İzmir ve Manisa Çevresindeki Orta Bizans Dönemi Templon Arşitravları

iZMiR VE MANisA <:EVRESiNDEKiORTA BizANS DONEMiTEMPLON AR~iTRAVLARI

D. Melda Ermi1?

Bu <;ah~mada izmir ve Manisa <;:evresindebulunan muzeler ileEfes ioannes ve Efes Meryem Ana kiliselerindeki pan;alann yamsua, bu bolgede tespit edilebilen dev~irme templon ar~itravlan-mn ozellikle suslemelerinin tamblmasl ve par<;:alarmBab Anado-lu Bolgesi'ndeki yerinin belirlenmesi ama<;lanml~br.

arasmdaki levhalardan olu~an bolmeler de kullamlml~hr (Chat-zidakis 1978,328), (Mango 1979,40) (Res. 2). Kutsal alan bolme-sinin geli~im surecinde, sanat tarihinde yiiksek tipin ortaya <;lk-rnaslyla al<;aktipin ortadan kalkmasl gibi bir durum S()Zkonusudegildir. Arkeolojik buluntular, aym zamanda ve aym bolgedefarkh tiplerin birlikte kullamldlgml g6stermektedir. Ornegin, is-tanbul'da 5. yiizylldan Khalkopratya Kilisesi'nin bolmesi al<;aktipte, Studios Manastm Kilisesi'nin bblmesi ise yiiksek tiptedir(Mathews 1971, 110), (Peschlow 1991, 1451).

Erken dbnemlerde bblme, apsis egrisinin bniinde orta nef i<;inedogru ta~an n harfi formunda olup, naosa bakan yiiziinde veyaii<;:yiiziinde de giri~e sahip olabilen, kIsa ayaklar arasmdaki lev-halardan olu~an al<;:akbir bariyer bi<;:imindedir (Chatzidakis1978,327) (Res. 1). Yakla~lk olarak 110-120 cm yiiksekligindekibu klsa payeler arasmda yer alan levhalardan olu~an bohne, di~ger bblme tiplerinin bnciisii ve <;:lkI~noktasl olarak kabul edil-mektedir (Braun 1924,660).

5. yiizyl1dan itibaren, al<;:aktipteki bblmelerin yam Slra yiiksektipte, iizerinde ar~itravl ta~lyan siitun payeleri veya siitunlar

Erken Hlristiyanhk D6nemi'nde al<;aktipteki b6lmeler kullaml-dlgmdan, kutsal alanda ge<;:enseromoni halk tarafmdan g6riile-bilmekteydi. Ancak b6lmelerin yiikselmesiyle perde kullammlortaya <;:lkml~tlrl(Walter 1993,204). Lihirji slrasmdaki perde kul-lammI, halkm litiirjiyi dogrudan g6riinmekten mahrum kalrna-sma neden olmu~tur. Bbylece litiirji slrasmdaki seromoninin ye-rine ge<;:ebilecekve halkm ilgisini bema klsmma <;ekerek,burayay6neltecek <;:e~itlisiislemeler, tasvirler yapIlmaya ba~lanml~tIr(Walter 1993, 206). Bu tasvirler, inananlarm zihninde seromoni-nin canlandmlmasml saglamakta ve seromoni sIrasmdaki olay-lara i~aret etmektedir (Mathews 1998, 127).

Erken dbnemin ba~larmda ar~itravlar <;:ogunluklabezemesiz bI-rakIlmI~, bir kIsmmm ise naosa bakan on yiizlerinin ortasmdasadece bir ha<;:motifi yer almI~tlr (Sodini 1995,292).6. yiizYlldanitibaren ar~itravlarda dini konulu tasvirlerin yer aldlgI kaynak-lardan bilinmektedir. Ornegin, istanbul Ayasofyasl'nm giiniimLi-ze ula~mayan templonunda, Paulus Silentiarius'un anlathklarm-dan; isa, Meryem Ana, Vaftizci Yahya, peygamberler, havarilerve meleklerden olu~an deisis sahnesinin yer aldIgI bilinmektedir(Xydis 1947, 11), (Lazarev 1966, 122-123).

Templonun Tamml ve Geli~imi

Erken Hlristiyanhk Donemi'nden itibaren kiliselerde, dini t6re-nin yaplldIgI bema kIsmIyla cemaatin bulundugu naosu birbi-rinden ayIran bir b6lmenin varhgI bilinmektedir. Bema ve naosaynmmdan bahsettigi bilinen ilk yazIlI kaynaklar, Eusebios'unEkklesiastike His tori a (Eusebios 1932, X/4, 44) ve Suriye kilise-lerinin litiirjik bakmmdan nasIl diizenlendigini anlatan Testa-mentum Domini'dir (Schneider 1949, 52).

I. Templonda perde kullannmyla ilgili olarak aynntlh bilgLi~LnbaklnIZ; Go-nosova, Anna. 1991, Katapetasma, ODB 2. Washington, 1113;Rahmani, i.E. 1899, Testamentum Domini Nostri Jestl Christi. Mainz; Schneider, Al-fons Maria. 1949, Liturgie und Kirchenbau im SyrLen, Nachrichten derAkademie der Wissenschaften in Cotting-en, Philalogisclt-HistorischeKlasse 3. G6ttingen, 1 - 68.

Templonda dini konulu tasvirlerden bahseden Aziz Artemios'unmucizelerinin anlahldlgl kaynakta, Vaftizci Yahya Kilisesi'ninbariyerinde isa, Vaftizci Yahya ve Aziz Artemios'un tasvirlerininoldugu belirtilmektedir (Res. 3). Artemios'un mudzelerindenbahseden bu kitabm onemli bir ozelligi de, kutsal alan bariyerii<;inilk defa 7. yuzyrlm ilk <;eyreginde "templon" (1:£f.l7];lvOV) keli-mesinin kullamlmlf? olmasldu (Mango 1979,43).

Erken Bizans kiliselerindeki templon kuruluf?lannm nasrl oldu-gu bilinmesine ragmen, bunu izleyen ikonoklazma Donemi'nde-ki templonlann duzeni hakkmda kesin bilgiler bulunmamakta-dlr. Muhtemelen erken donemdeki templon tipleri bu donemde,de devam etmif?olmahdlr. Suslemesinde ise, dini konulu tasvir-lerin yerine, ikonoklazma oncesi koro b6li.imunde nadir olarakrastlanan hayvan figurleri ve bitkisel bezemeler kullamlmlf? 01-mahdlr (Lasareff 1966, 123).

Templonun gelif?imsured Orta Bizans Donemi'nde de devam et-mif?tir. Ytiksek tipteki templonlarm kullamldlgl bu donemde,templon, ana apsis ve iki yandaki ku<;ukapsisler boyunca uzatll-mlf?hr (Walter 1993, 209). Templon arf?itravmm suslemesinde ise<;ogunlukla geometrik duzenlemeler, <;ef?itlitipte bitkisel motif-ler, kemer dizileri i<;indefarkh bi<;imde palmetler ve sa<;orgule-rinin (Sodini 1995, 293) yam Slra ikonoklazma Donemi'nin etki-sini gosterir bi<;imdehayvan tasvirleri de kullamlmlf?hr (Lazarev1966,124-125).

bema klsmmda, yapmm dogu ayaklannda veya dogu duvarmdafresk veya mozaik ikonlann oldugunu, templonda sutun a<;lkhk-larmda ikonlarm 14. yuzYllda yer almaya baf?ladlgml savunmak-tadlr (Grabar 1961, 22), (Lazarev 1966, 131, 134-135).

Orta Bizans Donemi, templonda ikonlarm daha fazla yer almayabaf?ladlgl bir donemdir. Ancak templonda ne zaman ikonlarmkullamlmaya baf?landlgl ve yaygmlaf?bglyla ilgili iki farkh goruf?vardu: Birinci g6ruf?, 11. yuzyl1da templonda ahf?ap veya baf?kabir madde uzerine yaprlan ikonlann kullamldlgml, ancak buikonlarm taf?mabilir, yerinden <;lkanlabilir oldugunu ve 14. yuz-yrl sonlannda templonun sutunlar arasmdaki a<;lkhgmda ikonkullammmm iyice yer edinerek kapah bir bi<;imedogru gittiginibelirtmektedir (Chatzidakis 1978, 338, 345-346), (Mango 1979,40). ikind g6ruf? ise, 11.-12.yuzyIlda templon arf?itravlarmda ve

izmir ve Manisa <::evresindeki Orta Bizans Donemi TemplonAri?itravlarmm Siisleme Ozellikleri

Saptanabilen par<;alann suslemesinde <;ogunlukla kemer dizisi(arkad) motifi, bitkisel motifler, geometrik dtizenlemeler vc hay-van tasvirleri kullamlmlf?br. Sadece bir par<;ada, dini konulukornpozisyonlardan deisis sahnesi yer alrnaktadlr.

Orta Bizans Donerni ternplon arf?itravlarmda slk<;akullamlan ke-mer dizisi rnotifi Yunanistan'dan Bab Anadolu'ya kadar genif?bir yayJllm alamna sahiptir (Sodini 1980, 136), (Buchwald 1995,235). Kerner dizileri genellikle yuvarlak veya atnah diziler f?ek-lindedir. Aqitravl taf?lyan sutunlar, zaman zaman dtiz veya ba-sarnakh kaideli, bazen de kaidesiz, tek veya <;iftesutunlar f?eklin-dedir (Buchwald 1995,237-238). Kerner i<;idolgulannda ha<;lar,<;ef?itlitipte palmetler, hayvan figurleri, geometrik motifler ve ro-zetler yer alrnaktadlr.

Bizans D6nemi'nde tempi on ar:;;itravlarmda, 9. yuzyIldan 13.yuzYlla kadar kullamldlgl bilinen arkad motifli arf?itrav par<;ala-nmn kesin tarihli en erken ornegi, 873-874'e tarihlenen SkripouKilisesi'nin templonudur (Megaw 1966,1-3). Daha oncesinde butarz bezemeli orneklere rastlanmamaktadlr. Ancak Bizansh usta-larm <;ahf?malanile, detaylarda farkhhk gostermesine ragmengenel form olarak templon ar§itravlanndaki arkad motifiylebenzerlikleri bulunan, 691-692 tarihli Kubbet'iis Sahra'daki vediger Emevi Donemi yapIlanndaki bezemeler ili§kili gorulebilir.Ozellikle Kubbet'us Sahra'daki bu motifler, buyuk olasIllkla 7.yuzYllda Bizans sanatmda da ark ad motifinin kullamldlgml du-§undurmektedir (Buchwald 1995,246-247).

Aym zamanda Skripou templonunun, ikonoklazma'dan otuz yI1soma yaprldigi goz onunde bulunduruldugunda, daha 6ncesin-den bu tarz bezemeli ()rnekler bilinmediginden, bu motifin iko-noklazma zamanmda olu§tugu ve yaygmla§hgl, somasmda dakullamlmaya devam ettigini soylemek mumkundur (Buchwald1995,245).

mir Agora'daki 260 envanter numarah pan;amn alt yiiziindeuzun saph palmet motifi yer ahrken (Res. 7), yine izmir Ago-ra'daki 256 envanter numarah par<;amn alt yiizunde simetri ek-seninin iki yamnda hurma agaClmotifi g6rUlmektedir (Res. 8).

Ar§itravlarda g6rUlen bir ba§ka bitkisel duzenleme, kIvnmh daliizerinde <;e§itlitipte palmet ve yapraklarm yer aidigi motiftir.Bu motif, Efes ioannes Kilisesi templonuna ait ar§itrav par<;ala-nnda 6n yiiz bezemesinde ve alt yuzde yer alan kabaralarda ajurteknigiyle uygulanml§hr (Res. 9).

Bir ba§ka motif de Bizans sanatma antik sanattan gelen ve Bi-zans'm her doneminde yaygm olarak kullamlan iiziim salkImla-n, asma dallandir. izmir Agora'da, Notion'dan gelmi§ olan ve960'a tarihlenen ar§itrav par<;asmm on yuz suslemesinde uzumsalkImlan ve yapraklan kullamlml§tIr (Macridy 1905, 158-159)(Res.10).

Kerner dizileri ve dolgulannda gorUlen bitkisel motifler, Kitab-IMukaddes'teki YeniAhid'in son ciizii olan Vahiy kitabmdaki pa-sajlara dayandmlarak Buchwald tarafmdan yorumlanml§tIr. Ke-rner dizileri, sembolik Kudiis §ehri aniahmi veya cennetin kapl-Ian olarak, kemer dolgulanndaki bitkisel diizenlemeler ise hayatagaci olarak tammlanml§hr (Buchwald 1995,239-341).

izmir ve Manisa <;evresindeki templon ar§itravlan i<;inde, ke-mer dizisi motifinin bulundugu orneklerden biri, Manisa DIuCamii'nin dogu kaplsmm iki yanmda dev§irme olarak kullaml-ml§ alan ve 96Tye tarihlenen par<;adIr2 (Strzygowski 1902,444)(Res. 4). Bizans sanahmn her doneminde yaygm olarak kullamlan geo-

metrik motifler, Orta Bizans Donemi'nde de slkhkla tercih edil-mi§ ve doneme 6zgu <;ok<;e§itligeometrik duzenlemelerle ken-dini g6stermi§tir. Bu <;e§itliliki<;;indekigeometrik kompozisyon-Ian gruplar altmda toplamak miimkundiir.

izmir ve Manisa <;evresindeki templon ar§itraVIpan;alannda en<;okgoriilen geometrik duzenlemelerden biri, Ge<;;Roma ve Er-ken Hiristiyanhk Donemi'nde de kullamlan, sureklilige sahipd6rt yaprakh rozetlerden olu§an kompozisyondur. Bu motifindegi§ik duzenlemeleri de yapI1ml§hr. Ozellikle karelere bblUn-mu§ alanda, her yapragm bir kare i<;inegelecek §ekilde olu§tugudiizenleme, zamanla dairesel formdaki siireklilikten kurtularakkare i<;ineyerle§tirilmi§tir. Ornegin; Tire Muzesi'ndeki 233 en-vanter numarah par<;;anmalt yuziinde, sureklilige sahip d6rtyaprakh [()Zetler, eksenleri kayduJIml§ daireler olu§tururken(Res. 11), izmir Agora'da bulunan 257 envanter numarah par<;a-nm alt yuziindeki dort yaprakh rozet, karelere b6lunmu§ alandayer almakta ve dairesel formlan da devam etmektedir (Res. 12).

81

Yaygm kullamlan palmet motifinin yam Sira stilize aga<;lar dakemer dizisi dolgularmda yer alml§hr. Manisa Revak SultanTiirbesi'nde dev§irme kullamlan ar§itrav par<;asmdaki motifi,stilize servi agaci olarak tammlamak mumkiindiir (Res. 5). SomaDarkale Koyu Kirkoluk Camii'ndeki <;e§mededev§irme olarakkullamlan ornekte ise stilize hurma agaci yer aimaktadir (Res. 6).

B6lgede saptanan par<;alarda kullamlan bitkisel motifler palmet,akantus, <;e§itlitipte aga<;lar(hurma ve servi) ve uzum salkImla-n, asma dallandir. Palmet motifi ve stilize aga<;lar,kemer dizisiharicinde bir simetri ekseninin iki yamnda da uygulanml§tIr. iz-

2. Kapmm sagmda ve solunda yer alan aym ar§itrava ait iki pan,;-anm iize-rindeki yazittan yola <;'lkllarak, Manisa Vlu Camii'nin yerinde veya yakl-mnda 967 tarihli, Mikhael' e adanml§ bir Bizans kilisesinin olabileceginedeginilmi§tir. Katipoglu, Halenur. 1992, Manisa Miizesi'ndeki BizansEserleri ile C;:evredeki Dev§irn'leler. istanbul, (istanbul Universitesi SosyalBilimler Enstitiisii Sanat Tarihi Anabilim Dah, yaylmlanmaml§ YiiksekLisans Tezi).

Manisa DIu Camii'nin kuzey giri:;;ibasamaklannda kullamlan,olduk~a a9mm19ar9itrav pan;asmdaki dort yaprakh rozet, kare-lere boliinmii9 alandadu ve arhk dairesel goriiniimiinii kaybet-mi9tir (Res. 13).

E9kenar dortgen formu, Ge~ Roma ve Erken Huistiyanhk do-nemlerinden itibaren tek ba9ma veya ba9ka bir motife ~er~eveolu9turacak gekilde kullamlm19hr. 6. yiizylldan itibaren motifindaha zengin diizenlemeler i~inde yer aldlgl goriilmektedir. OrtaBizans Donemi'nde de, doneme ozgii ~e9itlidiizenlemeler, bitki-sel motifler ve madalyonlarla birlikte kullamlm19hr. Efes ioannesKilisesi'ne ait bir par~ada daha sade bir e9kenar dortgen motifigoriiliirken (Res. 14), daha detayh diizenlemelere Efes MeryemAna Kilisesi par~alannda rastlamak miimkiindiir (Res. 15).

Bir ba9ka geometrik motif ise, ~e9itli tipte geometrik formlannbirbirine diigiimlenmesi veya ge~mesiyle olu9an diizenlemedir(Res. 16). Bu kompozisyonda, geometrik formlann i~leri ~e9itlitipte rozetler, ~ark1felekler, kabaralar, geometrik diizenlemeler,bitkisel motifler ve ha~larla dolgulanm19hr. Efes Meryem AnaKilisesi'ne ait aqitrav par~asmm on yiiziinde farkh dolgu motif-leri kullamlm19hr (Res. 15). Dolgu motifi olarak en ~ok rozetlertercih edilmi9 olup, en yaygm rozet bi~imi, yaprak sayllan degi-gen stilize ~i~ekolarak adlandmlabilir (Res. 17).

Dini bir sembol olan ancak gekil itibariyle geometrik formu onplana ~lkan ha~ motifini, geometrik diizenlemeler i~inde elealmak miimkiindiir. Ha~ motifi, isa'nm ~armlha gerili9ini setn-bolize ederken zamanla Hlristiyanhgm sembolii haline gelmi9ve ozellikle orgiilii tipleri Orta Bizans'ta kullamlm19hr (Res. 18).

Bizans sanatmm her doneminde olduk~a yaygm olarak kullam-Ian hayvan betimlemeleri, ozellikle ikonoklazma Donemi'ndetasvir yasagl nedeniyle daha da on plana ~lkm19hrve sonrasm-da da kullamlmaya devam edilmi9tir. Bolgede saptanabilentemplon ar9itravlarmm bir klsmlmn naosa bakan on yiizlerinde;tavus kU9U,asIan, kartal ve geyik figiirleri kullamlm19hr. Ozel-

82

likle hay van figiirlerinin sembolik anlamlan dU9iiniildiigiinde,bu tasvirlerin templonda yer almasmm pek de 9a91rhClolmadlglortaya ~lkmaktadu.

Odemi9 Venice Koyii Camii'nde dev9irme olarak kullamlan birpar~ada, Antik <';:aginancmda da yaygm olarak goriilen, etininge~ ~iiriimesinden dolaYl 6liimsiizliik, giizelligi nedeniyle zen-ginlik ve soyluluk simgesi olan tavus kU9lan, kantarosdan sui~erken betimlenmi9lerdir (Parman 1993, 388-391); aym sahnedeaynca hem Bizans imparatorlugu'nun amblemi olan hem de di-ni yonden klyamet ve yeniden canlanma anlaml ta91yankartal fi-giirii yer almaktadlr (Ferguson 1955, 13) (Res. 19).

Manisa DIu Camii'de dev9irme kullamlan aqitrav par~alanndaise giiciin, 9iddetin sembolii asIan figiirii goriilmektedir (Karpo-zilos ve dig. 1991,1231) (Res. 4).

izmir Agora'da bulunan 149 envanter numarah par~ada, Bizanssanah i~inde bahsettigimiz diger hayvanlara oranla daha az kul-lamlan geyik figiirii yer almaktadlr. Ozellikle erkek geyigin, gey-tam simgeleyen yllanla miicadelesi, Yllam oldiirmek i~in g6ster-digi cesareti ve giicii, isa' nm sembolii olmasml saglam19hr(Kazhdan ve Carr 1991,598) (Res. 20).

izmir ve Manisa ~evresinde tespit edilebilen templon aqitravla-n i~inde, sadece izmir Agora'da bulunan 263 envanter numarahpar~ada, dini konulu tasvir olarak, merkezde isa ve iki yamndagiinahkarlar i~in 9efaat dileyen Meryem ile Vaftizci Yahya'nmyer aldlgl deisis sahnesi bulunmaktadu (Res. 21).

izmirve Manisa <';:evresindeki Oria Bizans Donemi TemplonAr§itravlarmm Mengei, Uslup ve Tarihlendirme YoniindenDegerlendirmesi

Ozellikle Balkanlar'daki 6rneklerle kar;l1la§hnldlgmda, Anado-lu'daki Orta Bizans Donemi'ne ait yapI1ann ~ogu giiniimiizeula9mam19hr. Bu yapllarda kullamlan mimari plastik par~alar,ya yap 1kalmhlan arasmda kalml§ ya dev§irme malzeme olarakkullamlm19 ya da bolge miizelerinde toplanml§tIr. Anadolu'daki

bu duruma kar;nhk Balkanlar'daki mimari plastik ornekler, ge-nellikle kendi yapl1armda, orijinal durumlarmda bulunmaklabirlikte, Anadolu'daki pan;;alarm degerlendirilmesine ve tarih-lendirilmesine yardimci olmaktadlrlar.

Mimari plastikte bir ba~ka onemli problem, pan;;alann aS11kay-nagmm neresi olduklarmm belirlenmesidir. izmir ve Manisa<;evresinde tespit edilebilen tempI on ar~itravlarmm <;ogumiizemalzemesidir ve par<;alar, farkh bolgelerden gelerek miizelerdetoplanml~hr. Ancak bazl miizelerdeki bir kIslm par<;amn kaYltla-nmn eksik olmasl, bu par<;alarm geldikleri yerlerin tespit edil-mesini zorla~hrmaktadlr.

C::ah~makonumuz i<;indeyer alan izmir Agora'daki par<;alar,ne-reden geldikleri belirlenen onemli par<;alardlr. Orlandos, bu par-<;alarm Yunan i~gali slrasmda Yunanistan' a gotiiriilmek iizereFrigya Bolgesi'nden, ozellikle Afyon ve U~ak civanndan derlen-mi~, ancak sava~m Tiirklerin lehine donmesiyle gotiiriilemeyipEge klyl1annda bHakI1ml~ par<;alar olduguna deginmektedir(Orlandos 1937, 128-152). Afyon Pa~a Camii'nde dev~irme ola-rak kullamhrken Afyon Miizesi'ne gotiiriilen bir par<;ayla, izmirAgora'da bulunan 147 envanter numarah par<;anm birbirinin e~iolmasl da bunu kamtlamaktadlr (Barsanti 1988,279) (Res. 22)3.

izmir Agora'daki par<;alarla <;ogunlukla Frigya Bc)1gesi'ndekipar<;alar, hem i~<;ilikhem motif bakImmdan uyu~maktadlr. br-negin, Agora'daki 261 envanter numarah par<;a, kompozisyonolarak Afyon Sahablar Sultan Tekkesi'ndeki dev~irme par<;aylabenzerlik gosterirken (Barsanti 1988, 279) (Res. 23)4, Agora'daki259 envanter numarah par<;a, kompozisyon ve i~<;ilikbakImm-dan Afyon Miizesi'ndeki 1529 envanter numarah aqitravla kar-

3. Afyon Pa~a Camii'nden muzeye getirilen par"a i"in bkz. Parman, Ebru.2002, Orta <;agdaBizans Doneminde Frigya (Phrtjgia) ve Bolge Miizele-rindeld Bizans Ta~Eserleri. Eski~ehir,202, Res. 189/ a-b.

4. Afyon Sahablar Sultan Tekkesi'ndeki dev~irme par"a i"in bkz. Barsanti,Claudia. 1988, Scultura Anatolica di Epoca Mediobizantina, Million 1.Roma, 282-283, Res. II, 2.

~lla~tmlabilir (Res. 24)5. Bu ornekler, izmir Agora'da yer alanpar<;alarm Frigya Bolgesi'nden ozellikle Afyon ve U~ak civarm-dan derlendigini gostermektedir.

bdemi~ Miizesi'ndeki ternplon ar~itravlannm nereden geldikle-ri, miizenin envanter kaydmda be1irtilememi~tiri <;iinkiimiizekurulmadan once, bdemi~ Lisesi tarafmdan, kaYltlan tutulma-dan bdemi~ <;evresinden toplanan bu par<;alar lise bah<;esindemuhafaza edilmi~, miize kurulduktan soma da miizeye devre-dilmi§tir. Muhtemelen bu par<;alar Birgi (Pyrgion), Giinliice(Hypaipa) ve Kiraz (Kaloe) yerle;;imlerinden getirilmi§ olabilir(Mercangoz 1994, 21-28). Ancak bolgede yapI1acak Bizans Done-mi yerle~imleriyle ilgili <;ah§ma,miizede ve <;evrekoylerde bulu-nan malzemenin daha detayh anla§llmasml ve degerlendirilme-sini saglayacakhr.

Tire Miizesi'ndeki par<;alarm da kesin olarak nereye ait oldukla-n bilinmemektedir. Bizans Donemi'ne ait zengin buluntu verencivar koylerden Tire'nin giineyinde yer alan Akyurt, Biiyiikko-miircii ve Kii<;iikkomiircii ile babsmda yer alan Hasan<;avu;;larkoyleri par<;alann geli§ yeri olabiliri ancak bolgede yapllacak de-tayh bir ara;;hrma, Tire ve <;evresiBizans Donemi yerle§imlerihakkmda bilgi sahibi olmamlzl saglayacakhr.

Efes ioannes Kilisesi'ne ait pan;;alar, kilisenin Orta Bizans Done-mi'ne ait par~alardlr ve bu par~alar, kaynaklardan yapmm iyidurumda oldugunun bilindigi 10.-11. yiizYJla tarihlendirilirler(Yal<;m1999,308). Meryem Ana Kilisesi'nin par<;alan ise "payelibazilika" donemine, 10.-11. yiizYII ikinci yansma tarihlendiril-mektedir (Barsanti 1988, 288), (Yal~m 1999, 308).

Bergama Miizesi'ndeki ar;;itrav par<;alan, miizeye Akropolis' tengetirilmi§ par<;alardlr. Geli:;;yerleri itibariyle tiyatro terasmdakikilisenin veya Athena terasmdaki kilisenip templonlarma ait

5.Afyon Muzesi'ndeki 1529 envanter llumarah par"a i<;inbakll1lZ;Parman,Ebru. 2002, Orta <;agdaBizll/1-sDiineminde Frigya (PhrJjgia) ve BolgeMiizelerindeki Bizans Ta~Eserleri. Eski~ehir, 101-102,Res. 8/a-b.

par<;alar olmalan muhtemeldir. Bu yapI1arm mimari plastik siis-lemeleri 11.-12. yiizylllar arasma tarihlendirilirler (Conze 1913,318), (Rheidt 1991, 181).

Manisa Miizesi'ndeki geli[;>yeri belli olan par<;alarm c;oguAkhi-sar ve <;evresineaittir. Bu par<;alarm bolgedeki Bizans Donemi'neait bir yerle[;>imindini yapIlanna ait olmasl muhtemeldir. AncakAkhisar ve civanndaki Bizans yerle[;>imleriyleilgili yapIlacak de-tayh bir inceleme sonucunda, par<;alann daha iyi degerlendiril-mesi mumkiin olacakhr. Soma Darkale Koyii'ndeki Klrkoluk Ca-mii'nde dev[;>irmekullamlan par<;alar ise, Bizans Donemi'nde buyerle[;>imyerinde bulunan Trakhoula kentinin yapllanna ait 01-mahdlr (Are11991, 119).

tarihli par<;alar ile benzer orneklerden yola <;lkIlarak, par<;alangenel olarak 9.-12. yiizyIllar arasma tarihlendirmek miimkiin-diir. Ele alman bolge olan Bah Anadolu, diger bolgelerle ozellik-Ie motif bakImmdan iislup birligi ic;indedir. Orta Bizans'm ve6zellikle Makedonyahlar Hanedanhgl Donemi'nin (867-1056)belirgin 6zelligi olan benzer motiflerin saylSlz farkh diizenleme-lerle uygulanmasl, incelenen parc;alarda kendini gostermektedir.Yogun buluntu veren bolgenin, Orta Bizans mimari siislemecili-ginde aktif durumda oldugunu ve kendi i<;inde bir biitiinliikg6sterdigini belirtrnek miimkiindiir.

Orta Bizans, yogun yasaklann ya[;>andlglikonoklazma D6ne-mi'nin ve 6zellikle Anadolu'da tahribata yol ac;an ve bir dU[;>ii[;>d6nemi ya[;>anmasmaneden olan Arap akmlanmn ardmdan biryenilenme, kendini toparlarna d6nerni olarak tamrnlanabilir. Bud6nemde, 9. yiizyI1da ba[;>kentistanbul ve yakm <;evresinde ba~-layan ekonornik canlanma, 11.yiizyI1boyuncaAnadolu'da ve 12.yiizyIl boyunca da Yunanistan'da devam etrni[;>tir(Kazhdan veEpstein 1985,31), (Foss ve Cutler 1991, 466). Antik d6nemdeki()nernlerine kavu[;>amasalarda, ~ehirlerin tanm ve ticaret fonksi-yonlarmm artmasl, bu geli[;>irnisaglaml[;>tIr(Foss ve Cutler 1991,466). Bu d6nemde 6zellikle Anadolu' daki ~ehirler, ekonomileriy-Ie irnparatorlugun giiciinii korumu[;>lardlr(Ostrogorsky 1959,66).

Bu kapsamda, par<;alann tarihlendirilmesinde dikkat edilen birhusus, geldikleri ya da bulunduklan [;>ehrinveya bolgenin sosyo-ekonomik durumudur. ~iinkii bir b6lgedeki imar faaliyetleri,kentin ekonomik ve sosyal aC;ldaniyi oldugu d6nemde yogun-la[;>maktadlr.Ornegin, Efes [;>ehrindein[;>aatfaaliyetleri, kaynak-lardan kentin iyi durumda oldugunun bilindigi 10.-11. yiizyI1la-ra, Bergama [;>ehrindeise Orta Bizans Donemi'nde 11.yiizyI1 ikin-ci yansl ve 12. yiizyIla tarihlenmektedir (Rheidt 2002, 624-625).

Sonu<;olarak, izmir ve Manisa <;evresindeki Orta Bizans D6nernitemplon ar[;>itravlarmm<;oguy6resel iislupta yapIlml[;>tIrve kesin

86

AREL, Ayda. 1992, Soma Yakmlarmda Eski Bir Dag Yerleiimesi: TlrhalaKl)yii, Ara!?tmna Sonuflan Toplantlsl 9. Ankara, 119-130.

BARSANTi, Claudia. 1988, Scultura Anatolica di Epoca Mediobizanti-na, Million 1. Roma, 275-295.

BRAUN, Joseph. 1924, Der christliche Altar in seiner geschichtlichenEntwicklung II. Miinih.

BUCHWALD, Hans. 1995, Chancel Barrier Lintels Decorated with Car-ved Arcades, JOB 45. Viyana, 237-276.

CHATZiDAKis, Monolis. 1978, 1konostas, RBK 3. Stuttgart, 326-353.

CONZE, Alexander. 1913, Stad t und· Landschaft, Altertiimel" van Perga-mon 1-2.

EUSEBius. 1932, The Ecclesiastical Hist01'Y. (~ev. J. E. 1. OULTON),Londra.

FERGUSON, George. 1955, Signs and Symools in Christian Art, NewYork.

FOSS, Clive - Anthony CUTLER. 1991, Cities, ODE 1. New York, 464-466.

GRABAR,Andre. 1961, Deux Notes sur j'Histoire de l'Iconostase d'Ap-res des Monuments de Yougoslavie,ZRVI 7. Belgrad, 13-22.

KARPOZiLOS, Apostolos vd. 1991, Lions, ODB 2. New York, 1231-1232.

KAZHDAN, Alexander - A. Wharton EPSTEiN. 1985, Change inByzantine Culture in The Eleventh and Twelfth Century. Berkley, LosAngeles, Londra.

KAZHDAN, Alexander - Annemarie CARR. 1991, Deer, ODB 1. NewYork,598-599.

LAZAREV, V. 1966, Trois Fragments d'Epistyles Peintes et Ie TemplonByzantin, DChAE 4.117-143.

MACRIDY, Theodore. 1905,Altertiimer yon Notion, GIh 8. Viyana, 155-173.

MANGO, Cyril. 1979, On the History of the Templon and the Martyri-on of St.Artemios at Constantinople, Zograf 10.40-43.

MATHEWS, Thomas. 1971, The Early Churches of Constantinople: Arc-hitecture and Liturgy. Londra.

MATHEWS, Thomas. 1998, Byzantium from Antiquity to the Renais-sance. New York.

MEGAW, A. H. S. 1966, The Skripou Screen, ABSA 61. 1-32.

MERCANGOZ, Zeynep. 1994, Odemi~ C;:evresi Bizans Ara~tlrmalan,Arkeoloji ve Sanat 62-63. istanbul, 21-28.

ORLANDOS, A. K. 1937, Hristianika Glipta ton Moiseion Smyrnes, AB-ME 3. Atina, 128-152.

OSTROGORSKY, George. 1959, Byzantine Cities in The Early MiddleAges, DOP 13. Washington, 45-66.

PARMAN, Ebru. 1993, Bizans Sanatmda Tavus Ku~u ikonografisi, Sa-nat Tarihinde ikonografik Ara§ilrmalar - Giiner inal' a ArmaS-an. An-kara, 387-412.

PESCHLOW, Urs. 1991, Zum Templon in Konstantinopel, Armos. Sela-nik,1449-1475.

RHEiDT, Klaus. 1991, Die Stadtgrabung, Altertiimer von Pergamon XV-2. Berlin New York.

RHEiDT, Klaus. 2002, The Urban Economy of Pergamon, The EconomicHistory of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Cen-tury 2, Washington, 623-629.

SCHNEiDER, Alfons Maria. 1949, Liturgie und Kirchenbau im Syrien,Nach1'ichten del' Akademie del' Wissenschaften in Gottingen, Philalo-gisch-Historische Klasse 3. Gottingen, 45-68.

SODiNi, Jean P. 1980, Une Iconostase byzantine a Xanthos, Actes duColloque sur la Lycie Antique. Paris, 119-148.

sODiNi, Jean P. 1995, La Sculpture Medio-Byzantine: Ie marbre en er-satz et tel qu'en lui-meme, Constantinople and its Hinterland. Al-bershat, 289-311.

STRZYGOWSKi, Josef. 1902, Das griechisch-kleinasiatische Ornamentum 967 n. Chr., Wiener Studien 24. 443-447.

WALTER, Christopher. 1993, A New Look at the Byzantine SanctuaryBarrier, Revue des Etudes Byzantine 51. 203-228.

XYDiS, Stephen G. 1947, Chancel Barrier, Solea, and Ambo of HagiaSophia, The Art Bulletin 29. 1-26.

YALC;:lN,Asnu Bilban. 1999, Alcune Osservazioni Sul Decoro ScultoreoMediobizantino Della Basilica Di S.Giovanni, VII Simposio Di EfesoSu S. Giovanni Apostolo. Roma,301-319.

ABME :Arheion ton Byzantinon Mnemeion tes Hellados

ABSA : The Annual of the Britisch School of Archaeology at Athens

DCHAE : Deltion tes Christianikes kai Archaiologikes Hetaireias

Dor : Dumbarton Oaks Papers

JOB : Jahrbuch der ()sterreichischen Byzantinistik

ODB : Oxford Dictionary of Byzantium

OJh : Jahreshefte des OsterreichischenArchaologischen Institutes

RBK : Reallexikon zur byzantinischen Kunst

ZRVI : Zbomik Radova Vizantolozkog

Res. 3- istanbul, Vaftizci Yahya Kilisesi templon restitusyonu (Mango,1979).

ffiAC-IAI r<. t-;

Lcj2 Eo r-':-fE.AAH

Res. 5- Manisa, Revak Sultan Tiirbesi kuzey duvanndaki dev~irmepar~a.

Res. 6- Soma, Darkale Koyu Klrkoluk Camii <;:e~mesindeki dev~irmear~itrav par<;:asl.

Res. 10- Notion'dan izmir Agora'ya gelen ar~itrav par<;:asmm on yuz<;:izimi(Macridy, 1905).

Res. 13- Manisa DIu Camii kuzey giri~indeki basamaklardakidev~irme par~a.

Res. 19- Odemii;i, Venice Koyu Camii'ndeki devi;iirme par~a(Keil- Premerstein, 1914).

Res. 21- izmir Agora'daki 263 env. nolu pan;:adan deisis kompozisonudetayl.