Hüseyin Cahit Yalçın - Talat Paşa'Nın Hatıraları

8/10/2019 Hseyin Cahit Yaln - Talat Paa'Nn Hatralar

1/91

TALT PAA'nn

HATIRALARI

TALT PAA

lksz

Hseyin Cahit Yaln

NDEKLER

Talt Paa'nn El Yazs 7

lksz9

Giri 11

Hatralarm Neden kaleme aldm? 11

Trkiye'ye yaplan hakszlklar 12

I- Merutiyetin lan 13

Jn Trk hareketi 15

lk Ermeni ve Bulgar hareketleri16

Trkiye'den koparlan topraklar 18

Balkan Harbi facias 18

Ruslarn Trkiye'yi zayflatmak siyaseti 21

Boa giden gayretler 23

II- Almanya ile ittifak nasl hazrland? 23

Breslau ve Gben hadisesinin i yz27


2/91

Harbe giri arifesinde 28

Trkiye harbe nasl girdi? 30

Malubiyetler balaynca31

Vagon ticareti meselesinin i yz 33ttihat ve Terakki'nin temizlii 36

III- ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin tekilat 37

Sadrazam Kk Sait Paa 40

IV- Ermeni meselesinin tarihi 43

Ermenilerin iyzn gsteren tarihi vesikalar 45

Ermeniler dmanlarmza nasl alet oldular?52

Kanuni durumdan gayri kanuni duruma gei 57

Umumi ve hususi tadiller59

Dikkate ayan bir makale61

Ermenilerin tehciri 65

Mspet hadiseler 67

Hkmetin icraat 77

V- Rus vesikalar 80

Trk halkna yaplan zulmler 80

Ermeni cinayetleri 82

Ermeni etelerinin zulmleri 85

Byk katliam 87

Vahetlerin arkas kesilmiyor 92

Ruslarn itiraflar 100

Albay Morel'in hakiki hviyeti 118

VI- ''ttihat ve Terakki'' siyasi frkasna dahil olan

kabineler ve bu frka azalar aleyhine davalar123

Vesikalar 125


3/91

Ayan Meclisi'nce reddedilen takrir

Baz rk iddialar

Mahkemenin selahiyeti meselesi140

Birinci mahkemenin sonu142Susuzlar mahkm ediliyor 144

Dahiliye Nazrnn vaziyeti 145

Umumi Harb'in ilanndan kimler mesuldr? 146

Harici siyasetten mesul olanlar 147

dam iin ileri srlen delil 148

Kasten tahrif edilen hadiseler 150

LKSZ

Talt Paa bu hatralarn, mtarekeden sonra memleketi terke mecburiyethissederek Almanya'ya ekilmi olduu sralarda kaleme almtr. Merutiyetdevrinin en yksek simalarndan biri olan Talt Paa bize ok alakaya ayan bumhim zamanlar hakknda pek nemli malumat verebilirdi. Fakat haller ve artlaronun tam bir ''hatrat'' yazmasna imkn brakmamtr.

Byle olmakla beraber, temas ettii bahsi tamamyla tenvir etmi (aydnlatm) vebize mhim bir vesika brakm olduu phesizdir.

''Tanin'' gazetesinde Talt Paa'nn hatralarn neretmek istediimiz vakit, bununzaman itibaryla mnasip bir hareket olup olmayacan epeyce dnmtm.nk Merutiyet devrinin sadrazam o devrin en ac vakalarndan birine temasediyordu. Osmanl mparatorluu tasfiye edilmi, bunun harabeleri arasndanyepyeni ve diri bir milli Trk Cumhuriyeti km olduu iin, eski hatralarzerinden snger geirerek maziyi unutmak ve yeni devrin karde vatandalarhalinde yaamak artlarn kuvvetlendirmek bir vazife idi.

Fakat tarih ortadan kaldrlamaz. Onun her tarafn aydnlatmaya almak istikbalidaha emin surette hazrlamak hususunda faydal olur. te bu mlahazaya mebnidirki bu (dnceye dayanaraktr ki) bugnk mesut neticelere varncaya kadar ne zorve karanlk yollardan getiimizi ortaya koyan bu vesikay matbuata tevdi etmekte


4/91

(vermekte) tereddt etmemitim.

O gnlerde tamamen mazi demek olan bu hatralar, bu gnn artlar iinde tam biraktalite halini ald. Zamana, tarihe, eski gnlerin hallerine ve artlarna

baklmakszn, Trk eref ve haysiyetine dmanlar tarafndan hcumlar, Trkn

hakkn gasp iin iftiral faaliyetler balam bulunuyor. Bu durum iinde, TaltPaa'nn hatralar hususi bir ehemmiyet ve kymet kesbediyor.

Talt Paa vatann ok seven, vatannn hayr ve selameti urunda nefsinevarncaya kadar her eyini feda etmeye hazr bulunan bir ahsiyetti. Brakthatralar bu noktadan da bizi tenvir edebilir. Memlekete yapt hizmetler arasnda

bu hatralar bugnn en takdir ve kran ile yadedecei bir eserdir.

19 ubat 1946

Hseyin Cahit Yaln

GR

HATIRALARIMI NEDEN KALEME ALDIM?

Birok kimse hatratm yazmak iin beni tevik ettiler, muhtelif cemiyetler bumaksatla bana mracaat, hatta bu hususta maddi menfaat teklif ettiler. Merutiyettennce ve sonra ''ttihat ve Terakki Frkas'nn'' kurulmas hakkndaki hatralarm veo zamanki i ve d siyasete mteallik (ilikin) hadiseleri siyasi bir hatra defterieklinde deil, fakat tarihi bir tenkid halinde sonradan yazmay tasavvur etmitim.Ancak, asrlardan beri devam edegelmi sinsi bir siyasetin bugn Osmanl devletinearzu ettii ekli vermek zere ileri srd haksz ithamlara tahammledemeyeceimden aadaki izahlar mufassal (ayrntl) hatralarma giri ve ayn

zamanda da haksz ithamlara cevap olarak yazmaya karar verdim. Bildiim hadise vehakikatleri burada tam olarak sralamaya imkn yoktur. Fakat syleyecekleriminhepsi hakiki hadisattan ibarettir.

ark meselesi gsterildii gibi bir insanlk ve Hristiyanlk meselesi deil, bilakis birnefret ve menfaat meselesidir. Trk devletinin dahili ilerine yaplan mdahaleler hep

buna mstenittir (dayandrlmtr). Filhakika Trk devletinin, Trkler de dahil,btn tebaasna iyi muamele temin eden muntazam bir idare kurmaya muvaffakolduunu iddia etmek bir crettir. Fakat bu husustaki hatay yalnz Trklereyklemek de doru deildir. Ruslarn Yahudilere ve Mslmanlara ve hatta, mstebitarla kar gelen Hristiyanlara yaptklar vahet her ne kadar insanlk hislerinigaleyana getiriyorsa da Avrupa'nn insaniyetperver diplomatlar bu hususta en kk


5/91

bir sz sylemek cesaretini gsteremediler. Rusya hakkndaki en ufak bir ikyetinharbe sebebiyet verebileceini biliyorlard; bunun iin susmay tercih ettiler.Hrriyetin hamisi roln taknan, hukuku beer (insan haklar) beyannamesininereden Fransa, vahi ve mstebit arla her trl yardmda bulunmaktanutanmad ve 1871 harbinden sonra bu mstebit devletle bir ittifak dahi yapt.

Almanya'ya kar kuvetli bir Rusya kurulacakt. arln istibdad salamlatrld.Rusya'nn Trk slahat teebbslerine kar kard manilere gz yumuldu.Trkiye'nin slahat yapmas hibir zaman ciddi olarak arzu edilmedi. Muahedelerdead geen slahat mahiyet itibaryla birer mdahaleden baka bir ey deildir. Birdevletin idaresindeki terakki ve slahat onun siyasi ve iktisadi istiklaline tbidir(baldr).

TRKYE'YE YAPILAN HAKSIZLIKLAR

Bir taraftan Trkiye slhat yapmaya zorlanrken dier taraftan da mdahale vehimayeyle siyasi ve kapitlsyonlar vastasyla da iktisadi istiklalini bsbtn ortadankaldrabilmek iin Trkiye'ye tbi olan milletler ayaklanmaya tevik ediliyordu.

Bir Trk airine gre bu gibi slhat tavsiyeleri, elleri kollar baland haldekomas istenen bir insana benziyordu.

Buna mukabil, ngiltere, ancak siyasi menfaatlerinin zoru ile Trkiye'nin ve bilhassa

stanbul'un Ruslar tarafndan igalini nledi; Ayastafanos muahedesinin Berlinmuahedesiyle tadili ancak bu sebebe mstenit idi (dayanrd). Fakat Almanya'nnaskeri ve iktisadi bakmlardan gsterdii ayan hayret derecede abuk terakki,Bismark tarafndan ittifak msellesin tesisi (l ittifakn kurulmas) ve bilhassaAlman deniz kuvvetlerinde byk ngiliz donanmasna tehlikeli bir rakip olacakderecede grlen inkiaf, ngiltere'nin az sevilen arlkla birlemesi neticesinidourdu. O gnden itibaren Trkiye, Avrupa devletlerinin hibirinden velevki onunmenfaat iin dahi olsa, en ufak bir yardm grmedi. Birlemi olan taraflardan her

biri ark meselesini kendi maksatlarna uygun bir ekilde halletmeye alyordu.

Babli mevcudiyetini temin iin o zamana kadar siyasi tezatlardan istifade ederkendevletler arasndaki muvazene (denge) ve ayrlklar artk kendi aleyhine dnmt.l ittifak ile ikili ittifakn mnasebetleri ve bilhassa l ittifakn kendi zasarasndaki mnasebetler o derece gerginlemi ve grlerde o derece ayrlk

bagstermiti ki, devletlerden hibiri ark meselesi siyasetinden vazgemiyordu.Devletler gruplarndan her biri belki baka bir ekil altnda olmak zere kendimenfaatlerini temin etmeye alyordu. Trkiye'nin Paris ve Berlin muahedeleri vedevletlerin garantisi ile temin edilmi olan mevcudiyetine bu muahedeleri imzalamolan devletlerden hibiri riayet ve hrmet etmiyordu.


6/91

I

MERUTYETN LANI

1908 senesinde Jn Trkler tarafndan Merutiyet ilan edildii zaman Trkiye'ninAvrupa karsndaki siyasi durumu bu vaziyette idi.

htill, hkmet eklindeki deiiklik, memleket iinde bir ok mcadelelere vekarklklara sebebiyet vermiti; muvakkat bir zayflk ba gstermiti.Abdlhamid'in keyfi idaresi merkezde ve vilayetlerde hususi bir zmre yetitirmiti.

Bunlar geni mikyasta kendi menfaatlerini temine alyor, bu esnada da zavall halktamamyla eziliyordu. Bu zmre mensuplarn mterek menfaatleri birbirinebalyordu. Hkmet merkezinde nazrlar ve saray mensuplar stanbul'dakihempalaryla nasl sk skya birlemi ve karlkl olarak birbirlerine yardmetmekte idiyseler, vilayetlerdeki zenginler ve eraf da nazrlar ve saray mensuplarylask temasta olup halk istismar etmekte devam ediyorlard. Bu zmrenin bir ksmda muhtelif ekalliyetlerden (aznlklardan) mteekkildi. Yunanllar, Bulgarlar,Srplar, Ermeniler, Araplar, Krtler ve Arnavutlar; Trkiye'yi inhitata (ykla) velme srklemekte olan Abdlhamit hkmetinden iki trl menfaat temininealyorlard.

Bir taraftan Yunanllar bu hkmetin devamnn devletin muhakkak olarakkmesiyle neticeleneceini anlyor ve kendilerini de bilhassa Rumeli'de onunmirass olarak gryorlard (1). Dier taraftan da patrikhanenin elde ettiiimtiyazlar ve askeri hizmetten muafiyetleri sayesinde manevi bir istikll dekazanmlard. Byk mikyasta rakipsiz olarak ticaret yapabiliyor ve bu seretle de

byk servetler temin ediyorlard.

Bulgarlarla Ermeniler bir Avrupa mdahalesiyle kendi istiklllerini temin etmekmaksadyla Abdlhamid'in keyfi idaresini ileri sryorlard.

Krtlerle Arnavutlar ise, sarayn himayesine snmlar, hkmet ykne itiraketmeksizin ahsen byk istifadeler elde ediyorlard.

Araplara gelince, bunlar kendi menfaatlerini ilerinden Hristiyan ve Mslmanolanlarn byk mevkilere gemesinde ve birok hususi imtiyazlar elde etmelerindegryorlard. Bu suretle menfaatlerini temine alan Arnavut, Krt ve Araplar dayukarda bahsettiim zmreye dahildi. Hristiyan halknn sefaletiMslmanlarnkinden farkszd.

JN TRK HAREKET


7/91

Jn Trk hareketi memlekete msavat (eitlik) hrriyet ve adalet getirmek emeliyleortaya atlmt. Bu prensibi temin maksadyla Jn Trkler, Araplar, Yunanllar,Arnavutlar, Trkler vesaire gibi yurttaki btn milletleri birletirmeyi, bu suretle de

sevgili vatann selamet ve terakkisi iin birlikte alabileceklerini zannediyorlard.Fakat ihtilli takip eden hadiseler maalesef bambaka bir ehre gsterdi. Yunanllar,ttihat ve Terakki'nin asl niyetlerinin tahakkuk etmemesi iin bu birlie iddetlemuhalefet ettiler; msavat ve hrriyet onlarn maksat ve menfaatlerine mugayirdi(karyd). Msavat demek, btn vatanperverlerin menfaat ve mesaide (almada)msavat demekti.

Fakat Meclis'te umumi askeri hizmete kar iddetle mukavemet eden Yunanllarolmutu. Tabiidir ki, msavat ile hususi imtiyazlarn telifi kabul deildi. Osmanllkfikri ise Elenizm iin bir tehlike idi. ''Osmanl'' tabirinden asabileen Serfie Mebusu

Boo Efendi, Meclisin hitabet krssnden alenen onun iin Osmanlln ''OsmanlBankas''ndaki ''Osmanl''dan fazla hibir ey ifade etmediini sylemek kstahlngsterdi. Bu itibarla Yunanl mebuslar bu gibi ilerde daima hkmet projelerinemuhaliftiler ve mrtecilerle (gericilerle) birleiyorlard.

LK ERMEN ve BULGAR HAREKETLER

Ermenilerle Bulgarlar kendi gayelerini tahakkuk ettirmek iin baka bir yola tevesslediyorlard. Kanunu Esasi'nin bahettii hrriyet sayesinde ilk msait frsattahkmete kar gelmek ve Avrupa tarafndan yaplacak bir mdahale neticesindekendilerine muhtar bir idare ve nihayet istikll temin maksadyla bir ksm Anadoluve bir ksm da Rumeli'de asabi bir sratle ve gayet ak bir ekilde milli varlklariin alyorlard. Jn Trklere kar tamamyla Kanunu Esasi'ye sadk ve mttehit(birlik iinde) bir tavr taknyor, Avrupa'ya kar ise eski ve yeni hkmetten ikyetediyor ve Trk vahetinin eln (imdi de) devam ettiini ispata urayorlar,iddialarnn delillerini siyasi komiteler vastasyla elde etmeye alyorlard. Adana

hadiseleri, Rumeli'deki galeyan ve cinayetler srf onlarn eseridir; bunlar sonradanMslman halka atfedilmitir (yklenmitir).

Bununla Mslman halkn katliama itirak etmediini sylemek istemiyorum; niyetimbu tevik ve tahriklerin Ermeni ve Bulgarlar tarafndan srf siyasi maksatlarlayaplm olduunu ispat etmektir.

Adana hadiselerini mteakip dahiliye nazr oldum. Btn arzu ve hedefim muhtelifmilliyetleri, bilhassa Ermeni ve Trkleri bir dostluk ba ile birletirmek idi. Adanahadiseleri hakkndaki tahkikat evrakn dikkatle tetkik ettim. Hadiselerin Ermeniler

tarafndan tahrik edilmi olduu, tahkikat komisyonu azas olan Ermenilerin ahadetiile de teeyyt ediyordu. (dorulanyordu) Komisyon azasndan biri olan AgopBabikyan Efendi bunu bizzat bana da itiraf etti. Tahrik edilmi olan halkn zalimane


8/91

cinayetlerde bulunduu da tahakkuk ediyordu. Adana hadiseleri 31 Mart'ta ve irticagnlerinde vuku bulmutu. Takip edilen maksadn halk kitlelerinin taassubunu tahrikederek, katliama sebebiyet vermek suretiyle Avrupa'nn dikkat nazarlarn stlerineekmek ve Kilikya'da muhtar bir Ermeni birlii vcuda getirmek olduunda pheyoktu. Ben bu ite bitaraf bir devlet adam sfatyla siyasi maksadm unutmak ve

Mslman olsun, Ermeni olsun, katliam faillerini mstahak olduklar cezayaarptrmak istiyordum. Bu hadiseler srasnda Mslman halk katliama tevik etmiolan mft ve dier Mslmanlarn da cezalandrlmalarnda srar ettim. Bununzerine mahkeme mfty ve eriklerini (ortaklarn) idama mahkm etti. Ve bu idamkararnn nazrlar heyetince tasdikini temin eden yine ben oldum. Hafifleteceklerikanaatinde idim. Komitelere kar daima azami msamahay gsterdim ve onlarnhakiki maksatlarn bilmiyormu gibi hareket ettim. Fakat hkmetin bu hareket tarzkomitelerin ihtiraslarn hififletmek yle dursun, onlar bilakis takviye etti.

Hlasa, Jn Trkleri mutaassb, nfus sahibi ve yalnz kendi menfaatlerini dnen

ve muhtelif milliyetlere mensup olan kimselerin siyasi sebeplerle dahilde JnTrklerin serbest hkmetine kar kardklar glkler ve manilerle mcadeleederken hariten de mevcut muahedeler (anlamalar) ayaklar altna alnyordu.Hakiki bir sebep gsterilmeksizin baz hkmetler tarafndan emri vakilerle Trkdevletinin baz paralar gasp ediliyor ve bu muahedeleri birlikte imza etmi olandevletler de bu hususta sktu muhafaza ediyorlard.

TRKYE'DEN KOPARILAN TOPRAKLAR

Bir taraftan Bulgaristan 1908 senesinde, stanbul'daki maslahatgzar Bay Eof'unbir ziyafete davet edilmedii bahanesini ileri srerek arki Rumeli'yi Bulgaristan'ailhak ile krall ilan ederken, dier taraftan da Avusturya ortada hibir sebepolmakszn Bosna-Hersek'i ilhak ettii halde, her iki devlet grubu da bunu protestoetmek cesaretini gsteremedi. Bu srada Belika'nn bitarafln garanti eden birmuahedeyi ihlal ettii iin Almanya'ya harp ilan etmi bir kabine olan Asquithkabinesi mevkii iktidarda bulunuyordu. Bu arazi ilhaklar ve muahede ihlalleri bundanibaret deildi. 1906 senesinde Fas hakkndaki anlamadan sonra talya hibir sebepolmakszn Trablus'a hcum etti. Berlin muahedesine imzalarn koymu olandevletler, bu gasp karsnda skta brndler. Trkiye srf bu gasp ve emrivakileri

protesto maksadyla talya'ya kar harbe balamaya mecbur kald. Bir maksad dabaka devletlerin itihalarn kapamak ve yeni ''emrivaki''lere mani olmakt.Maatteessf bu gayret ve fedakrlklar o ihtiras ve hevesleri durdurmaya muvaffakolamad. Harbin uzun srmesi yznden ve frka ihtilaflar dolaysyla dahilde

bagsteren kargaalklardan istifade temin etmek maksadyla bize kar Balkanittihad (birlii) vcut buldu.

BALKAN HARB FACASI


9/91

Balkan harbini nlemek, Avrupa byk devletleri iin basit bir iti. Hangi devletgrubuna dahil bulunursa bulunsun, byk devletlerden herhangi birinin ciddi bir tavrtaknmas bu kadar kan dklmesine mani olmak iin kfi idi. Fakat siyasi hesap ve

dnceler burada da akl selim ve insanlk ideallerine galip geldi. itilaf devletleribu ittihad (birlii) kendi maksatlarna uygun grdler ve l ittifak karsnda birkuvvet vcuda getirmeyi mit ettiler. Buna mukabil Avusturya Sefiri MarkofPalaviccini'nin bana muhtelif grmelerimizde teyit ettii (dorulad) gibiTrkiye'nin harpten muzaffer kacan mit ediyordu. Avusturya malup veharpten zayf dm Balkan devletlerinin ve bilhassa Srbistan'n kendi arzularnatabi olacan ve kendisinin de Arnavutluk meselesinde hususi ve byk bir roloynayabileceini umuyordu. teki devletler grubu ise -Trkiye harpten galip kmakartyla- harpten sonra da statkonun muhafaza edileceini bir ihtiyati tedbir olarak

beyan ediyordu. Ordunun teekkl tarz deitirilmi, fakat yeni nizam henz tatbik

olunmamt. O srada iktidar mevkiinde bulunan Gazi Ahmet Muhtar PaaKabinesi, Avrupa'nn bir harbe msaade etmeyecei kanaatyla olacak, talimmaksadyla silah altna arlm olan ktalar, yani takriben 100 bin kiiyi terhisetmiti. Fakat harp knca ordu tuhaf bir vaziyette kald. Bir taraftan ktalar terhisedilirken, dier taraftan yeni ktalar silah altna alnyor ve kadrolar deimiolduundan ne subaylar askerleri ve ne de askerler subaylar tanyordu.

Byle karmakark bir ordu ile harp, Trkiye iin daha balamadan kaybedilmiti.

Arnavutluk'un ve Makedonya'nn byk bir ksmnda Trklerin ekseriyeti tekil ettii

nazar itibara alnmakszn 1913 senesinde Londra Konferans gaddar bir operatrgibi ameliyatlara giriti ve Balkan haritas zerinde ban serbeste oynatt. Fakat

bu ameliyat arzu edilen neticeyi vermediinden, baka ksmlar da hastaland.

Bu suretle btn Avrupa tedavisi mmkn olmayan bir hasta olmaya mahkmedilmiti. Umumi Harbi, Balkan Harbi dourmutu. Umumi Harb'in neler tevlidedeceini (douracan) ise imdiden tayin ve takdir etmeye imkn yoktu. umuhakkak ki, ortadan kalkan Avrupa muvazenesi (dengesi) daha senelerce teesssedemeyecek ve bir sr iktisadi ve siyasi hadiselerle karlalacaktr.

Balkan Harbi'nde zayf dm olan Trkiye'nin artk hibir hakk kalmamt.''Kuvvet hakka stndr'' sz, Trkiye'ye btn muliyle ve alenen tatbikolunuyordu. Memleketin, drt yz, be yz seneden beri Trk devletine balanmolan birok ksmlar, vilayetler, halk, dini ve medeni mnasebetler nazar itibaraalnmakszn merhametsizce devletten koparlyordu; Londra Konferans btn buhususlarda srf hak kuvvetindir prensibi ile hareket ediyordu.

kinci Balkan Harbi patlayp da Trkiye hak ve kuvvetine dayanarak srf kltreltarihi slam eserleri ihtiva eden ikinci payitaht Edirne ve havalisini tekrar igal ettiizaman her taraftan itirazlar ykseldi. Bu sralarda devletlerden hibiri Trkiye'den birmenfaat beklemiyordu; bunlardan her biri Balkan devletlerini kendi tarafnakazanmaya gayret ediyordu. Bu hakszlklarn sebep ve mikyasnn (lsnn) yine


10/91

siyasi menfaat olduu grlyor. Balkan devletlerine Trkiye'ye harp ilan etmek veharp sonunda kendileri iin arazi koparmak hakk tannd halde Trkiye'yeBulgaristan'a harp ilan etmek ve be yz seneden beri maliki bulunduu arazi

paralarn geri almak hakk tannmyordu. Sir Edward Grey sefirimizi, ''Edirne'yegittiiniz takdirde stanbul'u da kaybedersiniz'' eklinde tehdit etti: Bay Sasanoff,

Edirne'ye yrymz hakknda Harbiye ve Bahriye nazrlaryla yaplan mzakereneticesinde hazrlam ve vermi olduumuz mufassal (ayrntl) notaya cevapvereceini bildirmi ve Bay Pichou da Londra kararlarna kar gelmeye hakkmzolmadn iddia etmiti. Hepsi bizi Trkiye'nin zevaliyle (yok olmasyla) tehditediyorlard. O zamanki Trk hkmeti Avrupa'nn ve bilhassa Rusya'nn veRusya'ya haris arzu ve heveslerinde mzahir (taraf) olmak mecburiyetinde bulunanngiltere ve Fransa'nn maksat ve fikirleri hakknda tam malumat sahibi idi. Edirne'ninyeniden zapt, ruhen ve manen ezilmi olan milletin maneviyatn ykseltti. almakve yaamak midi yine canland. Tabii bu Trkiye'nin lmn ve mirasn bekleyen

Rusya'y hi memnun etmedi.

RUSLAR'IN TRKYE'Y ZAYIFLATMAK

SYASET

Rusya Trkiye'yi kltmek iin Rumeli'de emirlerini ifaya hazr sand Bulgaristanve Anadolu'da kurmak istedii muhtar Ermenistan sayesinde Trkiye'yi ember iinealmak ve bu suretle Rusya iin her trl tehlike ortadan kalktktan sonra TrklerinKafkasya'daki Mslmanlarla mnasebetlerini de bsbtn kesmek istiyordu.Bundan sonra stanbul hakkndaki planlarn tatbik etmek Rusya iin artk kolay biri olacakt. Ermeniler Ruslarn bu planlarn renir irenmez hi sevmedikleri vezulmlerine Kafkasya'da daima maruz kaldklar Rusya'ya meylettiler. Trkiye'deistiklal kazanabilecekleri zaman ve frsatn artk gelmi olduunu zannettiler. Hinak,Tanak, Ramgavar gibi milli Ermeni birlikleri Ermeni patriiyle birletiler veAmiyasanl Katogigos'un tavassutuyla Nubar Paa'nn reislii altnda bir heyettekil ettiler. Nubar Paa heyetinin ve komisyonunun istanbul'da Rus hkmeti ve

sefaretinden talimat aldn, bizim temasta bulunduumuz Ermeni komitelerigizlemek lzumunu dahi hissetmediler.

Rus hkmeti dier devletlerin prensip itibaryla muvafakatn da aldktan sonrastanbul'daki sefiri Bay Giers vastasyla 1914 senesinde Babli'ye bir teklifte

bulundu. Bu teklif u noktalar ihtiva ediyordu: Alt vilayetin birletirilmesi, bir idaremakam tesisi. Mslman ve Hristiyanlarn ayn nispette silah altna arlmas(1);memur ve bilhassa polislerin tayininde ayn nispetin nazar itibara alnmas, buvilayetin bir umumi vali tarafndan idaresi (2).

Babli mzakerelere girimiti ve teklifleri tahfife (hafifletmeye) alyordu.Bu srada ben, Sait Halim Paa Kabinesi'nde dahiliye nazr bulunuyordum.


11/91

Rusya'nn maksatlar aikrd; bu itibarla ben, nazrlar meclisinde istiklalimize karak bir ekilde tevcih edilmi olan prensipler aleyhine rey vermitim. Sadrazam SaitHalim Paa bunu Rus sefirine bildirmiti. Rus sefiri de benimle grmek arzusunuizhar etmiti. Sefir, bir gn gelerek Rusya'nn bu meseleyi Trk menfaatlerine uygunolarak halletmek arzusunda bulunduunu ve byle hsnniyet dolu bir teklif

karsnda tereddde mahal olamayacan bildirdi. grmemiz gayri resmi vetamamyla hususi mahiyette olduu iin kendisine ak olarak bana, Trkiye'nin imnasebetleri hakknda syledii szlerin bizim istiklalimize mugayir olduunu ve

bizim Petersburg'daki sefirimiz, dahiliye nazrna mracaatla Trkistan hakkndaslahat teklifinde bulunmas halinde bunun da Rusya'nn istiklaline aykr deceinisyledim. Bu itibarla bu eit szlerle huzurumuzu karmamalarn rica ve maksadtamamyla bildiimizi ve ''Rusya byle arzu ediyor, biz kuvvetliyiz, siz zayfsnz,

binaenaleyh, kabule mecbursunuz, demenin daha doru olacan da ilave ettim.Bunun zerine sefir benimle gremeyeceini beyan ederek uzaklat.

BOA GDEN GAYRETLER

Bundan sonra Ermenileri iknaya altmz bir devre geldi, yabancmdahalelerden sarf nazar edilerek slahatn birlikte yaplmas teklifinde bulunduk.Fakat biz vaziyeti deitirmeye artk imkn olmadn, Ermeni milletinin vakivaatlere artk itimad kalmad ve bu itibarla tekliflerimizin reddedildii cevab ile

karlatk. Bunun zerine her iki devlet grubu sefirleri, Rus sefirinin tekliflerineitirak ettiklerini Babli'ye bildirdiler. Fakat Alman sefirinin beyanatnn diersefirlerin beyanat kadar kati olmadn hissetmek kabildi.

Bu srada Avusturya veliahd katledildi. 1914 senesinin 22 Haziran'nda siyasi ufukkara ve tehlikeli bulutlarla kaplanmt.

II

ALMANYA LE TTFAK NASIL HAZIRLANDI?

Trkiye, dahili idaresini tekilatlandrmak, ticaret ve sanayiini inkiaf ve himayeettirmek, demiryollarn (1) geniletmek, hlasa yaayabilmek ve varln (1)koruyabilmek iin teden beri devlet gruplarndan birine iltihak edebilmek zere birimkn aramt. Fakat devletlerden hibiri buna muvafakatini bildirmemiti.

Bu sralarda Sadrazam Sait Halim Paa bir gn Sefir van Wangenheim'inAlmanya'nn Trkiye ile msavi artlar altnda bir ittifak akdetmek istediini


12/91

kendisine am olduunu bize bildirmek zere Enver (Mentee) Paa'y, Halil Bey'ive beni yanna ard. Bizim noktai nazarlarmz sordu. Hepimiz u kanaatte idik kimevcudiyetini muhafaza edebilmesi iin Trkiye'nin byle bir Avrupa devleti ileittifak etmesi elzemdi ve Trkiye ancak ilim, sanat, sanayi ve ticaret bakmndan buderece ilerlemi bir devletin yardm ile kendi mevcudiyetini ve terakkisini temin

edebilirdi. Sadrazam mzakereleri bizzat idare etmek istediini bildirdi ve bumeseleyi gizli tutmamz rica etti. Henz resmi ve muayyen bir teklif olmadndandier arkadalara hibir ey sylenmemesini arzu ettiini bildirdi. Biz derhal, buteklifin bir harp tehlikesinden domu olduunu anladk. Bir devletin zayf Trkiye'yiittifakna almak istemesi iin bu derece ehemmiyetli bir sebebin mevcut olmas lazmgeleceini de tabii buluyorduk. Fakat bizim dncemiz bir umumi harbinkmayaca ve bizim de bir kere bu ittifaka girmekle, artk devletimizi her trltehlikeden korumu olacamz merkezinde idi.

ttifak nihayet muayyen bir ekil ald ve anlama sadrazam ile von Wangenheim

tarafndan imzaland. Ayn ekilde Avusturya sefiri ile de bir anlama yaplarak imzaedildi. Bundan az sonra Almanya ile Rusya arasnda harp patlad. Anlamaya gre,derhal harbe girmemiz icap ediyordu. Sadrazam derhal harbe girmek niyetindeolmad iin her iki sefiri de oyalyordu. Ben ve arkadalarmn bazlar ise, bu halimemleketimizin menfaatlerine uygun bulmuyorduk; nk bir taraftan yapmolduumuz bir anlamay ihlal ediyor, dier taraftan ise, Almanya'ya karsempatimizi aa vurmakla tarafszlmz suiistimal etmi oluyorduk. Bu suretleher iki devlet grubu da gayr memnun idiler. Sadrazam ise her iki mttefik sefirin de

bizim derhal harbe girmemizde srar etmediklerini, fakat bizim ittifaka sadk

kalmam olduumuzu beyanla iktifa ettiklerini ve bu beyanlaryla onlarn da bizekar hi bir taahhtlerinin kalmam olduunun anlalm bulunduunu bildirdi.

Nazrlar heyetinin bir toplantsnda, sefirlere Bulgaristan ve Romanya'nn durumlaranlalmadan Trkiye'nin derhal harbe itirak etmesinin gerek mttefiklerin, gerekTrkiye'nin menfaatlerine aykr olacann bildirilmesine ve Bulgaristan' elde etmekhususunda almak lazm geldiine, ikna edilmesi icap ettiine karar verildi.

Mzakerelerimizi ekseriya geceleri sadrazamn yalsnda yapyorduk. Yine bir akambu meseleleri grmek zere nazrlar heyeti halinde toplanmtk. Biraz geciken

Harbiye Nazr Enver Paa, glerek yeni bir ocuumuzun dnyaya gelmiolduunu, yani ''Gben''in bu anda anakkale Boaz'ndan ieri girmi bulunduunusyledi. Sadrazam fevkalade heyecana kapld; az sonra uak, Alman sefirinin gelmiolduunu bildirdi. O ana kadar hibirimizin ''Gben''in gelecei hususunda bir bilgisiyoktu. Eski Amerikan sefiri Morgentham eserinde ''Gben''in geliinin ncedentespit edilmi olduunu, Wangenheim'in kendisine bir siyasi muvaffakiyet olaraktasvir ettiini yazyor, bu katiyen doru deildir.

Wangenheim'in hakikate uygun olmayan byle bir eyi sylemi olduu kabuledilecek olsa bile, kendisinin son derece namuslu, seciyeli ve drst bir ahsiyet

olduu sabittir. Fakat Morgentham, kitabnn baka yerlerinde de hakikati gizleyiptahrif etmekte olduu ve stanbul'da bulunduu mddete kimse tarafndan ciddiye


13/91

alnmad sabit bulunduu iin bu hatann da kendi icad olduu muhakkaktr.Morgentham kitabnda benden de bahsederek, ne Trk ve ne de Mslmanolmadm iddia ediyor. Bu iddia da Peygamberin Mslman olmad iddias gibimanaszdr. Ben Trk olu ve bir Mslman babann Mslman olu olduumu herzaman ispat edebilirim. Kanaatimce de bir insan doduu ve inand dine ve iinde

byd halka mensuptur. Din ve milliyet meseleleri srf kanaat ve telakkimeseleleridir. Avrupa'da da bugn ayn prensipler hkimdir. Mesela vaktiyleAlmanya'ya hicret etmi Franszlar rken Fransz olduklar halde Almanya'dadoduklar ve Almanca konutuklar iin kendilerini tamamyla Almanhissetmektedirler. Bence bu meselelerin hibir ehemmiyeti ve kymeti yoktur. SrfMorgentham'n yalanlarn ispat etmek maksadyladr ki, doum ve rk meselelerinetemas etmek ihtiyacn hissettim. Benim babam Balkan Harbi'ni mteakipBulgaristan'a terk olunan Karacal Ali kazasnn epleci kynde domutur. Edirnevilayetinde bu kaza halkna ''Dal'' denmektedir. Bunlar vaktiyle Anadolu'dan hicret

etmi olan eski ve halis Trk ailelerine mensupturlar. Bunlarla Pomaklar arasnda hibir mnasebet yoktur. Pomaklar, Rodop Dalarnn tesinde otururlar ve Bulgarcakonuurlar. Tahsilini Edirne Medresesi'nde ikmal etmi olan babam, orada ''epleciAhmet Efendi'' olarak tannm ve ilahiyat mderrislii etmitir. Dedeme kynde''Halil Bayraktar'' derlermi. Onun babas Ahmet, babamn babas da Ak Hseyinolarak tannmlardr. Ak Hseyin'in Alemdar'n ihtillcileri ile birlikte stanbul'ageldii iddia edilmektedir. Her ikisinin de mezarlar ve hatta Ak Hseyin'in babasnnmezar dahi epleci'de bulunmaktadr. Alkadar olanlar bunu kolaylkla tespitedebilirler. Annem aslen Kayserilidir. Onun baba tarafndan byk babas da olakMehmet Aa olup yenieri olarak Edirne'ye gelmitir. Gerek kendisi, gerek olu

Tomruk Aal yapmlardr. Ana tarafmdan byk annem de Karacal Alidalarnda Dedeler kyndendir. Bu izahattan maksat benim hakiki Trk olu Trkve tamamyla Mslman olduumu ve Bay Morgentham'n kitabnda bu husustadahi yalan sylendiini ispat etmektir.

BRESLAU VE GBEN HADSESNN YZ

Sadrazam ile baz nazrlar ''Gben'' ve ''Breslau''un bitaraflk kaidelerine tevfikan ya48 saat iinde anakkale Boaz'ndan kmalarna ve yahut da silah ve toplarnteslim etmeleri lzumuna kani idiler. Toplanm bulunduumuz odaya tekrar gelenSait Halim Paa, Wangenheim'n bu teklife son derece fkelendiini ve mttefiksfat ile byle bir hatt harekete hakkmz olmad kanaatinde bulunduunusylediini bildirdi. Bunu yine uzun mzakereler takip etti ve neticede Wangenheim'ekar kullanlacak lisan ve Trkiye'yi derhal harbe sokmamak iin bavurulmaslazm gelen vasta ve areler hakknda bir karara varld. Sadrazam bu haberi bizzat

bildirmek istemedi. Halil Bey ve ben sefirin bulunduu salona giderek kendisine

tereddtlerimizi izah ettik. Wangenheim fevkalade heyecanl idi ve yzn terkaplamt. O anda Halil Bey'in aklna gemileri satn almak geldi ve Wangenheim bu


14/91

teklifi kabul etti. Gemilerin sat bir gsteriten ibaret olmayp hakikatti.

Bundan sonra, sefirlerle Bulgaristan'n nasl kazanlmas lazm gelecei hususundamzakereler yapld ve sefirler de bizim noktai nazarmza itirak ettiler. Nazrlarheyeti, Radislawoff ile grmek zere Halil Bey'le beni Bulgaristan'a gndermeye

karar verdi. Zevahiri korumu olmak iin Yunanistan'a, Adalar meselesini grmekzere Bkre'te mzakerelere balanmas teklif edilecekti. Yunanistan bu teklifi kabulederek, Zaimis ve Politis'i Bkre'e gnderdi.

Sofya'ya muvasalatmzda Radislawoff'u Trkiye ile ittifaka mtemayil bulduk.Genadieff'in tavassutuyla sefarette mzakerelere baland ve bu suretle herhangi birtecavz karsnda, birlikte mdafaaya geilmesini temin etmek zere kaleme alnanmuahedename, padiah tarafndan tasvip hakk mahfuz kalmak artyla, tarafmzdanimza edildi. Bulgaristan'n harbe itirak etmek istedii bu suretle sabit olmutu.Radislawoff sadece vakit elde etmek ve Rus muhiplerine kar efkr umumiyeyi

kendi lehine kazanmak istiyordu.

HARBE GR ARFESNDE

Nasl ki, biz harbe girmeden nce Bulgaristan'dan emin olmak istiyor idi isek aynekilde Bulgarlar da Romanyallar temin etmek istiyor ve bizim btn srar vetacillerimize (acelelerimize) kar hep bu noktay ileri sryorlard. Bkrete Alman

ve Avustura bykelileriyle Bulgar orta elisi arasnda uzun mzakereler cereyanetti. O zamanki sefir Radeff, Romanyallardan Bulgaristan'n harbe itirak etmesihalinde Romanyallarn Bulgaristan'a taarruz etmeyeceklerine dair yazl bir teminatistiyordu. Bu teminat elde edebilmek iin hepimiz altk. ermin kral nezdindeteebbslerde bulundu ve Bratianu ile birlikte bizi ziyarete geldii zaman yeniden birsaat kadar grtk. Bratianu, tahriri (yazl) teminatn bitaraflnn ihlali demekolacan ve bilakis byle bir teminatn Bulgaristan' harbe srkleyebileceinisyledi. Radeff ise, buna mukabil hkmetinin bununla iktifa edemeyeceini bildirdi.Bununla beraber Bratianu ile yaptmz mzakereler neticesinde Romanya'nn

harbin sonuna kadar bitarafln muhafazaya azmetmi olduuna kani olduk.Serdedilen mantki deliller kanaatimizi takviye etti. Bratianu bize Romanya'nn kkbir memleket olduunu ve Romanya hangi taraf lehine olursa olsun, harbe girdiitakdirde payitahtlarnn dahi ikinci gnde zaptedilip memleketin tahrip edileceinisyledi.

Yunanllarla anlamaya imkn olmad. Halil Bey'i Bkre'te brakarak stanbul'adndm. Sait Halim Paa'ya kati bir karar almasn teklif ettim. Sadrazam akaederek, benim fazla harp olduumu syledi. Ben asla harp deilim, fakat hatthareketemizin mttefiklerimize kar drst olmad, tilaf devletlerine kar ise

tarafgirane gzkt kanaatinde idim. Bu itibarla bir mddet daha harbegirmememize mttefiklerimiz muvafakat ettikleri takdirde mukaveleye bu hususta bir


15/91

zeyil (ek) ilavesini teklif ettim. Nazrlar heyeti bunu kabul etti. Adliye Nazr HalilBey'in bu hususta mzakere etmek zere Berlin'e gitmesine karar verildi. Halil Bey,Kurban Bayram'nn nc gn Berlin'e yola kmaya hazrlanyordu. Bizmttefiklerimizle harbe itirak edeceimiz gnn geleceini sylemek suretiylegittike sabrszlaan ve asabileen Baron von Wangenheim' teskin etmeye

(yattrmaya) alyorduk. Arefe gnnde, Karadeniz donanmasyla AmiralSouchon arasnda bir muharebe vuku bulduunu ve ''Gben''in Rus sahillerini

bombardman ettii haberini aldk. Sadrazam bu darbeden son derece heyecanlandve ertesi gnk bayram merasimine itirak edemeyeceini bana tahriren (yazl)

bildirdi.

Bu hadiseden hibirimiz daha nceden malumattar deildik. Fakat herkes gibi, bende Enver Paa'nn haberi olduuna kaniydim. Bayram gn Meclisi Mebusan ReisiHalil Bey'in evinde toplandk. Ben Enver Paa'ya epeyce hcum ettimse de, hihaberi olmadn yeminle temin etti. Bu hadise de harbi artk bir emrivaki haline

getirmiti. Sadrazam istifasn verdi. Bu vaziyeti daha aylarca uzatacana kani idi.Fakat kat'i karar verme zaman artk gelmiti. Bayramn nc gn sadrazamnevinde toplandk. Nazrlarn ekserisi derhal harbe girmeye, taraftar grnmyorlard.Mevcut vaziyeti muhafaza etmeye allmasna karar verildi. tilaf devletleri sefirleriise, mevcut vaziyetin idamesini u artn tahakkukuna balyorlard: Alman askeriheyetinin ve btn zabitan ile birlikte ''Gben''in hudut harici karlmas. Bu artlaryerine getirebilmek hkmetin kudret ve iktidar dahilinde deildi. Bundan bakaarkadalardan bazlar mttefiklerimizin srar etmeleri halinde derhal harbe girilmesinetaraftardlar. Sadrazam bir karar vermek mecburiyetinde kald ve neticede harp

haline gememizi tercih etti. Cavit de dahil olduu halde dier nazrlar istifalarnverdiler.

TRKYE HARBE NASIL GRD?

Trkiye, bu suretle harbe girdi. Almanlarn garp cephesindeki ilk muvaffakiyetleri vedaha sonra Hindenburg'un Mazur glleri civarndaki zaferleri, anakkale'nin gerek

karadan ve gerek denizden mdafaas, Kt-tl-amare muzafferiyeti harbi ok popleryapmt. Harbe girme karar aleyhinde rey vermi olanlar, Almanlarn nihaizaferinden phe ettikleri iin, aleyhte bulunmulard. Yoksa, btn OsmanllarTrkiye'nin, yenilmeyen bir Almanya ve Avusturya birliinde mevcudiyet ve istikllinimuhafaza edeceine kaniydiler. Bu hakikat, Rus ihtilalinden sonra da ak olarakgrnyordu.Btn mlahazalar Almanya'nn malup olmayaca ihtimaline greyrtlmt. Fakat Almanya'nn mutlak galibiyetine inanlmyordu. Hi kimse harbegirildiinden dolay pimanlk hissetmiyordu. Padiah, veliaht (Vahdettin), yan veMebusan Meclisleri, subaylar, halk ve memurlar memleketin kurtarlm olduuna

kaniydiler. Fakat harbin drt sene sreceine ihtimal verilmemiti. Harbin birinci veikinci senelerinde halk btn yk ve klfetleri memnuniyetle tad, maln ve cannseverek verdi. Hibir yerden bir ikyet iitilmedi. Subaylar ve sivil memurlar


16/91

ereflerini muhafaza ettiler. Pek ender olmakla beraber intizamszlklar vukuundafailler derhal cezalandrlyordu.

MALUBYETLER BALAYINCA

Harbin nc ve drdnc senelerinde evk ve heyecan azalmaya balad. Avrupacephelerindeki daimi hezimetlerle ordularmzn Filistin, Erzurum veBadat'tan ricatlar, o yer halknn Anadolu'ya ka, ziraatte alanlarn azalmasyznden gda maddelerinde bagsteren ktlk ve nihayet ktalarda ve cephegerisindeki baz subaylar tarafndan yapld sylenen suiistimaller halk arasndagittike honutsuzluk uyanmasna sebebiyet verdi. Harbin tamamyla kaybedileceihatra gelmemekle beraber, harp bitinceye kadar Trk arazisinin tahrip olunaca ve

Trk halknn yani memleketin asl nfusunun feci mahrumiyetlere maruz kalacakorkusu herkes zerinde korkun bir tesir brakmaya balad. Cephelerdeki subayzayiat gerideki ktalardan alnan subaylarla telafiye allyor ve alan bu yerlerede vaktiyle tekade (emekliye) sevkedilmi olan subaylar getiriliyordu. Ne busubaylar ahlak ve seciyelerine gre ayrmak ve tayin etmek ve ne de crmlerinicezalandrmak kabil oluyordu; onlar geri armak ve ordudan ihra etmek onlarmkfatlandrmak demek olacakt. stikbali ve hsnniyeti olmayan bu subaylar enar suiistimalleri yapyor ve pek oklar da ceza grmyorlard. Btn bunlar halknmitsizlik ve teessrn arttryordu.

Suiistimalleri mspet ekilde meydana kan subaylar ibret numunesi olarak vecezalandrlmak zere, Harbiye Nezaretine teslim ediliyor; fakat btn ikyet vericalar ise neticesiz kalyordu. smail Hakk Paa kendi adamlarna son derece geniselahiyetler vermiti ve btn kudretini yle harekete geirmiti ki, sivil makamlartarafndan ileri srlen iddialar neticesiz kalyordu.

Maalesef bu zihniyet Nezaretin baka ksmlarna da sirayet etmiti. Filhakika ahsimenfaat ve maksatlar istihdaf eden (ama edinen) ikyetler de yaplyordu; fakat

Nezaret prensip olarak -hakl veya haksz olsun- her trl ikyete kar alakasz

kalyordu.Kumandanlar hakknda ve bilhassa Levazm Amiri smail Hakk Paa hakkndaEnver Paa'ya sk sk ikyetler vki oluyordu. Enver Paa harp devamnca smailHakk Paa'ya iddetle ihtiyac olduunu ve smail Hakk Paa olmakszn ordununiae edilemeyeceini ve binaenaleyh harbe devam etmenin imknszlaaca cevabnveriyordu; ikyette srar edilmesi halinde istifa etmekle tehdit ediyordu. Byle nazik

bir zamanda Enver Paa'nn istifas btn orduyu mkl bir vaziyete sokmuolacandan kimse bunu kabule cesaret edemiyordu.

Anadolu'da nakil vastalar tamamyla gayr kfi idi. Yegne seri nakil vastasKonya - Badat demiryolu idi. Bunun da lokomotif ve vagonlar yetmiyordu. yiaraba ve vagon bulunmadndan hemen tekmil (btn) nakliyatn deve, eek veya


17/91

kanlarla yaplmas icap ediyordu. Byk srarlardan sonra Alman ordu idaresinihayet baz nakil malzemesi ve vagon teslim etti. Ancak bu vagonlarn bir ksmnnkendi ihtiyalarna tahsisi art koulmutu. O srada bu art reddetmeye imknyoktu.

VAGON TCARET MESELESNN YZ

htiyalar olan maddeleri satn almak zere, Almanya ve Avusturya bir satn almairketi tesis etmilerdi. Fiyatlarn daimi olarak ykseliinin byle bir irket tesisinizaruri kld iddia ediliyordu. Bu tedbirler bir dereceye kadar hakl olmakla beraberkomisyonlar tarafndan yaplan insafszca muameleler birok ikyetlerinykselmesine ve Meclis-i Mebusan'da da baz istihzalara (aklama istemelere)

sebebiyet verdi.

Almanya'nn verdii nakil vastalarna ramen demiryollar ordunun ihtiyac olancephane ve gda maddelerinin nakline yetmiyordu ve tccarlara da hi bir vagontahsis edilemiyordu. Dier taraf lehine kabul edilen art mucibince satn alma irketikendi emrine tahsis edilmi olan vagonlarla kendi mallarn muntazamannakledebiliyordu. Satn alma irketi bu suretle memlekette yegane alc vaziyetinegirmiti ve her mal arzu ettii fiyata satn alabiliyor ve memleket piyasalarna nfuzedebiliyordu. Memlekette milli banka ve zirai kredi messeseleri bulunmadndanhkmet bu tarz satn almaya mani olacak kudrette deildi. Alnan btn tedbirlerneticesiz kalyor ve sadece byk suiistimallere meydan veriyordu. Cephane ve gdamaddeleri naklinden tasarruf edilen vagonlarn says haftada iki gemiyordu.Bunlar da tabii olarak ne Adana'daki pamuklarn ne de Ankara'daki ynlerintanmasna yetiyordu. Ayn zamanda iltimas ve imtiyazlar da balad. Vagonlarsatn alnyor ve satlyordu. ki vagon iin msaade alm kimselerin binlerce liralkmenfaat temin ettikleri syleniyordu. Mesela para temin ve gizliden gizliye ticaretyaptn rendiim iin vazifesine nihayet verdiim (...) valisi (...) bey, EnverPaa'ya mracaat ederek acnacak halini anlatm ve kendisine yardm edilmesiniistemiti. Vali, merutiyetten evvel, Enver Paa ile dosttu. Eski dostluk icab olarak

kendisine bir veya iki vagon iin izin verildi. Derhal kendisinin bu vagonlar sayesindebe bin lira menfaat temin ettii ayi oldu (duyuldu).

Bu ilere bir son verilerek artk kimseye vagon verilmemesi iin Nazrlar Meclisi'ndebizzat Enver Paa'dan srarla ricada bulundum. Bunun zerine numara srasna grebir cetvel tanzim edildi. fakat bu da bir ok intizamszlklara meydan ve halknikyetine sebebiyet verdi. Tccarlar deil, ticaretle hi bir alakas olmayan kimseler

para kazanyordu. Bu tedbir de bir netice vermeyince, yalnz demiryolu idaresinesatn alma hakk tannd. Bu suretle hem Almanya'ya rekabet edilecek, hem dekazancn bir iki ahsa mnhasr kalmayp btn memlekete temil edilebilmesi iindahili ticaret himaye altna alnm olacakt.


18/91


19/91

unsurlar frka iin bir tehlike tekil edebilir. Fakat cemiyete hrszlk ve erefsizlikisnat etmek en byk cinayettir. ''ttihat ve Terakki'' cemiyeti erefle kurulmu, btnmuvaffakiyetlerini drstl ve fedakrl sayesinde elde etmi ve btn siyasihayatn erefli bir ekilde yaamtr. stanbul'da bu ahsiyetleri yakndan veyauzaktan tanyan herkes bunu teyit edecektir (dorulayacaktr). Trkiye'de tedenberi

byk teebbslerle itigal eden yabanclar da bunu inkr edemeyeceklerdir. ttihatve Terakki Cemiyeti iktidar mevkiini iki kere kaybetti. Fakat her seferinde de btndnyaya drstln ispat etti. Onun eref ve haysiyetini pheye drecek enufak bir nokta dahi gsterilemez. Azalarndan yalnz ikisi veya azami halknhislerini incitecek hareketlerde bulunmu ve bu suretle gerek kendilerine ve btnmahrumiyetlere sabrla katlanan arkadalarna ve gerekse memlekette yegnetekilatl siyasi birlik olan cemiyete kar deta bir cinayet ilemilerdir. Bu kimselerinmiza ve ahlaklar ve ahsi dnceleri hakknda, ayrca fikirlerimi bildireceim.Burada sadece bu ahsn ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin siyasi gidii zerinde

hemen hemen hi bir nfuzu olmadn imdiden tebarz ettirmek isterim. Her de kymetli vasflara malikti.

III

TTHAT VE TERAKK CEMYET'NN TEKLATI

ttihat ve Terakki Cemiyeti kongrede statsn gittike ikmal (tamamlam) ve tashih(dzeltmi) etmiti. Son tadilat (deiiklik) 1329-1330 (1914-1915) senesindeyaplmt. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin bugnk ekli tamamyla Avrupa'daki bugibi cemiyetlerinkine benzemektedir. Cemiyetin biri Meclis'te dieri dnda olmakzere iki brosu vard. Meclis'teki bro ''frka idare heyeti'' nam altnda mnhasranfrkaya taallk eden (ilgilendiren) ilerle itigal etmektedir. Meclis dndaki bromerkezi umumi nam altnda bilhassa intihap (seim) ilerine bakmakta ve aynzamanda propaganda ilerini de idare etmektedir. Bu iki bro stnde de, dahili ve

harici mnasebetlerle uraan ve her sene kongre tarafndan seilen meclisi umumigelmektedir.

Meclisi umumiye, merkezi umumi azalarndan baka kabine azalar ve bir de frkayamensup olan yan ve Mebusan Meclisleri azalar itirak edebilirler. Kezalik kongretarafndan seilen bir reis meclisi umumiye riyaset eder. ''ttihat ve TerakkiCemiyeti''nin aleni ve gizli tekilat ite bunlardan ibarettir. Meclisi Umumininhkmet ilerine mdahale ettii iddias tamamen aslszdr. Merkez azalar meclisiumumi halinde toplandklar zaman, daima hkmetin hareketlerini tenkit etmilerdir.ok kere fazlaca asabi olan zevata sknet tavsiye ettim. Bilhassa yukarda izah

ettiim suiistimallerin nne geilememesi ve faillerin cezalandrlamamas keyfiyetimeclisi umumide uzun ve iddetli mnakaalara sebebiyet vermiti. Bu gibi tenkitler


20/91

hkmet ilerine mdahale mi demektir? Avrupa'da ve mesela Fransa'da RadikalSosyalist Frkas'nn kendi arasnda yapaca bir toplantda hkmetin tedbirlerinitenkit etmeye haklar yok mudur? Frka namzetleri olarak seilmi ve sonradan bufrkann muvafakatyla kabineye girmi olan nazrlarn bu eit tenkitleri dinlemektenimtinaa (saknma) haklar var mdr? Bu kabil tenkitlerin maddi ve fiili bir hkm

olmad gibi bunlar, bazlarnn tefsir etmek istedikleri gibi hkmetin haklarnamdahale de deildir. erefli ve drst bir nazr evvelemirde arkadalarn tenviretmeye (aydnlanmaya) ve tenkitlerini nazar itibara almaya mecburdur.

Bu, dorudan doruya ahlaki bir mkellefiyettir. Bunu kabul etmeyen bir nazr frkaile mnasebetlerini kesmi olur. Eer meclis nazarnda bir kymeti varsa, mevkiinimuhafaza edebilir. Avrupa'da bu ekilde hareket eden nazrlar vardr. Frka, bunlarkendi azas arasnda ve btn dnyaya kar tehir ve terzil (rezil) etmektenekinmemitir. Hulasa, yukarda da sylendii gibi, meclisi umumide merkezi umumiazalar hakknda yaplan tenkitler ancak ahlaki (manevi) bir kymeti haizdir; bu

itibarla yalnz tenkit deil, ayn zamanda tekdir de lazmdr. Bu sebeple merkeziumumi azalar, ttihat ve Terakki Cemiyeti azalar vastasyla Ermeni ve Rumlarntehcirine (zorla g ettirilmesine) itirak etmi olmak ve bu hususta emirler vermekiddiasyla stanbul'da tevkif edilmilerdir.

Bu tevkifat her ne kadar, mttefik matbuatnn da itiraf ettii gibi, mttefiklerin srarve tesirile yapld ise de, hkmetin; haklarna, kanuna ve bugn dahi mevcut olanistiklale dayanarak yabanc devletlere kar icap eden mdafaada bulunmu olmaslazm gelirdi. Fakat hkmet, yabanc eller vastasyla, kendi hasmlarndan intikamalm olmak gibi bir lekeden kurtulamayaca gibi, ilerin ald seyirden memnunolduu da muhakkaktr. Gnn birinde yapm olduu bu cinayetten ve bu hatadandolay bu hkmetin de cezasn bulaca phesizdir. Bu tarzda hkmetinistiklaline, kanunlarna ve mahkemelerine messir olmaya alan bir kudret hiphesiz, gnn birinde ayn sebeplerden dolay onlar da tevkif ettirecektir.

Merkezi umumi azalar hakknda ileri srlen cinayetlerden biri, azadan birinin bumesele hakknda valilerle tahriren temas ettii iddiasdr. Fakat biz daha ileri giderekazadan bazlarnn katliama hakikaten itirak etmi olduunu kabul edelim. Butakdirde bu azann mstakil olarak ilemi olduu bir cinayetten dolay, bu eit

cinai fikir ve fiilleri reddedeceine phe olmayan dier bir aza nasl mesul (sorumlu)tutulabilir? ttihat ve Terakki Cemiyeti msellah (silahl) bir kuvvet midir ve azaszerinde icra ve infaz kuvvetini haiz midir? Sular ve bunlara tekabl eden cezalar,ceza kanununda yazldr. Herkes bizzat iledii sutan dolay mesuldr. Kiminmterek fail saylaca hakknda da ceza kanununda sarih (ak) hkmlermevcuttur. Ceza kanuna gre kendisinin dnp hazrlad bir suu bakasnagrdren kimse de manevi faildir. tilaf devletleri ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kendidmanlar addediyor ve bu itibarla onu zarar veremeyecek bir hale drmekistiyorlar. Bu hakszlkta ikinci bir hakszlk mndemitir (vardr). Bugn tevkifedilip Malta'ya nefyedilmi (srgn edilmi) aza arasnda mesela Rahmi Bey gibiyleleri vardr ki benim bildiime gre bunlar Almanya ile birlemek ve ngiltere veFransa'ya kar harp etmek aleyhtardrlar. Bunun byle oluu tabiidir. Binlerce azas


21/91

bulunan siyasi bir birlikte tabii olarak muhtelif noktai nazarlar temsil olunur. Verdiimbu izahat hrriyet ve medeniyet uruna harp etmi olan tilaf devletlerinin takipettikleri siyasetin sinsi ve intikam hissi ile dolu olduuna yeni bir delil deil midir?

SADRAZAM KK SAT PAA

Merutiyetin tesis olunduu srada hkmetin banda Kk Sait Paabulunuyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merkezi ile yakndan temas edebilmekmaksadyla stanbul'a murahhas (delege) gnderilmesi iin umumi mfetti HseyinHilmi Paa'ya bir telgraf ekilmiti. Seilen heyet arasnda ben de bulunuyordum.

Sait Paa Kabinesi, Hakk Paa mstesna, tamamyla eski rejim ahsiyetlerinden

mrekkepti (olumutu). Bunlar arasnda suiistimalleriyle, hafiyecilikle hretkazanm bir ok kimse bulunuyordu. Sait Paa ile yaplan ilk grmede heyetkendisine buhran ve ihtilal devresinde memleketi byle bir kabine ile idareedemeyeceini syledi. Sait Paa, meseleyi Sultan Abdlhamid'e arz edeceicevabn verdi. Ertesi gn Sait Paa'nn istifasn verdii renildi. Abdlhamit,heyetin noktai nazarn sorduktan sonra Kamil Paa'y yeni bir kabine tekilinememur etti. Kamil Paa, Meclisi Mebusan'n toplanmasndan bir ay sonraya kadarhkmetin banda kald. Geoff hadisesi, Rumeli'nin Bulgaristan'la birlemesi vekrallk ve istiklalin ilan Kamil Paa zamanna tesadf eder (1). Kamil Paa'nn yerineHseyin Hilmi Paa geti. 31 Mart hadisesi onun idaresi srasnda olmutur. 31Mart'ta hkmetin idaresini Tevfik Paa ele ald; onun zamannda da Adanahadiseleri vuku buldu. Daha sonra Tevfik Paa yerine Hilmi Paa ve bunun yerine deittihat ve Terakki Cemiyeti ile hibir alakas olmayan Roma sefiri Hakk Bey getirildi.

talyan harbi onun kabinesi zamannda balad. Hakk Paa Kabinesi'nde frka Azasolarak yalnz Cavit Bey, Hayri Bey ve ben bulunuyorduk. talyan harbi balamadannce Cavit Bey ve ben kabineden ekilmitik. Hakk Paa'nn istifasndan sonramevkii iktidara yine Kk Sait Paa geti. Bunun da ekilmesinden sonra GaziMuhtar Paa riyaseti altnda Kamil Paa ve Cemalettin Molla'nn da dahil olduklar

Abdulhamit vari bir hkmet tekil olundu. Balkan Harbi, harbin ziya ve LondraKonferans hep bu byk kabine zamannda olmutur. ttihat ve Terakki Cemiyeti ozamana kadar mstakil bir kabine tekil etmeye cesaret edememi ve sadece muhtelifkabineleri desteklemitir.

Frka hibir zaman hkmetin d siyasetine mdahale etmemi, daima mesulnazrlar heyetinin ve sadrazamn siyasetine kr krne tabi olmutur. KamilPaa'nn halefi Mahmut evket Paa da hkmetin idaresinde tamamyla mstakildi(bamszd) ve frkann itirazlarna ramen Gndere muahedesiyle Edirne'yiBulgaristan'a terketmiti. ttihat ve Terakki Frkas ancak Sait Halim Haa kabinesiyle

birlikte zerine bir mesuliyet alm oluyordu. Frka parlamentoda rey beyan etmeksuretiyle dier kabineler iin manevi bir mesuliyet altna girmi olmasna ramen


22/91

Kanunu Esasi hkmlerine gre ancak mesul (sorumlu) bir mevki igal eden kimselermesul tutulabileceklerinden hakiki bir mesuliyet mevzubahis olamaz. Bugn nasl SaitPaa Kabinesi ve onu takip eden kabine reisi ve azalar Umumi Harp'ten dolaymesul tutulmak istemiyorsa, bu esas icab olarak, talyan harbinden dolay HakkPaa Kabinesi ve onun Hariciye nazr, Bosna ve Hersek ve Bulgaristan

hadiselerinden dolay Kamil Paa Kabinesi ve kabine azalar ve Bulgar harbindendolay da Gazi Muhtar Paa Kabinesi azalarnn tevkif edilmeleri lazm gelirdi.

Halbuki hali hazrdaki hkmet programnda, btn maziyi ve hakikati unutarak onsenelik hadiselerden dolay Sait Paa ve Talat Paa kabinelerini mesul tuttuunu ilanediyor. Dier taraftan onlarn prensipleri icab olarak mesul tutulmalar lazmgelen

baz ahsiyetler kendi kabineleri zamanna rastlayan ahsiyetlerdir. Beyanlarndaki butezatlar ve vaki icraat imdiki hkmetin nasl intikam hrsyla dolu bir siyaset takipettiini ispata kafidir. Kanunu Esasi'ye gre nazrlar ancak Divan l muhakemeedebilir. Kanun vaznn (koyucusunun) bu husustaki maksad aktr. Yukarda

zikrettiim siyasi hadiseler hakknda tahkikat yapacak ve bir hkm verecek olan birmahkeme ancak Ayan Meclisi'nin, Temyiz Mahkemesi'nin ve ray Devletin,devlette en yksek mevkileri igal etmi olan azalarndan teekkl edebilir. Btnhayatn Tophane fabrikasnda top ve tfek imaliyle geirmi bir generalin, bir

binbann ve iki yzbann bu hadiseleri kavramasna ve bu hususta bir hkmvermesine imkn yoktur. Bu itibarla milletin ve btn memleketin Kanuni Esasi'ye veherkesin vicdanna aykr olan sath ve mesnetsiz bir karar sadece intikam mahsulsuni bir eser olarak telakki edecei muhakkaktr.

IV

ERMEN MESELESNN TARH

Ermeniler 1878 Rus harbinden beri Anadolu'nun ark vilayetlerinde muhtariyet eldeetmeyi mit ediyorlard. Ayastafanos (1) Muahedesi'nin akdi srasnda Ermenilerayn maksatla Avrupa devletlerinin Berlin Konferans'ndaki salahiyetli mmessillerine

mracaat etmilerdi. Nfus miktar nazar itibara alnmakszn Bulgar prensliinin veark Rumeli'nin tesisi ark vilayetlerinde ekalliyette bulunan Ermenilerde mituyandrmt. Ermeniler, Berlin Muahedesi'yle ancak ark vilayetlerinde slahatyaplmasn temin etmilerdi. Bu mitlerle takviye edilmi olarak Ermeniler arkvilayetlerinde, Kafkasya'da, stanbul'da, Cenevre ve Msr'da tekilat kurmu veTrk ve Krt mezalimi hakkndaki yalanlarn yaymak zere propaganda organlartekil etmilerdi. ttihat ve Terakki Cemiyeti Kanunu Esasi'nin yeniden ilanndan nceharici merkezi (2) vastasyla Ermenilere dahili ilere itirak teklifinde bulunmutu.Harici merkezin, Ermenilerin baka maksatlar takip ettikleri ve muhtariyet ve ayrlma

programn tahakkuka altklarn bildirmi olmasna ramen ttihat ve TerakkiCemiyeti Kanunu Esasi'nin ilannn belki dahili merkezle bir anlama temin edermidiyle teklifinde srar etmi ve d merkezi Ermenilerle yeniden mzakereye


23/91

girimeye adeta icbar etmiti. Paris'te yaplan muhtelif mzakerelerin neticesi olarak,Ermeniler nihayet, Trklerin faaliyetini daha iyi renmi olmak kasdyla itiraketmeyi kabul ettiler.

ttihat ve Terakki Cemiyeti istibdat idaresine kar mnferiden veya mtemian

teebbse geilecei anda Anadolu'nun muhtelif ehirlerinde merkezler tekil etmekve Selanik'teki umumi merkezin nazar dikkatini celp etmeden Anadolu'danRumeli'ye ihtiya ktalar gnderilmesine mani olmak niyetinde idi. Cemiyet, ayrcaAbdlhamit zerinde manevi tesir icra ederek tekilatn daha geni ve mulltemellere dayamak istiyordu. Ve Ermenilere cemiyetin tekilat henz zayf olanstanbul ve Selanik merkezleriyle birlikte hareket etmelerini ve hi kimseye zararvermeden oralarda geceleyin birer bomba atlmasn tavsiye etmiti. Ermeniler byle

bir teebbs icra etmenin kendileri iin ne stanbul ve ne de Selanik'te kabilolduunu syleyerek btn bu teklifleri prensip olarak reddettiler. ttihat ve TerakiCemiyeti Merutiyeti mnhasran kendi dahili tekilat sayesinde kabul ettirmeye

muvaffak olunca btn Ermeni matbuat bu muvaffakyetin elde edilmesi hususundaErmeni ihtilal komitesi Tanak tekilatnn da byk gayretler sarfetmi ve JnTrklere byk yardmlarda bulunmu olduunu iddia etti. Jn Trkler, byle biriddiada kendi teebbsleri iin bir tehlike grmediler ve hl Ermenilerleanlaabileceklerini mit ettiklerinden bu neriyat icap ettii ekilde tashih etmeklzumunu hissetmediler ve Erminelere de bir iftihar hissesi braktlar. DerhalMerutiyeti mteakip, stanbul'a dnen komite reisleri ve menfasndan (srgnden)dnen Patrik zmirliyan Efendi, byk tezahrlerle karland. Gerek payitahtta,gerek vilayetlerde Jn Trkler keyfi idareye kar yaplan mcadelede ehit dm

veya ldrlm olanlar iin yaplan matem merasimine itirak ettiler. Her iki tarafada uzun nutuklar irat edildi. Merutiyet iin dualar ve mstakbel muvaffakyetler iinde yeminler edildi. Btn bu dostluk tezahrleri her iki tarafn da programlarkarlatrlp mukayese edilmeden teati edildi.

Ermeniler programlarn ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ibraz ettikleri zamangayelerinin tahakkuku iin hibir fedakarlktan ekinmeyecekleri ve koyduklarhedefe varmak hususunda son derece ciddi olduklar grlyordu.

Jn Trkler, Merutiyetin ilannda Ermeni vatandalarna kar en byk samimiyetle

hareket etmi ve istikbale tam bir itimatla baktklarn gstermilerdir. Fakat Tanakve Hinak Ermeni komiteleri 1908-1918 senelerinde Trkiye dahilindeki ihtilalcifaaliyetlerini geniletmek ve halk silahlandrmak hususunda byk bir gayretsarfettiler. Ermeni komitelerinin karm olduu bir talimatnamede yle deniyordu:

ERMENLERN YZN GSTEREN

TARH VESKALAR

''Silaha ihtiyac olan kimse evvelemirde emniyet ettii dier birinden en iyi cins


24/91

silahn hangisi olduunu sormaldr. Bittabi Avrupa'nn imal ettii bunlarn en iyisi veen mkemmelidir. Fakat bundan Ermeni'ye bir fayda yoktur. Zira ne biz Avrupa'yagidebiliriz, ne de Avrupa'nn silah Ermenistan'a gelir. Esasen bu silahlarn eldeedilmesi mmkn olsa bile kurunlarn daima tedariki kabil deildir. Binaenaleyhsilahmz etrafmzda aramalyz. Biz hkmetin hududunda bulunuyoruz.

Bunlarda bugn iki trl silah vardr. Rusya'da eskiden Berdan kullanlrd, bugnise Mosik kullanlmaktadr. Trkiye'de eskiden Martin vard, bugn ise Mavzervardr. Bunlardan en iyisi hkmetin elinde bulunandr. Bundan baka bu silahlar

bize yakn olduundan kurunlarn kolayca ve ucuz fiyatla elde etmek mmkndr.Maamafih hibir memlekette hkmet miri silahlarn ahali tarafndan kullanlmasnamsaade etmediinden ve bundan gerek alc ve gerek satc iin tehlike

bulunduundan biz tedariki daha kolay olan eski silah tercih etmeliyiz.

u halde u ayan dikkat sual hatra gelmektedir: Eski ve fena bir silahla yeni ve iyibir silah tayan kimsenin karsna nasl klabilir? Bu mlahaza lzumsuzdur;

nk evvela dmanlarmz hibir zaman kendi silahlarndan bizimkiler kadarisitfade edemeyeceklerdir; saniyen iyi bir silahn halkn elinde her zaman faydalolamayaca da malumdur.

Rusya'da hkmetin bir ka silah fabrikas vardr. Trkiye'de ise bir tek fabrika bileyoktur. Binaenaleyh silah tedariki hususunda Rus Ermenileri Trkiye'dekiarkadalarna yardm ve tavassut (araclk) etmeye mecburdurlar.

Kylere gelince, bunlar trldr:

1) ki Ermeni ky arasnda olup mnhasran Ermenilerle meskn olan kyler.2) Ermenilere mensup olmayan mntkalarda bulunup mnhasran Ermenilerlemeskn olan kyler.

3) Ayn zamanda Ermeni ve Ermeni olmayanlarla meskn bulunan kyler.

Tekilat bakmndan bu nevi ky arasnda fark yoktur. Her ky bir heyet tekiledecek ve btn kuvvetler bunlara tabi olacaktr. Her heyet 1- sabit, 2- seyyar olmakolmak zere iki ksma ayrlr. Her ksma birer reis ve birer muavin verilir. Seyyar vesabit heyetler her kyde, silah kullanmakta en byk tecrbesi olan kimseyikendilerine reis olarak seerler. Bu reis kyn en byk amiri de olacak ve oradaki

btn kuvvetler bu reise bal bulunacaklardr. reis ayn zamanda mntkakumandannn ve erkan harbiyenin vekilidir.

Ayn mntkada bulunan kylerin reisleri toplanarak aralarnda kiiden mrekkepbir Erkan Harbiye heyeti seerler. Erkan Harbiye heyeti veya mntka kumandanbir arpma srasnda kendi mesuliyetleri altnda, silah kullanmasna iktidarlarolmad tahakkuk edenlerin silahlarn alarak daha iyi yetimi olanlara verebilirler.Ani bir hcuma urayan kyler yardm istemek zere derhal civar kylere postaclar

karrlar. Muhtelit kylerde oturan ve azlkta olduklar iin civar kylerden yardmbekleyecek olan Ermeniler tayabilecekleri mallaryla birlikte hemen Ermenimntkalarna geerler.


25/91

Ermenilerin ounluu tekil ettii muhtelit (kark) bir kyde Ermeniler dmanrehine olarak alkoyar veya o ky terketmelerini temin ederler. arpma srasndaevlerin kaplar ak bulundurulacak ve nizami askerlerden ve zabtann takibatndankaanlar ieri kabul edilecektir. Silah olmayanlarn byle bir zamanda darkmalar katiyen men olunmaldr. Dmann eline den silahlarn bedelini btn

ky halk der. Dmandan alnan silahlar alanlarndr.Kylere hcum iin unlar gz nnde tutulur:

1) Dman kylerinin mstahkem mevkilerini bilmek icap eder.

2) Ricat hatt nceden tayin edilir ve noktalar marifetiyle emniyet altna alnr.

3) Dmann nereden takviye alabilecei tespit ve buna mani olunur.

4) Hcum edilecek ky yalnz taraftan evrilir. Muhasara edilenlerin kaabilmesi

iin drdnc taraf ak braklr; nk drt bir taraftan sarlm olan dmannher eyi gze alarak arpmas yznden muvaffakyet ve muzafferiyet tehlikeyedebilir. Taarruz edenlerin bir ksm, dman yakndan tazyik etmek ve kaanlarakabil olduu kadar byk zarar verebilmek iin serbest braklan tarafa gizlenmelidir.Esasen kyn bir tarafn serbest brakmaktaki asl sebep dmana firar imkn

brakmaktan ziyade onun mukavemetini krmak ve bu suretle de zaferi daha abukelde etmektir.

5) Dman artmak iin taarruz saati olarak afak zaman seilmelidir. Dahaerkenden yaplacak hcum karanlk yznden kalacak ve lzumsuz kan dklmesine

sebebiyet verecektir.

6) Dman arasnda tela ve kargaalk karmak iin mteaddit yerleri ateevermek ve bunun iin de icap eden tedbirleri nceden almak lazmdr.

7) Taarruz eden kuvvetler arasnda svari bulunmazsa birka at teminineallmaldr. Bunlar tannmamalar iin l ve yarallarn naklinde kullanlacaktr.

Hcumdan bir iki gn nce Erkn Harbiye'nin seecei muktedir ve emniyetlikimseler kylere gnderilir. Bunlar kendilerini tantmadan lzum olduu mddete

mezkr mntkada kalrlar. Her biri tahkikatn tamamladktan sonra bir rapor verir;taarruz hazrlklar bu rapora gre yaplr.''

1910 senesinde Tanaksiyon komitesi tarafndan Kopenhage'da toplanan SosyalistKongresi'ne (1) verilen bir memorandumda Ermeni tekiltndan bahsedilirkenErmeniler'in silahlandrlaca ve reislerinin nezareti altnda geceleri talim yapacaklarzikredilmektedir. Bundan baka Bitlis'teki Rus Konsolosu 1910 senesinde, 3Knunuevvel (aralk) tarihli raporunda Bitlis vilayetindeki Tanaksiyon komitesininhareketlerinden bahsederken komitenin vaktiyle Trk kuvvetlerine kar dvmolan azalarnn mektep muallimi olarak vilayet dahilinde ihtill hareketini idare

ettiklerini, komitenin pek ok azas olduunu, komite merkezinin Mu'ta olup btntekiltn 20 komiteden ibaret bulunduunu yazmaktadr. 19 Terinisani (kasm)


26/91

1910 tarihli bir raporda Trklerle birlikte yaamak istemedikleri iin Ermenilerin,Tanaksiyon komitesinin emirlerine itaat etmeyen Ermenileri ldrecekleri ve bucinayetleri Trklere atfedecekleri yazldr. Ermeniler tarafndan yaplan bu eithareketlere ramen ttihat ve Terakki Cemiyeti, Ermenilerle mzakerelerini en bykdrstlkle devam ettirmitir.

lk mzakereler, Tanak Saan Komitesi'yle yapld. Tanaklar yukarda etraflcaizah edilmi olan Rus teklifini ihtiva eden bir program hazrlamlard ve ttihat veTerakki Frkas'nca tasvip edildikten sonra Meclis'i Mebusa'nda birlikte mdafaaetmek ve Tekilt Esasiye'yi ona gre tdil etmek istiyorlard. Jn Trkler bu

programn birok noktalarn kendi prensiplerine uygun bulmadlar. Uzunmzakereler ve grmeler yapld. Trklerin itirazlarn u ekilde hulsa etmekkabildir:

Osmanl mparatorluu Trkler, Araplar, Krtler, Ermeniler, Rumlar, Bulgarlar,

Srplar vesaire gibi muhtelif kavimlerden mrekkep olduundan Ermeni programnagre siyasi bir muhtariyetin kabul dier milliyetlere de ayn ekilde bir tekiltkurmak hakkn verecektir. Bu ise yalnz memleketteki birlii bozmakla kalmaz belkialt yz seneden beri imparatorluun zerine kurulmu olduu temelleri de ykarakimparatorluu inhitata (ke) doru gtrebilir.

Jn Trkler programlarna hususi bir idare tesisini, ayn salhiyetlerin temili vemkellefiyetlerin datlmasn da idhal etmi olduklarndan Ermenileri kendi

programlarn kabule ikna etmeye altlarsa da, Ermeniler buna asla yanamadlar.Tanaklar btn komitelerin ihtillci tekiltlarn muhafaza etmelerine ve muhtemel

reaksiyonlara kar daima silahl olarak hazr bulunmalarnda srar ettiler. Fakat hiphesiz ki, tasavvur ettikleri hakiki sebep milli ve ihtillci tekilt ak bir ekildeidame ve tevsi etmekti. (geniletme). Her iki taraf da program ve gaye itibaryla biranlamann mmkn olmadna kani olmakla beraber karlk olarak birbirlerineitimat ettiler ve aradaki noktai nazar ihtilflarna ramen ilerde belki her eye ramenanlamak midiyle iyi mnasebetlerde bulundular. Ermeniler daha sonra gayelerinitahakkuk ettirmek emeliyle ahsi ihtilflar yznden vcut bulmu olan serbestfrkaya yanatklar halde, ahsi temaslar neticesinde hemen bu frkann uzunmddet devam edemeyeceini anladlar. Bu itibarla ttihat ve Terakki ile olan iyi

mnasebetlerini yeniden tesis etmeyi tercih ettiler.Balkan harbi patlayncaya kadar Ermeniler umumi ve hakiki bir isyana teebbsetmediler; btn faaliyetleri tekiltlarnn ikmaline mnhasr kalyordu. Hkmet vefrka ile mnasebetlerini devam ettirmekteki siyasetleri Abdlhamit zamannda ecnebimemleketlerine gitmi olan Ermenileri geri getirmeye ve kendilerine emlklerini iadeetmeye almaktan ibaretti. Hkmet bu meselede de hsnniyyet ve msamahagsterdi ve gayri menkullerin iadesi iin bir kanun lyihas hazrlad. Bu arazimeseleleri yalnz Krt deil, ayn zamanda o civardan olan Trk mebuslar arasndada itirazlara sebebiyet verdi. Bu mesele yznden Jn Trkler aleyhine kuvvetli bir

cereyan domu olmasna ramen hkmet kanunu zorla tatbik ettirmeye karar verdi.Kanun, Ermenilerce gayri kfi addedildiinden bu husustaki mzakereleri ve tadil


27/91

ilerini uzatp durdular. Arazi meselesinin uzamas ve ara sra vuku bulan mahallikargaalklara bizzat sebebiyet verdikleri emniyetsizlik hakkndaki ikyetleryznden Ermeniler mtemadiyen Avrupa'nn dikkat nazarlarn zerlerineekiyorlard.

Balkan Harbi'nden sonra Trkiye dahilinde olduu kadar harice kar da zayfdmt. ttihat ve Terakki Frkas dahili siyasette Araplar ve Ermenileri de tatminedecek bir program tanzim etmek mecburiyetinde kald. Beyrut'ta teekkl etmiolan slahat komitesi azalar harpten sonra Paris'e bir komisyon gndererekFransa'nn tavassutu ile slahatn tatbikini istemeye karar verdiler. Bu komisyonunMslman azas kendilerini mdafaa zmnnda teebbsleri munhasran HristiyanAraplarn elinde brakm olmamak iin bu harekete itirak etmi olduklarnsylediler.

Komisyonun o srada stanbul'da bulunan birka Mslman azasyla mzakerelere

giriildi ve kendilerine byle bir teebbsn yabanc mdahalesini icap ettirecei izahedildi; bizzat hkmetin arzu ettikleri slahata muvafakat edecei kendilerine teminedildi. Bunun zerine komisyonun bir ksm stanbul'a geldi ve bir uzlama eldeedildi. (Hususi bir faslda bu meseleye tekrar avdet edeceim.)

Bunun zerine daha msait bir zemin zerinde bir anlama elde etmek zereErmenilerle mzakereye giriildii zaman Ermeniler bu sefer de dier bir ekildeTrkiye'nin zaafndan istifade teminine kalktlar.

Rusya'nn Trkiye dahilinde muhtar bir Ermenistan tesis etmeye karar vermi olduu

Ermenilerce malm olduundan -yukarda da zikrettiimiz gibi Rus sefirinin hatthareket tavsiyeleri dairesinde- aralarnda mevcut frka ihtilflarn bertaraf ettiler veHinak, Tanak, Ramgavar frkalar tekiltlarn patrikhaneninki ile birletirdiler.Dier taraftan S. Amiyasin Katois ve Nubar Paa riyasetinde Avrupaehirlerinde bir Ermeni muhtariyeti talebinde bulunmak vazifesiyle Paris'e gnderilmiolan bir heyet tekil ettiler.

ERMENLER DMANLARIMIZA

NASIL ALET OLDULAR?

Buraya Tanaksiyon komitesinin Ruslarn Ermenileri Avrupa'da propagandamaksatlaryla tahrik ettikleri hakknda ehemmiyetli bir delil olan bir beyannamesiniilave ediyorum:

''Son derece gizlidir.

''Balkan harbinin yeniden patlamas siyaset simasnn ufuklarn kara bulutlarlakaplamtr. Bunu, Ermeni meselesi iin son derece msait telkki edenler mevcuttur.Fakat bu doru deildir. Muhtelif ahsiyetler, muhtelif makamlar ve bilhassa


28/91

cemiyetimiz Ermeni meselesine iyi bir netice vermek maksadyla birok teebbstebulunmulardr. Bu itibarla bize gnderilmi olan birok mektuptan en ehemmiyetlinoktalar aada toplu olarak tekrar ediyoruz:

1) Ermeni meselesi bu anda Londra'da toplanmakta olan sefirler konferansnda

mzakere mevzuu olmayacaktr.2) Sulh, kat'i olarak temin edildikten sonra ngiltere, Fransa ve Rusya bizim meseleyiele almaya karar vermilerdir.

3) Bu devlet, Ermeni vilayetlerinde hususi bir idare tesisi hakknda hemfikirdirler;dier bir ifade ile islhatn icras ancak bu suretle temin edilmi olabilir.

Paris'teki Poincar, Londra'daki Sir Edward Grey, Petersburg'daki Bay Sasanoff vebunlarn stanbul'daki sefirleri biraz daha sabredilmesini tavsiye ediyor ve arzularnnfiile inklp ettirileceini mit ediyorlar.

Aralarnda Balkan komitesinin en namdar azas da bulunan Londra'dakiErmeni-ngiliz komitesi tam faaliyet halindedir. Bu komite, alt devlethkmdarlarna, kabinelerine ve Amerika Cumhurreisi Bay Taft'a bir memorandumtakdim etmitir. ngiltere, Fransa ve Rusya sefirleri hkmetlerinden bu mesele ileitigal etmek zere talimat almlardr. Bu meseleye itirak etmeleri veya hi deilseitiraz etmemeleri iin dier hkmetlere mracaat edeceklerdir. Herhalde Londra'dakisefirler konferansnda Ermeni meselesinin mzakere edilmesi iin karar verilmitir.Fakat halk katiyen telalanmamaldr; nk Anadolu'daki Osmanl meselesiAvrupa'daki Osmanl meselesinin hallinden sonra ele alnacak ve grlecektir. Bumeselede en ehemmiyetli nokta bu hususta ngiltere ve Rusya arasnda fikir ihtilf

bulunmamasdr. Fransz hkmeti ve sefareti bu mesele ile btn ruhu ve kalbi ilealkadardr. Ermeniler Petersburg'da Hariciye Nazr'na mracaat etmilerdir. Nazrda, stanbul'daki sefirine talimat vermeyi vaat etmi ve Ermenilerin Londra ve Paris'te

propaganda yapmalarn da ilave etmitir ki, asl ayan dikkat olan nokta da budur.

Evvelce de bildirdiimiz gibi Patrikhane teklifimizi tamamyla ve derhal kabuletmitir. imdi grlerimizi etraflca bildirmemizi bekliyorlar. Bu anda bununlamegulz ve yaknda programmzn ana hatlarn bildireceiz.

Petersburg'dan iki Ermeni delege gelmi ve Ermeni muhitlerle temas edip mhimmalmat elde ettikten sonra tekrar gitmilerdir.

Bize yazldna gre Van'daki mdafaa tekiltmz inkiaf etmektedir, bu tekilt,Krtler zerinde byk tesir icra etmitir, bizzat vali bile bugne kadar ki tarzndeitirmi ve bize yanamtr.

Meselenin siyasi ksmndan baka ahsi mdafaa ksmnn da bizce ehemmiyetivardr. Baz yerlerde vaziyet ok glemitir. Ermenileri bu vaziyetten kurtarmakiin gzlerimizi o taraflara evirmemiz lazmdr.

ubelerimize aadaki ricada bulunuyoruz:


29/91

1- 1913 senesi aza aidatnn gnderilmesi,

2- ahsi mdafaa tekiltna taallk eden (ilikin) teebbslerimizi daha byk birgayretle tedvir edebilmemiz (dndrebilmemiz) iin Tanaksiyon komitesine tabiolan tiyatro, konserlere ve Kzlhaa nasl hareket edecekleri hakknda talimat

verilmesi,3- Halkn en iyilerinin bizden olduuna emin olarak propaganda yaplmas vetoplantlar tertibi,

4- Hayrenik gazetesi tarafndan alm olan ianeye itirk edilmesi.

5- Btn elence, merasim vesairede ahsi mdafaa tekilt iin iane toplanmas.''

Bu ehemmiyetli vesikann sonunda Ermenilerin vaziyeti ktletii takdirdeAzerbaycan'dan Anadolu'ya asayii iade etmek zere Rus askerinin gelecei de

zikrediliyordu.Avrupa'nn ark vilayetlerinde slhat yaplmasn istemesi ve Rumeli'deki arazisinide daima bu ad altnda vki mdahaleler yznden kaybetmi olduunu pekl bilenBabli bu seferki mdahalenin de teden beri Trkiye'ye kar dmanca bir siyasettakip eden Rusya'nn tahrikiyle olduunu da anladndan bir mdahale teklifi vakiolmadan nce kendi teebbs ile ve Avrupal mtehassslarn tavassutuyla zikri(ad) geen vilayetlerde slahat yapmaya karar verdi. Hariciye Nezareti bu niyetiningiliz hkmetine Londra Sefiri Tevfik Paa vastasyla bildirdi ve kfi miktardamtehasss gnderilmesini rica etti.

Babli en byk ciddiyet ve samimiyetle slhat icras taraftar idi. Bu seretlengilizlere tannan bu imtiyazdan siyasi bir maksat gdlyordu; bu tarzda Kbrsmukavelesi hkmleri de takviye edilmek isteniyordu. Yukarda da zikredildii gibiRusya'nn imtina (ekinmesi) zerine bidayette (balangta) ngilizler tarafndankabul edilmi olan bu teklif sonradan reddediliyordu. Bu imtina birok mitlerisndrd. Artk btn maksadn ''slhat'' olmayp bu yerlerin Rus nfuzunaterkinden ibaret olduu apaikrd.

Bu srada Mahmut evket Paa Kabinesi iktidar mevkiinde bulunuyordu. Ben

kabinede deildim. Frkann umumi ktibi idim. Mahmut evket Paa'nnmuvafakatyla bir kere daha Ermenilere mracaat etmek istiyorduk. Eski Nafia NazrHalayan Efendi'nin evinde baz eflerle bulutuk. Ben meseleyi nakil ve hkmetinslhat icraya ciddi ve kati ekilde karar verdiini, mdahale ve Rusya'nn tevikiyleyaplacak slahatn hi bir netice vermeyeceini ve yeni siyasi entrikalarla iki milletarasnda yeniden dmanlk sokulacan etraflca izah ettim.

Vatanseverlik hislerine hitap ederek bu mdahaleden sarfnazar etmelerini, bunamukabil oralarda muntazam bir ordunun tesisi (kurulmas) iin Avrupa'danmtehasss memur getirtilmesini srarla rica ettim. Fakat bu samimi teklif, halk ve

patrikhaneyi ikna etmenin mmkn olamayaca beyanyla reddedildi. Ermenilerinslahat istemeyip de Rus mdahalesi ile muhtariyet ve sonra da istiklllerini temin


30/91

etmek istediklerini pekl anlyordum. Daha sonra Ermenilerin 1913 Eyll'ndeKstence'de toplanan Hinak komitesinin kongresinde istikll fikrinin her taraftamdafaa edilmesine karar verilmi olduu kongrenin aada tekrar ettiimizraporlarndan anlalyor.

Hinak Komitesi'nin 17 Eyll 1913'te Kstence'deki kongresi hakknda zabtname

Hinak Komitesi'nin Trkiye'deki vaziyeti:

10 Temmuz 1908'de bir askeri isyan sonunda Trkiye'de Merutiyet ilan edildiizaman bunun zaruri neticesi Trkiye'de yaayan muhtelif unsurlarn milli varlklarnmuhafaza etmeleri ve bunlar arasnda da Ermenilerin, idarenin her trl tazyikinden

arnm olarak milli esaslarna uygun ekilde inkiaf ve tekml edebilmeleri idi.62 seneden beri ihtill ve mcadele iinde yaam bulunan ve kendini mahvolmayamahkm gren Ermeni milleti geici bile olsa kuvvetlerini yeniden toplamak ve siyasisahnede tekrar grnmek iin huzur ve istirahate muhtat.

Merutiyet tarafndan yaplan vaadler ok mahdut (snrl) grndndenkomitemiz imkn dairesinde mevcut artlardan istifade etmek midiyle kendisitarafndan yaplm olan fikirleri olgun bir hale getirmeye almtr. Bu sebepleHinak komitesi de altnc murahhaslar meclisi umumisinde Meruti Osmanl

hkmetinden ayrlmak istemeyerek serbeste faaliyette bulunabilmesi iin hkmetekanuni bir ekilde grnmeye karar vermitir.

Drt be senelik bir devre iinde Osmanl merutiyetinin vaadlerinden bir tanesinidahi tutmad ve devlete karlan kanunlarn hedeflerinin btn siyasi frkalarn ve

bilhassa sollarn ve radikallerin ezilmesi olduu ve idaredeki yeni nizam ve tekiltnmuhtelif milliyetleri mahvetmekten ibaret olduu anlald. Hkim olan milletin birhkmet kurmak kudretine malik olmad meydana kt. Bu anda hkmetinidaresini elinde bulunduran ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde bir oligari hkmsrmektedir. Bu frkann takip ettii program Trk brokrasisine bal kalmak ve

mterakki (ileri) bir hkmet tesisine mani olmaktadr. Zahiri gayesi muhtelifunsurlar birletirmek olduu halde hakikatte ise takip ettii siyaset, icabnda onlarezmek maksadyla bu milletleri daimi tazyik altnda bulundurmaktan ibarettir.Hkmete gelince, elde tuttuu hkim bir snf tarafndan (Ermenilerin mahvedilmesiiin) kabul ettirilmi olan bir siyaseti tevik ve merhametsizce takip etmektedir.Grlyor ki, Ermeni milleti bu siyaset ve daima kendi aleyhine kullanlan bukuvvetler yznden yok olmak mertebesine gelmitir; bu itibarla bu artlar altndakendi prensiplerini artk takip edememesi tabiidir: Ermeniler hkim snflardankurtulmu ve balarnn stnde sallanan ldrc klc bertaraf etmek iin

istikbalde sabit ve cesur bir hatt hareket takip etmek mecburiyetinde olduklarnakanidirler.


31/91

Hinakyan Frkas'nn yedinci murahhaslar meclisi umumiyesinde bir tek muhalifreyle beeri ve milli haklarn elde edilmesi iin artk meru vastalarn kullanlmamaslazm geldiine, istikbalde gayri meru yollara tevessl etmenin ve yeni siyasi veiktisadi artlar elde edilinceye kadar frka mcadelelerine daha byk bir hzverilmesinin daha muvafk olacana karar vermitir.

KANUN DURUMDAN GAYR KANUN

DURUMA GE

Yedinci murahhaslar umumi meclisinin toplanmasndan evvel Trkiye'de ve Trkiyednda bulunan btn ubelerin kanuni bir ekil altnda yeniden

tekiltlandrlmasna ve temerkzne (toplanmasna) karar verilmiti. Hali hazrvaziyeti karsnda ise Hinak Frkas yedinci murahhaslar meclisinde aadakihususlar karar altna alnmtr:

1- Osmanl mparatorluu'ndaki dier ubelerin itimadn kazanamad gibi frkannhalihazr ihtiyalarn da karlayamam olan Trkiye komitesi idare meclisinin feshive yerine yeni bir meclisin tayini.

2- Trkiye'deki ubelerin icra kuvvetlerinin en byk icra kuvveti merkezi olan''Merkezi dare Meclisine'' bundan byle ''Trkiye dare Meclisi'' adnn verilmesi.

3- Trkiye'deki dare Meclisi azalar Osmanl mparatorluu'ndaki komitenin ubeleritarafndan seilmi olduundan umumi merkezi idare meclisine kar bir dereceyekadar bir otorite tannmasna ve fakat kararlarnn merkezin tasvibine (onanmasna)

bal olmasna.

4- Bugn mevcut ubeler ve dier tekilt halihazr vaziyetlerini zahiren (geiciolarak) muhafaza etmekle beraber umumi merkez idaresinin verecei talimata veTrkiye idare meclisine yaplacak tebligata tevfikan komitemizin faal aza vemurahhaslar ile gizlice, el altndan ve tedricen gayri meru faaliyette bulunmalarna

ve son kararlar mucibince komite tarafndan yeniden gizli ubeler tekiline(kurulmasna) allmasna.

5- Eski dahili nizamnameler hali hazr mnasebetlerine uyacak ekilde tadiledilmelidir; imdiye kadar tatbik edilmekte olan siyasi iktisadi prensipler mlgadr(kaldrlmtr); yerlerine son defa komite tarafndan kabul edilmi olanlar ikameolunacak ve ayn zamanda onlar tatbik edecek olan faal zalar da gsterilecektir.

UMUM VE HUSUS TADLLER:

Mstakil Ermenistan. - Osmanl Devleti'nin Ermenistan'da tatbik etmek istedii


32/91

umumi ve hususi slhat meselesine mdahale ve slhata mmanaat etmekle (engelolmakla) beraber Hinak komitesi mstakil bir Ermenistan kurulmakszn, hangiunsura mensup olursa olsun, Ermenistan ahalisinin emniyet iinde yaayp inkifedemeyeceine ve Ermeni milletinin milli varln dahili ve harici taarruzlara karkoruyamayacana tamamyla knidir; bu itibarla komite bu fikri mdafaa etmeyi

kararlatrmtr.Ermenilerin bu taleplerini hakl gsterecek tarihi hibir haklar yoktur. Osmanllarark vilayetlerini Ermenilerden almadlar. Ermeniler ise Osmanl mparatorluu'nunkuruluundan bugne kadar hudutlarnn temini ve istiklli hususunda hibir gayretveya hizmet sarfetmediler. Osmanllara iltica etmi (snm) olan bu halk hsnkabul ve daima vatanda muamelesi grd. Ermeniler btn memlekette yerletiler.Krtlere komu olduklar ksmlar istisna edilecek olursa her tarafta iyi muamelegrdler. Bu muntkalarda hkmet intizam teminine muvaffak olamadndan Trkve Krt kylerindeki vaziyet Ermenilerinkinden farkszd. Anadolu'da, muhtelif

vilayetlerde ve stanbul'da Ermeniler dier milliyetlere nazaran daima daha tasasz vemesut bir hayat sryorlard. Vatann btn menafiinden (karlarndan) istifadeeden bu halk onun kederlerine ve yklerine asla itirak etmiyordu. Memleketin gereksaadetinden gerek straplarndan daima menfaat temin ediyorlard; vatan iin hibirharbe itirak etmediler ve bu uurda bir damla kan dkmediler. Bilkis harpzamanlarnda ticaretlerini devam ettiriyor ve taahht ilerine giriiyorlar, ok parakazanyor ve iyi ve kt gnlerde rahat ve huzur iinde yayorlard. Bu ltuflarateekkr olarak imdi ekseriyeti tekil eden nfusu kovmak ve istiklllerini elde etmekzere Osmanl vatannn bir parasn koparmak istiyorlar.

Tarih, bu eit nankrln bir eini kaydetmemitir. Rus-Alman harbi baladzaman Ermenilerin Osmanl memleketi ve halk hakkndaki zihniyetleri bu idi. UmumiHarp, Ermenilerin artk tamamyla emin olduklar muhtariyetin tesisini geciktirdi.Onlar btn mitlerini bu harbe balam ve bu itibarla da Rusya'nn bu harptenmuzaffer kmas iin btn kuvvetlerini kollamaya karar vermilerdi. Aadakivesikalar bu kararlar aka gsteren birer delildir.

Tanak komitesi tarafndan am ubesine yazlan mektup

stanbul.........1914

''Osmanl hkmeti, 21 Eyll 1914'te seferberlik ilan etti. Ayn gn TanaksiyonKomitesi'nin stanbul'daki merkezinde fevklade bir faaliyet grnyordu. Reisler

birleerek taradaki ubelerine ifre ile talimat verdiler. Ayn faaliyet Hinak,Ramgavar ve Veranasnial komitelerinde de grlyordu. Islhat meselesi dolaysylaesasen birlemi bulunan btn bu komiteler imdi bsbtn birlemeye ve birlii

salamlatrmaya alyorlard.Ruslar hududu geip Osmanl ordular geri ekilmeye balad zaman, mevcut


33/91

vastalardan istifade edilmek suretiyle her tarafta umumi bir isyan yaplmaldr.Osmanl ordusu bu suretle iki ate arasna alnm olacaktr. Btn resmi binalaruurulacak, hkmet dahilde igal edilecek ve Alman nakliyatna hcum edilecektir.Bunun zerine Osmanl ordusu ilerledii takdirde, Ermeni askerler silahlar ile birliktektalarn terkedecekler, ete tekil edip Ruslarla birleeceklerdir.''

DKKATE AYAN BR MAKALE

Harpten nce Bak'da intiar eden Areve gazetesi 11 Eyll 1914 tarihli nshasndaaadaki makaleyi neretmitir:

Mhim dakikalar nnde

Bugn hudutlarmzda cereyan eden hdiseler, etrafmzda olup bitenler btndikkatimizi ekmeye lyktr. Bu anlar yalnz Rus tarihi iin deil, biz Ermeniler iinde mhimdir. Asrlardan beri esaret zincirleri altnda yaayan ve en yksek mefkresiyok edilmeye allan bir millet bugn nmzde ykseliyor ve Ermeni meselesinin

hallini talep ediyor. Ermeniler bu maksatla mucizeler yaratm ve bilhassa bu asrnson rubunda, hasmlaryla daima cesaret ve metanetle mcadele etmi olankahramanlar ve fedailer yetitirmitir.

Osmanl Ermenileri meselesine nihayet bir son vermek ve namuslu igzr, alkanve faziletli bir halkn asrlardanberi iinde yaad faciay bitirmek lazmdr.

Avrupa byk devletleri Berlin Kongresi'nden bugne kadar bizim iin bir eyyapmadlar. Sulh zamanlarnda Osmanl hkmetine kar zayf ve tesirsiz birsiyasete sndk, bugn ise bir kasrga btn dnyay kartrmakta ve her millet

mevcudiyetini temine ve gne altnda bir yer edinmeye almaktadr. Milliyetmeselesi bugn bambaka bir ekilde ve tarihte ei olmayan bir iddetlecanlanmaktadr. Byk ve kk milletlerin akbetlerinin bahis mevzuu olduu biranda biz uykuda m kalacaz? Ermeniler birka asrlk bir maziye bakmaktadrlar.Fakat hibir zaman bugnk kadar ehemmiyetli tarihi bir an yaamamlardr.Ecdadmz bir milleti yok olmaktan kurtarmaya ve bugne kadar korumaya muvaffakoldular. Onlar, Ermeni fazilet ve meziyetlerini Asya'dan gelen frtna ve hcumlarakar mdafaa ettiler ve bu hal sayesindedir ki, bugn siyaseten zayf ve kkolmakla beraber mevcut milletlerden biri olarak saylmaktayz. imdi meydan

terkedip zl iinde ekilelim mi, yoksa bize uygun bir istikbal temini iin alalmm? Bu ehemmiyetli anda bizim neslimize tevcih edilen sual (ynelen) ite budur!


34/91

Milletler kalknyor, hudutlar hareket iindedir, herkes kendi talihini kendisi izmekistiyor. Ermeni genliinin ve Ermenilerin bu ar gnlerde, gemi nesillerinkendisine brakm olduu miras ve istikbalden beklediimizi dnmesi lazmdr.19'uncu asr, Ermenileri tarihin Van'dan stanbul'a, Zeytun'dan Samsun'a, Erivan'daniraz'a, Lor ve Karaba'a kadar etraflarna ym olduu glkleri yenmek

suretiyle yeni bir Ermenistan yaratmaya almlardr. Bugn bu kadar mhimhadiseler karsnda bulunan ite bu yeni teekkldr. Bu yeni olabilecei gibi bilakisinkiaf edebilir ve 19'uncu asrn dier kk milletleri gibi byyebilir. Yarn veyabr gn hudutlarda tarihi hadiseler vukubulabilir ve dnya harbinin grltleriErmenistan ufkunda bir akslmel vcuda getirebilir. Ermeniler gelecek olan bugnehazr olmal ve onu sadece vifak (ba) ve birlik laflar ile deil fiil ve hareket ilekarlamaldrlar. Bugne kadar kendini feda etmi ve btn tehlike ve straplarzerine alm olan Ermeni halknn ancak ufak bir ksm idi. Drt bir taraftankomiteleri tenkit edenlerin nihayet bizzat meydana karak milli vazifelerini ifa

etmeleri zaman oktan gelmi deil midir?Ermeniler! anl ecdadmzn kahraman ruhlar bugn bize bakmaktadr! Bunu idrakedebilecek miyiz? Ve bu ar gnlerde, daha tehlikeli bir zamanda ve daha ktartlar altnda urunda mcadeleye balam olduklar bu yeni hayat tahakkukettirebilecek miyiz?

Hinak Komitesi'nin ayn gazetede ve Saray Bosna suikastini mteakip nerettiibeyanname

''Zulm ve taaddiye (baskya) maruz bulunan ve her trl haklarndan mahrumklnm olan Ermeni unsurunu kurturmak zere rubu (eyrek) asrdan daha fazla birzamandanberi kanl izlerde yryen sosyal - demokrat Hinakyan komitesi isyan vemcadele anlarn almak zere hali hazrdaki siyasi ahvalden istifade etmekte veOsmanl istipdadn kanlar iinde bomak zere Toros'un zirvesinden veErmenistan'n en cra hudutlarndan sahneye kmaktadr.

Hinakyan komitesi maddi ve manevi btn kuvvetlerini toplamak suretiyle ihtillklc ile milletlerin varl urunda yaplan bu muazzam mcadeleye itirak edecekve ittifak msellesin (l ittifakn) ve bilhassa Rus ordularnn mttefiki olarakelinde olan btn ihtilalci ve siyasi vastalarla, Ermenistan'da, Kilikya'da, Kafkasyave Azerbaycan'da zaferi temin etmek iin itilaf devletlerine yardm edecektir.Vatanperverane zaruretler icab olarak kendisine ve medeniyete kar olan vazifesiniifa edecektir.

Hayatlarn, Ermenistan'n kurtuluu uruna feda etmee hazr olan kahramanlarbtn maddi ve manevi kuvvetleriyle ortaya atlmaldrlar. kendi gayeleri ve ihtilal

uruna dkm olduklar kanla iftihar ederek yarnn kongresinde Ermeniler de yeralsn ve hayat ve siyasi hrriyeti zerindeki haklarn ileri srmek suretiyle


35/91

vatanlarnn ve itilaf msellesin himayesi altnda istiklallerini temin etmeye muvaffakolabilsinler. Harbin afa dosun ve ile hak, adalet, hrriyet ve uhuvvetiaydnlatsn.

O halde, arkadalar, ileri ve i bana! Kendi lmmzle Ermenistan' tehdit eden

lm boalm ki, o ebediyen yaasn!''

1914, Paris

Sosyal Demokrat Hinakyan

Komitesi Umumi Merkezi

Bu vesikalar seferberliin ilan edildii srada hkmetin eline gemitir. Hkmethadiselerin vukuunu beklemeye, ihtilalci maksatlara kar hibir harekete gememeye,sadece mukabil tedbirler almaya karar verdi. Ben Tanak Komitesi'nin tannmazalarna ve bilhassa Erzurum Mebusu dostum Varteksi Efendi'ye hkmetin bukararlardan haberdar olduunu ve Ermeniler bu eit muamelelere tevessl ettikleritakdirde ok iddetli tedbirlerle karlaacaklarn bildirdim. Bununla hkmetin hereyden haberdar olduunu bildirmek ve bu suretle bu niyetlerin kuvveden fiilekmasna mani olmak istiyordum. Seferberlik zerine silaha arlm olanErmenilerin bir ksm hudut haricine, dier bir ksm ise silahlaryla birlikte

memleketin i taraflarna kat; ve oralarda tek tk arpmalara dahil oldu.Bakumandan Enver Paa, Ermeni patriini davet ederek kendisine Trkiye'nin buharpte Ermeni vatandalarndan sadakat beklerken silahlaryla birlikte taraya kamolan Ermenilerin kylere hcum edip memurlar ldrdklerinin resmi raporlardanak olarak anlalmakta olduunu bildirdi ve bundan sonra patrie iyi nasihatlerde

bulunmasn tavsiye etti. Enver Paa, bundan baka patrie gayet ak bir ekilde,bu hareket, umumi bir mahiyet ald takdirde askeri hkmetin en sk tedbirlerialmak mecburiyetinde kalacan da syledi. Patrik bu eit rezaletleri yapmayacesaret edenlerin komite azas olduklarn kendisinin ise, Ermeni halkna komiteninharektn nazar itibara almayarak, bundan sonra da sadakati muhafaza etmelerinitavsiye edecei cevabn verdi.

Ermeni komiteleri patriklie Trkiye'nin Rusya'ya harp ilan etmesi halinde naslhareket etmesi icap edeceini daha nceden bildirmi olduklarndan bu tavsiyelerhibir netice vermedi. Derhal harbin balamasn mteakip Mu, Bitlis ve Vanvilayetlerinde Ermeniler tarafndan tahrik edilen isyanlar balad.

ERMENLERN TEHCR (ZORLA G)


36/91

Bunun zerine umumi kararghta ''Ermenilerin tehciri'' hakknda bir kanunhazrlanarak heyeti vkelya arzedildi. Ben bu kanunun tamamyla tatbiki aleyhindeidim. Jandarmalar tamamen, polisler ise ksmen ordu hizmetine alnm ve yerlerinemilisler konmutu. Tehcirin bu vastalarla yaplmas halinde ok irkin neticeler eldeedileceini biliyordum. Binaenaleyh istikbali dnerek, bu kanunun tatbik

edilmemesinde srar ettim ve meriyete (yrrle) girmesini de geciktirmeyemuvaffak oldum.

Bir mddet sonra Van, Ruslar veya daha dorusu Ermeni gnll eteleri tarafndanigal edildi. Bu etelerin Tanak komitesinin, Osmanl Meclisi mebusannda da aza

bulunan iki reisi olan Pastrmacyan ve Papazyann emri altnda olduklar sonradanrenildi. Canlarn kurtarmaya muvaffak olan baz kimselerin verdikleri ifadedenVan'n igali srasnda kaamam olan slam halkn ldrldkleri, kadnlarnerefleriyle oynand ve birok gen evli kadn ve kzlarn evlerde toplattrlarak buevlere umumhane nazaryla bakld anlalyor. Van'dan kaan ve binlerce kadn,

erkek ve ocuktan ibaret olup silahlar bulunmayan halk zerine Ermeniler tarafndanmakineli tfek atei almtr.

Van'daki bu hadiseleri dahildeki dier isyankr hareketler takip etmitir; ktalarnailtihak etmek zere gnderilen baz mnferit askeri birliklerin bu eteler tarafndanldrld anlalmtr. Kumandanlar tarafndan karargh umumiye gnderilenraporlardan anlaldna gre Mslmanlara kar ehirlerde, kylerde ve oselerdeyaplan katliam ve taarruzlar Rus cephesinde o civar halkndan tekil olunan askerlerzerinde ok kt tesirler brakmtr.

Ordu idaresi yeniden tehcir kanununun tatbikinde srar etti. Ben tekrar kabulaleyhinde bulundum. Mteaddit ve ok ac haller bana gstermiti ki, HristiyanlarnMslmanlara yaptklar zulmler Avrupa'da byk bir msamaha ve sknetlekarland halde Mslmanlarn en ufak bir hareketi haddinden fazla

bytlyordu. Ve bu itibarla Ruslarn bu harpte Ermenilerin yan bandabulunmas yznden kacak olan intizamszlklarn bizim aleyhimize istismaredileceini nceden biliyordum.

Bu mzakereler esnasnda meslektalarmdan bazlar

Hüseyin Cahit Yalçın - Talat Paşa'Nın Hatıraları

Documents