T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAMBİLİMLERİ ANABİLİM DALI HADİS BİLİM DALI HADİS RİVAYETLERİNDE İYİLİK VE KÖTÜLÜK KAVRAMLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Gülşen KEKLİK ANKARA – 2007
T.C. ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAMBLMLER ANABLM DALI
HADS BLM DALI
HADS RVAYETLERNDE YLK VE KTLK KAVRAMLARI
YKSEK LSANS TEZ
Glen KEKLK
ANKARA 2007
T.C. ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAMBLMLER ANABLM DALI
HADS BLM DALI
HADS RVAYETLERNDE YLK VE KTLK KAVRAMLARI
YKSEK LSANS TEZ
Glen KEKLK
Tez Danman Prof.Dr. Mehmet GRMEZ
ANKARA 2007
I
NSZ
Kuran- Kerim, 610-632 yllarnda inmi olan en son kitaptr. Bu ilahi
kitap ncelikle Araplara inmitir; ama o, btn insanlk iindir. Bu son kitabn
ini amac insanlar karanlklardan aydnla karmak onlar dalaletten kurtarp
doru yola ulatrmaktr. Son ar olan Kurn- Kerimin bu hidayet grevini
yerine getirebilmesi, ncelikle onun doru anlalabilmesine baldr. Aradan
geen asrlar, szcklerde anlam deimelerine yol amtr. O halde bu anlam
deimelerinin belirlenmesi, doru anlam iin kanlmazdr. Bu balamda art-
sremli semantik aratrmalar, kendini zorunlu klmaktadr. Ayn durum, Kurn-
Kerimin ilk yorumu mertebesinde olan hadis metinleri iin de sz konusudur.
Gerek Kurn- Kerim, gerekse hadisler ile ilgili son zamanlarda yaplan
aratrmalar sevindiricidir. Ancak Kurn ve hadislerin doru bir biimde
anlalmalar bu aratrmalarn oalmasna baldr. Bu alana bir nebze de olsa
katkda bulunabilmek arzusu, bu almann ortaya kmasnda nemli etken
olmutur.
Bylesine anlaml bir konuyu tez konusu olarak neren ok deerli
danmanm Prof. Dr. Mehmet Grmez hocama, tezin daha iyi olabilmesi iin
gsterdii abalardan dolay kran duygularm ifade etmeyi yerine getirilmesi
gerekli bir bor bilirim. Ayn ekilde yardmlarn esirgemeyen ok deerli hocam
Do. Dr. Bnyamin Erul beyefendiye ve tezle ilgili her konuda yardmc olan Suat
Kocaya en iten teekkrlerimi sunarm.
Glen KEKLK
II
NDEKLER
NSZ .....................................................................................................................I
NDEKLER ....................................................................................................... II
GR .....................................................................................................................IV
I. ARATIRMANIN KONUSU VE NEM. ......................................................IV
II. ARATIRMANIN AMACI...............................................................................V
III.ARATIRMANIN PLANI VE METODU.......................................................VI
KISALTMALAR................................................................................................. VII
BRNC BLM
YLK VE KTLK DEERLERYLE LGL KAVRAMSAL
EREVE
1. yilikve Ktln Tanm................................................................................1
2. yilik ve Ktln Kayna ..............................................................................6
3. Deer Olarak yilik ve Ktlk........................................................................10
KNC BLM
HADS RVAYETLERNDE YLK VE KTLK KAVRAMLARI
2.1.SEMANTK VE NEM ................................................................................15
III
2.2. TAYYB-HABS............................................................................................25
2.2.1. Szlklerde Tayyib-Habis ........................................................................25
2.2.2. Kuran- Kerimde Tayyib-Habis .............................................................28
2.2.3. Hadislerde Tayyib-Habis ..........................................................................34
2.3. HAYIR-ER..................................................................................................42
2.3.1. Szlklerde Hayr-er .................................................................................42
2.3.2. Kuran- Kerimde Hayr-er ......................................................................45
2.3.3. Hadislerde Hayr-er ...................................................................................50
2.4. HASENE-SEYYE.........................................................................................55
2.4.1. Szlklerde Hasene-Seyyie .......................................................................55
2.4.2. Kuran- Kerimde Hasene-Seyyie ............................................................58
2.4.3. Hadislerde Hasene-Seyyie.........................................................................62
2.5. BRR-SM ......................................................................................................66
2.5.1. Szlklerde Birr-sm .................................................................................66
2.5.2. Kuran- Kerimde Birr-sm ......................................................................70
2.5.3. Hadislerde Birr-sm...................................................................................74
2.5.4. Deerlendirme ...........................................................................................77
SONU .................................................................................................................79
KAYNAKA.........................................................................................................81
ZET .....................................................................................................................85
ABSTRACT...........................................................................................................86
IV
GR
I.ARATIRMANIN KONUSU VE NEM
En son ve en mkemmel din olan slam dininin hakkyla yaanmas
ncelikle doru anlalmasna baldr. Doru anlalmas ise Kuran- Kerim
kadar snnet ve hadislerle de ilgilidir. Dinin temel kayna olan bu iki unsur
yeterince anlalmadka dinin de doru anlalmasndan sz edilemez. Son
zamanlarda zellikle Kurn alannda semantik aratrmalarn giderek
younlatn byk bir coku ile izlemekteyiz.1 Erciyes niversitesi lahiyat
Fakltesi Hadis Anabilim dalnda konuyla ilgili baz tezlerin yaplmas da son
derece sevindiricidir.2 Ancak bu yaplan almalar tek bir kk ya da kavramla
ilgilidir. Biz ise aratrmamzda Tayyib-Habis, Hayr-er, Hasene-Seyyie ve Birr-
sm zt anlamllar zerinde duracaz. Bildiimiz kadaryla, u ana kadar bu tr
bir alma, ne Kuran ne de hadis aratrmalarnda yaplmtr.
yilik ve ktlk toplumsal hayatn en nemli iki ahlki deeridir. Bu iki
deerin kapsamna giren davranlar tam olarak bilinmeden toplum hayatnn
salkl olmas mmkn deildir. Hz. Peygamberin bu iki deerle ilgili olarak
hadislerinde aklad davranlar ve ifade ettii kavramlarn yeterince
1 Korkmaz, Hatice, Vahiy Geleneinde ehede Kknn Semantik Adan ncelenmesi, A..
Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2003; Karata, Yahya, Kuranda Havf ve Hzn Kavramlarnn Semantik Analizi, F.. Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Elaz, 2003 2 Canl, Mustafa, Hadislerdeki Sosyolojik Kavramlarn Semantik Tahlili, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Lisans Tezi, Kayseri, 1989; Doan, Yusuf, Hadislerde Kamu Hukuku Kavramlarnn Semantik Tahlili, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 1997
V
anlalmamas dinin eksik ya da yanl anlalmasna neden olmaktadr. Bu durum
da toplum hayatnn huzurunu dorudan etkilemektedir.
Aratrmamz bir kavram almas olup hadisleri doru anlama amacna
yneliktir. yilik ve ktlk anlamnda kullanlan drt ift kavramn incelendii
aratrmamzda bu kavramlarn kk anlamlar, hadislerdeki anlamlar ve bugnk
anlamlar karlatrlarak gerek anlam ortaya karlmaya allmtr.
II. ARATIRMANIN AMACI
Toplumsal ve bireysel hayatn salkl olmasn mmkn klacak ahlaki
ilkeler ve davranlar hadis rivayetlerinde olduka geni bir ekilde yer almaktadr.
Ancak bunlarn ifade edildii kavramlar zaman iinde anlam deiikliine veya
anlam kaymasna uradndan bugn gerek anlamyla anlalamamakta, bu
yzden rivayetlerde iyilik ve ktlk balamnda hangi davranlarn kastedildii
tam olarak bilinmemektedir.
Tezi hazrlamamzdaki en byk amacmz, semantik metod yardmyla
bu kavramlarn esas anlamn bulup, bugnk ilevleriyle karlatrmak, aradaki
fark belirterek hedeflenen davran ve ilkeleri ortaya koymaktr. Bir baka
deyile Hz. Peygamberin iyi veya kt olarak nitelendirdii davranlarn bugn
tam manasyla anlalp anlalamadn tesbit etmektir. Ayrca tezimizde bu
ilkelerin ve davranlarn ahlki deerler asndan incelemesi yaplacak, toplum
ve birey asndan ilevi tartlacaktr.
VI
III. ARATIRMANIN METODU VE PLANI
Aratrmamzda kaynak olarak kullandmz metinler hadis metinleridir.
u halde onlar anlamak iin kadim szlklere bavurmak gerekecektir. Geri bu
szlklerin de art-sremli olmadklar ve dolaysyla bize Hz. Peygamber
zamanndaki anlamlar vermedikleri ileri srlmse3 de biz, bu iddiann biraz
ar bir iddia olduunu dnyoruz.4 u halde yntemimiz, kadim szlkleri
kronolojik bir biimde kullanmak suretiyle art-sremli bir yntem olacaktr.
Ama, art-sremli bir yntem kullanmak suretiyle iyilik ve ktlk deerleriyle
ilgili tanmlar yapmak iin kavramsal bir ereve oluturmaktr.
Aratrmamzn plan, u ekilde olacaktr: Birinci blmde iyilik ve
ktlk deerleriyle ilgili kavramsal ereve oluturulacaktr. kinci blmde ise
aratrma konusu kavramlarn nce szlklerdeki anlamlar ardndan Kurn ve
hadislerdeki kullanmlar aratrlacaktr. Rivayetler alanmzla ilgili temel eserler
olan en sahih dokuz hadis kitabndan (Ktb-i Tisa) alnacaktr. Rivayetlerde
hangi davranlarn tevik, hangilerinin men edildii tesbit edilerek gerek anlam
ile davran arasndaki iliki ortaya konmaya allacaktr. Kavramlarn bugnk
anlam ve ilevlerine deinilerek, ahlki adan deerlendirmesine de yer
verilecektir.
3 Byle bir iddia ilk kez, deerli aratrmac Emn el-Hl tarafndan ileri srlmtr. Ona gre
kadim szlklerimiz art-sremli deildirler ve bu yzden de bize Hz. Peygamber zamannda konuulan arap dilini aktarmamaktadrlar. Bu konudaki grlerini Kurn Tefsirinde Yeni Bir Metod, ev. Mevlt Gngr, stanbul 1995. balkl eserinde geni bir biimde aklar. el-Hlnin grleri, zellikle Arap dilbilimcileri arasnda da ilgi grmektedir. Bu konuda bkz., brahim, Enis, Delletul-elfz, Khire 1993. 4 Bu gr iin bkz, Ali Galip Gezgin, Kurnda Sevgi, sparta, 2003, s. 26.
VII
KISALTMALAR
a.g.e. : Ad geen eser a.g.m. : Ad geen makale a.g.md. : Ad geen madde A...F.D. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi a.y. : Ayn yer b. : bn bkz. : Baknz bt. : Bint c. : Cilt ev. : eviren D..A. : Diyanet slam Ansiklopedisi F. : Frat niversitesi h. : Hicr Hz. : Hazreti .B.. : stanbul Bilgi niversitesi kr. : Karlatrnz m. : Milad md. : Maddesi l. : lm tarihi ra. : Radyallahu Anh s. : Sayfa (sav) : Sallallahu Aleyhi ve Sellem T.D.V. : Trkiye Diyanet Vakf tah. : Tahkik eden ter. : Tercme eden tsz. : Tarihsiz
yay. : Yaynlar
1
BRNC BLM
YLK VE KTLK DEERLERYLE LGL KAVRAMSAL
EREVE
1. YLK VE KTLN TANIMI
Tarih boyunca insanolu iki kavram etrafnda deerler belirlemitir. Bunlar
en genel ifadeyle iyilik ve ktlktr. Zaman ve mekana gre telaffuz olarak
farkl ekiller alsa da anlam bakmndan hi deiiklie uramadan sregelmitir.
yi kavram szlkte istenilen, beenilen nitelikleri tayan, kazanl,uurlu,
yeterli, salkl, bol anlamna gelir.5 Kt ise zararl, tehlikeli, korku ve endie
veren, hoa gitmeyen, kaba, krc, olumsuz, istenilmeyen, beenilmeyen
anlamlarn tar.6
Kutsal kitaplar daima iyi olan emretmi, kt olan ise men etmitir.
Kutsal kitaplarn amacnn insanlarn mutluluu olmasndan hareketle faydal olan
her eyin iyi, zararl olan her eyin de kt olduunu syleyebiliriz.
ster kutsal kitaplar, ister hukuk kurallar isterse rf iinde yer alsn
yaplmas istenen, faydal ve gzel olan ey iyidir. Aksine yaplmas istenmeyen,
zararl ve irkin olan ey ise ktdr. Ksaca arzu edilebilir ey iyi, arzu
5 Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005, s.1006
6 a.e., s.1238
2
edilmeyen ey ktdr.7 Burada arzu edenin Yaratc olmas veya insan olmas
arasnda fark yoktur.
yilikle ktln ya da hak ile batln mcadelesi ilk insanla balar. Hz.
Ademin iki olu arasndaki mcadele belki de tm insanln kavga ve
ekimelerinin temelini oluturur. Hakikatte ise ilk ekime Kuran- Kerimde
anlatlan Hz. Ademin yaratlmas olay ile balar. Allah Hz. Ademi yaratt
zaman tm meleklere onun nnde eilmelerini syler. Btn melekler secde
ederken blis kar kar ve kibirlenir.8 te bu noktada hak ile batln baka bir
deyile iyilikle ktln mcadelesi balam bulunmaktadr.
yilik ve ktlk slam dncesinde hayr ve er kavramlaryla ifade
edilmitir ki zaten bu iki kavram aratrma konumuzun birer parasdr. Hem
kelamclarn hem de filozoflarn inceledii bu kavramlar, ontolojik ve ahlki
ynden ele alnmtr. Kelamclar konuyu genellikle husn-kubuh terimleriyle
ve ahlki boyutuna arlk vererek ele alrken, felsefeciler hayr-er terimlerini
kullanmlar ve konunun metafizik yn zerinde durmulardr.9
slam filozoflarnn bu konu hakkndaki anlaylar slami telakkiden
sapmamak kaydyla ksmen Aristo felsefesine, ksmen de Aristoya isnat
edilmekle birlikte gerekte Yeni Eflatuncu felsefenin rn olan sudr teorisine
dayanr. Bu teoriye gre Tanr ilk hayrdr ve evrendeki tm hayrlar Ondan bir
tamadr. Alemde zorunlu olarak hayr dzeni geerlidir ve sadece iradeye ve
seime konu olan fiillerde erden sz edilebilir. Hayr Tanrdan zorunlu ve
7 Gngr, Erol, Deerler Psikolojisi zerine Aratrmalar, tken Yaynlar, stanbul, 2000, s.27
8 38. Sd 71-74
9 D..A., Hayr md., s.44
3
srekli bir tama olup evrendeki her varlk bundan kendi gc ve liyakati
nisbetinde pay almaktadr. Tanrdan ilk sudr eden varlkla birlikte ilk eksiklik
de balamtr. Tanrdan uzaklatka eksiklik de artarak devam eder; ite bu
uzaklama veya eksiklik erdir.10
slam dncesine gre Allah evreni hayr zerine yaratmtr. Ortaya kan
erler Tanrdan deil insanlarn bu hayr dzenini bozmasndan
kaynaklanmaktadr. Baka bir deyile errin kayna Allah deildir. Bu iyimser
dnce slam tarihinde hem felsefeciler, hem kelamclar hem de mutasavvflar
tarafndan dile getirilmi ve savunulmutur.
Felsefe tarihinde iyinin veya en yksek iyinin ne olduu bir problem olarak
varln srdrmtr. Bata Aristoteles olmak zere btn filozoflar bu konuya
arlk vermilerdir. Hatta bu konu Aristoteles iin temel problemdir. Bu temel
problemin amac insann neyi semesi gerektii hususunda zm bulmaya alr.
yinin ne olduu konusuna aklk getirmeye alan birok yaklam
vardr. Bunlardan doalc antropolojik yaklama gre iyi, insann doal ve
toplumsal gereksinimlerini en uygun ekilde gidermesinde lt olan eydir. Bir
toplumsal varlk olarak insan, doal ve toplumsal gereksinimlerini yine ve ancak
toplum ierisinde karlayabilir. Dolaysyla iyi , insana, dier insanlarla ilikisi
iinde yarar getiren eydir. Kantn ban ektii tinselci (evrendeki btn
varlklarn fiziksel yaplarndan bamsz bir ruhsal yaps olduunu ileri sren)
antropolojik temellendirme ise insann akl sahibi, zgr bir varlk olduunu
vurgulayarak, onun ahlksal yaamn kendi koyduu bir yasaya gre belirleyip
10 D..A., Hayr md., s.44
4
dzenlemesi gerektiini savunur. 11 Dinsel/teolojik temellendirmede iyi
Tanrnn kutsal iradesi, Onun buyruklardr. Doru veya doru eylem de bu
iradeye, bu buyruklara uymak, itaat etmek olur. Tabii buna gre kt de bu
iradeye aykrl ifade eder. Ve bu iradeye aykr eylemler yanl olarak
adlandrlr.12
Kendisini bilmenin ve uygulamann yeterli olaca mutlak iyi ya da
kendinde iyilik yoktur. yilik temaa edilecek bir ey deil, yaplacak bir eydir.13
Ahlak retileri gelitirmi olan tm filozoflarda ortak olan ey, onlarn
bir en yksek iyi sayltsna (dncesine) sahip olmalar, bu en yksek iyiyi
gerekletirmek veya ona ulamak gerektiine inanm bulunmalardr. yle ki
bu en yksek iyi, bir olmas gereken olarak tasarlanr.14
Kuran- Kerime baktmzda ise iyi olan ve yaplmas istenen
davranlar yle sralanabilir:
yilerle dost olmak
yilikte yardmlamak ve ktle kar koymak
Bakalarna maddi yardmda bulunmak ( infak )
Namuslu olmak ( iffeti korumak )
Arabuluculuk yapmak
Adil olmak
Kardelik
Hogr ve balama
11 zlem, Doan, Etik Ahlk Felsefesi-, nklp Kitabevi, stanbul, 2004, s.28-29
12 zlem, Doan, a.g.e., s.26
13 Sponville, Andre Comte, Byk Erdemler Risalesi, ev:Ik Ergden, .B.. Yaynlar, stanbul,
2004, s.xv 14
zlem, Doan, a.g.e., s.32
5
Olumsuzluklara kar dayankl olma ve direnme ( sabr )
Alakgnlllk ( tevazu )
Sznde durmak ve yeminini yerine getirmek
Kleyi zgrletirmek
Grgl olmak
Dnya-ahiret dengesini korumak
nsanlara iyi davranmak ve gzel sz sylemek15
Kutsal kitaplarda iyiliin emredildiini ktln de men edildiini
sylemitik. Kurann genel olarak yerdii ve yasaklad davranlar da u
ekildedir:
Cimrilik
Yaplan iyilii baa kakmak
Bakalarn ekitirmek ( gybet )
Kendini beenmilik ( kibir )
Bozgunculuk ( ifsad )
ekememezlik ( hased )
Savurganlk ( israf )
Adam ldrmek
Yalan sylemek
nsanlar kk drmek
Gsteri yapmak ( riya )
Zina ve fuhu
15 zsoy, mer ; Gler, lhami, Konularna Gre Kuran, Fecr Yaynevi, Ankara, 2001, s.424-452
6
Ecinsellik
nyargl olmak ( s-i zan )
Sarholuk ve kumar
Dnyaya ar dknlk ( seklerlik )
Byclk ve byye bavurma
Rvet almak ve vermek16
Kuran- Kerimin emir ve yasaklar yukarda belirtildii zere yararl
olann istenmesi, zararl olann da yasaklanmas eklindedir. Dolaysyla Kuran
erevesinde yararl olan ey iyi, zararl olan ey ktdr diyebiliriz. Zaten bir
hadis aratrmas olan almamz, Kuran- Kerim ve hadisler kapsamnda
ekillenecektir.
2. YLK VE KTLN KAYNAI
lk insanla birlikte var olan iyilik ve ktln kayna yani yaratltan
m yoksa sonradan m gerekletirildii hususu insanlk tarihi boyunca
tartlmtr. Her bilim dal konuya kendi perspektifinden yaklaarak eitli
cevaplar bulmaya almtr. slam ncesinde felsefeciler, daha sonra ise slam
kelamclar konuyu tm boyutlaryla ele almlardr. Filozoflar daha ziyade
ktlk ile Tanrnn iyilii arasnda iliki kurmaya alrken, kelamclar insann
fiilleri ve bunlarn yaratcsnn kim olduu ile iyilik ve ktln akl ya da er
olup olmad noktasnda konuya yaklamlardr.
16 zsoy, mer ; Gler, lhami, a.g.e., s.452-472
17 Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi , stanbul, 1999, s.285
7
lka filozoflarndan Herakleitos evreni ve evrendeki tm nesneleri
kartlarn sava olarak grr. Ona gre evrendeki kartlar ile aralarndaki sava
olmasayd evren de olmazd.17
Ztlarn mcadelesinin varlk sebebi saylmasndan baka ktlk,
ontolojik olarak tartma konusu olmutur. Evrendeki sava, ktlk, deprem, ac
ekme ve gnahlarn niin var olduu, mutlak iyi olan Tanrnn bunlar neden
yaratt veya neden nlemedii sorgulanmtr. Problemin kayna Platona
kadar dayandrlmaktadr. Bir zm getirmemekle birlikte O ktl evrendeki
dzensiz hareketlere balam ve bundan Tanry deil kt ruhlar sorumlu
tutmutur.18 Kendinden sonra gelen birok dnr her trl ktln kayna
olarak maddeyi grmtr. Hissedilen ya da yaanlan ktlklerin madde ile olan
ilikisine dikkat ekilerek, ktlklerin nedeninin Tanr ya da ruhlar deil, mistik
bir deyile , eklin ekilsizlikten, aydnln karanlktan ayrld snr belirleyen
madde olduu tezi hararetle savunulmutur.19
Ortaa filozoflar ise ktlk kavramnn kendisini yorumlayarak zm
bulmaya almlardr. Bunlardan St. Augustineye gre varolan her ey
Tanrnn g ve iyiliinin bir sonucudur. Tanr kt olan yaratmaz. Yaratklarn
iyilii Tanrnn iyiliinden kaynaklanmaktadr. Ktlk sadece yokluktan,
iyiliin eksikliinden ibarettir. 20 St. Thomas da ktl fizik ve ahlk
olarak ikiye ayrdktan sonra fizik ktln reel varln inkar eder, ahlki
ktl de insann zgr iradesine balar. nk Tanr hibir zaman
18 Aydn, Mehmet, Din Felsefesi, zmir lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, zmir, 1999, s.154
19 Yasa, Metin, Tanr ve Ktlk, Elis Yaynlar, Ankara, 2003, s.11
20 Yasa, Metin, a.g.e., s.11-12
8
ktlklerin nedeni olamaz. Tanr en yetkin varlktr ama her eyin en yetkinini
yaratmak zorunda deildir.21
slam dnrlerinden Frabye gre ktlk maddenin ilah nizam tam
olarak kabul edip yanstacak bir kuvvete sahip olmamasndan doar. Varlklarn
kar karya kaldklar bir takm fetler maddenin tam bir nizam kabul
edemeyiinden kaynaklanmaktadr. O ahlki ktl de maddenin (yani bedenin)
tam nizam kabul edemeyiine balamaktadr.22 bni Sina da bu konuda Frab
gibi dnmektedir. Ona gre ktlk kemlin yokluudur. Gazli ise bu lemin
mmkn lemler arasnda en iyisi, en gzeli ve en tam olduunu syler.23
Yenia filozoflarndan Leibniz Theodicee adl eserinde en mkemmel
varlk olan Tanrnn ktl neden yarattn tartr.24 O Her eyi bilen, en iyi,
en gl varlk olan Tanr neden iinde acnn ve gnahn olmad bir dnya
yaratmamtr? diye sorar ve ardndan Ac olmasayd haz olmazd, gnah
olmasayd sevap olmazd. diyerek sorusunu yantlar.25 Kendi dnce sistemi
ierisinde Tanry hakl gstermeye alan Leibniz, Tanrnn yaptnn
olabilecek en iyi ihtimal olduu sonucuna vararak tartmasn noktalar.26
lkalardan itibaren filozoflar eitli dnce sistemleri ierisinde soruna
cevap bulmaya almlardr. Grld gibi bu tartma slam dnce tarihi
boyunca da devam etmitir.
21 a.e., s.13
22 Aydn, Mehmet, a.g.e., s.154
23 a.e., s.155
24 Gkberk, Macit, a.g.e., s.284
25 a.e., s.285
26 a.e., s.286
9
Kelam ilminde bu konu husn ve kubuh bal altnda yer almaktadr.
Kelimelerin anlamlarna bakacak olursak husn bir eyin keml sfatnn olmas,
maksada uygun olmas, dnyada methe hirette sevaba vesile olmasdr. Kubuh
ise bir eyin noksan sfatnn olmas, maksada aykr olmas, dnyada yerilmeye
ahirette cezaya sebebiyet vermesidir.27 u halde btn gzel davranlar husn,
btn kt davranlar da kubuh olarak nitelendirilebilir. Ancak bu niteleme
yeterli deildir, nk nemli olan iyilik ve ktln nasl ve niin iyi ya da
kt olduudur. Kelam alimlerince iki ana gr ortaya atlmtr:
Eariyye ve Selefiyye ile fii, Mlik ve Hanbel usulclerinin
ounluunun yansra baz Hanef usulclerine gre hsn ve kubuh erdir,
yani bir eyin iyi veya kt olduu ancak tespit ve tayininden sonra bilinebilir;
nk iyilik veya ktlk bir fiilin mahiyetine ve zatna ait bir vasf deildir; fiil
din tarafndan insanlara emredilmesi veya yasaklanmasyla iyilik veya ktlk
vasfn kazanr. u halde bir fiil Allah tarafndan emredildii iin iyi, yasakland
iin ktdr.28
Cehmiyye, Mutezile, ia, Kerramiye ve baz Mturidiyye-Hanefiyye
alimleriyle slam filozoflarna gre husn ve kubuh akldir; bu deerler akl
yrtmekle bilinebilir ve bylece iyilikle ktln bir eyin mahiyetine dahil
olup zat bir vasfn tekil ettii anlalr. Mutezile alimlerine gre deerler
fiillerin zat vasflarndan olmasayd dinin geliinden nce iyilikle ktlk
arasnda bir fark bulunmaz, bu durumda din anlamn yitirirdi.29
27 Aydn, Ali Arslan, slam nanlar, Gonca Yaynevi, Ankara,1984, s.382
28 D..A., Husn ve Kubuh md., s.60
29 a.e. s.61
10
yilik ve ktln akl, yani fiillerin zne ait bir vasf olduunu kabul
etmekle birlikte akln bir ok noktada snrl ve yetersiz kaldn da dikkate
almak gerekmektedir. u durumda iin znn sadece er ya da akl olduunu
savunmak pek tutarl grnmemektedir. Akl ve vahyin bir btn olduunu,
birbirini tamamlayan unsurlar olduunu unutmamak gerekir. Bir baka deyile
iyilik ve ktlk aklla bilinebilir ancak vahiy de ona yardmc olmaktadr.
Bu konuyu ilgilendiren bir baka husus da insann fiillerinin yaratcsnn
kim olduudur. Yani fiillerinin yaratcs insan mdr? Yoksa bunlar yaratan
Allah mdr?
Earye gre insanlarn fiillerini Allah yaratr. Mutezile kulun fiillerini
kendisinin yarattn sylerken Cebriye ise kulun kendisinde hibir irade ve
kudret bulunmadn savunur. 30 Bu grler kelam kitaplarnda delilleriyle
birlikte tartlmtr. Konuyla ilgili detaylar aratrmamzn dndadr.
3. DEER OLARAK YLK VE KTLK
nsanolu yaantsna yn veren tm davranlara ya da objelere belirli
anlamlar ykler. Bu anlam ykleme ii kendiliinden olmamaktadr. Dnen bir
varlk olan insann zihin dnyas ile d dnyann rtmesi gerekir. Aksi takdirde
bir anlamdan bahsetmek imkansz olacaktr. Anlam yklemede kullanlan belli
ltler vardr. te insann hayatn anlaml klmak iin ihtiya duyduu bu
ltlere deer denir.
30 Uluda, Sleyman, Kelam lmi ve slam Akaidi, Dergh Yaynlar, stanbul, 1999, s.201
11
Szlkte u anlamlar verilmektedir:
1.Bir eyin nemini belirlemeye yarayan soyut l, bir eyin dedii
karlk, kymet. 2.Bir eyin para ile llebilen karl, paha. 3. Yksek ve
yararl nitelik. 4. Kiinin isteyen, gereksinim duyan bir varlk olarak nesne ile
balantsnda beliren ey.31
lkene gre deer, kendisine muhta olduumuz, kendisini aradmz ve
bizi tamamlayan eydir.32
Deer kavramnn ok eitli ve kapsaml tanmlar yaplmtr. Bu tanmlar
iindeki ortak zelliklere gre u ekilde snflandrlabilir:33
I. znelci Deer Tanmlar
Bu tanmlar birey ve toplum asndan yaplmalarna gre kendi ilerinde iki
grupta toplanabilirler:
1) Birey asndan deer;
a) Urunda uralmas, aba gsterilmesi,gerekletirilmesi gereken,
b) Genellikle benimsenen, zenilen, nemsenen,stn tutulan,
c) Nesne, olgu ve olaylarn kendisinde bulunmayan, fakat insanlar
tarafndan bunlara bireysel ve znel olarak atfedilen, ykletilen niteliktir.
2) Toplum asndan deer;
a) Bir sosyal grubun veya toplumun btnnn kendi varlk, birlik,
31 Trke Szlk, T.D.K. Yaynlar, Ankara, 2005, s.483
32 lken, Hilmi Ziya, Bilgi ve Deer, lken Yaynlar, stanbul, 2001, s.201
33 zlem, Doan, a.g.e., s.167
12
ileyi ve devamn salamak ve srdrmek iin yelerin ounluu tarafndan
uygun ve gerekli olduklar kabul edilen, ayn yelerin ortak duygu, dnce, ama
ve karlarn yanstan, genelletirilmi ilke ve inan(lar)dr;
b) Gruplarn veya toplumlarn arzu edileni ve edilmeyeni, beenileniveya
beenilmeyeni, doru olan ve doru olmayan belirleyen temel standard veya
standartlardr.
II. Nesnelci Deer Tanmlar
Bu tanmlarda deerlerin bir gerekliklerinin bulunduundan hareket edilir.
Bu gereklik, ideal, mutlak ve kutsal nitelikte olabilir.Bu demektir ki, deerler
znenin kendilerini bilmesinden bamsz olarak vardrlar. Bunlar:
a) Metafiziksel
b) Mutlak teleolojik
c) Teolojik anlaylardr.
Deerlerin zelliklerine bakacak olursak iyi-kt, gzel-irkin, doru-yanl
eklinde ift kutuplu olduklarn grrz.34 O halde bir eyin deer olmas iin
zttnn da bulunmas gereklidir. Diyebiliriz ki ktlk olmasayd salt iyiliin bir
anlam olmazd. Dolaysyla bir deer olarak varl imkansz olurdu.
Deerlerin snflandrlmasna gelince genel olarak u be grupta
toplandklarn gryoruz:
1. Hazc ( hedonist) Deerler: ( Olumlu:haz, olumsuz:ac )
34 lken, Hilmi Ziya, Deerler, Kltr ve Sanat, stanbul, 1965, s.8
13
2. Bilgisel Deerler: ( Olumlu:doru, olumsuz:yanl )
3. Ahlaksal Deerler: ( Olumlu:iyi, olumsuz:kt )
4. Estetik Deerler: ( Olumlu:gzel, olumsuz:irkin )
5. Dinsel Deerler: ( Olumlu:sevap, olumsuz:gnah )35
Bizi burada ilgilendiren dierlerinden ziyade ahlaksal deerlerdir. Dolayl
olarak dinsel deerler de konumuzla ilgili olmakla beraber zerinde duracamz
husus iyilik ve ktlk kavramlardr.
Ahlksal deerler erevesinde konumuzla ilgili bir kavram da erdem
kavramdr. Yaplmas arzu edilen, istenen ey(iyi)in doru eylemle ortaya
kacan yukarda belirtmitik. te doru eylemde bulunmak iin bir insann
sahip olmas gereken zelliklere erdem ad verilir.36 Erdem, edinilmi bir iyilik
yapma yeteneidir. Erdem iyiliin kendisidir, ruhtaki ve hakikatteki iyiliktir.
Erdem gtr ama zgl gtr. Bir varln erdemi onun deerini oluturan
eydir. Bir baka deyile kendine zg yetkinliidir. 37
yilik ya da ktlk insann mutluluu ile ilgilidir. Doru eylemlerde
bulunan bir insan, Allah tarafndan, toplum tarafndan, ailesi tarafndan istenenleri
yerine getirmitir, erdem sahibidir, nihayetinde mutludur. ayet Yaratcnn
isteklerini yerine getiriyorsa buna bir de ahiret mutluluu eklenecektir. Bunu
bilerek yaamak ise ayr bir mutluluktur. Tam tersine arzu edilmeyeni yapan bir
kimse hem Allah hem de insanlar tarafndan kabul grmez. yle ise mutluluk
getiren eyler iyidir diyebiliriz.
35 zlem, Doan, a.g.e., s.169
36 a.e., s.33
37 Sponville, Andre Comte, a.g.e., s.xv-xv
14
Farknda olsun olmasn herkesin kendine gre benimsedii ya da bir grup
tarafndan kendisine benimsettirilmi bir iyiyi gerekletirmeye abaladklar
aktr. rnein kiisel olarak bakldnda salk, gvenlik, refah gibi eyler
iyidirler ve yine bunlar kiinin mutluluu ile ilgilidirler. Eylemlerimizi yle bir
snadmzda, onlar deerli bulduumuz baz eyleri gerekletirmek veya
deerli bulduumuz baz amalara ulamak iin yaptmz saptarz.38 Bunu yle
bir rnekle aklayabiliriz: almak doru bir eylemdir ve ayn zamanda bir
erdemdir. Kii alarak arzu ettii noktaya ulaabilir. Arzu edilen nokta bir
meslek ya da makam- kendisinin veya toplumun benimsedii bir deerdir.
Dolaysyla buna ulamak kiiyi mutlu edecektir.
Sonu olarak diyebiliriz ki deerlerin olmad bir toplum dnlemez.
Zira deerler insann mutluluu iin vardr. Zaten Yce Allahn vahiy
gndermesinin amac da insanlarn mutluluunu salamaktr.
38 zlem, Doan, a.g.e., s.31
15
KNC BLM
HADS RVAYETLERNDE YLK VE KTLK KAVRAMLARI
2.1. SEMANTK VE NEM
Semantik (anlambilim), dili anlam asndan inceleyen bilim daldr. 39
Yunanca bir kelime olan semantik Trkede mn ilmi, szlerin mns ve
anlambilimi eklinde tanmlanmaktadr. 40 Anlambilim gstergelerle ya da
szckler ve nermelerle, onlarn dile getirdii anlam arasndaki balanty
inceleyen bilim daldr. 41 Kelimeler evrende her bir varla mukabil olarak
insan zihninde meydana gelen anlamann dildeki karldr. Dolaysyla her
kelime bir gstergedir ve her gsterge bir mnya aittir. te anlambilim bu
gstergelerle ait olduklar anlamlar arasndaki ilikiyi konu edinmektedir.
Semantiin konusu anlam denilen kavranmas g varl aratrmak
deildir ve olamaz da. Semantiin konusu kelime ve cmlelerin nasl olup da bir
eyler ifade edebildiklerini belki daha iyi bir ifadeyle, onlarn nasl anlaml
olabildiklerini anlamaya almaktr. Anlam, kelimelerin veya baka herhangi
bir unsurun sahip olmak(have) kelimesinin herhangi bir szlk anlamnda-
sahip olduu bir varlk deildir.42
39 Guiraud, Pierre, Anlambilim, ev: Berke Vardar, Multilingual, st, 1999, s.7
40 Trke Szlk, T.D.K. Ankara, 1983, II.1033
41 Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, Ankara, 1979, s.21
42 F.R. Palmer, Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi,ev: Ramazan Ertrk, Kitabiyat, Ankara,
2001, s.43
16
Nermi Uygur ise yle demektedir: Belli bir dildeki tek tek szcklerin ne
demek istedii, tarih boyunca dilin gelimesiyle sz tanmlarnda meydana gelen
deimeler, kelimelerdeki anlam kaymalar, anlam akrabalklar, ayn dilin eitli
dnemlerindeki kelime anlamlarnn deiik gr alarndan karlatrlmas
gibi birok nemli dev semantikinin aratrma alanna girer.43
Fransz dilbilimcisi Michel Breal, anlamlar ve bunlarn deimesine
yol aan yasalar inceleyen bilimi belirtmek iin semantik terimini kullanmtr.44
Toshihiko sutsuya gre ise semantik, bir dilin anahtar kelimeleri
zerinde tahlil almadr, mana incelemesidir. 45 Semantik alma, yalnz
konuma leti olarak deil, bundan daha nemli olmak zere kendilerini kuatan
dnya hakkndaki anlay ve dncelerinin de leti olarak o dili kullanan halkn,
dnya hakkndaki dncelerini anlamak iin yaplr.46
letiim arac olarak dil canldr. nsan zihninin d dnyaya alm olan
kelimeler doar, byr, yaar ve lrler. Belirli bir dnemde kullanlan kelimeler
zamanla deiiklie uruyor veya hi kullanlmyor. Dier yandan bir szck bir
dnemde ifade ettii anlam kaybediyor ve yeni anlamlar ykleniyor. Anlam
deimeleri denilen bu durum anlambilimin en fazla urat problemlerden
biridir.47
43 Uygur, Nermi, Felsefenin ars, YKY, stanbul, 1995, s.32
44 Guiraud, P., a.g.e., s.10
45 zutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ev: Sleyman Ate, Ankara niversitesi
Basmevi, Ankara, 1975, s.15 46
zutsu, T., a.g.e. s.15 47
Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Anlambilim,T.D.K., Ankara, 1990, s.213
17
Anlam deimesi bir szcn balangta ifade ettii bir nesneyi zamanla
tam olarak ifade edememesi veya herhangi bir szcn zamanla o kavramdan az
ok uzaklamas ya da yeni bir kavram yanstmas durumudur. rnein
Trkede VIII. yzyl metinlerinde geen saknmak eylemi hibir biim
deiikliine uramadan bugne kadar gelmitir. Ancak ayn kelime o zaman
dnmek, zerinde durmak, yaslanmak, kederlenmek kavramlarn yanstrken
bugn esirgemek, korumak gibi anlamlara gelmektedir.48
Grld gibi bazen bir szck eklini koruyarak yalnzca anlam
deiimine uruyor bazen de szcn ekliyle birlikte anlam da deiiyor.
Kelimelerde meydana gelen anlam deimeleri ana grupta toplanr:
1. Anlam Daralmas:
Bir gstergenin, gsterilen yn eskiye gre daralr, bir baka deyile,
szck eskiden anlatt nesnenin bir blmn bir trn anlatr duruma gelirse
buna anlam daralmas ad verilir. rnein oul szc Gktrk yaztlarnda
hem erkek hem de kz ocuk iin kullanlrken, bugn sadece erkek ocuk
anlamnda kullanlmaktadr.
2. Anlam Genilemesi:
Bir gsterge, temel anlam olarak bir nesnenin, bir iin bir blmn, ya da
bir trn gsterirken zamanla o nesnenin btnn, btn trlerini anlatr
duruma gelirse buna anlam genilemesi denmektedir. rnein dl szc
48 a.y., s.214
18
nceleri yalnzca grelerde verilen mkafat anlamnda iken bugn bununla
birlikte yarma (msabaka) anlamn da karlamaktadr. Sait Faik dl, Dil
dl gibi.
3. Anlam Kaymas, Baka Anlama Gei:
Bir gstergenin nceki anlamyla bugnk anlamnn tamamen farkl
olmasdr. rnein zmek eylemi Gktrk yaztlarnda krmak, kesmek
anlamnda kullanlmtr. Bugn insan iin bir kimseye dert ve znt vermeyi
anlatmaktadr. Ayrca baz yrelerde elbiselerin eskiyen yerine zlm
denilmektedir.
Bu trden baka anlam iyilemesi ve anlam ktlemesi trleri de
eklenebilir. Bir szcn eskisine gre daha iyi bir anlam tar duruma gelmesine
anlam iyilemesi denir. rnein Trkedeki mareal szc ordudaki en
yksek rtbeyi gsterir. Bu szck Latincede mariscalcus at bakcs, nalbant
demek oluyordu. Anlam ktlemesinde ise Gktrk yaztlarnda fena, kt,
perian anlamna gelen yabz szc zamanla yaz biimini alm ve
yaman, yiit anlamlarnn yan sra Anadolu azlarnda iyi, gzel, iyi huylu,
eli ak, yakkl anlamlarnda kullanlr olmutur.
Anlam deimeleri genellikle uzun bir srede, ou kez birka yzyl
iinde gerekleir. Ancak bir toplumda ksa bir srede hzl gelimeler olmusa bu
anlam olaylar da ksa srede gerekleir.49
49 Aksan, Doan, a.g.e., s.215-21
19
Szcklerde meydana gelen anlam deimelerinin nedenlerini Guiraud
yle sralyor:50
a) Tarihsel nedenler ya da bilimlerde, tekniklerde, kurumlarda, trelerde
yaplan deiimler.
b) Dilsel nedenler ya da seslere, biimlere, sz dizimine ilikin
nedenlerden doan deiimler.
c) Toplumsal nedenler.
d) Ruhsal nedenler
Guirauda gre anlambilim dorudan doruya bilime balanr: Ruhbilim,
mantk ve dilbilim. Dilbilimsel anlambilim (asl semantik) szckleri dil iinde
inceleyerek, bir szcn biim ve anlam arasndaki bantlar, szcklerin
ilikilerini, szcklerin ilevlerini yerine nasl getirdiini bulmaya alr. Her
bilim de kendi hesabna gstergelerin anlam sorununu inceler. Bugn artk
dilbilimsel anlambilimin yan sra simgesel manta balanan bir felsefi
anlambilim ile gstergeyi ruhsal, toplumsal ve mantksal adan inceleyen bir
genel anlambilim var. 51
Bugn anlambilim almalar birok aratrc tarafndan dilbilim
asndan ele alnmakta, dilbilimsel anlambilim olarak yrtlmektedir. Kimi
bilim evreleri ise onu mantk almalaryla rttrerek mantksal anlambilim
zerinde durmaktadr. Kuruluu 1930lara kadar uzanan ve dil-insan ilikilerini,
50 Guiraud, Pierre, a.g.e., s.82
51 a..e., s.16-17
20
insann dil karsndaki durumunu ele alan genel anlambilim alannda alanlar
da vardr.52
Ali Galip Gezgin semantik ve ubelerini Werner Weltenin u ekilde
gsterdiini belirtir:53
Semantik
1. Mantksal/ Felsefi Semantik 2. Dilbilimsel Semantik
A. Geleneksel Semantik A. Artzamanl ( Diachronic) Semantik
B. Yapsal Semantik a.Semantik
C. Yorumlayc Semantik b.Adbilgisi
D. retimsel Semantik B. Ezamanl (Synchoronic) Semantik
Dini metinleri anlama konusunda tarihsel anlambilim ya da dier adyla
art sremli semantik nem kazanmaktadr. Art sremli semantik, szcklerin
anlam asndan tarih boyunca gsterdikleri gelimeleri eitli dillerin anlam
bilgisi erevesinde inceleyen almalardr.54 Bu nedenle art sremli semantik
yalnz gsterenle ilgili evrim olgularn incelemekle kalmaz, ayrca zaman
ierisinde gsterilende grlen eitli deiimleri de belirleyip aklamaya
alr.55
52 Aksan, Doan, Anlambilim Konular ve Trke'nin Anlambilimi, Engin Yaynevi, Ankara, 2005,
s.19 53
Gezgin, Ali Galip, Tefsirde Semantik Metod ,tken Neriyat, stanbul, 2002, s.111 54
Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Anlambilim,, s.213 55
Vardar, Berke, Dilbilim, Multilingual, stanbul, 1998, s.123; Bkz, Toklu, M.Osman, Dilbilime Giri, Aka Yaynlar, Ankara, 2003, s.88-106
21
Tarihsel semantik dile ait her eyde zaman unsurunun roln grr. Art
sremli olarak kelime hazinesi, bir kelimeler demetidir ki her biri kendi bana
bamsz olarak byr ve deiir. Demetteki baz kelimeler toplumun belli bir
sresinde durur, kullanlmaz olur; bazlar da uzun zaman kullanlr; tarihin belli
bir anda yeni kelimeler ortaya kar ve onlarn da tarihi ortaya ktklar
zamandan itibaren balar.56
Tarihi semantik sadece mnferid kelimelerin tarihin seyri iinde nasl
mana deiikliine uradklarn anlamaa almaktan ibaret deildir. Gerek
tarihi semantik, ait olduklar sistem iinde kelimelerin tarihini incelemee
baladmz zaman balar. Baka bir deyile ne zaman ki ayn dilin iki veya daha
fazla kesitini herhangi bir kesitle mukayese edersek ite o zaman tarihi semantik
balar ve tarihi bir aradan sonra dilin durumunun dier devirlerdekinden farkn
gsterir.57
zutsunun dilin kesiti ile kastettii ey bizi esremli semantie
gtrmektedir. Zira kelimeler yalnzca tarihin akna paralel olarak dikine deil,
ayn zamanda belli bir dnemde yatay olarak da hareketlilik gsterir. Tarihi
semantik, anlam deimelerini ortaya koyabilmek iin bu yatay hareketlilikten
yararlanr. nk ayn anda bir dilin eski ve yeni unsurlar ile elemanlar
grlebilir.
Belli bir srede bir dildeki btn kelimelerin tarihi akn bir vurula
durdurmakla, yapma bir statik durum elde etmi oluruz. Bu profil bize statik, kuru
ve hareketsiz gibi gzkrse de gerekte durum byle deildir, sadece
56 zutsu, Toshihiko, a.g.e. s.37
57 zutsu, Toshihiko, a.g.e. s.38
22
makroskobik adan byle grnr. Mikroskobik adan baklrsa yzeyin hayat
ve hareketlerle dolu olduu, yzeyde hayat ve hareketin kaynat fark edilir.58
alma konumuz hadisler tarihin belirli bir dneminde kullanlan belli bir
dile aittir. O dnemde kullanlan szcklerin geirdii anlam deiimleri din
metinleri doru anlamay etkileyecektir. Bu nedenle hadislerde geen ve inceleme
konumuz olan kavramlarn hem tarihi srelerini hem de belli dnemlerdeki
hareketliliini aratrmak gerekmektedir. Bu dnemler slam ncesi dnem ile Hz.
Peygamber dnemidir. uras muhakkaktr ki Hz. Muhammed Kurann getirdii
dnya gr erevesinde konumutur. Yani kavramlar Kuran kavramlarla
rtmektedir. Kuran ise zaten mevcut olan kavramlarn ieriklerini deitirerek
farkl bir dnya gr ortaya koymutur.
zutsu bu konuda yle diyor: Arap dnya grn kknden deitiren
slam retisinin inan ve deerlere uygulad niversal dzenlemenin kk bir
parasndan baka bir ey deildi. Kelimelerin asl anlamlar deimemiti.
Deien genel sistem, genel plan idi. Ve kurulan yeni sistemde her kelime yeni
mevkiini buldu. rnein melek kelimesi yine eskisi gibi melek manasna
geliyordu. Ancak kelime yeni sistemdeki yerine nakledilince hafif fakat derin bir
semantik deimeye uramt.59
Kelimeler yukarda belirtildii gibi onu kullanan toplumun hayata bak
asn, alkanlklarn, olgular alglay biimlerini gsterir. Palmer bu konuda
yle diyor: Bir dilin kelimeleri, genellikle, dnyann realitesini yanstmaktan
ok, o dili konuan toplumun ilgi ve alakalarn yanstmaktadr. Kendi
58 zutsu, Toshihiko, a.g.e. s.37
59 a.e., s.20
23
kltrmzden farkl olan baka kltrlere baktmzda bu husus aka
grlmektedir. Antropolog B.L. Whorf u noktaya iaret eder: Eskimolar karn
yama anndaki durumu iin bir kelime, yerde duran kar iin ayr bir kelime ve
ev yapmada kullandklar kar iin ise ayr bir kelime kullanmalarna ramen,
uan nesnelere atfta bulunmak iin sadece tek bir kelime kullanmaktadrlar, uan
nesne ister bir uak, ister bir pilot veya isterse bir bcek olsun fark
etmemektedir. 60 Benzer bir ekilde Arapada deveyi ifade etmek iin yz
civarnda kelimenin mevcut olduu bilinmektedir.
u halde kelimeler ait olduklar toplumun yaam biimlerini, deerlerini
ortaya koyan en gzel aratr. Dolaysyla bir toplumu anlamak istiyorsak nce o
toplumun dilini aratrmalyz.
Bu genel yaklamn hadisler zelinde ele alrsak hadislerde ska yer alan deer yarglarn yle sralayabiliriz:61
Hayr er ( ) Tayyib Habis ( ) Lanet Rahmet ( ) Nime (Ne Mutlu) Bise (Ne kt) ( ) Birr sm ) (
Tb (Mjdeler olsun) Veyl (Yazklar olsun) ( !" ) Hasene Seyyie ( #$%$ ) Ecr Vizr ( & ) Hak Batl ( )%+ ) Cennet(lik) Cehennem(lik) ( ,-& )
60 Palmer, F.R., a.g.e., s.35
61 Koca, Suat, Erken Dnem Mekrim-i Ahlak Literatrnn Ahlak-Deer likisi Bakmndan ncelenmesi, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2005, s. 80; Ayn yazar, Hadis Rivayetlerinde Deer Yarglar, (Yaymlanmam Lisans Tezi), Ankara, 2002, s. 14
24
eytan(dandr) Melek (tendir) ( .+ ) Minn (Bendendir) Leyse Minn/Minn (bizden deildir)(+0
1) Allah sever Allah Sevmez ( 34 ,64 6 , 7 8) Sadet(tendir) ekvet(tendir) ( :+$8"+;) Helk (.?)
Hadis rivayetlerindeki bu yarglar, aslnda insanlardan, deer yarglarnn
ihtiv ettii olumlu deeri yapmalarn, olumsuz deeri de yapmamalarn
istemekten te asl bir anlam tamazlar. Baka bir deyile bunlar, yap veya
yapma ifadelerinin dinahlak dil iindeki ekilleridir. Hadislerdeki u
davran hayrldr/efdaldir/sadakadr vs. trnden yarglar, o davrann Hz.
Peygamber tarafndan onaylandn ve yerine getirilmesinin istendiini ifade eder.
Zira bu trden ahlk yarglar, betimsel bir unsur iermekle beraber asl olarak
insanlara ne yapmalar ya da yapmamalar gerektii konusunda bir etki yaratmay
amalamaktadr. Nitekim hadis rivayetlerinde deiik deer yarglaryla ifade
edilen pek ok husus, kimi zaman yap ya da yapma eklinde emir ve yasak
formunda da vrid olmutur.62
Hadis rivayetlerindeki deer yarglarnn tamamn ele almak, daha nce
iaret edildii zere, bu aratrmann snrlarn aacaktr. Bu nedenle almamz
drt nemli kavram ifti ile snrlandrdumz bir kez daha ifade etmek gerekir.
62 Koca, Suat, a.g.t.,s. 81
25
2.2. TAYYB-HABS
2.2.1. Szlklerde Tayyib-Habis
Birok anlamda kullanlan tayyibe eski szlklerde u manalar
verilmektedir:
ncelikle habisin zttdr: ? BC EF? G Tiksinti vermeyen herhangi
bir kokuya tayyib dendii gibi, 8I# +-> 8JK ? E -J# lezzetli yemek
de O0 !Q RSI$K S? E + tayyibtir. 63
Kurandaki kullanmlarnda grlecei zere Allahn helal kld
yiyecekler bu kelimeyle adlandrlmtr. Bir eyin hoa gitmesi, bir eyi gzel
bulmak, yiyecek bir nesnenin lezzetli ksm gibi anlamlar vardr. bn Manzur
(.711/1311) Araplarn yenilmeyen nesneleri kirli saydklarn, yenilebilenleri ise
bu kavramla isimlendirdiklerini zikreder ve bu nedenle Kurann helal klnanlar
tayyibat ad altnda akladn belirtir. Ayrca hell olarak yenilebilen tm
yiyeceklere mstetb denilmektedir. +I$ B "X R!64
Kalbin temizlii, i gzellii, insanlarla ilikilerdeki yumuaklk tayyibtir.
Bununla birlikte neslin soylu ve asaletli olmas anlamna da gelmektedir, nitekim
mer b. Abdlaziz iin yazlan bir iirde onun soyundan bahsedilirken sz
konusu kavram et-tb soylu nesil manasnda kullanlmtr. 8 0Y 8 0Y +K
+F? ... +F? +F? 1> Y\ !+] 65
63 bn Manzur, Cemaleddin Muhammed Ebul-Fazl, Lisanul Arab,
DarulLisanil-Arap, Beyrut, 1970, c.2, s.632,
64 Cevheri, smail b. Muhammed, Tcul Luga ve Shhahul Arabiyye, Drul Kitabil Arabiyyi,
Msr, tsz. c.1, s.55;
65 bn Manzur,a.g.e., c.2, s.632; Cevheri, a.g.e. s.173
26
Aacn silkelenerek meyvelerin toplanmas esnasnda olgunlap dklen
hurmalar tayyib olarak isimlendirilirken $? + Y F_, yine benzer
ekilde elmann olgun ve gzel olanlar iin " +F` a +-F#XJ> "metyube
kavram kullanlmtr. Bir kimsenin rtsnn veya petemalinin temiz ve edebe
uygun olmas durumu da (tayyibul izar) c E B> eklinde ifade
edilmitir.66 Bu iki rnek kelimenin insanlar iin sfat olarak kullanmn ki
Kuranda ska gemektedir- aklar niteliktedir. Zira hurmann olgunlamas ile
olgun insan arasnda bir ilikiden sz edilebilecei gibi temiz ve edebe uygun bir
kyafet gzel ahlakl ve iffetli olmay artrmaktadr.
Cennette bulunduu rivayet edilen tuba aac da ayn kkten tremitir.
Ebu shak onun tayyibten treyen bir fiil olduunu, gzel geirilen bir mr
anlamna geldiini sylerken, krime gzellik manasn vermektedir. Said b.
Cbeyre gre Habeistanda bir bahe ismidir. Katade ise onun Arapa bir
kelime olduunu ve S S d> .? " yle yle yaparsan senin iin iyi
(tuba) olur. anlamnda bir deyim olarak kullanldn zikreder.67
Yine cahiliye dnemine ait bir iirde ]?+ "F? :I$K 80? " Dalar
kylere dntrebilen kimseye ne mutlu (tba) denilmektedir.68
Bunlardan baka yer iin otluk ve bolluk olmak, gnl holuuyla
muvafakat etmek, gzel koku srnmek ve aka yapmak manalar da
bulunmaktadr.69
66 Ez-Zemaheri, Muhammed b. mer, El-Faik fi Garibil Hadis, Darul Fikri Littabati ven-
Neri, Beyrut, 1993, c.2, s.371; bn Manzur, a.g..e., c.2, s.633
67 Ezheri, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed, Tehzibul Luga, El-Messesetl Msriyyetil
Ammeti, Msr, tsz. c.14, s.39; bn Manzur , a.g.e., c.2, s.633 68
bn Manzur , a.g.e., c.2, s.633 69
Sar, Mevlt, El-Mevarid, Bahar Yaynlar, stambul, tsz., s.949
27
Habis ise u mnlara sahiptir:
Rzk, ocuk ve insanlar konusunda tayyibin kartdr: 8 EF? R:g G?
+? :?"? E? Necis, pis, kirli anlamna gelmektedir. Peygamberimizin
Allaha snd tm kt eyler habistir: Gi+? G? 8 7+ "Y +; Ebu
Bekir hubs ile errin habis ile de eytanlarn kastedildiini belirtmektedir:
8 +
28
Habisten treyen bir dier kelime mahbese ikramda bulunan kimseye
kar yaplan nankrl ifade eder ki, bozgunculuk, fesatlk manasndaki
mefsedet ile ayn anlama gelmektedir.74 Burada da yine yukarda olduu gibi
insan ruhunda bir kirlenme, bir aslndan uzaklamlk yani bir bozulma sz
konusudur. Haramlar ile insann velinimetine kar yapt nankrln
isimlendirilmesi arasnda bir anlam benzerlii grlmektedir. nk yaplan
iyilie ktlkle mukabele etmek ne ise, her trl nimeti insan iin yaratan
Allaha kar yasaklanan davranlarda bulunmak da odur. Bir baka deyile
kavramn muhtevasnda - ister Allaha ister insanlara kar yaplsn nankrlk
manas mevcuttur.
Baka bir rnek de evlilik d ilikiden doan ocuun ibn hibse
eklinde isimlendirilmesidir.75 Grld gibi soylu ve asil kimseler iin tayyib
kullanlrken, soyu belli olmayan anlamnda habis kullanlmaktadr. lkinde
safiyet ve nezahet mevcut iken dierinde bozulmuluk ve kirlenme sz konusudur.
Bu durum kavramn tm rneklerinde bulunmaktadr.
rneklerden ortaya kan sonu habis kavramnn kirli, zararl manalarnn
yansra temelde doalln ve safln kaybetme, asli zelliklerini yitirme ve
bozulma anlamlarna sahip olduudur.
2.2.2. Kuran- Kerimde Tayyib-Habis
Tayyib kelimesi Kuran- Kerimde trevleriyle birlikte krk iki yerde
74 Zebidi, Muhammed Murtaza el-Hseyin, Tcul Arus Minel Cevahiril Kamus, Kitabul Fikri
vet-Tabaat ven-Neri, Beyrut, 1994, c.3, s.202
75 Ezheri, a.g.e., c.7, s.338
29
gemektedir.76 Bunlardan bir ksm yiyecek ve iecek gibi somut baz varlklar
nitelerken bir ksm davranlar iin kullanlmtr. Birok ayette ise muhtelif
nesnelerin sfat olarak grlmektedir. Gerek Kuran- Kerimde gerekse
hadislerde tayyib kelimesinin ztt olarak kullanlan ve kt, irkin, ho olmayan
anlamlarn tayan habis kavram ise baz ayetlerde tek bana ounlukla
tayyible birlikte 15 ayette gemektedir. 77 ki kavramn birlikte kullanld
ayetlerde karlatrma yaplmaktadr.
Kurann srarla vurgulad helal kazan ya da temiz rzk tayyib
kavramyla ifade edilmitir:
"#+ 8J? +#"0k + +; + +E 8 " "F$? F80? JY +?_# +04? JY +Fk
-$`# "0lK
Ve sizi bulutla glgeledik, size kudret helvas ve bldrcn gnderdik ve
Verdiimiz gzel nimetlerden yiyiniz" (dedik). Hakikatte onlar bize deil sadece
kendilerine ktlk ediyorlard.78
Bir baka ayette tayyib nesil kelimesinin sfat olarak kullanlmtr:
+YR:? n0o .F# E FKE .#:F? 8 1? E +; OF +FK +Y .?+
Orada Zekeriyya, Rabbine dua etti: Rabbim! Bana tarafndan hayrl bir
nesil bala. phesiz sen duay hakkyla iitensin dedi.79
Baz ayetlerde de toprak kelimesini niteleyen bir sfattr:
"`q r"`Y + O? F JK:K J"," "%$+> +E := "0F0I>
76 Abdulbaki, Muhammed Fuad, el-Mucemul-Mfehres Lielfazl Kuran- Kerim, ar
Yaynlar, stanbul, 1990, s.432 77
el-Mucemul-Mfehres, s.226 78
2. Bakara, 57 79
3. li mran, 38
30
O zaman temiz bir toprakla teyemmm edin: Yzlerinize ve ellerinize
srn. phesiz Allah ok affedici ve balaycdr. 80
Teyemmm edilecek topran her trl kirden arnm ya da kire
bulamam olmas gerektii dnlrse kavramn safiyet ve herhangi bir ekilde
bozulmamlk anlamnn glendii grlmektedir.
Sz konusu kavramn sfat kullanmna bir dier rnek gzel sz
tamlamasdr:
:0%? = ? : "]? 8 EF? ? :
Ve onlar, szn en gzeline yneltilmiler, vgye lyk olan Allah'n
yoluna iletilmilerdir.81
Bu ayette gzel szden maksat ncelikle Kuran- Kerim olsa da genel
anlamda insanlar iyilie aran, her trl ktlkten uzaklatran, gnlleri
okayan, bireyleri birbirine yaknlatran hatta kenetleyen, yapc, hoa giden
szlerdir.
Cennette mminler iin hazrlanan evler ve saraylar da tayyib olarak
vasflandrlmtr:
l? "` ? .? :Y +F, 1> E 8+$ +-#X? +-I%a 8 &a +F, JC:K J"# J? ` 4K
"te bu takdirde O, sizin gnahlarnz balar, sizi zemininden rmaklar
akan cennetlere, Adn cennetlerindeki gzel meskenlere koyar. te en byk
kurtulu budur.82
Baz ayetlerde iyi ve kt (tayyib-habis) birlikte zikredilmitir:
80 4.Nisa, 43
81 22. Hac, 24
82 61. Saff, 12
31
EF? 8 G? _0K FI OY I# u Y 8v0? S? O? + +F
"Allah, mminleri (u) bulunduunuz durumda brakacak deildir;
sonunda murdar temizden ayracaktr.83
+" + OF# J?" ? -?" "Xa w EF?+ G? "?F:Ia w -?" +I? "ax
"Yetimlere mallarn verin, temizi pis olanla deimeyin, onlarn mallarn
kendi mallarnza katarak (kendi malnzm gibi) yemeyin; nk bu, byk bir
gnahtr.84
Yukardaki ayette geen tayyib haram karmam kazan anlamna gelir.
Ayrca habis ile birlikte zikredilmesi gstermektedir ki tayyib temiz ve helal
kazan, habis haram karm kazan anlamna gelmektedir.
Gzel sz ve kt sz de szkonusu kavramlarla anlatlmtr.
+0F$? 1> +-Y> d+y +-= E &
32
veren bir aa gibi olmaktr ki ruh bu aala beslenir.86 Kelime-i tayyib iin baz
mfessirler Allah zikretmek manasn verseler de ounlua gre bundan
maksat kelimei-i tevhiddir.87 Kk olmayan aa nasl ayakta duramazsa kt
szn de gerekliini koruyamayaca muhakkaktr. Kksz aacn glgesi ve
meyvesi olmaz; o halde kt szn de kimseye bir faydas yoktur, bilakis zarar
vardr. Buradan hareketle habisin ie yaramayan, zararl anlamlarn verdii
rahatlkla sylenebilir.
Baz ayetlerde insanlar iin sfat olarak kullanlmtr:
+EF? "EF? 8EF? +EF? +? "? 8? +K
"Kt kadnlar kt erkeklere, kt erkekler ise kt kadnlara; temiz
kadnlar temiz erkeklere, temiz erkekler de temiz kadnlara yarar.88
Bu ayetlerde phe yok ki iffetli mmin kadn ve erkeklerden
bahsedilmektedir. Tayyib kavramnn kire burada gnaha- bulamam ya da
kirden arnm olma anlam n plana karken habis kavramnn gnah anlamna
geldii aka grlmektedir.
J
33
anlamlarna gelmektedir. Tayyib ne kadar verimli ve faydal ise habis de ayn
oranda verimsiz ve faydaszdr.
Baz ayetlerde habis ile mallarn ie yaramayan kt ksmlar
kastedilmektedir:
O G? "0F0a w \ 8E J? +,C +F0 I$ + +E 8 "]`# "x 8KSF? +-RK +K
"]`a I$? OKSCu Fw "604a O> "0Y F O? 1q :0
"Ey iman edenler! Kazandklarnzn iyilerinden ve rzk olarak yerden size
kardklarmzdan hayra harcayn. Size verilse, gznz yummadan
alamayacanz kt mal, hayr diye vermeye kalkmayn. Biliniz ki Allah
zengindir, vgye lyktr.90
ine bata yetimler olmak zere bakalarnn hakk karm veya
kartrlm kazan habistir. Yukarda getii zere tayyible birlikteki bu
kullanm helal ve haram ayrmn gerekletirmektedir.
Lut kavminin iledii her trl kt, pis ve irkin i habistir:
8]o+> "o "; "#+ -F# Gi+? !0Fa d#+ 1IF? K]? 8 +F +0Y +0J +ax + "?
"Lt'a gelince, ona da hkm (hakimlik, peygamberlik, hkmdarlk) ve
ilim verdik; onu, irkin iler yapmakta olan memleketten kurtardk. Zira onlar (o
memleketin halk), gerekten fena iler yapan kt bir kavimdi.91
zetle Kurn- Kermde tayyib ve habis kavramlar farkl pek ok trden
kii ve durum iin birer deer yargs olarak kullanlmtr. Bu erevede helal ve
haram rzk,92 mmin ve kfir,93 mmin ve mnafk,94 iyi erkek ve kadnlar ile
90 2. Bakara, 267
91 21. Enbiya, 74
92 2. Bakara 57, 168, 172; 5. Mide 4, 5, 42; 7. Arf 32, 157, 160; 8. Enfl 69; 10. Ynus 93; 16.
Nahl 72, 114; 17. sr 70; 20. Th 81; 23. Muminn 51; 40. Gfir 64; 45. Csiye 16
34
kt erkek ve kadnlar,95 gzel ve irkin szler96 tayyib ve habis yarglaryla ifade
edilmitir. Ayrca zrriyet, 97 cennetlikler, 98 kadnlar, 99 hayat, 100 dnyev
lezzetler,101 toprak (arz),102 Sebe ehri,103 rzgar,104 selam (tahiyye)105 szckleri
de tayyib kavram ile ilikilendirilmitir.
2.2.3. Hadislerde Tayyib-Habis
Tayyib-habis zt anlamllar, geen ksmda grdmz zere, Kuran-
Kerimin yaps iinde son derece ilevsel bir konuma sahiptir. Ayn durumun
Kurann en salam yorumlar konumunda olan hadis-i erifler iin de geerli
olmas son derece doaldr. Bu iki kkle ilgili hadis kaynaklarn semantik adan
incelediimizde, Kurandaki kullanmlarn rivayetlerde de aynen getiini
rahatlkla grmekteyiz. Bununla birlikte t-y-b kknden tremi olan Kuranda
hi kullanlmayan tetayyebe ve istetabe salarnn hadis-i eriflerde youn
bir biimde kullanldklarna tank olmaktayz. Bu iki kk szlklerde sras ile
koku srnmek, temizlik yapmak anlamlarna gelmektedir. Vardmz
sonular belgelendirmek amacyla, zt anlaml iki kkn hadis-i eriflerdeki
kullanmlarn srasyla sunmak yerinde olacaktr.
93 Enfl 36-37; 7. Araf 57-58
94 3. Al-i mran 179
95 4. Nr 26
96 14. brahim 24-26; 35. Fatr 10
97 3. Al-i mran 38
98 39. Zmer 73
99 4. Nis 3
100 16. Nahl 97
101 46. Ahkf 20
102 5. Mide 6; 4. Nis 43
103 34. Sebe 15
104 10. Yunus 22
105 24. Nur 61
35
1.Allah Telnn ismi ve sfat olarak (et-Tayyib)
"o +; +; K 8Y o OY 7 = OF? E OF? F +F? +-RK +E Fw !]K w
Eb Hreyre yle demitir: Reslllah (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Ey
nsanlar! phesiz ki Allah, tayyibdir. Tayyib'den baka bir ey kabul etmez.
buyurmutur. 106
Baka bir rivayette ise yle sylenir:
E OF? F EF? R%K
Allah tayyibtir; tayyibi sever.107
2. nsanlarn sfat olarak
a) Mmin (Tayyib) ve Mnafk (Habis)
Cbir (R) yle demitir: Hz. Peygamber'e bir A'rb geldi de, slm zere
O'nunla bey'atlat. O adam ertesi gn kzm kararm olarak tekrar geldi ve:
Benim bey'atm z, dedi. Peygamber bu teklfi kabul etmekten defa uzak
durdu. Sonunda yle buyurdu:
+-E n|K +-C ` a J?+ K:0?
"Medine ehri demirci kr gibidir; ktsn (habis) dar atar da, iyi
(tayyib) olan kalr.108
Zeyd ibn Sabitten gelen bir rivayette ise u anlatlr: Hz. Peygamber
Uhud harbine kt zaman, sahbleri arasndan bir takm insanlar yoldan geri
dnnce, bir grup, Bu dnenleri ldrelim dediler; bir grup da: Hayr, onlar
106 Mslim, Zekat, 65
107 Tirmizi, Edeb, 41
108 Buhari, Fedail'l-Medine, 10
36
ldrmeyelim dediler. Bu ihtilf zerine "Siz hl niin mnafklar hakknda
Allah onlar kazandklar (bunca gnah) yznden tepesi aa getirdii hlde iki
zmre oluyorsunuz? Allah'n saptrdn siz mi doru yola getirmek istiyorsunuz?
Allah kimi saptrrsa, artk onun iin hibir yol bulamazsn (Nis, 88) yeti indi.
Hz. Peygamber de yle buyurdu:
` a +0 +,E? ` a +-F#+F?
Medine, insanlar atein, demirin pisliini att gibi, darya atar109
b) Kibirli Kimse
Eb Hureyre Hz. Peygamberin yle buyurduunu nakletmitir:
qOC +]? "K OF? Y !, w B\ . F0$K + !, OY Olq OF? Fw .
Kyamet gnnde Allah Tel'nn en fazla gazab edecei ve habis
bulaca adam Melikl-emlak adn kullanan kimsedir. Allah'tan baka Melik
yoktur.110
c) Bir hastay ziyaret eden kii
Eb Hureyrenin naklettiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:
+# OF? > O? +C +6K +Y 8 a +
37
Hi bir kimse hell kazancndan bir sadaka vermemitir ki, Rahman olan
Allah onu sa eliyle kabul buyurmu olmasn.112
3. Gzel Sz
Kuran- Kerimde kkleri salam bir aaca benzetilen gzel sz, hadis
rivayetlerinde ateten koruyacak kadar gl bir davran modeli olarak karmza
kyor:
;:= EF? 0J?
Gzel sz sadakadr.113
5. Nefse ait bir sfat
Muz b. Abdullah b. Hudeybin amcas anlatyor: Biz bir grup halinde
idik. Banda slaklk olduu halde Reslullah kageldi. Birimiz ona: Bugn sizi
iyi ve ferah gryoruz dedi. Evet! Elhamdlillah! buyurdular. Sonra insanlar
zenginlik hususunda sohbete daldlar. Reslullah da yle buyurdu:
E? 8 ` F? 4? 8 C ]Fa 80? F%E|? ]Fa 80? 4?+ X w
Takva sahibi iin zenginliin bir sakncas yoktur. Ancak shhat
muttaki iin zenginlikten daha hayrldr. Gnl (nefis) rahatl da bir
nimettir.114
Baz rivayetlerde de kiinin kendini (nefsini) habis olarak nitelemesi
yasaklanmaktadr:
? $` # dC : F8?"]K w$` # d$]? !]? 8J
Hibiriniz nefsim habis oldu, demesin.Ancak nefsim skld desin. 115
112 Mslim, Zekat, 63
113 Mslim, Zekat, 56
114 bn Mce, Ticaret, 1
115 Buhari, Edeb, 100; Eb Davd, Edeb, 84
38
Hadisin erhinde Hattab (. 388/998), aslnda hadiste geen habis ve lakis
kelimelerinin ayn anlama geldiini ancak habis lafznn kt anlamda yaygn
olarak kullanldn ve Hz. Peygamberin insanlar konumalarnda gzele ve
doruya ynlendirmek iin habis kelimesin kullanmn ho grmediini ifade
etmitir.
6. Ktlk ve Gnah
Zeyneb binti Cah (r.anha)dan rivyete gre, yle demitir: Raslullah
(s.a.v.), bir gn yz kzarm olarak ve kere L ilahe illallah diyerek
uykudan uyand ve yle dedi: Yaklaan bir bela yznden Araplarn vay haline!
Bugn Yecc ve Mecc seddinden u kadar delik ald buyurdu ve
baparma ile ehdet parma daire eklinde balad. Zeyneb: Ey Allahn
Rasl, aramzda salih kiiler olduu halde helak olur muyuz? deyince
Raslullah (s.a.v.) u karl verdi:
G? #
Evet, ktlk ve gnah oald zaman buyurdular.116
7. Haram / Mekruh
Rafi b. Hadcden rivyete gre Raslullah (s.a.v.) yle buyurmutur:
GC J? 80y GC E4? - GC +F&%? $
Kpein sat karlnda alnan para habistir. Fahienin zina karl
ald cret habistir. Kan almadan dolay alnan cret habistir.117
Mslimde bu rivayet u bab bal altnda yer almaktadr:
116 Tirmizi, Fiten, 23
117 Mslim, Msakt, 9; Tirmizi, Buyu, 46
39
Kpein paras, kahinin creti ve fahienin cretinin haram klnmas ve
kedinin satndan neh bab
Kpein satndan ve kan aldrma iinden elde edilen parann haram,
mekruh ve mbah olduuna dair ihtilafl grler ileri srlmtr, zina karl
kazanlan parann ittifakla haram olduu sylenmitir.118 Bu rivayette zikredilen
habis ile ilk elde bir yasaklama ve olumsuzlama varken sonraki dnemlerde habis
kavramna haram yahut mekrh gibi fkh bir ierik takdir edilmitir.
8. Kt Cinler/eytanlar
Enes b. Mlikin anlattna gre Hz. Peygamber tuvalete girmek istedii
zaman yle dua ederdi:
"Y E# F-F?Gi+? G? 8 .
Allahm, erkek ve dii eytanlardan sana snrm.119
Hadiste geen hubs kelimesinin eytanlarn erkei, habis kelimesinin de
eytanlarn diisi anlamna geldii sylenmitir. Yine habis kelimesinin mutlak
anlamda eytanlar, masiyet, yerilmi fiiller ve kt hasletler, hubs kelimesinin de
de kfr, fcur, syn ve mutlak er (ktlk) manalarna geldii ifade edilmitir.
bnul-Arab, hubs ilk olarak mekruh yani istenilmeyen ey diye akladktan
sonra bu many tafsil ederek mekruh ilerin nevilerine gre baka baka tabrler
ile beyn edildiini ve mesel kelm- habse etm, din-i habse kfr, tam-
118 Miras, Kmil, Tecrd-i Sarh Tercmesi ve erhi, VI, 380, 541
119 Buhar, Vud, 9, Tirmizi, Tahare, 1
40
habse haram, arb- habse drr denildiini sylemitir. te hubs ile
habisden saknmak, bu saydmz eylerin tamamndan saknmak demektir.120
9. ki:
Nesanin zikrettiine gre Hz. Osman yle buyurmutur:
Gi+? R +-F#~> 0? "I,
kiden uzak durun! Zira o ktlklerin anasdr.121
10. Sarmsak vs. kt kokulu yiyecekler
Eb Sadin rivayet ettiine gre Hayber'in fethinden dnerken ashab
sarmsak tarlalarna rastlam ve a olduklar iin de tka basa sarmsak yemilerdi.
Sonra mescide gittiklerinde Reslllah kokuyu fark etmi ve yle buyurmutur:
S 8 ! 8B> + ? &F
41
12. Kk ve byk abdest bozmak ve istinc
Mslimin Hz. ieden naklettiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:
wB= +C\ O>:K " w +F? 6%
Hem yemek hazr olur ve hem de kiinin byk ve kk abdest
bozaca gelirse (nce yemek yenir) namaz klnmaz.124
Mslimin rivayet ettii bir haberde de Eb Katde yle demitir:
-# o OY 7 = FF? F O0 F0K +#c > F`IK O0 I$K
Hz. Peygamber (sav) kabn iine solumaktan, tensl uzvunu sa eliyle
tutmaktan ve sa eliyle taharetlenmekten nehiy buyurdular.125
13. Duyularn ve nefsin arzu ettii ey (koku vs.)
Tayyib kelimesi asl/lgat itibariyle duyularn ve nefsin arzu ettii ey
olarak tanmlanmtr. 126 Pek ok hadis rivayetinde bu asl anlamnda
kullanlmtr. Mesela Eb Hureyrenin Hz. Peygamberden naklettii bir hadiste
yle buyurulmutur:
` ? .$0? K 8 OF? :Y i+F|? >
Orulunun az kokusu Allah katnda misk kokusundan gzeldir.127
124 Mslim, Mescid, 67
125 Mslim, Tahre, 65
126 el-Isfehan, er-Ragp, el-Mfredt, 380
127 Mslim, Sym, 161
42
zetle tayyib ve habis kavramlar, hem din-ahlak alanda, hem de bunun
dndaki konularda olumlu ve olumsuz nitelendirmeler iin kullanlabilen geni
bir anlam ieriine sahiptir. Bu iki zt anlaml kavramn eitli nesne ve olgular
tanmlayan bir anlam alanna sahip olduklar, hadislerdeki rivayetlerin Kuranla
rtmekle birlikte farkl kullanm rneklerine sahip olduklar grlmektedir. Bu
sebeple sz konusu szcklerin islam geleneinde ilevlerini etkin bir biimde
srdrdklerini de sylemek mmkndr.
2.3. HAYIR-ER
2.3.1. Szlklerde Hayr- er
yi ve iyilik kapsamnda ok geni bir anlam yelpazesine sahip olan hayr
kavram szlklerde yle yer almaktadr:
err kelimesinin ztanlamlsdr: ? :g ? yilik, eref, erdem ve
cmertlik anlamlaryla birlikte mal, mlk anlam da vardr. Nemr b. Tevlib bir
iirinde yle demektedir:
1#; "Y F0, "C 1aXC "? d;w
Saysz hata yaptm, iyilikleri ortaya dkmedim ve rakiplerimi
yendim.128
Araplar arasnda u tabirler ska kullanlmaktadr: !, +K C Sen iyi
yaptn , i+C d#X> Sen iyi birisin, .? 7 +C Allah sana iyilik versin
. C " O senden hayrldr.
128 bn Manzur, a.g.e., c.1, s.926
43
er kavramyla birlikte yer ald bir baka iirde ise iyiliklerin ve
ktlklerin saklanamayaca anlatlmaktadr: 129
X 1> #+ w i+ C 1> #+ +0>
Ayrca her eyin stn olanna, kiinin zatndaki gzellie ve i huzuruna
da hayr denmektedir.130
Ebu Ubeyde ait bir iir de yledir:
+J0? C : B BF? n+& d :]?
Kralieleri hayrl olan birok Hindli iman eletirdim. bn Manzur
burada stnlk anlam bulunduunu belirtir. Zira Arapada hem erkek hem de
kadn iin insanlarn hayrls C B> C !]a ? +? C #B>
+?tabirinin kullanldn zikreder.131
Halid b. Cenebe asil bir soydan gelen, ahlk ve yz gzel olan, mal ok
olan kadnlarn hayrl olduunu zikreder. `K
44
olarak hayr denmektedir. zetle hayr dnyada bir insann yaayabilecei ne
kadar gzel ey varsa hepsinin addr. Bu nedenle anlam alan en geni olan
kavramn o olduu sylenebilir.
er kavramnn anlamlar da u ekildedir:
er hayrn (iyiliin) eksikliidir, yokluudur.133 bn Seyyid ise hayrn ztt
olduunu sylemektedir: ? :g RF
45
Araplar kt baktan Allaha snrm anlamnda bir deyim
kullanmaktadrlar: F 8Y 8 7+ SY 138 Burada da kastedilen buz ile yani
kskanlk ve dmanlkla bakma halidir ve her hlkarda bir zarar sz konusudur.
er ruhun kt halleri ve bunlarn davrana dnmesi durumudur.
Hayrn tm iyilikleri ve iyi olanlar kapsamas gibi er de kt adna ne varsa
ieren bir kavramdr. nsann en byk dman saylan eytann yapt - ya da
yapmakta olduu tm ktlklerin er ile isimlendirilmesi dikkat ekicidir.
Ksaca er kiinin kendisinden veya bakalarndan kaynaklanan her trl kt fiil,
olay ve durumlar ifade etmektedir.
2.3.2.Kuran- Kerimde Hayr-er
Balca bakalarna yaplan maddi ve manevi yardm, kiiye ve evresine
faydal olan her trl davran, mal ve mlk, dnya ve ahirette kurtulua ermek,
gzellik ve mutluluk getiren ey anlamlarna gelen hayr kavram Kuranda tam
170 yerde gemektedir.139
Hayr kavramnn bu kadar geni kapsaml tanmlarnn olmas onun
birok ayette eitli menfi kavramlarn ztt olarak kullanlmasndan
kaynaklanmaktadr. Bu ztlarn en yaygn erdir. Ayrca edna, seyyie, ism, durr,
fitne kelimeleri de hayrla birlikte ve onun kart olarak geer.140
Hayrn Kurandaki kullanmlarn iki ana blmde ele almak mmkndr.
138 Cevheri, a.g.e., c.2, s.695; Zebidi, a.g.e., c.7, s.16
139 el-Mucemul-Mfehres, s.249
140 D..A., Hayr md., s.43
46
Bir ksm ayetlerde her trl iyi ve gzel davran ile bu davranlarn
ahlaki deerini belirtmek iin kullanlmaktadr:
| "0a +0 O? F O? :Y :&a C 8E J$`#\ "E:]a + +F_? "ax BF|? "0;
Namaz kln, zekt verin, nceden kendiniz iin yaptnz her iyilii
Allah'n katnda bulacaksnz. phesiz Allah, yapmakta olduklarnz noksansz
grr.141
1q O? u-IK ;:= 8E C ` 4 F ";
"Gzel sz ve balama, arkasndan incitme gelen sadakadan daha iyidir.
Allah zengindir, acelesi de yoktur.142
1F$ + ? 8 JIow 4? Y d "? O? + + Fw rg w +` # 1$` ? . Fw !;
"R$? +# Fw KS#
47
+ !F$? 8 8+$0? +I? 8;\ 8K:?"> C 8E I]` # + !; "]` K + .#"?X$K
Y O O? F~> C 8 "` a
S " ana (Allah yolunda) ne harcayacaklarn soruyorlar. De ki: Maldan
harcadnz ey, ebeveyn, yaknlar, yetimler, fakirler ve yolcular iin olmaldr.
phesiz Allah yapacanz her hayr bilir.145
:K: I0Y "a+J> J#+0K dJ +F0 +IJ? "4IK
"Ellerinizin altnda bulunanlardan (kleler ve criyelerden) mktebe
yapmak isteyenlerle, eer kendilerinde bir hayr (kabiliyet ve gvenilirlik).
gryorsanz, hemen mktebe yapn.149
145 2. Bakara, 215
146 100. diyat, 8
147 34. Sebe, 39
148 18. Kehf, 44
149 24. Nur, 33
48
Allahn kullarna verdii tm nimetler de hayr kavramyla ifade edilir:
K:; 1 E! Y .F# ? :
Her trl iyilik senin elindedir. Gerekten sen her eye kadirsin.150
Kuran- Kerimde en ok geen kavramlardan biri olan hayr tayyibe gre
daha geni bir anlam almna sahibtir. Tayyib belli davranlar ile objeleri
nitelemektedir bu nedenle daha snrl bir kullanm alan olduu sylenebilir.
Dieri ise tayyibi de iine alacak ekilde tm gzellikleri ifade eden kavramlar
kapsamaktadr. Her trl dnya nimeti hayr kapsamndadr. Kiinin kendi
kazand ya da Allah tarafndan verilen tm gzellikler onunla ifade edilmektedir.
Nitekim zutsu bu iki hususun kavramn Kuranda bulunan iki anlam alann
oluturduunu belirtmektedir.151
Hayrn kart anlamls olan er de dieri gibi Kuran- Kerimde onlarca
yerde gemektedir. Yaklak 35 kez zikredilen bu kelime kty ifade eden
birok unsuru iinde barndrmaktadr. 152 Hastalk, doal felaketler,insanlarn
gerekletirecei her trl kt davran bunlardan bazlardr. Hibir anlam
deiikliine uramadan Trkeye giren kelimelerdendir.
Kurann anlam erevesinde insann bana gelebilecek felaketler er
olarak adlandrlr:
+ovK + RF
49
",a +? I> ? EF
50
zutsu hayr ve erri holanlacak ve holanlmayacak eyler olarak
tanmlamaktadr. Bununla birlikte hayrn Allah korkusu ile yaplm i errin ise
kfr olduunu ifade etmektedir.157
2.3.3. Hadislerde Hayr-er
Hadis rivayetlerinde hayr ve errin bir deer hkm olarak yer ald
haberler158 incelendiinde bu haberlerdeki hayr ve errin genel anlamda sekiz
balk/anlam altnda toplanmasnn mmkn olduunu syleyebiliriz. imdi bu
anlamlar ele alalm:
1. stnlk (Fazilet Bakmndan Ycelik)
Hadis rivayetlerinde daha ok ism-i tafdil kalbyla kullanlan hayr ve
er, fazilet bakmndan stnlk ya da dklk anlamlarna gelir. Bu erevede
rivayetlerde hayrl ve erli insanlardan bahsedilmitir. Mesela bir bedev Hz.
Peygambere gelerek, insanlarn en hayrls kimdir? (C +F? R) diye sormu,
o da mr uzun ve ameli gzel olandr, diye yant vermi; bedev insanlarn en
erlisi kimdir? ( +F? RX>) diye sorunca da mr uzun fakat ameli kt
olandr buyurmutur.159
Hz. Peygamber hayr ve er kelimeleriyle sadece genel anlamda insanlar
iin deil, daha pek ok kii ve olgu iin de olumlu ve olumsuz deer atfetmitir.
157 zutsu, Toshihiko, a.g.e., s.291
158 Bu rivayetler iin bkz. Wensinck A .J, Concordance Et ndices De ta Tradition Musulmane
(el-Mucemul Mfehres li Elfazil Hadisin-Nebev),h-y-r- md. I-VIII, ar Yay.,stanbul, 1986 159
Tirmizi, Zhd, 22
51
Bu erevede hayrl ynetici,160 hayrl arkada ve komu,161 hayrl ahit,162
hayrl kadn,163 hayrl sz,164 hayrl kazan,165 hayrl din,166 hayrl sadaka,167
gnahkarn hayrls, 168 yemein erlisi, 169 hayrl tccar, 170 hayrl nikah, 171
obann erlisi,172 hayrl saf,173 hayrl amel,174 insann kendisinden sonra geriye
braktklarnn en hayrls175 gibi farkl kii ve olgular hayr ve er yarglaryla
tavsif edilmitir.
2. nsanlara iyilik etmek ve yararl olmak anlamnda hayr
Baz rivayetlerde hayr, insanlara iyilik etme ve yararl olma anlamnda
kullanlmtr. Mesela Buharnin rivayet ettiine gre Rasulullah ( sav) yle
buyurmutur:
C "]K C 0> +F? 8 |K SF? FSJ? ?
nsanlar arasn dzeltmek iin hayr (insanlara iyilik ve yarar) amacyla
sz tayan veya ( yalan)syleyen yalanc deildir. 176
.? OJ$0a .? C !6`? Sa .# x 8 + +K
160 Tirmizi, Fiten 77
161 Tirmizi, Birr 28; Drimi, Seyr 3
162 Tirmizi, ehdt 1
163 Nes, Nikah 14
164 Mslim,Cuma 43-45; bn Mce, Mukaddime 7
165 bn Hanbel, II, 334, 357
166 bn Hanbel, V, 32
167 Buhari, Zekat 18, Nefakt 2; Mslim, Zekat 94; Eb Davud, Zekat 28; Tirmizi, Zekat 38
168 Tirmizi, Kyamet 49
169 Buhari, Nikah 72 ; bn Mce, Nikah 25; Muvatt, Nikah 50
170 bn Hanbel, III, 19
171 Eb Davud, Nikah 31
172 Mslim, mret 23; bn Hanbel, V, 64
173 Mslim, Salt 132; Tirmizi, Salt 52; Nes, mret 32; bn Mce; kme 52; bn Hanbel, III, 3
174 Tirmizi, Dua 6; bn Mace; Edeb 53; Muvatta, Kuran 7
175 Nes, Mukaddime 30
176 Buhari, Sulh 2; Mslim, Birr 101; Ebu Davud, Edeb 50
52
Ey ademolu! Kendinde fazla olan harcar, sarf edersen bu senin iin bir
iyiliktir. Eer bunu elinde tutarsan bu da senin iin bir ktlktr.177
3. Mal ve mal varl anlamnda hayr
Baz hadis rivayetlerinde hayr ile mal kastedilmektedir. Mesela bir
defasnda Ensardan baz kimseler Raslullahtan bir eyler istemiler, O da
istediklerini vermiti. Ancak sonra tekrar istemiler O ( sav) yine istediklerini
vermi ve elinde olan tkenince onlara unu sylemitir: 8> C 8 :Y "JK +
JY CF
Yanmda bir hayr (mal) bulunursa elbette onu biriktirip sizden saklamam. 178
4. Gzel sz anlamnda hayr
Hayr ve errin yer ald baz hadis rivayetlerinde hayr, gzel ve
hikmetli sz anlamnda kullanlmtr. Ebu Hureyrenin rivayet ettiine gre Hz.
Peygamber yle buyurmutur:
C !]> CQ "? OF?+ 8vK + 8 d0|?
Kim Allaha ve Ahiret gnne inanyorsa ya hayr (gzel sz) sylesin
yahut sussun! 179
5. Saadet ve iyi talih anlamnda hayr
Muviye nin rivayet ettiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:
177 Tirmizi, Zhd, 32, IV, 573.
178 Mslim, Zekat 42
179 Buhari, Edeb 31, 85; Rikk 23; Mslim, man 74, Lukata 14
53
8KE:? > O-E]` K C O OF? K 8
Allah kimin hayrn (saadet ve iyiliini) isterse onu dinde derin bir
anlay sahibi yapar. 180
6. Sevap ve gnah anlamnda hayr-er
Baz hadis rivayetlerinde hayr ile sevap ve mkafat anlamlar
kastedilmitir. Hz. Aienin rivayet ettii hadiste hayr vc er, sevap ve gnahla
ilikilendirilmitir.
Hz. Peygamberin Muz b. Cebele syledii hayr kaplar da sevap
vesilesi olan ibadetlerdir. O (sav) bir gn Hz. Muza yle demitir:
? " Y .R? w `K +0 ? `a ;:F|? F, "F|? 8 !,F? B= +F? +0?
!F? ",
Sana hayr (sevap) kaplarn gstereyim mi? (Bunlar) oru kalkandr,
sadaka, suyun atei sndrd gibi hatay sndrr. Ve kiinin gece yars
kld namaz buyurmutur.181
7. yi ve gzel huy anlamnda hayr
Rivayetlerde hay ve rfk gibi erdemler hayr olarak nitelenmitir:
OR C +%?
Hay, btnyle hayrdr. 182
? %K )>E? %K 8
180 Buhari, lim 10, 13, Fedilus-Sahabe 5, tisam 10
181 Tirmizi, man 8; bn Hanbel, V, 231, 237, 348
182 Mslim, man 61; Eb Davud, Edeb 6
54
Kim rfk (yumuak huyluluk)tan mahrumsa, tm hayrdan mahrum
kalmtr. 183
8. Hz. Peygamber in deiik konularda yetkinlik anlamnda
kulland hayr
Hayr ve er kavramlar din-ahlk sahann dndaki sahalarda farkl
olgular hakknda da kullanlmtr. Bu erevede tedavi yntemlerinin, 184
srmenin, 185 kokunun 186 ve benzer baka olgularn hayrllarndan sz edilmitir
ki, bu rivayetlerde hayr, ilgili olduu husustaki yetkinlie iaret etmektedir:
+? J+y C
Elbisenizin en hayrls beyaz olandr.187
zetle hayr ve er kavramlar Kurnda ve hadislerde ok geni bir
kullanm alanna sahiptir. Bu iki kavram asl olarak iyi ve kt anlamna gelmekle
birlikte baz kullanm farkllklar gstermektedir. Elbette bu farkllklar onlarn
deiik yerlerde kullanlmalarna neden olmutur. Kavramlar davranlar
nitelemekle birlikte, davranlarn ortaya karaca sonular da vurgulamaktadr.
Bununla birlikte ilgili kavramlarn Kurandaki kullanmlarna paralel olarak bir
anlam alan oluturduklar grlmektedir. te yandan bu iki kavram asli
anlamlarn yitirmeden Trkemize de gemi ve hali hazrda ahlk dilimizin en
temel szcklerinden birisi olarak kullanlmaya devam etmektedir.
183 Mslim, Birr 74, 76; bn Mace, Syam 6, Edeb 9
184 Tirmizi, Tb 10
185 Tirmizi, Tb 10
186 Nes, Ceniz 42
187 bn Mce, Ceniz, 12
55
2.4. HASENE-SEYYE
2.4.1. Szlklerde Hasene Seyyie
Genellikle gzel ve faydal davran eklinde alglanan hasene kavram
iin u anlamlar verilmektedir:
Hasene irkinliin zttdr. +oc R:g +$c 188 Ayetlerde ve
hadislerde ztt olarak seyyie kavram kullanlmtr. Bununla birlikte nceki
blmde belirttiimiz gibi slam dnce tarihinde iyilik ve ktlk, husn ve
kubuh kavramlaryla ifade edilmitir. Dolaysyla her iki kavram seyyie ve
kubuh da husnn ztt olarak kabul edilmektedir.
slam ncesi baz iirlerde u ekilde yer almaktadr:
+ S 8$ + 8$ + -Y + + 1E +? n0K ?
Ben insanlara istediklerini vermediim halde onlar beni istediim eyden
men etmediler. Bu edeb sahibi olmaktr, gzelliktir.(husn)189
Bir baka iirde fiziksel gzellik kastedilmektedir:
:&? #+$ BY k +K +-? "]# + 1I? +I` ?
Gen kzlarn yannda biz yle sylerdik: Ey boyunlar gzel olan zgr
ceylanlar! Baka bir beyitte yine beyaz tenli gen kzlarn gzelliinden
bahsedilmektedir: +#+$ 3 I> R!190
188 Cevheri, a.g.e., c.5, s.209; bn Manzur, a.g.e., c.1., s.638
189 bn Manzur, a.g.e., c.1., s.638
190 a.y.
56
Araplarn birok deyim ve atasznde hasene yer almaktadr:
Falancaya iyilik ettim, falancaya ktlk ettim. B` Xo B` d$
Bundan baka yeryznn gzelliini ya da baz gzel yerleri anlatmak
iin de kullanlmtr: !F$? 8$%?+ Fg G% dF, + !K \ E\191
Kkten treyen kelimeler arasnda Trkeye de giren hseyn, tahsin,
ihsan, muhsin, hsna gibi kavramlar bulunmaktadr. Bir eyi gzel olarak ve
hakkyla yapmak, gzel olmak mnlaryla birlikte gzel sz, bedenin gzel
uzuvlar, cmertlik ve davranlardaki gzellik gibi anlamlar da iermektedir.192
Ayrca yardm etmek manas da vardr.193
Mehur Cibril hadisinde getii zere ihsan Allah gryormu gibi
ibadet etmektir. K O#~> a 8Ja ? ~> a .#X 7 :a " 194 Burada kastedilen
Allah ile btnleerek ruhun bir ykselie gemesi ve manevi adan
gzellemesidir. bn Manzur ihsan ile ifade edilenin ihlas olduunu, teslimiyetle
birlikte samimiyetin de bulunmas gerektiini sylemektedir. Zira iman sahih olsa
bile ihlas ile yaplmayan davranlar ihsan kapsamnda deildir. hsan Allah ile
btnlemek anlamna geldiine gre bunu yapanlarn yani Onunla iletiimini
iyi kuranlarn davranlar gzelleir.195
Hasene kelimesi szlklerde hem somut olarak nesneler iin hem de
soyut olarak durumlar iin kullanlmtr. Yani kavramn iinde tad gzellik
191 bn Manzur, a.g.e., c.1, s.639
192 Ezheri, a.g.e., c.4., s.314-315
193 Firuzbdi, Muhammed b. Yakub, Kamsul Muhit, Messesetl Arabiyyeti Littabaati
vet-teri, Beyrut, tsz, c.4, s.215 194
Ezheri, a.g.e.,c.4, s.315 195
bn Manzur, a.g.e., c.1, s.639
57
ya da iyilik- anlam bir taraftan fiziksel gzellii ifade etmi, dier taraftan da
manevi anlamda davran gzelliini ifade etmitir. Bir baka deyile hasene
insann ruhundaki gzelliin davranlara yansmas ya da dnmesidir. Buradan
hareketle kavramn Kurandan nce belli bir lde anlam genilemesine
uram olduu sylenebilir.
Seyyie kavram da u anlamlara sahibtir:
Kubuh ile yakn anlaml olan kavram kt olmak, bir eyin ktlemesi,
davranlarda ktye gitme manalarn iermektedir. irkin olan her sz veya
davran seyyiedir. Herhangi bir konuda gaflette bulunmak veya yanlmak da
onunla ifade edilmektedir.196
Eski szlklere baktmzda Arapada yle bir deyim olduunu
gryoruz: B>+ICw Eo Onun seimi kt oldu. Baka bir tabirde
kavramn kabih anlamnn yansra fcur ve mnkir mnlarnn bulunduu da
grlmektedir: "&`? "R$? += O= ; "$K += B> !> + +o
0?J 197
Hasen ile birlikte getii bir deyimde kt davran anlamna gelmektedir:
Falancata iyilik ettim, falancaya da ktlk ettim. B` Xo B` d$ 198
Trkemizdeki suiistimal (ktye kullanmak) ve suizan (kt dnmek)
kelimelerinin kayna da bu kavramdr.
196 Ezheri, a.g.e., c.13., s.130-131; Zebidi, a.g.e., c.1, s.176-177
197 bn Manzur, a.g.e., c.2, s.251
198 bn Manzur, a.g.e., c.2, s.251
58
Kk gnah, kusur, ayp, keder, ate, alaca hastal, afet, felaket gibi
anlamlar da bulunmaktadr.199
Szlklerde seyyie kavramnn hasenden farkl olarak somut varlklar iin
kullanlmad grlmektedir. Bilakis zellikle davranlardaki bozulma, irkinlik
ve ktlk iin kullanlmtr. Yani slamdan nce de kt davran mnsna
gelen kelime Kuran ile birlikte gnah anlamn kazanmtr.
2.4.2 Kuran- Kerimde Hasene-Seyyie
Kuranda ve hadislerde iyilik, iyi davran ile ktlk, kt davran
karlnda kullanlan bir kavram ifti de hasene ve seyyiedir. Baz ayetlerde
kart anlamls seyyie ile birlikte zikredilen hasene trevleriyle birlikte yaklak
160 ayette gemektedir.200 yiliin yansra zellikle gzellik anlamna yakn olan
kavram genel olarak her trl gzel ve iyi davran ifade etmektedir.
Rgp el-sfahani husn kelimesini gzel olan, rabet edilen ey diye
tanmladktan sonra bir eye akl, duygu (heva) veya duyu (his) ynnden olmak
zere ekilde gzellik deeri yklenebileceini, ancak halk dilinde husn
kelimesinin genellikle gze hitab eden gzellik iin kullanldn buna karlk
Kuran- Kerimde ayn kelimenin ounlukla kalp gznn (basiret) gzel kabul
ettii eyi ifade ettiini belirtir. Buna gre husn gnlk dilde estetik bir
kavram,Kuran dilinde bir ahlk terimi olarak kullanlmaktadr.201
199 Sar, Mevlt, a.g.e., s.792
200 el-Mucemul-Mfehres, s.202
201 D..A., Husn ve Kubuh md., s.59
59
Kurandaki balca kullanmlarna gre Allahn insanlara lutfettii
iyilikler hasene ile isimlendirilmitir:
O?+ ` w"o +F? +o .$` F# 80> Eo 8 .+= + O? 80> $ 8 .+= +F
:-
Sana gelen iyilik Allah'tandr. Bana gelen ktlk ise nefsindendir. Seni
insanlara eli gnderdik; ahit olarak da Allah yeter.202
Dinin emir yasaklarna uymak, insanlarla iyi geinmek, haram ve helallere
dikkat etmek gibi Allahn rzasn kazandracak davranlar da hasenedir:
8KFS? .? +EF$? 8SK +$%? F !F? 8E +` ? +-F? 1> BF|? ;
Gndzn iki ucunda, gecenin de ilk saatlerinde namaz kl. nk iyilikler
ktlkleri (gnahlar) giderir. Bu, t almak isteyenlere bir hatrlatmadr.203
Bu gzel davranlar yerine getirenlere muhsin denir:
+0lY , F8J +$%0? F:Y OF? F~> Cu? F:? O?"o OF? a F8I
Eer Allah', Peygamberini ve ahiret yurdunu diliyorsanz, bilin ki, Allah,
iinizden gzel davrananlar iin byk bir mkfat hazrlamtr.204
Estetik anlamnn her ne kadar gnlk dilde kullanld belirtilse de
Kuranda da byle bir anlam mevcuttur:
J? +EF? 8E J; "= 8$X> F"= + +0F$? ; X? J? !, SF? OF?
OF? JR +I> OF? R 80?+?
202 4. Nisa, 79
203 11. Hud, 114
204 33. Ahzab, 29
60
"Yeri sizin iin yerleim alan, g de bir bina klan, size ekil verip
eklinizi gzel yapan ve sizi temiz besinlerle rzklandran Allah'tr. te Allah,
sizin Rabbinizdir. Alemlerin Rabbi Allah, ycelerden ycedir.205
Hasenenin sfat olarak kullanmlarnn en zel ekli esmal-hsna ( gzel
isimler) tamlamasdr:
_K_? " X? +0F$? 1> + O? E$K $%? +0oX? O? E"|0? +? )?+? OF? "
J%?
O, yaratan, var eden, ekil veren Allah'tr. En gzel isimler O'nundur.
Gklerde ve yerde olanlar O'nun nn yceltmektedirler. O, galiptir, hikmet
sahibidir.206
Hasene ile cennet kastedilmitir:
u 8$ -?