozporządzeniu jest m.in. forma stwier-dzenia wykonalności orzeczenia zagranicznego. Aktualnie zgodnie z re-gulacją art. 1151 k.p.c. oraz art. 11511 § 1 k.p.c. stwierdzenie wykonalno-ści orzeczenia nadającego się do egzekucji następuje przez nadanie temu orzeczeniu klauzuli wykonalności.

[…] Zażalenie na to postanowienie złożyły uczestniczki postępowania,

zarzucając:1) rażące naruszenie przepisu art. 34 pkt 1 rozporządzenia Rady

(WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. poprzez błędne przyjęcie, że nie jest oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym Rzeczypospoli-tej Polskiej nadanie klauzuli wykonalności przeciwko osobom fizycznym, wskazanym w treści wyroku wydanego przez Sąd Republiki Federalnej Niemiec wyłącznie jako osoby zarządzające spółką cywilną prawa pol-skiego, nie zaś jako wspólnicy tej spółki, w sytuacji kiedy przedmiotowy wyrok opiewa wyłącznie przeciwko powyżej wskazanej spółce cywilnej prawa polskiego jako pozwanej, a nadto w sytuacji kiedy wnioskodaw-ca w toku postępowania w niniejszej sprawie nie sformułował żądania o zaopatrzenie powyższego wyroku w klauzulę wykonalności przeciw-ko osobom fizycznym;

2) rażące naruszenie przepisu art. 45 ust. 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. poprzez samodzielne usta-lenie przez Sąd orzekający w postępowaniu w przedmiocie stwierdzenia wykonalności na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej wyroku sądu pań-stwa członkowskiego Wspólnoty Europejskiej kręgu podmiotów „wcho-dzących” w skład strony pozwanej poprzez samodzielne ustalenie kręgu


180

wspólników spółki cywilnej wskazanej jako pozwana w wyroku Sądu niemieckiego, a nadto poprzez faktyczne podwojenie (dwukrotne zwięk-szenie) należności zasądzonej stosownym wyrokiem poprzez brak za-strzeżenia w treści postanowienia w przedmiocie nadania klauzuli wy-konalności, że powyższe osoby odpowiadają solidarnie za zobowiązania stosownej spółki cywilnej.

Wskazując na powyższe, stosownie do art. 45 ust. 1 rozporządze-nia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r., skarżące wnios- ły o zmianę zaskarżonego postanowienia w ten sposób, że odmawia się stwierdzenia wykonalności na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej wyroku Sądu Krajowego w M. – Okręg I z dnia 16 grudnia 2013 r., sygn. […].

[…]Postanowieniem z dnia 23 kwietnia 2015 r. Sąd Apelacyjny oddalił

zażalenie uczestniczek. Na skutek wywiedzionej od tego postanowienia skargi kasacyjnej uczestniczek Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 10 czerwca 2016 r. w sprawie […] uchylił zaskarżone postanowienie i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w G. do ponownego rozpo-znania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępo-wania kasacyjnego.

[…] Ponownie rozpoznając sprawę, Sąd Apelacyjny zważył, co na‑

stępuje:Zażalenie uczestniczek w ocenie Sądu Apelacyjnego zasługuje na

uwzględnienie.Na wstępie rozważań należy zaznaczyć, że w przedmiotowej spra-

wie dla oceny zasadności wniosku zastosowanie znajdowało rozporzą-dzenie Rady (WE) nr 44/2001. Wątpliwości w tym zakresie nie miały Sądy obu instancji pierwotnie oceniające wniosek oraz Sąd Najwyższy. Zgodnie bowiem z art. 66 rozporządzenia jego przepisy mają zastosowa-nie tylko do takich powództw i dokumentów urzędowych, które zosta-ły wytoczone bądź sporządzone po jego wejściu w życie, czyli po dniu 1 maja 2004 r. Uregulowane w rozporządzeniu postępowanie w przed-miocie stwierdzenia wykonalności tworzy system zamknięty i autono-

Prawo cywilne

181

miczny w stosunku do wewnętrznych regulacji zawartych w porządkach prawnych państw członkowskich. Oznacza to, że przepisy rozporządze-nia mają pierwszeństwo przed wewnętrznymi przepisami poszczegól-nych państw członkowskich, regulując kwestię stwierdzenia wykonalno-ści w sposób kompleksowy. Nadmienić również należy, że wprawdzie rozporządzenie nr 44/2001 utraciło obecnie moc obowiązującą, zgodnie z treścią art. 80 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uzna-wania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Należy jednakże pamiętać, że rozporządzenie nr 44/2001 nadal ma zastosowanie do orzeczeń wydanych w postępowaniach są-dowych wszczętych, dokumentów urzędowych formalnie sporządzonych lub zarejestrowanych oraz do ugód sądowych zatwierdzonych lub zawar-tych przed 10 stycznia 2015 r. (art. 66 ust. 2 rozporządzenia).

W uzasadnieniu postanowienia z dnia 10 czerwca 2016 r. Sąd Naj-wyższy wskazał, że z przepisami rozporządzenia korespondują postano-wienia art. 1150 k.p.c. Ponadto to z przepisu art. 1151 § 1 k.p.c. wynika, że stwierdzenie wykonalności następuje na wniosek wierzyciela przez na-danie orzeczeniu sądu państwa obcego klauzuli wykonalności. Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności powinien odpowiadać warunkom for-malnym pisma procesowego. Należy do niego również dołączyć doku-menty wymienione w art. 53 rozporządzenia nr 44/2001. Niedołączenie tych dokumentów należy traktować jako brak formalny wniosku. Nie ule-ga wątpliwości, że wierzyciel spełnił wymagania przewidziane w art. 53 rozporządzenia. Wątpliwości w tym zakresie nie miały sądy powszech-ne obu instancji, jak również Sąd Najwyższy. Uszło uwadze Sądu I in-stancji, że we wniosku wierzyciela zabrakło sprecyzowania, przeciwko komu klauzula ma zostać nadana. Wierzyciel wskazał jedynie, że żąda stwierdzenia wykonalności na terenie Polski opisanego we wniosku wy-roku sądu niemieckiego. Jako uczestników postępowania wymienił jed-nakże osoby fizyczne – B. K. oraz M. C., co sugerowałoby wolę wierzy-ciela uwzględnienia jego wniosku poprzez nadanie klauzuli wykonalności przeciwko tym osobom. Tego rodzaju żądanie wynika z dalszych pism


182

procesowych wierzyciela, w tym z odpowiedzi na zażalenie uczestni-czek postępowania. W konsekwencji sprawie można było nadać bieg bez potrzeby zobowiązywania wierzyciela do uzupełnienia braków wniosku. Należy przy tym zaznaczyć, że w tym zakresie zastosowanie znajdowały wewnętrzne przepisy proceduralne, z art. 40 rozporządzenia wynika bo-wiem, że do postępowania w sprawie składania wniosku stosuje się pra-wo państwa członkowskiego wykonania. Przebieg postępowania, które ma być wszczęte na skutek złożenia wniosku, podlega zgodnie z prze-pisami rozporządzenia prawu państwa, w którym orzeczenie to ma być wykonane. Przepisy tego kraju powinny regulować oczywiście kwestie procesowe nieuregulowane w przepisach samego rozporządzenia. Warun-kiem rozpoczęcia takiego postępowania będzie wniosek zbadany od stro-ny procesowej nie tylko pod kątem prawa państwa członkowskiego, lecz również pod kątem wymogów rozporządzenia. Z uwagi na to, że rozpo-rządzenia unijne stanowią rodzaj aktów prawnych o bezpośrednim skut-ku w odniesieniu do poszczególnych państw członkowskich, uwagi po-wyższe mogą być uważane za zbędne. Z uwagi jednak na krótki okres obowiązywania w Polsce obok porządku prawa krajowego również po-rządku prawa unijnego warto podkreślać fakt stosunku uzupełnienia po-między tymi dwoma systemami (por. A. Adamek, A. Frań-Adamek, [w:] Komentarz do art. 40 rozporządzenia nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cy-wilnych i handlowych, stan prawny 1 sierpnia 2008 r.).

Poprzedzając ocenę zasadności tak sformułowanego wniosku, w pierwszej kolejności należy zaznaczyć, że rozporządzenie za cel sta-wia zagwarantowanie swobodnego przepływu orzeczeń sądowych. Z tych względów orzeczenia wydawane w jednym spośród państw członkow-skich związanych niniejszym rozporządzeniem powinny być uznawane i wykonywane w innym państwie członkowskim związanym niniejszym rozporządzeniem, i to również wtedy, gdy dłużnik egzekwowany ma swoje miejsce zamieszkania w państwie trzecim. Ponadto rozporządze-nie zakłada, że z uwagi na owo wzajemne zaufanie jest również uzasad-nione, aby postępowanie o stwierdzenie wykonalności orzeczenia wyda-

Prawo cywilne

183

nego w innym państwie członkowskim przebiegało szybko i skutecznie. Stwierdzenie wykonalności orzeczenia musi więc następować niemal au-tomatycznie, po dokonaniu zwykłego formalnego sprawdzenia przedło-żonych dokumentów, bez możliwości uwzględniania przez sąd z urzędu którejkolwiek z przeszkód wykonania orzeczenia przewidzianych w ni-niejszym rozporządzeniu. Rozporządzenie przewiduje również, że w celu uwzględnienia odrębności prawa procesowego niektórych państw człon-kowskich podstawowe zasady przewidziane w niniejszym rozporządze-niu powinny zostać złagodzone w zakresie, w jakim jest to niezbędne. W tym celu do niniejszego rozporządzenia powinny zostać włączone nie-które postanowienia protokołu do konwencji brukselskiej.

Rozporządzenie jako przesłanki odmowy stwierdzenia wykonalno-ści orzeczenia zagranicznego wprowadza przypadki będące jednocześnie podstawami do odmowy uznania orzeczenia zagranicznego na podsta-wie przepisów rozporządzenia. Katalog wymieniony w przepisach art. 34 oraz art. 35 jest katalogiem zamkniętym i co do zasady jedyną podstawą, na mocy której sąd może odmówić stwierdzenia wykonalności orzeczenia zagranicznego. W tym miejscu należy przypomnieć, iż badanie istnienia bądź nieistnienia wymienionych przesłanek należy jedynie do sądu II in-stancji, który może prowadzić swe postępowanie jedynie na podstawie wniesionego przez jedną ze stron środka zaskarżenia. Nie ma możliwości badania tych przesłanek czy to z urzędu, czy też na wniosek sądu I in-stancji. Badanie to zresztą byłoby możliwe tylko z urzędu, postępowanie bowiem w sprawie stwierdzenia wykonalności w I instancji toczy się tyl-ko z udziałem wnioskodawcy, a ten z pewnością nie byłby zainteresowa-ny wskazywaniem sądowi podstaw do odmowy wydania orzeczenia ko-rzystnego dla sobie (por. A. Adamek, A. Frań-Adamek [w:] Komentarz do rozporządzenia nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orze-czeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlo-wych, stan prawny 1 sierpnia 2008 r.).

W przedmiotowej sprawie żadna z przesłanek wymienionych w przepisach art. 34 oraz 35 rozporządzenia nie zachodziła. Sąd Naj-wyższy w postanowieniu z dnia 10 czerwca 2016 r. stwierdził, że kwestii


184

oceny zdolności prawnej i sądowej spółek cywilnych nie sposób lokować w grupie zagadnień o podstawowym znaczeniu dla polskiego porządku prawnego, decydujących o ocenie obowiązujących w nim rozwiązań sy-stemowych. Chybiony był zatem zarzut naruszenia przez Sąd a quo prze-pisu art. 34 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001.

Powyższa konstatacja nie oznacza jednakże, że wniosek wierzycie-la zasługiwał na uwzględnienie. Wierzyciel dążył do stwierdzenia wyko-nalności wyroku niemieckiego sądu poprzez nadanie klauzuli wykonal-ności przeciwko osobom fizycznym – B. K. oraz M. C., wskazując, że były one wspólnikami spółki cywilnej będącej stroną pozwaną w wyroku niemieckiego sądu. Żądanie to pozostawało w sprzeczności z treścią wy-roku, którego stwierdzenia wykonalności na terenie Polski domagał się wierzyciel. Wyrok Sądu Krajowego w M. z dnia 16 grudnia 2013 r. za-padł w sprawie z powództwa spółki akcyjnej H., reprezentowanej przez zarząd w osobie dr M. B. przeciwko D. […] reprezentowanej przez oso-by zarządzające B. K. i M. C. Wbrew twierdzeniom Sądu Okręgowego oraz wierzyciela wskazanie w wyroku niemieckiego sądu osób zarządza-jących spółką nie uprawniało do nadania klauzuli wykonalności przeciw-ko tym osobom. Wskazanie tych osób jako zarządzających podobnie jak w przypadku strony powodowej nie oznaczało, że były one stronami po-stępowania, w stosunku do których zapadł wyrok.

Naczelną zasadą obowiązującą w postępowaniu klauzulowym jest brak możliwości ponownego merytorycznego badania tytułu egzekucyj-nego, któremu ma zostać nadana klauzula. Wyrazem tej zasady jest rów-nież przepis art. 45 ust. 2 rozporządzenia, z którego wynika, że orzecze-nie zagraniczne nie może być w żadnym wypadku przedmiotem kontroli merytorycznej. Powyższy zakaz wyłącza poza przypadkami ściśle okreś- lonymi, w odniesieniu do polskiego porządku prawnego – w Kodeksie postępowania cywilnego (np. art. 788 k.p.c., art. 787 k.p.c.), modyfika-cji osoby wierzyciela czy też dłużnika wskazanego w tytule egzekucyj-nym. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10 czerwca 2016 r. rów-nież wskazywał na ograniczony zakres kognicji sądu w postępowaniu klauzulowym.

Prawo cywilne

185

Uwzględnienie wniosku wierzyciela złożonego w niniejszej sprawie poprzez nadanie klauzuli wykonalności przeciwko osobom, które w wy-roku niemieckiego sądu nie zostały określone jako pozwane, prowadzi-łoby do pogwałcenia powyższej zasady. Niezależnie od tych wywodów należy podkreślić, że wierzyciel nie wykazał, aby M. C. kiedykolwiek była wspólnikiem spółki cywilnej D. […].

Z uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego można wyprowa-dzić wniosek, że Sąd nie miał wątpliwości, iż w wyroku niemieckiego sądu stroną pozwaną była jedynie spółka cywilna. Sąd Najwyższy wska-zał, że nadanie klauzuli wykonalności orzeczeniu stwierdzającemu, że D. […] ma zapłacić na rzecz H. określoną kwotę, klauzuli wykonalności przeciwko B. K. i M. C., które zostały w nim nazwane osobami zarzą-dzającymi spółką, prowadzi do zmiany w orzeczeniu podmiotu zobowią-zanego do świadczenia w stosunku do brzmienia orzeczenia. Stwierdził ponadto, że prawo niemieckie może być właściwe do udzielenia odpo-wiedzi na pytanie, czy strukturze organizacyjnej, przeciwko której za-padło orzeczenie, jako samodzielnemu podmiotowi mogą być przypisa-ne prawa do mienia na terenie Niemiec, ale nie w Polsce.

Natomiast w polskim porządku prawnym spółka cywilna nie jest podmiotem prawnym odrębnym od wspólników, lecz tylko wielostron-nym stosunkiem zobowiązaniowym łączącym wspólników. W uzasad-nieniu postanowienia Sąd Najwyższy przywołał swoją uchwałę z dnia 7 lipca 1993 r. w sprawie III CZP 87/93, w której wyjaśnił, że tytuł eg-zekucyjny wydany przeciwko spółce cywilnej nie stanowi podstawy na-dania klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikowi spółki. Stanowisko to jest całkowicie uprawnione, skoro z przepisu art. 778 k.p.c. wyni-ka, że do egzekucji ze wspólnego majątku wspólników spółki cywilnej konieczny jest tytuł egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspól-nikom. Pogląd, że spółka prawa cywilnego nie ma osobowości praw-nej, uznać można za utrwalony zarówno w doktrynie, jak i w judyka-turze (por. uzasadnienie uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 31 marca 1993 r., III CZP 176/92, OSNCP 1993, nr 10, poz. 171). Rozbieżności, jakie zarysowały się w orzecznictwie co do kwestii, czy spółka cywil-


186

na, mimo braku osobowości prawnej, może być podmiotem praw i obo-wiązków z zakresu prawa cywilnego, stanowiły asumpt do podjęcia przez Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów uchwały z dnia 26 stycznia 1996 r., III CZP 111/95, OSNC 1996, nr 5, poz. 63, w której stwierdzo-no, że spółka prawa cywilnego nie ma zdolności prawnej także w za-kresie prowadzonej działalności gospodarczej. Potwierdzeniem trafno-ści stanowiska przyjętego w tej uchwale i właściwego odczytania woli ustawodawcy nieprzyznawania spółce cywilnej podmiotowości prawnej jest okoliczność, że ustawodawca mimo wprowadzenia nowych uregu-lowań, w świetle których koncepcja podmiotów prawa cywilnego uleg- ła zasadniczej zmianie (por. art. 331 k.c. – dodany przez ustawę z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych in-nych ustaw, Dz. U. Nr 49, poz. 408), nie uznał za celowe znowelizowa-nia przepisów dotyczących spółki cywilnej i przyznania jej osobowości prawnej. Uregulowanie przyjęte w przepisie art. 778 k.p.c. jest więc kon-sekwencją charakteru prawnego spółki cywilnej jako stosunku umownego łączącego wspólników, którzy są odrębnymi podmiotami prawa. Wobec tego, że sąd nadaje klauzulę wykonalności przeciwko dłużnikowi wymie-nionemu w tytule egzekucyjnym, wierzyciel nie może uzyskać klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikowi niewymienionemu w tytule egze-kucyjnym. W wyroku z dnia 7 listopada 2003 r., w sprawie I CK 191/03, Sąd Najwyższy wskazał, że spółka cywilna nie może być traktowana ja-ko odrębny od wspólników podmiot prawa, który ma własną zdolność prawną i własną zdolność sądową. Tak więc gdy wierzyciel występuje z roszczeniami przeciwko spółce cywilnej, musi pozwać wspólników tej spółki. Jeżeli chce skierować roszczenie do majątku objętego współwłas-nością łączną, to powinien pozwać wszystkich wspólników, gdyż tylko w ten sposób możliwe jest prowadzenie egzekucji z tego majątku, co jed-noznacznie przesądza art. 778 k.p.c.

W ocenie Sądu Apelacyjnego przepis art. 778 k.p.c. ma zastosowa-nie również do tych tytułów egzekucyjnych, co do których stwierdze-nie wykonalności poprzez nadanie klauzuli wykonalności następuje na mocy przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001. Obowiązywa-

Prawo cywilne

187

nie w Polsce obok porządku prawa krajowego również porządku prawa unijnego polega na wzajemnym uzupełnianiu się tych dwóch systemów. Przyjmuje się, że ocena, czy orzeczenie nadaje się do wykonania w dro-dze egzekucji, jest dokonywana na podstawie polskiego prawa. Bezpo-średnim skutkiem stwierdzenia wykonalności orzeczenia zagranicznego jest bowiem uzyskanie przez nie waloru polskiego tytułu wykonawcze-go, zatem musi on nadawać się do wykonania według prawa państwa stwierdzającego to wykonanie. Z art. 40 rozporządzenia należy wypro-wadzić wniosek, że przepisy kraju wykonania powinny regulować kwe-stie procesowe nieuregulowane w przepisach samego rozporządzenia. Za-tem mimo zamkniętego i autonomicznego sytemu prawnego stworzonego rozporządzeniem zastosowanie wewnętrznego prawa państwa wykonania będzie uzasadnione w tych wszystkich wypadkach, w których danej kwe-stii nie regulują przepisy rozporządzenia nr 44/2001. Należy podkreślić, że zawarta w rozporządzeniu regulacja postępowania o udzielenie exe-quatur nie ma charakteru wyczerpującego. Rozporządzenie określa pod-stawowe ramy omawianego postępowania i wyznacza jego cele, pole-gające na przyspieszeniu i ułatwieniu wykonywania orzeczeń sądowych i innych aktów pochodzących z państw członkowskich. W zakresie nie-uregulowanym w rozporządzeniu należy do omawianego postępowania stosować posiłkowo przepisy prawa krajowego państw członkowskich. Przepisy te mogą jednak znaleźć zastosowanie jedynie w takim zakresie, w jakim rozporządzenie wyraźnie do nich odsyła (por. np. art. 40 ust. 1) lub w odniesieniu do pewnych zagadnień, których rozporządzenie w ogó-le nie reguluje, pozostawiając je w sposób dorozumiany do unormowa-nia prawu państwa wykonania. Stosowanie przepisów prawa krajowego musi w każdym wypadku pozostawać w zgodzie z podstawowymi zasa-dami i celami tego postępowania uregulowanego w rozporządzeniu i nie może naruszać jego praktycznej skuteczności. Z punktu widzenia prawa polskiego zastosowanie będą miały przepisy Kodeksu postępowania cy-wilnego o międzynarodowym postępowaniu cywilnym, w tym również – jednak w bardzo ograniczonym zakresie – przepisy regulujące postę-powanie o stwierdzenie wykonalności według art. 1150–1153 k.p.c. oraz,


188

odpowiednio, przepisy o postępowaniu procesowym (art. 13 § 2 k.p.c.) (tak A. Wróbel (red.), M. Domańska, K. Gonera, D. Miąsik, A. Płach-ta, W. Postulski, N. Półtorak, K. Weitz, Stosowanie prawa Unii Europej-skiej przez sądy, Zakamycze 2005). Przepisem nieuregulowanym w roz-porządzeniu jest przepis art. 778 k.p.c. dotyczący egzekucji ze wspólnego majątku spółki cywilnej oraz wymogów, jakim winien odpowiadać tytuł egzekucyjny.

Na marginesie należy wskazać, że obecnie obowiązujące rozporzą-dzenie nr 1215/2012 w art. 41 przewiduje wprost, iż z zastrzeżeniem przepisów niniejszej sekcji postępowanie w sprawie wykonywania orze-czeń wydanych w innym państwie członkowskim podlega prawu wezwa-nego państwa członkowskiego. Brak takiego odesłania w rozporządzeniu nr 44/2001 nie oznacza, że polski sąd w każdym przypadku, gdy nie wy-stąpi przesłanka negatywna określona w art. 34 oraz 35 rozporządzenia, będzie zobligowany do nadania klauzuli wykonalności orzeczeniu, które nie nadaje się do egzekucji w krajowym porządku prawnym.

Rozporządzenie jako zasadę w art. 45 ust. 2 przyjmuje zakaz mery-torycznego badania orzeczenia podlegającego stwierdzeniu wykonalno-ści przez sąd wydający takie stwierdzenie. W doktrynie istnieje jednak teza, że orzeczenie zagraniczne może być w pewien sposób „przystoso-wane” do tego, aby mogło być w jak najskuteczniejszy sposób wyegze-kwowane. Nie zakłada się przy tym możliwości żadnej merytorycznej ingerencji w orzeczenie. Przystosowanie to może mieć tylko charak-ter zbliżony do technicznego. Jako przykład podaje się określenie na wniosek dłużnika terminów płatności lub rozłożenie świadczenia na ra-ty. W tej sytuacji nie można uznać, że orzeczenie zagraniczne podlega kontroli merytorycznej, nie jest bowiem badana zasadność wydanego orzeczenia, jest ono tylko doprecyzowane bądź uzupełnione i to naj-częściej na wniosek samego dłużnika. W takiej sytuacji idea istnienia przepisu chroniącego treść orzeczenia zagranicznego zostaje zachowana (por. T. Ereciński [w:] T. Ereciński, J. Ciszewski, Komentarz do k.p.c. – przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, War-szawa 2001, s. 321).

Prawo cywilne

189

W ocenie Sądu Apelacyjnego nadanie klauzuli wykonalności prze-ciwko osobom fizycznym, które w wyroku niemieckiego sądu nie były określone jako pozwane, przekraczałoby granice możliwego w ramach art. 45 ust. 2 rozporządzenia „przystosowania” orzeczenia do tego, aby mogło być w jak najskuteczniejszy sposób wyegzekwowane w państwie wykonania.

Rozważenia wymagało również określenie świadczenia, które ob-ciążało dłużnika. Wyrokiem niemieckiego sądu zasądzono określoną kwotę płatną przez jeden podmiot na rzecz drugiego. Nadanie klauzuli wykonalności przeciwko dwóm osobom fizycznym bez określenia, czy wskazana w wyroku kwota jest przez te osoby płatna solidarnie, czy też w częściach lub każda z tych osób zobowiązana jest do zapłaty w cało-ści tej kwoty, powoduje uzasadnione wątpliwości co do zakresu obowiąz-ku dłużników. Natomiast organ egzekucyjny zgodnie z art. 804 k.p.c. nie jest uprawniony do badania zasadności obowiązku objętego tytułem wy-konawczym.

Abstrahując od braku możliwości sądu ingerowania w postępowa-niu klauzulowym w zakres obowiązku stwierdzonego tytułem egzeku-cyjnym, we wniosku inicjującym postępowanie wierzyciel nie wskazał, w jaki sposób dłużnicy mieliby spełnić świadczenie, w sytuacji gdy tytuł egzekucyjny został wydany przeciwko jednemu podmiotowi, a nadania klauzuli wykonalności wierzyciel domagał się przeciwko dwóm. Jeżeli w procesie wierzyciel nie wskazuje, że żąda zasądzenia solidarnie z inny-mi dłużnikami, to brak podstaw do tego, aby sąd sam stwierdził, że po-zwany odpowiada solidarnie z innymi dłużnikami. Sąd w sytuacji braku wniosku ze strony wierzyciela, aby zasądzić od pozwanego dochodzoną wierzytelność solidarnie, jest związany żądaniem pozwu i gdyby zasądził dochodzoną kwotę solidarnie z innymi dłużnikami, orzekałby w istocie ponad żądanie pozwu, czego zabrania art. 321 k.p.c. (tak SN w wyroku z dnia 11 marca 2016 r., I CSK 168/15). Przepis art. 321 k.p.c. na mo-cy art. 13 § 2 k.p.c. ma zastosowanie w postępowaniu klauzulowym, po-nadto wzmocniony jest zasadą wyłączającą ponowne merytoryczne bada-nie tytułu egzekucyjnego.


190

Wyżej wskazane przyczyny również stanowiły podstawę do odmo-wy uwzględnienia wniosku wierzyciela. Nawet bowiem, gdyby wierzy-ciel we wniosku ściśle określił, czy uczestniczki mają odpowiadać so-lidarnie, w określonych częściach, czy też każda z nich w stosunku do całości kwoty, to przepis art. 45 ust. 2 wyłączał możliwość uwzględnie-nia tak sformułowanego wniosku. Natomiast nadanie klauzuli wykonal-ności na wyrok sądu niemieckiego bez określenia zakresu obowiązku uczestniczek postępowania powoduje, że taki tytuł nie nadaje się do wy-konania, bowiem komornik nie wiedziałby, w jaki sposób dwie dłużnicz-ki zobowiązane są do zapłaty kwoty wynikającej z tytułu wykonawcze-go. Nie może on natomiast na etapie postępowania egzekucyjnego badać zakresu obowiązku dłużników.

Całkowicie niezasadne było również nadanie klauzuli wykonalności na punkt 2 wyroku Sądu Krajowego w M. z dnia 16 grudnia 2013 r., sko-ro nie zawierał on żadnego świadczenia. Nie nadawał się zatem do egze-kucji. W punkcie tym Sąd Krajowy stwierdził jedynie, że obciąża pozwa-ną kosztami postępowania, nie wskazując, ile koszty te wynoszą. Zgodnie z art. 776 k.p.c. podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy, natomiast tytułem wykonawczym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności, chyba że ustawa stanowi inaczej. Tytułem egzekucyjnym jest określony ustawowo akt prawny ustalający istnienie normy indywi-dualno-konkretnej o charakterze nakazującym lub zakazującym, tj. nor-my nakładającej na dany podmiot obowiązek określonego zachowania się (świadczenia), niezbędny do przymusowego urzeczywistnienia tej normy w drodze egzekucji (A. Marciniak, Postępowanie egzekucyjne w spra-wach cywilnych, Warszawa 2005, s. 112). Do obligatoryjnych składni-ków tytułu egzekucyjnego należą: wskazanie świadczenia, które ma być spełnione, oznaczenie wierzyciela i dłużnika. Punkt drugi wyroku nie-mieckiego sądu nie wskazywał świadczenia, które obciążało dłużnika. W tym zakresie nie było zatem podstaw do stwierdzenia jego wykonal-ności poprzez nadanie dla niego klauzuli wykonalności.

Na zakończenie wywodów dodać należy, że w postanowieniu z dnia 11 października 2013 r. (I CSK 697/12) Sąd Najwyższy stwierdził, iż

Prawo cywilne

191

jest zasadą prawa międzynarodowego, u której podłoża leży suweren-ność państw, że orzeczenie sądu jako akt pochodzący od organu pań-stwa wywiera własną mocą skutki tylko na terytorium państwa pocho-dzenia. Respektowanie wszelkich jego skutków, w tym jego wykonanie, na terytorium innego państwa – uzasadnione potrzebami obrotu mię-dzynarodowego – jest więc możliwe o tyle tylko, o ile zezwala na to prawo tego państwa. Warunkujące to przesłanki mogą określać normy prawa wewnętrznego tego państwa lub zawartych przez nie umów mię-dzynarodowych, a w przypadku państw Unii Europejskiej także normy rozporządzeń organów Unii. Z wyżej wskazanych względów Sąd Ape-lacyjny uznał, że obowiązujący w Polsce porządek prawny nie zezwa-lał na stwierdzenie wykonalności wyroku Sądu Krajowego w M. z dnia 16 grudnia 2013 r. w sprawie o sygn. […].

W kontekście powyższych rozważań Sąd Apelacyjny uznał, że wniosek o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu niemieckiego nie za-sługiwał na uwzględnienie, wobec czego na mocy art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c. zmienił postanowienie Sądu Okręgowego w ten sposób, że odmówił stwierdzenia wykonalności wyroku Sądu Kra-jowego w M. z dnia 16 grudnia 2013 r. w sprawie o sygn. […].

[…]

32 Postanowienie Sądu Okręgowego w Toruniu

z dnia 20 marca 2017 r. sygn. akt VI Gz 57/17

Skład orzekający:SSO Jerzy P. Naworski (przewodniczący, sprawozdawca)SSO Zbigniew KrepskiSSO Małgorzata Bartczak-Sobierajska

Teza: Hipoteza art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h ustawy z dnia 28 lipca 2005 r.

o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r.,


192

poz. 623) nie obejmuje ugody pozasądowej. W razie jej zawarcia i cof-nięcia pozwu w warunkach określonych w art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a tej ustawy sąd zwraca powodowi połowę opłaty od pozwu.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 2 stycznia 2017 r. Sąd Rejonowy umorzył postępowanie, a w pkt 2 zarządził zwrot powodowi połowy opłaty od pozwu na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 623; dalej: u.k.s.c.).

W zażaleniu na to postanowienie powód zarzucił mu naruszenie: 1) art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. a u.k.s.c. przez jego błędne zastosowanie

w sytuacji, gdy Sąd I instancji winien oprzeć się na art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h u.k.s.c., gdyż postępowanie zakończyło się zawarciem ugody pozasądowej przed rozpoczęciem rozprawy;

2) art. 80 ust. 1 u.k.s.c. przez jego niezastosowanie, w konsekwencji zatrzymanie połowy opłaty od pozwu cofniętego na skutek zawar-cia ugody przed rozpoczęciem rozprawy.Wskazując na te podstawy, żalący się wniósł o zmianę zaskarżone-

go postanowienia przez nakazanie zwrotu całej opłaty od pozwu w kwo-cie 41,00 zł.

Pozwany nie udzielił odpowiedzi na zażalenie.


Przepis art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h u.k.s.c. nakazuje sądowi zwrot z urzędu całej uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowa-nie w pierwszej instancji oraz zarzutów od nakazu zapłaty, jeżeli postę-powanie zakończyło się zawarciem ugody przed rozpoczęciem rozpra-wy przed sądem I instancji. Wbrew pozorom nie ma podstaw wykładnia gramatyczna przepisu oparta na wnioskowaniu lege non distinguente. Wprawdzie w przepisie nie ma mowy explicite o ugodzie sądowej, tak jak w art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. d u.k.s.c., ale jasne jest, że nie chodzi w nim o ugodę pozasądową. Przemawia za tym sformułowanie mówiące o za-

Prawo karne

193

kończeniu postępowania zawarciem ugody, podczas gdy zawarcie ugody pozasądowej niekoniecznie powoduje taki skutek. Taką wykładnię unor-mowania potwierdza art. 79 ust. 1 pkt 2 lit. a u.k.s.c., zgodnie z którym sąd z urzędu zwraca 3/4 opłaty od pisma wszczynającego postępowanie w pierwszej instancji oraz zarzutów od nakazu zapłaty, jeżeli w toku po-stępowania sądowego zawarto ugodę przed mediatorem po rozpoczęciu rozprawy. W związku z tym art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h u.k.s.c. obejmuje także zawarcie ugody przed mediatorem przed rozpoczęciem rozprawy, co wyjaśnia pominięcie w jego treści przymiotnika „sądowej”.

Przedstawione racje prowadzą do wniosku, że hipoteza art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h u.k.s.c. nie obejmuje ugody pozasądowej. W razie jej zawar-cia i cofnięcia pozwu w warunkach określonych w art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a u.k.s.c. sąd zwraca powodowi połowę opłaty.

Ponieważ taka sytuacja wystąpiła w sprawie, zasadnie sąd zwró-cił powodowi połowę, a nie całą opłatę od pozwu. Z przedstawionych względów zarzut naruszenia tego unormowania oraz art. 80 ust. 1 u.k.s.c. jest chybiony.

W konsekwencji zażalenie należało oddalić jako bezzasadne (art. 385 w zw. z art. 397 § 2 zd. 1 k.p.c.).

PRAWO KARNE

33 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

z dnia 28 czerwca 2017 r. sygn. akt II AKz 388/17

Skład orzekający:SSA Sławomir Steinborn

Teza I:Sam fakt, że przedmiotem posiedzenia jest kwestia tymczasowego

aresztowania, nie daje jeszcze co do zasady podstaw do uznania, że za-chodzi wypadek niecierpiący zwłoki, o jakim mowa w art. 137 § 1 k.p.k.


194

Należy bowiem wziąć pod uwagę, kiedy powstała konieczność wyzna-czenia posiedzenia i rozstrzygnięcia kwestii stosowania tego środka zapo-biegawczego, a także jakie terminy ustawowe przewidziane są na doko-nanie tych czynności (zob. m.in. art. 248 § 2 k.p.k., art. 252 § 3 k.p.k.). W toku postępowania jurysdykcyjnego potrzeba rozstrzygnięcia kwestii przedłużenia tymczasowego aresztowania znana jest sądowi prowadzą-cemu postępowanie z wyprzedzeniem, bowiem jest prostą konsekwen-cją terminu, do którego został ostatnio przedłużony ten środek zapobie-gawczy. Oznacza to, że odpowiednie czynności powinny zostać podjęte z odpowiednim wyprzedzeniem, aby zagwarantować stronom możliwość nie tylko udziału w tym posiedzeniu, ale również odpowiedniego się do niego przygotowania.

Teza II:Nawet w sytuacji gdy doszło do naruszenia prawa strony do wzię-

cia udziału w posiedzeniu sądu dotyczącego stosowania tymczasowego aresztowania, sąd odwoławczy upoważniony jest do dokonania mery-torycznej zasadności zaskarżonego postanowienia. „Środkiem napraw-czym” mającym na celu usunięcie negatywnych konsekwencji naruszenia prawa obrony do wzięcia udziału w posiedzeniu nie jest zatem uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego roz-poznania przez sąd I instancji, lecz umożliwienie obronie odpowiednie-go przygotowania do posiedzenia zażaleniowego i podniesienia wszel-kich okoliczności, jakie mogłaby podnieść, gdyby miała odpowiedni czas na przygotowanie i wzięła udział w posiedzeniu pierwszoinstancyjnym, a następnie ich rozważenie przez sąd odwoławczy.

Uzasadnienie

Nieprawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w G. z dnia 16 mar-ca 2017 r., wydanym w sprawie […], W. W. został uznany za winnego popełnienia czynów z art. 190 § 1 k.k., art. 204 § 1 k.k. oraz z art. 270 § 1 k.k., za które wymierzono mu karę łączną 3 lat i 6 miesięcy pozba-wienia wolności.

Prawo karne

195

Postanowieniem z dnia 30 maja 2017 r. Sąd Okręgowy w G. prze-dłużył wobec oskarżonego stosowanie środka zapobiegawczego w posta-ci tymczasowego aresztowania na okres dalszych trzech miesięcy, tj. do dnia 12 września 2017 r., godz. 21.40.

Na powyższe postanowienie zażalenie wniósł obrońca oskarżonego W. W., podnosząc zarzuty:

1) naruszenia treści przepisu art. 137 k.p.k., art. 249 § 5 k.p.k. i art. 6 k.p.k. poprzez powiadomienie obrońcy oskarżonego o terminie posiedzenia w przedmiocie przedłużenia tymczasowego aresztowania wy-znaczonym na dzień 30 maja 2017 r., godz. 9.30, w dniu 29 maja 2017 r., o godz. 12.16, co w konsekwencji uniemożliwiło obrońcy przygotowanie merytoryczne do posiedzenia i wzięcie w nim udziału;

2) błędu w ustaleniach faktycznych polegającego na uznaniu, iż je-dynym środkiem, który zabezpieczy prawidłowy tok postępowania, jest środek w postaci tymczasowego aresztowania, co jest wynikiem dokona-nia przez Sąd I instancji błędnej oceny argumentów oskarżonego, które odnosiły się do tego, że dalsze stosowanie tymczasowego aresztowania pociągnie dla jego najbliższej rodziny wyjątkowo ciężkie skutki.

Skarżący w złożonym zażaleniu wniósł o zmianę zaskarżonego po-stanowienia w całości poprzez uchylenie tymczasowego aresztowania i zastosowanie wobec oskarżonego środka zapobiegawczego w postaci dozoru oraz poręczenia majątkowego w kwocie 20 000 zł.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Zażalenie, choć podniesiony w nim pierwszy zarzut należało uznać za trafny co do zasady, nie zasługiwało jednak na uwzględnienie zgod-nie z kierunkiem postulowanym przez skarżącą.

Odnosząc się do pierwszego zarzutu, wskazać należy, że przepis art. 249 § 5 k.p.k. istotnie zawiera nakaz zawiadomienia obrońcy o ter-minie posiedzenia sądu dotyczącego przedłużenia stosowania tymcza-sowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego. Przepis ten stanowi jednak, że niestawiennictwo obrońcy należycie zawiadomionego o terminie nie


196

tamuje rozpoznania sprawy. Kluczowe zatem pozostaje ustalenie, czy obrońca został prawidłowo zawiadomiony o terminie posiedzenia. W tej kwestii należy wskazać, że stosownie do art. 132 § 1 k.p.k. pisma do-ręcza się adresatowi osobiście. Tryb ten nie ma jednak cechy wyłączno-ści. Ustawa procesowa przewiduje bowiem doręczenie zastępcze (art. 132 § 2 k.p.k.), a także doręczenie w formie tzw. awiza, tj. pozostawienia pis-ma w najbliższej placówce pocztowej z powiadomieniem adresata, gdzie i kiedy pismo takie należy odebrać (art. 133 § 1 i 2 k.p.k.), a wreszcie ustawa dopuszcza także w wypadkach niecierpiących zwłoki zawiado-mienia w formie telefonicznej albo w inny sposób stosownie do okolicz-ności (art. 137 k.p.k.).

W rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy wykorzystał formę za-wiadomienia telefonicznego przewidzianą w art. 137 k.p.k. Z treści no-tatki urzędowej oraz dołączonego do zażalenia zdjęcia telefonu obrońcy wynika, iż obrońca została zawiadomiona o terminie posiedzenia wyzna-czonego na dzień 30 maja 2017 r., godz. 9.30, w dniu poprzedzającym ten termin, tj. 29 maja 2017 r. około godz. 12.00. Biorąc pod uwagę, że chodziło o posiedzenie w przedmiocie przedłużenia tymczasowego aresz-towania w toku postępowania jurysdykcyjnego, trudno uznać taki sposób zawiadomienia za prawidłowy. Przepis art. 137 k.p.k. wyraźnie stanowi, że przewidziane w nim sposoby zawiadomienia mają zastosowanie wy-łącznie „w wypadkach niecierpiących zwłoki”. Sam fakt, że przedmiotem posiedzenia jest kwestia tymczasowego aresztowania, nie daje jeszcze co do zasady podstaw do uznania, że zachodzi wypadek niecierpiący zwło-ki, o jakim mowa we wskazanym przepisie. Należy bowiem wziąć pod uwagę, kiedy powstała konieczność wyznaczenia posiedzenia i rozstrzyg-nięcia kwestii stosowania tego środka zapobiegawczego, a także jakie ter-miny ustawowe przewidziane są na dokonanie tych czynności (zob. m.in. art. 248 § 2 k.p.k., art. 252 § 3 k.p.k.). W tym kontekście nie ulega wąt-pliwości, że w toku postępowania jurysdykcyjnego potrzeba rozstrzygnię-cia kwestii przedłużenia tymczasowego aresztowania znana jest sądowi prowadzącemu postępowanie z wyprzedzeniem, bowiem jest prostą kon-sekwencją terminu, do którego został ostatnio przedłużony ten środek za-

Prawo karne

197

pobiegawczy. Stosowne czynności sąd ten podejmuje z urzędu, a wyzna-czenie terminu posiedzenia nie jest uzależnione od wpłynięcia wniosku o przedłużenie tymczasowego aresztowania, jak ma to miejsce w postę-powaniu przygotowawczym lub w przypadku przedłużania tego środka przez sąd apelacyjny w trybie art. 263 § 4 k.p.k. W związku z tym wy-łącznie od sądu, przed którym sprawa się toczy, zależy, kiedy zostanie wyznaczone posiedzenie. Oznacza to, że odpowiednie czynności powin-ny zostać podjęte z odpowiednim wyprzedzeniem, aby zagwarantować stronom możliwość nie tylko udziału w tym posiedzeniu, ale również od-powiedniego się do niego przygotowania. Nie oznacza to oczywiście, że zawiadomienie w trybie art. 137 k.p.k. nie może być stosowane w od-niesieniu do posiedzenia sądu, przed którym sprawa się toczy (art. 250 § 2 zd. 2 k.p.k.) w przedmiocie przedłużenia tymczasowego aresztowa-nia w toku postępowania jurysdykcyjnego. Uzależnione jest to jednak od zaistnienia jakiejś szczególnej i nieprzewidzianej okoliczności, która uniemożliwiła wcześniejsze zawiadomienie stron o terminie posiedzenia i tym samym „wymusiła” skorzystanie przez sąd z trybu zawiadomienia przewidzianego w art. 137 k.p.k. (np. niepowodzenie wcześniejszego za-wiadomienia podjętego w trybie „zwykłym” albo przewidywany z góry brak możliwości skutecznego zawiadomienia w takim zwykłym trybie, mimo podjęcia czynności z odpowiednim wyprzedzeniem).

Sąd Apelacyjny podziela prezentowane w orzecznictwie zapatrywa-nie, iż nawet w razie zastosowania trybu zawiadomienia z art. 137 k.p.k. zachowane być muszą rozsądne granice czasowe, umożliwiające obroń-cy podjęcie stosownych czynności (por. postanowienie SA w Gdańsku z dnia 11 kwietnia 2001 r., II AKz 212/01, OSAG 2001, nr 1, poz. 18). Należy wziąć tu pod uwagę zarówno czas wykonania zawiadomienia, jak i charakter oraz złożoność sprawy, jaka ma być przedmiotem roz-strzygania na posiedzeniu. Nie ulega wątpliwości, że należy mieć tu na względzie również fakt, iż zawiadamiany (np. obrońca) może w czasie pozostałym do wyznaczonego do terminu posiedzenia być obciążony in-nymi obowiązkami, co może utrudniać mu przygotowanie się. W konse-kwencji należy podzielić stanowisko, że późne zawiadomienie o termi-


198

nie posiedzenia w formie przewidzianej w przepisie art. 137 k.p.k. może ograniczać prawo obrońcy do udziału w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania, o którym mowa w przepisie art. 249 § 5 k.p.k., a w konsekwencji stanowić ogranicze-nie prawa oskarżonego do obrony (por. postanowienie SA w Katowicach z dnia 16 stycznia 2007 r., II AKz 879/05, „Krakowskie Zeszyty Sądo-we” 2007, nr 5, poz. 83).

Przenosząc powyższe uwagi na przedmiotową sprawę, należy przy-znać rację skarżącej, że doszło do naruszenia przepisu art. 249 § 5 k.p.k. poprzez nieprawidłowe zawiadomienie obrońcy oskarżonego o terminie posiedzenia. Sąd Okręgowy wyznaczył termin posiedzenia na dzień na-stępujący po dniu, w którym wydano zarządzenie, co spowodowało ko-nieczność zawiadomienia obrońcy w trybie art. 137 k.p.k. Jednocześnie biorąc pod uwagę fakt, że przedmiotem rozpoznania na posiedzeniu mia-ła być kwestia przedłużenia tymczasowego aresztowania, co do której Sąd orzekał z urzędu, nie było uzasadnionych racji do zastosowania tak krótkiego odstępu czasowego między zawiadomieniem obrońcy a termi-nem posiedzenia. Treść akt sprawy nie daje bowiem podstaw do przyję-cia, że zaistniała taka szczególna i nieprzewidziana okoliczność, iż ko-nieczne było zastosowanie przedmiotowego trybu w tak niekorzystnej dla obrońcy postaci.

Kwestią odrębną pozostaje natomiast to, jakie skutki wywołuje stwierdzone uchybienie. Należy tu najpierw zauważyć, że w przedmioto-wej sprawie akt oskarżenia został wniesiony po dniu 1 lipca 2015 r., a za-tem zastosowanie mają przepisy o postępowaniu odwoławczym w kształ-cie nadanym przez ustawy nowelizujące z dnia 27 września 2013 r. i z dnia 20 lutego 2015 r. Wskutek wejścia w życie tych uregulowań na-stąpiła zmiana modelu postępowania odwoławczego i nadanie mu cha-rakteru w przeważającej mierze apelacyjnego, czego konsekwencją jest zawężenie możliwości uchylenia zaskarżonego orzeczenia przez sąd od-woławczy, a wprowadzenie orzekania reformatoryjnego jako reguły. Sy-tuacje, kiedy możliwe jest uchylenie orzeczenia, wyczerpująco wskazu-je przepis art. 437 § 2 k.p.k. i większość z nich nie ma zastosowania

Prawo karne

199

w postępowaniu zażaleniowym. Kształt art. 437 § 2 k.p.k. w powiąza-niu z treścią art. 452 § 2 k.p.k. wskazuje wyraźnie, że sąd odwoławczy w postępowaniu zażaleniowym posiada pełną kompetencję do orzekania reformatoryjnego. Nie mają tu bowiem zastosowania ograniczenia doty-czące przeprowadzania dowodów, jakie – wprawdzie w wąskim zakre-sie – dotyczą postępowania apelacyjnego. Brak tu również tzw. reguł ne peius (art. 454 k.p.k.). W konsekwencji należy uznać, że nawet w sytu-acji, gdy doszło do naruszenia prawa strony do wzięcia udziału w po-siedzeniu sądu dotyczącego stosowania tymczasowego aresztowania, sąd odwoławczy upoważniony jest do dokonania merytorycznej zasadności zaskarżonego postanowienia (zob. M. Fingas, Orzekanie reformatoryjne w polskim procesie karnym, Warszawa 2016, s. 313). „Środkiem napraw-czym” mającym na celu usunięcie negatywnych konsekwencji narusze-nia prawa obrony do wzięcia udziału w posiedzeniu nie jest zatem uchy-lenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd I instancji, lecz umożliwienie obronie odpowied-niego przygotowania do posiedzenia zażaleniowego i podniesienia wszel-kich okoliczności, jakie mogłaby podnieść, gdyby miała odpowiedni czas na przygotowanie i wzięła udział w posiedzeniu pierwszoinstancyjnym, a następnie ich rozważenie przez sąd odwoławczy. Przypomnieć należy, że nawet w odniesieniu do postępowania głównego, a więc dotyczącego zasadniczego przedmiotu procesu, przyjmuje się, że konstytucyjny stan-dard dwuinstancyjności postępowania (art. 176 ust. 1 Konstytucji RP) jest spełniony, gdy sąd odwoławczy orzeka reformatoryjnie, opierając się na ustaleniach odmiennych od ustaleń sądu niższej instancji. Konstytucyjna zasada dwuinstancyjności postępowania rozumiana jest bowiem przede wszystkim w sensie ustrojowym, jako gwarancja możliwości zwrócenia się przez stronę niezadowoloną z orzeczenia sądu a quo do sądu wyż-szego, a więc jako tzw. instancyjność formalna, a nie jako wymóg dwu-krotnego (tj. przez sąd a quo i sąd ad quem) badania danej okoliczności (zob. szerzej M. Fingas, Orzekanie reformatoryjne…, s. 80–85, 95–101). W konsekwencji nie można uznać, aby z zasady dwuinstancyjności wy-nikał nakaz uchylenia zaskarżonego postanowienia i ponownego rozpo-


200

znania sprawy przez sąd I instancji. W przedmiotowej sprawie obroń-ca podniosła w zażaleniu szereg okoliczności uzasadniających w ocenie obrony uchylenie tymczasowego aresztowania, dołączyła dokumentację na poparcie prezentowanego stanowiska, jak również obrońca pozostaje w stałym kontakcie z oskarżonym. W ocenie Sądu Apelacyjnego obro-na miała zatem zapewnione odpowiednie możliwości działania na eta-pie postępowania zażaleniowego, co w konsekwencji jest wystarczają-cym sposobem sanowania uchybienia, do jakiego doszło przed Sądem Okręgowym.

[…]

34 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

z dnia 10 maja 2017 r. sygn. akt II AKa 92/17

Skład orzekający:SSA Dorota Wróblewska (przewodniczący, sprawozdawca)SSA Dorota RostankowskaSSO (del.) Piotr Szadkowski

Teza:O „dobrowolności” określonej w art. 15 § 1 k.k. można mówić za-

równo wówczas, gdy sprawca odstąpi od dokonania przestępstwa z włas-nej woli, jak i wtedy, gdy taki impuls będą stanowiły bodźce zewnętrzne, na przykład wynikające z zachowania innych osób, o ile te zachowania nie stanowiły przeszkody uniemożliwiającej sprawcy dokonanie przestęp-stwa bądź nie wywołały u niego przekonania o niemożności jego doko-nania.

Uzasadnienie

P. S. został oskarżony o to, że: w nocy 10 sierpnia 2014 r. w M. w przyczepie kempingowej na działce rekreacyjnej przy ul. […], z za-miarem bezpośrednim pozbawienia życia swojej żony A. S., dusił ją, za-

Prawo karne

201

ciskając ręce na jej szyi, lecz zamierzonego skutku nie osiągnął z uwagi na spłoszenie go przez krzyk obudzonego W. S. (lat 5), powodując obra-żenia ciała w postaci otarć naskórka i zaczerwienień wokół szyi, boles-ności gardła i przełyku oraz otarcia naskórka w okolicy lewego stawu łokciowego, które naruszyły prawidłowe funkcjonowanie narządów jej ciała na okres nie dłuższy niż 7 dni, tj. o czyn z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 1 k.k., w zw. z art. 157 § 2 k.k., w zw. z art. 11 § 2 k.k.

Sąd Okręgowy w E., wyrokiem z dnia 14 grudnia 2016 r., sygn. […], oskarżonego P. S. w ramach czynu zarzuconego oskarżeniem uznał za winnego tego, że w nocy 10 sierpnia 2014 r. w M. w przyczepie kem-pingowej na działce rekreacyjnej przy ulicy […], zaciskając ręce na szyi swojej żony A. S., spowodował u niej obrażenia ciała w postaci otarć naskórka i zaczerwienień wokół szyi, bolesności gardła i przełyku oraz otarcia naskórka w okolicy lewego stawu łokciowego, które naruszyły prawidłowe funkcjonowanie narządów jej ciała na okres nie dłuższy niż 7 dni, który to czyn zakwalifikował z art. 157 § 2 k.k. i za to na mocy art. 157 § 2 k.k. wymierzył mu karę roku i 6 (sześciu) miesięcy pozba-wienia wolności.

[…]Powyższe orzeczenie w całości, na niekorzyść oskarżonego, zaskar-

żył Prokurator Rejonowy w O., zarzucając błąd w ustaleniach faktycz-nych przyjętych za podstawę orzeczenia mający wpływ na jego treść, a polegający na niezasadnym uznaniu, iż materiał dowodowy zgroma-dzony w sprawie pozwala na przyjęcie, że oskarżony P. S. nie podle-ga karze za usiłowanie zabójstwa z zamiarem bezpośrednim swojej żo-ny A. S. z uwagi na dobrowolne odstąpienie przez niego od dokonania zabójstwa w rozumieniu art. 15 § 1 k.k., co skutkowało wyeliminowa-niem usiłowania pozbawienia życia pokrzywdzonej z opisu i kwalifikacji prawnej przypisanego mu czynu, podczas gdy wszechstronna, wnikliwa i przeprowadzona zgodnie z zasadami doświadczenia życiowego anali-za materiału dowodowego, w tym zwłaszcza zeznań A. S., W. S. i wy-jaśnień P. S., prowadzi niezbicie do konstatacji, że odstąpienie od do-konania zabójstwa nie miało charakteru dobrowolnego i było wynikiem


202

czynników zewnętrznych w postaci dramatycznych działań obronnych pokrzywdzonej, które doprowadziły do przebudzenia W. S. (lat 5), a na-stępnie spłoszenia oskarżonego przez krzyk obudzonego dziecka i jego ucieczki z miejsca zdarzenia.

[…]


Apelacja prokuratora zasługiwała na uwzględnienie jedynie w czę-ści, z której wynikało, że w opisie czynu przypisanego oskarżonemu po-winien znaleźć się opis zamiaru, który mu przyświecał, a więc bezpo-średniego zamiaru pozbawienia życia A. S.

Na uwzględnienie nie zasługiwały apelacje pełnomocnika oskarży-cielki posiłkowej, obrońcy oskarżonego i w pozostałym zakresie, niż opi-sany wyżej, apelacja prokuratora.

Na wstępie za niezbędne uznano wskazanie, że na podstawie art. 457 § 2 k.p.k. Sąd Apelacyjny ograniczył zakres uzasadnienia wy-roku poprzez odstąpienie od jego sporządzania w części dotyczącej nie-zasadnej apelacji obrońcy oskarżonego, gdyż ani P. S., ani jego obrońca nie złożyli wniosku o sporządzenie uzasadnienia.

W pierwszej kolejności należało stwierdzić, że Sąd Okręgowy pra-widłowo przeprowadził przewód sądowy, gromadząc materiał dowodo-wy pozwalający na merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy.

Ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd I instancji nie wykraczają poza granice swobodnej oceny dowodów. Poczynione zostały na podsta-wie wszechstronnej analizy przeprowadzonych dowodów, których oce-na nie wykazała błędów natury faktycznej i logicznej, zgodna była ze wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego, znajdując odzwiercied-lenie w uzasadnieniu orzeczenia. W uzasadnieniu Sąd wskazał, jakie fak-ty uznał za ustalone, na czym oparł poszczególne ustalenia i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych, a następnie wyprowadził z dokonanych ustaleń prawidłowe wnioski w zakresie sprawstwa oskarżonego, jego za-miaru, niezrealizowania zamiaru pozbawienia życia A. S. w wyniku do-browolnego odstąpienia od jego realizacji przez oskarżonego, a w kon-

Prawo karne

203

sekwencji kwalifikacji prawnej czynu mu przypisanego, jak również orzeczonej za ten czyn kary pozbawienia wolności.

Wskazać w tym miejscu należy, że zarzut błędu w ustaleniach fak-tycznych może być uznany za trafny jedynie wówczas, gdy skarżący wykaże, iż rozstrzygnięcie Sądu nie uwzględnia całokształtu zebranego w sprawie materiału dowodowego bądź że ocena poszczególnych dowo-dów sprzeczna jest z zasadami logicznego myślenia, doświadczenia ży-ciowego czy też wskazaniami wiedzy. Zarzut błędu w ustaleniach faktycz-nych nie może jednak sprowadzać się tylko do polemiki ze stanowiskiem sądu wyrażonym w uzasadnieniu wyroku i prezentowania odmiennej su-biektywnej oceny dowodów. Sama możliwość przeciwstawienia ustale-niom sądu orzekającego odmiennego poglądu nie może prowadzić do wniosku o dokonaniu przez sąd błędu w ustaleniach faktycznych.

Na podkreślenie zasługuje, że Sąd I instancji, odtwarzając zamiar to-warzyszący P. S. jako bezpośredni i nagły zamiar pozbawienia życia, miał na względzie wszelkie występujące w sprawie okoliczności przedmioto-we i podmiotowe. Okoliczności te znajdowały oparcie w trafnej i nie-nasuwającej żadnych zastrzeżeń analizie zgromadzonych w sprawie do-wodów. Sąd Okręgowy, rozpoznając sprawę, skoncentrował się między innymi na odtworzeniu tego zamiaru i słusznie w oparciu o dostrzeżone okoliczności doszedł do przekonania, że P. S. działał z zamiarem bezpo-średnim i nagłym pozbawienia życia A. S. Rozważania zaprezentowane przez Sąd I instancji w powyższym zakresie w pełni podzielił Sąd od-woławczy, bez konieczności ich ponownego przytaczania (k. 15–28 uza-sadnienia zaskarżonego wyroku). Apelujący pełnomocnik oskarżycielki posiłkowej, inaczej niż Sąd Okręgowy, nie brał pod uwagę wszystkich istotnych i powołanych w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia okolicz-ności, a jedynie odwołał się do nich wyrywkowo. Pełnomocnik nie wyka-zał, by Sąd ten oparł rozstrzygnięcie bądź na okolicznościach nieujawnio-nych w toku przewodu sądowego, bądź też ujawnionych, ale ocenionych w sposób sprzeczny ze wskazaniami wiedzy, logiki i doświadczeniem ży-ciowym. Przedstawił jedynie swoją subiektywną ocenę niektórych z do-wodów i w oparciu o nią – własną analizę zachowania oskarżonego, któ-


204

ra doprowadziła go do przekonania, że zamiar pozbawienia życia A. S. nie miał charakteru nagłego, a był przemyślany. Rzecz jednak w tym, że brak racjonalnych podstaw do przyjęcia, by zainteresowanie oskarżonego lekturą Każdy może zabić, gdy był pozbawiony wolności do innej spra-wy dotyczącej znęcania się nad żoną, mogło przemawiać za tym, iż już wówczas zaplanował pozbawienie jej życia. Pełnomocnik oskarżycielki nie wziął pod uwagę oceny dowodów, którą przeprowadził Sąd Okręgo-wy, a ta nie pozostawiała wątpliwości, że zamiar przyświecający oskar-żonemu można było ocenić wyłącznie jako nagły. Poza tym nie uwzględ-nił tego, że po opuszczeniu aresztu, po tym jak został uchylony w dniu 5 sierpnia 2014 r., P. S., co miał na uwadze Sąd I instancji, zajął pomiesz-czenie strychowe znajdujące się na poddaszu budynku, w którym zloka-lizowane było mieszkanie zajmowane wcześniej przez niego i jego żonę. Małżonkowie kontaktowali się ze sobą i prowadzili rozmowy na temat ich wzajemnych relacji. Oskarżony korzystał z łazienki w mieszkaniu po-krzywdzonej, ta zaś przygotowywała mu napoje, podawała leki uspokaja-jące, gdyż cierpiał na bezsenność. Jak wynikało z zeznań samej pokrzyw-dzonej, po opuszczeniu aresztu P. S. przepraszał ją, prosił o wybaczenie, obiecywał, że nigdy już nie zrobi jej krzywdy. Natomiast oskarżony już podczas pierwszego przesłuchania w sprawie złożył wyjaśnienia, z któ-rych wynikało, że miał nadzieję na ułożenie właściwych relacji z żo-ną po opuszczeniu aresztu. Już z powyższego wynika, że zainteresowa-nie oskarżonego wspomnianą lekturą nie mogło świadczyć o planowaniu przez niego zabójstwa żony, skoro po opuszczeniu aresztu starał się napra-wić relacje pomiędzy nimi, przepraszał za swoje zachowanie. Wobec tego okoliczność przywołana przez pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej nie mogła podważyć prawidłowej oceny dowodów dokonanej przez Sąd I in-stancji, która doprowadziła do zasadnego wniosku, że zamiar pozbawienia życia pokrzywdzonej miał charakter nagły. Podobnie nie podważa usta-leń Sądu meriti w powyższym zakresie fakt, że oskarżony rozważał po-pełnienie samobójstwa, po tym jak oddalił się z przyczepy kempingowej w M. W tym zakresie apelujący nie przedstawił argumentacji, która mo-głaby pozwolić na zrozumienie, dlaczego taka postawa oskarżonego mia-

Prawo karne

205

łaby przemawiać za tym, że zamiar pozbawienia jego żony nie był nagły. Jednocześnie brak dowodów, które świadczyłyby jednoznacznie o tym, że wcześniej, to jest przed przybyciem do M., P. S. zaplanował, że pozbawi życia żonę, a następnie w związku z tym popełni samobójstwo.

Skoro żadnych zastrzeżeń nie nasuwało ustalenie Sądu I instancji, że oskarżony usiłował pozbawić życia A. S., działając w zamiarze bezpo-średnim, to powinno ono znaleźć odzwierciedlenie w opisie czynu przy-pisanego oskarżonemu w pkt I wyroku. W swojej apelacji prokurator zwrócił uwagę na to uchybienie, co pozwoliło Sądowi odwoławczemu na dokonanie zmiany opisu czynu przypisanego oskarżonemu. W tym za-kresie Sąd Apelacyjny podzielił poglądy wyrażone w wyroku Sądu Ape-lacyjnego w Rzeszowie z dnia 28 listopada 2002 r. w sprawie II AKa 110/02 (OSA 2004, nr 2, poz. 8) i wyroku Sądu Apelacyjnego w Kato-wicach z dnia 11 kwietnia 2013 r. w sprawie II AKa 65/13 („Krakow-skie Zeszyty Sądowe” 2013, nr 7–8, poz. 61).

Odnosząc się do istoty apelacji wniesionych przez prokuratora i peł-nomocnika oskarżycielki posiłkowej, sprowadzającej się do podniesienia błędu w ustaleniach faktycznych, który miał polegać na wadliwym przy-jęciu, że oskarżony dobrowolnie odstąpił od dokonania zabójstwa po-krzywdzonej, należy w pierwszej kolejności zauważyć, że apelujący nie kwestionowali ustalonych przez Sąd I instancji faktów, które sprowadzały się do przyjęcia, że: „[...] oskarżony obydwiema rękoma chwycił A. S. za szyję i zaczął ją dusić, zaciskając swoje ręce stosunkowo silnie od przodu z zamiarem pozbawienia jej życia. Pokrzywdzona A. S. próbowała bez-skutecznie zdjąć jego ręce z szyi, szarpała się, jak też wymachiwała rę-koma. W pewnym momencie zaczęło się jej robić »ciemno w oczach«. Wtedy obudził się syn W., który zaczął głośno krzyczeć i płakać. W tym momencie oskarżony P. S. przerwał duszenie pokrzywdzonej i w pośpie-chu opuścił przyczepę”. Nie sposób tym samym przyjąć, by w tym zakre-sie zaprezentowana przez Sąd meriti ocena dowodów, w oparciu o którą poczyniono te ustalenia, była błędna.

W ocenie pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej błędem ze stro-ny Sądu I instancji było niedostrzeżenie, że krzyk i płacz dziecka „zna-


206

mionował” rychłe pojawienie się innych osób na miejscu zdarzenia, a to wykluczało przyjęcie dobrowolnego odstąpienia od usiłowania za-bójstwa. Jednocześnie w przekonaniu apelującego pełnomocnika krzyk i płacz dziecka, mając na uwadze zapatrywania doktryny, należało po-traktować jako dominujący czynnik zewnętrzny, który spowodował, że oskarżony zaniechał dalszych czynności zmierzających do uduszenia żo-ny, a to również w jego ocenie wykluczało możliwość przyjęcia dobro-wolności odstąpienia przez oskarżonego od zabójstwa. Natomiast pro-kurator wskazywał, że oprócz krzyku dziecka czynnikiem zewnętrznym, który spowodował odstąpienie od zabójstwa, były działania obronne pod-jęte przez pokrzywdzoną. Czynniki te miały charakter dominujący i spo-wodowały reakcję w postaci zaprzestania duszenia A. S. i ucieczki, co wykluczało możliwość przyjęcia, że oskarżony dobrowolnie odstąpił od zabójstwa żony. Zdaniem Sądu odwoławczego przywołane przez apelu-jących argumenty nie zasługiwały na uwzględnienie. Uznanie, iż krzyk i płacz W. S. „znamionował” rychłe pojawienie się innych osób na miej-scu zdarzenia, ma charakter wyłącznie domniemania, które nie znalazło potwierdzenia w zebranych dowodach. Żaden ze świadków nie wskazy-wał na to, by krzyk i płacz W. S. obudził osoby znajdujące się w innych przyczepach kempingowych. Przyczepy te nie znajdowały się bezpośred-nio obok siebie. Warte podkreślenia jest i to, że oskarżony w swoich wy-jaśnieniach nie wskazywał, by krzyk i płacz dziecka spowodował u nie-go przeświadczenie, że wkrótce mogą pojawić się inne osoby.

Nie można też przyjmować, jak oczekuje tego prokurator, że oskar-żony nie zrealizował swojego zamiaru pozbawienia życia żony z powo-du podjętych przez nią działań obronnych. Pomijając, że w akcie oskar-żenia, a w konsekwencji w opisie czynu zarzuconego P. S. jako jedyną przyczynę nieosiągnięcia przez oskarżonego zamierzonego skutku wska-zano spłoszenie na skutek krzyku obudzonego W. S., podkreślić trzeba, iż – jak wynika z zeznań samej pokrzywdzonej – nie była ona w sta-nie skutecznie przeciwstawić się zachowaniu oskarżonego, który dusił ją, nie zwracając uwagi na jej działania obronne. Z pewnością więc obrona podjęta przez A. S. nie stanowiła żadnej przeszkody do realizacji zamia-

Prawo karne

207

ru powziętego przez P. S. Istotne jest również, że pokrzywdzona wprost wskazywała, iż po tym jak podejmowała nieskuteczne próby obrony, za-częło jej się robić „ciemno w oczach”, co mając na uwadze treść opinii biegłego z zakresu medycyny sądowej M. K., stanowiło objaw zwęże-nia światła tętnic szyjnych i upośledzenia dopływu krwi do mózgu, a to z kolei przemawiało jednoznacznie za tym, że nie była ona w stanie sku-tecznie przeciwstawić się zachowaniu P. S. Biegły wyraźnie wskazał, że gdyby ucisk trwał dłużej, doszłoby do utraty przytomności, a następnie do śmierci.

Wobec powyższego pozostało rozważyć, czy w świetle dowodów zgromadzonych w sprawie odstąpienie przez oskarżonego od pozbawie-nia życia A. S., po tym jak obudził się ich syn, zaczął krzyczeć i płakać, miało charakter dobrowolny. W tym zakresie Sąd odwoławczy zaakcep-tował rozważania zaprezentowane przez Sąd meriti, a nie podzielił zarzu-tów i argumentów na ich poparcie zawartych w omawianych apelacjach.

W związku z tym, że apelujący, na poparcie przedstawionych zarzu-tów, odwoływali się w środkach zaskarżenia do stanowisk głównie wy-rażanych w orzecznictwie, które są pomocne w ocenie, czy odstąpienie można uznać za dobrowolne, i na podstawie niektórych z elementów za-wartych w przywołanych orzeczeniach wyrazili przekonanie, że odstą-pienie od dokonania zabójstwa przez oskarżonego nie było dobrowolne, Sąd odwoławczy uznał za celowe w pierwszej kolejności przywołać li-nię orzeczniczą, która ma charakter dominujący, a następnie podkreślić te elementy, które mają decydujące znaczenie dla oceny dobrowolności odstąpienia w ujęciu art. 15 § 1 k.k.

Przypomnieć więc trzeba, że już na gruncie Kodeksu karnego z 1969 r. zajmowano się w orzecznictwie kwestią dobrowolności odstą-pienia od dokonania (art. 13 § 1 d.k.k.), a wyrażone wówczas stanowi-ska pozostają w pełni aktualne:– Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 sierpnia 1971 r., I KR 146/71: „Odstąpienie od usiłowania zachodzi jedynie wtedy, gdy sprawca za-niecha go dobrowolnie, obojętnie z jakich pobudek, nie zaś gdy dalsze działanie w kierunku realizacji zamierzonego czynu zostało zastopowa-


208

ne z przyczyn zewnętrznych, obiektywnych, czyli napotkało na przeszko-dę niezależną od sprawcy, uniemożliwiającą mu osiągnięcie ostatecznego celu, tj. dokonanie przestępstwa” (LEX nr 21420);– Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 stycznia 1973 r., III KR 258/72: „Nie traci cechy dobrowolności odstąpienie od niezakończonego usiło-wania pod wpływem dezaprobaty czynu wyrażonej przez osobę trzecią, jeżeli sprawca nie musiał poddać się wspomnianemu wpływowi, który w świetle doświadczenia życiowego nie stanowił przyczyny decydującej o odstąpieniu, lecz tylko stwarzał jeden z bodźców do rezygnacji z prze-stępnego zamierzenia” (OSNKW 1973, nr 7–8, poz. 92);– Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 lipca 1975 r., VI KZP 15/75: „Dobrowolne odstąpienie od czynu wyłączające karalność usiło-wania (art. 13 § 1 k.k.) zachodzi wówczas, gdy sprawca mający moż-liwość zrealizowania swojego zamiaru dokonania czynu zabronionego po rozpoczęciu działania zmierzającego bezpośrednio do tego celu za-przestaje z własnej woli dalszych czynności niezbędnych do wypełnienia wszystkich znamion zamierzonego przestępstwa (usiłowanie niezakoń-czone). Pobudki rezygnacji z dokonania czynu są przy tym obojętne, jak również decyzja taka nie musi być podjęta przez sprawcę spontanicznie, wyłącznie z wewnętrznego impulsu i zupełnie niezależnie od jakichkol-wiek bodźców zewnętrznych, jeżeli nie stwarzają one dla sprawcy sytu-acji przymusowej lub przeszkód trudnych do pokonania, a stanowią tyl-ko jeden z czynników wpływających na swobodne podjęcie tej decyzji” (OSNPG 1975, nr 10, poz. 92);– Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 czerwca 1976 r., I KR 329/79: „Nie można uznać dobrowolności odstąpienia od usiłowania (art. 13 § 1 k.k.), jeżeli sprawca odstąpił od czynu na skutek okoliczności ze-wnętrznych, które wpłynęły na jego wolę i wywołały przekonanie o nie-możności realizacji jego zamiaru” (LEX nr 21716);– Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 czerwca 1980 r., I KR 114/80: „Dobrowolne odstąpienie od czynu ma miejsce wtedy, gdy sprawca z własnej woli nie wykonał ostatnich czynności niezbędnych do pełnej realizacji zespołu znamion przestępstwa zamierzonego, a więc jego usi-

Prawo karne

209

łowanie było usiłowaniem niezakończonym. Odstąpienie zaś dobrowol-ne nie musi być podyktowane pobudkami zasługującymi na pozytywną ocenę moralną, jak wyrzuty sumienia lub uczucie żalu względem po-krzywdzonego. Taką pobudką może być również obawa przed odpowie-dzialnością karną lub wykryciem przestępstwa w czasie realizacji zamia-ru jego dokonania” (OSNPG 1980, nr 12, poz. 145);– Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 sierpnia 1985 r., III KR 260/85: „Działanie oskarżonego polegające na zadaniu pokrzywdzonej wielokrot-nych uderzeń młotkiem ślusarskim w głowę było wynikiem jego procesu psychicznego polegającego na powzięciu zamiaru pozbawienia pokrzyw-dzonej życia. Zamiar oskarżonego wynika nie tylko z jego działania, wypowiedzi, użytego narzędzia, miejsca zadawania uderzeń i czasu, wielokrotności tych uderzeń, ale głównie z ujawnionego przez samego oskarżonego motywu działania. Oskarżony działał więc z bezpośrednim zamiarem zadania żonie niebezpiecznych dla życia obrażeń, zdając sobie sprawę z możliwości spowodowania jej śmierci i godząc się na taki sku-tek. Oskarżony w pewnym momencie zaprzestał zadawania ciosów, sta-nął bez ruchu, co pozwoliło pokrzywdzonej spokojnie i bez wysiłku za-brać mu młotek z ręki. Takie zachowanie oskarżonego wywołane zostało widokiem krwi ofiary, jej rozpaczliwym krzykiem i prośbami o darowa-nie życia. Całościowa ocena czynu oskarżonego prowadzi do wniosku, że miało miejsce usiłowanie zabójstwa, niekaralne z uwagi na dobrowol-ne odstąpienie od tego usiłowania (art. 13 § 1 k.k.). Motywy tego od-stąpienia nie mają znaczenia dla oceny prawnej samego zachowania się oskarżonego, które wyraźnie ujawniło decyzję o nieprzymuszonym, do-browolnym odstąpieniu od usiłowania spowodowania śmierci pokrzyw-dzonej” (OSNPG 1986, nr 8, poz. 101).

Tak zarysowana linia znalazła kontynuację w orzeczeniach wyda-nych po wejściu w życie Kodeksu karnego z 1997 r.:– Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 listopada 2000 r., IV KKN 274/00: „Dobrowolne odstąpienie od czynu zachodzi wówczas, gdy sprawca ma-jący możliwość zrealizowania swojego zamiaru dokonania czynu zabro-nionego po rozpoczęciu działania zmierzającego bezpośrednio do tego


210

celu zaprzestaje z własnej woli dalszych czynności niezbędnych do wy-pełnienia wszystkich znamion zamierzonego przestępstwa. Pobudki re-zygnacji z dokonania czynu są przy tym obojętne, jak również decyzja ta-ka nie musi być podjęta przez sprawcę spontanicznie” (LEX nr 519605);– Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 grudnia 2006 r., WA 33/06: „Do-browolne odstąpienie od dokonania czynu wyłączające na podstawie art. 15 § 1 k.k. karalność usiłowania zachodzi, gdy sprawcy mający możliwość zrealizowania swego zamiaru dokonania czynu zabronione-go, po rozpoczęciu działania zmierzającego bezpośrednio do tego celu, w pewnym momencie zaprzestają z własnej woli dalszych czynności ko-niecznych do wypełnienia wszystkich znamion zamierzonego przestęp-stwa (jest to tzw. usiłowanie niezakończone). Pobudki rezygnacji z do-konania przestępstwa są oczywiście obojętne, jak również decyzja w tym względzie nie musi być podjęta przez sprawców spontanicznie, wyłącznie z wewnętrznych motywów i zupełnie niezależnie od bodźców zewnętrz-nych” (OSNwSK 2006, nr 1, poz. 2419);– Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 lutego 2013 r., III KK 202/12: „Nie jest bowiem tak, że każde zaniechanie przez sprawcę czynu zabro-nionego realizacji czynności wykonawczej opisanej w znamionach prze-stępstwa staje się automatycznie dobrowolnym odstąpieniem od jego do-konania. Przyczyną mogą być bowiem okoliczności niezależne od woli sprawcy lub wręcz uniemożliwiające mu dokonanie – wbrew jego woli” („Prokuratura i Prawo” – wkł. 2013, nr 5, s. 1);– Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 23 października 2014 r., II AKa 172/14: „Przepis z art. 15 § 1 k.k. wprowadza klauzulę niekaral-ności sprawcy, który zrezygnuje z doprowadzenia do naruszenia dobra prawnego, porzucając zamiar jego naruszenia przed dopełnieniem kom-pletu czynności wykonawczych danego przestępstwa (jest to tzw. usiło-wanie nieukończone). Jedynie więc odstąpienie od dokonania czynu za-bronionego w fazie usiłowania nieukończonego prowadzi do bezkarności, gdy jednocześnie nastąpiło ono dobrowolnie, tzn. kiedy sprawca zrezyg-nował z zamiaru popełnienia czynu zabronionego w wyniku dominujące-go działania przyczyn natury wewnętrznej” (LEX nr 1668655);

Prawo karne

211

– Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 29 stycznia 2015 r., II AKa 481/14: „Aby odstąpienie od dokonania czynu zabronionego mo-gło zostać zakwalifikowane jako dobrowolne w rozumieniu art. 15 k.k. – a w konsekwencji skutkowało bezkarnością za jego usiłowanie – musi łącznie spełniać trzy kryteria. Po pierwsze, wymagane jest, by było ono sterowane wolą sprawcy. Wszelkie zatem przypadki, w których do doko-nania wprawdzie nie dochodzi, jednakże ma to miejsce z uwagi na zasto-sowanie wobec sprawcy jakiejkolwiek formy przymusu bezpośredniego, w sposób oczywisty wyłączają dobrowolność. Po drugie, musi ono mieć miejsce w sytuacji, w której sprawca ma świadomość możliwości doko-nania czynu zabronionego. Nie jest zatem dobrowolnym odstąpienie, któ-re następuje zarówno z uwagi na fakt, iż dokonanie czynu – ze względu na zmianę okoliczności – stało się obiektywnie niemożliwe, jak i wów-czas gdy stało się takim subiektywnie – a zatem w przekonaniu sprawcy, w jego wyobrażeniu. Po trzecie, aby odstąpienie od dokonania kwalifiko-wać jako dobrowolne, nie może być ono »wymuszone« zmianą okolicz-ności niezależnych od sprawcy (będących »poza nim«), bowiem w takim przypadku nie ma ono – w znaczeniu powszechnym – charakteru dobro-wolnego. W orzecznictwie słusznie podkreśla się zatem, że motyw spraw-cy – który skłonił go do odstąpienia od dokonania – pozostaje bez znacze-nia dla uznania odstąpienia za dobrowolne. Uściślenia jednak wymaga, że w tym sensie nie ma on znaczenia, że nie jest istotny ani jego rodzaj, ani jego pozytywna czy też negatywna ocena w kategoriach moralnych. Istot-ne jest jednak, czy jego znaczącym źródłem były okoliczności zewnętrzne wobec sprawcy, a »wymuszające« na nim zmianę decyzji (np. zaalarmo-wanie odpowiednich służb czy zidentyfikowanie sprawcy ukrywającego swą tożsamość), czy też inne okoliczności, które nie mają takiego charak-teru. W rezultacie zatem, ten sam motyw, skłaniający sprawcę do odstą-pienia od dokonania – jak przykładowo chęć uniknięcia odpowiedzialności karnej – w jednych przypadkach może uzasadniać kwalifikację odstąpienia jako dobrowolnego, w innych zaś nie będzie stanowić takiej podstawy” (Biuletyn SAKa 2015, nr 1, poz. 2; „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2015, nr 5, poz. 85; „Prokuratura i Prawo” – wkł. 2015, nr 9, s. 26).


212

Tę linię orzeczniczą podziela Sąd Apelacyjny w Gdańsku w składzie orzekającym w przedmiotowej sprawie. W konsekwencji, za zbyt dale-ko idący należy uznać, krytykowany w doktrynie (m.in. M. Królikowski, M. Zawłocki (red.), Komentarz do Kodeksu karnego, cz. I, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2015, s. 389), pogląd wyrażony w wyroku z dnia 7 listopada 2012 r. wydanym przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku, II AKa 373/12, a który został przywołany przez Prokuratora. Ograniczenie do-browolności odstąpienia od dokonania czynu zabronionego do działa-nia wynikającego wyłącznie z własnych refleksji i przeżyć psychicznych sprawcy nie znajduje umocowania w treści art. 15 § 1 k.k. i pozostaje w sprzeczności z ideą wprowadzenia przez ustawodawcę regulacji objętej tym przepisem. Nie może być wątpliwości co do tego, że u jej podstaw znajdowało się zmniejszenie krzywdy ofiary przestępstwa i skłonienie innych sprawców do naśladowania, również z korzyścią dla ofiar prze-stępstw. Jeśli więc sprawca odstąpi od dokonania przestępstwa z własnej woli, również gdy impuls będą stanowiły bodźce zewnętrzne, na przykład wynikające z zachowania innych osób, a więc jego działanie nie będzie spontaniczne, to jest nie będzie wynikało wyłącznie z własnych reflek-sji, wówczas nie będzie podlegał karze za usiłowanie, o ile zachowanie osób trzecich lub inne okoliczności nie stanowiły przeszkody uniemoż-liwiającej sprawcy dokonanie przestępstwa bądź nie wywołały u niego przekonania o niemożności jego dokonania. Odnoszenie się w orzecznictwie w kontekście „dobrowolności” określonej art. 15 § 1 k.k. do rezyg-nacji z zamiaru popełnienia czynu zabronionego w wyniku dominującego działania przyczyn natury wewnętrznej należy rozumieć w ten sposób, że akt woli w postaci odstąpienia zostaje podjęty przez sprawcę, gdy doko-nanie przestępstwa jest możliwe, a okoliczności zewnętrzne nie stwarza-ją dla sprawcy sytuacji zmuszającej go do odstąpienia.

Bez wątpienia zasadniczym zagadnieniem w przedmiotowej sprawie było rozstrzygnięcie, czy krzyk i płacz W. S., który obudził się w cza-sie, gdy oskarżony bezpośrednio zmierzał do pozbawienia życia swo-jej żony, stanowił bodziec, który spowodował, że oskarżony skorygował swoje zachowanie i odstąpił od realizacji zamiaru pozbawienia życia, co

Prawo karne

213

nie niweczyło dobrowolności, czy też stanowił przeszkodę, która zmusi-ła go do tego odstąpienia, co przekreślałoby możliwość uznania, że do-browolnie odstąpił.

Sąd odwoławczy podziela ustalenia dokonane przez Sąd I instan-cji, z których wynikało, że mimo opisanego zachowania W. S. dokona-nie zabójstwa A. S. przez P. S. było możliwe. Bez wątpienia bowiem pię-cioletni chłopiec nie był w stanie fizycznie przeszkodzić oskarżonemu w dokonaniu tego czynu, nie podejmował takich prób. Działanie oskar-żonego było na zaawansowanym etapie, gdy pokrzywdzona nie była już w stanie sama skutecznie mu się przeciwstawić. Brak też dowodów, któ-re pozwoliłyby na przyjęcie, że zachowanie syna wywołało u oskarżone-go przekonanie o niemożności realizacji jego zamiaru, a to wpłynęło na to, że odstąpił od zabójstwa żony. W tym kontekście zachowania W. S. nie można traktować jako przeszkody, która zmusiła oskarżonego do od-stąpienia od zabójstwa.

Bez wątpienia natomiast krzyk i płacz dziecka stanowiły bodziec do zaprzestania duszenia żony przez oskarżonego. Oskarżony, starając się opisywać swoje odczucia, gdy usłyszał głos dziecka, czynił to w sposób świadczący o tym, że był to czynnik, który spowodował u niego refleksję nad własnym zachowaniem, a to doprowadziło do zaprzestania duszenia. Wskazywał bowiem w toku ostatniego rozpoznania sprawy przed Sądem Okręgowym, że nie wie, dlaczego uciekł, ale jak spojrzał na swoją rękę i syna, to przeżył szok z powodu tego, co robił, przestraszył się tego, do czego mogło dojść. Wcześniej słuchany mówił, że po tym jak usłyszał krzyk syna, wystraszył się i uciekł. Podawał też, że kiedy syn krzyknął – puścił żonę. Zrozumiał wtedy, że coś jest nie tak. Bez wątpienia wy-jaśnienia złożone w tym zakresie stanowią jedyny dowód, który zawiera bezpośrednie wytłumaczenie powodów, dla których oskarżony zaprzestał duszenia pokrzywdzonej, a pozostałe dowody nie wykluczały ich wiary-godności. Wobec tego jako uprawniony jawi się wniosek, że krzyk dziecka stanowił bodziec, który wywołał u oskarżonego opisywaną przez nie-go refleksję, a to z kolei przemawiało za dobrowolnością jego odstąpie-nia od popełnienia zabójstwa żony. W konsekwencji nie można zgodzić


214

się z apelującymi, którzy starali się wykazać, że zachowanie W. S. nale-żało postrzegać jako dominujący czynnik zewnętrzny wykluczający moż-liwość uznania, że odstąpienie to miało charakter dobrowolny. Jednocześ-nie trzeba podkreślić, odnosząc się do apelacji Prokuratora, że skoro Sąd Apelacyjny w niniejszym składzie uznał za zbyt daleko idącą tezę za-wartą w rozstrzygnięciu wydanym w sprawie II AKa 373/12, z przyczyn już omówionych, to w taki też sposób ocenił inne podobne w swej treści stanowiska wyrażone w doktrynie oraz orzecznictwie i przywołane przez prokuratora. Warto przy tym zaznaczyć w kontekście testu, którego prze-prowadzenie zaproponował oskarżyciel publiczny, że miałby on sens wy-łącznie, gdyby podzielić te zbyt daleko idące poglądy, a to nie stało się udziałem Sądu odwoławczego orzekającego w niniejszej sprawie.

W związku z przywołanymi wyjaśnieniami oskarżonego na akcep-tację nie zasługują też twierdzenia apelujących, że nigdy nie tłumaczył on swojego odstąpienia od dalszego duszenia bądź nie odwoływał się do własnych przeżyć.

W końcu, nie można stwierdzić, by Sąd I instancji w sposób nie-prawidłowy ocenił stanowisko zawarte w opinii biegłych psychiatrów, gdy pełnomocnik oskarżycielki posiłkowej nie wykazał, by ta ocena była błędna. Nie uznano też za uchybienie, które mogło mieć wpływ na treść wyroku, że Sąd nie wezwał i nie przesłuchał na rozprawie tych biegłych, po tym jak uzyskał od biegłych psychiatrów G. N., J. G. i psychologa E. P.-K. opinię uzupełniającą. Bez wątpienia opinia biegłych psychiatrów i psychologa była jasna i pełna, pełnomocnik nie podważał wniosków w niej zawartych, a w związku z tym nie żądał przesłuchania biegłych w toku rozprawy przed Sądem I instancji. Wprawdzie wnosił o jej od-roczenie (wniosek nie został uwzględniony), aby omówić z oskarżyciel-ką posiłkową opinię uzupełniającą, to istotne jest, że takiego wniosku nie złożył również na etapie postępowania odwoławczego, a przecież nie było ku temu przeszkód. Jednocześnie trzeba mieć na uwadze, że do wyłącznej kompetencji Sądu meriti należała ocena, czy w przedmiotowej sprawie zaistniały przesłanki określone art. 15 § 1 k.k. Takiej dokonał, uwzględ-niając również treść opinii biegłych. Przekonanie biegłych, że P. S. od-

Prawo karne

215

stąpił od dokonania zamierzonego czynu w związku ze strachem przed grążącymi mu konsekwencjami prawnymi, było spójne z wcześniej wy-prowadzonymi przez nich wnioskami odnoszącymi się do nieprawidłowej osobowości oskarżonego, który prezentuje się jako osoba egocentryczna, emocjonalnie niedojrzała, skoncentrowana na sobie, dążąca do zaspokaja-nia własnych potrzeb, a w przeprowadzonych badaniach nie ujawniły się uczuciowość wyższa i zdolność do empatii. Dla stwierdzenia dobrowol-ności odstąpienia nie mają znaczenia motywy takiego zachowania. Spraw-ca nie musi zrozumieć naganności swego działania, wyrządzonej krzyw-dy itp., by dobrowolnie odstąpić od usiłowania. Praktyka sądowa ujawnia rozmaite motywacje takich postąpień, od najbardziej szlachetnych aż po wątpliwe. Wśród nich może też znajdować się strach przed odpowiedzial-nością karną. Istotne w przedmiotowej sprawie jest to, że krzyk, płacz dziecka stanowił dla oskarżonego bodziec do refleksji nad tym, co ro-bi, i w konsekwencji dobrowolnego odstąpienia od dokonania zabójstwa A. S., do czego odniesiono się już wcześniej. Potwierdzeniem prawid-łowości takiego rozumowania jest też wniosek biegłych wyprowadzony w kontekście przedstawionego przez nich przekonania, że P. S. odstąpił od zamierzonego czynu w związku ze strachem przez grożącymi mu kon-sekwencjami prawnymi, a więc iż taka jego postawa potwierdza to, że w sytuacji emocjonalnie dla niego trudnej jest w stanie korzystać z po-siadanego potencjału intelektualnego i podejmować racjonalne działania.

Mając na uwadze powyższe, Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oskarżonego P. S. uznał za winnego tego, iż w nocy 10 sierpnia 2014 r. w M., działając z zamiarem bezpośrednim pozbawienia życia A. S., dusił ją, zaciskając ręce na szyi, lecz od doko-nania jej zabójstwa dobrowolnie odstąpił, po tym jak usłyszał krzyk syna W. S. – lat 5, powodując u A. S. obrażenia ciała w postaci otarć naskór-ka i zaczerwienień wokół szyi, bolesności gardła i przełyku oraz otarcia naskórka w okolicy lewego stawu łokciowego, które naruszyły prawid-łowe funkcjonowanie narządów jej ciała na okres nie dłuższy niż 7 dni, tj. przestępstwa z art. 157 § 2 k.k. i za to na podstawie art. 157 § 2 k.k. wymierzył mu karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności.


216

Orzeczona wobec P. S. kara odpowiada karze wymierzonej przez Sąd I instancji, którego jedynym uchybieniem było nieuwzględnienie w opisie czynu całości tego czynu jako zdarzenia historycznego, z za-znaczeniem, w której jego fazie oskarżony dobrowolnie odstąpił od do-konania zabójstwa A. S. Nie ma natomiast wątpliwości, że Sąd I instancji w sposób prawidłowy ustalił okoliczności popełnienia czynu, jak i po-stać zamiaru, która przyświecała oskarżonemu, a wymierzając karę, miał na uwadze przytoczone przez siebie okoliczności, które miały głównie charakter obciążający (bez konieczności ich ponownego przytaczania). W związku z tym uznać należało, że wymiar kary określony w wyro-ku Sądu Okręgowego zasługiwał na akceptację i dlatego, po dokonaniu zmiany opisu czynu i zakwalifikowaniu go jako przestępstwo z art. 157 § 2 k.k., mając na względzie, że bezkarność usiłowania w razie dobro-wolnego odstąpienia od czynu nie eliminuje odpowiedzialności za inne przestępstwo, którego znamiona zostały zrealizowane przedsięwziętymi już przez sprawcę czynnościami, na postawie art. 157 § 2 k.k. wymie-rzono mu karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności.

[…]


z dnia 27 grudnia 2016 r. sygn. akt II AKa 163/16

Skład orzekający:SSA Krzysztof Noskowicz (przewodniczący, sprawozdawca)SSA Włodzimierz BrazewiczSSO (del.) Marta Gutkowska

Teza I:Jeśli sąd wydaje wyrok umarzający postępowanie, to wyrok ten mu-

si spełniać wymagania określone w art. 413 § 1 k.p.k., jak i wymogi przewidziane w art. 322 § 2 k.p.k., przy czym odpowiednie stosowanie tego przepisu odnośnie do postanowienia o umorzeniu śledztwa polega

Prawo karne

217

na dokładnym określeniu czynu i jego kwalifikacji prawnej oraz wska-zaniu przyczyn umorzenia.

Teza II:Przestępstwo z art. 299 § 1 k.k. nie jest przestępstwem kierunko-

wym, może być popełnione nie tylko z zamiarem bezpośrednim, ale tak-że z zamiarem ewentualnym.

Uzasadnienie

[…]Obrońca nietrafnie powołuje się na przepis art. 413 § 2 k.p.k. i wy-

suwa wniosek, że przepis ten został naruszony, bo dokonanie ustaleń fak-tycznych o popełnieniu przestępstwa z art. 284 § 1 k.k. może nastąpić wyłącznie w wyroku skazującym. Pominął bowiem treść art. 414 § 1 i 2 k.p.k., który zawiera szczegółową regulację dotyczącą m.in. wyda-nia wyroku umarzającego. Zgodnie z treścią art. 414 § 1 k.p.k. w razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego okoliczności wyłącza-jącej ściganie sąd wyrokiem umarza postępowanie, a stosownie do tre-ści art. 414 § 2 k.p.k. umarzając postępowanie, sąd stosuje odpowiednio m.in. art. 322 § 2 i § 3 k.p.k. Z treści art. 322 § 2 k.p.k. wynika wprost, że postanowienie o umorzeniu śledztwa powinno zawierać, oprócz danych wymienionych w art. 94, dokładne określenie czynu i jego kwalifikacji prawnej oraz wskazanie przyczyn umorzenia. Odpowiednie stosowanie tego przepisu oznacza, że te same wymogi winien spełniać wyrok uma-rzający postępowanie. W realiach sprawy Sąd Okręgowy postąpił zatem jak najbardziej prawidłowo, dokładnie określając czyn będący przedmio-tem osądu, jego kwalifikację prawną, a następnie wskazując jako przy-czynę umorzenia art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. (por. wyrok SA w Katowicach z dnia 28 września 2012 r., II AKa 235/12, LEX nr 1236412; wyrok SA w Białymstoku z dnia 16 marca 2016 r., II AKa 18/16, LEX nr 2016284). W konsekwencji nie ma racji skarżący, że doszło do obrazy przywoła-nych przez niego przepisów procesowych. Nie ma bowiem niczego pro-cesowo niedozwolonego w ustaleniu sprawstwa oskarżonego co do okreś-


218

lonego czynu i umorzeniu następnie postępowania w tym zakresie, jeśli zaistnieją ku temu wymagane przesłanki.

Jeśli sąd wydaje wyrok umarzający postępowanie, to wyrok ten mu-si spełniać wymagania określone w art. 413 § 1 k.p.k., jak i wymogi przewidziane w art. 322 § 2 k.p.k., przy czym odpowiednie stosowanie tego przepisu odnośnie do postanowienia o umorzeniu śledztwa polega na dokładnym określeniu czynu i jego kwalifikacji prawnej oraz wska-zaniu przyczyn umorzenia.

W rezultacie Sąd Apelacyjny dokonał jedynie zmiany zaskarżone-go wyroku w punkcie I w ten sposób, że z dokonanego ustalenia wyeli-minował zapis „dopuścił się popełnienia tego, że”, gdyż stanowi to błąd językowy – tautologię, to jest konstrukcję językową, w której poszcze-gólne wyrazy powtarzają swoje znaczenie (w tym przypadku „dopuścił się” i „popełnił”). Przy czym poprawienie tego błędu nastąpiło poprzez usunięcie obu wyrazów, gdyż z pozostałego opisu czynu jednoznacznie wynika, na czym polegało działanie oskarżonego.

Ponieważ kolejne rozstrzygnięcie jest orzeczeniem kasatoryjnym, wypada już w tym miejscu stwierdzić, że w pozostałej części, tj. poza orzeczeniem kasatoryjnym, Sąd Apelacyjny, nie stwierdzając okoliczności, które należało brać pod uwagę z urzędu (art. 439 k.p.k. i art. 440 k.p.k.), utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, a o kosztach procesu należnych za postępowanie odwoławcze orzeczono na podstawie art. 632 pkt 2 k.p.k.

Przechodząc teraz do omówienia przyczyn, które zadecydowały o uchyleniu zaskarżonego wyroku w punkcie II i przekazaniu sprawy w tym zakresie Sądowi Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania, stwierdzić trzeba, że zarzuty sformułowane przez Prokuratora pod adre-sem rozstrzygnięcia uniewinniającego oskarżonego C. W. od popełnienia przestępstwa z art. 299 § 1 k.k., a zatem związane z obrazą prawa ma-terialnego (art. 299 § 1 k.k.) są jak najbardziej trafne.

Sąd Okręgowy zaprezentował w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku swoje stanowisko w omawianej materii, jednakże przytoczona argumen-tacja, mająca na celu wykazanie zasadności uniewinnienia oskarżonego nie obejmuje wszystkich zagadnień, które winny w sposób niebudzący

Prawo karne

219

wątpliwości wskazywać na brak winy oskarżonego. Zestawienie okolicz-ności przytoczonych przez Sąd Okręgowy z argumentacją przedstawioną przez skarżącego przemawia zdecydowanie na korzyść tego ostatniego. Jego argumenty Sąd Apelacyjny w pełni podziela, dlatego też zaskarżo-ny wyrok nie mógł się w tym zakresie ostać. Zarazem zwrócić uwagę trzeba na to, że rzeczowość argumentacji apelującego, zaprezentowana w uzasadnieniu apelacji, wiążąca się z przeprowadzeniem wykładni lite-ralnej, systemowej i celowościowej w odniesieniu do argumentacji Są-du a quo, bazującej na ujęciu kryminologicznym zjawiska prania brud-nych pieniędzy, powoduje, że nie ma potrzeby powtarzania szczegółowo całej problematyki, a wystarczy tylko odwołanie się do niej poprzez za-sygnalizowanie kwestii stanowiących osiowe punkty przeprowadzonego rozumowania.

Skarżący słusznie opiera swoje stanowisko na ukształtowanej linii orzeczniczej i dorobku doktryny. Punktem wyjścia jego rozważań są za-łożenia wynikające z tez zawartych w uchwale 7 sędziów SN – zasadzie prawnej z dnia 18 grudnia 2013 r., I KZP 19/13, OSNKW 2014, nr 1, poz. 1, a mianowicie, że:

1) przedmiotem czynności wykonawczej przestępstwa określone-go w art. 299 § 1 k.k. są wymienione w tym przepisie „środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, pra-wa majątkowe lub inne mienie ruchome lub nieruchomości” pochodzące bezpośrednio lub pośrednio z popełnienia czynu zabronionego, a zatem zgodnie z tą wykładnią oskarżony C. W. może jako sprawca przestępstwa bazowego być podmiotem przestępstwa z art. 299 § 1 k.k.;

2) sprawcą przestępstwa określonego w art. 299 § 1 k.k. może być również sprawca czynu zabronionego, z którego popełnieniem związa-na jest korzyść stanowiąca przedmiot czynności wykonawczej, a zatem przywłaszczone przez oskarżonego pieniądze, jako środki płatnicze po-chodzące bezpośrednio z czynu zabronionego, mogą stanowić przedmiot czynności wykonawczej przestępstwa z art. 299 § 1 k.k.

Trzecim zaś założeniem jest to, że dla przyjęcia, iż określone mie-nie pochodzi z korzyści uzyskanych z popełnienia przestępstwa, nie ma


220

znaczenia, że karalność tego przestępstwa uległa przedawnieniu (zob. W. Wróbel, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna, t. II, Zakamycze 2006, s. 723).

Rację ma przeto skarżący, że istnieje zgodność ze stanowiskiem Sądu a quo, iż oskarżony pieniądze przywłaszczył, a następnie wydatkował je na zakup nieruchomości. Różnica zaś sprowadza się do oceny praw-nej ustalonego stanu faktycznego, bo Sąd meriti wyraził pogląd, zgodnie z którym czynności podjęte przez C. W. wobec przywłaszczonych środ-ków pieniężnych nie stanowią znamienia podejmowania innych czynno-ści, które mogą udaremnić lub znacznie utrudnić stwierdzenie ich prze-stępnego pochodzenia lub miejsca umieszczenia, ich wykrycie, zajęcie albo orzeczenie przepadku.

Autor apelacji celnie wskazał na niekonsekwencję Sądu meriti co do przyjmowania tezy, że przestępstwo prania pieniędzy musi się skła-dać z trzech etapów: lokowania, nawarstwiania oraz integracji (s. 45– –46 uzasadnienia). Wykazując, że tak w przypadku oskarżonego C. W. nie było, bo oskarżony nie dokonał fazy lokowania i nie wprowadził przywłaszczonych pieniędzy do obrotu gospodarczego (finansowego), jak również, że nie dokonał licznych operacji finansowych, charakterystycz-nych dla etapu „nawarstwiania”, a jedyną czynnością mającą związek z korzyścią pochodzącą bezpośrednio z przestępstwa był zakup od R. P. działki budowlanej, której część ceny została sfinansowana środkami po-chodzącymi z przestępstwa przywłaszczenia, nieco dalej Sąd Okręgowy podał, że uwzględnił zapatrywania doktryny, w których wskazuje się, że pranie pieniędzy nie zawsze musi polegać na dokładnym „przejściu” przez wszystkie trzy fazy (s. 47 uzasadnienia). Jednakże nawet przy ta-kim ujęciu, uwzględniając ewentualne działanie oskarżonego tylko na etapie, którym jest „integracja” pieniędzy legalnych z tymi pochodzący-mi z czynności bezprawnych, Sąd meriti nie dopatrzył się wyczerpania znamion przestępstwa z art. 299 § 1 k.k. Przyjęta w tej mierze argumen-tacja, jak słusznie wskazuje na to skarżący, nie jest przekonująca. Nie sposób bowiem zgodzić się w realiach sprawy z takim rozumowaniem, że oskarżony zakupił nieruchomość, za którą zapłacił część ceny działki,

Prawo karne

221

jednak nieruchomość tę kupił dla siebie, nie zaś w zamiarze dalszej od-sprzedaży celem „wyprania” pieniędzy, a umowa kupna działki została sporządzona dwa miesiące przed sprzedaniem akcji „E. […]” S.A., za-tem nie mogła stanowić czynności powziętej jedynie w celu wyzbycia się pieniędzy pochodzących z nielegalnego źródła i ich zamiany na pie-niądze legalne (s. 47 uzasadnienia). Trudno też zaakceptować to, że nie-zależnie od źródła finansowania – oskarżony zakupił działkę budowlaną dla siebie, a jej sprzedaż zalegalizował. Wszystkie (trzy) umowy doty-czące tego zakupu zawarto przed notariuszem, zostały należycie opłaco-ne i odprowadzono od nich podatek, umowy odnotowano w stosownych rejestrach, a chęć zawarcia transakcji zgłoszono do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, która nie skorzystała z prawa pierwokupu (s. 47 uzasadnienia). W konsekwencji przedwczesne jest wnioskowanie Sądu a quo, że sprzedaż działki została zawarta w sposób prawidłowy, i brak podstaw do uznania, że oskarżony zawarł ją jedynie w celu zamaskowa-nia przestępczego pochodzenia posiadanych pieniędzy.

Ma rację autor apelacji, gdy utrzymuje, że sytuacja polegająca na tym, iż sprawca posiadający „brudne pieniądze” (i to w kwocie znaczą-cej, bo kilkudziesięciu tysięcy złotych), pozbywa się ich, wydatkując je na zakup nieruchomości, powoduje, że zasadne jest w pierwszej kolejno-ści wnioskowanie, iż działanie takie mogło znacznie utrudnić stwierdze-nie ich przestępnego pochodzenia, rozumianego jako możliwość ustale-nia określonych faktów przez uprawniony do tego organ.

Podzielić trzeba też argumentację apelującego, że Sąd a quo nad-miernie eksponował, że dla stwierdzenia realizacji znamion przestępstwa z art. 299 § 1 k.k. konieczne jest wykazanie celu działania oskarżone-go jako ukierunkowanego na uniemożliwienie stwierdzenia przestępne-go pochodzenia określonych środków finansowych. Rzeczywiście jest to pogląd z założenia błędny, gdyż przestępstwo z art. 299 § 1 k.k. nie jest przestępstwem kierunkowym, może być popełnione nie tylko z zamia-rem bezpośrednim, ale także z zamiarem ewentualnym. Dla realizacji znamion tego przestępstwa nie jest też konieczne, również eksponowa-ne przez Sąd meriti, działanie „celem wprowadzenia brudnych pieniędzy


222

do legalnego obrotu”. Wystarczające jest, jak słusznie wskazuje skarżą-cy, wykazanie, że sprawca, który ukrywa pieniądze, dokonuje tego w in-nym celu (np. dla osiągnięcia korzyści majątkowej).

Nie sposób zatem odmówić racji autorowi apelacji, że w realiach sprawy wystarczające było skoncentrowanie się na wykazaniu po stro-nie oskarżonego świadomości posługiwania się wartościami majątkowy-mi o przestępczym pochodzeniu oraz akceptacji tego, że dokonując ich konwersji i przesunięcia, przynajmniej w znaczny sposób utrudnia iden-tyfikację tych pieniędzy przez uprawnione organy. Bezsprzecznie nato-miast przedstawia się to, że działania oskarżonego związane z transakcją zakupu nieruchomości w oparciu o „brudne pieniądze”, były obliczone na osiągnięcie korzyści majątkowej.

Także z punktu widzenia wykładni systemowej, jak słusznie za-uważa to skarżący, konwersja (zamiana) korzyści majątkowej była i po-winna być nadal traktowana jako wprowadzenie do obrotu finansowego środków pochodzących z nielegalnych źródeł, co wykazał drobiazgową argumentacją, która w pełni zasługuje na akceptację. Stąd też zasadne jest przyjęcie, że dokonana w realiach sprawy konwersja „brudnych pie-niędzy” w nieruchomość zakupioną przez oskarżonego spowodowała, że środki uzyskane w wyniku przywłaszczenia przekazane zostały przez nie-go jako sprawcę tego przestępstwa innej osobie, a tym samym zostały wprowadzone do obrotu finansowego. Odmienne w tej mierze stanowi-sko Sądu Okręgowego nie może się spotkać z akceptacją.

Jakkolwiek ma rację Sąd Okręgowy, że nie każde działanie podjęte w odniesieniu do środków pieniężnych pochodzących z przestępstwa przy-właszczenia wiąże się z praniem pieniędzy (s. 45 uzasadnienia), to jed-nak Sąd ten, odwołując się do treści przywołanej uchwały 7 sędziów SN – zasady prawnej z dnia 18 grudnia 2013 r., odczytał jej zapisy dość po-bieżnie, bo instrumentalnie. Skarżący również tę kwestię podnosi, zasad-nie wskazując na to, że Sąd a quo w przytoczonym w uzasadnieniu wy-roku fragmencie cytowanej uchwały abstrahuje od istotnych zapatrywań, które Sąd Najwyższy zawarł w dalszej jej części. Niewątpliwie zwrócono w tej uchwale uwagę jedynie na to, że istnieją zachowania niezagrażają-

Prawo karne

223

ce choćby w minimalnym stopniu dobrom prawnym leżącym u podstaw kryminalizacji omawianego czynu, które w ogóle nie uzasadniają odpo-wiedzialności za przestępstwo określone w art. 299 § 1 k.k. Jednocześ-nie Sąd Najwyższy stwierdził, że przy ocenie natomiast zachowań wykra-czających poza ów minimalny stopień zagrożenia wskazanych wcześniej dóbr prawnych możliwe jest także – w konkretnych okolicznościach – uznanie ich za znikomo szkodliwe społecznie. Jednakże wyzna-czenie linii demarkacyjnych wszystkich tych ocen nie jest oczywi-ście możliwe in abstracto, zwłaszcza przy niezbędności uwzględnie-nia licznych kryteriów analizy składających się na obraz czynu (także w jego zestawieniu ze źródłowym czynem zabronionym). Okoliczno-ści te, jak wynika z treści uzasadnienia wyroku, pozostały poza oglą-dem Sądu Okręgowego. Pozostaje zatem nadal do wyjaśnienia kwestia, czy w sprawie mamy do czynienia tylko z zachowaniami niezagraża-jącymi „choćby w minimalnym stopniu” dobrom prawnym leżącym u podstaw kryminalizacji czynu z art. 299 § 1 k.k.

Godzi się wreszcie podnieść to, że stwierdzenie Sądu meriti, iż uznać należy, że mimo przypisania oskarżonemu C. W. przestępstwa przywłasz-czenia kwoty 100 000 zł nie można stwierdzić, że suma ta była jedno-cześnie przedmiotem czynu z art. 299 § 1 k.k., wymaga ponownej wery-fikacji, przy uwzględnieniu nie tylko wysokości kwoty przywłaszczonej, a następnie „wypranej”, lecz także szkodliwości przestępstwa bazowego.

Finalnie trzeba jeszcze zwrócić uwagę na to, że co najmniej prob-lematycznie przedstawia się to rozumowanie Sądu a quo, że wpłata 50 000 zł z pieniędzy otrzymanych od J. R. nie miała dla oskarżone-go większego znaczenia, by uznać, że celowo podjął działania wyczer-pujące znamiona przestępstwa z art. 299 § 1 k.k., gdyż jest osobą majęt-ną, a cena nieruchomości znacznie przewyższała kwotę przywłaszczoną (s. 45 uzasadnienia). Trafnie wskazuje autor apelacji, odwołując się do dorobku doktryny, że właśnie mieszanie „czystych” i „brudnych” docho-dów wskazuje się jako charakterystyczną metodę prania pieniędzy (tzw. blending – zob. K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, War-szawa 2001, s. 54). Natomiast ostateczna legalizacja działań przez spraw-


224

ców przestępstwa prania pieniędzy jest cechą charakteryzującą ten pro-ceder, a w szczególności fazę tzw. integracji, która kończy się właśnie „zadeklarowaniem” władzom przekształconych brudnych środków ma-jątkowych jako legalnego majątku (zob. M. Mazur, Pranie pieniędzy – ujęcie kryminologiczne, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2006, z. 2, s. 140, 149 i n.).

Z przytoczonych powodów zaskarżony wyrok w punkcie II nie mógł dalej funkcjonować w porządku prawnym. Rozpoznając ponownie sprawę, Sąd Okręgowy winien uwzględnić przedstawione wyżej uwagi i wskazania. Powinien również mieć na względzie pozostałe argumenty związane z postawionymi przez skarżącego zarzutami, które nie wyma-gały już szczegółowego omawiania. Wszystko to będzie miało wpływ na określenie zakresu koniecznego postępowania dowodowego. Po jego uzupełnieniu Sąd Okręgowy winien dokonać oceny wszystkich dowodów zgodnie z wymogami określonymi w art. 7 k.p.k., zarówno z osobna, jak i we wzajemnych ich powiązaniach. Natomiast uzasadnienie wyroku, o ile zostanie sporządzone, powinno przedstawiać cały proces rozumowa-nia i wnioskowania, stosownie do wymogów przewidzianych w art. 424 k.p.k. Niedające się zaś usunąć wątpliwości winny zostać rozstrzygnięte z uwzględnieniem treści przepisu art. 5 § 2 k.p.k.


z dnia 30 marca 2017 r. sygn. akt II AKa 4/17

Skład orzekający:SSA Dorota Wróblewska (przewodniczący)SSA Sławomir Steinborn (sprawozdawca)SSO (del.) Marek Skwarcow

Teza:Obostrzenia wynikające z art. 65 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 2 k.k.

są konsekwencją zwiększonej społecznej szkodliwości przestępstw po-

Prawo karne

225

pełnionych w ramach zorganizowanej grupy. Działanie w zorganizowa-nej grupie zapewnia lepsze warunki do popełniania przestępstw, zwiększa skuteczność przestępczego działania, a także ułatwia uniknięcie odpo-wiedzialności karnej. Zastosowanie tych obostrzeń jest zatem uzasadnio-ne tylko wówczas, gdy w danym przestępstwie uczestniczą członkowie zorganizowanej grupy w liczbie co najmniej trzech. W przeciwnym razie należy raczej mówić o „ekscesie” niektórych członków względem dzia-łalności całej grupy. Istotnym elementem pozwalającym na ustalenie, czy dane przestępstwo ma związek z działalnością grupy, może z pewnością być to, czy zyski z danego przestępstwa były dzielone wyłącznie między osoby, które je popełniły, czy również pewna część została przekazana grupie. Nie można uznać, aby przestępstwo służyło grupie przestępczej jako całości lub było funkcjonalnie związane z działalnością grupy, je-żeli wprawdzie jest tożsame z przedmiotem działalności grupy, lecz zo-staje popełnione wyłącznie przez jednego lub dwóch członków tej grupy (z ewentualnym udziałem innych osób) i jednocześnie działają oni wy-łącznie na swój własny rachunek.

Uzasadnienie

[…]Zarzut nr 4 apelacji oskarżyciela publicznego. Zarzut pominięcia

w podstawie prawnej wymiaru kary za czyn zarzucony oskarżonemu w punkcie IX aktu oskarżenia (punkt VI sentencji zaskarżonego wyro-ku) okazał się oczywiście zasadny. Nie ulega wątpliwości, że w sytua-cji gdy Sąd a quo objął kwalifikacją prawną tego czynu przepis art. 65 § 1 k.k., to powinien on zostać wskazany również w podstawie praw-nej wymiaru kary. Przekonuje o tym także przywołane przez skarżącego orzecznictwo sądowe. Przepis art. 64 § 2 k.k., do którego odsyła art. 65 § 1 k.k., przewiduje bowiem, że sąd wymierza karę pozbawienia wolno-ści w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia. Ozna-cza to, że przepis art. 65 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 2 k.k. przewiduje ob-ostrzenie dolnej granicy ustawowego zagrożenia i tym samym w każdym przypadku obostrzająco wpływa na wymiar kary.


226

Podniesiony przez oskarżyciela publicznego zarzut stał się dla Są-du Apelacyjnego asumptem do bliższej analizy prawidłowości opisów i kwalifikacji prawnej czynów przypisanych oskarżonemu w kontekście zastosowania przepisu art. 65 § 1 k.k. Należy bowiem zwrócić uwa-gę, że Sąd Okręgowy uzupełnił opisy czynów zarzuconych oskarżone-mu w punktach V, VI, VII, VIII i IX aktu oskarżenia (punkt IV, V i VI sentencji wyroku) o ustalenie, że oskarżony działał w warunkach zorga-nizowanej grupy przestępczej. Jednocześnie opisy czynów zarzuconych zawierały ustalenie, które zostało powtórzone w poszczególnych roz-strzygnięciach sądu, że czyny były popełnione wspólnie i w porozumie-niu z określonymi osobami: – czyn zarzucony w punkcie V – z P. S. i M. G.; – czyn zarzucony w punkcie VI – z P. S., M. W. i S. M.; – czyn zarzucony w punkcie VII – z P. S. i E. G.; – czyn zarzucony w punkcie VIII – z J. K.; – czyn zarzucony w punkcie IX – z J. K., M. P. i M. W.

Należy jednocześnie zauważyć, że w punkcie I sentencji wyro-ku oskarżony M. P. został uznany za winnego przestępstwa z art. 258 § 1 k.k., przy czym Sąd ustalił, że w skład zorganizowanej grupy prze-stępczej, której celem było m.in. popełnianie przestępstw polegających na wyłudzaniu różnego rodzaju kredytów na zakup samochodów osobo-wych, wchodzili J. K. (skazany za czyn z art. 258 § 1 k.k. prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w G. z dnia 13 lutego 2012 r., sygn. […]) i P. S. (skazany za czyn z art. 258 § 3 k.k. prawomocnym wyrokiem Są-du Okręgowego w G. z dnia 29 listopada 2011 r., sygn. […]). Z kolei M. W. został prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w G. z dnia 13 lutego 2012 r., sygn. […], uniewinniony od zarzutu popełnienia prze-stępstwa z art. 258 § 1 k.k. (pkt LXIX aktu oskarżenia, pkt XXV sen-tencji wyroku). Za czyn z art. 258 § 1 k.k. nie została również skazana M. P. Także Sąd Okręgowy w przedmiotowym postępowaniu nie poczy-nił ustaleń dotyczących ewentualnego udziału M. W. i M. P. w zorgani-zowanej grupie przestępczej, w której skład wchodzili M. P., P. S. i J. K. Z ustaleń faktycznych wynika również jasno, że M. G., S. M. i E. G. by-

Prawo karne

227

li wyłącznie tzw. słupami, a więc osobami, które dostarczyły swoich da-nych i zawarły umowy kredytu na zakup samochodów, którymi następ-nie faktycznie dysponowali P. S. i M. P. Nie ma żadnych podstaw, aby uznać, że osoby te były członkami zorganizowanej grupy przestępczej ra-zem z M. P., P. S. i J. K.

Dodatkowo należy wskazać, że zgodnie z opisem zarzucanego czy-nu, który został przypisany oskarżonemu w punkcie I sentencji zaskar-żonego wyroku, zorganizowana grupa przestępcza, w której skład wcho-dzili M. P., P. S. i J. K., działała w okresie od listopada 2005 r. do marca 2007 r. Tymczasem czyn zarzucony oskarżonemu w punkcie V ak-tu oskarżenia został wedle ustaleń Sądu Okręgowego popełniony w dniu 13 września 2004 r., zaś czyn zarzucony w punkcie VI aktu oskarżenia – w dniu 25 października 2004 r.

Nie ulega wątpliwości, że zastosowanie art. 65 § 1 k.k. i przyję-cie, że sprawca popełnił przestępstwo, działając w zorganizowanej gru-pie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa, wyma-ga poczynienia analogicznych ustaleń co do charakteru owej grupy, jak w przypadku przestępstwa z art. 258 § 1 k.k. Oznacza to, że zorganizo-waną grupę powinny tworzyć co najmniej trzy osoby, powinna ona ce-chować się przynajmniej podstawowym stopniem zorganizowania i mieć trwałą strukturę. W związku z przytoczonymi ustaleniami w przedmio-towej sprawie rodzi się pytanie, czy dopuszczalne jest przyjęcie, że da-ne przestępstwo zostało popełnione w warunkach zorganizowanej grupy przestępczej, i zastosowanie art. 65 § 1 k.k., jeżeli przestępstwo to zo-stało popełnione tylko przez dwóch członków zorganizowanej grupy ra-zem z innymi osobami, które w skład grupy nie wchodziły. Należy tu przywołać wypowiedziany w orzecznictwie trafny pogląd, iż nie każde działanie przestępne podjęte przez członka zorganizowanej grupy prze-stępczej musi być oceniane jako działanie w zorganizowanej grupie prze-stępczej w rozumieniu art. 65 k.k. Działaniami sprzecznymi z prawem, a podjętymi w zorganizowanej grupie przestępczej, są tylko takie dzia-łania, które służą interesom tej grupy czy też pozostają w związku funk-cjonalnym z nimi i mają prowadzić do realizacji zadań grupy, a także jej


228

planowanej działalności. Nie są natomiast nimi zachowania indywidual-ne niezwiązane z grupą jako całością. Obostrzenia wymiaru kary za wy-odrębnione zachowania sprawców, ale niepozostające w związku z dzia-łalnością grupy nie mają wówczas zastosowania. Zasady wymiaru kary przewidziane w art. 65 k.k. nie wiążą się bowiem z samym faktem przy-należności do grupy, a łączą się kumulatywnie z przynależnością i dzia-łaniami związanymi funkcjonalnie z działaniami grupy przestępczej (zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 30 listopada 2007 r., II AKa 103/07, LEX nr 418113; podobnie wyrok SA w Białymstoku z dnia 30 września 2013 r., II AKa 95/13, LEX nr 1388760). Należy zatem uznać, że spraw-ca popełnia przestępstwo, działając w zorganizowanej grupie przestępczej w rozumieniu art. 65 § 1 k.k., nawet jeżeli działa sam, jeżeli przykłado-wo kradnie pojazd lub broń, które mają posłużyć grupie do dokonania innego przestępstwa, albo jeżeli zaciera ślady przestępstwa popełnionego przez tę grupę. Takie przestępstwo, choć popełnione w pojedynkę, bez wątpienia służy interesom grupy i jest ściśle związane z jej działalnoś-cią. Możliwe również jest, że czyn popełniony przez osobę wchodzącą w skład zorganizowanej grupy nie ma żadnego związku z jej działalnoś-cią, np. znęcanie się przez jednego z jej członków nad żoną. Brak wów-czas podstaw do zastosowania art. 65 § 1 k.k. Kwestia związku prze-stępstwa popełnionego przez jednego z członków zorganizowanej grupy z działalnością tej grupy musi być jednak zawsze oceniana in concreto, z uwzględnieniem okoliczności danego czynu i charakterystyki zorgani-zowanej grupy.

Wątpliwości mogą natomiast dotyczyć sytuacji, gdy niektórzy z członków zorganizowanej grupy popełniają analogiczne przestępstwo jak to, które było celem funkcjonowania tej grupy. Wydaje się, że o ile brak szczególnych okoliczności wskazujących na istnienie związku mię-dzy takim przestępstwem a działalnością grupy (np. nagła niemożność wzięcia udziału w przestępstwie przez trzeciego z członków zorganizo-wanej grupy), należy przyjąć, iż przestępstwo takie nie ma funkcjonalne-go związku z działalnością zorganizowanej grupy. Obostrzenia wynikają-ce z art. 65 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 2 k.k. są konsekwencją zwiększonej

Prawo karne

229

społecznej szkodliwości przestępstw popełnionych w ramach zorganizo-wanej grupy. Działanie w zorganizowanej grupie zapewnia lepsze warun-ki do popełniania przestępstw, zwiększa skuteczność przestępczego dzia-łania, a także ułatwia uniknięcie odpowiedzialności karnej. Zastosowanie tych obostrzeń jest zatem uzasadnione tylko wówczas, gdy w danym przestępstwie uczestniczą członkowie zorganizowanej grupy w liczbie co najmniej trzech. W przeciwnym razie należy raczej mówić o „eksce-sie” niektórych członków względem działalności całej grupy. Istotnym elementem pozwalającym na ustalenie, czy dane przestępstwo ma zwią-zek z działalnością grupy, może z pewnością być to, czy zyski z danego przestępstwa były dzielone wyłącznie między osoby, które je popełniły, czy również pewna część została przekazana grupie. Nie można uznać, aby przestępstwo służyło grupie przestępczej jako całości lub było funk-cjonalnie związane z działalnością grupy, jeżeli wprawdzie jest tożsa-me z przedmiotem działalności grupy, lecz zostaje popełnione wyłącznie przez jednego lub dwóch członków tej grupy (z ewentualnym udziałem innych osób) i jednocześnie działają oni wyłącznie na swój własny ra-chunek. W przeciwnym razie możliwe byłoby powiązanie każdego prze-stępstwa popełnionego przez członka grupy przestępczej z działalnością tej grupy, niezależnie od istnienia między nimi funkcjonalnego związku. Należy jedynie zastrzec, że w przypadku gdy przestępstwo zostaje po-pełnione przez niektórych członków grupy w liczbie co najmniej trzech, przy czym działają oni na własny rachunek, a nie w interesie całej gru-py, zastosowanie przepisu art. 65 § 1 k.k. może być uzasadnione tym, że osoby te na użytek popełnienia tych przestępstw stworzyły odrębną gru-pę przestępczą (podgrupę względem grupy zasadniczej).

Reasumując, należy uznać, że nie było podstaw do dokonania przez Sąd Okręgowy korekty opisów czynów zarzuconych w punktach V, VI, VIII i IX aktu oskarżenia i ich uzupełnienia o ustalenie, że oskarżony M. P., popełniając je, działał w warunkach zorganizowanej grupy prze-stępczej. Mimo to nie było jednak podstaw, aby z kwalifikacji prawnej tych czynów eliminować przepis art. 65 § 1 k.k. Należy bowiem zauwa-żyć, że w odniesieniu do każdego z nich prokurator w ich opisie w ak-


230

cie oskarżenia przyjął, że oskarżony z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu. Ten element opisu był właściwym powodem, dla którego w kwalifikacji prawnej wskazanych czynów prokurator za-warł przepis art. 65 § 1 k.k. Sąd Okręgowy, uznając w wyroku oskarżo-nego za winnego każdego z tych zarzuconych mu czynów, przyjął zatem także to ustalenie. Jego prawidłowość nie może zaś budzić wątpliwości, jeśli wziąć pod uwagę liczbę popełnionych przestępstw, czas, kiedy mia-ły one miejsce, oraz ich przedmiot, a w konsekwencji skalę korzyści ma-jątkowych, jakie oskarżony w ten sposób uzyskał.

W konsekwencji Sąd Apelacyjny, dokonując zmiany punktu IV sen-tencji zaskarżonego wyroku i przypisując oskarżonemu M. P. popełnienie czynów zarzuconych w punkcie V i VI aktu oskarżenia, pominął usta-lenie zawarte w zaskarżonym wyroku, że oskarżony działał w warun-kach zorganizowanej grupy przestępczej. Tak samo Sąd Apelacyjny po-stąpił, dokonując zmiany w punkcie V sentencji zaskarżonego wyroku polegającej na przyjęciu nowego opisu i kwalifikacji prawnej czynu za-rzuconego w punkcie VIII aktu oskarżenia. Z kolei w punkcie VI sen-tencji wyroku Sąd Apelacyjny wyeliminował z opisu czynu ustalenie, że oskarżony działał w warunkach zorganizowanej grupy przestępczej, zaś uznając podniesiony przez oskarżyciela publicznego zarzut odwoławczy za zasadny, uzupełnił podstawę wymiaru kary o przepis art. 65 § 1 k.k.

[…]


z dnia 9 maja 2017 r. sygn. akt II AKa 120/17

Skład orzekający:SSA Wiktor Gromiec (przewodniczący, sprawozdawca)SSA Wojciech AndruszkiewiczSSO (del.) Rafał Ryś

Prawo karne

231

Teza:W przypadku wydania po dniu 30 czerwca 2015 r. wyroku łączne-

go, w którym połączeniu będą podlegały kary prawomocnie orzeczone przed tym dniem i po tym dniu, należy na podstawie art. 4 § 1 k.k. roz-strzygnąć, czy stosować przepisy rozdziału IX w nowym brzmieniu czy też w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r.

Uzasadnienie

[…]Gdy chodzi o zarzut obrazy prawa materialnego postawiony w ape-

lacji prokuratora, to zważyć należy, że zgodnie z art. 19 ust. 1 in fine ustawy nowelizującej z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Ko-deks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 396) przepisy roz-działu IX Kodeksu karnego w nowym brzmieniu mogą mieć zastosowa-nie do kar prawomocnie orzeczonych przed dniem 1 lipca 2015 r. tylko wtedy, gdy „zachodzi potrzeba orzeczenia kary łącznej w związku z pra-womocnym skazaniem po tym dniu”.

Ocena, czy zachodzi taka potrzeba, powinna być dokonywana we-dług znowelizowanych przepisów rozdziału IX Kodeksu karnego.

Na tle brzmienia wskazanego przepisu powstaje pytanie stanowiące w rozpoznawanej sprawie oś sporu pomiędzy stanowiskiem skarżącego a poglądem zaprezentowanym przez Sąd orzekający, czy przepis ten ogra-nicza stosowanie reguły z art. 4 § 1 k.k., zwłaszcza w zakresie, w którym miałoby nastąpić orzeczenie kary łącznej również w stosunku do kar pra-womocnie orzeczonych za przestępstwa popełnione przed 1 lipca 2015 r.

Innymi słowy, tak jak ma to miejsce w rozważanej sprawie, czy w przypadku wydania po dniu 30 czerwca 2015 r. wyroku łącznego, w którym połączeniu będą podlegały kary prawomocnie orzeczone przed tym dniem i po tym dniu, możliwe będzie zastosowanie zarówno ustawy nowej, jak i obowiązującej poprzednio, w zależności od tego, która była względniejsza dla sprawcy.

Sąd Apelacyjny podziela pogląd, że jeżeli zgodnie ze znowelizowa-nymi przepisami należałoby połączyć karę prawomocnie orzeczoną po


232

30 czerwca 2015 r. z karami prawomocnie orzeczonymi przed tą datą, to należy wówczas na podstawie art. 4 § 1 k.k. rozstrzygnąć, czy stosować przepisy rozdziału IX w nowym brzmieniu, czy też w brzmieniu obo-wiązującym do 30 czerwca 2015 r. (por. wyrok SA we Wrocławiu z dnia 31 maja 2016 r., II AKz 124/16, OSAW 2016, nr 3, poz. 345, „Prokura-tura i Prawo” – wkł. 2017, nr 1, poz. 55, „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2016, nr 9, poz. 54; wyrok SA w Katowicach z dnia 9 września 2016 r., II AKa 190/16, LEX nr 2157250).

Implikacją prezentowanego stanowiska jest stwierdzenie braku ak-ceptacji dla poglądu przywołanego w rozpoznawanym środku odwoław-czym, iż art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. jest przepisem nie tylko wprowadzającym odmienne i autonomiczne reguły intertempo-ralne na potrzeby nowelizacji przepisów o karze łącznej, ale także regu-lacją wyłączającą stosowanie ogólnych zasad intertemporalnych z art. 4 § 1 k.k., co ma oznaczać, że w oparciu o art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. możliwe jest zastosowanie w ramach tego samego stanu faktycznego, stanowiącego podstawę orzekania w przedmiocie wyroku łącznego, dwóch różnych porządków prawnych – aktualnego i poprzed-nio obowiązującego, w zależności od możliwości objęcia kar prawomoc-nie orzeczonych do dnia 30 czerwca 2015 r. i kar, które stały się prawo-mocne po tej dacie, jedną karą łączną, orzeczoną na podstawie przepisów aktualnie obowiązujących (tak M. Sławiński, Intertemporalne zagadnie-nia nowelizacji przepisów o karze łącznej. Wybrane problemy w kontek-ście art. 19 ustawy nowelizującej z dnia 20 lutego 2015 r., „Palestra” 2015, nr 7–8, s. 153–154).

Tym samym nie podzielamy również poglądów przedstawionych przez autora omawianej apelacji w powołanych przezeń judykatach.

Zważyć należy, że w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyż-szego szeroko rozciągano stosowanie art. 4 § 1 k.k. na orzekanie o ka-rze łącznej. W zasadzie nowe regulacje, jeżeli byłyby mniej korzystne dla sprawcy, miały zastosowanie wyłącznie w przypadku, gdy kary pod-legające ewentualnemu łączeniu zostały orzeczone za przestępstwa po-pełnione po wejściu w życie nowych, surowszych uregulowań w zakresie

Prawo karne

233

kary łącznej (por. wyrok SN z dnia 8 listopada 2011 r., IV KK 171/11, LEX nr 1044052; wyrok SN z dnia 5 kwietnia 2013 r., IV KK 401/12, LEX nr 1308161 i cytowane w jego uzasadnieniu orzeczenia).

Stanowisko, że art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. nie wyklucza stosowania przy orzekaniu o karze łącznej art. 4 § 1 k.k., jest przekonująco uargumentowane w doktrynie (zob. W. Wróbel, [w:] W. Wróbel (red.), Nowelizacja prawa karnego 2015 r. Komentarz, Kra-ków 2015, s. 939 i n.; A. Barczak-Oplustil, W. Wróbel, Zagadnienia in-tertemporalne zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności oraz kary łącznej w perspektywie zmian Kodeksu karnego dokonanych wyro-kiem Trybunału Konstytucyjnego z 17 lipca 2013 r. (SK 9/10) oraz usta-wą nowelizującą z 20 lutego 2015 r., „Czasopismo Prawa Karnego i Na-uk Penalnych” 2015, nr 1).

Zgodnie z nim art. 19 ustawy nowelizującej nie przesądza, czy w przypadku, gdy część przestępstw została popełniona przed, a część po 1 lipca 2015 r., musi mieć zastosowanie ustawa nowa, bowiem jej sens normatywny polega jedynie na wykluczeniu stosowania ustawy no-wej w przypadku, gdy wszystkie podlegające łączeniu kary zostały pra-womocnie orzeczone przed 1 lipca 2015 r. W tej sytuacji brak podstaw do twierdzenia, że ustawodawca zakwestionował sposób rozumienia za-kresu zastosowania art. 4 § 1 k.k. w odniesieniu do orzekania o karze łącznej przyjęty w orzecznictwie Sądu Najwyższego.

Oznacza to, że nawet wówczas, gdy możliwe będzie stosowanie rozdziału IX Kodeksu karnego w brzmieniu nadanym ustawą nowelizują-cą do kar, z których choćby jedna została orzeczona za przestępstwo po-pełnione przed 1 lipca 2015 r., sąd będzie mógł zastosować przepisy do-tyczące kary łącznej w brzmieniu obowiązującym przed 1 lipca 2015 r., o ile będą względniejsze dla sprawcy.

W takim wypadku sąd dokonuje bowiem wyboru reżimu prawnego na podstawie art. 4 § 1 k.k.

I tak prawidłowo, w rozpoznawanej sprawie, orzekał Sąd a quo.Słusznie zauważył J. Majewski, że całkowicie nieuprawnione jest

doszukiwanie się w końcowym fragmencie art. 19 ust. 1 omawianej


234

noweli nakazu stosowania ustawy nowej. Funkcją bowiem fragmentu przepisu art. 19 ust. 1 jest jedynie doprecyzowanie (zwężenie) zakresu, w jakim wyłączone jest stosowanie ustawy nowej do kar prawomocnie orzeczonych przed jej wejściem w życie.

Innymi słowy, art. 19 ust. 1 noweli stanowi o tym, kiedy nie stosuje się ustawy nowej, nie zaś o tym, kiedy się ją stosuje (J. Majewski, Ko-deks karny, komentarz do zmian 2015 r., Warszawa 2015, s. 545).

[…]

38 Wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku

z dnia 19 października 2016 r. sygn. akt XIII Ka 845/16

Skład orzekający:SSO Leszek Mering (przewodniczący, sprawozdawca)SSO Joanna StudziennaSSO Janusz Zimny

Teza I:Sąd, każdorazowo dostrzegając możliwość oceny zachowania oskar-

żonego w perspektywie innego przepisu aniżeli wskazany w akcie oskar-żenia, ma obowiązek rozważenia, czy nie stoi temu na przeszkodzie wyrażona art. 14 § 1 k.p.k. zasada skargowości. Ramy postępowania są-dowego zakreśla skarga zasadnicza prokuratora inicjująca proces. Ram tych nie wyznacza jednak przyjęty w akcie oskarżenia opis czynu zarzu-canego oskarżonemu ani też wskazana tam kwalifikacja prawna. Grani-ce oskarżenia wyznacza bowiem zdarzenie historyczne, na którym zasa-dza się oskarżenie.

Teza II:Ramy tożsamości „zdarzenia historycznego” wyznaczają „składo-

we” tego zdarzenia: identyczność przedmiotu zamachu, identyczność kręgu podmiotów oskarżonych o udział w zdarzeniu, a także tożsamość

Prawo karne

235

określenia jego czasu i miejsca. W konsekwencji sąd nie jest związany ani szczegółowym opisem czynu zawartym w zarzucie aktu oskarżenia, ani kwalifikacją prawną nadaną temu czynowi przez oskarżyciela. Iden-tyczność czynu jest natomiast wyłączona, jeżeli w porównywalnych je-go określeniach zachodzą tak istotne różnice, że według rozsądnej ży-ciowej oceny nie można ich uznać za określenia tego samego zdarzenia faktycznego.

Uzasadnienie

[…]


Apelacja zasługuje na uwzględnienie, albowiem część zarzutów w niej podniesionych okazała się trafna. Zdaniem Sądu ad quem słusz-nie wskazuje Sąd a quo, że przypisanie S. W. przestępstwa z art. 271 § 1 k.k. nie było dopuszczalne, jako że opisane w akcie oskarżenia za-chowanie (czyn zarzucany) nie wypełniało znamion tego przepisu. Wska-zania wymaga to, że przepis art. 271 § 1 k.k. przewiduje odpowie-dzialność funkcjonariusza publicznego lub innej osoby uprawnionej do wystawienia dokumentu, która poświadcza w nim nieprawdę, co do oko-liczności mającej znaczenie prawne. Biorąc za podstawę treść analizo-wanego przepisu, nie ulega wątpliwości, że sprawcą przestępstwa fałszu intelektualnego może być jedynie funkcjonariusz publiczny lub inna oso-ba uprawniona do wystawienia dokumentu. Czyn zabroniony określony przez art. 271 § 1 k.k. należy zatem do grupy przestępstw indywidual-nych, zaś jego podmiotem może być jedynie osoba charakteryzująca się określonymi w ustawie właściwościami. Zaakcentowania wymaga to, że ustalenie owych szczególnych właściwości podmiotu przestępstwa należy do priorytetowych zadań postępowania dowodowego w każdej sprawie tego rodzaju […]. Inną osobą uprawnioną do wystawienia dokumentu, o której mowa w treści art. 271 § 1 k.k., jest, zdaniem Sadu Okręgowe-go, jedynie taki podmiot, który na mocy ściśle określonej, szczególnej delegacji wynikającej z przepisów prawa, wystawia na rzecz innej oso-


236

by dokument odnośnie do okoliczności mających znaczenie prawne, zaś źródeł upoważnienia do wystawiania dokumentów przez osoby niebędą-ce funkcjonariuszami publicznymi należy upatrywać przede wszystkim w ustawie lub aktach prawnych normatywnych niższego rzędu (por. wy-rok SN z dnia 18 kwietnia 2013 r., II KK 97/13, „Prokuratura i Prawo” 2013, nr 7–8, poz. 5; uchwała SN z dnia 12 marca 1996 r., I KZP 39/95, OSNKW 1996, nr 3–4, poz. 17).

W okolicznościach analizowanej sprawy bezsporne było, iż S.W. trzykrotnie wystawił zaświadczenia o zatrudnieniu i wysokości zarobków i wskazał, że w oparciu o umowę o pracę zatrudnia I. K. z miesięcznym wynagrodzeniem, zaś następnie wskazał, że na podstawie umowy o pra-cę zatrudnia R. D. z miesięcznym wynagrodzeniem. Źródła upoważnienia dającego kompetencje do wystawiania przez uprawniony do tego pod-miot tzw. „zaświadczenia o zatrudnieniu” należy poszukiwać na gruncie ustawy z dnia 23 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy. Zgodnie z brzmieniem art. 3 k.p. pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pra-cowników. W ramach istniejącego stosunku pracy pracodawca zobowią-zany jest do wydania pracownikowi stosownego zaświadczenia o zatrud-nieniu, a pracownik ma możliwość żądania jego wystawienia w oparciu o treść art. 16 k.p. Każdorazowo jednak dopuszczalność wydania przez pracodawcę takiego dokumentu nie może wypływać z samej potencjalnej możliwości nawiązania stosunku pracy, lecz wynika z faktycznego pozo-stawania w takim stosunku.

Mając powyższe na względzie, uznać należało, że podmiotem zdol-nym do ponoszenia na gruncie art. 271 § 1 k.k. odpowiedzialności karnej za wydanie poświadczającego nieprawdę zaświadczenia o zatrudnieniu i zarobkach jest pracodawca, którego łączy z konkretnym pracownikiem, na rzecz którego wystawia dokument, stosunek pracy […].

Fakt zasadnego uwolnienia oskarżonego od popełnienia przestępstwa z art. 271 k.k. nie oznacza jeszcze zasadności uniewinnienia go od zarzu-canego mu czynu w ogóle. W ocenie Sądu Okręgowego słusznie wska-zuje bowiem skarżący, że przy braku podstaw prawnych do pociągnię-

Prawo karne

237

cia do odpowiedzialności karnej oskarżonego za przestępstwo z art. 271 § 1 k.k. wnikliwego rozważenia wymaga kwestia możliwości przypisa-nia S. W. tej odpowiedzialności za ewentualne pomocnictwo do popełnie-nia oszustwa kredytowego (art. 297 § 1 k.k.). Tymczasem Sąd I instancji przeanalizowanie powyższej kwestii całkowicie pominął […].

Przypomnieć w tym miejscu należy, że pomocnictwo stanowi na gruncie Kodeksu karnego odrębny typ czynu zabronionego, którego zna-miona określone zostały w dwóch przepisach: art. 18 § 3 k.k. oraz od-powiednim przepisie części szczególnej (lub przepisie pozakodeksowym) przewidującym czyn zabroniony, którego popełnienie przez inną osobę ułatwia zachowanie pomocnika. Z powyższego wynika, że znamiona po-mocnictwa składają się z elementów stałych wyrażonych w art. 18 § 3 k.k. oraz elementów zmiennych, określanych przez przepis części szczególnej lub przepis pozakodeksowy. Do elementów stałych zalicza się określo-ne w art. 18 § 3 k.k. znamię strony podmiotowej, a więc zamiar, aby in-na osoba popełniła czyn zabroniony. Zamiar pomocnika należy pojmo-wać przez pryzmat ogólnego pojęcia zamiaru (umyślności), który określa przepis art. 9 § 1 k.k. Pomocnik musi więc działać ze świadomością, iż udziela pomocy czy też ułatwia dokonanie określonego czynu zabronio-nego, zaś świadomość ta musi zaistnieć najpóźniej w chwili podejmowa-nia zachowań ułatwiających popełnienie przestępstwa. Niewątpliwie zatem podmiot ponoszący odpowiedzialność karną na gruncie art. 18 § 3 k.k. musi mieć wyobrażenie konkretnego zabronionego czynu, który ma być popełniony. Jednocześnie dla bytu przestępstwa pomocnictwa bez znacze-nia jest to, jakiego w ostateczności przestępstwa dopuścił się bezpośred-ni sprawca, albowiem każdy z nich odpowiada w myśl zasady wyrażonej w art. 20 k.k. Z perspektywy nieakcesoryjności pomocnictwo dokonane jest z chwilą zrealizowania znamion tej formy zjawiskowej, a nie działania sprawcy. Oznacza to, że w realiach analizowanej sprawy kwestia ewen-tualnego pomocnictwa S. W., polegającego na sporządzeniu przez niego dokumentów wykorzystanych następnie w przestępczych celach, winna być wnikliwie rozważona pod kątem realizacji przez oskarżonego zna-mion przestępstwa, w którym uczestniczył w granicach swego zamiaru.


238

W tym kontekście doniosłe znaczenie z punktu widzenia oceny świadomości S. W. w zakresie możliwości przypisania mu czynu po-mocnictwa do popełnienia czynu z art. 297 § 1 k.k. będzie miał cało-kształt ujawnionych w sprawie okoliczności, ocenionych we wzajem-nym powiązaniu ze sobą. Słusznie wskazuje bowiem skarżący, że S. W. w treści swoich wyjaśnień przyznał, że wiedział, iż podpisywane przez niego zaświadczenia wykorzystane zostaną przy ubieganiu się o kredyt. Do pełnej oceny kwestii zamiaru oskarżonego oraz świadomości uczest-niczenia w popełnieniu czynu z art. 297 § 1 k.k. będzie miało również ustalenie, czy pracownik banku, w którym zaciągnięto kredyty, kontak-tował się z oskarżonym celem potwierdzenia zatrudniania i wysokości zarobków I. K. i R. D., oraz jakie były wyniki owej weryfikacji. Ana-lizy tych okoliczności w pisemnych motywach wyroku Sądu Rejono-wego zabrakło, zaś konstatacja o braku istnienia po stronie S. W. wie-dzy, do czego wykorzystane zostaną wydane dokumenty, uznać należy za dowolną. Uchybienia, których dopuścił się Sąd I instancji w oma-wianym zakresie, należą do kategorii błędów w ustaleniach faktycz-nych przyjętych za podstawę wyroku (art. 438 pkt 3 k.p.k.), mających postać tzw. błędu „dowolności”, wynikającego w tym przypadku z nie-przestrzegania dyrektyw obowiązujących przy ocenie dowodów określo-nych w art. 7 k.p.k. Ich konsekwencją – w realiach niniejszej sprawy – jest uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

W tym miejscu wskazać należy, że każdorazowo dostrzegając moż-liwość oceny zachowania oskarżonego w perspektywie innego przepisu, aniżeli wskazany w akcie oskarżenia, sąd orzekający staje przed potrze-bą rozważenia, czy nie stoi temu na przeszkodzie wyrażona art. 14 § 1 k.p.k. zasada skargowości. Stwierdzić należy, że ramy postępowania są-dowego zakreśla skarga zasadnicza prokuratora inicjująca taki proces. Ram tych nie wyznacza jednak przyjęty w akcie oskarżenia opis czy-nu zarzucanego oskarżonemu ani też wskazana tam kwalifikacja prawna. Granice oskarżenia wyznacza bowiem zdarzenie historyczne, na którym zasadza się oskarżenie. Ramy tożsamości „zdarzenia historycznego” wy-

Prawo karne

239

znaczają „składowe” tego zdarzenia: identyczność przedmiotu zamachu, identyczność kręgu podmiotów oskarżonych o udział w zdarzeniu, a tak-że tożsamość określenia jego czasu i miejsca (podobnie wyrok SN z dnia 23 września 1994 r., II KRN 173/94, OSNKW 1995, nr 1–2, poz. 9). Za-tem ramy postępowania sądowego są określone przez zdarzenie histo-ryczne opisane w akcie oskarżenia, a nie przez poszczególne elementy jego opisu; w konsekwencji sąd nie jest związany ani szczegółowym opi-sem czynu zawartym w zarzucie aktu oskarżenia, ani kwalifikacją praw-ną nadaną temu czynowi przez oskarżyciela. Identyczność czynu jest na-tomiast wyłączona, jeżeli w porównywalnych jego określeniach zachodzą tak istotne różnice, że według rozsądnej życiowej oceny nie można ich uznać za określenia tego samego zdarzenia faktycznego (por. wyrok SN z dnia 2 marca 2011 r., III KK 366/10, LEX nr 846067). Uznać więc trzeba, że nie stanowi wyjścia poza ramy oskarżenia takie postępowanie, w którym sąd po weryfikacji ujawnionego materiału dowodnego oce-nionego w kontekście analizy strony podmiotowej i przedmiotowej czy-nu zarzuconego i przypisanego dochodzi do wniosku, iż pomimo zmia-ny opisu czynu i jego kwalifikacji prawnej istota zdarzenia faktycznego wskazanego w skardze nie uległa zmianie.

W kontekście powyższego, mając na względzie mogące pojawić się w tej kwestii wątpliwości interpretacyjne i przeciwdziałając przewle-kłości postępowania, Sąd Okręgowy uznał, że należało rozważyć, czy zdarzenie historyczne opisane w skardze prokuratorskiej mogło być za-kwalifikowane jako pomocnictwo do popełnienia czynu zabronionego z art. 297 § 1 k.k. Dostrzec wypada, że opisy obu przestępczych zacho-wań mają wspólny obszar, charakteryzujący się tożsamością podmioto-wo-przedmiotową oraz identycznością czasu i miejsca zdarzenia.


240

PRAWO PRACY I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH


z dnia 9 listopada 2016 r. sygn. akt III AUa 731/16

Skład orzekający:SSA Daria Stanek (przewodniczący, sprawozdawca)SSA Małgorzata GerszewskaSSA Iwona Krzeczowska-Lasoń

Teza:Dla oceny prawa ubezpieczonego do renty rodzinnej po ukończe-

niu 25. roku życia w trakcie ostatniego roku studiów, wobec treści art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, bez znaczenia pozostaje okoliczność przedłużenia ubezpieczonemu termi-nu do złożenia pracy dyplomowej. Czym innym jest termin zakończenia ostatniego roku akademickiego, o którym mowa w art. 68 ust. 2 cytowa-nej ustawy, a czym innym termin ukończenia studiów. W zależności od postanowień regulaminu studiów obowiązujących na konkretnej uczelni termin zakończenia ostatniego roku studiów może się nie pokrywać, i co do zasady nie pokrywa się, z terminem ukończenia studiów.

Uzasadnienie

Ubezpieczona A. S. odwołała się od decyzji Zakładu Ubezpie-czeń Społecznych Oddział w S. z dnia 13 listopada 2015 r., mocą której wstrzymano jej wypłatę renty rodzinnej od 1 listopada 2015 r.

Ubezpieczona zaskarżyła decyzję w całości. Domagała się zmia-ny zaskarżonej decyzji poprzez przyznanie prawa do renty rodzinnej za okres od dnia 1 listopada 2015 r. do dnia ukończenia ostatniego roku studiów.


241

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. wniósł o oddale-nie odwołania, podnosząc, że ubezpieczonej przyznano prawo do renty do 25. roku życia, tj. do 31 października 2015 r., a przedłużenie złoże-nia pracy dyplomowej do dnia 31 stycznia 2016 r. nie zmienia stanowi-ska organu rentowego.

Sąd Okręgowy w S. Wydział V Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 3 marca 2016 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten spo-sób, że przyznał A. S. prawo do renty rodzinnej do dnia 2 marca 2016 r.

Sąd I instancji ustalił następujący stan faktyczny.Ubezpieczona A. S., urodzona 6 października 1990 r., lat 25, do

dnia 31 października 2015 r. uprawniona była do renty rodzinnej po zmarłym ojcu.

Zaskarżoną decyzją z dnia 13 listopada 2015 r. organ rentowy wstrzymał ubezpieczonej A. S. wypłatę świadczenia od dnia 1 listopada 2015 r., gdyż ukończyła ona 25 lat.

Ubezpieczona jest studentką studiów stacjonarnych drugiego stop-nia Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Pomorskiej w S. o specjalności gospodarka i administracja samorządowa, specjalizacja nie-nauczycielska. Data rozpoczęcia studiów – 1 października 2013 r. Nauka trwa 2 lata. Planowany termin ukończenia studiów – 29 lutego 2016 r.

W roku akademickim 2015/2016 r. ubezpieczona skorzystała z prze-dłużenia terminu do złożenia pracy dyplomowej do dnia 31 stycznia 2016 r., zgodnie z § 51 ust. 3 regulaminu studiów Akademii Pomorskiej w S.

Ubezpieczona 2 marca 2016 r. obroniła pracę magisterską. Przechodząc do rozważań merytorycznych, Sąd Okręgowy przyto-

czył, iż zgodnie z art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Fun-duszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r., poz. 748) renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, któ-ra w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytu-łu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń.

Stosownie do art. 68 ust. 1 ww. ustawy dzieci własne, dzieci dru-giego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej:


242

1) do ukończenia 16 lat;2) do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia,

nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia; albo3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do

pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pra-cy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2.

Natomiast norma wyrażona w art. 68 ust. 2 ustawy stanowi, iż w sytuacji, gdy dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do za-kończenia tego roku studiów.

W rozpatrywanej sprawie bezsporne było, że ubezpieczona w dniu 6 października 2015 r. ukończyła 25. rok życia.

Sąd Okręgowy wyjaśnił, że celem regulacji (wyjątku) z art. 68 ust. 2 ustawy jest zapewnienie renty rodzinnej tylko na czas ostatniego roku studiów i tylko ten okres może przedłużyć ochronę rentową po osiągnię-ciu przez studenta 25 lat życia. W przeciwnym wypadku ta wyjątkowa dalsza renta musiałaby obejmować przedostatni rok studiów i kończyła-by się nawet niekrótko po osiągnięciu 26 lat (vide: uzasadnienie wyroku SN z dnia 12 stycznia 2011 r., II UK 201/10). Obowiązująca regulacja jest literalnie jasna, a przede wszystkim konkretna co do regulowanych zdarzeń, zatem już tylko z samej jej treści nie poddaje się wykładni funk-cjonalnej i nie pozwala na dalsze przyznanie ochrony ubezpieczeniowej studentom, którzy 25 lat ukończyli, nie będąc na ostatnim roku studiów.

Wykładnia art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emery-turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przyznająca pra-wo do przedłużenia wypłaty renty rodzinnej tylko tym osobom, które w dniu ukończenia 25 lat były na ostatnim roku studiów, nie uzasadnia zarzutu nierównego traktowania osób, które w dniu ukończenia 25 lat były na przedostatnim roku studiów lub kontynuowały naukę w szkole niebędącej szkołą wyższą (vide: uzasadnienie wyroku SN z dnia 3 mar-ca 2011 r., II UK 303/10).

Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że pomocy w rozstrzygnięciu kwe-stii, czy wnioskodawczyni w dacie ukończenia 25. roku życia była stu-


243

dentką ostatniego roku studiów wyższych, można szukać w uzasadnie-niu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2003 r. w sprawie II UK 138/03, OSNP 2004, nr 15, poz. 271, w którym wskazano, iż okreś- lenie ostatniego roku studiów wyższych następuje w oparciu o postano-wienia regulaminu studiów obowiązującego w konkretnej szkole wyższej. Ustalenie początku i końca roku akademickiego nie może więc opierać się na jakichś generalnych zasadach poczynionych na podstawie bliżej nieustalonych zwyczajów czy praktyk uczelnianych. Kwestia ukończenia przez studenta jednego roku studiów i rozpoczęcia następnego określo-na jest właśnie regulaminem studiów uchwalanym przez samą uczelnię, a co za tym idzie – praktyka każdej z uczelni może być w tym zakre-sie odmienna. Sąd I instancji podkreślił, iż do unormowań regulaminów w tych kwestiach odsyła art. 143 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 ze zm.), a także § 2 pkt 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 2 paździer-nika 1991 r. w sprawie zasad, jakim powinny odpowiadać postanowie-nia regulaminu studiów uczelni państwowych niespełniających wymagań określonych w art. 12 ust. 1 i 2 ustawy o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 98, poz. 432), który do podstawowych materii regulaminowych zali-cza m.in. określenie czasu trwania roku akademickiego.

Konkludując, Sąd Okręgowy stwierdził, że w przedmiotowej spra-wie w sposób niebudzący żadnych wątpliwości ustalono, że ubezpieczo-na w dniu ukończenia 25. roku życia, tj. 6 października 2015 r., była stu-dentem ostatniego roku studiów stacjonarnych drugiego stopnia Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Pomorskiej w S. o specjalności gospodarka i administracja samorządowa, a termin ukończenia studiów został przedłużony, pracę magisterską obroniła bowiem w dniu 2 marca 2016 r. Wykładnia celowościowa i funkcjonalna art. 68 ust. 2 u.e.r.f.u.s. przemawia za możliwością wyjątkowego przedłużenia prawa do renty ro-dzinnej tylko tym studentom, którym brakuje już niewiele miesięcy do zdobycia dyplomu wyższych studiów, a pozbawienie ich w tym krótkim okresie prawa do renty rodzinnej mogłoby doprowadzić do zaniechania dalszej nauki i zaprzepaszczenia kilkuletnich starań, zmierzających do


244

uzyskania wyższych kwalifikacji zawodowych i możliwości zatrudnienia zgodnej z ich poziomem (vide: wyrok SA w Szczecinie z dnia 5 marca 2015 r., III AUa 487/14, LEX nr 1785908).

Apelację od wyroku wywiódł pozwany organ rentowy, zarzucając naruszenie prawa materialnego w postaci przepisu art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, iż ubezpieczona w spornym okre-sie kontynuowała naukę w szkole wyższej. Mając na uwadze powyższe, pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. […]


Apelacja pozwanego zasługuje na uwzględnienie w sposób skutku-jący zmianą zaskarżonego wyroku i oddaleniem odwołania.

Przedmiotem sporu w niniejszej sprawie było spełnianie przez A. S. przesłanki przedłużenia prawa do renty rodzinnej z art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS uzależnione od ustalenia, czy w chwi-li ukończenia 25 lat życia była ona na ostatnim roku studiów w szko-le wyższej.

W pierwszej kolejności Sąd Apelacyjny podkreśla, że kognicja są-du II instancji obejmuje rozpoznanie sprawy w taki sposób, w jaki mógł i powinien rozpoznać sprawę sąd I instancji, dlatego sąd ten nie mo-że poprzestać jedynie na zbadaniu zarzutów apelacyjnych, lecz powi-nien poczynić własne ustalenia i ocenić je przez zastosowanie prawa materialnego (por. wyrok SN z dnia 14 marca 2013 r., I UK 555/12, LEX nr 1383249). Wobec powyższego Sąd odwoławczy za konieczne uznał przeprowadzenie uzupełniającego postępowania dowodowego (art. 382 k.p.c.). Zważyć bowiem należy, że choć Sąd I instancji dostrzegł, iż zasadnicza w rozpoznawanej sprawie kwestia ukończenia przez studenta danego roku studiów określona jest regulaminem studiów uchwalanym przez uczelnię, to jednak zaniechał ustalenia przedmiotowej okoliczno-ści w oparciu o te przepisy. Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego z za-


245

świadczeń uczelni z dnia 11 grudnia 2015 r. oraz z dnia 2 lutego 2016 r. nie wynika przy tym, jakoby przedłużenie terminu złożenia pracy dyplo-mowej wpływało na przedłużenie terminu zakończenia ostatniego roku studiów.

W wykonaniu zobowiązania Sądu Apelacyjnego Akademia Pomor-ska w S. poinformowała pismem z dnia 5 października 2016 r., że rok akademicki 2014/2015, kiedy to ubezpieczona ukończyła IV semestr stu-diów, skończył się 30 września 2015 r. Informację tę potwierdzają po-stanowienia przedłożonej przez uczelnię uchwały nr R.004.15.14 z dnia 30 kwietnia 2014 r. – regulaminu studiów Akademii Pomorskiej w S. oraz wydanej na jej podstawie uchwały nr R.0004.12.14 Senatu Akade-mii Pomorskiej w S. z dnia 26 marca 2014 r. w sprawie organizacji ro-ku akademickiego 2014/2015.

Stosownie do treści § 17 ust. 1 regulaminu studiów rok akade-micki rozpoczyna się nie później niż 1 października i trwa nie dłużej niż do 30 września następnego roku kalendarzowego. Organizację ro-ku akademickiego określa Senat uchwałą (§ 18 regulaminu). Uchwa-ła nr R.0004.12.14 Senatu Akademii Pomorskiej w S. z dnia 26 marca 2014 r. w sprawie organizacji roku akademickiego 2014/2015 stanowi, że rok akademicki 2014/2015 trwa od 1 października do 30 września (vi-de: załącznik nr 1).

Zgodnie natomiast z § 53 regulaminu ukończenie studiów następu-je po złożeniu egzaminu dyplomowego z wynikiem pozytywnym. Da-tą ukończenia studiów jest data złożenia egzaminu dyplomowego. Prze-pis § 51 regulaminu określa termin złożenia pracy dyplomowej. Powinna ona zostać co do zasady złożona najpóźniej do dnia zakończenia sesji eg-zaminacyjnej w danym semestrze studiów (ust. 1). Możliwe jest jednak przedłużenie tego terminu, na zasadach określonych w ust. 2 i 3. Regula-min studiów w żadnym miejscu, w szczególności w § 51, nie wskazuje, aby przedłużenie terminu złożenia pracy dyplomowej wpływało na prze-dłużenie terminu zakończenia ostatniego roku studiów.

Po zrealizowaniu pełnego programu kształcenia, stosownie do tre-ści § 60 ust. 1 regulaminu, student uzyskuje tytuł zawodowy dla dane-


246

go poziomu, kierunku i specjalności studiów oraz staje się absolwentem Akademii Pomorskiej w S.

Przechodząc do rozważań merytorycznych, przypomnieć wypada, że zgodnie z treścią art. 68 ust. 2 ustawy emeryturach i rentach z FUS, jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończe-nia tego roku studiów. Przepis ten stanowi wyjątek od zasady, że ren-ta rodzinna przysługuje do ukończenia przez dziecko 16 lat, a po osiąg-nięciu tego wieku, do ukończenia nauki w szkole, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25. roku życia. Na gruncie niniejszej sprawy kwestią klu-czową było ustalenie znaczenia sformułowania „będąc na ostatnim roku studiów”, a ściślej rzecz ujmując – odpowiedzi wymagało pytanie, kie-dy kończy się ostatni rok studiów. Przedłużenie prawa wnioskodawczy-ni do renty rodzinnej uzależnione było bowiem od ustalenia, czy w dniu osiągnięcia wieku 25 lat, tj. w dniu 6 października 2015 r., była ona stu-dentką ostatniego roku studiów na uczelni wyższej.

Sąd Apelacyjny zwraca uwagę, że aktualne orzecznictwo zarówno Sądu Najwyższego, jak i sądów powszechnych zauważa, że warunkiem ukończenia danego roku studiów nie musi być wyłącznie zdanie wszyst-kich wymaganych egzaminów, czy też – w wypadku ostatniego roku stu-diów – obrona pracy dyplomowej. Decydujące znaczenie w zakresie usta-lania, na którym roku studiów studiuje dany student i czy ukończył dany (również ostatni) rok studiów, posiada regulamin uczelni.

Stanowisko, że określenie ostatniego roku studiów wyższych dla ce-lów przedłużenia prawa do renty rodzinnej następuje na podstawie posta-nowień regulaminu studiów obowiązującego w konkretnej szkole wyż-szej, Sąd Najwyższy zajął już w wyroku z dnia 28 października 2003 r. (II UK 138/03, OSNP 2004, nr 15, poz. 271).

W wyroku z dnia 20 kwietnia 2006 r. (I UK 265/05, „Prawo Pra-cy” 2006, nr 7–8, s. 53) Sąd Najwyższy wyjaśnił natomiast, że kwestia ukończenia przez studenta jednego roku studiów i rozpoczęcia następne-go nie jest uregulowana w ustawie z dnia 12 września 1990 r. o szkol-nictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 ze zm.), lecz określona regu-


247

laminem studiów uchwalanym przez samą uczelnię (art. 143 tej ustawy). W związku z tym ustalenie daty, w której dziecko pobierające rentę ro-dzinną było na ostatnim roku studiów w rozumieniu art. 68 ust. 2 usta-wy o emeryturach i rentach, następuje na podstawie wpisu na ostatni rok studiów dokonanego na podstawie regulaminu obowiązującego daną uczelnię. W regulaminie określa się również indywidualny tok studiów, w którym daty rozpoczęcia i ukończenia poszczególnych semestrów i lat studiów nie muszą zbiegać się z datami obowiązującymi ogół studentów. W każdym wypadku regulamin uczelni decyduje o tym, na którym roku studiów studiuje dany student.

Z kolei w wyroku z dnia 19 kwietnia 2006 r. (II UK 134/05, LEX nr 1001297) Sąd Najwyższy stwierdził, że wprawdzie regulamin studiów nie ma charakteru normatywnego (tak: wyrok TK z dnia 8 listo-pada 2000 r., SK 18/99 OTK 2000, nr 7, poz. 258) i nie należy do kon-stytucyjnie określonych źródeł prawa (art. 87 Konstytucji), a tylko nor-my prawne z takich źródeł wynikające stanowią prawo materialne (por. m.in. uzasadnienia orzeczeń SN z dnia 2 grudnia 1998 r., I CKN 907/97 i z dnia 9 lutego 1999 r., I CKN 891/98), to jednak musi być uzna-ny za akt prawny konkretyzujący i uściślający znaczenie sformułowa-nia „ostatni roku studiów w szkole wyższej”, zawartego w art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Sąd powinien zatem najpierw określić znaczenie powyższego przepisu z uwzględnieniem postanowień regulaminu studiów, a następnie ustalić, czy wnioskodawca osiągnął 25 lat życia, „będąc na ostatnim roku stu-diów w szkole wyższej”.

Tożsamy pogląd Sąd Najwyższy wyraził również w wyroku z dnia 8 sierpnia 2007 r. (II UK 15/07, OSNP 2008, nr 19–20, poz. 295). W uza-sadnieniu przywołanego orzeczenia Sąd Najwyższy przypomniał, że kwe-stia ukończenia przez studenta jednego roku studiów i rozpoczęcia na-stępnego nie była uregulowana w ustawie z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 ze zm.), lecz określo-na regulaminem studiów uchwalanym przez samą uczelnię. Również po zmianie stanu prawnego i wejściu w życie z dniem 1 września 2005 r.


248

nowej ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365 ze zm.) kwestia organizacji studiów należy do uczelni. W związku z tym ustalenie daty, w której dziecko pobiera-jące rentę rodzinną było na ostatnim roku studiów w rozumieniu art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, następuje na podstawie wpisu na ostatni rok studiów dokonanego w oparciu o regulamin obowiązujący uczelnię. W regulaminie określa się również indywidualny tok studiów, w którym daty rozpoczęcia i ukończenia poszczególnych semestrów i lat studiów nie muszą zbiegać się z datami obowiązującymi ogół studentów. W każdym wypadku regulamin uczelni decyduje o tym, na którym roku studiów studiuje dany student.

Jak wynika z powyższego, stanowisko Sądu Najwyższego w spornej między stronami kwestii jest ugruntowane, znajduje ono także aprobatę w aktualnych judykatach sądów apelacyjnych (por. wyroki SA w Katowi-cach: z dnia 13 listopada 2013 r., III AUa 296/13, LEX nr 1409112; z dnia 9 lipca 2013 r., III AUa 2105/12, LEX nr 1353727; wyrok SA w Lubli-nie z dnia 6 marca 2013 r., III AUa 59/13, LEX nr 1289481; wyrok SA w Gdańsku z dnia 10 stycznia 2014 r., III AUa 699/13, LEX nr 1428022).

W świetle powyższego przypomnieć wypada, że § 17 ust. 1 regu-laminu studiów Akademii Pomorskiej w S. stanowi, iż rok akademicki rozpoczyna się nie później niż 1 października i trwa nie dłużej niż do 30 września następnego roku kalendarzowego. Regulamin wyraźnie przy tym różnicuje zakończenie danego, również zatem ostatniego, roku aka-demickiego od terminu ukończenia studiów, który uregulowany został odrębnie w § 53 – datą ukończenia studiów jest data złożenia egzaminu dyplomowego z wynikiem pozytywnym.

Powyższe rozróżnienie ma zasadnicze znaczenie dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy. Ponownego podkreślenia wymaga, że czym in-nym jest termin zakończenia ostatniego roku akademickiego, a czym in-nym termin ukończenia studiów. W zależności od postanowień regula-minu studiów obowiązujących na konkretnej uczelni termin zakończenia ostatniego roku studiów może nie pokrywać się i co do zasady nie po-krywa się z terminem ukończenia studiów.


249

Na marginesie warto także zwrócić uwagę na odmienność pojęć użytych przez ustawodawcę w art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, który stanowi o ukończeniu nauki w szkole oraz w sta-nowiącym lex specialis wobec tej normy art. 68 ust. 2 ustawy, który ope-ruje pojęciem zakończenia ostatniego roku studiów w szkole wyższej. W ocenie Sądu Apelacyjnego posłużenie się tymi dwoma różnymi sfor-mułowaniami jednoznacznie wskazuje na intencję ustawodawcy odmien-nego traktowania sytuacji faktycznych objętych tymi normami.

Przepis art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS sta-nowiący o przedłużeniu prawa do renty rodzinnej w przypadku dziecka, które osiągnęło 25 lat życia, wyraźnie odwołuje się do pojęcia ostatnie-go roku studiów w szkole wyższej. Nie ulega zatem wątpliwości, że wy-kładnia przedmiotowego przepisu odwołująca się do terminu ukończenia studiów jest nieprawidłowa.

Przedstawiona powyżej interpretacja znajduje potwierdzenie w orzecznictwie innych sądów apelacyjnych. Przykładowo można wska-zać, że Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 20 listopada 2003 r. (III AUa 1130/03, LEX nr 193490) wyraził pogląd, zgodnie z którym dla oceny prawa ubezpieczonego do renty rodzinnej po ukoń-czeniu przezeń 25. roku życia w trakcie ostatniego roku studiów, wo-bec treści art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, bez znaczenia pozosta-je, czy i kiedy dokonał on obrony pracy magisterskiej oraz czy i kiedy odebrał dyplom ukończenia wyższych studiów, bowiem norma ta traktu-je wyłącznie o zakończeniu ostatniego roku studiów. Podobnie w wyroku z dnia 23 października 2008 r. (III AUa 1857/07, Biuletyn SAKa 2009, nr 3, poz. 39) Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził, że w sytuacji określonej w art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przedłużenie okresu pobierania renty rodzin-nej następuje wyłącznie do zakończenia ostatniego roku studiów. Decyzja dziekana uczelni wyższej wydłużająca ubezpieczonemu termin do złoże-nia pracy magisterskiej nie przedłuża ostatniego roku studiów. Analogicz-ne stanowisko prezentuje Sąd Apelacyjny w Krakowie, który w wyroku


250

z dnia 24 października 2013 r. (III AUa 431/13, LEX nr 1388839) wy-jaśnił, że przepis art. 68 ust. 2 u.e.r.f.u.s., stanowiący lex specialis wo-bec ust. 1 pkt 2 tego przepisu stanowi, że jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów. Ponad wszelką wątpliwość należy więc stwierdzić, że cytowana norma nie po-sługuje się pojęciem zakończenia studiów czy też programowego zakoń-czenia nauki w szkole wyższej. Z tych przyczyn fakt, że wnioskodaw-czyni uzyskała zgodę dziekana na przedłużenie terminu do obrony pracy magisterskiej, pozostaje bez znaczenia, bowiem decyzja dziekana, choć umożliwiła wnioskodawczyni obronę pracy magisterskiej poza terminem ukończenia roku studiów, nie przedłużyła owego ostatniego roku studiów, który upłynął już po dacie ukończenia przez wnioskodawczynię 25. ro-ku życia. Zakończenie (programowe ukończenie) nauki w szkole ma nie-wątpliwie znaczenie przy ocenie prawa do renty rodzinnej, jednak tylko w warunkach art. 68 ust. 1 pkt 2 omawianej ustawy, czyli dla kontynu-ujących naukę osób uprawnionych do renty rodzinnej, w wieku powyżej 16, a poniżej 25 lat. Analogiczną argumentację powołano w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 12 czerwca 2015 r. (III AUa 1177/14, LEX nr 1755194) oraz w wyroku Sądu Apelacyjnego w Bia-łymstoku z dnia 16 września 2015 r. (III AUa 210/15, LEX nr 1798595).

Przedstawioną wykładnię aprobuje również Sąd Najwyższy. Sąd ten w wyroku z dnia 12 stycznia 2011 r. (II UK 201/10, LEX nr 785669) podkreślił, że celem regulacji (wyjątku) z art. 68 ust. 2 ustawy z 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS jest zapewnienie renty rodzinnej tylko na czas ostatniego roku studiów i tylko ten okres może przedłużyć ochronę rentową po osiągnięciu przez studenta 25 lat życia. Obowiązująca regula-cja jest literalnie jasna, a przede wszystkim konkretna co do regulowanych zdarzeń, zatem już tylko z samej jej treści nie poddaje się wykładni funk-cjonalnej i nie pozwala na dalsze przyznanie ochrony ubezpieczeniowej studentom, którzy 25 lat ukończyli, nie będąc na ostatnim roku studiów.

Regulamin uczelni, na której kształciła się ubezpieczona, jedno-znacznie stanowi, że rok akademicki trwa nie dłużej niż do 30 wrześ-


251

nia, przy czym organizację roku akademickiego określa uchwala Sena-tu uczelni. Uchwała nr R.0004.12.14 Senatu Akademii Pomorskiej w S. z dnia 26 marca 2014 r. w sprawie organizacji roku akademickiego 2014/2015 stanowi, że rok akademicki 2014/2015 trwa od 1 październi-ka do 30 września (vide: załącznik nr 1).

Mając na względzie powyższe rozważania, jak również ustalenia Sądu Apelacyjnego poczynione w uzupełniającym postępowaniu dowo-dowym, stwierdzić należy, że w stosunku do ubezpieczonej nie zachodzi przesłanka z art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS umoż-liwiająca przedłużenie prawa do renty rodzinnej po ukończeniu przez wnioskodawczynię 25 lat życia. Mimo przedłużenia terminu złożenia pracy dyplomowej A. S. zgodnie z postanowieniami regulaminu uczelni ukończyła ostatni rok studiów w dniu 30 września 2015 r., a zatem 25 lat ukończyła (6 października 2015 r.) już po jego zakończeniu. W sytuacji ubezpieczonej spełniła się reguła z art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy i w koli-zji z nią pozostawałoby jednoczesne stosowanie wyjątku z art. 68 ust. 2 ustawy, skoro wiek 25 lat wnioskodawczyni osiągnęła przed zakończe-niem ostatniego roku studiów w szkole wyższej.

W tym stanie rzeczy, Sąd Apelacyjny, działając na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., zmienił zaskarżony wyrok Sądu I instancji i oddalił odwołanie ubezpieczonej.


z dnia 9 listopada 2016 r. sygn. akt III AUa 1066/16

Skład orzekający:SSA Daria Stanek (przewodniczący, sprawozdawca)SSA Małgorzata GerszewskaSSA Iwona Krzeczowska-Lasoń

Teza:Nie ma podstaw do wyłączenia okresu urlopu macierzyńskiego

z okresu zatrudnienia uznanego za okres pracy w warunkach szczegól-


252

nych, nawet jeżeli przypadał w okresie urlopu wychowawczego, jeżeli z uwzględnieniem tego okresu ubezpieczona wykazała na dzień 1 stycz-nia 1999 r. określony w art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS okres wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Wykazanie w dniu 1 stycznia 1999 r. określonego w art. 184 ustawy okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach wyłącza ponowne ustalenie tego okresu po osiągnięciu wieku emerytalnego, według zasad wynikających z art. 32 ust. la pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS obowiązujących po 1 lipca 2004 r.

Uzasadnienie

Decyzją z dnia 20 października 2015 r. Zakład Ubezpieczeń Spo-łecznych Oddział w T. na podstawie art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r., poz. 728 ze zm.) oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczegól-nym charakterze (Dz. U. z 1983 r., Nr 8, poz. 43 ze zm.), po rozpatrze-niu wniosku z dnia 29 lipca 2015 r., odmówił M. K. prawa do emerytu-ry z tytułu pracy w szczególnych warunkach.

M .K. w odwołaniu od powyższej decyzji zażądała jej zmiany po-przez przyznanie jej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warun-kach. W uzasadnieniu wskazała, że organ rentowy niesłusznie nie zali-czył jej okresów pobierania zasiłków chorobowych, okresu uczęszczania do Zasadniczej Szkoły Włókienniczej dla Pracujących T. […] w T. oraz okresu przebywania na urlopie macierzyńskim po urodzeniu drugiego dziecka.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddale-nie, podtrzymując dotychczasowe stanowisko w sprawie.

Sąd Okręgowy w T. – IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecz-nych wyrokiem z dnia 11 kwietnia 2016 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że przyznał ubezpieczonej M. K. prawo do emerytury od dnia 21 sierpnia 2015 r. (pkt I) oraz stwierdził odpowiedzialność orga-


253

nu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wyda-nia decyzji (pkt II).

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny.M. K. urodziła się 21 sierpnia 1960 r.W dniu 29 lipca 2015 r. M. K. wystąpiła z wnioskiem o przyznanie

prawa do emerytury. W chwili złożenia wniosku była członkiem otwar-tego funduszu emerytalnego i wniosła o wykreślenie z funduszu i prze-kazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na dochody budżetu państwa.

Od 10 listopada 2001 r. do chwili obecnej ubezpieczona jest zatrud-niona w CKU w T. jako pomoc kuchenna.

W chwili składania wniosku o emeryturę i w dniu ukończenia 55 lat ubezpieczona nie pobierała zasiłku chorobowego.

W dniu 20 października 2015 r. organ rentowy wydał zaskarżoną decyzję.

W okresie od 1 września 1975 r. do 31 grudnia 2003 r. ubezpieczo-na pracowała w T. […] w T.

W okresie od 1 września 1975 r. do 18 czerwca 1977 r. ubezpie-czona była uczennicą Zasadniczej Szkoły Włókienniczej dla Pracujących przy T. […]. W trakcie pierwszego roku nauki miała 2 dni tygodnio-wo praktyk po 6 godzin dziennie, a na drugim miała po 3 dni tygodnio-wo praktyk po 6 godzin dziennie. Następnie w okresie od 18 czerw-ca 1977 r. do 14 stycznia 1978 r. pracowała na stanowisku pomocnika prządki, a w okresie od 15 stycznia 1978 r. do 22 czerwca 1986 r. na stanowisku prządki. Do ukończenia 18. roku życia pracowała po 8 go-dzin dziennie na dwie zmiany, po ukończeniu 18. roku życia po 8 go-dzin dziennie na trzy zmiany.

W okresie od 23 czerwca 1986 r. do 4 marca 1992 r. ubezpieczona korzystała z urlopu wychowawczego, w okresie od 27 listopada 1988 r. do 4 marca 1989 r. z urlopu macierzyńskiego, a w okresie od 5 marca 1989 r. do 4 marca 1992 r. ponownie z urlopu wychowawczego.

W okresie od 5 marca 1992 r. do 31 grudnia 2003 r. ubezpieczona ponownie pracowała jako prządka.


254

Pracując na stanowisku prządki i pomocnika prządki, ubezpieczona pracowała przy obsłudze maszyn do produkcji przędzy czesankowej. […]

Sąd I instancji podkreślił, że w sprawie poza sporem była oko-liczność, iż M. K. osiągnęła z dniem 21 sierpnia 2015 r. przewidzia-ny przepisami prawa wiek emerytalny. Organ rentowy w celu ustalenia uprawnień do emerytury uwzględnił na dzień 1 stycznia 1999 r. 22 la-ta, 8 miesięcy i 12 dni okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 14 lat, 4 miesiące i 18 dni okresów wykonywania pracy w warunkach szczególnych. Organ rentowy nie kwestionował faktu, że wnioskodaw-czyni przystąpiła do otwartego funduszu emerytalnego i złożyła wniosek o wykreślenie z funduszu i przekazanie środków zgromadzonych na ra-chunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na dochody budżetu państwa.

Istota sporu w niniejszym postępowaniu koncentrowała się nato-miast wokół ustalenia, czy praca świadczona przez M. K. od 1 września 1975 r. do 14 stycznia 1978 r. w M. była pracą w szczególnych warun-kach, a także czy należało jej zaliczyć do okresów pracy w warunkach szczególnych okres przebywania na urlopie macierzyńskim od 27 listo-pada 1988 r. do 4 marca 1989 r. oraz okresy korzystania z zasiłków cho-robowych: 27–30 kwietnia 1992 r., 4–12 maja 1992 r., 7–18 września 1992 r., 23–29 września 1992 r., od 29 października 1992 r. do 3 listopa-da 1992 r., 13–30 kwietnia 1993 r., 14–25 czerwca 1993 r., 7–15 wrześ-nia 1993 r., 4–10 listopada 1993 r., 7–10 marca 1994 r., 13–22 czerw-ca 1994 r., 2–4 listopada 1994 r., od 29 listopada 1994 r. do 5 grudnia 1994 r., 2–6 stycznia 1995 r., od 14 kwietnia 1997 r. do 27 czerwca 1997 r., od 15 listopada 1997 r. do 31 marca 1998 r., a w konsekwencji czy wnioskodawczyni spełniła wszystkie przesłanki do przyznania pra-wa do wcześniejszej emerytury. […]

Sąd Okręgowy przede wszystkim stwierdził, że zasadniczo pra-ce pomocnika prządki i prządki należą do stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach. Są one wymienio-ne w wykazie A dział VII „W przemyśle lekkim” pod poz. 1 „Obrób-ka surowców włókienniczych i ich przędzenie”, załącznika nr 1 do roz-


255

porządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (Dz. U. Nr 83, poz. 43). Ponadto są one wymienione w załączniku nr 1 do zarządzenia nr 17 Ministra Przemysłu Chemicznego i Lekkiego z dnia 7 lipca 1987 r. w sprawie prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub w szcze-gólnym charakterze w zakładach pracy resortu przemysłu chemicznego i lekkiego (Dz. Urz. MG z 1987 r., Nr 4, poz. 7), w wykazie A dział VII „W przemyśle lekkim” pod poz. 1 „Obróbka surowców włókienniczych i ich przędzenie”, pkt 9 – „przędzarz” oraz pkt 10 – „ pomocnik w od-dziale produkcyjnym”.

W ocenie Sądu Okręgowego zgromadzony w sprawie materiał do-wodowy nie pozwolił na ustalenie, że w trakcie nauki w szkole przyza-kładowej od 1 września 1975 r. do 18 czerwca 1977 r. ubezpieczona wy-konywała pracę w warunkach szczególnych stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, gdyż w okresie tym odbywała ona jedynie praktyki w wy-miarze najpierw 12 godzin tygodniowo, a następnie 18 godzin tygodnio-wo. Niemniej Sąd uznał, że ubezpieczona pracowała stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku pomocnika prządki w warunkach szczególnych w okresie od ukończenia szkoły do chwili rozpoczęcia pracy na stanowisku prządki, tj. w okresie od 19 czerwca 1977 r. do 14 stycznia 1978 r. (6 miesięcy i 26 dni). Co prawda brak w jej aktach osobowych angażu z tego okresu, ale bezsporne jest, że po ukończe-niu szkoły przyzakładowej w dalszym ciągu była ona zatrudniona w M. Ubezpieczona zeznała, że pracowała wówczas na stanowisku pomocni-ka prządki, a okoliczność ta znajduje potwierdzenie w adnotacji z dnia 21 listopada 1977 r. o treści „zdrowa zdolna jako p. prządki”, znajdują-cej się na karcie osobistej pracownika młodocianego w rubryce „Okre-sowe badania lekarskie”.

Organ rentowy odmówił także zaliczenia ubezpieczonej okre-sów przebywania na urlopie macierzyńskim od 27 listopada 1988 r. do 4 marca 1989 r. oraz korzystania z zasiłków chorobowych: 27–30 kwiet-nia 1992 r., 4–12 maja 1992 r., 7–18 września 1992 r., 23–29 września 1992 r., od 29 października 1992 r. do 3 listopada 1992 r., 13–30 kwiet-nia 1993 r., 14–25 czerwca 1993 r., 7–15 września 1993 r., 4–10 listo-


256

pada 1993 r., 7–10 marca 1994 r., 13–22 czerwca 1994 r., 2–4 listopa-da 1994 r., od 29 listopada 1994 r. do 5 grudnia 1994 r., 2–6 stycznia 1995 r., od 14 kwietnia 1997 r. do 27 czerwca 1997 r., od 15 listopada 1997 r. do 31 marca 1998 r., w okresie jej zatrudnienia w M. Sąd I in-stancji stwierdził jednak, że stanowisko organu rentowego odnośnie do okresów pobierania zasiłków chorobowych nie zasługiwało na uwzględ-nienie jako błędne w świetle dorobku judykatury w zakresie sposobu za-liczania do stażu pracy w warunkach szczególnych okresów pobierania zasiłku chorobowego. […]

Sąd I instancji uznał, że nie było podstaw do zaliczenia ubezpieczo-nej okresu przebywania na urlopie macierzyńskim od 27 listopada 1988 r. do 4 marca 1989 r., gdyż zarówno przed tym okresem, jak i po nim prze-bywała ona na urlopie wychowawczym, a są to niewątpliwie okresy nie-zaliczane do okresów wykonywania pracy w warunkach szczególnych.

Reasumując, w ocenie Sądu należało ubezpieczonej zaliczyć do okresów wykonywania pracy w szczególnych warunkach także następu-jące okresy pobierania przez niego zasiłków chorobowych: 27–30 kwiet-nia 1992 r., 4–12 maja 1992 r., 7–18 września 1992 r., 23–29 września 1992 r., od 29 października 1992 r. do 3 listopada 1992 r., 13–30 kwiet-nia 1993 r., 14–25 czerwca 1993 r., 7–15 września 1993 r., 4–10 listo-pada 1993 r., 7–10 marca 1994 r., 13–22 czerwca 1994 r., 2–4 listopa-da 1994 r., od 29 listopada 1994 r. do 5 grudnia 1994 r., 2–6 stycznia 1995 r., od 14 kwietnia 1997 r. do 27 czerwca 1997 r., od 15 listopada 1997 r. do 31 marca 1998 r.

Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd I instancji uznał, iż należało ubez-pieczonej zaliczyć do okresów wykonywania pracy w warunkach szcze-gólnych okres zatrudnienia w M. od 19 czerwca 1977 r. do 22 czerw-ca 1986 r. (9 lat i 4 dni) oraz od 5 marca 1992 r. do 31 grudnia 1998 r. (6 lat, 9 miesięcy i 27 dni), co oznacza, iż udowodniła ona łącznie 15 lat, 10 miesięcy i 1 dzień pracy w warunkach szczególnych, zgodnie z art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Tym samym należało uznać, że ubezpieczona spełniła wszystkie przesłanki do przyznania jej emerytury z tytułu pracy w szczególnych


257

warunkach i jej odwołanie należało uwzględnić. Stąd też Sąd Okręgo-wy – na mocy art. 47714 § 2 k.p.c. – zmienił zaskarżoną decyzję i przy-znał M. K. prawo do emerytury, poczynając od dnia 21 sierpnia 2015 r., tj. od dnia ukończenia przez nią 55. roku życia zgodnie z art. 129 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (punkt I wyroku).

W punkcie II wyroku Sąd Okręgowy stwierdził odpowiedzial-ność organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbęd-nej do wydania decyzji na podstawie art. 118 ust. 1a ustawy o emery-turach i rentach z FUS. Sąd orzekł o odpowiedzialności ZUS, bowiem organ rentowy wbrew przepisom prawa i dominującej linii orzeczniczej niesłusznie nie doliczył ubezpieczonej do okresów wykonywania pra-cy w warunkach szczególnych ww. okresów pobierania przez nią zasił-ków chorobowych w trakcie jej zatrudnienia w M., a uwzględnienie tych okresów spowodowałoby, że udowodniłaby ona ponad 15 lat stażu pra-cy w warunkach szczególnych (15 lat, 3 miesiące i 4 dni) i tym samym spełniłaby wszystkie warunki do przyznania jej emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych. Organ rentowy ponosi zatem odpowiedzial-ność za brak pozytywnego ustalenia ostatniej okoliczności warunkującej przyznanie ubezpieczonej prawa do emerytury z tytułu pracy w warun-kach szczególnych.

Apelację od wyroku wywiódł pozwany organ rentowy, zaskarża-jąc go w całości i zarzucając naruszenie prawa materialnego, tj. art. 184 w związku z art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz § 1–4 rozporzą-dzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku eme-rytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze poprzez przyjęcie, że zaliczeniu do stażu pra-cy w warunkach szczególnych podlegają też okresy korzystania przez wnioskodawczynię z zasiłku chorobowego, a w konsekwencji przyzna-nie M. K. prawa do spornego świadczenia.

Wskazując na powyższe, organ rentowy wniósł o zmianę zaskarżo-nego wyroku i oddalenie odwołania w całości. […]

W odpowiedzi na apelację M. K. wniosła o jej oddalenie.


258


Apelacja organu rentowego podlega oddaleniu jako bezzasadna.Przedmiotem sporu w niniejszej sprawie było, czy wnioskodawczy-

ni M. K. spełniła kumulatywne przesłanki warunkujące nabycie prawa do emerytury w wieku obniżonym, przewidzianej w art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-łecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) w zw. z art. 32 tej ustawy, w szczególności przesłankę legitymowania się 15-let-nim stażem pracy w warunkach szczególnych.

W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy w sposób prawidłowy ustalił stan faktyczny w oparciu o zgromadzony w sprawie materiał do-wodowy, zaś w swych ustaleniach i wnioskach nie wykroczył poza ramy swobodnej oceny wiarygodności i mocy dowodów wynikające z przepi-su art. 233 k.p.c. Korekty wymagają jedynie drobne pomyłki datowe Są-du I instancji. Stwierdzić mianowicie należy, że ubezpieczona zatrudnio-na była na stanowisku pomocnika prządki w M. od 19 czerwca 1977 r., a nie od 18 czerwca 1977 r., oraz że z pierwszego urlopu wychowaw-czego korzystała od 23 czerwca 1986 r. do 26 listopada 1988 r., a nie do 4 marca 1992 r. Pomijając powyższe, Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu I instancji, traktując je jak własne, nie widząc w związku z tym konieczności ich ponownego szczegółowego przyta-czania (por. wyrok SN z dnia 5 listopada 1998 r., I PKN 339/98, OSNP 1999, nr 24, poz. 776).

Sąd odwoławczy podziela także ocenę prawną, jakiej Sąd I instan-cji dokonał w odniesieniu do spornego okresu nauki w szkole przyza-kładowej od 1 września 1975 r. do 18 czerwca 1997 r. i następującego po nim okresu od 19 czerwca 1977 r. do 14 stycznia 1978 r. – tej oce-ny pozwany organ nie kwestionował już zresztą w wywiedzionej apela-cji oraz spornych okresów pobierania zasiłków chorobowych. Podkreślić należy, że z treści apelacji nie wynika, aby apelujący kwestionował usta-lenie Sądu I instancji, zgodnie z którym wnioskodawczyni w okresach, kiedy faktycznie wykonywała pracę, pracowała w warunkach szczegól-


259

nych. Sąd Okręgowy we wskazanym zakresie nie popełnił błędów co do kwalifikacji prawnej ustalonych faktów, albowiem prawidłowo zinterpre-tował i zastosował odpowiednie przepisy prawa. Przeprowadzony przez Sąd I instancji wywód jest wyczerpujący i w całości trafny, a tym samym nie ma potrzeby go powtarzać w całości (por. wyroki SN: z dnia 16 lu-tego 2006 r., IV CK 380/05, LEX nr 179977; z dnia 16 lutego 2005 r., IV CK 526/04, LEX nr 177281).

Sąd Apelacyjny nie podziela natomiast rozważań prawnych Są-du I instancji w przedmiocie możliwości zaliczenia do stażu pracy w warunkach szczególnych okresu przebywania ubezpieczonej na urlo-pie macierzyńskim, który poprzedzał i po którym następował urlop wy-chowawczy. Odmienna ocena Sądu II instancji w przedmiotowej kwestii nie wpłynęła jednak na ostateczne uznanie prawidłowości zaskarżonego rozstrzygnięcia.

Rozpoczynając od kwestionowanego przez organ rentowy zaliczenia do okresu pracy ubezpieczonej w warunkach szczególnych okresów za-siłku chorobowego w czasie trwania stosunku pracy, przypadających po dniu wejścia w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie nie-których ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.), Sąd Apelacyjny wska-zuje, że w całości przychyla się do stanowiska Sądu I instancji, zgodnie z którym wykazanie w dniu 1 stycznia 1999 r. określonego w art. 184 ustawy okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach wyłącza ponowne ustalenie tego okresu po osiągnięciu wieku emerytalnego, we-dług zasad wynikających z art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS obowiązujących po 1 lipca 2004 r.

Przypomnieć można, że z dniem 1 lipca 2004 r. do art. 32 usta-wy o emeryturach i rentach został dodany ust. 1a pkt 1, zgodnie z któ-rym przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się: okresów niewykonywa-nia pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wy-nagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie cho-roby i macierzyństwa.


260

W wyrokach z dnia 5 maja 2005 r., II UK 215/04 (OSNP 2005, nr 22, poz. 360), z dnia 5 maja 2005 r., II UK 219/04 (OSNP 2005, nr 22, poz. 361) i z dnia 7 lutego 2006 r., I UK 154/05 (LEX Poloni-ca nr 402889) Sąd Najwyższy stwierdził, że przepis art. 32 ust. 1a usta-wy o emeryturach i rentach zmienia definicję pracy w szczególnych wa-runkach i w szczególnym charakterze. Wprowadza on istotną zmianę w obowiązującym stanie prawnym, określając szczegółowo okresy nie-wykonywania pracy, które nie są wliczane do okresu wykonywania pra-cy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, którego to rozróżnienia nie zawierały przepisy dotychczasowe. Z tego względu określona w art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach normatywna zmiana nie może wpływać na interpretację wcześniejszego pojmowania okresów pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charak-terze w odniesieniu do stanów powstałych przed tą zmianą. Oznacza to niemożność odniesienia wskazanej normy do emerytur, do których pra-wo powstało przed jej wejściem w życie.

Przedstawione stanowisko jest przyjmowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego w sposób ugruntowany (por. wyroki SN: z dnia 30 stycz-nia 2008 r., I UK 204/07, OSNP 2009 nr 7–8, poz. 106; z dnia 8 lip-ca 2008 r., I UK 400/07, LEX nr 590316; z dnia 6 listopada 2008 r., I UK 105/08, OSNP 2010, nr 9–10, poz. 125; z dnia 5 lutego 2009 r., II UK 185/08, LEX nr 725047; z dnia 21 kwietnia 2009 r., I UK 313/08, niepubl.).

Zważyć zatem należy, że norma art. 32 ust. 1a ustawy o emerytu-rach i rentach z FUS znajduje zastosowanie jedynie w stosunku do osób nabywających prawo do emerytury po jego wejściu w życie, tj. po dniu 1 lipca 2004 r., czyli do osób, które do tego dnia nie spełniły przesłanek stażowych prawa do emerytury w wieku obniżonym. Dopiero w sytuacji, gdy wnioskodawca nie spełnił tych warunków przyznania wcześniejszej emerytury przed dniem 1 lipca 2004 r. – przy uwzględnieniu obowiązu-jącego wówczas stanu prawnego – okresy niezdolności do pracy z po-wodu choroby przypadające po dniu 14 listopada 1991 r. nie mogą zo-stać zaliczone do okresu pracy w warunkach szczególnych.


261

Jak obrazowo wyjaśnił to Sąd Apelacyjny w Warszawie w wy-roku z dnia 11 lutego 2013 r. (III AUa 343/12, LEX nr 1362920), w art. 184 u.e.r.f.u.s. ustawodawca utrwalił sytuację osób, które w dniu wejścia w życie ustawy wypełniły warunki stażu szczególnego i ogól-nego, i zadeklarował ich przyszłe prawo do emerytury w wieku wcześ-niejszym. Przez wydanie tego przepisu nastąpił stan związania, tj. zo-bowiązania się przez państwo do powstrzymania się od jakiejkolwiek ingerencji w istniejące prawo tymczasowe. Wobec tego przewidziana w ustawie ekspektatywa prawa do emerytury nie mogła wygasnąć na skutek nowej regulacji ustalania stażu zatrudnienia. Gwarancji przyszłe-go prawa do emerytury złożonej wobec osób, o których mowa w art. 184 wskazanej ustawy, ustawodawca nie mógł już naruszyć przez ustalenie innego sposobu wyliczenia ich stażu ubezpieczenia.

Przedstawiony pogląd jest już ugruntowany w orzecznictwie zarów-no sądów powszechnych, jak i Sądu Najwyższego, powołanym zresztą szeroko przez Sąd I instancji, nie ma zatem wątpliwości, że argumen-tacji pozwanego organu nie zasługuje na uwzględnienie, a okresy po-bierania przez wnioskodawczynię zasiłków chorobowych: 27–30 kwiet-nia 1992 r., 4–12 maja 1992 r., 7–18 września 1992 r., 23–29 września 1992 r., od 29 października 1992 r. do 3 listopada 1992 r., 13–30 kwiet-nia 1993 r., 14–25 czerwca 1993 r., 7–15 września 1993 r., 4–10 listo-pada 1993 r., 7–10 marca 1994 r., 13–22 czerwca 1994 r., 2–4 listopa-da 1994 r., od 29 listopada 1994 r. do 5 grudnia 1994 r., 2–6 stycznia 1995 r., od 14 kwietnia 1997 r. do 27 czerwca 1997 r., od 15 listopada 1997 r. do 31 marca 1998 r. – podlegają wliczeniu do stażu pracy wyko-nywanej w warunkach szczególnych.

Przechodząc do kwestii odmowy zaliczenia ubezpieczonej przez Sąd I instancji do stażu pracy w warunkach szczególnych okresu urlopu macierzyńskiego od 27 listopada 1988 r. do 4 marca 1989 r. z tej przy-czyny, że przed tym okresem i po nim okresie korzystała ona z urlopu wychowawczego, który jest okresem niezliczanym do okresów wykony-wania pracy w warunkach szczególnych, Sąd Apelacyjny wskazuje, że jest to stanowisko niezasadne i nie zasługuje na akceptację. W okolicz-


262

nościach rozpoznawanej sprawy omawiany okres powinien zostać potrak-towany w tożsamy sposób jak okresy pobierania zasiłków chorobowych, z tych samych względów, jakie zostały omówione powyżej w odniesie-niu do okresu pobierania zasiłku chorobowego.

W pierwszej kolejności Sąd odwoławczy zwraca uwagę, że ze względu na odmienny charakter okresu urlopu macierzyńskiego od okre-su odbywania zasadniczej służby wojskowej brak możliwości analogicz-nego stosowania rozwiązań wypracowanych w judykaturze w odniesieniu do tego ostatniego, co – jak się zdaje – uczynił Sąd I instancji.

Faktem jest, co podkreśla pozwany organ, że co do zasady okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze odno-si się do okresu rzeczywistego wykonywania takiej pracy, z pominięciem okresów wyłącznie formalnego pozostawania w zatrudnieniu, w któ-rych pracownik – zgodnie z treścią łączącego go z pracodawcą stosun-ku pracy – zajmuje stanowisko, z którym łączy się wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, lecz w rze-czywistości pracy tej nie wykonuje, a tym samym nie jest narażony na uciążliwość związaną z warunkami lub charakterem pracy. Okres niewy-konywania pracy nie wpływa zatem na szybszą utratę zdolności pracow-nika do zarobkowania. Skoro przez pracę w szczególnych warunkach rozumie się wykonywanie takiej pracy, a nie pozostawanie w stosunku pracy, to nie ma podstaw do zaliczenia takich okresów jak np. urlopu wy-chowawczego do okresu pracy w szczególnych warunkach. Niemniej jed-nak ustawodawca ustanowił w tym zakresie wyjątek pozwalający na zali-czenie okresów niewykonywania pracy do okresu pracy w szczególnych warunkach – obejmuje on okres pobierania wynagrodzenia i świadczeń z ubezpieczenia społecznego związanych z ciążą i macierzyństwem. Pod-kreślenia przy tym wymaga, że do okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach może być zaliczony wyłącznie okres niewykonywania pracy, za który pracownik otrzymał wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpie-czenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Do okresu zatrud-nienia w szczególnych warunkach nie zalicza się zatem urlopu wycho-wawczego, co znalazło potwierdzenie w judykaturze (tak np. wyrok SN z dnia 23 kwietnia 2013 r., I UK 561/12, LEX nr 1324260).


263

Sąd Apelacyjny zwraca uwagę, że – jak podkreślał Sąd Najwyż-szy w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 listopada 2012 r. (II UK 82/12, OSNP 2013, nr 19–20, poz. 230) – urlop macierzyński nie jest zwykłą niezdolnością do pracy i inna wykładnia mogłaby się spotkać z zarzutem dyskryminacji. Nie tylko jednak z tej pozycji okres zasiłku macierzyń-skiego wyróżnia się. Należy bowiem mieć na względzie, że poprzednio był to okres zatrudnienia (art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz. U. z 1982 r., Nr 40, poz. 267 ze zm., stanowił, iż okresami zatrudnienia, wymagany-mi do uzyskania świadczeń określonych w ustawie, są – z zastrzeżeniem art. 12 – okresy pozostawania w stosunku pracy, w czasie których pra-cownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społeczne-go: chorobowy, macierzyński albo opiekuńczy), a potem zasiłek macie-rzyński był i jest okresem składkowym (art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach usta-lania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw oraz art. 6 ust. 1 pkt 7 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach FUS). Do okresu pracy w szczególnych warunkach uprawniającego do emery-tury na podstawie art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1988 r. o emerytu-rach i rentach z FUS zalicza się zatem okres pobierania zasiłku macie-rzyńskiego.

Na marginesie powyższego warto wskazać, że § 18 ust. 3 – obo-wiązującego w czasie korzystania przez ubezpieczoną ze spornego urlo-pu macierzyńskiego – rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 czerwca 1983 r. w sprawie zasad obliczania zasiłków z ubezpieczenia społecz-nego oraz pokrywania wydatków na te zasiłki (Dz. U. z 1983 r., Nr 33, poz. 157 ze zm.) stanowił, iż podstawę wymiaru zasiłku macierzyńskie-go dla pracownicy, która urodziła dziecko w czasie urlopu wychowaw-czego, stanowi wynagrodzenie, o którym mowa w ust. 2, osiągnięte przed urlopem wychowawczym, nie niższe od zasiłku wychowawczego pobie-ranego przez pracownicę w czasie tego urlopu. Taka regulacja wyraźnie wskazuje na intencję ustawodawcy formalnego zrównania okresu pobie-rania zasiłku macierzyńskiego z okresem wykonywania pracy.


264

Warty podkreślenia jest również fakt, że okres pobierania zasiłku macierzyńskiego oznaczany jest kodem ubezpieczenia 11, to jest kodem identycznym jak przewidziany dla zatrudnienia (vide: karta przebiegu za-trudnienia – k. 15 akt ZUS).

W ocenie Sądu Apelacyjnego bez znaczenia pozostaje okoliczność, że okresy zasiłków macierzyńskich przypadały w czasie, gdy wniosko-dawczyni przebywała na urlopie wychowawczym. Istotne jest natomiast, że zasiłek macierzyński przysługiwał jej i wypłacany był w czasie trwa-nia stosunku pracy, podczas którego wnioskodawczyni wykonywała pra-cę w warunkach szczególnych, co nie było kwestionowane przez po-zwanego w postępowaniu apelacyjnym. Jak już wyżej wskazano, okres pobierania zasiłku macierzyńskiego był okresem zatrudnienia, a następ-nie okresem składkowym i dlatego w sposób istotny jest związany ze stosunkiem pracy. Dlatego nie ma żadnych podstaw do wyłączenia okre-su urlopu macierzyńskiego z okresu zatrudnienia uznanego za okres pra-cy w warunkach szczególnych, nawet jeżeli przypadał w okresie urlopu wychowawczego, udzielonego w związku z opieką nad wcześniej uro-dzonym dzieckiem, jeżeli z uwzględnieniem tego okresu ubezpieczona wykazała na dzień 1 stycznia 1999 r. określony w art. 184 ustawy o eme-ryturach i rentach z FUS okres wykonywania pracy w szczególnych wa-runkach. Wykazanie w dniu 1 stycznia 1999 r. określonego w art. 184 ustawy okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach wyłącza ponowne ustalenie tego okresu po osiągnięciu wieku emerytalnego, we-dług zasad wynikających z art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS obowiązujących po 1 lipca 2004 r.

Przechodząc do kwestii odpowiedzialności pozwanego za nieusta-lenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, przypomnieć wypada, że przez wyjaśnienie „ostatniej niezbędnej okoliczności” trzeba rozumieć wyjaśnienie ostatniej okoliczności koniecznej do ustalenia sa-mego istnienia prawa wnioskodawcy do świadczenia. Wydanie przez or-gan rentowy niezgodnej z prawem decyzji odmawiającej wypłaty świad-czenia w sytuacji, gdy było możliwe wydanie decyzji zgodnej z prawem, w szczególności, gdy ubezpieczony wykazał wszystkie przesłanki świad-


265

czenia, oznacza, że opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następ-stwem okoliczności, za które organ rentowy ponosi odpowiedzialność, choćby nie można było mu zarzucić niestaranności w wykładni i zasto-sowaniu prawa (por. wyrok SN z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 159/04, OSNP 2005, nr 19, poz. 308). Skoro zaś w niniejszej sprawie organ rento-wy ustalił staż pracy ubezpieczonej w warunkach szczególnych, dokonu-jąc błędnej wykładni przepisów prawa oraz ignorując szeroki i utrwalony w tym zakresie dorobek judykatury, nie ma wątpliwości, iż nieustalenie ostatniej okoliczności warunkującej przyznanie ubezpieczonej prawa do emerytury było następstwem działań pozwanego, za które ponosi on od-powiedzialność.

W tym stanie rzeczy, zajmując co prawda odmienne stanowisko niż Sąd I instancji co do możliwości wliczenia ubezpieczonej do stażu pra-cy w warunkach szczególnych okresu pobierania zasiłku macierzyńskie-go od 27 listopada 1988 r. do 4 marca 1989 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego na podstawie art. 385 k.p.c. jako niezasadną. Wnios- kodawczyni bezsprzecznie legitymuje się bowiem wszystkimi przesłan-kami prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym, w tym wy-kazała 15 lat pracy w szczególnych warunkach.

41 Wyrok Sądu Okręgowego w Elblągu

z dnia 23 czerwca 2015 r. sygn. akt IV Pa 34/151

Skład orzekający:SSO Renata Żywicka (przewodniczący)SSO Grażyna BorzestowskaSSO Tomasz Koronowski (sprawozdawca)

1 Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 4 kwietnia 2017 r., II PK 27/16, oddalił skargę kasacyjną powódki od wyroku Sądu Okręgowego w Elblągu z dnia 23 czerwca 2015 r., IV Pa 34/15.


266

Teza:Systematyczne wykorzystywanie sprzętu komputerowego pracodaw-

cy do celów niezwiązanych ze świadczeniem pracy może być zakwalifi-kowane jako ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych.

Uzasadnienie

Powódka E. P. złożyła pozew przeciwko Sądowi Okręgowemu w O. o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach oraz o zasądzenie kosztów procesu. W uzasadnieniu pozwu wywodziła, że była zatrud-niona w Sądzie Okręgowym w O. na stanowisku starszego inspektora. W dniu 26 czerwca 2014 r. pozwany rozwiązał z powódką stosunek pra-cy bez wypowiedzenia z powodu ciężkiego naruszenia obowiązków pra-cowniczych. W ocenie powódki pozwany naruszył art. 12 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury (Dz. U. z 2011 r., Nr 109, poz. 639 ze zm.; dalej: u.p.s.p.), ponieważ przepis ten wymienia enumeratywnie przypadki, w których możliwe jest rozwiązanie z urzęd-nikiem sądowym umowy o pracę bez wypowiedzenia, natomiast przyczy-ny wskazane w oświadczeniu woli pracodawcy nie wyczerpują znamion czynów określonych w powyższym przepisie. Ponadto powódka moty-wowała, iż niezależnie od powyższego rozwiązanie stosunku pracy jest nieuzasadnione, albowiem przyczyny wskazane przez pozwanego są nie-prawdziwe, zbyt ogólne lub nieuzasadniające rozwiązania stosunku pra-cy w trybie dyscyplinarnym.

Pozwany Sąd Okręgowy w O. wniósł o oddalenie powództwa. W uzasadnieniu odpowiedzi na pozew pozwany wywodził, że wobec powódki jako urzędnika sądowego można było zastosować art. 52 k.p., a tym samym rozwiązując z powódką umowę o pracę bez wypowiedze-nia, pozwany nie naruszył art. 12 u.p.s.p. Nadto motywował, iż przy-czyny wskazane w piśmie rozwiązującym są prawdziwe i uzasadniają rozwiązanie umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym, gdyż powódka w czasie pracy przesyłała wiadomości do instytucji, na rzecz których wy-konywała prywatne zlecenia, niezgodnie z powierzonym zakresem czyn-ności, przy wykorzystaniu sprzętu biurowego i komputerowego pozwane-


267

go oraz za pomocą służbowej poczty e-mailowej. Skala owych czynności była rażąca oraz miała wpływ na wykonywanie przez powódkę obowiąz-ków pracowniczych.

Wyrokiem z dnia 12 marca 2015 r., sygn. […], Sąd Rejonowy w O. oddalił powództwo.

Sąd I instancji oparł się na następujących ustaleniach faktycznych:Powódka zatrudniona była w Sądzie Okręgowym w O. na podsta-

wie umowy o pracę na czas nieokreślony z dnia 31 maja 2007 r., ostat-nio na stanowisku starszego inspektora, za wynagrodzeniem 5 347,20 zł brutto. W trakcie tego zatrudnienia zajmowała następujące stanowiska: specjalisty, głównego inspektora ds. zamówień publicznych, starszego inspektora, zastępcy kierownika Oddziału Inwestycji, a nadto w okre-sie od dnia 25 kwietnia 2007 r. do dnia 31 grudnia 2011 r. była osobą upoważnioną do wykonywania obowiązków dyrektora Sądu Okręgowe-go w O., w czasie jego nieobecności, w pełnym zakresie działań tego organu. Ostatnio powódka zajmowała stanowisko starszego inspektora w Oddziale Gospodarczym. Powódka do wykonywania czynności służ-bowych posiadała sprzęt komputerowy. Pozwany wyraził pisemnie zgo-dę na wynoszenie przez powódkę sprzętu komputerowego poza siedzibę Sądu Okręgowego w O.

U pozwanego obowiązuje regulamin pracy (zwany dalej regulami-nem). Zgodnie z § 12 regulaminu czasem pracy jest czas, w którym pra-cownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub in-nym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Czas pracy powinien być w pełni wykorzystany na pracę zawodową (pkt 2). Komunikat tej tre-ści wyświetla się również automatycznie po uruchomieniu przez pracow-nika komputera służbowego. Paragraf 20 regulaminu stanowi, iż zabrania się wykonywania prywatnych prac w zakładzie pracy z wykorzystaniem urządzeń, materiałów bądź narzędzi stanowiących własność zakładu bez wyraźnej zgody pracodawcy. Regulamin ponadto w § 41 określa, jakie zachowania uważa się za naruszenie obowiązków pracowniczych.

Powódka kilkakrotnie zwracała się do pracodawcy o wyrażenie zgody przeprowadzania przez nią, poza godzinami pracy, na podstawie


268

umów cywilnoprawnych, procedury postępowania o udzielenie zamówie-nia publicznego. Powódka we wniosku wskazała, że wykonywanie tej pracy nie będzie w żaden sposób kolidowało z jej aktualnymi obowiąz-kami służbowymi, a charakter dodatkowej pracy nie będzie pozostawał w sprzeczności z jej dotychczasowymi obowiązkami urzędnika sądowe-go czy też podważał zaufania do sądu. Pozwany kilkakrotnie wyrażał na powyższe zgodę, ostatnio pismem z dnia 10 grudnia 2013 r.

W dniu 14 maja 2014 r. powódka o godz. 12.37 omyłkowo przesła-ła e-mail z załącznikiem w postaci dokumentu dotyczącego postępowania o udzielenie zamówienia publicznego na potrzeby innej jednostki aniże-li Sąd Okręgowy w O. do zastępcy kierownika Oddziału Gospodarczego M. D. W związku z powyższym M. D. wysłał powódce e-mail o treści: „A co to są za dokumenty? Czy to są materiały przygotowane na potrze-by SR? i w godzinach pracy?”. M. D. nie otrzymał od powódki odpo-wiedzi, dlatego też ponowił pytanie. W dniu 15 maja 2014 r. powódka poinformowała M. D., iż chce porozmawiać w tej sprawie. Do rozmo-wy między wymienionymi nie doszło. W dniu 15 maja 2014 r. M. D. poinformował o powyższym kierownika Oddziału Gospodarczego B. M. W tym samym czasie B. M. powzięła informację o dłuższej absencji w pracy jednej z pracownic Oddziału Gospodarczego. W celu usprawnie-nia pracy oddziału B. M. zleciła powódce obsługę zestawu sekretarsko--dyrektorskiego na początku czerwca 2014 r. Obsługa polegać miała na przekierowywaniu połączeń przychodzących do innych wydziałów i od-działów Sądu Okręgowego w O. Powódka nie wyraziła zgody na mon-taż powyższego zestawu w swoim pokoju. O powyższych wydarzeniach B. M. poinformowała pracodawcę w dniu 20 czerwca 2014 r.

Pozwany na skutek przekazanych informacji podjął decyzję o wery-fikacji służbowej skrzynki pocztowej powódki za okres od dnia 1 stycz-nia 2014 r. do dnia 20 czerwca 2014 r. Pozwany zweryfikował zasób wiadomości pocztowych powódki za wskazany okres i powziął infor-mację, że w tymże okresie powódka wysłała łącznie 108 wiadomości e--mail do jednostek, na rzecz których świadczyła pracę w ramach umów cywilnoprawnych, tj. Sądu Rejonowego w E., Sądu Rejonowego w S.,


269

Zakładu Poprawczego w B., Sądu Rejonowego w O., Sądu Rejonowe-go w G., Sądu Rejonowego w B. Nadto powódka w czasie pracy gene-rowała dokumenty związane z prowadzeniem postępowania o udzielenie zamówień publicznych na rzecz owych jednostek, wykorzystując do te-go sprzęt służbowy.

Pismem z dnia 26 czerwca 2014 r. pozwany rozwiązał z powódką umowę o pracę bez wypowiedzenia na mocy art. 52 § 1 pkt 1 k.p. z po-wodu zawinionego ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pra-cowniczych, polegających na wykonywaniu w czasie pracy (będąc do dyspozycji pracodawcy) prywatnych czynności niezwiązanych z powie-rzonymi obowiązkami służbowymi oraz wykorzystywaniu do tego celu mienia będącego własnością pracodawcy. W dalszej części pisma roz-wiązującego pracodawca wskazał, że wyraził zgodę na dodatkowe za-trudnienie w formie umów cywilnoprawnych. Pozwany wskazał, że na-ruszając zasady będące uzasadnieniem powyższego wniosku, powódka spowodowała całkowitą utratę zaufania, a także naraziła pracodawcę na szkodę poprzez:

– wykorzystywanie w celach prywatnych zasobów serwera elektro-nicznej poczty sądowej, a ponadto tytułowanie się przy wykonywaniu prywatnych czynności powierzonych stanowiskiem służbowym (wyko-rzystywanie zajmowanego w Sądzie Okręgowym w O. stanowiska star-szego inspektora w nadawaniu prywatnej korespondencji ze służbowego adresu e-mail do Sądu Rejonowego w E., Sądu Rejonowego w S., Zakła-du Poprawczego w B., Sądu Rejonowego w O., Sądu Rejonowego w G., Sądu Rejonowego w B.);

– bezprawne bez związku z powierzonym zakresem zadań dyspo-nowanie sprzętem zarówno biurowym, jak i komputerowym wraz z za-instalowanym oprogramowaniem;

– odmowę wykonywania czynności zlecanych przez bezpośrednie-go przełożonego – w szczególności w dniu 13 czerwca 2014 r. powódka kategorycznie odmówiła wykonania polecenia, tj. zastąpienia pracowni-ka obsługującego zestaw sekretarski centrali telefonicznej sądu (czynno-ści przekierowywania połączeń przychodzących).


270

Reasumując, pozwany stwierdził, że powódka naruszyła obowiązki sumienności i staranności. Wykonując umowę o pracę, powódka wyko-nywała bowiem prywatne czynności na rzecz innych podmiotów, co nie miało związku z powierzonymi obowiązkami pracowniczymi, ponieważ w okresie od dnia 9 stycznia 2014 r. do dnia 18 czerwca 2014 r. powód-ka dokonywała różnego typu czynności proceduralnych, polegających na przygotowaniu i przeprowadzaniu zamówień publicznych, co stanowi naru-szenie § 12 i 20 oraz § 41 pkt 4 regulaminu pracy Sądu Okręgowego w O.

[…]W rozważaniach Sąd Rejonowy stwierdził, że powództwo jako bez-

zasadne podlegało oddaleniu, oraz wyjaśnił, że na wstępie odrzucić na-leży twierdzenie strony powodowej odnoszące się do interpretacji normy art. 12 u.p.s.p. W ocenie strony powodowej art. 12 ww. ustawy w spo-sób enumeratywny wymienia przypadki, kiedy możliwe jest rozwiąza-nie umowy o pracę bez wypowiedzenia, i nie można katalogu tego roz-szerzać, a nadto odpowiednie zastosowanie art. 52 k.p. w tym zakresie oznacza, iż zasady rozwiązania umowy określone w tym przepisie sto-suje się wyłącznie do sytuacji określonych w art. 12 u.p.s.p. Tymcza-sem pracodawca może rozwiązać stosunek pracy bez wypowiedzenia z winy urzędnika sądu i prokuratury w razie ciężkiego naruszenia przez niego podstawowych obowiązków pracowniczych (na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. w związku z art. 12 ust. 6 u.p.s.p.). Przymiot podstawo-wych obowiązków pracowniczych mają nie tylko obowiązki wymienio-ne w art. 100 k.p. i art. 211 k.p., ale również wymienione w art. 6, 7, 9 i 11 u.p.s.p. Obowiązkiem podstawowym może być również obowiązek zadekretowany w akcie normatywnym rangi podstawowej, regulaminie, a nawet umowie o pracę, jeżeli zamieszczono w niej stosowną klauzu-lę (powołano: K. Baran, Komentarz do art. 12 u.p.s.p., LEX 2014). Po-zwany prawidłowo zatem wskazał jako podstawę rozwiązania stosunku pracy z powódką art. 52 § 1 pkt 1 k.p.

Wyjaśniono wobec tego, że zgodnie z art. 52 § 1 k.p. pracodaw-ca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracow-nika w razie:


271

1) ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiąz-ków pracowniczych;

2) popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy o pra-cę przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowa-nym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwier-dzone prawomocnym wyrokiem;

3) zawinionej przez pracownika utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.

Przepis art. 52 k.p. nie podaje katalogu podstawowych obowiąz-ków pracowniczych. Podstawowe obowiązki pracownika określone zo-stały w art. 100 § 2 k.p. i należy do nich między innymi przestrzega-nie czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy, przestrzeganie regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku, przestrzeganie przepi-sów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dbanie o dobro za-kładu pracy, chronienie jego mienia oraz zachowanie w tajemnicy in-formacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Na uwadze należy mieć, że rozwiązanie umowy o pracę bez wypowie-dzenia z winy pracownika jest środkiem wyjątkowym i stąd przepisy (art. 52 k.p.), które je przewidują, nie powinny być interpretowane w spo-sób ekstensywny, prowadzący do poszerzenia możliwości rozwiązania umowy o pracę w tym trybie przez pracodawcę. Badając zasadność po-wództwa o przywrócenie do pracy, sąd rozpatruje, czy spełnione zostały wszystkie przesłanki zwolnienia dyscyplinarnego. Norma zawarta w po-wyższym przepisie zawiera szereg przesłanek zwolnienia. Przesłankami zwolnienia w tym trybie jest takie działanie pracownika, które stanowi naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych i narażenie słusz-nego interesu pracodawcy. Naruszenie obowiązków pracowniczych po-winno być ciężkie, a to wymaga, aby pracownikowi można było przypi-sać winę umyślną lub rażące niedbalstwo (powołano wyrok SN z dnia 21 lipca 1999 r., I PKN 169/99, OSNAP 2000, nr 20, poz. 746). Zachowanie pracownika powinno cechować się z jednej strony znacznym stopniem winy, z drugiej zaś skutkiem w postaci zagrożenia istotnych interesów lub istotną szkodą w mieniu pracodawcy (powołano wyroki SN: z dnia


272

23 września 1997 r., I PKN 274/97, OSNAPiUS 1998, nr 13, poz. 396 oraz z dnia 12 czerwca 1997 r., I PKN 211/97, OSNAPiUS 1998, nr 11, poz. 323). Pracodawca, zwalniając pracownika w tym szczególnym try-bie, powinien spełnić wszystkie wymogi formalne zwolnienia. Zgodnie z ugruntowanym w orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądem, który Sąd I instancji w pełni się podzielił, w wypadku spraw dotyczących roz-wiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia obowiązek udowodnienia zawinionego zachowania pracownika spoczywa – zgodnie z regułą okre-śloną w art. 6 k.c. w związku z art. 300 k.p. – na pracodawcy (powoła-no wyrok SN z dnia 6 lutego 1997 r. I PKN 68/96, OSNP 1997, nr 18, poz. 339).

Następnie Sąd Rejonowy wyjaśnił, że przyczyna wypowiedzenia umowy o pracę powinna być konkretna, rzeczywista, a nadto dostatecz-nie sprecyzowana. Ma to znaczenie w ewentualnym sporze, albowiem w postępowaniu sądowym może toczyć on toczyć się w granicach zarzu-tu sformułowanego w piśmie rozwiązującym, a pracodawca pozbawiony jest możliwości powoływania się w toku postępowania na inne przyczy-ny, które mogłyby uzasadniać tryb art. 52 k.p. Bezsprzecznie pozwany spełnił wszelkie wymogi formalne zwolnienia dyscyplinarnego: oświad-czenie woli pozwanego miało formę pisemną i zawierało odpowiednie pouczenia, ponadto zostało złożone w terminie miesięcznym od dnia do-wiedzenia się o przyczynie uzasadniającej zwolnienie (pracodawca infor-mację o przyczynie uzasadniającej rozwiązanie stosunku pracy powziął w dniu 20 czerwca 2014 r., po uzyskaniu owej informacji od B. M., na-tomiast oświadczenie woli o rozwiązaniu stosunku pracy złożył powódce w dniu 26 czerwca 2014 r.). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 grud-nia 1997 r. w sprawie I PKN 432/97 stwierdził, iż „uzyskanie przez pra-codawcę wiadomości o okoliczności uzasadniającej rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika (art. 52 § 2 k.p.) następu-je w momencie, w którym o zachowaniu pracownika dowiaduje się oso-ba lub organ zarządzający jednostką organizacyjną pracodawcy lub inna wyznaczona do tego osoba, uprawniona do rozwiązania umowy o pra-cę (art. 31 § 1 k.p.)” (OSN 1998, nr 21, poz. 625; powołano także wy-


273

rok SN z dnia 21 października 1999 r., I PKN 329/99, OSNP 2001, nr 5, poz. 159). Nadto, w ocenie Sądu I instancji, podana przez pozwa-nego pracodawcę przyczyna rozwiązania umowy o pracę jest konkret-na, precyzyjna i rzeczywista, a tym samym można powódce przypisać zarzut ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych. Zaznaczono, że wbrew twierdzeniom strony powodowej przyczyną roz-wiązania z powódką umowy o pracę jest „zawinione ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych polegające na wykonywaniu w czasie pra-cy (będąc do dyspozycji pracodawcy), prywatnych czynności niezwią-zanych z powierzonymi obowiązkami służbowymi oraz wykorzystywa-nie do tego celu mienia będącego własnością pracodawcy”. Wymienione w dalszej części przytoczonego wcześniej oświadczenia woli pracodawcy przyczyny, wskazywane konsekwentnie przez stronę powodową w cza-sie procesu jako tzw. główne, stanowią wyszczególnienie tego, na czym konkretnie polegało zawinione ciężkie naruszenie obowiązków pracow-niczych przez powódkę w odniesieniu do przyczyny tzw. głównej, wy-mienionej wyżej. Ponadto stanowią uzasadnienie całkowitej utraty zaufa-nia i narażenia pracodawcy na szkodę z powodu wykonywania w czasie pracy (będąc do dyspozycji pracodawcy) prywatnych czynności niezwią-zanych z powierzonymi obowiązkami służbowymi oraz wykorzystywa-nie do tego celu mienia będącego własnością pracodawcy i służą nieja-ko „wzmocnieniu” przyczyny wskazanej jako główna. Za chybione zatem uznano stanowisko strony powodowej, jakoby przyczynami rozwiązania umowy o pracę były powody wymienione przez pracodawcę w punktach 1–3 oświadczenia.

Dalej wskazano, że Sąd I instancji ustalił z całą pewnością, iż wy-konywanie w czasie pracy (będąc do dyspozycji pracodawcy) prywat-nych czynności niezwiązanych z powierzonymi obowiązkami służbo-wymi oraz wykorzystywanie do tego celu mienia będącego własnością pracodawcy było niedopuszczalne w świetle regulacji obowiązujących w tym zakresie u pozwanego i nie miało absolutnie żadnego uzasadnie-nia usprawiedliwionego procedurami przewidzianymi przez pracodawcę. W ocenie Sądu Rejonowego, wykonując w czasie pracy prywatne czyn-


274

ności, powódka w stopniu ciężkim naruszyła swoje podstawowe obo-wiązki pracownicze wynikające z zajmowanego stanowiska starszego in-spektora i dokonała tego w pełni świadomie, przy czym zdziwienie Sądu I instancji budziło, że do zachowania swego odniosła się w sposób cał-kowicie bezkrytyczny i sama przyznała, że zarzuty stawiane przez pra-codawcę są prawdziwe, choć w jej ocenie nie uzasadniają rozwiązania umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym (powołano zeznania powódki).

Podnoszone przez powódkę fakty, że posiadała zgodę pracodaw-cy na wynoszenie służbowego komputera poza teren Sądu Okręgowego w O. oraz że posiadała zgodę na wykonywanie pracy w ramach umów cywilnoprawnych, zostały uznane przez Sąd I instancji za pozbawione znaczenia. Nie zasługują również na aprobatę twierdzenia strony powo-dowej, jakoby e-maile wysyłane przez powódkę do innych jednostek mo-gły być wysyłane jedynie w godzinach urzędowania Sądu Okręgowe-go w O. Zdziwienie budzi również argumentacja strony powodowej, że wysyłanie kilku e-maili dziennie zabiera kilka minut i odbywać się mo-gło w trakcie przysługującej pracownikowi przerwy. Biorąc pod uwagę powyższe, podkreślenia wymaga, że czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje do dyspozycji swego pracodawcy w zakładzie pra-cy oraz w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Ozna-cza to, że czas pracy to nie tylko czas, w którym pracownik rzeczywi-ście pracuje, ale także czas, w którym jest gotowy do świadczenia pracy.

Sąd Rejonowy podkreślił, że „pracownik, który zdecydowałby się na wykorzystywanie powierzonej mu skrzynki e-mailowej do celów pry-watnych, musi się liczyć z ewentualnymi tego konsekwencjami, bowiem takie działanie narusza obowiązek starannego i sumiennego wykonywa-nia pracy oraz stosowania się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy” (powołano: M. Podgórska, Dręczące kwestie prawa pracy. Teza nr 7, „Służba Pracownicza” 2012, nr 4, poz. 17).

Powódka uzyskała zgodę pracodawcy na wykonywanie dodatko-wych zajęć zarobkowych, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie będą one kolidowały z jej obowiązkami służbowymi i wykonywane będą poza go-dzinami pracy. Sama powódka przyznała, że przygotowywała dokumenty


275

i specyfikacje na rzecz innych jednostek w godzinach pracy, wykorzystu-jąc do tego sprzęt służbowy. Powódka nie przestrzegała zatem obowiązu-jącego u pracodawcy regulaminu pracy odnoszącego się w punkcie 12 do zasad związanych z czasem pracy. Wysyłanie w czasie pracy wiadomo-ści do innych instytucji w ramach umowy zlecenia, przy wykorzystaniu sprzętu biurowego i komputerowego, za pomocą poczty służbowej oraz tytułowanie się swoim stanowiskiem służbowym, a nadto przygotowywa-nie dokumentów związanych z procedurą o udzielenie zamówień publicz-nych na rzecz tych jednostek w czasie pracy bezsprzecznie stanowi cięż-kie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych.

Odnosząc się do odmowy wykonywania czynności zleconych przez bezpośredniego przełożonego, do której szeroko odwołuje się powódka, uznając ją za przyczynę główną, Sąd I instancji wskazał, że sama w so-bie nie stanowi głównej przyczyny rozwiązania umowy o pracę, choć niewątpliwie zgromadzony w sprawie materiał dowodowy potwierdził, iż uniemożliwiając pracownikowi sądowemu zamontowanie zestawu se-kretarsko-dyrektorskiego w swoim pokoju, powódka podważyła decyzję przełożonego w tym zakresie. Nie jest bowiem rolą pracownika prowa-dzenie rozważań na temat zasadności czynności zleconych przez przeło-żonego.

Uznając, że pozwany miał podstawy, by rozwiązać z powódką umo-wę o pracę w trybie dyscyplinarnym, Sąd Rejonowy zaznaczył, że do zatrudnionej w charakterze starszego inspektora powódki (a wcześniej specjalisty, głównego specjalisty ds. zamówień publicznych, zastępcy kie-rownika Oddziału Inwestycji oraz osoby uprawnionej do wykonywania obowiązków dyrektora Sądu Okręgowego w O. w czasie jego nieobec-ności w pełnym zakresie działań) pracodawca musi mieć szczególne za-ufanie, a powódka zaufania tego nadużyła. Nie bez znaczenia jest fakt, że pozwany w ramach zaufania, którym obdarzył powódkę, wyraził zgo-dę na jej dodatkowe zatrudnienie w ramach umów cywilnoprawnych. Także wina powódki nie budzi wątpliwości. Powódka posiada wielolet-nie doświadczenie zawodowe w zakresie prowadzenia zamówień publicz-nych i zobowiązana była m.in. do sumiennego i starannego wykonywania


276

pracy, szczególnej dbałości o dobro pracodawcy, wykorzystywania czasu pracy zgodnie z jego przeznaczeniem i przestrzegania regulaminu pracy. Powódka obowiązki te w sposób ciężki naruszyła.

Zaznaczono, że oparta na art. 39 k.p. ochrona przedemerytalna nie rozciąga się na rozwiązanie umowy o pracę bez zachowania okresu wy-powiedzenia. Ustalenie bezprawności zachowania powódki, która w pełni świadomie, ze szkodą dla strony pozwanej, naruszyła swoje podstawowe obowiązki, sprawia, że z przyczyn wskazanych w uzasadnieniu wyroku ochrona przedemerytalna powódce nie przysługuje. Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd I instancji powództwo oddalił.

Apelację od opisanego wyroku złożyła powódka, zaskarżając go w całości i zarzucając: 1) naruszenie prawa materialnego: a) art. 12 oraz art. 18 u.p.s.p. w zw. z art. 5 k.p. poprzez błędną

wykładnię, polegającą na przyjęciu, iż wskazana norma prawna nie określa w sposób enumeratywny okoliczności regulujących rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia;

b) art. 52 § 1 pkt 1 k.p. oraz art. 30 § 4 k.p. poprzez niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu, iż:

– zarzucane powódce naruszenia obowiązków pracowniczych stanowią zawinione ciężkie naruszenie tych obowiązków, stanowiące uzasadnioną podstawę do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia;

– przyjęciu za uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę okoliczności niewskazanych w oświadczeniu woli praco-dawcy o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia;

2) naruszenie przepisów postępowania, tj.: a) art. 328 § 2 k.p.c. poprzez wadliwą konstrukcję uzasadnienia

wyroku, polegającą na braku wskazania w sposób wystarczają-cy faktów, które sąd uznał za udowodnione, oraz dowodów, na których się oparł, uznając, iż powódka ciężko naruszyła swoje podstawowe obowiązki pracownicze;

b) art. 233 § 1 k.p.c. poprzez niewłaściwą ocenę zebranego mate-riału dowodowego, polegającą na:


277

– uznaniu, iż powódka odmówiła wykonania polecenia służ-bowego związanego z obsługą centralki telefonicznej;

– bezpodstawnym uznaniu, że z zeznań powódki wynika, iż powódka przyznała, że zarzuty zawarte w oświadczeniu woli pracodawcy są prawdziwe;

– pominięciu okoliczności, iż wydanie polecenia było bez-prawne;

– danie w pełni wiary zeznaniom świadków pozwanego, po-mimo ich wewnętrznej sprzeczności;

– uznaniu, że ze zgromadzonego materiału dowodowego wy-nika, iż wysyłanie mali przez powódkę ze służbowego kom-putera nie miało charakteru incydentalnego, przy uwzględ-nieniu całokształtu obowiązków pracowniczych powódki;

– uznaniu, że ze zgromadzonego materiału dowodowego wynika, iż powódka bez zgody pracodawcy korzystała ze sprzętu i oprogramowania służbowego do wykonywania prywatnych zleceń w czasie pracy.

Wskazując na przedstawione zarzuty apelacyjne, powódka wnios- ła o zmianę zaskarżonego wyroku w całości i przywrócenie powódki do pracy na dotychczasowych warunkach oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych za obie instancje.

[…]W odpowiedzi na apelację pozwany wniósł o jej oddalenie i zasą-

dzenie od powódki na rzecz pozwanego kosztów postępowania, w tym zastępstwa procesowego.

[…]


Apelacja powódki okazała się nieuzasadniona, gdyż nie zawiera zarzu-tów, które mogłyby skutkować wnioskowaną zmianą zaskarżonego wyroku.

Rozpocząć należy od oceny, czy art. 12 u.p.s.p. zawiera zamknię-ty katalog przyczyn rozwiązania stosunku pracy z urzędnikiem sądo-


278

wym. Nie budzi bowiem sporu, że nie zachodziły przesłanki rozwiąza-nia z powódką umowy o pracę wymienione w art. 12 § 1–3 u.p.s.p. Sąd Okręgowy w pełni podziela w tej kwestii przywołane wywody zawar-te w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku bez potrzeby ich ponownego przytaczania. Dodać wypada, że wprawdzie uzasadnienie projektu ustawy o pracownikach sądów i prokuratury w ogóle milczy na temat omawia-nego przepisu, niemniej poglądy wypracowane w okresie obowiązywania ustawy, a trafnie przywołane w odpowiedzi na apelację i zaprezentowa-ne wyżej, są w tej mierze jednoznaczne. Z pewnością z kolei nie sposób przyjąć, aby w przywołanym przez powódkę wyroku Sądu Najwyższe-go z dnia 24 czerwca 2013 r., II PK 315/12, Sąd Najwyższy wyraził po-gląd forsowany przez powódkę. Wynika to stąd, że stan faktyczny tam-tej sprawy był całkowicie odmienny od stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy, gdyż dotyczył rozwiązania stosunku pracy z osobą, która nie by-ła urzędnikiem sądowym, tylko osobą odbywającą staż urzędniczy. Nie przynosi też rezultatu oczekiwanego przez powódkę porównanie regula-cji zawartych w ustawie o pracownikach sądów i prokuratury i w usta-wie z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (Dz. U. z 2013 r., poz. 269 ze zm.; dalej: u.p.u.p.). Słusznie wskazuje się w odpowiedzi na apelację, że pracownicy urzędów państwowych mo-gą ponieść – poza odpowiedzialnością określoną w art. 14 u.p.u.p. – tak-że uregulowaną tam odpowiedzialność dyscyplinarną, której nie regulu-je ustawa o pracownikach sądów i prokuratury. Przy tym art. 14 u.p.u.p. nie odsyła do art. 52 k.p., podczas gdy art. 12 ust. 6 u.p.s.p. już tak, przy czym wprawdzie tylko odpowiednio, ale nie tylko do mających charakter proceduralny § 2 i § 3 tego artykułu, ale również do § 1. W ocenie Są-du Okręgowego odpowiednie stosowanie art. 52 k.p. w zakresie odesła-nia do § 1 tego przepisu wynika tylko z tego, że w sytuacji określonej w art. 12 ust. 1 u.p.s.p. nie pozostawia się pracodawcy swobody, tj. usta-wa wskazuje, że wówczas rozwiązanie stosunku pracy jest obligatoryj-ne, nie zaś fakultatywne, jak w art. 52 k.p. Zaznaczyć też trzeba, że sko-ro art. 12 u.p.s.p. zawiera osobne odesłanie do art. 52 k.p., zbędne jest przywoływanie art. 18 u.p.s.p., z którego wynika, że w sprawach nie-


279

uregulowanych ustawą o pracownikach sądów i prokuratury do urzędni-ków i innych pracowników sądów i prokuratury stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o pracownikach urzędów państwowych i Kodeksu pracy.

W konsekwencji tego, że Sąd I instancji nie dopuścił się błędów w wykładni art. 12 u.p.s.p., konieczne okazuje się ustosunkowanie się do pozostałych zarzutów apelacji, przy czym w pierwszej kolejności na-leży odnieść się do zarzutów dotyczących naruszenia prawa procesowe-go, jako że mają one wpływ na prawidłowe ustalenie stanu faktycznego sprawy, co jest warunkiem wstępnym właściwego zastosowania przepi-sów prawa materialnego. Należy zaznaczyć, że również poczynione przez Sąd I instancji ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy podziela bez potrze-by powtarzania, gdyż okazują się one wystarczające dla rozstrzygnięcia sprawy.

Odnośnie do zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. należy wska-zać, że jest to zarzut w tym sensie słuszny, że istotnie w uzasadnieniu wyroku Sąd Rejonowy nie poczynił ustaleń co do części zarzutów sta-wianych powódce w oświadczeniu pozwanego o rozwiązaniu stosunku pracy, jednak w żadnej mierze następnie na zarzutach takich nie opie-rał oceny merytorycznej, tj. zgodności z prawem rozwiązania umowy o pracę. Zasadnie wskazuje się wobec tego w apelacji, że wynika stąd, iż zapewne zarzuty te nie zostały przez Sąd I instancji uznane za donio-słe podstawy rozwiązania stosunku pracy. Za wystarczające do oddale-nia powództwa Sąd I instancji uznał jednak te stawiane powódce zarzu-ty, które zostały szczegółowo omówione w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia. Przy tym wbrew wywodom apelacji Sąd Rejonowy wska-zał i omówił dowody, na których się oparł, rozbieżne są jedynie oceny Sądu I instancji i powódki co do zakresu przyznania okoliczności fak-tycznych sprawy przez powódkę. Trzeba wobec tego podkreślić, że dla skuteczności rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia w opar-ciu o art. 52 § 1 k.p. wystarczające jest, aby pracodawca wykazał zasad-ność w rozumieniu tego przepisu choćby jednej z przyczyn powołanych w oświadczeniu o rozwiązaniu stosunku pracy. W tym kontekście zaskar-żone orzeczenie poddaje się kontroli instancyjnej mimo pewnych niedo-


280

statków uzasadnienia, gdyż w sposób wystarczająco precyzyjny omawia się w nim najpoważniejszy zarzut stawiany powódce, czyli wykonywa-nie czynności na rzecz innych podmiotów w godzinach pracy u pozwa-nego z wykorzystaniem zasobów pozwanego. O skutecznym postawie-niu zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. można zaś mówić tylko wtedy, gdy uzasadnienie wyroku nie zawiera elementów pozwalających na we-ryfikację stanowiska sądu, a braki uzasadnienia w zakresie poczynionych ustaleń faktycznych i oceny prawnej muszą być tak znaczne, że sfera mo-tywacyjna orzeczenia pozostaje nieujawniona bądź ujawniona w sposób uniemożliwiający poddanie jej ocenie instancyjnej. Zarzut ten może zna-leźć zastosowanie jedynie w tych wyjątkowych sytuacjach, w których treść uzasadnienia orzeczenia sądu I instancji uniemożliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania zaskar-żonego orzeczenia. Z przyczyn wskazanych wyżej w niniejszej sprawie taki przypadek nie ma miejsca.

Jako niezasadny należy ocenić zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. Przepis ten, regulujący kwestię zasad sądowej oceny dowodów, uprawnia sąd do oceny wiarygodności i mocy dowodów według własnego prze-konania na podstawie wszechstronnego rozważenia materiału sprawy. Z jednej zatem strony sąd orzekający uprawniony jest do oceny tychże dowodów według własnego przekonania, z drugiej natomiast sam jest zo-bowiązany do wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. Upraw-nienie sądu do oceny dowodów według własnego przekonania nie ozna-cza dowolności w tej ocenie. Poza sporem winno być, iż dokonując tej oceny, sąd nie może ignorować zasad logiki, osiągnięć nauki, doświad-czenia czy też wyciągać wniosków, które nie wynikają z materiału do-wodowego. Dopuszczenie się obrazy art. 233 § 1 k.p.c. przez sąd może zatem polegać albo na przekroczeniu granic swobody oceny wyznaczo-nej logiką, doświadczeniem i zasadami nauki, albo też na niedokonaniu przez sąd wszechstronnego rozważania sprawy.

Zdaniem Sądu Okręgowego ocena dowodów dokonana przez Sąd I instancji nie narusza zasady wyrażonej w omawianym przepisie, ponieważ Sąd ten wyprowadził ze zgromadzonego materiału dowodo-


281

wego wnioski, które są poprawne pod względem logicznym oraz zgod-ne z zasadami doświadczenia życiowego w zakresie wystarczającym dla rozstrzygnięcia. Zasadnie Sąd I instancji przyjął, że podczas przesłucha-nia powódka przyznała prawdziwość stawianych jej zarzutów, przy czym uważała, że jej zachowanie polegające na odmowie zamontowania w jej gabinecie centrali telefonicznej nie było równoznaczne z odmową obsłu-gi tej centrali, oraz wskazała, że większość czynności na rzecz innych podmiotów wykonywała w domu, w pracy zaś ograniczało się do wysy-łania e-maili, co zajmowało kilka minut dziennie.

Po pierwsze trzeba zaznaczyć, że dla obu stron procesu było jasne, iż zamontowanie centralki w gabinecie powódki spowoduje konieczność jej natychmiastowej obsługi, a więc wcześniejszej od uprzednio uzgod-nionej. W świetle tego niezrozumiały jest zarzut bezpodstawnego uzna-nia, że odmawiając zamontowania centrali, powódka odmówiła także tej-że obsługi.

Po drugie zupełnie rozmija się z prawdą twierdzenie powódki, ja-koby jej czynności na rzecz innych podmiotów w godzinach pracy były incydentalne i zajmowały góra kilka minut dziennie. Takiemu wniosko-waniu powódki sprzeciwiają się nie tylko argumenty podniesione w uza-sadnieniu zaskarżonego wyroku i odpowiedzi na apelację oraz zasady logiki i doświadczenia życiowego, które wskazują, że przed wysłaniem e-maila trzeba go zredagować i przygotować jego ewentualne załącz-niki itp., ale i wprost dowody w postaci wydruków z przedmiotowych e-maili. Otóż analiza dat i godzin ich wysłania oraz treści wskazuje jed-noznacznie, że sprawą danego kontrahenta powódka zajmowała się czy to po kilka dni, czy też po kilka razy dziennie, przesyłając m.in. przygo-towane pliki czy umieszczając je na stronie internetowej. Przykładowo w dniu 15 kwietnia 2014 r. o godzinie 11.24 powódka wysłała do Są-du Rejonowego w G. pisma dotyczące postępowania o sprzątanie, pro-sząc m.in. o odesłanie skanu celem umieszczenia na stronie internetowej. O godzinie 13.50 tego samego dnia ponowiła prośbę o przysłanie skanu pisma w celu umieszczenia na stronie internetowej, zaś o godzinie 14.48 poinformowała, że zamieściła już pismo na stronie internetowej. Tego


282

samego dnia powódka korespondowała za pomocą poczty elektronicz-nej w tej samej sprawie dodatkowo w godzinach 12.33 i 14.11. Warto przy tym podkreślić, że pierwszego e-maila tego dnia powódka nie wy-słała z samego rana, co podważa twierdzenie, jakoby pisma tego rodzaju przygotowywała w domu i tylko wysyłała w pracy. Podobne przykłady występują w całym okresie objętym kontrolą poczty powódki zarządzo-ną przez pozwanego, tj. począwszy od stycznia (27 stycznia 2014 r.) do czerwca 2014 r. (12–13 czerwca 2014 r.).

Po trzecie zarzut pominięcia okoliczności, że wydanie polecenia obsługi centrali było bezprawne, to zarzut w istocie naruszenia prawa materialnego, jako że wynikającego ze zgromadzonych w sprawie do-kumentów zakresu obowiązków powódki jako pracownika strony nie kwestionowały.

Po czwarte niezrozumiały jest zarzut dania wiary świadkom po-zwanego, mimo wewnętrznej sprzeczności ich zeznań. Nie sposób zresz-tą precyzyjnie odnieść się do tego zarzutu, skoro w istocie nie został on w apelacji uzasadniony. Ograniczono się bowiem do tego, że świadek B. M. nie wie, kiedy wydaje polecenie służbowe, a kiedy tylko uzgadnia coś z podległymi pracownikami. Brak umiejętności prawnego zakwalifi-kowania przez świadka własnych zachowań nie oznacza w żadnym ra-zie wewnętrznej sprzeczności jego zeznań, a w konsekwencji – ich wia-rygodności.

Po piąte niezasadny jest zarzut bezpodstawnego przyjęcia przez Sąd I instancji, że powódka korzystała ze sprzętu i oprogramowania pra-codawcy bez jego zgody. Czym innym było korzystanie z tych zasobów po godzinach pracy, nawet w celach innych niż służbowe (pisemna zgoda pozwanego na wynoszenie przez powódkę komputera poza zakład pracy rzeczywiście jasnego zakazu takiego jego wykorzystania nie zawierała), a czym innym niewątpliwe korzystanie przez powódkę z tychże zaso-bów w godzinach pracy nie tylko przy wykonywaniu obowiązków pra-cowniczych, ale i w celu świadczenia usług na rzecz innych podmiotów.

Na zakończenie tej części rozważań należy jeszcze zaznaczyć, że skoro wystarczające jest, aby choć jeden zarzut ciężkiego naruszenia obo-


283

wiązków pracowniczych wskazany w oświadczeniu pracodawcy o roz-wiązaniu umowy o pracę okazał się uzasadniony, nie jest istotne, który z takich zarzutów był główny, a który poboczny. Niewątpliwie niewy-rażenie przez powódkę zgody na zamontowanie w jej gabinecie centrali telefonicznej, niezależnie od tego, że rozszerzenie obowiązków powód-ki o obsługę tej centrali było niezgodne z zakresem tychże obowiązków, a więc mogło być błędne, było zdarzeniem przełomowym, swego rodza-ju punktem zapalnym. Doprowadziło ono do oceny powódki przez po-zwanego „jako osoby niezbyt skłonnej do współpracy” i kontroli pocz-ty elektronicznej powódki, a w konsekwencji do postawienia jej szeregu opisanych wyżej zarzutów, w tym najpoważniejszego (i jak się okazało uzasadnionego), czyli świadczenia czynności na rzecz innych podmiotów w godzinach pracy z wykorzystaniem zasobów pozwanego.

Wracając do omówienia kolejnych zarzutów naruszenia prawa ma-terialnego, tj. art. 52 § 1 pkt 1 k.p., w tym w związku z art. 30 § 4 k.p., rozpocząć trzeba od stwierdzenia, że i w tym zakresie nie można zgo-dzić się z wywodami apelacji. Sąd odwoławczy w pełni akceptuje za-warte w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia wykładnię art. 52 § 1 k.p. w związku z art. 30 § 4 k.p. i podstawy zastosowania wypływającej z nich normy prawnej, ponownie bez potrzeby powtarzania. Wywód prawny Sądu I instancji jest jasny i logiczny, poparty trafnie przywoła-nym orzecznictwem.

W świetle zarzutów apelacji wyjaśnić należy jedynie dodatkowo, że aktualne w niniejszej sprawie są powołane w odpowiedzi na apela-cję poglądy Sądu Najwyższego dotyczące tego, iż decydującym kryte-rium w ocenie zadośćuczynienia wymogom formalnym wypowiedzenia przewidzianemu w art. 30 § 4 k.p. jest to, czy sformułowanie przyczyny, niezależnie od stopnia jej ogólności czy szczegółowości, czyni tę przy-czynę dla pracownika wiadomą, oraz że wymóg wskazania przez pra-codawcę konkretnej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę nie jest równoznaczny z koniecznością sformułowania jej w sposób szczegółowy, drobiazgowy, z powołaniem opisów wszystkich faktów i zdarzeń, doku-mentów, ich dat oraz wskazaniem poszczególnych działań czy zaniechań,


284

składających się w ocenie pracodawcy na przyczynę uzasadniającą wy-powiedzenie umowy o pracę. Wymóg konkretności może być spełniony poprzez wskazanie kategorii zdarzeń, jeżeli z okoliczności sprawy wyni-ka, że szczegółowe motywy wypowiedzenia są pracownikowi znane. Do-wód z przesłuchania powódki potwierdził jednoznacznie, że skoro pod-jęła ona merytoryczną szczegółową polemikę z zarzutami stawianymi jej w oświadczeniu o rozwiązaniu umowy o pracę, to zarzuty te były dla po-wódki jasne i zrozumiałe, w żadnym razie nie nazbyt ogólne.

Wskazać trzeba ponadto, że w świetle ustaleń, iż wykonywanie przez powódkę czynności na rzecz innych podmiotów w godzinach pra-cy nie polegało jedynie na wysyłaniu e-maili, ale także na przygotowa-niu ich załączników i innych czynnościach, takich jak np. zamieszcza-nie ogłoszeń na stronach internetowych kontrahentów, powoływanie się przez powódkę na orzecznictwo dotyczące samego tylko wysyłania e--maili (wyrok SN z dnia 6 lipca 2011 r., II PK 13/11) jest nietrafione. Jest tak tym bardziej, że niewątpliwie znaczenie mają okoliczności kon-kretnego przypadku, wskazujące na częstotliwość i natężenie tego typu działań pracownika, jego wpływ na dezorganizację pracy itp. Notabene w uzasadnieniu wyroku przywołanego przez powódkę Sąd Najwyższy zauważył, że systematyczne wykorzystywanie sprzętu komputerowego pracodawcy może być zakwalifikowane jako ciężkie naruszenie obowiąz-ków pracowniczych.

Na koniec należy zaznaczyć, że zasadnie Sąd I instancji wagę na-ruszenia obowiązków pracowniczych przez powódkę, tj. wykonywania czynności na rzecz innych podmiotów w godzinach pracy z wykorzysta-niem zasobów pozwanego, ocenił przez pryzmat stanowisk zajmowanych przez powódkę, przy tym także w kontekście systematyczności opisywa-nego naruszenia. Powódka, która zatrudniona była w Oddziale Gospo-darczym pozwanego, a w pewnym okresie nawet zastępowała dyrekto-ra Sądu Okręgowego, powinna szczególnie dbać o interes pracodawcy. W świetle tego opisywane naruszenie obowiązków pracowniczych na-leży ocenić jako nacechowane szczególnie dużym natężeniem złej woli ze strony powódki. Nie jest przy tym istotne podnoszone przez powód-


285

kę twierdzenie, że wywiązywała się ona ze swoich obowiązków pracow-niczych. Wynika to z tego, że gdyby powódka nie zajmowała się w go-dzinach pracy czynnościami na rzecz innych podmiotów i dzięki temu sprawniej wywiązywała się ze swoich obowiązków pracowniczych, po-zwany mógłby zmienić organizację pracy i zracjonalizować obciążenie pracowników czy to Oddziału Gospodarczego, czy innych wydziałów lub oddziałów. W konsekwencji zachowanie powódki było nie tylko jed-noznacznie bezprawne i zawinione, ale też doprowadziło do powstania szkody u pozwanego pracodawcy.

W ocenie Sądu Okręgowego powyższa argumentacja uzasadnia konstatację, że pozwany zasadnie rozwiązał z powódką umowę o pra-cę bez wypowiedzenia z winy pracownika z powodu ciężkiego naru-szenia przez nią podstawowych obowiązków pracowniczych, co w pełni uzasadniało oddalenie powództwa na podstawie przepisów powołanych wyżej, a w konsekwencji – oddalenie bezzasadnej apelacji na podstawie art. 385 k.p.c. (pkt I wyroku).

O kosztach procesu za instancję odwoławczą orzeczono na podsta-wie art. 98 § 1 i 3 k.p.c., art. 99 k.p.c. oraz § 11 ust. 1 pkt 1 i § 12 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czyn-ności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustano-wionego z urzędu (Dz. U. z 2013 r., poz. 490). Powódka przegrała, stąd zasądzono od niej na rzecz pozwanego 60 zł stawki minimalnej wyna-grodzenia pełnomocnika.


I I I / 2 0 1 7


287





PRZEGLĄD BIBLIOGRAFICZNY

(wybrane opracowania za okres od 1 stycznia 2017 r. do 31 marca 2017 r.)

I. PRAWO CYWILNE I POSTĘPOWANIE CYWILNE

KOMENTARZE, MONOGRAFIE, PODRĘCZNIKI:

1. Antolak‑Szymanski K., Piaskowska O. M., Mediacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

2. Barta J. (red.), Prawo autorskie, „System Prawa Prywatnego”, t. 13, Warszawa 2017: C. H. Beck

3. Biernacki P., Mikołajczuk G., Wniosek o wpis w księdze wieczystej po nowelizacji. Komentarz praktyczny. Opłaty sądowe, wzór wniosku o wpis, Warszawa 2017: C. H. Beck

4. Brzeszczyńska S., Umowy w obrocie nieruchomościami. Aspekty podat-kowe i cywilnoprawne, Warszawa 2017: C. H. Beck

5. Ciepła H., Pawelczyk Z., Hipoteka po nowelizacji w systemie wieczysto- księgowym, wyd. 3, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

6. Czech T., Prawa konsumenta. Komentarz, Warszawa 2017: Wolters Kluwer 7. Długosz Z., Ograniczenia swobody umów w kształtowaniu stosunku ubez-

pieczenia na cudzy rachunek, Warszawa 2017: Wolters Kluwer 8. Gapska E., Studzińska J., Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2017:

Wolters Kluwer 9. Grykiel J., Uprawnienia wierzyciela z umowy przedwstępnej w razie jej

niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika, Warszawa 2017: C. H. Beck

Przegląd bibliograficzny

288

10. Gudowski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. VI: Spadki, wyd. 2, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

11. Haak H., Haak‑Trzuskawka A., Opieka i kuratela. Komentarz do art. 145–184 KRO oraz związanych z nimi regulacji KPC (art. 516, 518, 520, 573–574, 590–598, 599–602, 604–605), Warszawa 2017: C. H. Beck

12. Ignaczewski J. (red.), Małżeńskie prawo majątkowe, Warszawa 2017: C. H. Beck

13. Jakubecki A. (red.), Kodeks postępowania cywilnego, t. I i II: Komen-tarz, wyd. 7, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

14. Machnikowski P., Kodeks cywilny. Księga I. Część ogólna. Projekt Ko-misji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przyjęty w 2015 r. z objaśnienia-mi opracowanymi przez członków zespołu problemowego KKPC, Warsza-wa 2017: C. H. Beck

15. Manowska M., Rafalska A., Koszty procesu i koszty sądowe w postępo-waniu cywilnym, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

16. Michałowska K., Niemajątkowe wartości życia rodzinnego w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2017: C. H. Beck

17. Osajda K. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogól-na, t. III A, Warszawa 2017: C. H. Beck

18. Poczobut J. (red.), Prawo prywatne międzynarodowe. Komentarz, War-szawa 2017: Wolters Kluwer

19. Sieradzka M., Opłaty półkowe jako czyn nieuczciwej konkurencji, War-szawa 2017: C. H. Beck

20. Skubisz R. (red.), Prawo własności przemysłowej, „System Prawa Pry-watnego”, t. 14 A, Warszawa 2017: C. H. Beck

21. Stopyra A., Woźniak R., Ustawa o listach zastawnych i bankach hipo-tecznych. Komentarz, Warszawa 2017: C. H. Beck

22. Ślęzak P. (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Ko-mentarz, Warszawa 2017: C. H. Beck

23. Zieliński A., Orzekanie o kosztach postępowania cywilnego. Komentarz praktyczny z orzecznictwem, Warszawa 2017: C. H. Beck

ARTYKUŁY, RECENZJE:

1. Adamus R., Upadłość kontrahenta a umowa przedwstępna, „Rejent” 2017, nr 2

2. Balcerzak M., Wprowadzenie w błąd co do tożsamości producenta lub pro-duktu (o wykładni art. 13 u.z.n.k.), „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 3

I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne

289

3. Bendza W., Czynność dysymulowana przy pozornym oświadczeniu woli, „Rejent” 2017, nr 2

4. Borkowski P., Notarialny wykaz inwentarza uwagi na tle stosowania in-stytucji i wnioski de lege ferenda (cz. II), „Rejent” 2017, nr 1

5. Buszmak D., Regulacja odpowiedzialności odszkodowawczej członków zarządu z perspektywy zasad ładu korporacyjnego – uwagi polemiczne, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 2

6. Chlabicz K., Postępowanie sprzeciwowe w prawie znaków towarowych po nowelizacji prawa własności przemysłowej, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2017, nr 3

7. Czubik P., Transgraniczne odrzucenie spadku w świetle rozporządzenia nr 650/2012. Zagadnienia wybrane, „Rejent” 2017, nr 2

8. Dendys J., Opodatkowanie przychodów otrzymanych z tytułu zachowku, „Rejent” 2017, nr 2

9. Dolniak P., Obowiązek zabezpieczenia finansowych interesów klientów biura podróży na wypadek niewypłacalności przedsiębiorcy – uwagi na tle nowelizacji ustawy o usługach turystycznych, „Iustitia” 2017, nr 1

10. Domagała P., Kiełbik M., Nowelizacja ustawy o skardze na przewlekłość postępowania, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

11. Dominowska J., Jurysdykcja w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej i obowiązku alimentacyjnego a jurysdykcja w postępowaniu rozwodowym, „Europejski Przegląd Sądowy” 2017, nr 1

12. Fik P., Staszczyk P., Kolejny wymóg formalny pozwu – oświadczenie o próbie pozasądowego rozwiązania sporu, „Przegląd Prawa Handlowe-go” 2017, nr 2

13. Gapska E., Skuteczność zapisu na sąd polubowny zawartego w umowie podwykonawczej wobec inwestora ponoszącego odpowiedzialność solidar-ną na podstawie art. 6471 § 5 k.c., „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 1

14. Gapska E., Wynagrodzenie pełnomocnika reprezentującego współuczest-ników procesu cywilnego, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

15. Giermak M., Sofronów M., Zgoda na przetwarzanie danych osobowych dzieci w serwisach społecznościowych w kontekście zmian prawa europej-skiego, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 2

16. Goździaszek Ł., Normy informatyczne w prawie postępowania cywilne-go, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 2


290

17. Górecki P., Konstrukcja prawna i działalność funduszy sekurytyzacyjnych, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 2

18. Grochowski M., Artykuł 210 § 1 k.c. jako regulacja dyspozytywna, „Pa-lestra” 2017, nr 1–2

19. Grochowski M., Czy koszty dochodzenia należności w transakcjach han-dlowych obejmują koszty postępowania?, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 3

20. Grykiel J., Prokura łączna po nowelizacji, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 4 21. Grzegorczyk P., Niedopuszczalność odrzucenia pozwu z powodu uznania

się przez organ administracji publicznej za niewłaściwy (art. 1991 KPC), „Monitor Prawniczy” 2017, nr 3

22. Hadrowicz E., Żądanie przez członka stowarzyszenia ustalenia nieistnie-nia uchwały organu stowarzyszenia niedotyczącej jego stosunku członko-stwa, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 1

23. Hotel M., Rychlewska A., Dopuszczalność podejmowania uchwał poza zgromadzeniem wspólników w spółce z o.o., „Przegląd Prawa Handlowe-go” 2017, nr 3

24. Jabłoński Z., Ustawowe prawo odstąpienia – skutki prawnorzeczowe, „Rejent” 2017, nr 2

25. Jackowska I., Opóźnienie informacji poufnej a restrukturyzacja spółki publicznej, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 2

26. Janiszewska B., O zastrzeganiu umownego prawa odstąpienia, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 3

27. Juśko M., Zakres zastosowania ustawy o terminach zapłaty w transak-cjach handlowych, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 2

28. Karasek‑Wojciechowicz I., Wartość przejęcia przedmiotu zastawu, „Prze-gląd Prawa Handlowego” 2017, nr 1

29. Kisielińska J., Termin do wystąpienia żądaniem uznania czynności krzyw-dzącej wierzyciela za bezskuteczną, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 6

30. Konert A., Sekuła‑Leleno M., Charakter prawny roszczenia o odszkodo-wanie wynikającego z rozporządzenia (WE) 261/2004, „Państwo i Prawo” 2017, z. 3

31. Kozik P., Gumularz M., Charakter prawny zgody konsumenta na speł-nienie świadczenia w okolicznościach powodujących utratę prawa odstą-pienia od umowy, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 1

32. Krakowiak M., Wykaz majątku dłużnika składany przed komorni-kiem sądowym w świetle nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z 10.07.2015 r., „Przegląd Sądowy” 2017, nr 1


291

33. Krześniak E. J., Uwagi na temat niezależności i bezstronności arbitra na tle zasad organizacyjnych w arbitrażu sportowym i arbitrażu handlowym, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 3

34. Kurosz K., Nieważność umowy kredytu na skutek wadliwego określenia warunków zmiany oprocentowania, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 1

35. Matusik G., Pozycja prawna kuratora ustanowionego dla dziecka poczę-tego, „Rejent” 2017, nr 2

36. Mazur P., Odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady fizyczne przedsię-biorstwa w przypadku transakcji w formule share deal, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 2

37. Miczek Z., Zakres procesowego umocowania kuratora ustanowionego w trybie art. 42 k.c., „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 1

38. Miotła D., Źródło pokrycia wynagrodzenia dla kuratora ustanowionego z urzędu, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 6

39. Modrzejewski P., Odpowiedzialność innych podmiotów niż sprawca za naruszenie dóbr osobistych w Internecie, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 3

40. Mróz K., Status osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej umieszczonej w domu pomocy społecznej na wniosek jej opiekuna, „Palestra” 2017, nr 1–2

41. Mularski K., Istnienie i zakres tzw. roszczeń uzupełniających w przypad-ku utraty własności w drodze zasiedzenia, „Studia Prawa Prywatnego” 2017, z. 1

42. Nowak‑Górski B., Swoboda kreowania akcji uprzywilejowanych i upraw-nień osobistych w spółkach akcyjnych, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 2

43. Obrębski R., Zarys istoty zdolności procesowej w postępowaniu cywil-nym, „Polski Proces Cywilny” 2017, nr 1

44. Opalski A., Pabis R., Wiśniewski A. W., Regulacja prokury łącznej mie-szanej w kodeksie cywilnym, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 3

45. Pachuca‑Smulska B., Jasińska M., Wyciąg z zatwierdzonej listy wierzy-telności jako tytuł egzekucyjny, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 5

46. Paluszkiewicz A. M., Stan psychiczny nupturienta a jego zdolność do za-warcia związku małżeńskiego, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 2

47. Paterek von Sperling A., Pojęcie trybu w kodeksie postępowania cywil-nego (uwagi de lege lata i de lege ferenda), „Państwo i Prawo” 2017, z. 2


292

48. Pełczyński M., Przedsiębiorstwo (art. 551 KC) wielopodmiotowe – isto-ta i reżim prawny (cz. I), „Monitor Prawniczy” 2017, nr 3

49. Pełczyński M., Przedsiębiorstwo (art. 551 KC) wielopodmiotowe – isto-ta i reżim prawny (cz. II), „Monitor Prawniczy” 2017, nr 4

50. Pietrkiewicz‑Knecht J., Knecht M., Przedwczesność wniosku o zwolnie-nie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 3

51. Pinkalski Z., Dopuszczalność wykorzystania elementów graficznych w sentencji orzeczenia – analiza na tle sporów dotyczących naruszenia praw własności intelektualnej i nieuczciwej konkurencji, „Monitor Praw-niczy” 2017, nr 3

52. Popardowski P., Kodeks spółek handlowych w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego – przegląd orzecznictwa, „Glosa” 2017, nr 1

53. Riedl K., Materialnoprawne skutki zrzeczenia się roszczenia w procesie cywilnym, „Polski Proces Cywilny” 2017, nr 1

54. Rusiński M., Dowód z dokumentu elektronicznego i wydruku w procesie cywilnym w świetle znowelizowanych przepisów kodeksu postępowania cy-wilnego, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 2

55. Sieczych A., Odpowiedzialność odszkodowawcza związków wyznaniowych za przestępstwa seksualne duchownych w USA i w Polsce (casus Kościo-ła katolickiego), „Państwo i Prawo” 2017, z. 1

56. Sieradzki M., Kilka sprawozdań finansowych w trakcie roku obrotowego a składanie ich do akt rejestrowych, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 5

57. Sikorski A., Przymus adwokacko-radcowski w postępowaniu grupowym, „Palestra” 2017, nr 3

58. Studzińska J., Postanowienia wstępne w postępowaniu nieprocesowym a ustalenie wartości przedmiotu zaskarżenia w skardze kasacyjnej, „Kwar-talnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2017, nr 1

59. Szczurowski T., Dopuszczalność prokury łącznej niewłaściwej, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2017, nr 3

60. Szumański A., Nowe regulacje prawne spółek z udziałem Skarbu Pań-stwa z uwzględnieniem zmian w kodeksie spółek handlowych obowiązują-cych od 1.01.2017 r., „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 3

61. Szymanowski M., Stan rzeczy jako podstawa orzeczenia w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, „Polski Proces Cywilny” 2017, nr 1

62. Szymański M., Abuzywność klauzuli indeksacyjnej umowy kredytu ban-kowego, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 2


293

63. Śliwak K., Kwalifikacja prawna nieskutecznego zastrzeżenia tajemnicy przedsiębiorstwa, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2017, nr 2

64. Tomczak T., Pojęcie formy dokumentowej i dokumentu na gruncie Ko-deksu cywilnego oraz forma dokumentowa przy następczych czynnościach prawnych, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 6

65. Uliasz R., Dopuszczalność stwierdzenia nieważności uchwały zgromadze-nia wspólników w przedmiocie zdjęcia z porządku obrad głosowania nad inną uchwałą, „Przegląd Prawa Handlowego” 2017, nr 1

66. Wagner M. A., Zasady wyrokowania dotyczące czasu orzekania w proce-sie cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 2

67. Wajda D., Nowelizacja Kodeksu spółek handlowych ustawą o zmianie niektórych ustaw w celu poprawy otoczenia prawnego przedsiębiorców, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 6

68. Waldziński C. P., Przesłanki stosowania klauzuli nadużycia prawa pod-miotowego w orzecznictwie sądowym, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

69. Węgrzynowski Ł., Dopuszczalność sądowej waloryzacji kaucji mieszka-niowej określonej w ustawie o spółdzielniach mieszkaniowych, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 1

70. Węgrzynowski Ł., Skutki prawne wpisania sumy w prawym górnym ro-gu weksla, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

71. Węgrzynowski Ł., Ustanowienie użytkowania wieczystego w następstwie stwierdzenia nieważności decyzji z art. 7 dekretu warszawskiego, „Moni-tor Prawniczy” 2017, nr 5

72. Wiese K., Obowiązek zapobiegania naruszeniom praw własności intelek-tualnej przez pośrednika, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 4

73. Więzowska‑Czepiel B., Nowe uregulowania sądownictwa polubownego w sporach wynikających z umów, których stroną jest konsument, „Prze-gląd Prawa Handlowego” 2017, nr 3

74. Wilejczyk M., Sens gospodarczy umowy o zwolnienie dłużnika z obo-wiązku świadczenia a koncepcje teoretyczne odnoszące się do tej umowy, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

75. Wilejczyk M., Zdolność do czynności prawnych spółki jawnej, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 4

76. Wojewoda M., Robaczyński W., Nowa regulacja odsetek w transakcjach handlowych ze szczególnym uwzględnieniem problematyki odsetek prolon-gacyjnych, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 5


294

77. Wojewoda M., Robaczyński W., O odsetkach po roku obowiązywania nowych rozwiązań, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 1

78. Wolwiak I., Spełnienie świadczenia w toku procesu, cz. 1, „Polski Proces Cywilny” 2017, nr 1

79. Woźniak R., Pawłowski M., Wezwanie na zamianę akcji, „Przegląd Usta-wodawstwa Gospodarczego” 2017, nr 1

80. Wróbel J., Nowelizacja art. 568 k.c. w świetle orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie Duarte, „Przegląd Sądo-wy” 2017, nr 3

81. Załucki M., Forma testamentu w perspektywie rekodyfikacji polskiego prawa spadkowego. Czas na rewolucję?, „Państwo i Prawo” 2017, z. 3

82. Zedler F., Czy pełnienie przez kogoś funkcji tymczasowego nadzorcy są-dowego, ustanowionego w postępowaniu zabezpieczającym prowadzonym w ramach postępowania sanacyjnego, wyklucza możliwość późniejszego powołania go na stanowisko zarządcy w tym postępowaniu?, „Polski Pro-ces Cywilny” 2017, nr 1

83. Zelek M., Determinanty początku biegu terminu przedawnienia roszczeń w ujęciu prawnoporównawczym, „Studia Prawa Prywatnego” 2017, z. 1

84. Ziomko‑Gola A., Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za za-chowek, zapisy zwykłe i polecenia, „Palestra” 2017, nr 3

GLOSY:

1. Antkiewicz A., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2016 r., IV CSK 232/15, „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2017, nr 1

2. Balwicka‑Szczyrba M., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego – Iz-ba Cywilna z dnia 20 kwietnia 2016 r. (V CSK 523/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 3

3. Gajdus M., Wynagrodzenie twórcy wynalazku po unieważnieniu patentu – glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 9.09.2015 r. (III PK 137/14), „Glo-sa” 2017, nr 1

4. Gniewek E., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30.09.2015 r., I CSK 773/14, „Rejent” 2017, nr 1

5. Justyński T., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 czerwca 2016 r. (V CSK 625/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 2


295

6. Kaczmarczyk R., Glosa do wyroku SN z 20.09.2013 r., II CSK 1/13 (ochrona swobody sumienia jako dobra osobistego osoby niewierzącej), „Państwo i Prawo” 2017, z. 3

7. Kaliński M., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 30.09.2015 r., I CSK 753/14, „Rejent” 2017, nr 3

8. Kocot W. J., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 27 kwietnia 2016 r. (II CSK 518/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 1

9. Kowalski M., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 października 2015 r. (I CSK 893/14), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 3

10. Kozioł D., Glosa do postanowienia SN z dnia 20 listopada 2014 r., V CSK 9/14, „Polski Proces Cywilny” 2017, nr 1

11. Koziołkiewicz A., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 26 czerwca 2016 r., V CSK 625/15 [o możliwości obniżenia należności z tytułu za-chowku na podstawie art. 5 k.c.], „Palestra” 2017, nr 3

12. Kuniewicz Z., Malinowska‑Woźniak K., Podejmowanie uchwał przez zgromadzenie wspólników per facta concludentia. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 4.03.2015 r. (IV CSK 340/14), „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

13. Kuniewicz Z., Malinowska‑Woźniak K., Status prawny oddziału przed-siębiorcy zagranicznego – glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 9.07.2015 r. (I CSK 669/14), „Glosa” 2017, nr 1

14. Michta D., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 27 sierpnia 2008 r., II CNP 43/08 [o prawie do wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia w przypadku szkody w znikomym lub symbolicznym rozmiarze], „Palestra” 2017, nr 1–2

15. Namysłowska M., Oferta wiązana w świetle dyrektywy 2005/29/WE o nie-uczciwych praktykach handlowych – glosa do wyroku Trybunału Spra-wiedliwości z 7.09.2016 r. w sprawie C-310/15 Deroo-Blanquart, „Euro-pejski Przegląd Sądowy” 2017, nr 1

16. Nesterowicz M., Zaniechanie szerszej diagnostyki biometrycznej pło-du. Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 15.07.2014 r. (I ACa 25/14), „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

17. Olas E., Zakaz tortur nie implikuje jurysdykcji uniwersalnej w sprawach cywilnych – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowie-


296

ka z 21.06.2016 r. w sprawie Nait-Liman przeciwko Szwajcarii (skarga nr 51357/07), „Europejski Przegląd Sądowy” 2017, nr 1

18. Olszewski A., Orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodar-czej względem członka zarządu spółki z o.o. będącej komplementariuszem w niewypłacalnej spółce komandytowej – glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 19.06.2015 r. (IV CSK 564/14), „Glosa” 2017, nr 1

19. Orecki M., Glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 1 września 2016 r. (I ACz 682/16), „Orzecznictwo Sądów Pol-skich” 2017, nr 3

20. Orecki M., Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego. Glo-sa do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 28.09.2016 r. (I ACa 843/16), „Przegląd Sądowy” 2017, nr 2

21. Pabin A., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 28 września 2016 r., III CZP 38/16 [o złożeniu wniosku o ubezwłasnowolnienie przez osobę, która ma być ubezwłasnowolniona], „Palestra” 2017, nr 3

22. Pawłowski G., Niedopuszczalność pozorna – glosa do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 30.01.2015 r. (III CZP 34/14), „Glo-sa” 2017, nr 1

23. Pinior P., Glosa do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 31 marca 2016 r. (III CZP 89/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 2

24. Rakoczy B., Służebność przesyłu. Glosa do postanowienia SN z 3.06.2015 r. (V CZ 26/15), „Przegląd Sądowy” 2017, nr 2

25. Rzewuski M., Postępowanie wieczystoksięgowe. Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 30.01.2015 r. (III CSK 145/14), „Przegląd Sądowy” 2017, nr 1

26. Sekinda P., Odnowienie mandatu członka zarządu spółki z o.o. w drodze podjęcia uchwały per facta concludentia – glosa do wyroku Sądu Najwyż-szego z 4.03.2015 r. (IV CSK 340/14), „Glosa” 2017, nr 1

27. Sekuła‑Leleno M., Legitymacja procesowa czynna klientów niewypłacal-nych biur podróży do samodzielnego dochodzenia roszczeń przed sądem – glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 19.05.2016 r. (III CZP 18/16), „Glosa” 2017, nr 1

28. Sokołowski K. P., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 maja 2014 r. (I ACa 113/14), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 2

II. Prawo karne i proces karny

297

29. Sut M., Pietraszewska‑Macheta A., Nowe spojrzenie Sądu Najwyższego na podstawy prawne finansowania tzw. świadczeń ponadlimitowych. Glo-sa do wyroku Sądu Najwyższego z 27.08.2015 r. (III CSK 455/14), „Prze-gląd Sądowy” 2017, nr 1

30. Szlęzak A., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 14 maja 2015 r. (I CNP 30/14), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 2

31. Szlęzak A., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 3 czerwca 2015 r. (V CSK 566/14), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 3

32. Sztoldman A., Wydanie korzyści z korzystania z wynalazku przed uzyska-niem patentu – glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 11.02.2016 r. (V CSK 331/15), „Glosa” 2017, nr 1

33. Wajda D., Sprzeczność uchwały wspólników spółki z o.o. z umową spółki jako samodzielna przesłanka powództwa o uchylenie uchwały – glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 10.03.2016 r. (III CZP 1/16), „Glosa” 2017, nr 1

34. Wolak G., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 9.01.2014 r., V CSK 109/13, „Rejent” 2017, nr 3

35. Wolwiak I., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 23 października 2015 r. (V CZ 40/15), „Orzecznictwo Sądów Pol-skich” 2017, nr 1

36. Zaradkiewicz K., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 3.09.2013 r., I ACa 593/12, „Rejent” 2017, nr 2

37. Zych M., Stosunek klauzuli porządku publicznego do podstaw uchylenia wyroku arbitrażowego uwzględnianych na wniosek – glosa do wyroku Są-du Najwyższego z 28.11.2013 r. (IV CSK 187/13), „Glosa” 2017, nr 1

II. PRAWO KARNE I PROCES KARNY


1. Blajer P., Nabycie przedsiębiorstwa będącego przedmiotem zapisu windy-kacyjnego, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

2. Brylak J., Prawne uregulowania procedury apelacyjnej w aspekcie pro-cesów karnych, Warszawa 2017: C. H. Beck


298

3. Daniluk P. (red.), Środki karne, przepadek i środki kompensacyjne w zno-welizowanym Kodeksie karnym, Warszawa 2017: C. H. Beck

4. Hołda J., Hołda Z., Migdał J., Żórawska B., Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

5. Kulesza C., Starzyński P., Postępowanie karne, Warszawa 2017: C. H. Beck

6. Kusak M., Postępowanie karne w sprawach międzynarodowych, Warsza-wa 2017: Wolters Kluwer

7. Lelental S., Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2017: C. H. Beck

8. Pływaczewski E., Jurgielewicz‑Delegacz E., Dajnowicz‑Piesiecka D. (red.), Współczesna przestępczość i patologie społeczne z perspektywy in-terdyscyplinarnych badań kryminologicznych, Warszawa 2017: C. H. Beck

9. Taborowski M. (red.), Skutki braku notyfikacji przepisów technicznych ustawy o grach hazardowych dla wymiaru sprawiedliwości Rzeczypospo-litej Polskiej, Warszawa 2017: Wolters Kluwer


1. Aksamitowska‑Kobos M., Praktyczne aspekty sporządzania i przekazy-wanie wniosków sądów polskich kierowanych za granicę w ramach pomo-cy prawnej w sprawach karnych – cz. I, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 5

2. Aksamitowska‑Kobos M., Praktyczne aspekty sporządzania i przekazy-wanie wniosków sądów polskich kierowanych za granicę w ramach po-mocy prawnej w sprawach karnych – cz. II, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 6

3. Błachnio A., Przestępstwo znieważenia pomnika na gruncie kodeksu kar-nego, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

4. Bojańczyk A., Nagminność w prawie i praktyce karnej (uwagi na tle wy-roku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 lutego 2014 r.), „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 1

5. Brzozowski S., Dopuszczalność dowodów uzyskanych z naruszeniem prze-pisów postępowania w kontekście art. 168a k.p.k., „Palestra” 2017, nr 1–2

6. Drajewicz D., Postępowanie karne przed sądem I instancji w świetle ustaw nowelizujących z 11.3.2016 r. i 10.6.2016 r., „Monitor Prawniczy” 2017, nr 2

7. Drajewicz D., Zabezpieczenie majątkowe w znowelizowanym Kodeksie postępowania karnego, „Palestra” 2017, nr 1–2


299

8. Durczak‑Żochowska S., Wynagrodzenie za czynności kuratora dla mało-letniego w sprawach karnych (zagadnienia wybrane), „Państwo i Prawo” 2017, z. 1

9. Gadecki B., Kontrowersje wokół odpowiedzialności karnej za rozpo-wszechnianie ogłoszeń o zbyciu narządów, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

10. Gensikowski P., Nawiązka orzeczona na rzecz osoby najbliższej dla po-krzywdzonego – aspekty wykonawcze, „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2017, nr 1

11. Giezek J., O możliwości naukowego uzasadnienia zmiany modelu odpo-wiedzialności karnej, „Państwo i Prawo” 2017, z. 2

12. Gruszecka D., W kwestii interpretacji znowelizowanego przepisu art. 168a k.p.k., „Palestra” 2017, nr 1–2

13. Hryniewicz‑Lach E., Obiektywny warunek odpowiedzialności karnej w polskim prawie, „Państwo i Prawo” 2017, z. 1

14. Janeczek T., Roch A., O odpowiedzialności karnej, służbowej i dyscypli-narnej prokuratorów w świetle prawa o prokuraturze, „Prokuratura i Pra-wo” 2017, nr 2

15. Janeczek T., Roch A., Odpowiedzialność służbowa i dyscyplinarna pro-kuratorów w świetle Prawa o prokuraturze, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 3

16. Jaskuła A., Płończyk K., Zwolnienie z tajemnicy lekarskiej w postępo-waniu przygotowawczym, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 3

17. Jendrych R., Wymogi niekaralności w polskim systemie prawa (zarys problematyki), „Państwo i Prawo” 2017, z. 3

18. Jędrzejewski G., Odpowiedzialność karna świadka za niektóre przestęp-stwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 2

19. Kołdys M., Rola i zadania niefinansowych organów postępowania przy-gotowawczego, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 3

20. Kowalski P., Zastosowanie art. 4 § 1 Kodeksu karnego do środków za-bezpieczających, „Palestra” 2017, nr 1‒2

21. Krawczyk A., Prawo do nieobciążania się a postępowania restrukturyza-cyjne, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 2

22. Kuczyńska H., Kompetencja sądu do zmiany kwalifikacji prawnej czynu przedstawionej w akcie oskarżenia (zagadnienie kompatybilności instytu-cji procesowych), „Państwo i Prawo” 2017, z. 2


300

23. Latos M., Merytoryczne podstawy przekazania sprawy ze względu na do-bro wymiaru sprawiedliwości, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 2

24. Michalska‑Warias A., Przepadek przedmiotów lub korzyści pochodzących z przestępstwa w świetle art. 299 § 7 k.k., „Przegląd Sądowy” 2017, nr 1

25. Müller A., Warunkowość odpowiedzialności karnej pracownika banku w świetle art. 107 Prawa bankowego, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 3

26. Nawrocki M., Błędy ustawodawcy w kodeksie karnym, „Przegląd Sądo-wy” 2017, nr 2

27. Nita‑Światłowska B., Przymus adwokacko-radcowski przy wnoszeniu środków zaskarżenia w postępowaniu karnym (cz. 1), „Palestra” 2017, nr 1–2

28. Nita‑Światłowska B., Przymus adwokacko-radcowski przy wnoszeniu środków zaskarżenia w postępowaniu karnym (cz. 2), „Palestra” 2017, nr 3

29. Opitek P., Kwalifikacja prawna przestępstw związanych z transakcjami kartą płatniczą, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 2

30. Postulski K., Granice możliwości nieorzekania fakultatywnego zarzą-dzenia wykonania kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszonej (art. 75 § 2 Kodeksu karnego), „Palestra” 2017, nr 3

31. Postulski K., Zezwolenie na odbycie kary pozbawienia wolności w syste-mie dozoru elektronicznego, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 1

32. Sepioło‑Jankowska I., Odpowiedzialność karna członków zarządu za za-niechanie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 3

33. Sepioło‑Jankowska I., Odpowiedzialność karna za przedstawienie lub zgłoszenie fałszywych oświadczeń przez członków zarządu spółki z ogra-niczoną odpowiedzialnością do Krajowego Rejestru Sądowego, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2017, nr 1

34. Smarzewski M., Banach M., Ochrona tajemnicy adwokackiej w proce-sie karnym w związku z czynnościami przesłuchania i przeszukania, „Pa-lestra” 2017, nr 3

35. Stachurski D., Protokół elektroniczny w postępowaniu w sprawach o wy-kroczenia a sprawność postępowania, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 1

36. Stachurski D., Sens i nonsens odmiennych regulacji zawartych w proce-durach: karnej i wykroczeniowej, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 5

37. Stefańska B. J., Zbieg podstaw nadzwyczajnego złagodzenia i obostrze-nia kary, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 2


301

38. Szewczyk M. J., Skutki kontrawencjonalizacji, „Przegląd Sądowy” 2017, nr 1

39. Wąsik D., Odpowiedzialność karna lekarza dentysty za błąd medyczny, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 3

40. Wąsik D., Sygit B., Odpowiedzialność za narażenie pacjenta na niebez-pieczeństwo utraty życia lub zdrowia a procedury anestezjologiczne, „Pro-kuratura i Prawo” 2017, nr 2

41. Zagrodnik J., Udział prokuratora w postępowaniu sądowym wszczętym przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 2

42. Zarębska E., Geneza środków zabezpieczających oraz kilka uwag kompa-ratystycznych na temat systemów kontynentalnego i common law, „Kwar-talnik Sądowy Apelacji Gdańskiej” 2017, nr 1

43. Żak P., O bezprawnym przejmowaniu nieruchomości dłużników, „Proku-ratura i Prawo” 2017, nr 1

44. Żbikowska M., Niezaskarżalność postanowienia o odmowie dopuszcze-nia oskarżyciela posiłkowego do udziału w postępowaniu, „Palestra” 2017, nr 1–2

45. Żurek J., Kilka uwag odnośnie do zabezpieczenia roszczenia niepienięż-nego za pomocą zakazu zbywania przedmiotu lub prawa objętego postę-powaniem, „Palestra” 2017, nr 3

GLOSY:

1. Błachnio A., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 4 listopada 2015 r. sygn. II AKa 275/15 (dot. zaboru środków odurzają-cych), „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 2

2. Czepukojć M., Problematyka środków pieniężnych zgromadzonych na kon-cie bankowym w kontekście przedmiotu przestępstwa z art. 299 k.k. – glo-sa do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 24.06.2015 r. (I KZP 5/15), „Glosa” 2017, nr 1

3. Daniluk P., Glosa do uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 25 lutego 2016 r., I KZP 20/15 [o zwrocie „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu” z art. 115 § 11 k.k.], „Palestra” 2017, nr 1–2

4. Drajewicz D., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego – Izba Kar-na z dnia 11 marca 2015 r. (V KZ 6/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 2


302

5. Drozd A., Glosa częściowo krytyczna do wyroku Sądu Najwyższego z 8 listopada 2016 r., V KK 274/16 [w sprawie pierwszej kasacji wniesio-nej przez Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego opartej na zarzucie niewspółmierności kary], „Palestra” 2017, nr 1–2

6. Eichstaedt K., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego – Izba Kar-na z dnia 10 marca 2016 r. (III KK 400/15), „Orzecznictwo Sądów Pol-skich” 2017, nr 3

7. Gadecki B., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 4 listopada 2015 r. (II AKa 275/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 3

8. Gurgul J., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 24 września 2015 r., sygn. II AKa 97/15 (dot. techniki protokołowania), „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 1

9. Jezusek A., Glosa do postanowieni Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 28 kwietnia 2016 r. (I KZP 3/16), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 2

10. Kędzierski J., Glosa do uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższe-go z 25 lutego 2016 r., I KZP 20/15 [o zwrocie „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu” z art. 115 § 11 k.k.], „Palestra” 2017, nr 1–2

11. Kosior W., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2011 r., sygn. V KK 135/11 (dot. europejskiego nakazu aresztowania), „Prokura-tura i Prawo” 2017, nr 1

12. Kosonoga J., Glosa do wyroku z 29.04.2015 r., II KK 30/15 (odpowie-dzialność Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowe-go aresztowania, „Państwo i Prawo” 2017, z. 2

13. Łagodziński S., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 październi-ka 2014 r., sygn. IV KK 82/14 (dot. zatajenia prawdy), „Prokuratura i Pra-wo” 2017, nr 2

14. Małecki M., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 30 marca 2016 r. (I KZP 23/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 3

15. Małecki M., Stosowanie art. 37a k.k. Glosa do postanowienia Sądu Naj-wyższego z 31.03.2016 r. (II KK 361/15), „Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

16. Matras J., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2016 r., sygn. V KK 103/16 (dot. rozmiarów kary łącznej), „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 1

III. Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych

303

17. Ochnio A. H., Glosa do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyż-szego – Izba Karna z dnia 24 czerwca 2015 r. (I KZP 5/15), „Orzecznic- two Sądów Polskich” 2017, nr 1

18. Popiel M., Tokarska M., Glosa do uchwały składu 7 sędziów Sądu Naj-wyższego z 25 lutego 2016 r., I KZP 20/15 [o zwrocie „osoba pozostają-ca we wspólnym pożyciu” z art. 115 § 11 k.k.], „Palestra” 2017, nr 1–2

19. Szewczyk M. J., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2016 r., sygn. III KK 474/15 (dot. zakazu reformationis in peius), „Prokuratura i Prawo” 2017, nr 3

20. Tarapata Sz., Zakrzewski P., Glosa do postanowieni Sądu Najwyższe-go – Izba Karna z dnia 28 kwietnia 2016 r. (I KZP 3/16), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 2

21. Zieliński S., Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 paź-dziernika 2015 r. (sygn. SK 54/13), „Przegląd Sejmowy” 2017, nr 1

III. PRAWO PRACY I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH


1. Baran K. W. (red.), System Prawa Pracy, t. I, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

2. Baran K. W. (red.), System Prawa Pracy, t. IV, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

3. Gazda M., Adamus R., Kształtowanie wynagrodzeń osób kierujących nie-którymi podmiotami prawnymi. Komentarz, Warszawa 2017: C. H. Beck

4. Góral Z. (red.), Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia, War-szawa 2017: Wolters Kluwer

5. Jaśkowski K. (red.), Meritum. Postępowanie cywilne, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

6. Jędrasik‑Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia spo-łecznego, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

7. Jędrejek G., Dochodzenie roszczeń związanych z mobbingiem, dyskrymi-nacją i molestowaniem, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

8. Kulig K., Teoria pracowniczej odpowiedzialności porządkowej, Warsza-wa 2017: C. H. Beck

9. Kuźniar J. (red.), Meritum. Ubezpieczenia Społeczne 2017, wyd. 8, War-szawa 2017: Wolters Kluwer


304

10. Marszałkowska‑Krześ E. (red.), Meritum. Prawo Pracy 2017, wyd. 14, Warszawa 2017: Wolters Kluwer

11. Sobczyk A. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2017: C. H. Beck 12. Szewczyk H., Równość płci w zatrudnieniu, Warszawa 2017: Wolters Kluwer


1. Barański M., Mądrzycki B., Ustalanie liczby godzin wykonania umowy zlecenia lub nienazwanej umowy o świadczenie usług w celu zapewnienia minimalnej stawki godzinowej, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2017, nr 3

2. Godlewska‑Bujok B., Przemoc w świecie pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2017, nr 2

3. Jaśkowski K., Maniewska E., Minimalne wynagrodzenie w umowach zle-cenia i o świadczenie usług, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2017, nr 2

4. Jęcek Z., Otwarcie postępowania sanacyjnego a ochrona trwałości sto-sunku pracy, „Monitor Prawa Pracy” 2017, nr 3

5. Jęcek Z., Status zarządcy masy sanacyjnej w prawie pracy, „Praca i Za-bezpieczenie Społeczne” 2017, nr 1

6. Klucz D., Problem prawnej natury obowiązku pracownika w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych, „Monitor Prawa Pracy” 2017, nr 3

7. Koczur S., Granice kognicji sądu pracy w zakresie oceny umiejętności za-wodowych jako przyczyny wypowiedzenia stosunku pracy z pracownikiem artystycznym, „Monitor Prawa Pracy” 2017, nr 2

8. Krajewski M., Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe – wybrane aspek-ty, „Monitor Prawa Pracy” 2017, nr 1

9. Kubot Z., Spór o definicję legalną płatnika składek, „Praca i Zabezpie-czenie Społeczne” 2017, nr 3

10. Kulig K., Urodzenie dziecka w trakcie urlopu bezpłatnego, „Monitor Pra-wa Pracy” 2017, nr 2

11. Lach D. E., Powszechne prawo do świadczeń podstawowej opieki zdro-wotnej, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2017, nr 2

12. Orłowski G., Dłuższe terminy odwoławcze – co to zmieni?, „Monitor Pra-wa Pracy” 2017, nr 2

13. Rososzczuk A., Moc wiążąca prawomocnego wyroku zasądzającego soli-darnie odszkodowanie od pracodawcy i pracownika na rzecz osoby trze-ciej w sprawie o roszczenia regresowe, „Monitor Prawniczy” 2017, nr 4

III. Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych

305

14. Sadlik R., Renta z tytułu niezdolności do pracy – wymogi stażowe, „Mo-nitor Prawa Pracy” 2017, nr 3

15. Sadlik R., Znaczenie miesięcznego terminu na rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia, „Monitor Prawa Pracy” 2017, nr 2

16. Skibińska E., Dyskryminacja ze względu na wiek, „Monitor Prawa Pra-cy” 2017, nr 1

17. Skibińska E., Niezdolność do pracy a niepełnosprawność, „Monitor Pra-wa Pracy” 2017, nr 2

18. Skibińska E., Praca tymczasowa, „Monitor Prawa Pracy” 2017, nr 3 19. Sobczyk A., Prawo czy obowiązek oceny pracowników a ogólna ochrona

umowy o pracę przed wypowiedzeniem, „Monitor Prawa Pracy” 2017, nr 1 20. Sobczyk A., Korus P., Test Spijkersa i test Süzen a pojęcie części zakła-

du pracy opartej o kryterium osobowe, „Praca i Zabezpieczenie Społecz-ne” 2017, nr 1

21. Ślebzak K., Kontrola przez ZUS ważności umów o pracę stanowiących tytuł do ubezpieczenia społecznego – wybrane zagadnienia, „Praca i Za-bezpieczenie Społeczne” 2017, nr 2

22. Tomanek A., Status osoby samozatrudnionej w świetle znowelizowanych przepisów o minimalnym wynagrodzeniu za pracę, „Praca i Zabezpiecze-nie Społeczne” 2017, nr 1

23. Tyc A., Kształtowanie postanowień układów zbiorowych pracy w sposób mniej korzystny dla pracowników niż przewidziany w przepisach rangi ustawowej – ujęcie prawnoporównawcze, „Praca i Zabezpieczenie Spo-łeczne” 2017, nr 2

24. Wajda D., Zabezpieczenie hipoteczne należności z tytułu składek na ubez-pieczenia społeczne, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2017, nr 3

25. Walczak K., Problematyka wynagradzania w świetle Europejskiej Kar-ty Społecznej oraz Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej i jej od-zwierciedlenie w polskich realiach, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2017, nr 1

26. Wasil M., Dopuszczalność rozwiązania klauzuli konkurencyjnej w świet-le orzecznictwa SN, Monitor Prawa Pracy” 2017, nr 1

27. Wolak G., Zawieszenie w czynnościach służbowych a byt stosunku pracy, „Monitor Prawa Pracy” 2017, nr 3

28. Wratny J., Prawo do wynagrodzenia za pracę w świetle zasad sprawied-liwości i równości, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2017, nr 3


GLOSY:

1. Hajduczenia H., Glosa do wyroku z 15.09.2015 r., II PK 160/05 (wyna-grodzenie prezesa spółki w świetle ustawy kominowej), „Państwo i Prawo” 2017, z. 1

2. Pacud R., Glosa do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższe-go – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych – zasada prawna z dnia 17 czerwca 2015 r. (III UZP 2/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 3

3. Rakowska‑Trela A., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 14 kwietnia 2016 r. (III SW 4/16), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 3

4. Sakowska K., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubez-pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 12 kwietnia 2016 r. (II PK 73/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 2

5. Sierocka I., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpie-czeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 22 lipca 2015 r. (I BP 9/14), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 3

6. Szczerba‑Zawada A., Czasowa nieaktywność zawodowa z powodu ciąży i urlopu macierzyńskiego a status pracownika w prawie Unii Europejskiej – glosa do wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 19.06.2014 r. w sprawie C-507/12 Jessy Saint Prix, „Europejski Przegląd Sądowy” 2017, nr 3

7. Wagner M. A., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubez-pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 12 stycznia 2016 r. (II PK 195/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 1

8. Witkowski J., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubez-pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 19 sierpnia 2015 r. (II PK 208/14), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 2

9. Wolak G., Glosa do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 28 września 2016 r., III PZP 3/16 – roszczenie o odszkodowanie z art. 183d k.p. z tytułu dyskryminacyjnej przyczyny wypowiedzenia a dochodzenie roszczeń z art. 45 § 1 k.p., „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2017, nr 1

10. Żołyński J., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpie-czeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 5 listopada 2015 r. (III PK 26/15), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017, nr 1

wybórDawid Świeczkowski

RADA PROGRAMOWA - Kwartalnik Sądowy - Kwartalnik Sądowykwartalnik.gdansk.sa.gov.pl/assets/kwartalnik/2017.3.pdf · Teoria i praktyka ... we i językoznawstwo kryminalistyczne jest

Documents