Demokrasi ve ‹nsan Haklar› Egitimihakk›, kiﬂilere, çevreyi kirletmeme, yerel yönetimlere, çevrenin temiz kalmas› için gerekli çal›ﬂmalar› yapma, sorumlulu¤unu

Demokrasi ve ‹nsanHaklar› Egitimi

Haz›rlayan

E rcan AYDIN

T.C.M‹LLÎ E⁄‹T‹M BAKANLI⁄IAÇIK Ö⁄RET‹M OKULLARI

(AÇIK Ö⁄RET‹M L‹SES‹ - MESLEK AÇIK Ö⁄RET‹M L‹SES‹)‹

ANKARA 2014

Copyright ©MEB

Her hakk› sakl›d›r ve Millî E¤itim Bakanl›¤›na aittir. Tümü ya da bölümleri izin

al›nmadan hiçbir flekilde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Dizgi : Nazmi KEP‹R

Resim - Grafik : Nuh ARLIER

TTK ‹nceleyen : Nalan AL‹CAN

SUNU

“E¤itim” kavram› yaflam boyu süren çok önemli bir etkinliktir. E¤itim süreci ilk

ça¤lardan beri sürekli olarak geliflim göstermektedir. Teknolojinin geliflim göstermesiyle

birlikte, yeni bilgi ve iletiflim teknolojileri e¤itim sürecinde h›zla kullan›lmaya

bafllanm›flt›r.

Günümüzde pek çok problemin çözümünde e¤itimin etkin bir flekilde kullan›lmas›

gereklidir. Pek çok çaba ve çözümün içinde, biliflim teknolojisi geleneksel araçlar

aras›ndan s›yr›larak öne ç›kmaktad›r. Öne ç›kan bu teknolojiyle birlikte geliflen ve

önemini giderek art›ran yöntemlerden birisi de yer, zaman ve yafl s›n›rlamas›

olmayan uzaktan e¤itimdir.

“Uzaktan e¤itim” yolu ile e¤itim görmekte oldu¤unuz Aç›kö¤retim Lisesi’nde,

Genel Müdürlük olarak sizlere sundu¤umuz hizmetlerden birisi de ders notu

mahiyetindeki kitaplar›m›zd›r. Uzaktan e¤itim ilkelerine uygun olarak haz›rlanan bu

ders materyali lise müfredat programlar›na uygun olarak haz›rlanmaktad›r. Haz›rlanan

bu ders notlar›m›z, müfredat programlar›nda meydana gelen de¤iflikliklere paralel

olarak yenilenmekte ve güncellefltirilmektedir.

Bu ders notundan yararlanacak olan ö¤rencilerimize baflar›lar diliyor, ders

notlar›n›n haz›rlanmas›nda eme¤i geçen tüm Genel Müdürlü¤ümüz çal›flanlar›na

teflekkür ediyorum.

SUNUfi

De¤erli Aç›kö¤retim Lisesi Ö¤rencileri;

Demokrasi ve ‹nsan Haklar› E¤itimi Ders Notu, ö¤retim programlar› çerçevesindeders kitaplar›na yard›mc› kaynak olarak düflünülmüfltür. Bu ders notu, sizlerin düzeyigöz önünde tutularak haz›rlanm›flt›r. Elinizdeki ders notu, uzaktan e¤itim ve ö¤retimtekniklerine uygun bir flekilde haz›rlanm›flt›r.

Sevgili Aç›kö¤retim Lisesi ö¤rencileri, ders notunuzu dikkatlice okuyup anlamaya çal›fl›n›z. Kitaptaki tan›mlar› ezberlemeden kavramaya çal›fl›n›z. Tan›mlar›kavramaya çal›fl›rken sizler için haz›rlanan sorulardan yararlan›n›z. Sorulara cevapveremedi¤iniz takdirde, ilgili konuya tekrar dönüp yeniden çal›fl›n›z. Çal›flman›zdasizlere yard›mc› olmak amac›yla, konuyla ilgili dikkat çekilmesi gereken yerler çeflitlisembollerle gösterilmifltir.

Ders notunuzun içinde, sizleri çal›flt›¤›n›z konuya daha çok yaklaflt›ran,düflündüren ve ö¤rendi¤iniz konuyu hemen pekifltirmenizi sa¤layacak çeflitli sorularhaz›rland›. Bu sorular› haz›rlamaktaki amac›m›z, ünitede geçen konu ve kavramlar›daha iyi ö¤renmenizi sa¤lamakt›r.

Ders notunuzun içinde çeflitli tan›m ve kavramlar verildi. Bu tan›m ve kavramlar›dikkatli okumal›, daha iyi ö¤renmek için de kendi cümlelerinizle ifade etmelisiniz.Ayr›ca siyasi konulara çal›fl›rken mutlaka tarih atlas›ndan yararlan›n›z.

Ders notunuzdaki konular›n zihninizde daha kal›c› olmas› ve yenidenan›msaman›za yard›mc› olmas› için bölüm sonlar›nda özet oluflturuldu. Özetidikkatlice okuyunuz. Bunun yan›nda ö¤rendiklerinizi s›nayabilmeniz ve karfl›laflt›rmayapabilmeniz için bölüm sonlar›nda o bölümde geçen konularla ilgili de¤erlendirmesorular› da düzenlendi.

Her konunun bafl›nda yer alan “ Bu Bölümün Amaçlar›” ve “ Nas›l Çal›flmal›y›z?”bölümlerini de dikkatlice okumal›s›n›z. Çünkü bu bölümlerde, ders çal›fl›rkengereksinim duyaca¤›n›z “ Neyi, nas›l ö¤renece¤im?” sorular›n›n yan›tlar›n›

bulacaks›n›z.

Sevgili Aç›kö¤retim Lisesi ö¤rencileri; düzenli ve planl› çal›flmak sizi baflar›yagötürecektir. Hepinize baflar›lar diliyorum.

Ercan AYDIN

ÜN‹TE I‹NSAN HAKLARI, HUKUK VE DEVLET

ÜN‹TE IIYÖNET‹M VE YAfiAM B‹Ç‹M‹ OLARAK DEMOKRAS‹

‹Ç‹NDEK‹LER

A. TEMEL KAVRAMLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1. Hak, Özgürlük ve Eflitlik Kavramlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2. ‹nsan Haklar› ve Temel Haklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

3. Adalet, Hukuk ve Devlet Kavramlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

B. ‹NSAN HAKLARI VE DEVLET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1. Hukuksal Bir Kurum Olarak Devlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2. Laik Devlet ve ‹nsan Haklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3. Hukuk Devleti ve ‹nsan Haklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

4. Sosyal Devlet ve ‹nsan Haklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

C. ‹NSAN HAKLARI, DEVLET‹N ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹fiLEY‹fi‹ . . . . . 311. ‹nsan Haklar›na Sayg›l› Devlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

2. ‹nsan Haklar›na Dayal› Devlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

A. DEMOKRAS‹ DÜfiÜNCES‹N‹N GEL‹fi‹M‹ VE DEMOKRAS‹

KAVRAMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

B. DEMOKRAS‹N‹N ‹LKE VE KURUMLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

1. Seçimler ve Temsil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

2. Siyasal Partiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3. Ço¤ulculuk ve Kat›l›m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

4. Hukukun Üstünlü¤ü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

C. TÜRK‹YE’DE DEMOKRAT‹KLEfiME HAREKETLER‹

VE ‹NSAN HAKLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Ç. DEMOKRAT‹K YÖNET‹MLERDE ‹NSAN HAKLARININ

GERÇEKLEfiT‹R‹LMES‹NDE KARfiILAfiILAN SORUNLAR . . . . . . . . 62

D. YAfiAM B‹Ç‹M‹ OLARAK DEMOKRAS‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

ÜN‹TE II‹NSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GERÇEKLEfiT‹R‹LMES‹

ÜN‹TE IIATATÜRK ‹NKILABI, ‹NSAN HAKLARI VE DEMOKRAS‹

A. ‹NSAN HAKLARININ KORUNMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

1. ‹nsan Haklar›n›n Uluslararas› Koruma Alt›na Al›nmas› ve Sonuçlar› . . . . 71

2. Uluslararas› Koruman›n Dayanaklar› ve Türleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

B. ULUSLARARASI KORUMA MEKAN‹ZMALARI VE ‹fiLEVLER‹ . . . . 74

1. Bafll›ca Uluslararas› Koruma Organlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 742. Koruma Mekanizmalar›n›n ‹fllevleri ve Katk›lar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

C. ULUSLARARASI KORUMADA S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹N‹N

YER‹ VE ROLÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Ç. GÜNÜMÜZDE ‹NSAN HAKLARININ KORUNMASI KONUSUNDA

DEMOKRAS‹LERDE KARfiILAfiILAN SORUNLAR . . . . . . . . . . . . . . . . 83

A. ATATÜRK ‹NKILABININ DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . 93

1. Ayd›nlanma Kavram› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

2. Atatürk ‹nk›lab› ve Bu ‹nk›lapla ‹lgili Kavramlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

B. ATATÜRK ‹NKILABININ AMAÇLARI VE ‹LKELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . 95

1. Atatürk ‹nk›lab›n›n Amaçlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

2. Atatürk ‹nk›lab›n›n ‹lkeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

C. ATATÜRK’ÜN SÖYLEV VE DEMEÇLER‹NDE DEMOKRAS‹ VE

‹NSAN HAKLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Yan›t Anahtar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111Kaynakça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

DEMOKRAS‹ VE ‹NSAN HAKLARI E⁄‹T‹M‹ 1-2

� ÜN‹TE I

‹NSAN HAKLARI, HUKUK VE DEVLET

A. TEMEL KAVRAMLAR

1. Hak, Özgürlük ve Eflitlik Kavramlar›

2. ‹nsan Haklar› ve Temel Haklar

3. Adalet, Hukuk ve Devlet Kavramlar›

B. ‹NSAN HAKLARI VE DEVLET

1. Hukuksal Bir Kurum Olarak Devlet

2. Laik Devlet ve ‹nsan Haklar›

3. Hukuk Devleti ve ‹nsan Haklar›

4. Sosyal Devlet ve ‹nsan Haklar›

C. ‹NSAN HAKLARI, DEVLET‹N ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹fiLEY‹fi‹

1. ‹nsan Haklar›na Sayg›l› Devlet

2. ‹nsan Haklar›na Dayal› Devlet


2

* Üniteyi dikkatlice okuyun.* Gerekirse not tutun, özet ç›kart›n.* Haz›rl›k sorular›n› ve de¤erlendirme testini cevapland›r›n.* E¤er yanl›fl cevaplar vermiflseniz ilgili konuyu tekrar çal›fl›n.* Konularla ilgili baflka kaynaklara baflvurun, bas›n yay›n organlar›ndan konularla

ilgili haberleri takip edin.* Ö¤rendiklerinizi çevrenizdekilere anlat›n.

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra;* Hak, özgürlük ve eflitlik kavramlar›n›n anlamlar›n› ö¤reneceksiniz.* ‹nsan haklar› ve temel haklar kavramlar›n›n anlamlar›n› ö¤reneceksiniz.* Adalet, hukuk ve devlet kavramlar›n› tan›mlayabileceksiniz.* Devlet ve hukuk aras›ndaki iliflkiyi de¤erlendirebileceksiniz.* Laik devlet, sosyal devlet ve hukuk devleti ile insan haklar› aras›ndaki iliflkiyi

aç›klayabileceksiniz.

BU ÜN‹TEN‹N AMAÇLARI

NASIL ÇALIfiMALIYIZ?� �

� �


3

A. TEMEL KAVRAMLARSevgili ö¤renciler; bu bafll›k alt›nda, hak, özgürlük, eflitlik, insan haklar›, temel

haklar, adalet, hukuk ve devlet kavramlar›n›n anlamlar›n› ö¤reneceksiniz. Say›lan bukavramlar “Demokrasi ve ‹nsan Haklar› Dersi”nin özünü oluflturmaktad›rlar. Bu nedenlebu kavramlar› iyi anlaman›z ve anlamland›rman›z baflar›n›z aç›s›ndan son derece önemlidir. Ne var ki bu kavramlar kestirme bir tariften çok ayr›nt›l› bir tart›flman›nkonusudurlar. Bu nedenle burada verilen s›n›rl› tan›mlarla yetinmemeli baflka kaynaklara baflvurarak kendinizi gelifltirmelisiniz. Sözü edilen bu kavramlar birbirleriyle iliflkilidirler ve ancak birbirleriyle aç›klanabilirler. Devlet kavram› bilmeden hukuk kavram›n›, hukuku anlamadan da hak, adalet, özgürlük kavram›n›anlayamazs›n›z. Bu nedenle çal›flmaya devlet kavram›ndan bafllaman›z daha yararl›olacakt›r.

1. Hak, Özgürlük ve Eflitlik Kavramlar› Bir hukuk düzeninin öznesi kiflidir. Yani hukuk düzeni, kiflilerin birbirleriyle ve

devletle olan iliflkilerini düzenler. Hukuk aç›s›ndan kifli iki türlüdür. Birincisi gerçekkifliler. Sa¤ do¤mufl olmak kayd›yla her insan hukukun öznesi olan gerçek bir kiflidir.Hukuk düzeni aç›s›ndan ikinci kiflide tüzel kiflilerdir. Tüzel kifliler ya bir kanunla ya dakanunun verdi¤i bir yetkiye dayan›larak oluflturulabilirler. Baflta devlet olmak üzere,kamu kurum ve kurulufllar›, vak›flar, dernekler, siyasi partiler, ticari kurulufllar vb. birertüzel kiflidir. Tüzel kifliler, kamu tüzel kiflileri ve özel hukuk tüzel kiflileri olarak ikiyeayr›l›rlar.

Resim 1.1: Tapu senedi tafl›nmaz bir mal›n kullanma hakk›n›n kime ait oldu¤unu gösterir


4

�

�

Hak; belli bir hukuk düzeni içerisinde, hukuk kurallar›n›n kiflilere belli yöndedavranmaya izin vermesi, belli fleyleri istemeye yetkili k›lmas›d›r. Söz gelimi aç›klisede okuyan bir ö¤renci, bütün kredilerini tamamlad›ktan sonra diploma almaya hakkazan›r. Herhangi bir konuda ma¤dur olan birisi mahkemeye dava açarakma¤duriyetinin giderilmesini isteme hakk›na sahiptir.

Söz gelimi Osmanl› Devleti’nde ve Cumhuriyetin ilk y›llar›nda kad›nlara seçmeve seçilme hakk› verilmemiflken, 1934 y›l›nda ç›kart›lan bir yasayla Türk kad›nlar›naseçme ve seçilme hakk› verilmifltir.

Hak kavram›n›n ayr›lmaz bir parças› da sorumluluktur. Kiflilerin bir tak›m haklara sahip olmas› bu haklar›n gerçekleflmesi için baflka kiflilere ve devlete birtak›mödev ve sorumluluklar yükler. Söz gelimi kiflilerin sa¤l›k hakk›ndan gerekti¤i gibi yararlanabilmesi, devlete, sa¤l›kla ilgili politikalar› do¤ru oluflturma, sa¤l›kla ilgiligerekli yat›r›mlar› yapma, sa¤l›k çal›flanlar›na görevlerini hizmetin gereklerine uygun olarak yapma sorumlulu¤unu yükler. Temiz bir çevrede yaflamahakk›, kiflilere, çevreyi kirletmeme, yerel yönetimlere, çevrenin temiz kalmas› içingerekli çal›flmalar› yapma, sorumlulu¤unu yükler. Herkesin sorumlulu¤unugerçeklefltirmedi¤i bir yerde hiçbir kimsenin hakk› gerçekleflmez. Hak ayn› zamandabaz› yükümlülükler do¤urur. Söz gelimi alacakl›ya alaca¤›n› isteme hakk› tan›yanhukuk kural›, borçluya borcunu ödeme yükümlülü¤ünü de içerir. Hak, ödev ve sorumlulukkavramlar› 1982 Anayasas›’n›n ikinci bölümünde “Temel Haklar ve Ödevler”bafll›¤›yla birlikte ele al›nm›fl, “Temel hak ve hürriyetler, kiflinin topluma, ailesine vedi¤er kiflilere karfl› ödev ve sorumluluklar›n› da ihtiva eder.” ifadesiyle sorumlulukkavram›n›n önemi vurgulanm›flt›r.

Hak ve yetki kavramlar› ço¤unlukla birlikte adland›r›lmakla, birbirlerinin yerinekullan›lmakla ve birbirleriyle aç›klanmakla birlikte aralar›nda baz› farklar bulunmaktad›r.Yetki, kamu gücünün kullan›lmas›ndan kaynaklan›r. Örne¤in polis, “Polis vazife veSalahiyet Kanunu”nun kendine verdi¤i yetkiye dayanarak “gecikmesinde sak›nca bulunan hallerde” hiçbir makamdan izin almadan konutlar› arayabilir. Zab›ta görevlisiilgili mevzuat›n kendine verdi¤i yetkiye dayanarak g›da satan ya da üreten iflletmeleridenetleyebilir. Sa¤l›¤a uygun olmad›¤›n› tespit etti¤i iflletmeleri geçici olarak kapatabilir.Cumhurbaflkan› uygun bulmad›¤› kanunlar› yeniden görüflülmek üzere TBMM’ye gerigönderme yetkisine sahiptir. Burada Cumhurbaflkan›, polis ya da zab›ta görevlisi yetkisini kamu gücünden almaktad›r. Kamu ad›na bir eylemde bulunmaktad›r. Hâlbukihak durumdan do¤ar. Sa¤ olarak do¤mufl olmak kifliye miras hakk› verir. Herkes özelyaflam›n›n gizlili¤ine sayg› gösterilmesini isteme hakk›na sahiptir. Yukar›da verilenörneklerde “hak”yerine “yetki”, “yetki”yerine “hak” ifadeleri kullan›l›rsa anlamda birbozulma oldu¤u aç›kca görülür. Örne¤in “miras yetkisi” ve “konut arama hakk›”ndanbahsedilemez.

Haklar yürürlükteki hukuk düzenine ba¤l› olarak toplumdan topluma,zamandan zamana de¤iflebilir.

�


5

Hukukun temel kavramlar›ndan biri de özgürlük (hürriyet) kavram›d›r. Özgürlükkavram› Anayasa’m›zda hak ile birlikte “Hak ve Hürriyetler” biçiminde kullan›lm›flaralar›nda bir fark gözetilmemifltir. Bununla birlikte hak ve özgürlük kavramlar›aras›nda baz› farklar bulunmaktad›r. Özgürlük bir hukuk düzeni taraf›ndan düzenlenengenifl bir serbestlik alan›n› ifade eder. 1789 Frans›z ‹htilali sonras› kabul edilen “Frans›z‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirgesi” özgürlü¤ü “baflkas›na zarar vermeden yap›lan herfley” olarak tan›mlam›flt›r. Hak ise bir fleyi yapmaya, bir fleye sahip olmaya, devlettenya da di¤er kiflilerden bir fleyi istemeye yetkili olmak demektir. Bir örnek vermekgerekirse “çal›flma özgürlü¤ü” kiflinin herhangi bir k›s›tlamaya tabi olmaks›z›n diledi¤iiflte çal›flabilmesi anlam›na gelir. “Çal›flma hakk›” ise çal›flmak için ifl bulamayanbirinin devletten kendisine ifl bulmas›n› isteme hakk›n› ifade eder. Hak ve özgürlükkavramlar› birbirlerini bütünleyen kavramlard›r. Haklar olmadan özgürlüklerin, özgürlükler olmadan haklar›n varl›¤› düflünülemez.

Kiflilerin sahip olduklar› özgürlükler s›n›rs›z olamaz. Kiflinin kendine ve toplumazarar verme özgürlü¤ü yoktur. 1982 Anayasas› özgürlüklerin hangi amaçlarlakullan›lamayaca¤›n› belirlemifltir. 1982 Anayasas›’n›n 14. maddesinde; “Anayasadayer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünübozmay› ve insan haklar›na dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadankald›rmay› amaçlayan faaliyetler biçiminde kullan›lamaz.

Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kiflilere, Anayasayla tan›nan temelhak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha genifl flekildes›n›rland›r›lmas›n› amaçlayan bir faaliyette bulunmay› mümkün k›lacak flekilde yorumlanamaz.” ifadesiyle özgürlüklerin s›n›rlar› çizilmifltir.

Eflitlik kavram› farkl› aç›lardan ele al›nabilir. Matematiksel eflitlik ile rakamlararas›ndaki eflitlik, sosyal eflitlik ile “nimet ve külfette eflitlik” vergi eflitli¤i ile mali gücegöre vergi al›nmas›, hukuksal eflitlik ile yasa önünde eflitlik anlafl›l›r. Burada söz konusuedilen daha çok hukuki anlamdaki eflitliktir. Hukuki eflitlik; din, mezhep, etnik köken,asalet, servet, makam vb. gözetilmeksizin kiflilerin yasalar karfl›s›nda eflit muamelegörmesi demektir. 1982 Anayasas›’n›n 10. maddesi “Herkes, dil, ›rk, renk, cinsiyet,

Resim 1.2: Özgürlük baflkalar›na zarar vermeden her fleyi yapabilmektir.


�

6

�

siyasî düflünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ay›r›m gözetilmeksizinkanun önünde eflittir.

Kad›nlar ve erkekler eflit haklara sahiptir. Devlet, bu eflitli¤in yaflama geçmesinisa¤lamakla yükümlüdür.

Hiçbir kifliye, aileye, zümreye veya s›n›fa imtiyaz tan›namaz.

Devlet organlar› ve idare makamlar› bütün ifllemlerinde kanun önünde eflitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundad›rlar.” ifadeleriyle hukuki eflitli¤ianayasal güvenceye ba¤lam›flt›r.

2. ‹nsan Haklar› ve Temel Haklar‹nsan tüm varl›klar aras›nda özel bir yere sahiptir. Bunun nedeni insan›n do¤ufltan

sahip oldu¤u özelliklerdir. Duygusal ve ak›ll› bir varl›k olan insan, sahip oldu¤u özellikleri koruyup gelifltirebilmek, insan onuruna yak›fl›r bir hayat sürdürebilmek içinbirtak›m haklara sahiptir/sahip olmal›d›r.

‹nsan haklar›, insanlar›n salt insan olmaktan dolay› sahip olduklar› dokunulmaz,devredilmez, vazgeçilmez haklard›r. ‹nsan›n salt insan olmas› nedeniyle do¤ufltan baz›haklar›n›n var oldu¤u fikri insan haklar› düflüncesinin bafllang›c› olmufltur. ‹nsanhaklar› ›rk, cinsiyet, dil, din, milliyet vb. hiçbir ayr›m gözetilmeksizin herkesin sahipoldu¤u haklard›r.

Resim 1.3: Eflitlik ayn› olmak de¤ildir


7

‹nsan haklar› düflüncesinin temellerini çok eskilere götürmek mümkündür. Budüflüncenin bafllang›c›yla ilgili kesin bir tarih söylenemez. Tarihin her dönemindeinsanlar›n birtak›m haklara sahip olmas› gerekti¤ini söyleyen düflünürler muhakkakolmufltur.

Resim 1.4: Bütün insanlar ›rk ayr›m› gözetilmeksizin belli haklara sahip olarak do¤arlar.

Resim 1.5: ‹nsan, yak›n zamana kadar para ile sat›n al›nabilen bir mal olarak görülmüfltür.


8

‹nsan haklar› düflüncesinin geliflimi ile ilgili belli temel dönüm noktalar› vard›r.Bunlardan biri 1215 tarihinde ‹ngiliz Kral› Yurtsuz John taraf›ndan imzalanan MagnaCarta Libertatum (Magna Karta Libertatum) (Büyük Özgürlük Ferman›) adl› belgedir.Gerçekte yönetilenlere haklar vermekten çok asillere ayr›cal›klar veren bu belge, birkral›n kendi imzalad›¤› belgeyle kendi yetkilerini k›s›tlamas› aç›s›ndan ilktir.

‹lerde “Laik Devlet ve ‹nsan Haklar›” konusunda anlat›laca¤› gibi, Ortaça¤boyunca teokratik devletler egemen olmufl, kilise ve krallar aras›nda egemenlikmücadeleleri yaflanm›fl, bu mücadeleler savafllara ve insan haklar› ihlallerine yolaçm›flt›r. Bat›da 15. yy. da ortaya ç›kmaya bafllayan Rönesansla birlikte hümanist biranlay›fl geliflmifltir. ‹nsan›n varl›¤›n› ve amac›n› Hristiyanl›k dininden ba¤›ms›z olarakyorumlayan bu anlay›fl, insan›n de¤erli bir varl›k oldu¤unu ve de¤erini kiflili¤indenald›¤›n› savunmufltur. Bu do¤rultuda yeni bir hukuk ve devlet anlay›fl› ortaya ç›kmayabafllam›flt›r. Rönesansla birlikte do¤an bu düflünceler geliflerek 17 ve 18. yy. larda zirveye ulaflm›flt›r. Bu dönemde J. J. Rousseau (Ruso, 1712-1778)’nun savundu¤u“toplumsal sözleflme” anlay›fl›, J. Locke (Lok, 1632-1704)’un ortaya att›¤› liberaldevlet ve do¤al haklar anlay›fl›, Montesquieu (Monteskiyö, 1689-1755)’nun getirdi¤ikuvvetler ayr›l›¤› prensibi ise insan haklar› düflüncesinin bafll›ca bir ö¤reti halinialmas›na neden olmufltur.

‹nsan haklar› konusunda ortaya at›lan bu düflünceler ve yürütülen mücadelelersomut sonuçlar vermifl ve insan haklar› düflüncesi 12 Haziran 1776 “Virginia (Virjinya)Haklar Bildirgesi”, 4 Temmuz 1776 “Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirgesi”, 1789“Amerikan Anayasas›” ve 1789 “Frans›z ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirgesi” gibi bel-gelerle yaz›l› metinlere ve ulusal hukuk sistemlerine girmifltir. Bu belgelerle kiflileredüflünce hürriyeti, yaflama hakk›, hukuk önünde eflitlik ve din ve vicdan hürriyeti gibiklasik haklar tan›nm›flt›r.

‹nsan haklar› düflüncesi II. Dünya Savafl› sonras›nda Birleflmifl Milletler, AvrupaKonseyi ve Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› gibi örgütlerin yay›nlad›klar›bildirgeler ve andlaflmalarla uluslararas› hukukun düzenleme alan›na girmifltir.

‹nsan haklar›n›n tarihsel gelifliminde ilk önce I. Kuflak Haklar ad› verilen kiflihaklar› ve siyasal haklar ortaya ç›kmaya bafllad›. Yaflama hakk›, mülkiyet hakk›, din vevicdan hürriyeti, haberleflme hürriyeti, düflünce hürriyeti vb. haklardan oluflan I. KuflakHaklardan sonra II. Kuflak Haklar olarak da ifade edilen ekonomik ve sosyal haklarortaya ç›kt›. Daha sonra da bilimsel ve teknolojik geliflmelere ba¤l› olarak III. KuflakHaklar olarak ifade edilen çevre hakk›, bar›fl hakk›, geliflme hakk› gibi haklar ortayaç›kmaya bafllad›. ‹nsan haklar› düflüncesinin teknolojik ve sosyal geliflmelere ba¤l›olarak geliflece¤i, ileride yeni birtak›m haklar›n da ortaya ç›kaca¤› da aç›kt›r.


9

�

�

Temel HaklarBu bafll›k alt›nda “temel haklar” özgürlükleri de içerecek flekilde kullan›lm›flt›r.

Bu nedenle “temel haklar” ifadesi “temel hak ve özgürlükler” olarak anlafl›lmal›d›r.

Hukuk temelde do¤al (ideal) hukuk ve pozitif (müspet) hukuk olarak ikiyeayr›labilir.

Belli bir ülkede belli bir dönemde yürürlükte bulunan hukuk kurallar›n›nbütününe pozitif hukuk ad› verilir. Bir ülkede yürürlükte bulunan baflta anayasa olmaküzere yasalar, tüzükler, yönetmelikler, mahkeme kararlar› ve gere¤inde yaz›l› olmayantöre ve adetler pozitif hukuku olufltururlar.

Belli bir ülkede belli bir dönemde uygulanmakta olan de¤il fakat uygulanmas›gereken, yani sosyal gereksinimleri hak ve adaletle karfl›layaca¤›, hakkaniyete uygundüflece¤i düflünülen hukuka do¤al hukuk denir. Do¤al hukukun insan›n do¤as›nda veinsanl›¤›n kolektif bilincinde var oldu¤u düflünülür. Ak›l, insanlar› do¤rulara ulaflt›rmakiçin yeterli bir kuvvettir. Her zaman her yerde geçerli olmas› gereken birtak›m ilkelervard›r. Pozitif hukuk do¤al hukukun varsayd›¤› bu ilkelere ulaflmaya çal›fl›r.

Temel haklar kavram› do¤al hukuk ve pozitif hukuk aç›s›ndan iki farkl› flekildetan›mlanabilir.

Do¤al hukuk aç›s›ndan temel haklar, kiflilerin sahip olduklar› hak ve özgürlüklerikullanabilmesinin ön koflulu say›lan, bireyin kiflili¤ine ba¤l› olarak var oldu¤u kabuledilen hak ve özgürlüklerdir.

Bir toplumda hukuk kurallar›yla kiflilere verilmifl say›s›z hak ve özgürlük vard›r.Söz gelimi aç›k lisede okuyan bir ö¤renci derslerinden baflar›s›z olursa s›n›f geçmesiiçin bütünleme hakk› verilebilir. Devlet ö¤rencilere ücretsiz olarak kitap da¤›tabilir.Herkes diledi¤i flehre yerleflip burada çal›flabilir. Fakat bu haklar›n kullan›labilmesi içinöncelikle “e¤itim hakk›”, yaflama hakk›”, “kifli dokunulmazl›¤›” gibi baflta say›lan haklara göre daha öncelikli haklara sahip olunmas› gerekir. Temel haklar olarak daifade edilen bu haklar pozitif hukuk kurallar›nca tan›nmaya ba¤l› de¤ildir. Herhangi birülkede bu haklar›n yasalarla vatandafllara tan›nmam›fl olmas› o ülkede yaflayan insanlar›n bu haklara sahip olmad›klar› anlam›na gelmez. Haklar›n›n kulland›r›lmad›¤›anlam›na gelir.

Pozitif hukuk aç›s›ndan temel haklar, Anayasal haklar› ifade eder. Bilindi¤i gibipozitif hukuk normlar› genel ve soyut olandan özel ve somut olana do¤ru bir hiyerarfliks›ra izlerler. Baflka bir de¤iflle hukuk kurallar›n›n en üst basama¤›nda yaz›l› ya dayaz›s›z bir anayasa ve anayasan›n dayand›¤› ilkeler vard›r. Sonra kanunlar, tüzükler veyönetmelikler gelir. Bir hukuk sisteminde kiflilerin sahip olduklar› haklar yasa ve yönetmeliklerle düzenlenir.


�

10

� Kiflilere yasa ve yönetmeliklerle verilen somut haklar› güvence alt›na alan veanayasada yer verilen soyut ve genel nitelikli haklara “anayasal haklar” ya da “temelhaklar” denir.

‹nsan haklar› genel bir düflünceden ibarettir. E¤er insan haklar›na bir ülkeninanayasas›nda yer verilir ve güvenceye kavuflturulursa ifllevsellik kazan›rlar. Aksi haldebir ideali dile getirmekten öte gidemezler. ‹nsan haklar› kapsam›nda yer alan haklardanbir ülkenin anayasas›nda yer verilerek koruma alt›na al›nanlara temel haklar denir.Yaz›l› anayasas› bulunmayan ‹ngiltere gibi ülkelerde temel haklar toplumun ortak bilincinde yer al›rlar.

Anayasal güvence di¤er hukuk normlar›yla sa¤lanan güvenceden daha üstündür.Baz› ülkelerde istisnalar› bulunmakla birlikte, ülkemizde ve pek çok dünya ülkesindeanayasalar›n konulmas›, kald›r›lmas› ve de¤ifltirilmesi di¤er hukuk normlar›ndan dahagüçtür. Di¤er taraftan anayasada yap›lacak bir de¤iflikli¤in anayasan›n özüne,demokratik toplum düzenine ve insan haklar›yla ilgili evrensel de¤erlere uygun olmas›zorunlulu¤u vard›r. Bu nedenle bir hakka anayasada yer verilmesi o hakka büyükgüvenceler sa¤lar.

Yasa ve yönetmeliklerle kiflilere verilen haklar kolayca geri al›nabilir. Bu hak-lar›n geri al›nmas› demokratik toplum düzeninin d›fl›na ç›k›ld›¤› anlam›na gelmeyebilir.Hâlbuki anayasada yer alan temel haklar›n geri al›nmas› demokratik toplum düzeninizedeler. Temel haklar 1982 Anayasas›’n›n “‹kinci K›sm›”nda yer alm›flt›r. Dört bölüm-den oluflan bu k›sm›n birinci bölümünde temel haklara iliflkin esaslara yer verilmifltir.‹kinci bölümde negatif statü haklar›, koruyucu haklar ya da kifli haklar› olarak ifadeedilen haklara, üçüncü bölümde pozitif statü haklar› ya da isteme haklar› olarak daifade edilen ekonomik ve sosyal hak ve özgürlüklere yer verilmifltir. Son bölümde isekat›lma haklar› ya da siyasal haklar olarak ifade edilen haklar yer alm›flt›r.

Anayasada yer alan Temel Hak ve Özgürlükler afla¤›daki gibi s›n›fland›r›lm›flt›r;

a) Koruyucu Haklar

Kiflileri, devlete ve topluma karfl› koruyan hak ve özgürlüklere koruyucu haklardenir. Anayasa’m›zda koruyucu haklar “Kiflinin Hak ve Ödevleri” bafll›¤› alt›ndasay›lm›flt›r. Bafll›klar halinde bu haklar; kifli dokunulmazl›¤› (m.17), zorla çal›flt›rmayasa¤› (m.18), kifli hürriyet ve güvenli¤i (m.19), özel hayat›n gizlili¤i (m.20), konutdokunmazl›¤› (m.21), haberleflme özgürlü¤ü (m.22), yerleflme ve seyahat özgürlü¤ü(m.23), din ve vicdan özgürlü¤ü (m.24), düflünce ve inanç özgürlü¤ü (m.25), bas›nözgürlü¤ü (m.28), dernek kurma özgürlü¤ü (m.33), toplant› ve gösteri yürüyüflü düzenleme hakk› (m.34), mülkiyet edinme hakk› (m.35) d›r.

�


11

b) ‹steme Haklar›Kiflilerin devletten ve toplumdan isteyebilecekleri haklara isteme haklar› denir.

Anayasa’n›n “ Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” bölümünde yer alan bu hak-lar, ailenin korunmas› (m.41), e¤itim ve ö¤renim hakk› (m.42), çal›flma ve sözleflme özgürlü¤ü (m.48), çal›flma hakk› (m.49), dinlenme hakk› (m.50), sendika kurma hakk›(m.51) toplu ifl sözleflmesi hakk› (m.53), grev hakk› (m.54), konut hakk› (m.57), gibihaklard›r.

c) Kat›lma Hakk›Kiflinin siyasal gücün kullan›lmas›na kat›lmas›n› sa¤layan haklara kat›lma haklar›

denir. Bu haklar, Anayasa’n›n “Siyasal Haklar ve Ödevler” bafll›¤› alt›nda düzenlenmifltir. Anayasaya göre bunlar, vatandafll›k hakk› (m.66), seçme, seçilme haklar› (m.67), siyasal partilerle ilgili haklar (m.68,69), kamu hizmetlerine girme hakk›(m.70), vatan hizmeti hakk› (m.72), vergi ödevi (m.73), dilekçe hakk› (m.74) gibi hakve özgürlüklerdir.

Kitab›n›z›n sonunda Anayasa’n›n temel hak ve özgürlüklere yer veren “ikincik›sm›” ek olarak verilmifltir. Lütfen buray› inceleyerek yukar›da bafll›klar halinde verilen haklar›n neleri içerdi¤ini, hangi hak ve özgürlüklere sahip oldu¤unuzuö¤reniniz.

Temel haklardan baz›lar›, yaflama hakk›, kifli dokunulmazl›¤›, sa¤l›k hakk› e¤itimhakk›, dilekçe hakk›, özel yaflam›n gizlili¤i ve seçme ve seçilme hakk›d›r.

Yaflama Hakk›Yaflama hakk› kiflilerin en temel haklar›ndand›r. Yaflama hakk›ndan mahrum olan

biri di¤er haklar›ndan yararlanamaz. 1982 Anayasas›’n›n 17. maddesinde “Herkes,yaflama, maddî ve manevî varl›¤›n› koruma ve gelifltirme hakk›na sahiptir.” ifadesiyleyaflama hakk› anayasal güvenceye kavuflturulmufltur. 2004 y›l›nda yap›lan Anayasade¤iflikli¤iyle maddenin devam›ndaki istisna hallerinden “mahkemelerce verilen idam cezalar›n›n infaz›” ibaresi ç›kart›larak idam cezas› da kald›r›lm›fl, böyleceyaflama hakk›n›n önündeki engeller tamamen kald›r›lm›flt›r.

Resim 1.6: Herkes yaflama hakk›na sahiptir.


12

Resim 1.7: Herkesin temiz ve sa¤l›kl› bir çevrede yaflama hakk› vard›r.

Kifli Dokunulmazl›¤›Kifli dokunulmazl›¤›, yaflama hakk›n› tamamlay›c› niteliktedir. Kiflinin maddi ve

manevi bütünlü¤ünü korumaya yönelik bir hakt›r. Kifli dokunulmazl›¤› Anayasa’n›n 17. maddesinde “T›bbî zorunluluklar ve kanunda yaz›l› haller d›fl›nda, kiflinin vücutbütünlü¤üne dokunulamaz; r›zas› olmadan bilimsel ve t›bbî deneylere tâbi tutulamaz.

Kimseye iflkence ve eziyet yap›lamaz; kimse insan haysiyetiyle ba¤daflmayan bircezaya veya muameleye tâbi tutulamaz.” ifadeleriyle yer alm›flt›r.

Sa¤l›k Hakk›Sa¤l›k hakk› herkesin yaflam›n› sa¤l›kl› bir flekilde devam ettirebilmek için

devletten gerekli çal›flmalar› yapmas›n› isteme hakk›d›r. Devlet kiflilerin sa¤l›k haklar›n›n gerçekleflmesi için sa¤l›k kurumlar›n› oluflturarak halka sa¤l›k hizmeti vermeli, koruyucu sa¤l›k hizmetleri yürütmeli, kiflileri sa¤l›kl› ve dengeli bir biçimdebeslenebilecekleri yaflam standard›na ulaflt›rmal› ve çevreyi insanlar›n yaflamlar›n›sa¤l›kl› bir flekilde sürdürebilecekleri duruma getirmelidir. Anayasa’n›n 56. maddesisa¤l›k hakk›na yer vermektedir. Buna göre, “Herkes, sa¤l›kl› ve dengeli bir çevredeyaflama hakk›na sahiptir.

Çevreyi gelifltirmek, çevre sa¤l›¤›n› korumak ve çevre kirlenmesini önlemekDevletin ve vatandafllar›n ödevidir.”


13

E¤itim Hakk›Demokratik toplum düzeninin kurulmas› ve insan haklar›n›n yaflama

geçirilebilmesi için e¤itim temel bir flartt›r. Kifliler demokrasi bilincini ancak e¤itimyoluyla kazanabilirler. Toplumdaki sosyal eflitsizlikler e¤itim yoluyla azalt›labilir. Bunedenle devlet için vatandafllar›na e¤itim vermek bir görevdir. Her vatandafl›ne¤itilmeyi isteme hakk› vard›r. E¤itim hakk› Anayasa’n›n 42. maddesinde yer alm›flt›r.Buna göre; “Kimse, e¤itim ve ö¤renim hakk›ndan yoksun b›rak›lamaz ... ‹lkö¤retim,k›z ve erkek bütün vatandafllar için zorunludur ve Devlet okullar›nda paras›zd›r ...Devlet, maddî imkânlardan yoksun baflar›l› ö¤rencilerin, ö¤renimlerini sürdürebilmeleriamac› ile burslar ve baflka yollarla gerekli yard›mlar› yapar. Devlet, durumlar› sebebiyleözel e¤itime ihtiyac› olanlar› topluma yararl› k›lacak tedbirleri al›r...”

Dilekçe Hakk›Anayasa’n›n 74. maddesinde “Vatandafllar ve karfl›l›kl›l›k esas› gözetilmek

kayd›yla Türkiye’de ikamet eden yabanc›lar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek veflikâyetleri hakk›nda, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yaz› ilebaflvurma hakk›na sahiptir.” denilmektedir. Dilekçe hakk› herhangi bir konuda ma¤durolan, devletin ya da kiflilerin demokrasi ve insan haklar›na ayk›r› davran›fl ve uygulamalar›na maruz kalan kiflilerin ma¤duriyetlerini yetkili makamlara yaz›l› olarakbildirerek ma¤duriyetlerinin ortadan kald›r›lmas›n› isteme haklar›d›r.

Özel Yaflam›n Gizlili¤iHer insan›n kendine özgü bir özel yaflam› vard›r. ‹nsanlar kendilerini ilgilendiren

konular›n baflkalar› taraf›ndan bilinmesinden rahats›zl›k duyabilirler. Devlet kiflilerinözel yaflam›na müdahale etmemeli, kiflilerin birbirlerinin yaflam›na müdahalesay›labilecek davran›fllar›na engel olmal›d›r. Özel yaflam›n gizlili¤inin korunmas›“konut dokunulmazl›¤›” ve “haberleflme hürriyeti” ile olur. Mahkeme karar› olmad›kçakimsenin konutu aranamaz, telefonu dinlenemez. Güvenlik görevlilerinin konutlar› arayabilmek için yetkili makamlardan izin almalar› gerekir. Özel hayat›n gizlili¤i ileilgili hükümler Anayasa’n›n 20, 21 ve 22. maddelerinde yer alm›flt›r. Maddelerde “Herkes,özel hayat›na ve aile hayat›na sayg› gösterilmesini isteme hakk›na sahiptir. Özel hayat›n

Resim 1.8: Ülkemizde çok say›da çocuk çeflitli nedenlerle e¤itim hakk›ndan mahrum kalmaktad›r.


14

ve aile hayat›n›n gizlili¤ine dokunulamaz.”, “Kimsenin konutuna dokunulamaz.”,“Herkes, haberleflme hürriyetine sahiptir. Haberleflmenin gizlili¤i esast›r.” ibareleriyleözel hayat›n gizlili¤i anayasal güvenceye kavuflturulmufltur.

Seçme ve Seçilme Hakk›Seçme ve seçilme hakk› ço¤ulcu demokrasinin bir gere¤idir. Herkesin ülke

yönetiminde söz hakk› vard›r. Bu hak seçme ve seçilme hakk›yla kullan›l›r. Vatandafllaroy kullanarak seçimlerde tercihlerini bildirebilecekleri gibi, aday olarak da ülkenin yönetimine talip olabilirler.

3. Adalet, Hukuk ve Devlet Kavramlar›Adalet, hukuk ve devlet kavramlar›n› aç›klamaya önce devleti aç›klamakla

bafllamak gerekir. Çünkü devleti anlamadan hukuk kavram›n›, hukuk olmadan da adaletkavram›n› anlamland›rmak hayli güçtür.

Sevgili ö¤renciler; insan› di¤er canl› türlerinden ay›ran say›s›z özelli¤i vard›r. Buay›t edici özelliklerin en önemlilerinden biri, insan›n toplumsal varl›k (Homo socius)olufludur. fiüphesiz insan d›fl›ndaki pek çok canl›da toplu (sürü) halde yaflamaktad›r. Fakatinsan d›fl›ndaki canl›lar›n sürü halinde yaflamas› tamamen içgüdüseldir. Hâlbuki insantamam›yla bilinçli olarak, akl› ve özgür iradesiyle toplu halde yaflamay› tercih eder.

‹nsanlar› toplu halde yaflamaya iten çeflitli nedenler vard›r. Bunlardan biri ortakihtiyaçlar›n karfl›lanmas›d›r. Bilimsel ve teknolojik geliflmelere paralel olarak artan veçeflitlenen insan ihtiyaçlar›, insanlar› bir arada yaflamaya mecbur etmektedir. Hiçbirinsan kendisi için gerekli olan mal ve hizmetlerin tamam›n› kendisi karfl›layamaz.Toplumdaki bütün bireyler farkl› mal ve hizmetler üretir ve bütün bireyler güçleriölçüsünde bu mal ve hizmetlerden yararlan›rlar. Böylece dikifl dikmesini bilmeyen birielbise giyebilir ya da hiç inek görmemifl biri süt içebilir.

‹nsanlar› bir arada yaflamaya iten bir di¤er neden de bir arada olmaktansa¤lad›klar› duygusal doyumdur. ‹nsana özgü sevgi, nefret, k›skançl›k, annelik, babal›k,hoflgörü vb. duygular›n gerçekleflebilmesi baflka insanlar›n varl›¤›n› zorunlu k›lar.

Tabiattaki canl›lar›n belki de en zay›f› ve geliflimini en uzun sürede tamamlayan›olan insan ancak toplum sayesinde varl›k bulur. Tabiatta tek bafl›na b›rak›lm›fl birbebe¤in yaflam›n› devam ettirebilmesi imkâns›z gibidir. Üstelik yaflam›n› devam ettirebilse bile d›fl görünümü hariç, insani hiçbir özellik kazanamaz. ‹nsan ancaktoplum sayesinde varl›k bulur ve güçlü olur.

‹nsan toplumlar›n›n geçmiflini araflt›ran antropoloji biliminin verilerine göreinsanlar›n kurduklar› ilk topluluklar klanlar ve boylard›. Avc›l›k ve toplay›c›l›kla ya das›n›rl› tar›msal faaliyetlerle geçinen ve yar› göçebe olarak yaflayan bu ilkel toplumlardatoplumsal yaflam› idare eden basit kurallar vard›. Toplumun her bireyi bu kurallara

�


15

uymak zorundayd›. Yöneten ve yönetilen ayr›m› bulunmuyordu. Zamanla bu küçükinsan topluluklar› askeri, dini ya da ticari sebeplerle bir araya gelerek tarihteki ilkdevlet tipi olan flehir devletlerini ( site devleti ) kurdular.

Farkl› dinlerin anlay›fl ve kurallar›n›n hüküm sürdü¤ü küçük topluluklar›n flehirdevletlerinde bir araya gelmesi, toplumun bütün bireylerince paylafl›lan bir tak›m kurallar›n varl›¤›n› ve bir örgütlenmeyi zorunlu hale getirdi. fiehir devletleriyle birlikte mesleki ve teknik ifl bölümü yayg›nlaflmaya bafllad›. Terzilik, ustal›k vb. zanaatkollar›, askerlik, yöneticilik, din adaml›¤› gibi meslekler ve toplumsal s›n›flar ortayaç›kmaya bafllad›.

Devlet yukarda say›lan flartlar›n ortaya ç›kmas›yla ortaya ç›kan bir olgudur.Tarihte ilk olarak flehir devletleriyle ortaya ç›kan devlet daha sonra imparatorluklarflekline dönüflmüfl, imparatorluklar›n zay›flamas› feodal devletleri ortaya ç›karm›fl,16.yy. da yap›lan Wesfalia bar›fl antlaflmas›yla bugünkü modern devletlerin öncüsüsay›lan ulus devletler ortaya ç›km›flt›r.

En basit ve yal›n bir tan›mla devlet, birlikte yaflamak üzere örgütlenmifl insantoplumudur. Bir baflka tan›mla devlet, yerleflik bir toplulu¤un hukuksal ve siyasalaç›dan örgütlenmesi sonucu oluflan, tüzel kiflili¤e ve egemenli¤e sahip soyut varl›kt›r.Bu anlamda devleti kiflilefltirmek bir yanl›fl anlamadan ibarettir. Devlet düflünen, kararalan ve uygulayan somut bir varl›k de¤il soyut bir örgütlenmedir. Gerçekte devlettenbahsederken insanlar›, kurum ve kurallar› kastetmifl oluruz. Devlet adaletsizdedi¤imizde, devlet erkini (güç) elinde bulunduranlar›n ya da kurallar›nadaletsizli¤inden bahsetmifl oluruz. Devletin bir hakk›m›z› çi¤nedi¤ini söylerkengerçekte, devlet ad›na karar alan ve uygulayanlar›n, devletin karar alma ve uygulamamekanizmalar›n› elinde bulunduranlar›n haklar›m›z› çi¤nedi¤ini söylemifl oluruz.

Devletin varl›¤› için baz› ö¤elerin varl›¤› zorunludur. Bunlar olmaks›z›n birdevletin varl›¤›ndan bahsetmek mümkün de¤ildir. Bunlar:

1. Halk: Ortak bir amaçla bir araya gelmifl insanlara halk denir. Halk ve milletkavramlar› ayn› de¤ildir. Halk somut bir varl›kt›r. Belli bir zamanda belli bir yerdeyaflayan insanlar› ifade eder. Hâlbuki millet soyut bir varl›kt›r. Türk halk› denildi¤indehalen ülkemizde yaflayan insanlar ifade edilirken, Türk Milleti denildi¤inde dünyan›nbirçok ülkesinde yaflamakta olan ve geçmiflte yaflam›fl genifl bir insan toplulu¤u ifadeedilir. Bir millet olmadan devletin varl›¤›ndan söz edilebilir fakat halk olmaks›z›ndevletin varl›¤›ndan söz edilemez. Söz gelimi Irak Devleti bir Irak milleti olmaks›z›nvard›r. Fakat Irak halk› olmasayd› Irak devleti olamazd›.

2. Ülke: Bir devletin var olabilmesi için devleti oluflturan halk›n yaflad›¤›,devletin egemenlik alan›n› oluflturan bir toprak parças›(vatan=yurt)n›n olmas› gerekir.


�

�Kiflilerin ne zaman, nerede ve nas›l davranacaklar›n› belirleyen hukuk kurallar›n›n

olmad›¤› bir insan toplumunda kargafla egemendir. ‹nsanlar aras›ndaki iliflkileridüzenleyen di¤er sosyal iliflki kurallar› toplumsal düzeni sa¤lamada yetersiz kal›r. Çünkübu kurallar hem kifliden kifliye de¤iflir, hem de yapt›r›m güçleri zay›ft›r. Herkesin ahlakanlay›fl›, gelenek ve görenekleri farkl› olabilir. Üstelik ahlaka ve geleneklere ayk›r›davran›fllarda bulunanlara uygulanan yapt›r›mlar ay›plama ve k›nama fleklindeoldu¤undan kiflilerin olumsuz davran›fllar›n› engellemede yetersiz kalabilirler. Hâlbukihukuk kurallar› kamu gücü taraf›ndan korunan güçlü yapt›r›mlar içerirler. Buyapt›r›mlar, özgürlü¤ü k›s›tlay›c› ya da mali yapt›r›mlar fleklinde olabilir. Hukuk kural-lar›n› çi¤neyenler devletin güvenlik güçlerini ve adli makamlar›n› karfl›lar›nda bulurlar.

Hukuk kurallar› anayasa, yasa, tüzük, yönetmelik, yönerge ve genelge olaraks›ralan›rlar. Mahkemelerce daha önce verilen kararlar da hukuk kurallar›n›n birparças›n› oluflturur. E¤er bir anlaflmazl›k konusunda yaz›l› bir hüküm yoksa toplumdageçerli olan örf ve adetler de anlaflmazl›¤›n çözümünde etkili olur. Alt kademedeki birhukuk kural› da bir üst kademedekine uygun olmak zorundad›r.

Kanunlar yasa koyucu taraf›ndan kabul edilir. Kanunlar›n nas›l uyguland›¤›n›gösteren tüzükler Bakanlar Kurulu taraf›ndan haz›rlan›r. Fakat Bakanlar Kurulu tüzükleri haz›rlarken devletin en yüksek dan›flma organ› olan Dan›fltay›nda görüflünüalmak zorundad›r. Daha alt kademedeki hukuk kurallar› bakanl›klar taraf›ndanhaz›rlan›r.

16

�

3. Egemenlik: Devletin varl›k koflullar›ndan biri de egemenliktir. Egemenlikdevletin s›n›rs›z ve koflulsuz bir ba¤›ms›zl›¤a sahip olmas›, ülke içinde kendine rakipbaflka bir gücün bulunmamas›, uluslararas› alanda ise di¤er devletlerle eflit iradeye sahipolmas› demektir.

Yukar›da da ifade edildi¤i gibi insan toplumsal bir varl›kt›r. ‹nsan toplumlar›insanlar›n bir araya gelmeleri sonucu oluflmufl bir kalabal›k, say›sal bir çokluk de¤ildir.Toplumu oluflturan bireyler belli bir amaç için bir araya gelirler ve sürekli bir iliflkiiçindedirler. Birbirinin varl›¤›ndan haberdar birden fazla kiflinin belli bir amaçla biraraya gelmesine sosyal iliflki denir. ‹nsanlar aras› iliflkiler gelifligüzel de¤il belli kurallarçerçevesinde gerçekleflir. Yani sosyal iliflkileri düzenleyen birtak›m kurallar vard›r.Birbirleriyle yak›ndan iliflkili olan bu kurallar, ahlak kurallar›, din kurallar›, gelenekler,örfler ve hukuk kurallar›d›r. Sosyal iliflkileri düzenleyen kurallar aras›nda hukuk kurallar›ayr›cal›kl› bir yere sahiptir.

Hukuk hak kelimesinin ço¤uludur. Haklar anlam›na gelir. Hukuk bir devlettetüzel ya da gerçek kiflilerin birbirleriyle ve devletle olan iliflkilerini adalete uygun olarakdüzenler. Kiflilerin sahip olduklar› hak ve yükümlülüklerin s›n›rlar›n› çizer.

Hukuk kurallar›n›n varl›k nedeni kamu düzeninin sa¤lanmas› vesürdürülmesidir.

�

�


17

Hukuk kurallar› flekli bak›m›ndan emredici, tan›mlay›c›, yorumlay›c› ve tamamlay›c›nitelikte olabilir. Bütün hukuk kurallar› emir ve yasaklar içermez. Söz gelimi 657 say›l›Devlet Memurlar› Kanunu’nun 4. maddesi “Mevcut kurulufl biçimine bak›lmaks›z›n,Devlet ve di¤er kamu tüzel kifliliklerince genel idare esaslar›na göre yürütülen asli vesürekli kamu hizmetlerini ifa ile görevlendirilenler, bu Kanunun uygulanmas›ndamemur say›l›r.” ifadesiyle devlet memurunu tan›mlam›flt›r. Burada bir yapt›r›m ya dayasak söz konusu de¤ildir. Emredici hukuk kurallar› kiflileri belli bir flekilde davranmayazorlar. Örne¤in Medeni Kanun’un 141. maddesine göre evlilik akdi ancak evlendirmememuru huzurunda yap›labilir. Bu kurala göre kiflilerin baflka türlü davranmalar› olanaks›zd›r. Kanuna ayk›r› olarak imam nikâh› ile evlenenlerin evliliklerigeçersiz say›ld›¤› gibi, böyle davrananlar kanunun öngördü¤ü cezaya da çapt›r›l›rlar.

Adalet kavram› tan›mlanmas› çok güç bir kavramd›r. Bu nedenle adaletkavram›n› tan›mlamak yerine tart›flmak daha yararl› olacakt›r.

Genellikle adalet, hak ve hukuka uygunluk, hakk› gözetme, do¤ruluk olaraktan›mlanmaktad›r. Fakat hukuka uygun olan her fley adaletli olmayabilir. Söz gelimiyasaya uygun olarak toplanan bir verginin adaletli olmad›¤› ileri sürülebilir. Hakanlay›fl› ve hukuk sistemleri farkl›l›k gösterebilmekte ve bu do¤rultuda kiflilerin vetoplumlar›n adalet anlay›fllar› da farkl›laflabilmektedir.

Antik Yunan düflünürlerinden Aristoteles (MÖ. 384-322) da¤›t›c› adaleti, mallar›n veflerefin herkesin toplumdaki durumuna göre da¤›t›lmas›, denklefltirici adaleti de cezan›nsuçun, tazminat›n ise haks›z fiilin do¤urdu¤u zarar› ortadan kald›rmas› olarakgörmüfltür. Denklefltirici adalet, hukuki iliflkileri düzenleyen genel ve objektif standartlaraulaflmay› hedefler. Gözü bandajl› ve kime verdi¤ini bilmeden adalet da¤›tan adalet ilahesi Themis (Resim 1.9) denklefltirici adaletin sembolüdür. Aristoteles’in hocas›Platon (MÖ 427-347) hak ve adaletin güçlüler taraf›ndan kendi ifllerine gelecek biçimdeyorumlanabilece¤ini ileri sürmüfltür.

Ünlü hukukçu Grotius (1583–1645) söze ba¤l›l›¤›, ‹ngiliz filozofu Hobbes(1588–1679) sözleflmeye uygun davranmay›, Alman filozofu Kant (1724–1804) flerefliyaflamay›, herkese pay›na düfleni vermeyi ve kimseye zarar vermemeyi Rawlshakkaniyete ve eflitli¤e uygunlu¤u, eflitli¤i ve özgürlü¤ü adalet olarak görmüfltür. Buörnekleri ço¤altmak mümkündür. Neredeyse insan say›s› kadar farkl› adalet anlay›fl› vard›r.

Ça¤›m›zda da hangi hukukun adalete uygun ve do¤ru oldu¤u konusundaki fikirfarkl›l›klar› devam etmektedir. Bunun nedeni, kiflilerin sahip olduklar› adalet fikrinin;kendi kiflisel ç›karlar›ndan, inançlar›ndan, mensubu bulunduklar› toplumun, sosyalgrubun özelliklerinden ve kiflilerin mizaç ve karakterinden etkilenmesidir.

Hukuk düzeninin gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› fley adalet idesidir.


18

Amac› ve kapsam› bak›m›ndan hukuk sistemleri aras›nda farkl›l›klar bulunur.Hukuk sistemleri aras›ndaki bu farkl›l›klarda adalet anlay›fl›n›n farkl›l›k göstermesineneden olur. Söz gelimi herkese hak etti¤i cezan›n verilmesi gerekti¤ini savunan birhukuk sisteminin adalet anlay›fl›yla hukuku sosyal bir koruma arac› sayan ve suçiflleyenlerin ruhsal eksikliklerinin göz önüne al›nmas› gerekti¤ini savunan bir hukuksisteminin adalet anlay›fl› birbirleriyle çeliflir durumdad›r. Toplumca paylafl›lan,ço¤unluk taraf›ndan kabul edilen fleylerin adalet oldu¤u savunulabilir. Fakat buço¤unlu¤un adaleti olmaktan öte gidemez.

Sonuçta adaletle ilgili tart›flmalar geçmiflten günümüze hep var olmufltur. Fakatt›pk› ahlaki yarg›lar gibi adalet idesi de objektif bir temel üzerine oturtulamam›flt›r.Genelde adaletle ilgili herkesin ittifakla kabul etti¤i temel de¤erler vard›r. Bunlar:

• Herkesin yasalar karfl›s›nda eflit say›lmas›,• Ahlakça olumsuz kabul edilen fiillerin hukuk taraf›ndan da suç say›lmas›,• Benzer suçlara benzer cezalar verilmesi,• Vatandafllar›n “nimette ve külfette” eflit olmalar› gibi s›ralanabilir.

Devletin temel varl›k nedenlerinden biri adaletin gerçeklefltirilmesidir. Devletlerbu görevlerini hür ve ba¤›ms›z yarg› organlar› arac›l›¤› ile gerçeklefltirmeye çal›fl›rlar.1982 Anayasas›’n›n 5. maddesinde “…kiflinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukukdevleti ve adalet ilkesiyle ba¤daflmayacak surette s›n›rlayan siyasal, ekonomik vesosyal engelleri kald›rmaya, insan›n maddi ve manevi varl›¤›n› gelifltirmesi için gerekliflartlar› haz›rlamaya çal›flmak” devletin amaçlar› aras›nda say›lmaktad›r.

Resim 1.9: Adalet tanr›ças› Themis

�


19

B. ‹NSAN HAKLARI VE DEVLET

1. Hukuksal Bir Kurum Olarak DevletDevlet birlikte yaflamak için örgütlenmifl insanlar›n oluflturdu¤u soyut bir

varl›kt›r. Baflka bir ifadeyle devlet, bir toprak parças› üzerinde birlikte yaflayan insanlar›n örgütlenme biçimidir. Bir toplumda; kifliler aras›ndaki iliflkileri düzenleyen,kurallar› oluflturan, kiflilerin birbirleriyle olan anlaflmazl›klar›n› çözüme kavuflturan,insanlar aras›nda iflbölümü ve dayan›flmay› sa¤layan, insanlar›n bireysel ve kollektifihtiyaçlar›n› karfl›layan, insanlar› iç ve d›fl tehlikelere karfl› koruyan, toplumda dirlik vedüzeni sa¤layan kurum devlettir.

Devletin ortaya ç›k›fl› ile hukukun ortaya ç›k›fl› efl zamanl›d›r. Fakat bütün hukukkurallar› ve devlet sistemleri demokrasiyi, insan haklar›n› ve halk›n egemenli¤inigerçeklefltirecek biçimde de¤ildir.

Bugünkü devlet sisteminin ilk öncüleri site devletleridir. Site devletlerinden sonraimparatorluklar ortaya ç›km›flt›r. Ortaça¤da egemen olan devlet tipi dini esaslara dayal›teokratik devletlerdir. ‹mparatorluklar›n zay›flamas›yla ortaya feodal devletlerç›km›flt›r. Bütün bu devlet tiplerinde törelere, dini kurallara, bir kiflinin ya da bir grubuniradesine dayanan hukuk kurallar› bulunuyordu. Ancak bunu pozitif hukukla kar›flt›rmamakgerekir. Ulus devletlerin ortaya ç›kmas›yla birlikte akla ve bilime dayanan, kiflinindo¤as›ndan ve sosyal kurallardan oluflan pozitif hukuk ortaya ç›kmaya bafllad›.

Modern bir devlette devletin örgütlenmesi pozitif hukuka göre olur. Hukuk kurallar›n›n en üstünde yer alan anayasalar devletin örgütlenmesini belirleyen temelyasalard›r. Anayasalar devletin amaç ve görevlerinin neler oldu¤unu, devletin kuruluflunu,hangi organlardan olufltu¤unu, kiflilerin hak ve görevlerinin neler oldu¤unu, devletiniflleyiflinin ve düzeninin nas›l sa¤lanaca¤›n› aç›klarlar.

Türkiye Cumhuriyeti’nin devlet yap›s› Anayasada belirtilmifltir. HenüzCumhuriyet kurulmadan önce yap›lm›fl olan ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk anayasas›kabul edilen 1921 Anayasas› da dâhil olmak üzere dört Anayasam›z vard›r. Bunlar1921, 1924, 1961 ve 1982 Anayasalar›’d›r. 1921, 1924 ve 1961 Anayasalar› yürürlük-ten kald›r›lm›flt›r. Halen yürürlükte bulunan 1982 Anayasas›’n›n “Bafllang›ç”bölümünde ve “Genel Esaslar” bafll›¤›n› tafl›yan “Birinci K›s›m” da TürkiyeCumhuriyeti Devleti’nin dayand›¤› temel esaslar ve devletin flekli belirtilmifltir.

Devleti meydana getiren örgütlenme hukuk yoluyla olur.


20

�

Türkiye Cumhuriyeti devlet sisteminin dayand›¤› temel esaslar;

• Atatürk Milliyetçili¤i ve Atatürk ‹lke ve ‹nk›lâplar›na ba¤l›l›k,• Dünya milletler ailesinin eflit bir ferdi olma, • Ça¤dafl uygarl›k düzeyini yakalama,• Egemenli¤in kay›ts›z flarts›z millete ait olmas›,• Kuvvetler ayr›l›¤›,• Üniter devlet yap›s› ve laiklik,• Temel hak ve hürriyetlerin kullan›lmas› önündeki engellerin kald›r›lmas›,• Yurtta ve dünyada bar›fl,• Hukukun üstünlü¤üdür.

Türkiye Cumhuriyeti’nin devlet yap›s› Anayasan›n “Birinci K›sm›nda” yer alanon bir maddede flekillenmifltir. 1982 Anayasas›’n›n 1. maddesi devletin fleklini, 2. maddesi Cumhuriyetin niteliklerini, 3. maddesi devletin dilini, bayra¤›n›, millîmarfl›n› ve baflkentini belirlemifltir. 4. maddede ilk üç maddenin de¤ifltirilemez vede¤ifltirilmesi teklif edilemez oldu¤unu hükme ba¤lam›flt›r. Anayasan›n 5. maddesidevletin amaç ve görevlerini belirtir. 6. madde egemenlik hakk›n›n kime ait oldu¤unuve nas›l kullan›laca¤›n› belirler. 7, 8 ve 9. maddelerde devletin organlar› say›lm›flt›r. 10.madde kanun önünde eflitli¤e yer vermifl, 11.madde ise Anayasan›n üstünlü¤ünü veba¤lay›c›l›¤›n› hükme ba¤lam›flt›r. Kitab›n›z›n sonunda Ek 1’de 1982 Anayasas›’n›n“Birinci K›sm›” verilmifltir. Bu k›sm› inceleyerek Devletimizin dayand›¤› esaslar›ö¤reniniz.

2. Laik Devlet ve ‹nsan Haklar›Laik sözcü¤ü Latince laicus kökünden gelmektedir. Kelime anlam› bak›m›ndan

ruhani olmayan, dine dayanmayan, dünyevi gibi anlamlar içermektedir. Kavramsalanlam› bak›m›ndan laiklik bir devlet ve hukuk sistemini ifade eder. Laikli¤in ifade etti¤idevlet sisteminin ne oldu¤unu, hangi esaslara dayand›¤›n›, insan haklar› ve demokrasiaç›s›ndan öneminin neler oldu¤unu ifade etmeden önce, laikli¤in bir devlet sistemiolarak ortaya ç›kmas›nda etkili olan geliflmelere de¤inmek yararl› olacakt›r.

Orta Ça¤da Hristiyanl›k dini ve bu dini kendi dünyevi ç›karlar›n› gerçeklefltirmekamac›yla kullanan bir ruhban s›n›f› Bat› dünyas›nda iki bafll› bir yönetimin oluflmas›nayol açm›flt›. Bu yönetimlerden biri kral taraf›ndan yap›lan dünyevi yönetim, di¤erikilise taraf›ndan yap›lan ruhani yönetimdi. “Sezar’›n hakk› Sezar’a, Tanr›n›n hakk›Tanr›ya” ifadesi bu iki bafll›l›¤› aç›klamak için kullan›lan bir de¤imdir.

Bu iki bafll› yönetimde kral ve kilise kendi güçlerini ve hükümranl›k haklar›n›artt›rmak için bir mücadeleye giriflmifl, halk a¤›r vergiler alt›nda ezilmifl ve pek çoksavafl yaflanm›flt›r. Özellikle Almanya’da kilise afl›r› lüks pefline düflmüfl ve bu lüksünbedelini karfl›layabilmek için halktan a¤›r vergiler toplama yoluna gitmifltir. Kilise birtaraftan halktan toplad›¤› vergilerle lüks içinde yaflarken bir taraftan da halka gereksiz


21

ve abart›l› bir kadercilik telkin etmifl, hiç yaflamad›klar› fakirli¤i ve sefaleti adetaövünülecek bir fley olarak halka kabul ettirmeye çal›flm›flt›r.

Kilisenin halk üzerindeki egemenli¤ini devam ettirebilmesi ancak halk›n cahilkalmas›yla mümkün olabilirdi. E¤itimli, düflünen, sorgulayan, araflt›ran ve farkl› fikirler ortaya koyabilen bir halk, kilise için tehlikeliydi. Kutsal kitab› okuyup anlayabilen insanlar, dinin ruhban s›n›f›n›n kendilerine ö¤rettiklerinden farkl› oldu¤unugörüp kiliseye karfl› gelebilirlerdi. Bu nedenle kilise sistemli olarak her türlü elefltirel vesorgulay›c› düflüncenin üstüne gitmifl, kilisenin istedi¤inden farkl› düflünenleri ortadankald›rmaya çal›flm›flt›r. 10. yy. dan itibaren bu nedenlerle Aforoz (dinden ç›karma)müessesesi ve Engizisyon Mahkemeleri ortaya ç›km›fl, kilisenin düflündürmekistedi¤inden farkl› düflünen herkes Engizisyon Mahkemelerinde yarg›lanarak a¤›rcezalara çarpt›r›lm›flt›r.

Kilise çevresindeki bu sahte din adamlar› s›n›f›n›n adaletsiz uygulamalar› halk›dinden so¤utmufltu. Bir taraftan krallar kiliseye karfl› siyasi mücadele verirken birtaraftan da düflünce dünyas›nda bir mücadele bafllam›flt›.

Dante eserlerinde kraldan yana tav›r koymufltu. Padoval› Marsilius’da kiliseyigörev ve yetkilerini aflan sapk›n bir kurum olarak görmüfltür. Marsilius, toplumuntanr›sal de¤il do¤al bir ifl birli¤i sonucu oldu¤unu savunur. Bunun sonucu ise kilisedenve dinden ba¤›ms›z bir hukuk anlay›fl›n›n geliflmesidir. 14.yy. da Ockhaml› Williamkilisenin kutsal kitapla Hristiyanlara verilmifl olan özgürlü¤ü yok ederek insanlar›kölelefltirdi¤ini düflünmüfl ve ruhban s›n›f›na karfl› tav›r gelifltirmiflti.

Resim 1.10: Engizisyon mahkemesi


�

�22

�

Herkes istedi¤ine inanmakta ya da hiç inanmamakta serbesttir. Laik bir devlettefarkl› dinlere, dinlerin farkl› yorumlar›na (mezhep) inanan, hiçbir dine ya da tanr›yainanmayan kifli ve toplum kesimleri eflit muamele görürler. Bunlar aras›nda kamuhizmetlerine kat›lma ya da kamu hizmetlerinden yararlanma noktas›nda hiçbir ayr›myap›lmaz.

Laikli¤in ikinci boyutu, din, vicdan, kanaat ve ibadet hürriyetinin sa¤lanmas›d›r.

Laik bir devlette kiflilere inançlar›ndan ya da inançlar›n›n gere¤i olan tutumve davran›fllar›ndan dolay› bask› yap›lmaz.

Ulus devlet fikrinin oluflmaya bafllamas› kilisenin gücünü k›rm›flt›. Rönesanslabirlikte laik temele dayal› toplum ve hukuk sistemi kurma çabalar› daha dagüçlenmifltir. Özellikle Martin Lutter King’in bafllatt›¤› reform hareketleri laikliksürecinin güçlenmesine neden olmufltur. Machiavelli laik dünya görüflünü temele alanbir siyaset anlay›fl›n› ortaya ç›kartan ilk düflünürdür. Locke ve Voltaire gibi düflünürlervicdan özgürlü¤ünün önemini vurgulad›lar. Nihayet bütün bu düflünceler ve yürütülenmücadeleler 1789 Frans›z ‹htilali’yle birlikte somut sonuçlar verdi ve devletin alan› iledinin alan› birbirinden ayr›ld›.

Osmanl› devleti, devlet ve toplum yap›s› aç›s›ndan kendine has özellikler göstermekteydi. Osmanl›da hukuk ve devlet sistemi k›smen dini hükümlere k›smen deörflere dayan›yordu. Osmanl›da din ve devlet yönetimi padiflahlar›n manevivarl›klar›nda birlefltirilmifltir. Bu nedenle Bat›dakine benzer bir iki bafll› yönetinOsmanl›da hiçbir zaman olmam›flt›r. Gerek Osmanl› Devleti’nde gerekse di¤erMüslüman ülkelerde dinin manevi atmosferinden yararlanarak flahsi ç›karlar elde etmeye çal›flan kifli ve gruplar olmufl, bu gruplar çeflitli sorunlara yol açm›flt›r.

Yukar›da anlat›lan geliflmelerin bir sonucu olarak ortaya ç›kan laiklik, bugünbütün ça¤dafl devletlerin bir niteli¤i haline gelmifltir.

Kavramsal anlam› bak›m›ndan laiklik iki boyuttan oluflur.

Laik bir devlette devlet sistemi, ça¤›n gereklerine, ak›l ve mant›k ilkelerine vebilimsel esaslara göre oluflturulmufl kurallara dayan›r. Anayasan›n “Bafllang›ç”bölümünde “…kutsal din duygular›n›n, Devlet ifllerine ve politikaya kesinliklekar›flt›r›lamayaca¤›;…” ifade edilerek laikli¤in bu gere¤i güvenceye kavuflturulmufltur.

Laikli¤in birinci boyutu din ve devlet ifllerinin birbirinden ayr›lmas›, devletioluflturan kurumlar›n, kurallar›n ve hukuk sisteminin dini esaslara, dinin emir ve yasaklar›na göre de¤il de, pozitif hukuk kurallar›na dayand›r›lmas›d›r.


23

Kimse baflkalar›n› inanmaya ya da ibadete zorlayamaz. Anayasan›n 24.Maddesinde: “Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.

14 üncü madde hükümlerine ayk›r› olmamak flart›yla ibadet, dinî ayin ve törenlerserbesttir.

Kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere kat›lmaya, dinî inanç ve kanaatlerini aç›klamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolay› k›nanamaz ve suçlanamaz.

...

Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasî veya hukukî temel düzenini k›smen deolsa, din kurallar›na dayand›rma veya siyasî veya kiflisel ç›kar yahut nüfuz sa¤lamaamac›yla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygular›n› yahut dince kutsalsay›lan fleyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.” ibareleriyle inanç ve ibadetözgürlü¤ü güvenceye al›nm›flt›r.

Laik devlet kiflilerin inançlar›na kar›flmad›¤› gibi kiflilerin birbirlerinininançlar›na kar›flmalar›na da engel olur. Laiklik devlete bir tak›m ödevler yükledi¤i gibikiflilere de ödevler yükler. Kifliler birbirlerinin inançlar›na karfl› hoflgörülü ve sayg›l›olmal›d›r. Ancak demokrasinin hoflgörü ve sayg›n›n oldu¤u laik bir devlette insan hak-lar› gerçekleflebilir. Aksi halde toplumdaki uyum ve denge bozulur, yerini kavga vehuzursuzluk doldurur.

3. Hukuk Devleti ve ‹nsan Haklar›‹stisnas›z bütün devletler yasalarla yönetilirler. Hatta hukuk kurallar› bulunmaks›z›n

bir devletin var olamayaca¤› da ileri sürülebilir. “Monarfliyle yönetilen devletlerde bilekral›n ferman› herkesin uymak zorunda oldu¤u bir hukuk kural›d›r.” Bu anlamda hukukdevleti ve kanun devleti ayn› fleyi ifade etmezler. Bütün yönetim biçimlerinde,monarflilerde, diktatörlüklerde, teokratik ya da totaliter yönetimlerde de yasalar vard›r.Yasalarla yönetilen kimi devletlerde yasalar bask›c› ya da adaletsiz olabilirler. Bunedenle bir devletin hukuk devleti say›labilmesi için birtak›m niteliklere sahip olmas›zorunludur.

“Hukuk devleti” “polis devleti”nin karfl›t› olarak do¤mufltur. Buradaki polisgüvenlik görevlisi anlam›nda de¤ildir. Polis devleti hukuka ba¤l› olmayan devleti ifadeeder. Polis devletinde devlet, kamu düzenini sa¤lamak için hukuk d›fl› her yola baflvurabilir.

Devletin hukuka ba¤l› olmas› gerekti¤i ‹lkça¤ Yunan düflünürleri Platon veAristoteles’ten bu yana söylenegelmifltir. Hukuk devleti anlay›fl› Ortaça¤da devletiniflleyifline iliflkin yap›dan çok toplumsal sözleflme anlay›fl›na dayan›yordu. Bu anlay›flagöre hükümdar sözünü yerine getirmezse yönetilenlerde hükümdara itaat borcundan


24

�

kurtulmufl say›l›yorlard›. ‹ngiltere’deki ilk anayasal belge say›lan Manga CartaLibertetum’da bu duruma yaz›l› olarak yer verilmiflti.

Yeniça¤da hukuk devleti anlay›fl› J. Locke ve Montesquie’nun ortaya att›¤›kuvvetler ayr›l›¤› ilkesi ile farkl› bir boyut kazand›. 1789 ABD Anayasas›’nda yer alando¤al haklar kuram› ve insan haklar› anlay›fl› da hukuk devleti anlay›fl›n›n geliflmesineneden oldu. Devletin bafll›ca varl›k amac›n›n yurttafllar›n özgürlü¤ünü, eflitli¤ini vehukukun egemenli¤ini güvence alt›na almak oldu¤unu savunan Kantç› devlet felsefesinedayanan Alman hukuk sistemi “hukuk devleti “ anlay›fl›n› bafll›ca bir ö¤reti olarak ortayakoydu.

Bugün bütün demokratik rejimlerin temel niteliklerinden biri olan hukuk devletiilkesi, 1961 Anayasas›yla devlet sistemimize girmifltir. 1982 Anayasas›’n›n 2. maddesinde“Türkiye Cumhuriyeti, ... sosyal bir hukuk Devletidir.” ifadesi ile hukuk devletini Cumhuriyetin temel niteliklerinden biri olarak say›lm›flt›r.

Hukuk Devleti Olman›n Gerekleri

1- Temel Hak Ve Özgürlüklerin Güvence Alt›na Al›nmas›

Bir devletin hukuk devleti olabilmesi için temel hak ve özgürlükleri güvencealt›na alm›fl olmas› gerekir. Temel hak ve özgürlüklerin güvenceye kavuflturulmas› bunlara Anayasada yer verilmesiyle mümkün olur. 1982 Anayasas›’n›n 12. maddesinde“Herkes, kiflili¤ine ba¤l›, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.

Temel hak ve hürriyetler, kiflinin topluma, ailesine ve di¤er kiflilere karfl› ödev vesorumluluklar›n› da ihtiva eder.” ifadesine yer verilerek temel hak ve özgürlükleranayasal güvenceye kavuflturulmufltur. Anayasan›n “‹kinci K›sm›” temel hak ve özgürlüklereyer vermifltir.

2- Kanun Önünde EflitlikHukuk devletinde kifliler hiçbir ayr›m gözetilmeksizin yasalar önünde eflittirler.

Kanun önünde eflitlik konusuna daha önce de¤inildi¤inden burada tekrar edilmemifltir.

Hukuk devleti vatandafllar›na hukuki güvenceler sa¤layan, devletin eylem veifllemlerinin hukuk kurallar›na ba¤l› oldu¤u, bir devlet sistemini anlat›r. AnayasaMahkemesi de bir karar›nda hukuk devleti ilkesini “yönetilenlere en güçlü enetkin ve en kapsaml› biçimde hukuksal güvencenin sa¤lanmas›, tüm devlet organlar›n›n ve ifllemlerinin hukuka uygun olmas›” olarak tan›mlam›flt›r.

�

�Vatandafllar hukuki güvenlik içinde yaflarlar. Bu, vatandafllar›n hangi kurala tabi

olduklar›n› bilmeleri ile mümkündür. Bunun için Resmi gazetede yay›mlanmayankanunlar geçerli say›lmaz. Hukuk devletinde kanunlar geri yürütülmez. Hiçbir kifliiflledi¤i zamanda suç say›lmayan bir eylemden dolay› sorumlu tutulamaz. Kazan›lm›fl


25

‹dare ifllem ve eylemlerini hukuka uygun olarak yürütmek zorundad›r.Anayasan›n 11. maddesinde bu durum “Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yarg›organlar›n›, idare makamlar›n› ve di¤er kurulufl ve kiflileri ba¤layan temel hukuk kurallar›d›r. ...” fleklinde yer alm›flt›r.

4- Kanunlar›n Anayasaya Uygunlu¤unun DenetimiAnayasan›n 11. maddesinde “ ... Kanunlar Anayasaya ayk›r› olamaz.” denilmektedir.

1961 Anayasas›yla kanunlar›n Anayasaya uygunlu¤unu denetlemek için bir yüksekyarg› organ› olan Anayasa Mahkemesi kurulmufltur. 1982 Anayasas› da bu yap›y› korumufltur. Kanunlar›n Anayasaya uygunlu¤unu denetleyecek bir organ olmasaAnayasaya ayk›r› kanunlar yapmak yoluyla insan haklar›ndan ve hukuk devletindenkolayca sap›labilir.

5- Devlet Faaliyetlerinin Belirlili¤i

3- ‹darenin Hukuka Ba¤l›l›¤›

fiekil 1.11: Hukuk devleti kiflilerin yasalar karfl›s›nda eflit olmas›n› gerektirir.

Hukuk devletinde yasalar, yasama, yürütme ve yarg› organlar›n› ba¤lar.

Hukuk devletinde devletin yapaca¤› faaliyetler önceden bellidir.


26

haklara sayg› gösterilir. Suç ve ceza kanuna dayan›r. Kimse kanunda suç say›lmayan bireylemden dolay› suçlanamaz ve kanunda belirtilmeyen bir cezaya çarpt›r›lamaz.Herkesin yarg›lanma güvencesi vard›r. Kimse yarg›lanmadan suçlu say›lamaz.

6- ‹darenin Yarg›sal Denetimi

Anayasan›n 125. maddesinde “‹darenin her türlü eylem ve ifllemlerine karfl› yarg›yolu aç›kt›r.” ibaresi bulunmaktad›r. ‹dare makamlar› yapt›klar› iflleri hukuka uygunolarak yapmakla yükümlüdürler. ‹darenin hukuk d›fl› bir uygulamas›na maruz kalanherkes idare mahkemelerine dava açarak yanl›fll›¤›n ortadan kald›r›lmas›n› isteyebilir.

7- Mahkemelerin Ba¤›ms›zl›¤›

Hukuk devletinde yarg› ba¤›ms›zd›r. Makam› mevkii ne olursa olsun kimsemahkemelere emir ve talimat veremez. Mahkemeler anlaflmazl›¤› yasalara ve hâkimlerinvicdani kanaatlerine göre çözerler. Bu durum Anayasada “Hiçbir organ, makam, merciveya kifli, yarg› yetkisinin kullan›lmas›nda mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimatveremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.” ibaresiyle güvencealt›na al›nm›flt›r.

8- ‹darenin Mali Sorumlulu¤u

‹dari makamlar yürüttükleri ifller s›ras›nda vatandafla verdikleri zarar› ödemekzorundad›rlar. Hatta yap›lan iflte idari makamlar›n hiçbir kusuru olmasa dahi (kusursuzsorumluluk) idare vatandafl›n zarar›n› tazmin etmek zorundad›r.

fiekil 1.12: Hukuk devletinde yarg› ba¤›ms›zd›r.


27

9- Kuvvetler Ayr›m›

Hukuk devletinde devlet erkinin tek bir merkezin elinde toplanmamas› için birtak›m mekanizmalar gelifltirilmifltir. Hukuk devletinde devletin erkleri olan yasama,yürütme ve yarg› erkleri birbirlerinin alan›na giremezler. Biri di¤erinden daha üstünde¤ildir.

10- Demokratik Rejim

Hukuk devletinin varl›¤› demokratik rejime ba¤l›d›r. Ço¤ulcu demokrasininolmad›¤› bir yerde hukuk devletinden de bahsedilemez.

Hukuk devleti ile ilgili söylenmesi gereken önemli bir nokta da bir devletin hukukdevleti olarak nitelendirilebilmesi için Anayasa ve yasalar›n hukuk devletinin gereklerineuygunlu¤unun tek bafl›na yeterli olmayaca¤›d›r. Bir hukuk devletinde uygulama dayasalar kadar önemlidir. Yasalar ne kadar adaletli ve hukuk devletinin gereklerineuygun olurlarsa olsunlar e¤er uygulanm›yorlarsa demokrasi ve insan haklar› aç›s›ndanhiçbir anlam ifade etmezler.

4- Sosyal Devlet ve ‹nsan Haklar›

Sevgili ö¤renciler daha önceki derslerimizden de hat›rlayaca¤›n›z gibi insan haklar›n›n tarihsel geliflimi içinde ilk önce ortaya ç›kan haklar, “I. kuflak haklar” ya da“negatif statü haklar›” olarak da ifade edilen kifli hak ve özgürlükleri ile siyasal haklard›r. Yaflama hakk›, mülkiyet hakk›, düflünme ve düflünceyi ifade etme özgürlü¤ü,din ve vicdan özgürlü¤ü, seçme ve seçilme hakk›, dernek ve siyasi parti kurma hakk›,I.kuflak haklardan baz›lar›d›r.

Liberal devlet anlay›fl›n›n geliflimi sonucu ortaya ç›kan ve devlete sorumlulukyüklemeyen, daha çok devletin pasif kalmas›n› gerektiren I. kuflak haklar, SanayiDevrimi sonras›nda, 19.yy. sonlar› ile 20.yy. da kapitalizmin yükselmesiyle kul-lan›lamaz duruma düflmüfl ve devletin aktif rol almas›n› gerektiren, devlete sorumluluk yükleyen yeni bir tak›m haklar ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. “II. kuflak haklar”, “pozitif statü haklar›” olarak da ifade edilen bu haklar, ekonomik ve sosyal hakve özgürlüklerdir. Sosyal ve ekonomik haklardan baz›lar›, “e¤itim ve ö¤renim hakk›”,“çal›flma ve sözleflme hürriyeti”, “sendika kurma hakk›”, “sosyal güvenlik hakk›”,“konut hakk›”d›r. Ekonomik ve sosyal haklar olmaks›z›n di¤er haklar›n kullan›lmas›imkâns›z hale gelmektedir. Söz gelimi maddî imkânlardan yoksun birinin yaflamahakk›ndan ya da seyahat hürriyetinden gerekti¤i gibi yararlanabilmesi imkâns›zd›r.Herkesin otomobil sat›n alma hakk›n›n olmas›, herkesin otomobil alabilece¤i anlam›nagelmemektedir.

Sosyal ve ekonomik haklar›n gerçeklefltirilmesi amac›yla aktif görev üstlenendevlet anlay›fl› olan “Sosyal Devlet” 20. yy. da ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Kavramsalanlam› bak›m›ndan sosyal devlet [Refah Devleti (Welfere State)]; vatandafllar›n›nsosyal durumlar›yla, refahlar›yla ilgilenen, onlara asgari bir yaflama düzeni sa¤lamay›kendine ödev edinen devlet olarak tan›mlanabilir. Tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi sosyaldevletin temel amac›, bir toplumu oluflturan bireylerin yasalar karfl›s›nda oldu¤u kadar,siyasal, sosyal ve ekonomik hayat›n iflleyifli içinde de eflit ve özgür olmalar›n›sa¤lamakt›r. Sosyal devlet özel mülkiyeti ve hür teflebbüsü kabul eder, sosyal veekonomik demokratikleflmeyi gerçeklefltirmeye yönelir.

Ülkemizde ilk defa 1961 Anayasas›’nda yer verilen sosyal devlet anlay›fl›, 1961ve 1982 Anayasalar›nda Cumhuriyetin nitelikleri aras›nda say›lm›flt›r. Her ikiAnayasa’n›n 2. maddesinde “Türkiye Cumhuriyeti ... demokratik, lâik ve sosyal birhukuk Devletidir.” ifadesine yer verilmifltir.

Sosyal Devlet Anlay›fl›n›n Gerekleri

1. Ekonomik Kalk›nma ve Yoksullukla MücadeleSosyal devletin temel amaçlar›ndan biri tüm toplumu ve tek tek bireyleri

yoksulluktan kurtarmak ve kiflilerin insanca yaflayabilmeleri için gerekli flartlar› ve minimum gelir düzeyini garanti etmektir.

2. Gelir Adaleti ve EflitlikSosyal devletin temel amaçlar›ndan biri de toplumu oluflturan bireyler aras›ndaki

gelir adaletini sa¤lamak, ekonomik ve sosyal eflitli¤i gerçeklefltirmektir. Kiflilerin birbirlerinden farkl› özellik ve yetenekleri vard›r. Kiflilerin sahip olduklar› özellik veyetenekleri kullanarak farkl› ifller yapmalar› ve farkl› gelir seviyelerine sahip olmalar›kaç›n›lmazd›r. Fakat kifliler kendi kaderlerine b›rak›l›rlarsa zengin olanlar›n süreklizenginleflece¤i, fakirlerin de daha da fakirleflece¤i aç›kt›r. Sosyal devletin görevitoplumdaki alt gelir grubu ile üst gelir grubu aras›ndaki ekonomik farkl›l›¤› azaltmakt›r.


28

Resim 1.13: Kiflilerin yasalar önünde eflit olmas› her zaman sosyal ve ekonomik bir eflitlik sa¤lamaz


29

Di¤er taraftan sosyal devlet, farkl› statülere ve gelir seviyelerine sahip bireyleri eflit flartlarda de¤erlendirir.

3. F›rsat Eflitli¤iSosyal devletin amaçlar›ndan biri de f›rsat eflitli¤ini gerçeklefltirmektir. Sosyal

devlet ba¤lam›nda f›rsat eflitli¤i hukuki eflitlik ile ayn› fley de¤ildir. Hukuk devletindekifliler dil, din, cinsiyet, etnik köken, sosyal s›n›f, gelir düzeyi vb. özelliklerinebak›lmaks›z›n yasalar önünde eflit görülürler. Fakat bu gerçek bir eflitlik getirmez.Sosyal devlet aç›s›ndan eflitlik, eflitsizlik yaratan flartlar›n ortadan kald›r›lmas›d›r.Sosyal devlet anlay›fl›na sahip devlet, özellikle e¤itim yoluyla toplumdaki eflitsizlikleriortadan kald›r›r. Kiflilerin çal›flabilmesi için istihdam yarat›r. ‹fl kurmak isteyenlerikredilerle destekler. Çal›flanlar›n haklar›n› elde edebilmeleri için örgütlenmelerine veyasal mücadele göstermelerine olanak tan›r. Bunlar vb. yollarla toplumsal dengeyikurar ve korur.

4. Sosyal GüvenlikToplumdaki bireyler çal›flarak kendilerinin ve ailelerinin geçimi için gerekli olan

geliri elde edebilirler. Fakat kifliler çeflitli nedenlerle hayatlar›n›n belli dönemlerindeçal›flamayabilirler. Söz gelimi kifli hastalanm›fl, ifl bulamam›fl, çal›flamayacak kadaryafllanm›fl olabilir. Ailesi olmayanlar, yafll› ya da kimsesizler olabilir. ‹flte böyle durumlarda kiflilerin yoksullu¤a düflmeden yaflamlar›n› devam ettirebilmeleri içingerekli sosyal kurumlar›n kurulmas› ve iflletilmesi de sosyal devletin görevidir. Devletçal›flma yafl›n› ve y›l›n› tamamlayanlar› emekliye ay›r›r ve emekli maafl› öder. Çal›flmas›ras›nda sakatlanan ve çal›flamayacak duruma gelenlere sakatl›k ayl›¤› ba¤lar.Çal›flanlar› öldü¤ünde efl ve çocuklar›na bakar. Gazi ya da flehitlerin ailelerine bakar.Sakatlara, düflkünlere, yetim ya da terkedilmifl çocuklara bakmak için gerekli çal›flmalar›yapar. ‹flsizlere ifl bulur. Baz› geliflmifl ülkelerde ifl bulamayanlara maafl ba¤lar.

Resim 1.14: Engelliler ve yafll›lar yoksullu¤a düflmeden yaflama hakk›na sahiptirler.


5. Tam ‹stihdam ve ‹flsizlikle MücadeleSosyal devlet çal›flabilir durumdaki herkesin çal›flabilmesi için ifl yerleri açar,

aç›lmas›n› destekler, toplumdaki herkesin çal›flabilmesi için gerekenleri yapar.

6. Sosyal Denge ve Bar›fl› Sa¤lamakSosyal devletin temel amaçlar›ndan biri de, sosyal dengeyi ve dolay›s›yla sosyal

bütünleflme ve bar›fl› sa¤lamakt›r. Sosyal devlet bu amaçla kifliler, sosyal s›n›f ve zümrelerile farkl› din ve mezheplere mensup olanlar›n öncelikle yasalar karfl›s›nda eflit ifllemgörmelerini sa¤lamaya ve kiflilerin, mensup olduklar› s›n›f, zümre, ›rk, din veya mezhepnedeniyle ya da sahip oldu¤u ekonomik güçten ötürü ayr›cal›kl› muamele görmesiniengellemeye çal›fl›r. Haks›zl›¤a u¤rayanlar›, güçsüz kiflileri korur.

7. Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaEkonomik büyüme ve kalk›nman›n sa¤lanmas›, sosyal devletin en önemli

amaçlar›ndan biri olarak kabul edilmektedir. Sosyal devlet, ekonomik büyüme vekalk›nman›n sa¤lanmas› amac›yla sermaye yat›r›mlar›n› teflvik eder, ekonomik faaliyetlerintam istihdam› sa¤layacak düzeyde gerçekleflmesi için gerekli koflullar› ve ortam›sa¤lamaya çal›fl›r. Bütün bunlar›n sonucunda devlet; sa¤l›k, e¤itim, sosyal güvenlik gibialanlara müdahale ederek ülkenin befleri sermayesi olan ve ekonomik kalk›nmada hay-ati bir önem tafl›yan iflgücünü gelifltirmeye, sa¤l›kl› ve verimli çal›flmas› için gerekli ortam› haz›rlamaya yönelik tedbirler al›r.

30

Ülkemizde Emekli Sand›¤›, BA⁄-KUR, ve SSK bu görevleri yerine getirmek içinkurulmufl sosyal güvenlik kurulufllar›d›r. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu,(SHCEK), Darülaceze, kad›n s›¤›nma evleri vb. kurumlarda bu amaçlarlaoluflturulmufltur. Devlet bu görevleri bizzat gerçeklefltirmenin yan› s›ra bu amaçla kurulan vak›f ve dernekleri de desteklemelidir. Ülkemizde sosyal güvenli¤in gerçekleflmesiamac›yla kurulmufl pek çok özel vak›f ve dernek bulunmaktad›r.

Resim 1.15: Sosyal devlet yard›ma muhtaç yafll›lar için huzurevleri açar.

�


31

Devlet, kiflilerin sosyal ve ekonomik haklar›n› mali gücünün yeterlili¤i ölçüsündeyerine getirir.

C. ‹NSAN HAKLARI, DEVLET‹N ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹fiLEY‹fi‹

E¤er bir devlet, örgütlenmesinde insan haklar›n› ve devletin demokratik yap›s›n›koruyacak mekanizmalara yer vermiflse iflleyifli bozulmaz ve yap›s› sa¤lam olur.

Devletin örgütlenmesinde insan haklar›n›n gerçekleflmesi konusundaki en önemliilkelerden biri kuvvetler ayr›l›¤›d›r. Kuvvetler ayr›l›¤›n›n nedeni devlet erkinin tek birkiflinin ya da bir grubun eline geçmesini engellemek ve böylece do¤abilecek olumsuzluklara engel olmakt›r. 1921 Anayasas›’nda kuvvetler birli¤i esas› benimsenmifltir.Yani yasama ve yürütme yetkisi TBMM’de toplanm›flt›. 1924 Anayasas›’n›n 4. mad-desinde Türk ulusu ad›na egemenlik hakk›n› yaln›z TBMM’nin kullanaca¤›n›, 5. mad-desinde de yasama yetkisi ile yürütme gücünün mecliste topland›¤›n› belirterek kuvvetlerbirli¤i ilkesini devam ettirmifltir. Ancak 1924 Anayasas› kuvvetler birli¤i ilkesini, 1921Anayasas› gibi kat› bir biçimde uygulamay›p parlamenter sisteme bütünüyle eklenmeliyaklaflan bir yumuflakl›kta uygulam›flt›r. “Di¤er taraftan 1924 Anayasas›’nda yarg›danbahsedilmifl ve yarg› yetkisinin ulus ad›na ba¤›ms›z mahkemeler taraf›ndan kullan›laca¤›hükme ba¤lanm›flt›r.” Kuvvetler ayr›l›¤› ilkesi devlet sistemimize 1961 Anayasas› ilegelmifltir. 1982 Anayasas›’n›n “Bafllang›ç” bölümünde kuvvetler ayr›m›n›n devlet organlar›aras›nda bir s›ralamas› anlam›na gelmedi¤i, devletin yetki ve görevlerinin kullan›lmas›ylailgili medeni bir ifl bölümü oldu¤u vurgulanm›flt›r.

Yasama, yürütme ve yarg› organlar›n›n birbirlerinden ba¤›ms›z olmas›demokratikleflme için yeterli de¤ildir. Çünkü bu organlardan her biri kendi içindedemokrasiye uygun olmayan uygulamalara gidebilir. Bu nedenle demokratikdevletlerde kuvvetler ayr›l›¤›n› sa¤layacak baflka mekanizmalarda gelifltirilmifltir.Ayr›ca devletin organlar› karfl›l›kl› olarak birbirlerini denetleyerek kontrol ederler.

Kuvvetler ayr›m› her fleyden önce bir yarg› ba¤›ms›zl›¤› sa¤lar. Böylece hemyürütme organ› hem de yasama organ› yarg› denetimine tabi tutulmufl olur.

Yarg› organ›n›n yasama organ›n› denetlemesi Anayasa Mahkemesi ile olur.Kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unu denetleyen yüksek mahkeme olan anayasamahkemesi 1961 Anayasas›yla kurulmufltur. 1982 Anayasas›’n›n 148. maddesine göre“Anayasa Mahkemesi, kanunlar›n, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye BüyükMillet Meclisi ‹çtüzü¤ünün Anayasaya flekil ve esas bak›mlar›ndan uygunlu¤unudenetler. Anayasa de¤iflikliklerini ise sadece flekil bak›m›ndan inceler ve denetler. ...”Böylece Anayasaya ayk›r› kanunlar›n yasama organ›nca ç›kar›lmas›na engel olunur.E¤er Anayasa Mahkemesi olmasayd› yasama organ› say›sal üstünlü¤e dayanarakAnayasay› de¤ifltirmek, demokratik toplum düzeninden sapmak gibi yollara gidebilirdi.

Bir devletin örgütlenme biçimi ile demokrasiye ve insan haklar›na verdi¤iönem aras›nda yak›n bir iliflki vard›r.


32

Ayr›ca Anayasa Mahkemesi “… Cumhurbaflkan›n›, Bakanlar Kurulu üyelerini,Anayasa Mahkemesi, Yarg›tay, Dan›fltay, Askerî Yarg›tay, Askerî Yüksek ‹dareMahkemesi Baflkan ve üyelerini, Baflsavc›lar›n›, Cumhuriyet Baflsavc›vekilini,Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu ve Say›fltay Baflkan ve üyelerini görevleriyle ilgilisuçlardan dolay› Yüce Divan s›fat›yla yarg›lar.” Böylece yürütme üzerinde de biryarg›sal denetim oluflturur.

‹darenin denetimi de çeflitli yollarla olur. Bunlardan biri yarg›sal denetimdir.Anayasa’n›n 125. maddesinde “‹darenin her türlü eylem ve ifllemlerine karfl› yarg› yoluaç›kt›r.” denilmekle idare yarg› denetimine tabi tutulmufltur. ‹dari makamlar›n yasalarlaba¤daflmayan insan hak ve hürriyetlerini k›s›tlayan, her türlü eylem ve ifllemlerine karfl›yarg›ya müracaat edilerek yap›lan ifllemin iptal edilmesi, yap›lan eylem ve ifllemdendo¤an zarar›n giderilmesi istenilebilir. ‹dare, yarg› kararlar›na uymak zorundad›r.

‹dare üzerindeki denetimlerden birisi de yasama denetimidir. TBMM soru, meclisaraflt›rmas›, genel görüflme, gensoru ve meclis soruflturmas› yollar›yla denetim görevini kullan›r.

Soru, Bakanlar Kurulu ad›na, sözlü veya yaz›l› olarak cevapland›r›lmak üzereBaflbakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir.

Meclis araflt›rmas›, belli bir konuda bilgi edinilmek için yap›lan incelemedenibarettir.

Genel görüflme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun,Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda görüflülmesidir.

Gensoru TBMM’nin en etkili denetim mekanizmas›d›r. Gensoru önergesi, birsiyasî parti grubu ad›na veya en az yirmi milletvekilinin imzas›yla verilir. Gensoru gün-deme al›n›rsa görüflülür ve oylama yap›l›r. Bu oylama sonucunda Bakanlar Kurulu veyabir bakan görevinden düflürülebilir. Bakanlar Kurulunun veya bir bakan›ndüflürülebilmesi, üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤uyla olur; oylamada yaln›z güvensizlikoylar› say›l›r.

Devletin örgütlenmesinde devletin amaç ve görevlerinin d›fl›na ç›kmas›n› engellemek ihmal ve yolsuzlukla mücadele etmek için baflka mekanizmalarda vard›r.Bunlardan biri “Devlet Denetleme Kuruludur.” Anayasaya göre “‹darenin hukukauygunlu¤unun, düzenli ve verimli flekilde yürütülmesinin ve gelifltirilmesinin sa¤lanmas› amac›yla, Cumhurbaflkanl›¤›na ba¤l› olarak kurulan Devlet DenetlemeKurulu, Cumhurbaflkan›n›n iste¤i üzerine, tüm kamu kurum ve kurulufllar›nda ve sermayesinin yar›s›ndan fazlas›na bu kurum ve kurulufllar›n kat›ld›¤› her türlü kuruluflta, kamu kurumu niteli¤inde olan meslek kurulufllar›nda, her düzeydeki iflçi veiflveren meslek kurulufllar›nda, kamuya yararl› derneklerle vak›flarda, her türlüinceleme, araflt›rma ve denetlemeleri yapar.”


33

Baflbakanl›k bünyesinde faaliyet gösteren “Yüksek Denetleme Kurulu”dadevletin denetim organlar›ndan birisidir. Bunlardan baflka yaln›zca insan haklar› ihlalleriyle ilgili inceleme ve araflt›rmalar yapan çeflitli kurul ve komisyonlar daoluflturulmufltur.

Bunlar:

1- TBMM ‹nsan Haklar› ‹nceleme KomisyonuTürkiye’deki insan haklar› sorunlar›n›n tespiti, çözümü ve de¤erlendirilmesi

konusunda TBMM’de bir komisyon olarak “TBMM ‹nsan Haklar› ‹ncelemeKomisyonu” 5 Aral›k 1990 tarih ve 3686 say›l› yasayla kurulmufltur. Komisyonun icraiyetkisi yoktur. Ancak komisyon kuruldu¤u günden bu yana Türkiye’deki insan haklar›ihlallerine ciddiyetle e¤ilmifl, insan haklar›n› önlemede bir süreç bafllatm›flt›r.

Komisyonun Görevleria) Uluslararas› alanda genel kabul gören insan haklar› konusundaki geliflmeleri izlemek, b) Türkiye'nin insan haklar› alan›nda taraf oldu¤u uluslararas› anlaflmalarla T.C.

Anayasas› ve di¤er millî mevzuat ve uygulamalar aras›nda uyum sa¤lamak amac›yla yap›lmas› gereken de¤ifliklikleri tespit etmek ve bu amaçla yasal düzenlemeler önermek,

c) Türkiye Büyük Millet Meclisi komisyonlar›n›n gündemindeki konular hakk›nda, istem üzerine görüfl ve öneri bildirmek,

d) Türkiye'nin insan haklar› uygulamalar›n›n, taraf oldu¤u uluslararas› anlaflmalara, Anayasa ve Kanunlara uygunlu¤unu incelemek ve bu amaçla, araflt›rmalar yapmak, bu konularda iyilefltirmeler, çözümler önermek,

e) ‹nsan haklar›n›n ihlale u¤rad›¤›na dair iddialar ile ilgili baflvurular› incelemek veya gerekli gördü¤ü hallerde ilgili mercilere iletmek,

f) Gerekti¤inde d›fl ülkelerdeki insan haklar› ihlallerini incelemek ve bu ihlalleri o ülke parlamenterlerinin dikkatlerine do¤rudan veya mevcut parlamenter forumlar arac›l›¤›yla sunmak,

g) Her y›l yap›lan çal›flmalar›, elde edilen sonuçlar›, yurtiçi ve d›fl›nda ‹nsan Haklar›na sayg› ve uygulamalar› kapsayan bir rapor haz›rlamak.

2- Baflbakanl›k ‹nsan Haklar› Baflkanl›¤›

Baflbakanl›k ‹nsan Haklar› Baflkanl›¤› 10.10.1984 tarihinde kurulmufltur.

‹nsan Haklar› Baflkanl›¤›n›n görevleri

a) ‹nsan haklar› ile ilgili konularda görevli kurulufllarla sürekli temas halinde bulunmak ve bu kurulufllar aras›nda koordinasyonu sa¤lamak.

b) ‹nsan haklar› konusundaki mevzuat hükümlerinin uygulanmas›n› izlemek, izleme sonuçlar›n› de¤erlendirmek, uygulamada ve mevzuatta görülen aksakl›klar›n


34

giderilmesi ve Türkiye’nin ulusal mevzuat›n›n insan haklar› alan›nda taraf oldu¤u uluslararas› belgelerle uyumlu hale getirilmesi do¤rultusunda yap›lacak çal›flmalar›koordine etmek ve bu konularla ilgili önerilerde bulunmak.

c) Kamu kurum ve kurulufllar›n›n hizmet öncesi staj ve hizmet içi insan haklar› e¤itim programlar›n›n uygulanmas›n› izlemek, de¤erlendirmek ve koordine etmek.

d) ‹nsan haklar› ihlâli iddialar› ile ilgili baflvurular› incelemek ve araflt›rmak, inceleme ve araflt›rma sonuçlar›n› de¤erlendirmek ve al›nabilecek önlemlere iliflkin çal›flmalar› koordine etmek.

e) Baflbakanl›¤›n koordinatörlü¤ünde görevleriyle ilgili konularda teflkil edilen kurullara sekretarya hizmeti yapmak.

f) Makamca verilen benzeri görevleri yapmak.

Baflbakanl›k ‹nsan Haklar› Baflkanl›¤›nca çeflitli kurul ve komisyonlar oluflturulmufltur.

Bunlar:* ‹nsan Haklar› Üst Kurulu* ‹nsan Haklar› Dan›flma Kurulu* ‹nsan Haklar› ‹hlali ‹ddialar›n› ‹nceleme Heyeti* ‹nsan Haklar› E¤itimi On Y›l› Ulusal Komitesi* ‹nsan Haklar› ‹l ve ‹lçe Kurullar›

1. ‹nsan Haklar›na Sayg›l› DevletKavramlar bofl bir bardak gibidir. Biz içini ne ile doldurursak öyle görünürler.

“‹nsan haklar›na sayg›l› devlet” ve “insan haklar›na dayanan devlet” ifadelerinin içinidolduran 1982 ve 1961 Anayasalar›d›r. Bu Anayasalar› dikkate almadan, ifadelerdenbafll›ca bir anlam ç›kartmak bizi yanl›fla götürebilir.

1982 Anayasas›’n›n 2. maddesinde “Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru,millî dayan›flma ve adalet anlay›fl› içinde, insan haklar›na sayg›l›, Atatürk mil-liyetçili¤ine ba¤l›, bafllang›çta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, lâik vesosyal bir hukuk Devletidir.” ifadesine yer vermifltir. Anayasa “Herkes, kiflili¤ine ba¤l›,dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.” ifadesiylebir ilke olarak temel hak ve hürriyetlere evrensel de¤erlere uygun olarak yer verece¤ini,insan haklar› alan›nda dünyada ulafl›lan seviyeyi koruyaca¤›n› taahhüt etmifltir. Fakathemen arkas›ndan 1961 Anayasas›’ndan farkl› olarak “Temel hak ve hürriyetler, kiflinintopluma, ailesine ve di¤er kiflilere karfl› ödev ve sorumluluklar›n› da ihtiva eder.”ifadesini kullanarak haklar›n s›n›rs›z olamayaca¤›n›n iflaretini vermifltir.

1982 Anayasas› Temel Hak ve Hürriyetler bafll›¤› alt›nda insan haklar› alan›ndagelinen son noktaya uygun olarak kiflilerin hak ve hürriyetlerine ayr›nt›l› flekilde yervermifltir. Ancak özellikle örgütlenme ile ilgili hak ve özgürlüklerde birtak›m k›s›nt›laragidilmifltir. Sendikal haklar, grev hakk› gibi haklar belli özel koflullara ba¤lanm›flt›r.1982 Anayasas› hak ve özgürlüklere evrensel ölçülere yak›n bir flekilde yer vermesine


35

ra¤men, hak ve özgürlükler için ayr›nt›l› s›n›rlamalar getirmifltir. Anayasaya göre“genel ahlak›n” ve “genel sa¤l›¤›n” korunmas›, “kamu düzeninin sa¤lanmas›” “suçifllenmesinin önlenmesi” amac›yla temel hak ve hürriyetlerin k›s›tlanabilece¤ini belirtmifltir. Oldukça belirsiz olan bu ifadeler devlete kiflilerin haklar›n› kolaycas›n›rlayabilme imkân› vermektedir. Bu anlay›fl devlet birey iliflkilerinde devleti ön planaç›kartan, bireyi ikinci konuma iten bir anlay›flt›r. 2001 y›l›nda yap›lan bir Anayasade¤iflikli¤iyle temel hak ve hürriyetlerin k›s›tlanmas› ile ilgili genel madde kald›r›larakher bir hak ve özgürlük için k›s›tlama nedenleri ilgili maddenin alt›na yerlefltirilmifltir.Anayasan›n 13. maddesinde yap›lan de¤ifliklikle, “Temel hak ve hürriyetler, özlerinedokunulmaks›z›n yaln›zca Anayasan›n ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere ba¤l›olarak ve ancak kanunla s›n›rlanabilir. Bu s›n›rlamalar, Anayasan›n sözüne ve ruhuna,demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesineayk›r› olamaz.” ifadesi getirilmifl ve hak ve özgürlüklerin keyfi olarak s›n›rlanabilme-sine olanak tan›yan ifadeler kald›r›lm›flt›r.

Sonuçta insan haklar›na sayg›l› devlet, temel hak ve özgürlükleri güvenceyealmakla birlikte önceli¤i devlete veren, temel hak ve özgürlüklerin kullan›lmas› ile ilgilik›s›tlay›c› tedbirlere baflvurabilen devlet anlay›fl›n› ifade eder.

1982 Anayasas› yürürlü¤e konuldu¤u günden bugüne pek çok de¤iflikli¤eu¤ram›flt›r. Bu de¤ifliklikler demokrasi ve insan haklar› aç›s›ndan olumlu olarak nitelendirilebilecek de¤iflikliklerdir.

2. ‹nsan Haklar›na Dayal› Devlet“‹nsan haklar›na dayal› devlet” anlay›fl› 1961 Anayasa’s›n›n öngördü¤ü devlet

anlay›fl›d›r. 1961 Anayasas›’n›n 2. maddesinde “Türkiye Cumhuriyeti, ‹nsan Haklar›na vebafllang›çta belirtilen temel ilkelere dayanan, milli, demokratik, laik ve sosyal bir hukukDevletidir” ifadesine yer verilmifltir. 1961 Anayasas› insanlar›n kifliliklerine ba¤l›,devredilmez, vazgeçilmez, dokunulmaz hak ve özgürlüklere sahip olduklar›n› var saym›fl vebu do¤rultuda evrensel de¤erlere uygun olarak kiflilerin sahip olduklar› hak ve özgürlüklerisaym›flt›r. Sendikal haklar, gösteri ve yürüyüfl haklar›, grev ve lokavt haklar› gibi hak veözgürlükleri de içeren temel hak ve özgürlükler için k›s›tlamalar çok özel nedenlereba¤lanm›fl, kiflilerin hak ve özgürlüklerini kullanmas›n›n önündeki bütün engellerkald›r›lm›flt›r.

“Hukuk devleti”, “sosyal devlet”, “ça¤dafl devlet” anlay›fl›n›n gerektirdi¤i nitelikleri içinde bar›nd›ran 1961 Anayasas› baz› de¤iflikliklerle birlikte 12 Eylül 1980tarihine kadar yürürlükte kalm›flt›r.

Bir toplumda demokrasinin idealine uygun bir biçimde yaflanabilmesi için,Anayasa ve di¤er hukuk kurallar› tek bafllar›na yeterli de¤ildir. Bir ülkede demokrasininidealine uygun biçimde uygulanabilmesinde toplumun sahip oldu¤u dinamiklerinde çokbüyük pay› vard›r. ‹deal bir demokrasi belli bir toplumsal ve kültürel yeterlili¤i


36

gerektirir. Demokrasi ancak, insanlar›n hoflgörülü oldu¤u, vatandafllar›n toplum yarar›n›kendi k›s›r ç›karlar›n›n üstünde tuttu¤u, birbirini denetleyebilen, elefltirebilen, toplumtaraf›ndan denetlenmekten ve elefltirilmekten rahats›z olmayan, baflkalar›n›n haklar›nasayg›l›, kendi haklar›n› koruma bilincine sahip, kültürlü, e¤itimli insanlardan oluflan birtoplumda ideal bir biçimde uygulanabilir.

Bugün dünyan›n en geliflmifl demokrasileri, sahip olduklar› demokratik kültürüyüzlerce y›lda kazanm›fllard›r.

Yukar›da say›lan niteliklere sahip olmayan, geleneksel yap›s›n› koruyanvatandafllardan oluflan bir toplumda dünyan›n en geliflmifl demokrasisinde uygulananbütün kurum ve kurallar aynen uygulansa bile sonuç demokrasi aç›s›ndan yeterincebaflar›l› olmaz. Böyle bir ülkede demokrasi, idealine uygun bir biçimde yaflanamaz.

Nihayet henüz geleneksel yap›s›n› koruyan, demokratikleflme çabas›n› sürdürenTürk toplumunun yap›s›na, ideal bir demokrasinin bütün unsurlar›n› tafl›yan 1961Anayasas›’n›n getirdi¤i özgürlükçü ortama ra¤men bir kaç beden büyük gelmifl ve buözgürlükçü ortam› kullanan odaklar›n da etkisiyle k›sa sürede birtak›m sorunlar ortayaç›kmaya bafllam›flt›r. O dönemde dünyada yaflanan kutuplaflmayla birleflen bu sorunlarülkede anarfli ve terör ortam›n›n do¤mas›na zemin haz›rlam›flt›r. 1971’den bafllayarakAnayasa’da yer alan temel hak ve özgürlüklerde k›s›nt› yoluna gidilmifl, 1980’deAnayasa tamamen yürürlükten kald›r›lm›flt›r.

Anlat›lanlar do¤rultusunda “insan haklar›na dayanan devlet” insan haklar›n›kay›ts›z ve koflulsuz bir biçimde gerçeklefltirmeye yönelen, kifli hak ve özgürlüklerininönündeki bütün engelleri kald›rmay› kendine ödev edinen devlet olarak tan›mlanabilir.

�DEMOKRAS‹ VE ‹NSAN HAKLARI E⁄‹T‹M‹ 1-2

37

ÖZET

Hak, bir hukuk düzeninin kiflileri belli flekilde davranmaya, belli fleyleri yapmaya, di¤er kiflilerden ve devletten baz› fleyleri istemeye yetkili k›lmas›d›r. Haksorumluluk ve ödev kavramlar›n› da beraberinde getirir. Kiflilerin birtak›m haklarasahip olmas›, baflka kiflilere ve devlete birtak›m ödev ve sorumluluklar yükler.

Özgürlük haktan daha genifl bir serbestlik alan›n› ifade eder. Özgürlük kiflilerinherhangi bir k›s›tlamaya tabi olmadan diledikleri gibi davranabilmeleri, istedikleriniyapabilmeleridir. Kiflilerin sahip olduklar› özgürlükler s›n›rs›z de¤ildir. Kiflinin kendineve baflkalar›na zarar veren davran›fllar› özgürlük olarak de¤erlendirilemez.

Eflitlik, kiflilerin ›rk, cinsiyet, etnik köken, asalet, servet, makam, mevkii vb. birayr›m gözetilmeksizin yasalar karfl›s›nda eflit muamele görmesidir.

‹nsan haklar›, insanlar›n do¤ufltan sahip olduklar› dokunulmaz haklard›r. Ça¤dafldemokrasilerin temelini oluflturan insan haklar› düflüncesi özellikle 17-18. yüzy›llardabafll›ca ö¤reti olmufltur. ‹nsan haklar› bafllang›çta kifli haklar› ve siyasal haklardanoluflmaktayd›. I. Kuflak Haklar ad› verilen bu haklara, ekonomik ve sosyal haklardanoluflan ve II. Kuflak Haklar eklenmifltir. Günümüzde çevre hakk›, bar›fl hakk›, geliflmehakk› gibi haklar da insan haklar› kapsam›nda de¤erlendirilmektedir.

Temel haklar, kiflilerin sahip olduklar› tüm hak ve özgürlüklerin kullan›lmas›n›nön koflulu say›lan ve Anayasada yer verilerek güvenceye kavuflturulan haklard›r. 1982Anayasas›’nda temel haklar, “Kiflinin Haklar› ve Ödevleri”, “Ekonomik ve SosyalHaklar ve Ödevler”, ve “Siyasal Haklar ve Ödevler” olmak üzere üç bölümdesay›lm›flt›r. Temel haklardan baz›lar›, “yaflama hakk›”, “e¤itim hakk›”, “sa¤l›k hakk›”,“seçme ve seçilme hakk›”, “kifli dokunulmazl›¤›”, “dilekçe hakk›”, ve “özel yaflam›ngizlili¤i”dir.

Devlet, birlikte yaflamak üzere örgütlenmifl insan toplumudur. Bir baflka tan›mladevlet, yerleflik bir toplulu¤un hukuksal ve siyasal aç›dan örgütlenmesi sonucu oluflan,tüzel kiflili¤e ve egemenli¤e sahip soyut varl›kt›r. Devletin varl›k koflullar› halk, ülke veegemenliktir.

Hukuk, hak kelimesinin ço¤uludur. Haklar anlam›na gelir. Hukuk bir devlettetüzel ya da gerçek kiflilerin birbirleriyle ve devletle olan iliflkilerini adalete uygun olarakdüzenler. Kiflilerin sahip olduklar› hak ve yükümlülüklerin s›n›rlar›n› çizer. Hukukkurallar›n›n varl›k nedeni kamu düzeninin sa¤lanmas› ve sürdürülmesidir.

Adalet hukuk düzeninin gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› fleydir. Adalet, hak ve hukukauygunluk, hakk› gözetme, do¤ruluk olarak tan›mlanabilir. Ancak neyin adalete uygunve do¤ru oldu¤unun belirlenmesi oldukça zordur.


38

Modern bir devlette devletin örgütlenmesi pozitif hukuka göre olur. Hukuk kurallar›n›n en üst basama¤›nda yer alan anayasalar bir devletin örgütlenmesini, kuruluflunu, görevlerini, organlar›n›, kiflilerin sahip olduklar› hak ve ödevleri gösterentemel hukuk kurallar›d›r.

Laiklik kelime anlam› bak›m›ndan dünyevi, dinsel olmayan gibi anlamlar tafl›r.Kavramsal olarak laiklik bir devlet biçimini ifade eder. Laiklik devleti oluflturan kurumve kurallar›n dinin emir ve yasaklar›ndan de¤il de pozitif hukuk kurallar›ndanç›kart›lmas›d›r. Laikli¤in bir di¤er boyutu da kiflilerin dini inanç ve vicdani kanaatlerindeözgür olmalar› demektir.

Hukuk devleti; vatandafllar›na hukuki güvenceler sa¤layan, devletin eylem veifllemlerinin hukuk kurallar›na ba¤l› oldu¤u, bir devlet sistemini anlat›r.

Sosyal devlet; vatandafllar›n›n sosyal durumlar›yla, refahlar›yla ilgilenen, onlaraasgari bir yaflama düzeni sa¤lamay› kendine ödev edinen devlet olarak tan›mlanabilir.Tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi sosyal devletin temel amac›, bir toplumu oluflturan bireylerinyasalar karfl›s›nda oldu¤u kadar, siyasal sosyal ve ekonomik hayat›n iflleyifli içinde deeflit ve özgür olmalar›n› sa¤lamakt›r.

‹nsan haklar›na sayg›l› devlet, 1982 Anayasas›’n›n öngördü¤ü devletanlay›fl›d›r. ‹nsan haklar›na sayg›l› devlet insan haklar›na evrensel de¤erlere uygunolarak yer vermekle birlikte. Kamu düzeninin, genel ahlak›n ve genel sa¤l›¤›n korunmas›,ülkede huzur ve istikrar›n sa¤lanmas› için temel hak ve özgürlüklerde k›s›tlamaya gidebilir.

‹nsan haklar›na dayal› devlet, 1961 Anayasas›’n›n öngördü¤ü devletanlay›fl›d›r. ‹nsan haklar›na dayal› devlet, kifli hak ve özgürlüklerinin önündeki bütünengelleri kald›rmay› kendine ödev edinen devlettir.

�


39

TEST I

1. ‹nsan haklar› kavram›yla ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a) ‹nsan haklar›, insan›n kiflili¤ine ba¤l›d›r.b) ‹nsan haklar› kifli haklar› ve siyasal haklardan ibarettir.c) ‹nsan haklar› Anayasa ve yasalarla güvenceye al›n›rsa ifllerlik kazan›rd) ‹nsan haklar› düflüncesi geçmiflten günümüze sürekli geliflmektedir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi T.C. Anayasas›’na göre kifli haklar› aras›nda yer almaz?

a) kifli dokunulmazl›¤› b) konut hakk›c) konut dokunulmazl›¤› d) mülkiyet hakk›

3. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal devlet olman›n gereklerinden biri de¤ildir?

a) ücrette adaletin sa¤lanmas› b) iflsizlikle mücadelec) sosyal güvenli¤in sa¤lanmas› d) din ve vicdan hürriyetinin sa¤lanmas›

4. Hukuk kurallar›n›n tüm kiflileri, kurumlar› ve devlet organlar›n› ba¤lamas› en çok afla¤›dakilerden hangisiyle ilgilidir?

a) sosyal devlet b) üniter devletc) hukuk devleti d) laik devlet

5. Afla¤›dakilerden hangisi devletin varl›k koflullar›ndan biri de¤ildir?

a) ›rk birli¤i b) egemenlik c) halk d) yurt


40

6. Afla¤›dakilerden hangisi hukuk kurallar›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?

a) kamu gücüyle desteklenmifl olma b) yapt›r›m içermec) toplumsal düzeni sa¤lamaya yönelik olma d) yaln›z yönetileni ba¤lama

7. Afla¤›dakilerden hangisi hukuk kurallar› içerisinde normlar hiyerarflisinin en üstbasama¤›nda yer al›r

a) kanun b) anayasa c) yönetmelik d) tüzük

8. Afla¤›dakilerden hangisi hukuk devleti ilkesini zedeler?

a) Kifli hak ve özgürlükleri ile ilgili konularda Kanun Hükmünde Kararname ç›kart›lmas›.

b) Devletin vatandafllar›na verdi¤i zarardan sorumlu olmas›.c) Mahkemelerin ba¤›ms›z olmas›.d) Yasalar›n Anayasaya Uygunlu¤unun Anayasa Mahkemesince denetlenmesi.

9. Afla¤›dakilerden hangisinin laik bir devlette olmas› beklenmez?

a) Yasalar›n dinin emirlerine göre düzenlenmesi.b) Devletin inançlar konusunda kiflilerin birbirlerine bask› yapmas›na engel olmas›.c) Devletin farkl› dinlere karfl› eflit mesafede durmas›.d) Herkesin serbestçe ibadet edebilmesi.

10. Kiflilerin hiçbir k›s›tlamaya tabi olmaks›z›n diledikleri gibi hareket edebilmelerine ne denir?

a) hak b) yetki c) özgürlük d) sorumsuzluk


� ÜN‹TE II

YÖNET‹M VE YAfiAM B‹Ç‹M‹ OLARAK DEMOKRAS‹

A. DEMOKRAS‹ DÜfiÜNCES‹N‹N GEL‹fi‹M‹ VE DEMOKRAS‹ KAVRAMI

B. DEMOKRAS‹N‹N ‹LKE VE KURUMLARI

1. Seçimler ve Temsil

2. Siyasal Partiler

3. Ço¤ulculuk ve Kat›l›m

4. Hukukun Üstünlü¤ü

C. TÜRK‹YE’DE DEMOKRAT‹KLEfiME HAREKETLER‹ VE ‹NSAN HAKLARI

Ç. DEMOKRAT‹K YÖNET‹MLERDE ‹NSAN HAKLARININ

GERÇEKLEfiT‹R‹LMES‹NDE KARfiILAfiILAN SORUNLAR

D. YAfiAM B‹Ç‹M‹ OLARAK DEMOKRAS‹


42

* Bir önceki ünite için söylenen uyar›lar› dikkate al›n.* Bas›n yay›n organlar›n› takip ederek ö¤rendiklerinizi Türkiye’de yaflanan toplumsal ve

siyasal geliflmelerle iliflkilendirin.* Baflka kaynaklara baflvurarak ö¤rendiklerinizi pekifltirin.

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra;* Demokrasi düflüncesinin tarih içerisindeki geliflimini ö¤reneceksiniz.* Demokrasinin ilke ve kurumlar›ndan; seçimler ve temsil, siyasal partiler, ço¤ulculuk

ve kat›l›m, hukukun üstünlü¤ü kavramlar›n›n anlam›n› ö¤reneceksiniz.* Türkiye’deki demokratikleflme hareketlerini tarihsel geliflimi içerisinde ö¤reneceksiniz.* Demokratik yönetimlerde insan haklar›n›n gerçeklefltirilmesinde karfl›lafl›lan sorunlar

hakk›nda fikir sahibi olacaks›n›z.* Yaflam biçimi olarak demokrasinin ne anlama geldi¤ini ö¤reneceksiniz.

BU ÜN‹TEN‹N AMAÇLARI� �



43

A. DEMOKRAS‹ DÜfiÜNCES‹N‹N GEL‹fi‹M‹ VE DEMOKRAS‹KAVRAMI

Bugün dünyan›n bütün dillerinde kullan›lan ve evrensel bir anlam ve de¤erkazanm›fl olan demokrasi sözcü¤ü kökeni itibariyle Eski Yunancadan gelir. EskiYunancada “demos” sözcü¤ü halk, “krasi” sözcü¤ü ise iktidar ya da egemenlikanlam›na gelmektedir. Bu do¤rultuda demokrasi sözcü¤ü “halk iktidar›”, “hak egemenli¤i” anlamlar›na gelmektedir. Antik Yunanda belli bir siyasal rejimi ifade edendemokrasi sözcü¤ü özellikle Atina’da ve di¤er Yunan flehir devletlerinde uygulananyönetim biçimini anlatmak için kullan›l›r.

Demokrasi kavram› bugünün dünyas›nda hemen her yerde bir özlemi,vazgeçilmez bir ideali temsil etmektedir. Baz› marjinal gruplar hariç hiçbir kimse ya dagrup demokrasiye karfl› kay›ts›z ya da karfl› bir tutum tak›nmamaktad›r. Dolay›s›ylademokrasi özlemi ya da bu özlemin bir süreç içinde gerçeklefltirilmesi anlam›na gelendemokratikleflme talebi, paylafl›lan bir evrenselli¤i ortaya koymaktad›r. Fakat bir ideali,bir özlemi dile getiren bu sözcü¤ü tan›mlamaya gelince baz› güçlükler ve sorunlarortaya ç›kmaktad›r. Bir taraftan bir ideali dile getirmesi bak›m›ndan evrensel niteli¤esahip olan demokrasi, di¤er taraftan uygulamalar› yönüyle yöreseldir. Toplumdantopluma, kültürden kültüre farkl› bir biçimde yorumlan›p uygulanabilmektedir.

Demokrasinin “sosyal demokrasi”, “sanayi demokrasisi”, “iktisadi demokrasi”gibi baflka anlam ve anlat›mlar› olsa da burada üzerinde durulan siyasal demokrasidir.En basit ve yal›n anlam›yla “siyasal demokrasi” “halk egemenli¤i”, “egemenli¤in halkaait olmas›” anlam›na gelmektedir. ABD eski baflkanlar›ndan Lincoln taraf›ndan yap›lanve bugün de geçerlili¤ini koruyan tan›ma göre ise “demokrasi siyasi iktidar›n toplumda,toplum için, bizzat toplum taraf›ndan kullan›lmas›d›r. Fakat demokrasi kavram›hakk›nda ciltler dolusu kitaplar yaz›lm›fl olmas›na ra¤men demokrasinin tam olaraktan›mlanmas› imkâns›zd›r. Üstelik demokrasinin tam olarak tan›mlanmas› onu bir idealolmaktan ç›kart›p, bir ideolojiye dönüfltürece¤inden istenmez.

Bugün Bat› ülkelerinde ve Türkiye’de demokratik siyasal sistemin üzerindeanlafl›lm›fl olan temel ilkeler afla¤›daki noktalar etraf›nda toplanmaktad›r:

a) Devlet bafll› bafl›na bir amaç de¤il, baz› amaçlara ulaflmak için bir araçt›r.“Demokrasilerde devletin bafll›ca amac›, ay›r›ms›z biçimde insan›n dolay›s›yla datoplumun mutlulu¤unu sa¤lamakt›r.” Bu do¤rultuda devlet bireylere kapasitelerini kullanma, ilgi ve kabiliyetleri do¤rultusunda kendilerini gelifltirme ve bu do¤rultuda biryaflam sürme imkân› verir.

b) Bütün demokrasilerde insanlar do¤ufltan birtak›m vazgeçilmez ve devredilmezhaklara sahiptirler. ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ve di¤er uluslararas› belgelerdebelirlenen ve ›rk, cinsiyet, s›n›f, mezhep vb. ayr›m› olmaks›z›n herkesin sahip oldu¤u


44

bu haklar›n kullan›lmas› yönündeki bütün engellerin kald›r›lmas› demokrasinin entemel görevlerinden biridir.

c) Demokrasi bireysel özgürlü¤ü korur ve gelifltirir. Demokrasilerde bireyi önplana ç›karan, bireyin do¤ufltan özgür oldu¤u düflüncesidir. Elbette bu s›n›rs›z birözgürlük de¤ildir. Bireylerin sahip olduklar› özgürlükler baflkalar›n›n özgürlükleriyles›n›rl›d›r.

d) Demokrasilerde insanlar yasalar önünde ve kamu hizmetlerinden yararlanmabak›m›ndan eflit say›l›rlar. ‹nsanlar aras›nda çeflitli nedenlerle mutlak bir eflitlik olmasada kamu hizmetlerine kat›lma, kamu hizmetlerinden yararlanma ve yasalar karfl›s›ndabireyler eflit muamele görürler.

e) Demokrasi insan akl›na inanc› esas al›r. Bu do¤rultuda demokratik bir yönetimde bireylerin kendi genel sorunlar›n› alg›layacak ve bunlar› rasyonel yöntemleri kullanarak çözecek bilgi ve kabiliyete sahip olduklar› düflüncesi egemendir.Ya da bireylerin bu niteliklere sahip olarak yetifltirilmeleri ve e¤itilmelerinin sa¤lan-mas› demokratik bir yönetimin en temel görevlerinden biridir.

f) Demokrasi ço¤unlu¤un yönetimine dayan›r. Fakat bu ço¤unlu¤un bütün isteklerinin ve taleplerinin karfl›lanmas› demek de¤ildir. Demokrasi az›nl›¤›n haklar›n›nkorunmas›n› da gerektirir. Say›lar› ne denli az olursa olsun ço¤unluktan farkl› düflünenlerin hakl› ve gerçeklefltirilebilir talepleri göz ard› edilmez.

g) Demokrasi halk›n egemenli¤ine dayan›r. Halk›n egemenli¤i önündeki bütünengellerin kald›r›lmas› demokrasinin en temel görevidir. Siyasal gücün kullan›lmas›n›nyönetilenlerin isteklerine dayal› olmas› demokrasinin vazgeçilmez bir kofluludur.Hükümetin siyasal gücünün anayasa ile s›n›rland›r›lmas› demokrasinin bir gere¤idir.

h) Demokraside kuvvetler ayr›m› esast›r. Yasama, yürütme ve yarg› organlar› birbirlerinin alanlar›na müdahale edemeyecek biçimde ayr›lm›fllard›r.

›) Demokrasi temsil esas›na dayan›r. Bugünün toplumlar›nda halk›n do¤rudanyönetime kat›lmas› mümkün olmad›¤›ndan halk kendisini yönetecek olanlar› kendieliyle seçer. Bu durum siyasal partileri demokrasinin vazgeçilmez bir arac› olarakortaya ç›kar›r.

Demokrasi ba¤lam›nda dikkat edilmesi gereken bir noktada demokrasinin bireyinsosyal gerçekli¤inden yal›t›larak yaln›zca bir hükümet biçimi olarakgörülemeyece¤idir. Demokrasi bir hükümet biçimi olman›n ötesinde, bir yaflay›fl biçimi yani bir tür yaflam felsefesidir.

Nihayet demokrasi insana bir de¤er olarak önem veren ve insan kiflili¤inin


45

özgürce ve eksiksiz biçimde geliflmesine imkân sa¤layan bir yönetim ve faziletrejimidir. Demokrasi bugün geldi¤i seviyeye belli aflamalar› kat ederek gelmifltir. Anahatlar›yla bu aflamalara de¤inmek yararl› olacakt›r.

Bir sözcük olarak demokrasiyi ilk kullanan Yunanl›lar, bir yönetim biçimi olarakdemokrasiyi keflfeden ve ilk uygulamalar›n› yapan bir uygarl›kt›r. Demokrasinin ilkuyguland›¤› yer Atina’d›r. Atina’da vatandafllar sitenin yönetimine iliflkin kararlar›nal›nmas›na kat›lm›fl ve oy kullanmak yoluyla tercihlerini belirtmifllerdir. Bu Atina’dayaflayan herkesin yönetime kat›labildi¤i anlam›na gelmiyordu. Bir Atinal›n›n meclisteyönetime kat›labilmesi için özgür olmas›, Atina vatandafl› olmas›, yirmi yafl›n› doldurmuflolmas› ve erkek olmas› flarlar› aran›yordu. Yani Atina’da çocuklar, köleler ve kad›nlaryönetimde söz sahibi de¤illerdi. Atina Meclisi yürütme konseyini ve mahkemelerdegörev yapacak yarg›çlar› seçiyordu. Atina’da uygulanan ilk demokraside ekonomikeflitsizli¤e ra¤men politik bir eflitlik sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r. Her yurttafl bir oy hakk›nasahipti. Fakat bu durum mutlak bir politik eflitli¤in sa¤land›¤› anlam›na gelmemelidir.Zira vatandafllar oylar›n› kullan›rken asillerin, zenginlerin ve hitabet yetenekleriylehalk› etkileyebilenlerin büyük ölçüde etkisinde kalmakta ve oylar bu do¤rultuda gruplaflabilmekteydi.

Demokrasi ilk önce Antik Yunanda uygulanm›fl bir yönetim biçimi olmas›na ra¤men dönemin baz› düflünürleri taraf›ndan fliddetle elefltirilmifltir. Söz gelimiAristoteles’e göre demokrasi “insanlar›n tart›lmak yerine say›ld›klar›” bir yönetimbiçimidir. Ona göre sonunda halk, kendi s›¤ ç›karlar› peflinden gidecek, demagoglar›n,göz boyay›c›lar›n etkisinde kalacak ve yönetim ister istemez bir ço¤unluk diktas›nadönüflecektir. Dönemin ünlü filozofu Platon da demokrasinin sonunda bir tiranl›¤adönüflece¤ini savunmufltur.

Resim 2.1: Platon (solda) ve Aristoteles demokrasinin ço¤unluk diktatörlü¤üne dönüflebilece¤ini

savunmufllard›r.


46

Antik Yunanda bafllayan demokrasi Antik Roma’da giderek önemini kaybetmeyebafllam›flt›r. Gerek Cumhuriyet döneminde gerekse onu izleyen ‹mparatorluk döneminde Roma’n›n yönetimi eflitlik ve kat›l›ma aç›k olmam›fl, bir aristokrasi (seçkin-ler yönetimi) olmufltur.

Tüm Orta Ça¤ boyunca imparatorluklar hüküm sürmüfltür. Zaman zaman imparatorluklar›n zay›flamas› feodal yönetimleri ortaya ç›karm›flt›r. Orta Ça¤ boyuncahüküm süren devletlerin hemen tamam› teokratik bir temele dayanm›flt›r. Bu dönemdedemokrasi (‹talya’da kurulan baz› kominler hariç) hiç uygulanmam›flt›r.

Bat›da 15.yüzy›ldan itibaren ortaya ç›kmaya bafllayan Rönesansla birlikte yenibir ayd›nlanma ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Rönesans yeniden do¤ufl demektir. Buradayeniden do¤an; akla, elefltiri ve sorgulamaya dayal› yeni bir insan, devlet, din ve evren,anlay›fl› ortaya koyma çabas›d›r. Rönesans’la birlikte Orta Ça¤›n dine dayal›, insandevlet ve do¤a anlay›fl› sars›lmaya bafllam›flt›r.

Rönesans felsefesi ilk önce insan anlay›fl› üzerinde durmufltur. ‹nsan nedir?insan›n bu dünyadaki yeri ve amac› nedir? Sorular› cevapland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.Hümanizm ad› verilen bu ak›m laik bir kültür ortaya koymay› amaçlam›flt›r.Hümanizmin öncülerinden say›lan Petrarca (1304-1374) insan için en yüksek de¤erruhunun ba¤›ms›zl›¤› ve özgürlü¤üdür der. ‹talyan düflünürü Machiavelli (1469-1527)canl› bir do¤a gücü olan insan›n temel içgüdüsünün egemen olmay› istemek oldu¤unusavunur. Roterdaml› Erasmus (1469-1538) dönemin dogmalar›n› alayc› bir üsluplaelefltirerek laik bir dünya görüflünü ortaya ç›kart›r.

‹nsan anlay›fl›na ba¤l› olarak toplum ve devlet anlay›fllar›nda da de¤iflikliklerolmufltur. Bu dönemde din devleti ya da ümmet anlay›fl› yerine laik temele dayal› ulusdevlet fikri ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r. Ulus devlet ve devlete dayal› hukuk fikrininmimar› Machiavelli’dir. J. Bodin’de Machiavelli gibi mutlak monarfliye dayal› ulusdevleti savunmakla birlikte hukuk ve ahlak kurallar›n›n hükümdar›n otoritesini s›n›rlamas› gerekti¤ini söyler. Liberal devlet anlay›fl›n›n öncüsü say›lan H. Groteus(1583-1645) do¤al hukuk kavram›n› ortaya atm›flt›r. Ona göre devlet, insanlar aras›ndado¤al olarak var olan hukuk sistemini korumak için vard›r. Fakat hukukun s›n›r›devlette bitmez, devletler aras› geçerlili¤e sahiptir. Groteus bu düflünceleriyle uluslar-aras› hukukun mimar› kabul edilir. T. Morus (1480-1535) ve T. Campenella (1568-1636) adalet ve eflitli¤i gerçeklefltiren ütopya devletler hayal ederler.

Rönesansta do¤a anlay›fl›nda da yenilikler olmufltur. N. Cusanus (1401-1464)evrenin sürekli geliflen sonsuz bir varl›k oldu¤unu ileri sürmüfltür. Copernic (1473-1543)yer merkezci evren tasar›m› yerine günefl merkezli evren tasar›m›n› getirmifltir.Kopernik sistemine dayal› bir dünya görüflünü gelifltiren G. Bruno (1548-1600) kiliseye karfl› geldi¤i için yak›lm›flt›r. Kepler (1571-1630), Galilei (1564-1642) veNewton (1643-1727) Kopernik sistemini bilimsel temeller üzerine oturtmufllard›r.


47

F. Bacon (1561-1626) do¤aya egemen olmak için onu tan›mak gerekti¤ini fakat akl›nön yarg›lar nedeniyle bunu baflarmakta güçlük çekti¤ini söyler.

Rönesansla birlikte din anlay›fl›nda da de¤iflmeler olmufltur. M. Lutter ( öl. 1517)kilisenin yaratt›¤› yozlaflmay› ortadan kald›rmak için u¤raflm›fl, tanr› ve kul aras›nakimsenin giremeyece¤ini savunmufltur. Stoa anlay›fl›na dayal› bir ak›l ve do¤a diniortaya koyma çabalar› da olmufltur. J Bodin, ve Charbury (1581-1648) bu anlay›fl›nbafll›ca öncüleridir.

Rönesansla bafllayan ayd›nlanma düflüncesi artarak devam etmifl ve 17-18. yy.olgunluk seviyesine ulaflm›flt›r. Bu dönemde T. Hobbes (1588-1679) ve J. Locke (1632-1704)liberal devlet ve do¤al hukuk anlay›fl›n› gelifltirdiler. J. Locke ye göre insanlar salt insanolmalar› nedeniyle do¤ufltan baz› haklara sahiptiler. Bu haklar›n bafl›nda yaflama hakk› vemülkiyet hakk› gelir. Dönemin düflünürlerinden Montesquieu (1689-1755) kuvvetlerayr›l›¤› düflüncesini ortaya atarak devletin mutlak gücünü kifli hak ve özgürlüklerikarfl›s›nda s›n›rland›rmay› hedefledi. Frans›z düflünürü J.J. Rousseau toplumsal sözleflmeanlay›fl›n› savunarak demokrasi fikrini gelifltiren düflünceler ortaya koydu.

Yukar›da say›lan düflünceler somut sonuçlar›n› 12 Haziran 1776’da ilan edilenVirginia Haklar Bildirgesiyle verdi. Bu bildirgede insanlar›n do¤ufltan baz› haklarasahip olduklar› güçlü bir flekilde dile getiriliyordu. Hemen sonra 4 Temmuz 1776Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirgesi, 1789 Amerikan Anayasas› ve 1789 Frans›z ‹nsan veYurttafl Haklar› Bildirgesi’nde bu haklar tekrar edildi. Bu tarihlerden sonra pek çokülkenin anayasas›nda bu haklar yer almaya bafllad›.

18. yüzy›l sonlar›ndan itibaren ‹ngiltere ve Amerika’da temsilî demokrasi geliflmeyebafllad›. Siyasi partiler ortaya ç›kt›. Oy hakk›n›n geniflletilmesi için mücadeleler verildi.

Resim 2.2: J. J. Rousseau (solda), Montesquieu (ortada) ve J. Locke demokrasi düflüncesinin

geliflimine önemli katk›lar sa¤lam›fl düflünürlerdir.


48

19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüzy›l bafllar›nda pek çok ülkede parlamenterdemokrasiye geçildi. Kad›nlara seçme ve seçilme haklar› verildi. I. Dünya Savafl› ve1929’da dünyada yaflanan ekonomik bunal›mlar demokrasi aç›s›ndan liberal haklar›nyetersiz oldu¤unu gösterdi. Bu dönemden sonra hukuk devleti ve sosyal devletanlay›fllar›nda geliflmeler oldu.

20. yy. demokrasi aç›s›ndan çalkant›l› bir yüzy›l olmufltur. Zaman zamanAvrupa’da diktatörlükler ortaya ç›km›flt›r. Fakat özellikle dünyada kal›c› bar›fl ve süreklibir demokrasiyi gerçeklefltirmeyi amaç edinen Birleflmifl Milletler Örgütü, AvrupaKonseyi, Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat›, Avrupa Birli¤i gibi uluslararas› örgütlerin gelifltirdi¤i denetim mekanizmalar› demokrasi sürecinin h›zlanmas›na nedenolmufltur. Demokrasi ile yönetilen ülkelerin say›s› her geçen gün artmaktad›r.

B. DEMOKRAS‹N‹N ‹LKE VE KURUMLARIDemokrasi bütün dünyada vazgeçilmez bir ideali, bir özlemi dile getirmektedir.

Dünyadaki hemen bütün ülkeler demokrasiyle yönetildiklerini iddia etmektedirler.Fakat birbirlerinden çok farkl› ilke, de¤er, kurum ve uygulamalara sahip olan buülkelerin hepsinin demokrasi ile yönetildiklerini düflünmek yanl›flt›r. Demokrasininolabilmesi, bir ülkenin yönetim biçiminin demokrasi olarak adland›r›labilmesi için birtak›m ilke ve kurumlara ihtiyaç vard›r. Bunlardan baz›lar› seçimler ve temsil, siyasi partiler, ço¤ulculuk ve kat›l›m ve hukukun üstünlü¤üdür.

1. Seçimler ve TemsilDemokrasinin ilk ortaya ç›k›fl› Yunan site devletlerinde do¤rudan demokrasi

fleklindedir. Site devletlerinde özgür, ergin ve erkek yurttafllar, meclise do¤rudan kat›larakgörüfllerini ve kararlar›n› bildirerek yönetime kat›lm›fllard›r. Say›lar› çok büyük olmayanYunan flehir devletlerinde uygulanan bu demokrasi türünün (do¤rudan demokrasi) bugünsay›lar› yüz milyonlarla ifade edilen ça¤dafl devletlerde uygulanmas› imkâns›zd›r. Yar›do¤rudan (yar› temsilî) demokrasi ya da baz› Avrupa ülkelerinde bir dönem uygulanan“emredici vekâlet sistemi”nin de bugünün ça¤dafl toplumlar›nda uygulanabilirli¤i düflüktür.

Ça¤dafl toplumlar temsilî demokrasi ile idare edilmektedirler. Temsilî demokrasiyurttafllar›n ülke yönetimine belli ölçüde kat›lmalar› ile sa¤lan›r. Bu kat›l›m da seçimleryoluyla gerçekleflir. Demokratik yönetimlerde iktidar›n kayna¤› ve meflruiyeti halk›nmutabakat›na (konsensüs=uzlaflma) dayan›r. Halk iktidara (yöneticilere) iliflkin tercihinibelli aral›klarla yap›lan serbest seçimler yoluyla bildirir. Seçim demokratik toplumlariçin olmazsa olmaz bir unsurdur. Fakat seçimler hür ve demokratik toplum düzenininkurulmas› için yeterli de¤ildir. Tek partili ya da monist rejimlerde seçim gerçekamac›ndan çok uzakt›r. Seçimlerin amac›na uygun olabilmesi için farkl› görüfl ve programlar› savunan siyasi partilerin iktidar yar›fl›na kat›ld›klar› ço¤ulcu bir toplumyap›s›n›n varl›¤› zorunludur. Böyle toplumlarda seçim siyasi gerginli¤i azalt›r.


49

Seçimlerle ilgili en önemli sorunlardan biri kimlerin seçmen olabilece¤idir.Demokrasi ad›na verilen mücadelelerin önemli bir k›sm›n› oy hakk›n›n geniflletilmesiiçin verilen mücadeleler oluflturur. Temsilî demokrasi aç›s›ndan iki tür oy kullanmaflekli vard›r. Bunlar:

1. K›s›tl› oy: Bu oy kullanma türünde seçmen olmak belli flartlara ba¤lanm›flt›r.K›s›tl› oyun en eski türü vergi ödemeye ba¤l› oy kullanmad›r. Bir baflka k›s›tl› oy yöntemi de yetene¤e ba¤l› oy kullanmad›r. Bu yöntemde oy kullanabilmek belli bire¤itim alm›fl olmay› gerektiriyordu. K›s›tl› oyun bir türü de cinsiyete ba¤l› oy kullanmad›r. Önceleri demokrasilerde kad›nlara oy kullanma hakk› verilmemifltir.Kad›nlara oy kullanma hakk› ilk önce ABD’nin baz› eyaletlerinde verilmifltir. Dahasonra 1919’da Federal Almanya’da 1928’de ‹ngiltere’de 1944’te Fransa’da ve 1977’de‹sviçre’de tan›nm›flt›r. Türkiye’de 5.12.1934 de kad›nlara seçme ve seçilme hakk› verilmifltir.

K›s›tl› oyun bir türü de ›rka dayal› oy kullanmad›r. Pek çok ülkede geçmiflte siyah ›rka oy kullanma hakk› tan›nmam›flt›r.

2. Genel oy: Halk›n seçmen olabilmesi için ›rk, servet, cinsiyet, yetenek vb. flartaranmayan oy türüdür. Bu, seçme yeterlili¤ine sahip olan herkesin oy kullanabilmesidemektir. Seçme yeterlili¤i genel oyu zedelemez. Seçme yeterlili¤i anayasalar ile belirlenmifltir. 1982 Anayasas›’na göre Türkiye’de 18 yafl›n› dolduran her Türk vatandafl› oy kullanabilir. Yaln›z, k›s›tl› ve kamu hizmetlerinden yasakl› olanlar oy kullanamazlar. Anayasam›za göre bir de seçim günü oy kullanamayacak olanlar vard›r.Bunlarda silâh alt›nda bulunan er ve erbafllar, askeri ö¤renciler ve ceza infaz kurumlar›nda hükümlü bulunanlard›r.

Ülkemizde seçmek bir hak oldu¤u kadar bir görevdir. Baz› ülkelerde oy kullanmak tercihe ba¤l›d›r. Vatandafl dilerse oy kullan›r, dilemezse kullanmaz. Ülkemizde oy kullanmak zorunludur. Oyunu herhangi bir sebep olmaks›z›n kullanmayanlara para cezas› verilir.

Resim 2.3: Oy kullanmak vatandafll›k görevidir


50

Seçimin amac›na ulaflmas›nda gizli oy, aç›k say›m ve döküm esas› çok önemlidir.Anayasaya göre “Seçimler ve halkoylamas› serbest, eflit, gizli, tek dereceli, genel oy,aç›k say›m ve döküm esaslar›na göre, yarg› yönetim ve denetimi alt›nda yap›l›r.” Oyungizli olmas› oy kullananlar›n tercihlerini hiçbir bask› alt›nda kalmadan kullanmalar›n›sa¤lar. Aç›k say›m ve döküm seçimlere hile kar›flmas›na, birilerinin vatandafllar›noylar›n› de¤ifltirmesine engel olur.

Ülkemizde genel seçimler sonucunda Türk halk›n› temsil edecek milletvekilleriseçilir. Her il bir seçim çevresidir. Baz› büyük iller birden fazla seçim çevresineayr›lm›flt›r. Seçme yeterlili¤ine sahip kifliler bu seçim çevrelerinden siyasi partilerceaday gösterilebilecekleri gibi, kifliler ba¤›ms›z olarak da aday olabilirler. Seçimler sonucunda Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeli¤ine seçilenler Anayasa’n›n 80. maddesigere¤i “seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri de¤il, bütün Milleti temsil ederler.” Seçimlerle ilgili uyuflmazl›klar› Yüksek Seçim Kurulu çözüme kavuflturur.

Dünyan›n de¤iflik ülkelerinde uygulanan farkl› seçim sistemleri vard›r. Seçim sistemleri ana bafll›klar› itibar›yla üçe ayr›labilir.

Bunlar:1. Ço¤unluk sistemi-Nispi temsil sistemi2. Tek isimli seçim- Listeli seçim3. Tek turlu seçim- ‹ki turlu seçim

Ülkemizde uygulanan seçim sistemi tek dereceli %10 ülke barajl› d’Hondt(Hond) nispi temsil sistemidir. Ülkemizde uygulanan seçim sistemiyle ilgili en çoktart›fl›lan konulardan birisi %10’luk ülke baraj›d›r. 1982 Anayasas›’n›n 67. maddesinde1995 tarihinde yap›lan bir de¤ifliklikle “Seçim kanunlar›, temsilde adalet ve yönetimdeistikrar ilkelerini ba¤daflt›racak biçimde düzenlenir.” ifadesi eklenmifltir. Bu ifadeyleönceden beri uygulanan ülke baraj› Anayasal dayana¤a kavuflturulmufltur. Siyasi parti-lerdeki uzlaflma kültürü zay›fl›¤›n›n ülkeye getirece¤i istikrars›zl›¤› ortadan kald›rmay›amaçlayan ülke baraj› demokratik aç›dan baz› olumsuzluklara neden olmaktad›r. Buyolla milyonlarca seçmenin siyasal tercihi parlamento d›fl›nda kalmakta temsilolana¤›ndan yoksun olmaktad›r. Di¤er taraftan seçim baraj› kald›r›l›rsa çok say›da partiparlamentoda temsil edilecek, tek bir partinin iktidara gelmesi imkâns›z hale gelecek,hatta iki partinin yetersiz kald›¤› durumlar olabilecek, iktidar› oluflturmak için ikidençok siyasi partinin uzlaflmas› gerekebilecektir. Bu ise uzlaflma kültürünün çok zay›foldu¤u ülkemizde siyasal, sosyal ve ekonomik istikrars›zl›klara neden olabilecektir.

Seçimlerin birde seçilme boyutu vard›r. Ülkemizde milletvekili seçilebilmeninflartlar› Anayasa’n›n 76. maddesinde say›lm›flt›r. Buna göre;

“Yirmibefl yafl›n› dolduran her Türk milletvekili seçilebilir.


51

En az ilkokul mezunu olmayanlar, k›s›tl›lar, yükümlü oldu¤u askerlik hizmetiniyapmam›fl olanlar, kamu hizmetinden yasakl›lar, taksirli suçlar hariç toplam bir y›l veyadaha fazla hapis ile a¤›r hapis cezas›na hüküm giymifl olanlar; zimmet, ihtilâs, irtikâp,rüflvet, h›rs›zl›k, doland›r›c›l›k, sahtecilik, inanc› kötüye kullanma, dolanl› iflas gibi yüzk›zart›c› suçlarla, kaçakç›l›k, resmî ihale ve al›m sat›mlara fesat kar›flt›rma, Devlets›rlar›n› aç›¤a vurma, terör eylemlerine kat›lma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teflviksuçlar›ndan biriyle hüküm giymifl olanlar, affa u¤ram›fl olsalar bile milletvekili seçilemezler.

Hâkimler ve savc›lar, yüksek yarg› organlar› mensuplar›, yüksekö¤retim kurumlar›ndaki ö¤retim elemanlar›, Yüksekö¤retim Kurulu üyeleri, kamu kurum vekurulufllar›n›n memur statüsündeki görevlileri ile yapt›klar› hizmet bak›m›ndan iflçiniteli¤i tafl›mayan di¤er kamu görevlileri ve Silahl› Kuvvetler mensuplar›, görevlerindençekilmedikçe, aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler.”

Cumhurbaflkan› seçilebilmek için ise milletvekili seçilebilmek için gerekli flartlar›n yan›nda k›rk yafl›n› doldurmufl olmak ve yüksek ö¤renim görmüfl olmak flartlar› aran›r. Milletvekilleri Cumhurbaflkanl›¤› için aday olabilirler. Milletvekiliolmayanlar ise Meclis üye tamsay›s›n›n en az beflte birinin yaz›l› önerisiyle aday gösterilebilirler. Bir kimse, iki defa Cumhurbaflkan› seçilemez.

2. Siyasal PartilerSiyasi partiler günümüzde siyasi rejimlerin en önemli unsurlar›d›r. “Siyasi parti

üyelerinin düflünce ve menfaatlerini gerçeklefltirmek için iktidar› k›smen ya da tamamen elde etmek amac›yla siyasi hayata kat›lan teflkilatlanm›fl bir gruptur.” Siyasipartilerde süreklilik, ülke çap›nda tam bir örgütlenme, iktidar› kullanma iste¤i ve seçimyoluyla halk deste¤ini alma çabas› vard›r. 1982 Anayasas› siyasi partileri “demokratiksiyasi hayat›n vazgeçilmez unsurlar›” olarak nitelemifltir. Fakat Anayasada siyasi partinin tan›m› yap›lmam›flt›r. Siyasi partilerin tan›m› “Siyasi Partiler Kanunu”ndayap›lm›flt›r. Kanuna göre “Siyasi partiler; Anayasa ve kanunlara uygun olarak; milletvekili ve mahalli idareler seçimleri yoluyla, tüzük ve programlar›nda belirtilengörüflleri do¤rultusunda çal›flmalar› ve aç›k propagandalar› ile milli iradenin oluflmas›n›sa¤layarak, demokratik bir devlet ve toplum düzeni içerisinde ülkenin ça¤daflmedeniyet seviyesine ulaflmas› amac› güden ve ülke çap›nda faaliyet göstermek üzereteflkilatlanan tüzel kiflili¤e sahip kurulufllard›r”

Yukar›daki tan›mlardan da anlafl›laca¤› gibi siyasi partilerde iktidar› elde etmeçabas› vard›r. Bu çaba siyasi partileri di¤er siyasi oluflumlardan ay›ran önemli birfarkl›l›kt›r. Modern anlamda siyasi partiler 19.yy. da önce ABD’de sonrada ‹ngiltere’deortaya ç›km›fllard›r.

Ülkemizde çok partili siyasal hayata 1945 y›l›ndan sonra geçilmifltir. Siyasi partilere iliflkin esas ve usuller 1982 Anayasas› ve bu Anayasaya uygun olarak


52

haz›rlanm›fl olan Siyasi Partiler Kanunu’nda gösterilmifltir. Anayasa’n›n 68. maddesinegöre “Vatandafllar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerdenayr›lma hakk›na sahiptir. Parti üyesi olabilmek için on sekiz yafl›n› doldurmufl olmakgerekir.

Siyasî partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hükümleriiçerisinde faaliyetlerini sürdürürler.”

“Siyasi Partiler Kanunu”na göre bir siyasi partinin kurulabilmesi için “partiyeüye olma yeterli¤ine sahip en az otuz Türk vatandafl›” gereklidir. Kanunda belirtilensay›da kifli bir araya gelerek ve kanunda gösterilen gerekli fleyleri tamamlayarak ‹çiflleriBakanl›¤›’na müracaat eder ve bir siyasi partiyi kolayca kurabilirler. Siyasi parti kurmak için istenilen belgelerden baz›lar› parti isim ve amblemi, partinin tüzük ve program› ve parti kurucusuna ait bilgilerdir. Siyasi partilerin kurulmas› bu kadar kolayolmas›na karfl›n kapat›lmalar› çok zordur. Siyasi partiler ancak Anayasada yasaklanm›flfaaliyetler içinde bulunduklar› zaman Anayasa Mahkemesinin karar›yla kapat›labilirler.Siyasi partilerin Anayasa ile korunmufl olmalar›n›n nedeni ço¤ulcu demokrasiyi koruma çabas›d›r.

Usulüne uygun olarak kurulmufl her siyasi parti seçimlere kat›lamaz. Bir siyasipartinin seçimlere kat›labilmesi için Siyasi Partiler Kanunu gere¤ince ya mecliste grububulunmal›d›r ya da ülke genelinde belli bir örgütlenmeyi tamamlam›fl olmal›d›r. Birsiyasi parti yirmi milletvekiliyle Mecliste grup kurabilir.

� Siyasî partiler, demokratik siyasî hayat›n vazgeçilmez unsurlar›d›r.

Resim 2.4: Halk›m›z› genel oyla seçilen 550 Milletvekili temsil eder.


53

Siyasi partilerin çeflitli ifllevleri vard›r. Bunlardan baz›lar›:

1. Siyasi partiler toplumdaki da¤›n›k görüfl, düflünce ve e¤ilimlere aç›kl›k kazand›r›r, farkl› düflünce gruplar›n› ortak noktalar etraf›nda birlefltirerek çok parçal›l›¤› azalt›rlar.

2. Siyasi partiler seçimler için aday gösterir ve ülkeyi yönetecek lider kadrolar› e¤itirler.

3. Siyasi partiler halk› e¤itirler, ülke sorunlar›n› halk›n gündemine getirerek halk›n ülke sorunlar› konusunda duyarl›l›k kazanmas›n› sa¤larlar.

4. Siyasi partiler iktidar› kullanarak ülkeyi yönetir.5. Siyasi partiler iktidar› elefltirir, denetler ve iktidarda bulunanlar›n bafl›na buyruk

uygulamalar›na engel olurlar.6. Siyasi partiler halk ile iktidar aras›nda arac›l›k yaparlar.7. Siyasi partiler halk›n istek ve beklentilerini zamana yayarak beklentileri

gerçekleflmeyen çevrelerdeki gerilim ve huzursuzlu¤u azalt›rlar.

3. Ço¤ulculuk ve Kat›l›mÇo¤ulculuk ça¤dafl demokrasilerin ön kofluludur. Düflünce ve düflünceyi ifade

etme hürriyeti en temel insan haklar›ndan biridir. Ço¤ulcu demokrasi kültürel tekelcili¤id›fllar. Demokratik toplumlarda bireyler aras›ndaki tek benzerlik farkl› olufllar›d›r.‹nsanlar farkl› felsefi ya da siyasi düflüncelere sahip olabilirler. Farkl› kültürlerdengelebilirler. Farkl› dinlere inanabilirler. Yaflam tarzlar›yla, giyim kuflamlar›yla, inanç vede¤erleriyle çok farkl› özellikler gösterebilirler. Sahip olduklar› inanç ve düflünceleribaflkalar›yla paylaflmak isteyebilirler. Ço¤ulcu demokrasi, hiçbir inanc›, hiçbir felsefigörüflü, kültürü ya da dini bast›rmaya, ortadan kald›rmaya çal›flmaz. Hiç kimseyibaflkas› gibi davranmaya, baflkas› gibi düflünüp yaflamaya zorlamaz.

Ço¤ulcu demokrasi tek tip toplum yaratma dayatmas›na karfl›d›r. Tarihte tek tiptoplum yaratma gayreti içinde olan çeflitli diktatörler olmufl ve bu diktatörler ülkelerineve halklar›na büyük zararlar vermifllerdir. Frans›z Devrimi sonras› ortaya ç›kanJakobenler, Almanya’da Hitler, Rusya’da Stalin, ‹talya’da Mussolini, ‹spanya’daFranco tek tip toplum yaratma hayaliyle büyük insan haklar› ihlallerine, savafl veac›lara yol açan diktatörlerden baz›lar›d›r.

Demokratik toplumdaki ço¤ulculu¤u bir otomobile benzeterek aç›klayabiliriz.Nas›l ki bir otomobil birbirlerinden farkl› özellik ve flekillerdeki binlerce parçan›n biraraya gelmesinden oluflmufl bir bütünse, demokratik toplumda ayn› flekilde farkl› özelliklere sahip parçalardan oluflmufl mükemmel bir bütündür. Nas›l ki bir otomobilinher bir parças›n›n farkl› bir ifllevi varsa, bir parça bir di¤erinin yerini tutam›yorsa,toplumdaki her bireyin de farkl› bir ifllevi vard›r. Hiçbir birey toplumdaki bir baflkas›n›nyerini tam olarak dolduramaz. Bir makinede kullan›lan bir viday› perçin yerine kullanmaya çal›flmak o parçay› asl›ndan ve özelli¤inden uzaklaflt›rmak oldu¤u gibidemokratik toplumdaki bir bireyi baflkas› gibi düflünmeye baflkas› gibi davranmaya zorlamak o kifliyi kifliliksizlefltirir. ‹kiyüzlü ve sahtekâr yapar.


54

Ço¤ulcu demokrasi hoflgörüyü ve farkl›l›klara sayg›y› gerektirir. Toplumdakiherkes farkl› kültürel kimliklere, farkl› inanç ve düflüncelere sayg›yla yaklaflabilmelidir.Bunun için devletin de farkl›l›klara eflit mesafede olmas› gerekir.

Demokratik toplumda bireyler ço¤ulculu¤un bir gere¤i olarak siyasi partiler,sendikalar, dernekler gibi sivil kitle örgütlerinde örgütlenerek iktidar› elde etme ya daiktidara etki etme yar›fl›na girebilirler.

Ço¤ulculu¤un bir anlam› da iktidar› elde etme yar›fl›na giren ve farkl› plan ve programlara sahip birden fazla siyasi partinin olmas›d›r. Demokrasi bir iktidar› eldeetme yar›fl›d›r. Toplumun ço¤unlu¤unun destek verdi¤i siyasi parti iktidara gelir veülkeyi yönetir. Tek partili demokrasilerde ya da tek bir görüflün egemen oldu¤u toplumlarda ço¤ulculuktan bahsedilemez.

Burada gözden kaç›r›lmamas› gereken bir nokta ço¤ulculuk ve ço¤unlukçulu¤unayn› fleyler olmad›¤›d›r. Ço¤ulculu¤un gere¤i olarak ço¤unlu¤u oluflturan›n yönetmehakk› vard›r. Fakat bu ço¤unlu¤un, az›nl›kta kalanlar›n hakl›, demokratik ve gerçeklefltirilebilir taleplerini göz ard› etmeleri anlam›na gelmez. Aksi halde birço¤ulculuk de¤il ço¤unluk hegemonyas› söz konusudur. Demokrasi konusundatoplumdaki en önemli yanl›fl alg›lamalardan birisi de budur. Toplum faydac› biranlay›flla ço¤unlukta olan›n hakl› olaca¤›n› ve her istedi¤ini yapabilece¤ini düflünmektedir.Dört kiflinin çal›flt›¤› bir ifl yerinde insanlar›n odada sigara içilip/içilmemesi konusundaoylama yapt›klar›n› ve üç kiflinin sigara içilmesi yönünde oy kulland›¤›n› düflünün.Demokrasideki yanl›fl alg›lama gere¤i insanlar orada sigara içilmesinin do¤ru ve

Resim 2.5: Ço¤ulcu demokrasi örgütlenme hakk›n› korur.


55

demokrasiye uygun oldu¤unu düflüneceklerdir. Hâlbuki bu durumda orda yaflayan vesigara içilmesini istemeyen kiflinin sa¤l›¤› tehlikeye at›lm›fl olacakt›r. Demokratiktoplumlarda say›lar› ne denli az olursa olsun toplumun genelinden farkl› istek ve beklentileri olan gruplar›n da istekleri gerçeklefltirilir. ‹mkânlar ölçüsünde farkl› istekve beklentiler için çözümler üretilir.

Ço¤ulculu¤un gere¤i olarak demokratik toplumlarda bireyler iktidara etki etmek,iktidar› denetlemek için sivil toplum örgütlerinde bir araya gelirler. Dernekler, sendikalarvb. sivil toplum örgütleri demokrasiler için olmazsa olmazlard›r. Demokratik devlet insanlar›n bu tip örgütlenmeler içinde olmalar›n› engellemez, tam tersine destekler.

Ço¤ulculu¤un ço¤unlukçulu¤a dönüflmemesi kuvvetler ayr›m›yla mümkündür.Kuvvetler ayr›m› devlet erkinin paylafl›lmas› demektir. Demokratik bir toplumdakuvvetler ayr›m› çeflitli yollarla gerçekleflir. Birincisi yasama, yürütme ve yarg›erklerinin ayr› olmas› ve birbirlerinin alan›na müdahale etmemesidir. Buna yataykuvvetler ayr›m› denir. Fakat bütün parlamenter sistemlerde hükümeti kuracakyeterlili¤e sahip siyasi parti, yasama ve yürütme erklerini birlikte kontrol edebilmekte,bu durum da kuvvetler ayr›l›¤›n› güçlefltirmektedir. Bir di¤er kuvvetler ayr›l›¤› merkeziidareden yerel yönetimlere do¤ru olan dikey kuvvetler ayr›m›d›r. Bütün idari mekanizmalar› elinde bulunduran güçlü bir merkezi yönetim çeflitli demokratiks›k›nt›lara yol açabilir. Yetki yukar›dan afla¤›ya do¤ru paylafl›l›rsa her kademedekiinsanlar kendileriyle ilgili konularda fikir ve görüfllerini belirterek demokratik kararalma mekanizmas›na kat›labilirler. Böylece güç, yöneten ve yönetilenler aras›ndapaylafl›lm›fl olur.

4. Hukukun Üstünlü¤üHukuk Devleti deyimi ilk defa 19.yy. ortalar›nda Almanya’da kullan›lm›fl olan

“Rechsstaat” kelimesinden gelmektedir. Frans›zcada “Etat de Doriot” sözcü¤ü hukukdevleti karfl›l›¤› olarak kullan›l›r. Anglo Sakson ülkeleri baflta olmak üzere pek çokülkede de “rule of law” “hukukun üstünlü¤ü” ifadesi tercih edilmektedir. Hukuk devletiile hukukun üstünlü¤ü ifadeleri aras›nda kayda de¤er bir farkl›l›k bulunmamaktad›r.Hat›rlayaca¤›n›z gibi “Hukuk Devleti ve ‹nsan Haklar›” bafll›¤› alt›nda hukukun üstünlü¤ünün ne oldu¤u, bir hukuk devletinin hangi nitelikleri tafl›mas› gerekti¤iayr›nt›s› ile ele al›nm›flt›r. Burada k›sa bir hat›rlatma yeterli olacakt›r.

Bir devlette yasalar›n yasama, yürütme ve yarg› organlar›n› ba¤lamas›, temel hakve özgürlüklerin anayasal güvenceye kavuflturulmas›, devlet erklerinin birbirlerininalan›na müdahale etmemesi, yasalar›n anayasa ve insan haklar›na uygun olmas›,kiflilerin hukuk önünde eflit olmalar›, yarg›n›n hür ve ba¤›ms›z olmas› durumunahukukun üstünlü¤ü ad› verilir.

�

�


56

Resim 2.6: Osmanl› devleti III. Selim’e kadar geleneksel yap›s›n› korumufltur.

C. TÜRK‹YE’DE DEMOKRAT‹KLEfiME HAREKETLER‹ VE ‹NSANHAKLARI

Türkiye Cumhuriyeti’nin içinden ç›kt›¤› Osmanl› Devleti mutlak monarfli ileyönetiliyordu. Osmanl› Devleti di¤er bütün devletler gibi çevresinde olup bitengeliflmelere kay›ts›z kalmam›fl / kalamam›fl, de¤iflimi arzulam›fl / de¤iflime zorlanm›flt›r.Osmanl› toplum yap›s›nda iç ve d›fl etmenlere ba¤l› olarak ortaya ç›kan ve giderek h›zkazanan de¤iflmeler, 16. yy. sonlar›ndan itibaren geleneksel Osmanl› siyasi ve idaridüzeninde bozulmalara yol açm›flt›r. Özellikle Rönesans ve Reform hareketleri ve 1789Frans›z ‹htilali sonucunda ço¤u d›fl güçlerin etkisi ile ortaya ç›kan ayr›l›k hareketleriDevleti siyasi ve idari aç›dan güçlü k›lacak baz› tedbirleri ve yenileflme hareketleriniberaberinde getirmifltir. Bafllang›çta Padiflahlardan kaynaklanan ›slahat (yenileflme)hareketleri daha sonralar› 19.yy. ortalar›na do¤ru modern anlamda hukukunüstünlü¤üne dayal› bir devlet düzeni aray›fllar›na neden olmufltur.

Osmanl› Devleti’nde ve daha sonra kurulan Türkiye Cumhuriyeti’ndedemokratikleflme ve insan haklar› alan›nda sa¤lanan geliflmeler Cumhuriyet öncesi veCumhuriyet sonras› geliflmeler olarak iki bafll›kta ele al›nabilir.

1. Cumhuriyet Öncesi Geliflmeler

Nizam-› CeditOsmanl› Devleti’nde yenileflme hareketlerini bafllatan III. Selim olmufltur.

III. Selim yapt›¤› çal›flmalarla Osmanl› Devleti’ni Bat› uygarl›¤›n›n seviyesine ç›kartmak istemifltir. Yapt›¤› yenilikler içerisinde demokrasi aç›s›ndan bir geliflmesay›labilecek olan, devlet yönetimine “meflveret” usulünün getirilmesidir. Kararlar›nMeflveret Meclisi (dan›flma meclisi) ad› verilen bir mecliste görüflülerek al›nmas›meflruti yönetim yönünde at›lm›fl bir ad›m olarak görülebilir.


57

Sened-i ‹ttifakOsmanl› merkezi yönetiminin gücünün giderek zay›flamas› ‹mparatorluk

topraklar› içindeki baz› hanedan üyeleri ve ayanlar›n kendi topraklar›nda adetaba¤›ms›z bir biçimde, bafllar›na buyruk olarak hareket etmelerine neden olmufltu. Budurumu ortadan kald›rmak amac›yla Padiflah ll. Mahmut döneminde Sadrazam AlemdarMustafa Pafla’n›n çabalar›yla baz› ayan ve hanedan üyeleriyle Devlet aras›nda Ekim1808’de Sened-i ‹ttifak ad› verilen bir belge imzalanm›flt›r. Ahlaki ve dini yapt›r›m›ndanbaflka hiçbir ba¤lay›c›l›¤› olmayan bu belge, pratikte hiç uygulama alan› olmasa daOsmanl› Devleti’nde padiflah›n yetkilerini s›n›rlayan, padiflah› belli yönde davranmayazorlayan ilk belge olmas› aç›s›ndan Türk Anayasac›l›k hareketlerinde önemli bir yeresahiptir.

Gülhane Hatt› Hümayunu3 Kas›m 1839’da Padiflah Abdülmecit döneminde Mustafa Reflit Pafla’n›n

katk›s›yla bir bildiri haz›rlanm›flt›r. Gülhane Hatt-› Hümayunu ad› verilen bu belgeninhaz›rlanmas›nda ve kabul edilmesinde Bat›l› büyük devletlerin yan› s›ra Bat›da e¤itimgörmüfl ve yenileflme iste¤i duyan Osmanl› ayd›nlar›n›n da pay› vard›r. Bu ferman ileOsmanl› topraklar›nda yaflayan Müslüman ve gayrimüslimlere eflit haklar tan›nmas›,herkese can, mal, ›rz ve namus güvenli¤i sa¤lanmas›, vergi, askerlik ve yarg›alanlar›nda yeni düzenlemeler getirilmesi ön görülmüfltür. Belgenin önemi Padiflah›nyetkilerini tek tarafl› olarak k›s›tlayaca¤›na söz vermesinden kaynaklanmaktad›r. Budönemde ‹slam hukuku yan›nda Bat› hukukuna ait kurum ve kurallarda oluflmayabafllam›flt›r.

Islahat Ferman›

Bat›l› Devletlerin bask› ve dayatmalar› sonucunda 1856 y›l›nda kabul edilenIslahat Ferman› gayrimüslimlerle Müslümanlar aras›nda hak, vergi, askerlik, e¤itim,kamu hizmetlerine kat›lma gibi konulardaki farkl›l›¤› ortadan kald›rmak istemifltir.

Resim 2.7: Mustafa Reflit Pafla


58

Meflrutiyet DönemiTanzimat Dönemi’nde yetiflen devlet adamlar› ve ayd›nlar Bat›l› anlamda bir

anayasan›n oluflturulmas› gerekti¤ini savunmufllar ve bu yönde aktif çabalarharcam›fllard›r. Bu çabalar›n sonucu olarak meflrutiyet ilan edilmifltir.

Birinci MeflrutiyetBirinci Meflrutiyet Dönemi 23 Aral›k 1876’da Kanuniesasi’nin ilan edilmesiyle

bafllar. Mithat Pafla’n›n zorlamalar› sonucu kurulan Anayasa Komisyonu, 1875 tarihliFrans›z Anayasas› ve 1831 tarihli Belçika Anayasas›’ndan esinlenerek bir anayasatasla¤› haz›rlam›flt›r. Anayasa tasla¤› “Bakanlar Kurulunda” görüflülerek döneminpadiflah› II. Abdülhamit’e sunulmufltur. Padiflah Anayasa’da kendi hükümranl›k alanlar›n› güçlendirecek baz› de¤ifliklikler yapt›ktan sonra Anayasa’y› kabul etmifltir.1876 (Hicri 1293) Kanuniesasi’si olarak da bilinen ilk Osmanl› Anayasas› meflrutiyetsistemi gerçeklefltirmekten uzakt›r.

Padiflah 93 Harbi olarak da bilinen Osmanl› Rus savafl›n› bahane ederek 1878 demeclisi kapatm›fl ve Osmanl› Devleti 1909 y›l›na kadar süren bir istibdat devrine girmifltir.

1876 Anayasas›n›n özellikleri

• Osmanl› Devletinin monarflik ve teokratik niteli¤ini de¤ifltirmemifltir.• Anayasa ile “Meclis-i Umumi” ad›nda bir meclis kurulmufltur. Meclis-i Umumi

“Meclis-i Ayan” ve Meclis-i Mebbusan” ad›nda iki meclisten oluflmaktad›r. Meclis-i Ayan üyeleri Padiflah taraf›ndan atan›rken, Meclis-i Mebusan’›n üyeleri halk taraf›ndan seçilmifltir.

• Yasa önerisi vermek Bakanlar Kuruluna aitti ve yasalar padiflah onaylamad›kça geçerlik kazanam›yordu.

• Padiflaha parlamentoyu toplant›ya ça¤›rma ve feshetme yetkisi tan›nm›flt›.• Hükümetin siyasal sorumlulu¤u parlamentoya de¤il padiflaha karfl› idi.• 1876 Anayasas›’n›n genel haklar k›sm›nda önceki fermanlarda kabul edilmifl olan

baz› haklar kabul edilmiflti. Bunlar›n bafll›calar›; kanun önünde eflitlik, kifli dokunulmazl›¤›, bas›n özgürlü¤ü, ticaret serbestli¤i, e¤itim özgürlü¤ü, dilekçe hakk›, kamu hizmetlerine girme hakk›, angarya yasa¤›, mal güvenli¤i ve vergi adaleti idi.

‹kinci Meflrutiyet

‹kinci Meflrutiyet 23 Temmuz 1908’de Abdülhamit’in bask›lar üzerine meclisitoplant›ya ça¤›rmas›yla bafllam›flt›r. Bu dönemde yeni bir anayasa yap›lmak yerinemevcut anayasa üzerinde de¤ifliklikler yap›lm›flt›r. Padiflah›n yetkileri azalt›lm›fl hak veözgürlüklerin kapsam› geniflletilmifltir.

Son Osmanl› Meclisi ‹tilaf Devletlerinin ‹stanbul’u iflgal etmesinden sonra 1920’de Padiflah Vahdettin taraf›ndan kapat›lm›fl ve böylece Osmanl›da demokratikleflmeçabalar› sona ermifltir.


59

Osmanl›da parlamenter sisteme geçilemeyiflinin çeflitli nedenleri vard›r. Fakatbunlardan ikisi dikkat çekicidir. Bunlardan ilki demokrasiye geçme çabalar›n›n geniflhalk kesimlerine dayanmamas› s›n›rl› bir grup ayd›n›n çabalar› sonucu olmas›, di¤eri isedemokrasiye geçme denemelerinin imparatorlu¤un çöküfl dönemine denk gelmiflolmas›d›r.

Resim 2.8: Son Osmanl› Padiflah› Vahdettin

2. Cumhuriyet DönemiAtatürk’ün iflgal alt›ndaki vatan› kurtarmak amac›yla 19 May›s 1919’da

Samsun’a gitmesiyle kurtulufl dönemi bafllam›fl oldu. Atatürk Amasya Genelgesiyle,Erzurum ve Sivas kongreleriyle yeni kurulacak Türk devletinin hangi niteliklere sahipolaca¤›n›n iflaretlerini veriyordu.

Atatürk Heyet-i Temsiliye’nin baflkan› s›fat›yla Anadolu’daki bütünkomutanl›klara ve valiliklere bir genelge göndererek ola¤anüstü yetkilere sahip yeni birmeclisin Ankara’da toplanabilmesi için seçim yap›lmas›n› istedi. Anadolu’dan seçilentemsilcilerden oluflan ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ad› verilen bu meclis 23 Nisan1920’de Ankara’da topland›. Meclisin yapt›¤› ilk ifllerden biri hükümet kurmakolmufltur. Hükümet meclisin içinden ve meclisin oylar›yla seçilmifltir. Böylece TürkiyeBüyük Millet Meclisi yasama ve yürütme yetkisini kendi bünyesinde toplam›flt›r.


60

1921 Anayasas›TBMM aç›l›fl›ndan dokuz ay sonra bir Anayasa yaparak yürürlü¤e koydu. 1921

tarihinde yay›nlanan “Teflkilat-› Esasi Kanunu” 24 maddeden olufluyordu. 21 Anayasas›güçler birli¤ine dayal› bir meclis hükümeti sistemini benimsemifltir. Hükümet meclisiçinden seçiliyordu ve meclis baflkan› hükümetin de baflkan› oluyordu. Anayasa egemenli¤in millete ait oldu¤u ve egemenli¤in meclis eliyle kullan›laca¤› anlay›fl›n›benimsemiflti. Bu anayasada yarg›dan bahsedilmemifl, padiflahl›k ve hilafet sorunuçözüme kavuflturulmam›flt›r. Anayasa’da hak ve özgürlüklere yer verilmemifltir.

Resim 2.9: Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ilk binas›

Resim 2.10: Misak›millî s›n›rlar› içinde vatan bir bütündür


61

29 Ekim 1923’te ç›kart›lan 364 say›l› yasayla Cumhuriyet ilan edilmifl, 1921Anayasas›’nda de¤ifliklik yap›larak Anayasa’ya “ Türkiye devletinin yönetim biçimicumhuriyettir.” ibaresi eklenmifltir. 1924 Anayasas› ç›kart›lana kadar yürürlükte kalan1921 Anayasas› döneminde demokratikleflme aç›s›ndan önemli üç kanun ç›kart›lm›flt›r.Bunlar “hilafetin kald›r›lmas›”, “milletvekilli¤i ve askerli¤in ayn› kiflidebirleflmeyece¤ine dair yasa” ve “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” (e¤itimin birlefltirilmesi)dur.

1924 Anayasas›‹kinci meclis taraf›ndan haz›rlanarak kabul edilen 1924 Anayasas› baz› de¤ifliklikler

geçirerek 1961 Anayasas› yap›lana kadar yürürlükte kalm›flt›r.

Anayasan›n Özellikleri:• Devletin temel niteli¤inin Cumhuriyet oldu¤unu söylemifltir.• Meclis üstünlü¤üne dayal› bir anayasad›r.• Güçler birli¤i ilkesi benimsenmifltir.• Yarg› yetkisini ba¤›ms›z mahkemelere b›rakm›flt›r.• Yasalar›n Anayasa’ya ayk›r› olamayaca¤›n› söylemifl fakat bir denetim öngörmemifltir• Temel haklar ve özgürlüklere s›n›rl› biçimde yer vermifltir. • Ekonomik ve sosyal haklara ayr›nt›l› biçimde yer vermemifltir.• Temel haklar›n güvenceye kavuflturulmas› yönünde bir düzenlemeye

gidilmemifltir.

Anayasa’da yap›lan de¤ifliklikler:• 10 Nisan 1928’de Anayasadan “Devletin dini ‹slamd›r” ibaresi ç›kart›lm›flt›r.• 5 Ocak 1934’te kad›nlara seçme ve seçilme hakk› verilmifltir.• 5 fiubat 1937’de yap›lan bir de¤ifliklikle laiklik devletin nitelikleri aras›nda

say›lm›flt›r.

1924 Anayasas› döneminde çok partili siyasal hayata geçifl denemeleri olmuflancak uzun süre baflar›lamam›flt›r. 1945’te Millî Kalk›nma Partisi, 1946 y›l›ndaDemokrat Parti kurulmufl ve çok partili dönem bafllam›fl. ‹lk seçimler 1946’dayap›lm›flt›r.

1961 Anayasas›Türkiye’de demokratikleflme aç›s›ndan 1961 Anayasas› özel bir yere sahiptir.

Anayasa ile kuvvetler ayr›l›¤› getirilmifltir. Temel haklar ve özgürlükler bafll›¤› alt›nda hakve özgürlükler ça¤dafl demokrasilere uygun bir biçimde düzenlenmifl, temel hak ve özgürlüklerin k›s›tlanmas› güçlefltirilmifltir. Yasalar›n Anayasa’ya uygunlu¤u için yarg›saldenetim getirilmifltir. Laiklik, sosyal devlet ve hukukun üstünlü¤ü Cumhuriyetin nitelikleriaras›nda say›lm›fl, insan haklar›na dayal› devlet anlay›fl› benimsenmifltir


62

Temel hak ve özgürlüklere evrensel de¤erlere uygun olarak yer veren ve haklar›nk›s›tlanmas›n› zorlaflt›ran 1961 Anayasas›’n›n oluflturdu¤u özgürlükçü ortam baz› çevrelercekötüye kullan›lmaya çal›fl›lm›fl, o dönemde dünyadaki kutuplaflmayla birleflen bu durumülkede bir anarfli ve terör ortam›n›n oluflmas›na zemin haz›rlam›flt›r. T›rmanan toplumsalolaylar sonucu 1971’de bir muht›ra yay›nlanarak demokrasiye müdahale edilmifl Anayasaylasa¤lanan haklar›n geri al›nmas› yoluna gidilmifltir. Bu k›s›tlamalar ve di¤er Anayasade¤ifliklikleri mevcut sorunlar› ortadan kald›rmay›nca Türk Silahl› Kuvvetleri yönetime elkoyarak demokrasiyi ask›ya alm›flt›r. Askeri yönetim döneminde haz›rlanan ve 7 Kas›m 1982günü referanduma sunularak kabul edilen 1982 Anayasas› halen yürürlüktedir.

1982 Anayasas›1982 Anayasas› temel ilkeleri bak›m›ndan baz› farkl›l›klar içermekle birlikte 1961

Anayasas›’na benzemektedir.

Farkl›l›klar›:• Çift meclis sisteminin kald›r›lmas›• Temel hak ve özgürlükler için getirilen s›n›rlamalar artt›r›larak devletin ön plana

ç›kar›lmas›• Geçifl dönemi öngörmesi

1982 Anayasas› yap›l›fl›ndan günümüze pek çok de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Bude¤ifliklikler demokrasi ve insan haklar› aç›s›ndan olumlu kabul edilebilecek de¤iflikliklerdir.

Ç. DEMOKRAT‹K YÖNET‹MLERDE ‹NSAN HAKLARININ GERÇEKLEfiT‹R‹LMES‹NDE KARfiILAfiILAN SORUNLAR

Demokratik toplumlarda, özellikle demokratikleflmeyi henüz tamamlamam›fl olantoplumlarda insan haklar›n›n gerçeklefltirilmesi konusunda çeflitli sorunlarlakarfl›lafl›lmaktad›r. Bu sorunlar çeflitli nedenlere dayand›r›labilir. Bunlar:

1. Geleneklerden Kaynaklanan EngellerBir toplumda yerleflik bulunan ve yanl›fl olarak nitelendirilen töreler, gelenek ve

görenekler, yanl›fl dini inan›fllar de¤er yarg›lar› ve al›flkanl›klar demokrasi ve insan haklar›n›n gerçeklefltirilmesinin önündeki en büyük engellerdendir. Özellikle ülkemizgibi geleneksel yap›s›n› koruyan ülkelerde bu durum çeflitli s›k›nt›lar do¤urmaktad›r.Örnek vermek gerekirse, 1982 Anayasas›’nda “kad›nlar ve erkekler eflit haklara sahip-tir” ibaresi bulunmas›na ve Anayasan›n bu hükmü do¤rultusunda baflta Medeni Kanunolmak üzere pek çok yasada kad›n erkek eflitli¤ini sa¤layacak düzenlemeler yap›lm›flolmas›na ra¤men töre ve gelenekler kad›n ve erkek aras›nda gerçek bir eflitli¤in kurulmas›na engel olmaktad›r. Toplumumuzda kad›n ve çocu¤a karfl› aile içi fliddetinvar oldu¤u bilinen bir gerçektir. Kad›nlar baz› bölgelerimizde miras hakk›ndan mahrumb›rak›lmakta ve okula gönderilmemektedir. Töre cinayetleri, kan davalar› halen devametmektedir. Bütün bunlar›n nedeninin toplumdaki yanl›fl anlay›fllar gelenek ve töreleroldu¤u söylenebilir.


63

2. E¤itimsizlik‹nsan haklar› yaln›zca yasal düzenlemeler yoluyla gerçekleflmez. ‹nsan haklar›

ancak insanlar›n bunlar› bilmesi ve onlar› kullanma ve koruma bilincine varmas› sonucu gerçeklefltirilebilir. ‹nsan haklar› bilgisi do¤ufltan gelmez, ancak bunlarö¤retilirse bilinir. Ö¤retilmeden bu haklara sayg› gösterilmesi de beklenemez. Bir“insan hakk›” olarak “insan haklar› e¤itimi” de demokrasinin olmazsa olmazkoflullar›ndan biridir. Bugün demokratik yönetimlerde insan haklar›n›ngerçekleflmesinin önündeki en büyük engellerden biride e¤itimsizliktir.

Kendi haklar›n› kollama ve baflkalar›n›n haklar›na sayg›l› olma bilinci kiflilereancak e¤itim yoluyla kazand›r›labilir. E¤itimli insanlar haklar› çi¤nendi¤inde tepkigösterebilirler. E¤itimli kamu görevlileri de yasalara ve adalete uygun davran›r,hizmette ayr›mc›l›k yapmazlar. E¤itimli insanlar çevreyi korur, baflkalar›n› rahats›zetmezler. E¤itimli insanlar ülkelerinin gelece¤i ile ilgili çözümler üretebilir ve siyasaltercihlerini kullan›rken ülke ç›karlar›n› korurlar.

Siyasal bir sistem olarak demokrasinin uygulanmas› hoflgörüye (tolerans) ba¤l›d›r.Tolerans bir duygu, düflünce, eylem ya da fikre sayg› göstermekten çok bunlara sahip olankiflilerin haklar›na sayg› göstermek olarak anlafl›labilir.

Hoflgörü sahibi olan kifli kendinden farkl› inanç, kanaat ve fikirlere sahip olankiflilere sayg›yla yaklafl›r. Bu kiflilerin haklar›n› kullanmas›na engel olmaz.” Fakat toler-ans s›n›rs›z de¤ildir. Baflkalar›n›n haklar›n› ortadan kald›rmaya yönelik davran›fllar hoflgörülemez. Kiflilerin tolerans kazanabilmesi, hoflgörülü kifliler olabilmesi, genel olarak biretik e¤itimi ile ilgilidir Hoflgörü kültürü kiflilere e¤itim yoluyla kazand›r›labilir.Hoflgörüsüzlü¤ün egemen oldu¤u toplumlarda kavga ve kargafla hâkimdir.

3. Devletin Ekonomik Olanaklar›Devletin ekonomik olanaklar›n›n yetersiz olmas› da demokrasi ve insan

haklar›n›n gerçekleflmesinin önündeki önemli engellerden biridir. Devletin e¤itime,sa¤l›¤a, istihdam oluflturacak yat›r›mlara vb. yeterli kaynak aktaramamas› ülke insanlar›n›n baz› temel haklar›n›n gerçekleflmesini imkâns›z k›lar.

4. Kamu Düzeni ve Temel Haklar Aras›ndaki Dengenin Kurulamamas›:Bazen bir ülkede Anayasa ile vatandafllara verilmifl olan temel hak ve hürriyetler

çeflitli çevrelerce kamu düzenini bozmak, Anayasal düzeni ortadan kald›rmak, ülkeyibölmek ve parçalamak, ülkede istikrars›zl›k ve terör ortam› yaratmak amac›yla kullan›lmak istenebilir. Devlette böyle durumlarda demokrasiyi zedeleyen temel hak veözgürlükleri ortadan kald›ran tedbirlere baflvurabilir. Bazen de devlet toplumsal olaylar›bast›rmak için insan haklar›na ayk›r› yöntemlere baflvurabilir. Devletin, di¤er birde¤iflle devlet erkini elinde bulunduranlar›n bu türden olaylar karfl›s›nda bilinçli olmas›


64Resim 2.11: Aile demokrasi bilincinin kazand›r›lmas›nda vazgeçilmez bir kurumdur.

toplumu provoke eden (k›flk›rtan) çevrelerle vatandafllar› özenle birbirinden ay›rmayaçal›flmas› gerekir. Aksi durumda bütün bir toplumu istikrars›zl›k unsuru olarak görüpbask›c› yöntemlere baflvurmak demokrasinin do¤as›yla ba¤daflmayacak bir durumdur.

5. Yöneticilerin Kendi Güçlerini Artt›rmak ‹stemeleriDemokratik yönetimlerde devlet erkini elinde bulunduran yöneticiler, bazen

kamudan ald›klar› güçle topluma hizmet etmek yerine kendi ç›karlar›n› ve konumlar›n›güçlendirmeye yönelebilirler. Hemflehricilik, düflünce ayr›mc›l›¤›, torpil, adamkay›rma, rüflvet gibi kanun d›fl› ve gayri ahlaki uygulamalar demokrasinin gerçekleflmesi önündeki engellerdir.

D. YAfiAM B‹Ç‹M‹ OLARAK DEMOKRAS‹Demokrasi, salt bir yönetim biçimi ve siyasal sistem olman›n ötesinde ayn›

zamanda bir yaflam biçimidir. Hatta yaflam biçimi olarak demokrasi yönetim biçimi vesiyasal sistem olarak demokrasinin üstündedir denilebilir. Demokratik bir yaflam tarz›n›benimsememifl, günlük eylemlerinde demokrasiye uygun olmayan davran›fllarda bulunan, hoflgörüsüz bireylerden oluflan bir toplumda yönetim biçimi olarakdemokrasinin bütün kurum ve kurallar›yla gerçekleflmesi imkâns›zd›r.

Demokrasi bilinci toplumun vazgeçilmez kurumlar›ndan biri olan ailede bafllar.Aile içinde anne ve baban›n demokratik davran›fllar› çocuklara demokrasi bilincininkazand›r›lmas›nda son derece önemlidir. Anne ve baban›n aile için alacaklar› kararlar›birlikte ve çocuklarla konuflarak almalar›, ailenin gelece¤iyle ilgili kararlarda çocuklarasöz hakk› tan›nmas›, aile bireylerine kendileriyle ilgili durumlar için tercih hakk›tan›nmas›, bütün toplumlarda demokrasinin gerçeklefltirilmesi için bir bafllang›ç noktas› olmal›d›r.


65

Kiflilerin yönetime kat›lmalar› yaln›zca seçimler, siyasi partiler ve parlamentoarac›l›¤› ile olmaz. Okulda, iflyerinde, ailede, arkadafl gruplar›nda k›saca toplumun herkesiminde kifliler kendilerini ve toplumu ilgilendiren kararlar›n al›nmas›nda söz sahibiolmal› düflüncelerini ve elefltirilerini söyleyebilmelidir. Bir yaflam biçimi olarakdemokrasinin hayata geçmesi için yönetilen de¤il yönetimde söz sahibi olanvatandafllar olmal›y›z.

Demokrasi hoflgörüyü gerektirir. Farkl› düflüncelere sahip, baflka dinlere inanan,farkl› ›rklara mensup, ayr› dilleri konuflan insanlar demokrasi kültürü içinde birbirlerinehoflgörüyle bakabilmelidir. Kendi gibi olmayanlara yaflam flans› tan›mayan insanlardanoluflan bir toplumda demokrasinin yerleflmesi kökleflmesi imkâns›zd›r. Demokrasiancak hoflgörünün bir yaflam biçimi haline getirilebilmesiyle mümkün olur.

Demokrasi baflkalar›n›n haklar›na sayg› duymay› ve kendi haklar›n› koruma bilincini gerektirir. Baflkalar›n›n haklar›n› kolayca çi¤neyebilen ya da haklar› çi¤nendi¤idurumlarda pasif kalan vatandafllardan oluflan bir toplum demokratikleflemez. Bunedenle demokratik toplumlar›n vatandafllar› baflkalar›n›n haklar›na sayg› göstermeyibir yaflam biçimi haline getirmeli, haklar› çi¤nendi¤i durumlarda gerekli demokratikmücadeleyi yürütmeyi bilmelidir.

Demokrasi kültürünün geliflmesinde sivil toplum örgütleri çok önemli bir yeresahiptir. Bireylerin görüfllerini paylaflt›¤›, güçlerini birlefltirdi¤i yerler olan sivil toplumörgütlerinin demokrasinin gelece¤i aç›s›ndan önemi büyüktür. Demokrasi bilincinesahip her vatandafl ilgi alanlar›na uygun sivil toplum örgütleri içinde aktif yer almal›d›r.Kifliler yöneticilerin yapt›klar›n› takip etmeli, bir yanl›fll›kla karfl›laflt›klar› zaman kendibafllar›na ya da sivil toplumla birlikte bir mücadele vermelidirler.

Sonuçta demokrasi bir siyasal sistem oldu¤u kadar bir yaflam tarz› ve yaflamafelsefesidir. Toplumdaki bireyler demokratik tutum ve davran›fllar kazanmal› bu tutumlar› içsellefltirmelidirler.


66

� ÖZET

Eski Yunancada “demos” sözcü¤ü halk, “krasi” sözcü¤ü ise iktidar ya da egemenlik anlam›na gelmektedir. Bu do¤rultuda demokrasi sözcü¤ü “halk iktidar›”,“hak egemenli¤i” anlamlar›na gelmektedir. Demokrasinin ilk uygulamalar› Yunan sitedevletlerinde do¤rudan demokrasi fleklinde olmufltur. Daha sonra Roma ‹mparatorlu¤uile birlikte demokrasi giderek ortadan kalkm›fl ve ortaça¤ boyunca demokrasiyleyönetilen devlet olmam›flt›r.

15. yüzy›lda ortaya ç›kan Rönesansla birlikte insana verilen de¤er artm›fl veinsan›n onur ve de¤erini koruyacak devlet aray›fllar› yo¤unlaflm›flt›r. Bu aray›fllar vetoplumsal mücadeleler, insan haklar› düflüncesinin geliflmesine ve insan haklar›naulusal belgelerde yer verilmesine yol açm›flt›r. 18. yüzy›l sonlar› ile 19. yüzy›lbafllar›nda Bat›da temsilî demokrasinin ilk uygulamalar› bafllam›flt›r.

Bir ülkenin yönetim biçiminin demokrasi olarak adland›r›labilmesi için birtak›milke ve kurumlara ihtiyaç vard›r. Bunlardan baz›lar› seçimler, temsil, siyasi partiler,ço¤ulculuk, kat›l›m ve hukukun üstünlü¤üdür.

Temsilî demokrasilerde halk, egemenlik hakk›n› seçti¤i temsilciler arac›l›¤› ilekullan›r. Seçimlerin amac›na uygun olarak yap›labilmesi için iktidar yar›fl›na kat›lanfarkl› plan ve programlar› savunan siyasi partilerin varl›¤› kaç›n›lmaz bir zorunluluktur.Bu da ancak ço¤ulcu demokrasi ile mümkün olabilir.

Türkiye’de demokratikleflme hareketleri Türkiye Cumhuriyeti’nin içinden ç›kt›¤›devlet olan Osmanl› Devleti döneminde bafllam›flt›r. Osmanl› Devleti mutlakmonarfliyle yönetilen bir devletti. 1808’de imzalanan Sened-i ‹ttifak isimli belgeOsmanl›da Padiflah›n yetkilerini s›n›rlayan ilk belgedir. Daha sonra demokratikleflmeçabalar› Tanzimat ve Islahat Fermanlar›, I. ve II. Meflrutiyetle sürdürülmüfl ancak çeflitlinedenlerle Osmanl› Devletinde demokrasiye geçilememifltir.

Türkiye Cumhuriyeti’nde demokratikleflme çabalar› Atatürk ile h›z kazanm›flt›r.TBMM’nin aç›lmas›, 1921 Anayasas›’n›n kabul edilmesi, Cumhuriyetin ilan›,saltanat›n ve halifeli¤in kald›r›lmas›, laiklik ilkesinin kabul edilmesi vb. çal›flmalarTürkiye’de demokratikleflme mücadelesinin temelini oluflturmufltur.


67

� TEST II

1. Ülkemizde uygulanan seçim sistemi afla¤›dakilerden hangisidir?

a) ço¤unluk sistemi b) nispi temsil sistemic) iki turlu seçim sistemi d) karma seçim sistemi

2. Milli Egemenlik ‹lkesi ilk önce afla¤›dakilerden hangisinde yer alm›flt›r?

a) 1921 Anayasas› b) 1924 Anayasas›c) 1961 Anayasas› d) 1982 Anayasas›

3. Ülkemizde genel seçimlerde uygulanan % 10’luk ülke baraj› afla¤›dakilerden hangisini güçlefltirir?

a) yönetimde istikrar›n sa¤lanmas›n› b) hükümetin oluflmas›n›c) temsilde adaletin sa¤lanmas›n› d) TBMM’nin çal›flmas›n›

4. Laiklik ilkesi devlet sistemimize hangi y›l girmifltir?

a) 1921 b) 1924 c) 1932 d) 1937

5. Afla¤›dakilerden hangisi hukukun üstünlü¤ünün gere¤i de¤ildir?

a) temel hak ve özgürlüklerin Anayasal güvenceye kavuflturulmas›b) seçimlerde nispi temsil sisteminin uygulanmas›c) kanunlar›n anayasaya uygun olarak haz›rlanmas›d) yasalar›n yasama, yürütme ve yarg› organlar›n› ba¤lamas›


68

6. Bir ülkede farkl› fikir ve düflüncelerin olmas›, kiflilerin kendi düflüncelerine uygun sivil toplum kurulufllar›nda örgütlenebilmeleri ve iktidar yar›fl›na farkl› fikirlere sahip siyasi partilerin kat›labilmesi en çok afla¤›dakilerden hangisiyle ilgilidir?

a) laiklik devlet ilkesi b) hukukun üstünlü¤ü c) Anayasan›n ba¤lay›c›l›¤› d) ço¤ulcu demokrasi

7. Afla¤›dakilerden hangisi demokrasinin gerçekleflmesi için bir engel de¤ildir?

a) temel e¤itimin zorunlu olmas› b) bat›l inançlarc) devletin ekonomik gücünün zay›fl›¤› d) kiflilerin ç›karc› davranmas›

8. Anayasaya göre afla¤›dakilerden hangisi hiçbir zaman oy kullanamaz?

a) 18 yafl›n› doldurmam›fl olanlar b) kamu hizmetlerinden yasakl›larc) taksirsiz suçlardan hüküm giyenler d) silah alt›nda bulunan er ve erbafllar

9. Afla¤›dakilerden hangisi demokrasinin uygulanmas›n› kolaylaflt›ran durumlardan biri de¤ildir?

a) vatandafllar›n baflkalar›n›n haklar›na sayg›l› olmalar›b) insanlara kendileri ile ilgili kararlar›n al›nmas›nda söz hakk› verilmesic) aile içinde kararlar›n aile bireylerince ortaklafla al›nmas›d) tüm yasa ve yönetmeliklerin hak oyuna sunularak kabul edilmesi

10. Afla¤›dakilerden hangisi siyasi partilerin ifllevlerinden de¤ildir?

a) halk› kamplaflt›rmak b) siyasal kat›l›m› sa¤lamakc) liderler yetifltirmek d) iktidar› denetlemek


� ÜN‹TE III

‹NSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GERÇEKLEfiT‹R‹LMES‹

A. ‹NSAN HAKLARININ KORUNMASI

1. ‹nsan Haklar›n›n Uluslararas› Koruma Alt›na Al›nmas› ve Sonuçlar›

2. Uluslararas› Koruman›n Dayanaklar› ve Türleri

B. ULUSLARARASI KORUMA MEKAN‹ZMALARI VE ‹fiLEVLER‹

1. Bafll›ca Uluslararas› Koruma Organlar›

2. Koruma Mekanizmalar›n›n ‹fllevleri ve Katk›lar›

C. ULUSLARARASI KORUMADA S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹N‹N YER‹ VE

ROLÜ

Ç. GÜNÜMÜZDE ‹NSAN HAKLARININ KORUNMASI KONUSUNDA

DEMOKRAS‹LERDE KARfiILAfiILAN SORUNLAR


70

* Önceki bölümler için önerilen çal›flma yöntemlerini dikkate al›n.* Konuyla ilgili bas›n yay›n organlar›nda yer alan haberleri takip ederek notlar al›n.* Bilgilerinizi çevrenizdekilerle paylaflarak pekifltirin.* Bölüm içinde yer alan sorular› cevapland›r›n.

* ‹nsan haklar›n›n uluslararas› koruma alt›na al›nmas›n›n neden ve sonuçlar›n›n neleroldu¤unu ö¤reneceksiniz.

* Uluslararas› koruman›n dayanaklar›n› ve türlerini ö¤reneceksiniz.* ‹nsan haklar›n›n korunmas›yla ilgili bafll›ca uluslararas› organlar›n neler oldu¤unu

ve insan haklar›n›n korunmas›nda hangi katk›lar› sa¤lad›klar›n› ö¤reneceksiniz.* Uluslararas› korumada sivil toplum örgütlerinin katk›lar›n›n neler oldu¤unu

ö¤reneceksiniz.




71

�

A. ‹NSAN HAKLARININ KORUNMASI1. ‹nsan Haklar›n›n Uluslararas› Koruma Alt›na Al›nmas› ve Sonuçlar›Hat›rlayaca¤›n›z gibi insan haklar› düflüncesinin geçmifli çok eskilere gitmektedir.

17–18. yüzy›llarda sistemli bir düflünce haline dönüflen insan haklar›, do¤al hukukanlay›fl›na dayanm›flt›r. ‹nsan›n do¤ufltan baz› haklara sahip oldu¤u düflüncesi, toplum-sal mücadelelerinde sonucunda oluflan belgelerde yer almaya bafllanm›flt›r. 1689“‹ngiliz Haklar Bildirgesi”, 1776 “Virginia Haklar Bildirgesi”, 1789 “AmerikanAnayasas›”, 1789 “Frans›z ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirgesi” insan haklar›na yerveren ilk yaz›l› ulusal belgelerdendir. Bu belgelerin hepsi evrensel de¤er tafl›makla birlikte uygulamas› aç›s›ndan ulusal etkiye sahiptir. ‹nsan haklar› konusunda örnek olanbu belgelerinde etkisiyle daha sonra pek çok ülkenin anayasas›nda insan haklar›na yerverilmeye bafllanm›flt›r. Genellikle “yaflama hakk›”, “mülkiyet hakk›”, “düflünce hürriyeti”, “din ve vicdan hürriyeti”, “seçme ve seçilme hakk›” gibi klasik haklar 19. yy.sonlar› ile 20. yy. bafllar›nda pek çok ülkenin ulusal hukukunda koruma alt›na al›nm›flt›r.

20.yy’›n ilk yar›s›nda yaflanan iki büyük savafl; I. Dünya Savafl› ve II. Dünya Savafl›, insan haklar›n› ulusal düzeyde koruman›n yeterli olamayaca¤›n›,insan haklar› ihlallerini ortadan kald›rmayaca¤›n› aç›kça gösterdi. II. Dünya Savafl›ndamilyonlarca insan öldü. Ölenlerin ço¤u cephe gerisindeki kad›n ve çocuklardanolufluyordu. Bu savaflta toplu katliamlar yap›ld›. ‹nsanlara, insanl›k d›fl› iflkenceler uyguland›. Bütün bunlar insan haklar›n›n uluslararas› düzeyde korunmas› gerekti¤idüflüncesini güçlendirdi.

Resim 3.1: II. Dünya Savafl› büyük çapta insan haklar› ihlallerine yol açm›flt›r.


72

‹nsan haklar›n›n evrensel düzeyde korunmas› çabalar› 1919’da kurulan Cemiyet-iAkvam (Milletler Cemiyeti) ve ILO (International Labour Organization ) (Uluslararas›Çal›flma Örgütü) ile bafllar. Cemiyet-i Akvam, Versailles Bar›fl Antlaflmas›’yla 1919’da‹sviçre’de kuruldu. Milletler Cemiyeti’nin kurulufl sözleflmesine göre örgütün amac›,“Uluslar aras›nda iflbirli¤i gelifltirmek ve uluslararas› bar›fl› ve güvenli¤i sa¤lamak için,savafla baflvurmamak konusunda birtak›m yükümlülükler kabul etmek, gizlilikten uzak,adaletli ve onurlu uluslararas› iliflkiler sürdürmek; Hükümetlerce, bundan böyle eylem-sel davran›fl kural› kabul edilen uluslararas› hukuk kurallar›na kesinlikle uymak;Örgütlenmifl halklar›n karfl›l›kl› iliflkilerinde adaleti korumak ve antlaflmalardan do¤anbütün yükümlülüklere titizlikle sayg› göstermek...” olarak belirtilmiflti. MilletlerCemiyeti umulan fayday› sa¤lamad› ve II. Dünya Savafl› sonras›nda 1946’da kapat›ld›.

ILO’da Versailles Bar›fl Antlaflmas›yla 1919 da ‹sviçre’de kuruldu. ILO’nunkurulufl amac› çal›flma iliflkilerinin düzenlenmesi, çal›flanlar için elveriflli çal›flmakoflullar›n›n sa¤lanmas› ve ülkelerde çal›flma ile ilgili yasalarda standart sa¤lanmas› idi.Dolay›s›yla ILO insan haklar›na s›n›rl› bir aç›dan yaklafl›yordu. ILO faaliyetlerinibugünde BM Örgütünün bir uzmanl›k kuruluflu olarak sürdürmektedir. ILO, çal›flma saatlerinin azalt›lmas›, çal›flma ücretlerinin artt›r›lmas›, çal›flanlara örgütlenme haklar›n›n sa¤lanmas›, ifl güvencesi gibi alanlarda yapt›¤› çal›flmalarla insan haklar›n›ngeliflmesine büyük katk›lar sa¤lam›flt›r.

‹nsan haklar›n›n uluslararas› düzeyde korunmas› çabas› 1945’de BirleflmiflMilletler Örgütünün kurulmas› ve 10 Aral›k 1948 de ‹nsan Haklar› EvrenselBildirgesi’nin imzalanmas› ile somut sonuçlar vermeye bafllam›flt›r.

‹kinci Dünya Savafl› öncesinde, uluslararas› hukuk yaln›zca devletler aras›ndakiiliflkiyi düzenliyor “devlet-yurttafl iliflkileri” nin düzenlenmesini ise ulusal hukukab›rak›yordu. Birleflmifl Milletler öncesi dönemde, bireyler uluslararas› hukukun öznesi de¤il konusu idi. Bu anlay›fla göre, uluslararas› hukukta hak özneleri, yaln›zca“devletler” idi. Dolay›s›yla da, devletin kendi vatandafllar›na kötü davranmas› vehaklar›n› çi¤nemesi sadece bir iç hukuk sorunu olarak görülüyordu.

Birleflmifl Milletler Antlaflmas›’nda kurucu halklar, insan haklar›na, insan›nkiflili¤ine, onuruna ve de¤erine, kad›n-erkek eflitli¤ine, bütün milletlerin eflitli¤ine olaninançlar›n› belirttikten sonra, insan haklar›na sayg›y› dünyan›n her taraf›nda gerçeklefltirmeyi taahhüt etmifllerdir. ‹flte ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi bu taahhüdün ilk uluslararas› belgesi olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla, insan haklar›n›nuluslararas› hukukun konusu oluflu tarihsel olarak, insan haklar› kadar eski bir olgude¤ildir.

2. Uluslararas› Koruman›n Dayanaklar› ve Türleri‹nsan haklar›n›n korunmas›na yönelik Uluslararas› belgeler genelde iki bafll›k

alt›nda de¤erlendirilebilir.

�

�


73

�

Bunlardan ilki Uluslararas› bildirgelerdir. Uluslararas› bildirgeler, bildirgeye tarafdevletler için ba¤lay›c› hükümler içermezler. Bildirge ile sa¤lanan haklar›n korunmas› içinherhangi bir denetim mekanizmas› ve yapt›r›m organ› öngörülmemifltir. Bildirgelerdaha çok yol gösterici ve tavsiye niteli¤indedir. Birleflmifl Milletler örgütü taraf›ndankabul edilen ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi bu tür bir korumaya örnektir.

‹kincisi ise koruma türü ise Uluslararas› antlaflmalard›r. Uluslararas› antlaflmalar onayland›klar›nda taraf devletler için ba¤lay›c› bir nitelik kazan›rlar. Taraf devletlersözleflme hükümlerini iç hukuklar›na aktararak antlaflman›n gere¤ini yapmak zorundad›rlar. Sözleflmenin gere¤ini yapmayan devletler için çeflitli yapt›r›mlaröngörülmüfltür. Avrupa Konseyi’nce kabul edilen Avrupa Çocuk Haklar› Sözleflmesibu tür korumaya örnek gösterilebilir.

Uluslararas› koruma mekanizmas›n›n iflletilmesi için iki temel dayanak vard›r. Budayanaklardan biri hem bir uluslararas› organizasyona dâhil olan hem de bu organizasyontaraf›ndan haz›rlanan bir antlaflmaya taraf olan devletler için uygulanan denetimdir.Buna “sözleflme-içi” denetim ad› verilir. Di¤er denetim türü de bir antlaflmaya tarafolmayan fakat antlaflmay› haz›rlayan uluslararas› organizasyona üye olan devletler içinuygulanan denetimdir. Buna da “sözleflme-d›fl›” denetim ad› verilir.

Sözleflme-içi Denetim

Bu denetim, en güçlü ve rahat uygulanabilen bir mekanizmad›r. Çünkü denetlenmesigereken devlet “taraf devlet” statüsündedir. Yani bu devlet, sadece sözleflmeyi oluflturanuluslararas› kuruluflun bir üyesi olmakla kalmam›fl; ayn› zamanda sözleflmeye imzaatm›flt›r. Fakat baz› zamanlarda sözleflmenin ilgili devletçe onaylanm›fl olmas› yeterliolmayabilir; sözleflmeyle oluflturulmufl denetim organ›n›n yetkisinin de kabul edilmiflolmas› gerekir.

Sözleflme-d›fl› Denetim

Burada denetim, sözleflmenin onaylanmas›ndan ba¤›ms›z olarak yanidenetlenecek devletin sözleflmeyi imzalamasa da sözleflmeyi haz›rlayan uluslar aras›organizasyona üye olmas›na dayan›larak yap›l›r. ‹lgili devlet, uluslararas› örgütün kuruluflbelgesini (Anayasa, Antlaflma ya da Statüsünü) kabul etmiflse, art›k “üye devlet”tir. Üyedevlet insan haklar›n› ihlal ederse uluslararas› organizasyona üye di¤er devletlerinsiyasi yapt›r›mlar›yla karfl›lafl›r. Üyeli¤inin düflürülmesi ya da ask›ya al›nmas› gibiyapt›r›mlar devreye girer.

Birleflmifl MilletlerDünyada bar›fl›n sa¤lanmas› ve insan haklar› ihlallerinin önlenmesi amac›yla

26 Haziran 1945’te Birleflmifl Milletler Antlaflmas› imzalanm›fl 24 Ekim 1945’teBirleflmifl Milletler Örgütü kurulmufltur. Türkiye Cumhuriyeti de BM’nin kurucular›aras›ndad›r. Birleflmifl Milletler anlaflmas›n› imzalayan devletler, insan haklar›nayap›lan sald›r›lar›n önlenmesi amac›yla tüm halk ve uluslar›n benimseyece¤i kurallar›nsaptanmas› için çaba harcam›flt›r. 1946’da BM taraf›ndan kurulan ‹nsan Haklar›Komisyonu bir bildirge haz›rlam›fl ve bu bildirge Birleflmifl Milletler Örgütü taraf›ndan10 Aral›k 1948’de ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ad›yla kabul edilmifltir. Türkiye bubildirgeyi 1949’da kabul etmifltir.

‹nsan Haklar› Evrensel Bildirge’si, insan haklar› ve temel özgürlükler aç›s›ndangenifl bir alan› kapsamaktad›r. Bu bildiri, yaln›z kiflisel ve siyasal haklar› içermeklekalmam›fl, ekonomik, sosyal ve kültürel haklara da yer vermifltir. Bildirge insan haklar›n›n uluslararas› alanda korunmas› aç›s›ndan evrensel nitelikte bir belgedir.Ancak bildirgede belirtilen hak ve özgürlükler bir ideali ifade etmekle kalm›fl, devletleri herhangi bir yükümlülük alt›na sokmam›flt›r. Buna ra¤men gerek ulusalgerekse uluslararas› alanda insan haklar›n›n geliflmesinde esin kayna¤› olmufltur.

Birleflmifl Milletler Örgütü ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nden sonra baz›önemli antlaflmalar haz›rlam›flt›r. Bunlar 16 Aral›k 1966 tarihli “Kiflisel ve SiyasalHaklar Uluslararas› Sözleflmesi” ve 3 Ocak 1976 tarihli “Ekonomik, Sosyal ve KültürelHaklar Uluslararas› Sözleflmesi”, 21 Aral›k 1965 tarihli “Her Türlü Irk Ayr›mc›l›¤›n›nÖnlenmesi Sözleflmesi” ve “‹flkence ve Di¤er Zalimce, ‹nsanl›k D›fl› veya KüçültücüDavran›fl veya Cezalara Karfl› Sözleflme”dir.

�

�


74

B. ULUSLARARASI KORUMA MEKAN‹ZMALARI VE ‹fiLEVLER‹

1. Bafll›ca Uluslararas› Koruma Organlar›Uluslararas› koruma organlar› evrensel ve bölgesel düzeyde faaliyet gösteren

organlar olarak iki gruba ayr›labilir. Birleflmifl Milletler Örgütü bütün dünya ülkelerininkat›l›m›na aç›k evrensel düzeyde faaliyet gösteren bir koruma organ›d›r. AvrupaKonseyi ve Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› ve Avrupa Birli¤i ise bölgesel düzeydekoruma amaçlayan bafll›ca koruma organlar›d›r

Resim 3.2: BM Amblemi


75

‹nsan haklar›n› koruma amac›yla Birleflmifl Milletler Örgütü bünyesinde flikâyetve rapor mekanizmalar› arac›l›¤›yla denetim amaçl› flu komiteler kurulmufltur:

1. Irk Ayr›mc›l›¤›n›n Kald›r›lmas› KomitesiBu komite, Birleflmifl Milletler Örgütü’nün kurdu¤u ilk denetim organ›d›r.

Komitenin kurulmas›n› öngören sözleflme 21 Aral›k 1965’te Birleflmifl MilletlerGenel Kurulu’nca kabul edilip 4 Ocak 1969’da yürürlü¤e girmifltir. Bununla birliktekomitenin tan›nmas›yla ilgili bildirim 3 Aral›k 1982’de yürürlü¤e girmifltir. 31 Aral›k1995 itibariyle komiteyi kuran sözleflme 150 devletçe onaylanmas›na ra¤men,komitenin yetkisini ancak 20 devlet tan›m›flt›r. Türkiye sözleflmeyi imzalam›fl amahenüz onaylamam›flt›r.

2. Apartheid’a Karfl› Grup Apartheid Suçunun Cezaland›r›lmas› ve Kald›r›lmas› Uluslararas› Sözleflmesi,

30 Kas›m 1973’te kabul edilip 18 Temmuz 1976’da yürürlü¤e girmifltir. 31 Aral›k 1995itibariyle 89 devletin taraf oldu¤u sözleflmeyi Türkiye onaylamam›flt›r. Bu sözleflme,Güney Afrika’da y›llarca uygulanan sistemli ›rkç›l›¤› (apartheid) önlemek ve cezaland›rmak amac›yla 9 Aral›k 1948 tarihli Soyk›r›m Suçunun Cezaland›r›lmas› veÖnlenmesi Sözleflmesi’ni tamamlama amac› tafl›r. Uluslararas› cezaland›rmamahkemesi geç de olsa kurulmufltur.

3. ‹nsan Haklar› Komitesi: Seçmeli Protokol Yöntemi Kiflisel ve Siyasal Haklar Uluslararas› Sözleflmesi ve buna ek Seçmeli Protokol

16 Aral›k 1966’da kabul edilmifl ve 23 Mart 1976’da yürürlü¤e girmifltir. 31 Aral›k 1995itibariyle sözleflmeyi 132, seçmeli protokolü ise 87 devlet onaylarken, Türkiye busözleflmeyi onaylamam›flt›r.

4. Ekonomik Sosyal Ve Kültürel Haklar Komitesi Komite 1995’te yürürlü¤e giren Ekonomik Sosyal Ve Kültürel Haklar

sözleflmesine dayanarak kurulmufltur. 31 Aral›k 1995 itibariyle 133 devlet onaylam›flve Türkiye bu belgeyi onaylamam›flt›r.

5. Kad›nlara Karfl› Ayr›mc›l›¤›n Kald›r›lmas› Komitesi Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Sözleflmesi (CEDAW)

18 Aral›k 1979’da kabul edilip 3 Eylül 1981’de yürürlü¤e girmifltir. 31 Aral›k 1995itibariyle 151 devlet onaylam›fl; Türkiye bu sözleflmeyi 1985’te onaylam›flt›r.

6. ‹flkenceye Karfl› Komite ‹flkenceye ve Baflka Zalimce ‹nsanl›k D›fl› ya da Onur K›r›c› Ceza ya da

Davran›fllara Karfl› Sözleflme, 10 Aral›k 1984’te kabul edilip 26 Haziran 1987’de yürürlü¤e girmifltir. 31 Aral›k 1995 itibariyle 93 devlet onaylam›fl; komitenin yetkisi1994 itibariyle 36 devletçe tan›nm›flt›r. Türkiye, bu belgeyi 10 A¤ustos 1988’de onaylam›fl ve komitenin yetkisini tan›m›flt›r.


76

7. Çocuk Haklar› Komitesi Çocuk Haklar› Sözleflmesi 20 Kas›m 1989’da kabul edilip 2 Eylül 1990’da

yürürlü¤e girmifltir. 31 Aral›k 1995 itibariyle 190 devlet onaylam›flt›r. Türkiye busözleflmeyi 23 Aral›k 1994’te onaylam›flt›r.

8. Aç›k ve Sistemli ‹hlallere Karfl› 1503 Yöntemi Birleflmifl Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi 27 May›s 1970’te 1503 say›l›

kararla bir denetim yöntemi kabul etmifltir. Bu yönteme göre denetim, devletlerinsözleflmeleri onaylamas›na ba¤l› de¤ildir. Tek dayana¤›, denetlenecek devletinBirleflmifl Milletler üyesi olmas›d›r.

Avrupa Konseyi 2. Dünya Savafl›n›n Avrupa’da yol açt›¤› toplumsal, siyasal ve ekonomik y›k›m sonu-

cu Avrupa’da bar›fl ve istikrar› sa¤layacak ortak de¤erler yaratmak amac›yla bir örgütkurulmas› gündeme gelmifl ve on Avrupa devletinin 5 May›s 1949’da imzalad›¤›sözleflmenin 3 A¤ustos 1949 tarihinde yürürlü¤e girmesiyle Avrupa Konseyi kurulmufltur.Türkiye Avrupa Konseyine 8 A¤ustos 1949 tarihinde kat›lm›fl, 12 Aral›k 1949’da da 5446say›l› yasayla onaylayarak konsey üyeli¤ini iç hukukunun bir parças› haline getirdi.

Resim 3.3: Avrupa Konseyi


77

�

�

�Avrupa Konseyinin kurulufl amaçlar› aras›nda yer alan ilkelerin insan haklar›

aç›s›ndan en önemlisi insan haklar›n›n ve temel özgürlüklerin gelifltirilmesi ve korunmas›d›r. Konsey Sözleflmesine göre bütün üye devletler hukukun üstünlü¤ü ilkesi-ni kabul etmifltir. Avrupa Konseyinin üyeleri herkesin insan haklar›ndan ve temelözgürlüklerden yararlanma ilkesini kabul etmekte olup, insan haklar›na ve temel özgürlüklere uymayan, bunlar› ciddi flekilde çi¤neyen üye devletlerin Konseydenç›kart›lmas› yoluyla yapt›r›m öngörmüfltür.

Avrupa Konseyi; üye ülkelerin d›fliflleri bakanlar›ndan oluflan Bakanlar Komitesi,üye ülkelerin parlamenterlerinden oluflan ve dan›flma organ› niteli¤inde olanParlamenterler Meclisi ve Genel Sekreterlik olmak üzere üç organdan oluflmaktad›r.

Avrupa Konseyi kuruluflu ile birlikte insan haklar› alan›nda çal›flmaya bafllam›fl,‹nsan Haklar› Sözleflmesi 4 Kas›m 1950 tarihinde imzalanm›flt›r. Bu sözleflme 3 Eylül 1953’de yürürlü¤e girmifltir. Türkiye ise bu sözleflmeyi 18 May›s 1954’deonaylay›p iç hukukuna dâhil etmifltir. Daha sonra imzalanan protokollerle sözleflmedeyer alan haklar›n kapsam› geniflletilmifltir. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi, uluslararas› bir sözleflmedir. Sözleflmeyi imzalayan devletler baz› yükümlülükler alt›nagirmifl ve kendi yetki alanlar› içinde bulunan bireylerin hak ve özgürlüklerinin,sözleflmeye uygun olarak korunmas›ndan sorumlu tutulmufltur. Bu sözleflmeylebireylere tan›nan haklar›n gerçekleflmesini sa¤lamak üzere baz› denetim organlar›oluflturulmufltur. Bunlar; Bakanlar Konseyi, Delegeler Komitesi ve Avrupa ‹nsanHaklar› Mahkemesidir.

Avrupa ‹nsan Haklar› MahkemesiÜye devletlerden seçilen yarg›çlardan oluflur. Yarg›çlar seçildikleri ülkeden

ba¤›ms›z olarak görev yaparlar. ‹nsan Haklar› Mahkemesi, sözleflmeyi imzalayandevletlerin sözleflme hükümlerini yerine getirip getirmedi¤ini denetlemekle sorumludur.Sözleflme Hükümleri aras›nda say›lan bir hakk›n›n çi¤nendi¤ini düflünen devlet, grupya da kifliler mahkemeye baflvurarak hakk›n› arayabilir. Mahkemeye baflvurunun belliflartlar› vard›r. ‹nsan Haklar› Mahkemesi, kendisine yap›lan baflvurular›n öncelikleeksiklik olup olmad›¤›n› (iç hukuk yolar›n›n tüketilmifl olmas›, iç hukuk yollar›n›ntüketilmesinden sonra 6 ayl›k sürenin geçmemesi vs.) inceler. Eksiklik bulunmamas›halinde dava süreci bafllar. Kabul edilebilirlik karar› verildikten sonra, esas hakk›ndakarar verilmeden Mahkemenin arac›l›¤› ile taraflar aras›nda dostça çözüm sürecibafllat›labilir. Dostça çözüm sürecinin kabul edilmesi ve dava sürecinin sona ermesi içintaraflar›n uzlaflmas› ve mahkemenin de uzlaflmay› kabul etmesi gerekmektedir.Mahkemenin yapt›r›m› tazminat ödenmesi fleklindedir.

�

�


78

Bakanlar Komitesi‹nsan Haklar› Mahkemesinin kararlar›n›n yerine getirilmesini denetleyen bir

denetim organ›d›r. Y›lda iki kez toplan›r. Siyasi yapt›r›ma sahiptir.

Delegeler KomitesiÜye devletlerin daimi temsilcilerinden oluflan bir komitedir. Mahkeme

kararlar›n›n uygulanmas›n› izlemek, rapor haz›rlamak gibi görevleri vard›r.

Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi, bir baflka denetim mekanizmas› olaraksözleflmeye taraf devletlerin birbirlerini denetlemelerine olanak tan›m›flt›r. Tarafdevletler gerek görürlerse sözleflmeye taraf herhangi bir ülkedeki insan haklar› ihlallerini yerinde inceleyerek rapor haz›rlayabilirler. Sözleflme kurallar›, sözleflmecidevleti yaln›zca kendi vatandafllar›ndan de¤il yetki alan›nda bulunan yabanc›lardan dasorumlu tutmufltur.

Sözleflme, temel hak ve özgürlüklerin, ulusal güvenli¤in sa¤lanmas›, ülkeninekonomik ç›karlar›n›n, kamu sa¤l›¤›n›n, genel ahlak›n, baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerininya da kamu düzeninin korunmas›, suç ifllenmesinin önlenmesi ve savafl gibi nedenlerlek›s›tlanabilece¤ini öngörmüfltür. Ancak sözleflme, hiçbir devlete, ola¤anüstü durumlardabile, kiflinin yaflama hakk›na sayg› gösterme yükümlülü¤ünden, ya da iflkence ve kölelik yasa¤›ndan veya suç ve cezalar›n hukukili¤inden kurtulma olana¤› vermemifltir.

Resim 3.4: Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi binas›

Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› (AG‹T)AG‹T’in temelleri A¤ustos 1975’te yay›nlanan “Helsinki Nihai Senedi” ile

at›lm›flt›r. Senedin amac› Avrupa’da bar›fl ve istikrar›n sa¤lanmas› ve hiçbir ayr›mgözetilmeksizin bütün insanlar›n temel hak ve özgürlüklerine sayg› gösterilmesininsa¤lanmas›d›r. Bir sözleflmeden çok niyet bildirisi olan ve hukuksal bir yapt›r›miçermeyen bildirinin istenen sonuçlar› vermemesi üzerine 1990’da kurumsal bir yap›oluflturulmas› yoluna gidilmifltir. Bu do¤rultuda baz› organlar oluflturulmufltur. Bunlar:

Konsey: Taraf devletlerin d›fliflleri bakanlar›ndan oluflan bir organd›r. AG‹Ttoplant›lar›nda al›nan kararlar›n yerine getirilmesini sa¤lar.

K›demli Memurlar Komitesi: Konseyin çal›flmalar›na yard›mc› olur.

Çat›flma Önleme Merkezi: Ülkeler aras›nda do¤abilecek çat›flmalar›n önlenmesi için faaliyet gösterir.

Dan›flma Komitesi: Konseye yard›mc› olmak üzere kurulmufltur. ‹flbirli¤i vekoordinasyon amaçl› toplant›lar düzenler.

Hür Seçimler Bürosu: Taraf devletlerde seçimlerin sa¤l›kl› bir biçimdeyap›labilmesi için çal›flmalar yapar.

Avrupa Birli¤iAvrupa Birli¤inin temeli 18 Nisan 1951’de Avrupa’da kal›c› bar›fl ve istikrar›n

sa¤lanmas›, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n verdi¤i ac›lar›n tekrarlanmamas› için Almanya veFransa’n›n öncülü¤ünde alt› Avrupa ülkesi taraf›ndan imzalanan Avrupa Kömür veÇelik Toplulu¤u (AKÇT) ile at›lm›flt›r. Toplulu¤un ad› Avrupa Ekonomik Toplulu¤u,Avrupa Toplulu¤u ve nihayet Avrupa Birli¤i olarak de¤iflmifltir.

“Birli¤in” amac› Avrupa ülkeleri aras›nda ekonomik ve siyasi bir birlik oluflturmakt›r. “Birlik” gelinen aflamada üye ülkelerin gücünü aflan uluslar üstü biryap›ya dönüflmüfltür. Birlik, üyelerinden ve Birli¤e dâhil olmak isteyen ülkelerden bellikriterleri sa¤lamas›n› istemektedir. Bu kriterlerden demokrasi ve insan haklar›yla ilgiliolan› Kophenag Kriterleridir. Kophenag kriterleri üye ve aday ülkelerden demokrasiyigelifltirmelerini, demokrasinin geliflmesi ile ilgili kurumsal düzenlemeleri yapmalar›n›istemektedir. Ayr›ca Birlik üyelerinden 1999’da Amsterdam’da imzalanan bir anlaflmagere¤i Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin gereklerini yerine getirmelerini istemifltir.

2. Koruma Mekanizmalar›n›n ‹fllevleri ve Katk›lar›Uluslararas› koruma organlar›n›n yapt›klar› çal›flmalar, insan haklar› ihlallerinin

önlenmesinde büyük katk›lar sa¤lam›fllard›r. Uluslararas› koruma organlar›n›n sa¤lad›klar›en önemli katk›lardan biri taraf devletlerde demokratikleflme sürecini h›zland›rmakolmufltur. Uluslararas› sözleflmeler taraf devletler için ba¤lay›c› hükümler içerdiklerindentaraf devletler sözleflmeye uygun davranmak için gerekli kurumsal ve hukuksal


79

�

�

�

�


80

düzenlemeleri yapmak zorunda kalmaktad›rlar. Bu düzenlemeler taraf devletlerde insanhaklar› ihlallerinin önlenmesinde etkili olmaktad›r. 1982 Anayasas›n›n 90. maddesinde“Usulüne göre yürürlü¤e konulmufl milletleraras› andlaflmalar kanun hükmündedir. Bunlarhakk›nda Anayasaya ayk›r›l›k iddias› ile Anayasa Mahkemesine baflvurulamaz…. Usulünegöre yürürlü¤e konulmufl temel hak ve özgürlüklere iliflkin milletleraras› andlaflmalarlakanunlar›n ayn› konuda farkl› hükümler içermesi nedeniyle ç›kabilecek uyuflmazl›klardamilletleraras› andlaflma hükümleri esas al›n›r.” ifadesine yer verilerek demokratikleflmesüreci için olumlu bir ad›m at›lm›flt›r.

Uluslararas› ‹nsan Haklar› Örgütlerinin cayd›r›c› etkisi taraf devletleri insan haklar› ihlallerinin önlenmesi konusunda dikkatli davranmaya zorlam›flt›r. Tarafdevletler siyasi ya da hukuki bask›lardan kurtulmak için dikkatli davranmak zorundakalmaktad›r. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi’nin verdi¤i tazminat cezalar› ülkeleris›k›nt›ya düflürebilmektedir.

Uluslararas› insan haklar› örgütleri sayesinde kifliler de uluslararas› hukukunöznesi durumuna gelmifllerdir. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesine kifli veya gruplar dahak aramak için baflvurabilmektedir. Böylece eskiden oldu¤u gibi bir insan haklar›ihlalleri yaln›zca ulusal hukuk taraf›ndan de¤il uluslararas› hukuk taraf›ndan da korumaya al›nm›flt›r. Kiflilerin A‹HM’ye baflvurusu sonucu insan haklar› ihlalleri gizlikalmamakta, dünya kamuoyunun dikkatini çekmektedir.

Uluslararas› koruma organlar› sayesinde insan haklar› e¤itiminin önemi ön planaç›km›flt›r. Birleflmifl Milletler Örgütü ve Avrupa Konseyi’nin yay›nlad›¤› çeflitli belgelerdeinsan haklar› e¤itiminin önemi vurgulanm›flt›r. BM Genel Kurulu 1994 tarihinde ald›¤›bir kararla 1995–2004 y›llar›n› “‹nsan Haklar› E¤itimi On Y›l›” olarak kabul etmifltir.

C. ULUSLARARASI KORUMADA S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹N‹NYER‹ VE ROLÜ

Demokrasinin geliflmesinde ve insan haklar›n›n korunup gelifltirilmesinde siviltoplum örgütleri önemli bir yere sahiptir. Demokrasi özellikle sivil toplumla var olabilen bir yönetim biçimidir. Sivil toplum örgütleri demokrasinin bask› unsurlar›olarak nitelendirilirler. Etkili bir kamuoyu, bas›n yay›n organlar› ve sivil toplum örgütleri olmasa iktidar› ellerinde bulunduranlar demokrasi d›fl› uygulamalara kolaycayönelebilirler. Sivil toplum örgütleri devleti ve siyasi iktidarlar› izleyerek demokrasinind›fl›na ç›kan uygulamalara tepki gösterir, gösteri ve yürüyüfller düzenleyerek antidemokratik uygulamalar› protesto eder, toplant›lar yaparak, seminerler düzenleyerek,bas›n yay›n organlar›n› kullanarak halk›n demokratik sapmalar konusunda bilinçliolmas›n› sa¤larlar.

Halk›n demokratik yönetimler üzerinde etkili olabilmek, yönetime daha etkin birbiçimde kat›larak sorunlar›n› çözüme kavuflturmak, kendilerine verilmifl hak ve özgürlükleri geniflletmek için kurduklar› dernekler sendikalar, kulüpler, odalar, vak›flarvb. birer sivil toplum kurulufllar›d›r.


81

Uluslararas› düzeyde örgütlenmifl olan sivil toplum örgütleri demokrasiye veinsan haklar›na iliflkin sorunlara evrensel düzeyde yaklafl›rlar. Çeflitli ülkelerdeki insanhaklar› ihlallerini ve anti demokratik uygulamalar› ortadan kald›rmaya çal›fl›rlar. Bukurulufllar herhangi bir devletin etki ve güdümünde kalmad›klar›ndan demokrasininkorunmas›nda devletler kadar etkili olabilirler. Bu kurulufllar evrensel ölçekte kamuoyuoluflturarak tüm dünyan›n halklar›n›n gözünü insan haklar› ihlallerine çevirirler.Uluslararas› sivil toplum devletler için büyük bir bask› arac›d›r. Uluslararas› siviltoplumun dünyan›n herhangi bir ülkesinde meydana gelen bir olumsuzlu¤a dünyakamuoyunun dikkatini çekmesi o devleti uluslararas› iliflkiler aç›s›ndan s›k›nt›ya sokar.

Uluslararas› sivil toplum örgütlerinin faaliyet alanlar›;* ‹nsan haklar› ihlallerinin önlenmesi,* Savafllar›n ortadan kald›r›lmas›, * Gelir adaletsizli¤inin ortadan kald›r›lmas›,* Azgeliflmifllikle mücadele,* Açl›¤›n k›tl›¤›n ve salg›n hastal›klar›n ortadan kald›r›lmas›,* Cehaletin önlenmesi,* ‹flkenceyle mücadele,* Soyk›r›mla mücadele,* Irk ayr›mc›l›¤›n›n ortadan kald›r›lmas›,* Düflünce özgürlü¤ü ihlallerinin ortadan kald›r›lmas›,* H›zl› nüfus art›fl›n önlenmesi,* Çevre kirlili¤inin önlenmesidir.

Uluslararas› ölçekteki sivil toplum kurulufllar›;Uluslararas› K›z›lhaç Komitesi: 1963’te ‹sviçre’de kurulmufltur. Bu komite,

savafl esirlerine insanca muamele edilmesi için çaba harcar. Savafllar s›ras›nda oluflacakinsan haklar› ihlallerini ortadan kald›rmaya çal›fl›r.

Uluslararas› Hukuk Komisyonu: Merkezi Cenevre’de bulunan bu komisyonDünyan›n bütün ülkelerinde hukukun üstünlü¤ünün sa¤lanmas› için çal›fl›r.

Uluslararas› Af Örgütü: 1961’de Londra’da kurulan örgüt düflünce suçlular›n›nve siyasi tutuklular›n serbest kalmas› için u¤rafl›r.

Uluslararas› PEN Kulübü: 1921’de kurulan bu kulüp özellikle düflünce, ifadeve bas›n özgürlü¤ünün sa¤lanmas› için çaba harcar

‹nsan Haklar› ‹çin Uluslararas› Birlik: 1942’de ABD’de kurulmufltur. Tümdünyada insan haklar› ihlallerinin önlenmesi için çaba sarf eder.

G reen Peace: (yeflil bar›fl) Çevre kirlenmesinin önlenmesi için bütün dünyadafaaliyet gösterir.


82

Ulusal düzeyde faaliyet gösteren sivil toplum örgütleri;

‹nsan Haklar› Derne¤i: ‹nsan Haklar› Derne¤i, 98 insan haklar› savunucusu

taraf›ndan 17 Temmuz 1986 tarihinde kuruldu. ‹nsan Haklar› Derne¤i 34 flubesi ve

yaklafl›k 16 bin üyesi olan hükümet d›fl› bir kurulufltur.

Türkiye ‹nsan Haklar Vakf›: Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf› (T‹HV), ‹nsan

Haklar› Derne¤i ve 32 insan haklar› savunucusu ayd›n taraf›ndan 1990 y›l›nda

Ankara'da kurulmufltur. Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf›, Türk Medeni Kanunu'na göre

kurulmufl, hükümet d›fl› ve ba¤›ms›z bir kurulufltur. Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf›

çal›flmalar›n› Türkiye Cumhuriyeti hükümeti taraf›ndan imzalanm›fl olsun ya da

olmas›n bütün uluslararas› sözleflmeler ›fl›¤›nda yürütmektedir.

Helsinki Yurttafllar Derne¤i: Helsinki Yurttafllar Derne¤i, temel hak ve özgürlük-

ler, bar›fl, demokrasi, ço¤ulculuk alanlar›nda çal›flmalar yapan bir sivil toplum

kurulufludur.

Siyasi partiler, hükümet ve devletlerden ba¤›ms›z olarak çal›flan Helsinki

Yurttafllar Derne¤i uluslararas› sözleflmelerle belirlenen bar›fl, insan haklar›, çevreyi

tahrip etmeyen bir ekonomi, demokrasi ve hukukun üstünlü¤ü gibi evrensel de¤erlerin

hayata geçirilmesini hedeflemifltir.

Türk Demokrasi Vakf›: Türk Demokrasi Vakf›, 20 fiubat 1987'de bir grup

siyasetçi, ifladam›, akademisyen ve gazeteci taraf›ndan kurulmufltur. Vak›f, s›n›rl› ve

seçkin üyelere sahiptir. Amac›, demokrasiyi sistem olmas›n›n ötesinde, yurt çap›nda bir

kültür ve yaflam flekli haline getirmektir.

Mazlumder : ‹nsan Haklar› ve Mazlumlar ‹çin Dayan›flma Derne¤i, 28 Ocak

1991 tarihinde 54 kifli taraf›ndan Ankara'da kuruldu. Daha çok MAZLUMDER k›sa

ad›yla tan›nmaktad›r. Mazlumder, hiçbir ayr›m gözetmeksizin tüm insanlar›n insan hak

ve özgürlüklerinden yararlanmas›n› sa¤lamak için kurulmufltur.


83

Ç. GÜNÜMÜZDE ‹NSAN HAKLARININ KORUNMASI KONUSUNDADEMOKRAS‹LERDE KARfiILAfiILAN SORUNLAR

Bugün bütün dünyada en geliflmifl demokrasilerde bile insan haklar›n›n korunmas›konusunda çeflitli sorunlar yaflanmaktad›r. Bu sorunlar›n sebeplerinden baz›lar›flunlard›r:

1. Uluslararas› terörGünümüzde artarak devam eden terör eylemleri, insan haklar›n›n gerçeklefltirilmesinde

en büyük engellerden biridir. Geçmifl y›llarda özellikle geri kalm›fl ve geliflmekte olanülkelerde etkili olan terör olaylar›, günümüzde geliflmifl devletlere de s›çram›fl durumdad›r. Terör eylemleri ile karfl›laflan ülkeler, insan haklar›n› ortadan kald›ran,bask›c› ve antidemokratik yöntemler kullanarak terör eylemlerini ve terör eylemlerinindo¤uraca¤› zarar› ortadan kald›rmaya çal›flmaktad›r.

2. H›zl› Toplumsal De¤iflmeToplumsal de¤iflme bütün toplumlar için de¤iflmez bir gerçektir. Her toplum zaman

içinde de¤iflir. Günümüzde bilimsel ve teknolojik geliflmelere ba¤l› olarak çok h›zl› birtoplumsal de¤iflme yaflanmaktad›r. Binalar›n, ulafl›m ve iletiflim araçlar›n›n, flehirlerin,giyim kuflam›n, beslenme al›flkanl›klar›n›n her geçen gün h›zla de¤iflmesine karfl›n bunlar›n kullan›lmas›n› düzenleyen toplumsal kurallar›n, ahlak anlay›fllar›n›n, hukukkurallar›n›n bu h›zl› de¤iflime an›nda cevap verememesi çeflitli insan haklar› ihlallerinedönüflebilmektedir. ‹nternet üzerinden ifllenen suçlar ya da fikir ve sanat eserlerinin korsan yolla ço¤alt›l›p da¤›t›lmas› bunun tipik örnekleridir.

Resim 3.5: Terör eylemlerini engelleme çabalar› insan haklar› ihlallerine dönüflebilmektedir.

4. Bölgeler Aras› Kalk›nm›fll›k Farklar›Dünyan›n geliflmifl ülkeleri aras›ndaki rekabet, dünyan›n baz› bölgelerinde

yaflayan insanlar› açl›k ve felakete sürüklemektedir. Bugün dünyan›n baz› ülkelerindeyaflayan insanlar fliflmanl›ktan flikâyet ederken, baz› bölgelerde yaflayan insanlaraçl›ktan ölmekte ya da yetersiz ve dengesiz beslenme sonucu sa¤l›klar›n› kaybetmekteve en temel insan hakk› olan yaflama hakk›ndan ve sa¤l›k hakk›ndan bile yararlanama-maktad›rlar.


84

3. Bilim ve Teknoloji Alan›nda Sa¤lanan Geliflmelerin Kontrolsüz Kullan›m›Son yüzy›lda bilim ve teknolojideki geliflme bafl döndürücü bir h›z kazanm›flt›r.

Teknolojik ivmenin itici gücünü ticari rekabet oluflturmaktad›r. ‹nsanlar›n ticari h›rslaçevrenin kaynaklar›n› bilinçsizce yok ederek, geri dönüflü imkâns›z çevre felaketlerineyol açacak biçimde teknoloji üretmeleri, büyük çapta insan haklar› ihlallerine yolaçmaktad›r. Gen teknolojisi ve t›p alan›nda sa¤lanan geliflmeler kontrolden ç›kmayaaday görünmektedir. Üretilen nükleer silahlar dünyay› birkaç defa yok etmeye yetecekbüyüklüktedir. Enerji kaynaklar› h›zla tükenmektedir. Küresel ›s›nma, atmosferde, denizlerde, akarsularda meydana gelen kirlenme yak›n bir gelecekte çok büyükfelaketlere neden olabilecektir.

Resim 3.6: Nükleer silahlar tüm insanlar› birkaç sefer yok edebilecek kadar çoktur.

5. SavafllarSavafllarda genifl çapta insan haklar› ihlallerine yol açmaktad›r. Bugün dünyan›n

çeflitli bölgelerinde devam eden savafllar ve iç çat›flmalar insanlar›n ölmelerine ya daaçl›k ve k›tl›k içinde korku ve panikle yaflamalar›na neden olmaktad›r.


85

Resim 3.7: Geliflmemifl ülkelerde görülen h›zl› nüfus art›fl› insan haklar›n›n gerçeklefltirilmesini

güçlefltirir.

Resim 3.8: Savafllar ve iç kar›fl›kl›klar insan haklar› ihlallerine yol açar.


86

6. ‹nsan Haklar› ‹hlallerinde Devletlerin Sorumlu Gösterilmesi‹nsan haklar› ihlallerinin gerçek suçlusu olarak devletlerin gösterilmesi insan

haklar› ihlallerinin önlenmesi önündeki en büyük engellerden biridir. Çünkü s›radan birkifli dahi, bir baflka kiflinin haklar›n› ihlal ederse bunu engellemeyen ya da engelleyemeyendevlet, ifllevini yerine getiremedi¤i için sorumlulu¤u yüklenmifl bulunmaktad›r.Devletin sorumlulu¤u en fazla parasal bir tazminat›n ma¤dura ödenmesi fleklindeolmaktad›r. Yurttafllar›n›n haklar›n› ihlal etmekten sorumlu tutulan devlet, bunun tazminat›n› da yine o yurttafllardan toplad›¤› vergilerle ödemektedir. Bu durumun yokedilmesinin tek çözümü, devlet ile devlet gücünü kullananlar›n birbirinden ay›rt edilmesidir.Devletin soyut kavramsall›¤›na s›¤›narak hukuku çi¤nemeyi bahane edinen her kiflinin,devlet olarak kabul edilemeyece¤i anlafl›l›r ve devlet ad›na eylemde bulunanlar›n birkifli, bir suç faili olarak somutlanmas›n›n önündeki engeller afl›labilirse art›k bir tüzelkifli olarak devletin insan haklar› ihlallerinin faili ve sorumlusu olarak nitelendirilmesinin de önüne geçilecektir. Böylece insan haklar› ihlallerinin önlenmesiile ilgili büyük geliflmeler sa¤lanabilecektir.


87

� ÖZET

Yirminci yüzy›lda yaflanan I. ve II. Dünya Savafllar›, ‹nsan Haklar›n› ulusaldüzeyde koruman›n yeterli olmayaca¤›n› gösterdi. Bu nedenle insan haklar›n› uluslararas› düzeyde koruma çabalar› yo¤unluk kazand›.

‹nsan haklar›n› uluslararas› düzeyde korumaya yönelik ilk oluflumlar I. DünyaSavafl› sonras›nda 1919’da kurulan Cemiyeti Akvam (Milletler Cemiyeti) ve ILO(Uluslararas› Çal›flma Örgütü) dür. Milletler Cemiyeti umulan fayday› sa¤lamam›fl ve II. Dünya Savafl› ç›km›flt›r. Bu nedenle savafl sonunda insan haklar›n› korumaya yönelik daha sa¤lam yap›lar oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu yap›lardan ilki 1945’tekurulan Birleflmifl Milletler Örgütü’dür. BM Örgütü 1948’de ‹nsan Haklar› EvrenselBildirgesini yay›nlam›flt›r. Avrupa Ülkeleri aras›nda demokrasiyi gelifltirmek ve insanhaklar›n› korumak için Avrupa Konseyi, Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› gibiörgütler oluflturulmufltur.

Demokrasinin ve insan haklar›n›n korunmas›nda sivil toplum örgütleri de önemlibir role sahiptir. ‹nsan haklar› alan›nda çal›flma yapan uluslararas› sivil toplum örgütleri insan haklar› ihlallerinin önlenmesi konusunda önemli katk›lar sa¤lam›fllard›r.


88

TEST III

1. Afla¤›dakilerden hangisi insan haklar›n›n geliflip güçlenmesine engel olur?

a) ‹nsan haklar› konusunda çal›flma yapan sivil toplum örgütlerinin varl›¤›b) ‹nsan haklar›n› korumak amac›yla uluslararas› organlar›n gelifltirilmesic) ‹nsan haklar›n›n her ülkenin kendi iç sorunu say›lmas›d) Teröre karfl› uluslararas› mücadele yürütülmesi

2. 10 Aral›k 1948’de kabul edilen “‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi” ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?

a) Sözleflmeye devletlerin kat›l›m› büyüktür.b) Sözleflme ‹nsan haklar› konusunda etkili denetim mekanizmalar› getirmifltirc) Sözleflme insan haklar›n› evrensel düzeyde ele alan ilk belgelerden biridir.d) sözleflme ba¤lay›c› olmaktan çok ideal olan› dile getirir niteliktedir.

3. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa Konseyinin insan haklar›n›n korunmas›yla ilgili denetim görevi yoktur?

a) Bakanlar Konseyi b) Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesic) Parlamenterler Meclisi d) Konsey Sekreterli¤i

4. Afla¤›dakilerden hangisi insan haklar›n›n korunmas› konusunda görev yapan uluslar-aras› sivil toplum örgütlerinden birisi de¤ildir?

a) Lahey Adalet Divan› b) Uluslararas› K›z›lhaç Komitesic) Uluslararas› Af Örgütü d) Green Peace

5. Afla¤›dakilerden hangisi insan haklar›n›n geliflmesine evrensel ölçekte zarar veren durumlardan birisi de¤ildir?

a) terörün uluslararas› boyut kazanmas› b) savafllar ve iç çat›flmalarc) ülkeler aras› kalk›nm›fll›k farklar› d) sivil toplumun duyarl›l›k kazanmas›

�


89

6. 1982 Anayasas›n›n 90. maddesinde yer alan “Usulüne göre yürürlü¤e konulmufl milletleraras› andlaflmalar kanun hükmündedir.” hükmü ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?

a) Yasama organ›n› güçsüz k›lar. b) Demokratikleflmeyi h›zland›r›r.c) Türkiye’nin ba¤›ms›zl›¤›n› zedeler. d) Hukuk devleti ilkesini zedeler.

7. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi hangi y›l imzalanm›flt›r?

a) 1949 b) 1950 c) 1951 d) 1952

8. Türkiye Avrupa Konseyine hangi y›l kat›lm›flt›r?

a) 1949 b) 1950 c) 1951 d) 1952

9. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesine dava açabilmek için gerekli bir flart de¤ildir.

a) dava konusunun sözleflme maddeleri aras›nda yer alam bir hakk›n ihlaliyle ilgili olmas›

b) kendi ülkesinde iç hukuk yolunun tükenmifl olmas›c) ülkesinin izin vermesid) zaman afl›m›na u¤ramam›fl olmas›

10. Birleflmifl Milletler Örgütü ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’ni ne zaman yay›nlad›.

a) 1945 b) 1946 c) 1947 d) 1948


� ÜN‹TE IV

ATATÜRK ‹NKILABI, ‹NSAN HAKLARI VE DEMOKRAS‹

A. ATATÜRK ‹NKILABININ DÜfiÜNSEL TEMELLER‹1. Ayd›nlanma Kavram›2. Atatürk ‹nk›lab› ve Bu ‹nk›lapla ‹lgili Kavramlar

B. ATATÜRK ‹NKILABININ AMAÇLARI VE ‹LKELER‹1. Atatürk ‹nk›lab›n›n Amaçlar›2. Atatürk ‹nk›lab›n›n ‹lkeleri

C. ATATÜRK’ÜN SÖYLEV VE DEMEÇLER‹NDE DEMOKRAS‹ VE ‹NSAN HAKLARI


92

* Önceki üniteler için önerilen çal›flma metotlar›n› uygulay›n.* ‹nk›lap Tarihi ve Atatürkçülük ders kitaplar›n› okuyarak ö¤rendiklerinizi destekleyin.

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra;* Atatürk ink›lab› aç›s›ndan ayd›nlanma kavram›n›n ne oldu¤unu ö¤reneceksiniz.* Atatürk ink›lab› ile ilgili temel kavramlar›n anlamalar›n› ö¤reneceksiniz.* Atatürk ink›lab›n›n amaçlar›n›n neler oldu¤unu ö¤reneceksiniz.* Atatürk ink›lab›n›n ilkelerinin amaçlar›n› ö¤reneceksiniz.* Atatürk’ün demokrasiye verdi¤i önemi aç›klayabileceksiniz.



�

�


93

A. ATATÜRK ‹NKILABININ DÜfiÜNSEL TEMELLER‹

1. Ayd›nlanma Kavram›Ayd›nlanma bireylerin yada toplumlar›n günlük yaflam› düzenleyen kurallar›,

devletin iflleyifline iliflkin yap›lar› akla, özgür düflünceye, elefltiri ve sorgulamaya daya-narak oluflturmalar›d›r. E¤er bir toplum ak›lla de¤ilde dogmalarla ve geçerlili¤ini yitir-mifl toplumsal kurallarla yönetiliyorsa karanl›¤›n içinde oldu¤u söylenebilir.

Frans›z düflünürü Oguste Comte (Ogüst Komt) insanl›¤›n geliflimi aç›s›ndan üçevreden bahseder. Bunlar “metafizik evre”, “teolojik evre” ve “pozitif evre”dir.Metafizik evrede insanlar olaylar› gerçeküstü birtak›m olgularla aç›klamayaçal›flm›fllard›r. Her fleyde büyülü, t›ls›ml› bir taraf görmüfllerdir. Teolojik evrede olay-lar› dine dayand›rm›fllard›r. Pozitif evreye ulaflt›klar›nda ise ak›l ve deneyle anlamayaçal›flm›fllard›r.

Ak›l insanlara do¤ruyu göstermede yeterli bir kuvvettir. E¤er insanlar ak›llar›n›kullanabilirlerse ulaflacaklar› tek bir yer vard›r. O da gerçek ve do¤rudur. Sokrates“akl›n yolu birdir” der. Ancak insanlar ak›llar›n› her zaman kendileri kullanmazlar.Ço¤u zaman ak›llar›n› otoritelere teslim etmifllerdir. Frances Bacon (Frans›z Beyk›n) buotoriteleri insan akl›n›n k›ramad›¤› putlara benzetir. Bu putlar akl›n do¤ru çal›flmas›naengel olur. Akl›n do¤ru çal›flmas›na engel olan putlar›n ço¤u toplumsal de¤eryarg›lar›ndan gelir. Toplumca do¤ru kabul edilen fleyleri hiç düflünmeden peflin birhükümle kabul etmek insan› yanl›fla götürür.

Alman filozofu Kant’a göre ayd›nlanma insan›n akl›n› kendinin kullanmayabafllamas›d›r. ‹nsan her dönemde akl›n› kendine rehber yapmam›fl ço¤u defa toplumdahaz›r buldu¤u gelenek, görenek ve dini dogmalara sar›lm›flt›r.

‹lk Ça¤ Yunan düflüncesi, genelde elefltiri, araflt›rma ve sorgulamaya aç›k ayd›nl›kbir dönemdi. Bu dönemin ard›ndan gelen Orta Ça¤da insanlar elefltiri ve sorgulamadanuzaklaflm›fl bunun yerine dogmalara sar›lm›fllard›r.

Bat›da 15. yüzy›ldan itibaren Rönesans ad› verilen yeni bir dönem ortayaç›kmaya bafllad›. Rönesans yeniden do¤ufl demektir. Rönesansla yeniden do¤an AntikÇa¤›n elefltirici ve sorgulay›c› tutumudur. Rönesans›n etkisiyle Bat›da ayd›nl›k birdöneme girildi. Bu ayd›nlanma 18. yüzy›lda en parlak dönemine ulaflt›. Ayd›nlanman›netkisiyle Bat›da toplumsal bir dönüflüm yafland›. Bilim ve teknolojide bafl döndürücügeliflmeler sa¤land›. ‹nsana verilen de¤er artt›. Siyasal alanda geliflmeler sa¤land›. Halkegemenli¤ine dayal› yönetimler ortaya ç›kmaya bafllad›. K›saca bu ayd›nlanman›n etkisiyle Bat›da her alanda h›zl› bir geliflme yafland›.

Osmanl› devleti Bat›’da Rönesansla bafllayan de¤iflimi yeterince takip edememifltir.Bat›’n›n üretti¤i teknik araçlar› sat›n alarak kullanm›fl, Bat›’dan teknik elemanlar getirerek


�

�

94

�

�

çeflitli teknolojik araçlar›n üretimini ülke içinde yapm›fl ancak teknolojik de¤iflimin altyap›s›n› oluflturacak zihniyet dönüflümlerini ve bilimsel devrimi gerçeklefltirememifltir.

III. Selim dönemi ile bafllayan bat›l›laflma hareketleri sonuçsuz kalm›fl, sosyalalanda ve devlet sisteminde gerekli de¤iflim sa¤lanamam›flt›.

Osmanl› Devleti baflta Bat›daki de¤iflimi yakalayamamak olmak üzere çeflitlinedenlerle 17 yy.dan itibaren bir duraklama ve gerileme döneminin içine girdi. 20 yy.bafl›na kadar sahip oldu¤u topraklar›n büyük bir k›sm›n› kaybetti. Kat›ld›¤› son büyüksavafl olan I. Dünya Savafl›’nda elinde kalan topraklar›n büyük bir k›sm› da iflgal edildi.‹stanbul’un da düflman taraf›ndan iflgal edilmesi, ordunun da¤›t›lmas› ve silahlar›na elkonulmas›yla yapabilece¤i fazla bir fley kalmam›flt›. I. Dünya Savafl› sonras› Anadoluperiflan durumda ve halk fakirdi. Ülkede üretim yok denecek kadar azd›. Üretim, ticarifaaliyetlerin büyük bir bölümü yabanc› az›nl›klar›n elindeydi. ‹flte böyle bir ortamdaMustafa Kemal 19 May›s 1919’da Anadolu’nun kaderine el koymak üzere Samsun’aç›kt›. Atatürk’ün amac› ülkeyi düflmanlardan temizleyerek ba¤›ms›zl›¤› kazanmaklas›n›rl› de¤ildi. Atatürk ülkeyi bu hale getiren cehaletle de savaflarak ülkeyi ayd›nl›¤akavuflturmak istiyordu.

Atatürk’ün ayd›nlanma anlay›fl› Bat› medeniyetini örnek alan Türk toplumunahak etti¤i yaflam standard›na ve de¤ere ulaflt›racak bir toplumsal dönüflümdür. Budönüflüm Atatürk ink›lab›n›n hareket kayna¤›d›r. Atatürk “Hayatta en hakiki mürflitilimdir.” diyerek Türk toplumunu ça¤dafl medeniyet seviyesine ulaflt›rmak için akla vebilime dayal› bir anlay›fl›n egemen olaca¤›n› söylüyordu.

2. Atatürk ‹nk›lab› ve Bu ‹nk›lapla ‹lgili Kavramlar

Atatürkçülük; fiilen iflgal alt›nda bulunan Anadolu topraklar›n› düflmandan kurtararak ba¤›ms›zl›¤a kavuflturmay› ve bu ba¤›ms›zl›¤› ekonomik, sosyal ve kültürelalanlarda yap›lan reformlarla destekleyerek Türk halk›n› refah ve huzura kavuflturmay›amaçlayan, y›k›lm›fl bir imparatorluktan halk›n kay›ts›z flarts›z egemenli¤ine dayal›yeni bir ulus devlet yaratmay› ve bu devletin kültürünü ça¤dafl uygarl›k seviyesininüstüne ç›kartmay› hedefleyen, bunlar› baflarabilmek için akl›, bilimi ve özgür düflünceyikendine rehber edinen, temeli Atatürk taraf›ndan at›lm›fl olan düflünce sistemidir.

‹nk›lap (devrim): Bir ülkede belli bir dönemde geçerli olan kurallar›n zorla veköklü bir de¤iflikli¤e tabi tutularak yerine yenilerinin getirilmesine ink›lap (devrim ) ad›verilir. Söz gelimi mutlak›yetle yönetilen bir ülkenin yönetim biçiminin zorla de¤ifltirilerek yerine halk egemenli¤ine dayal› yeni bir yönetim sistemi getirilmesidevrim olarak nitelendirilebilir.

Reform: Bir toplumda toplumsal yap›n›n bütününe dokunmaks›z›n eskiyen,güncelli¤ini kaybeden, toplumun ihtiyaçlar›na cevap veremeyen kurum ve kurallar›n

�

�

�


95

düzeltilmesine ve iyilefltirilmesine reform denir. Osmanl› Devleti’nde III. Selim döneminde ordunun modernize edilmesi çal›flmalar› askerlik alan›nda yap›lm›fl birreformdur.

Ça¤dafllaflma: Ça¤dafl uygarl›k seviyesini yakalamak ve bunun da ötesinegeçmek için yap›lan çal›flmalara ça¤dafllaflma ad› verilir.

B. ATATÜRK ‹NKILABININ AMAÇLARI VE ‹LKELER‹

1. Atatürk ‹nk›lab›n›n Amaçlar›Atatürk ‹nk›lab›n›n öncelikli amac›, vatan›n ba¤›ms›zl›¤›n› ve milletin özgürlü¤ünü

kay›ts›z ve koflulsuz bir biçimde gerçeklefltirmektir. “Özgürlük benim karakterimdir.”diyen Mustafa Kemal Atatürk, kendini yetifltiren Türk milletinin karakterinin de özgürlük oldu¤unu biliyordu. Bir konuflmas›nda Atatürk, “Türk’ün hassasiyeti, izzetinefsi ve kabiliyeti çok yüksek ve büyüktür. Böyle bir millet esir yaflamaktansa mahvolsun evlad›r. Binaenaleyh ya istiklal ya ölüm” diyordu. Atatürk 19 May›s1919’da Samsun’a ç›kt›¤› gün planlar›n› çok önceden yapt›¤› ba¤›ms›zl›k ve özgürlük mücadelesini bafllatm›flt›.

Kurtulufl Savafl›’n›n devam etti¤i günlerde yorgun ve y›pranm›fl Türk milletininzafere ulaflamayaca¤›n› ve kurtuluflun ancak güçlü bir devletin korumas›na s›¤›nmaklagerçekleflece¤ini düflünen çevreler olmufltu. Atatürk bunlara fliddetle karfl› ç›km›fl veMisak›millî s›n›rlar› içinde vatan›n bir ve bölünemez oldu¤unu, manda ve himayeninkabul edilemez oldu¤unu söylemifltir.

Atatürk ‹nk›lab›n›n yöneldi¤i ikinci bir amaç, halk›n egemenli¤ine dayal› birdevlet sistemi kurmakt›.

Atatürk siyasi ve askeri alanda kazan›lan bir zaferin, sosyal ve ekonomik alanlarda kazan›lan zaferlerle taçland›r›lmad›kça kal›c› olmayaca¤›n› biliyordu. Bunedenle ça¤›n gerisinde kalm›fl kurum ve kurallar›n ortadan kald›r›larak Türk toplumununyap›s›na uygun ve Türk toplumunu ça¤dafl medeniyet seviyesinin üzerine tafl›yacakyeni kurum ve kurallar›n oluflturulmas› gerekti¤ine inan›yordu.

Atatürk ‹nk›lab›, ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel alanlarda bir toplumsalde¤iflime yöneldi. Cumhuriyet kuruldu. Saltanat ve hilafet kald›r›ld›. Laik devletanlay›fl› benimsendi. E¤itim ve ö¤retim alanlar›nda yeniliklere gidildi. Kad›nlara seçmeve seçilme hakk› verildi. Çok partili siyasal hayata geçifl için çaba harcand›. Ekonomikyat›r›mlara h›z verildi… K›saca her alanda h›zl› bir toplumsal de¤iflme ve ça¤dafllaflmahamlesi bafllat›ld›.


96

�

Atatürk büyük güçlüklerle elde edilen bar›fl›n kal›c› olmas›n› istiyor, Türk milletinin yeni ac›lar yaflamas›n› istemiyordu. Atatürk “yurtta sulh, cihanda sulh”diyerek savafls›z bir dünya özlemini dile getiriyordu. ‹leri görüfllü bir lider olan Atatürk,bar›fl› ve insan haklar›n› korumada uluslararas› toplumun rolünü o günden çok iyikavram›flt›. O zamanda Türk Cumhuriyeti öncülü¤ünde kurulan uluslararas› ittifaklarbunun somut bir göstergesidir.

Yurtta bar›fl›n sa¤lanabilmesi, üniter devlet yap›s›yla ve birlefltirici-bütünlefltiricibir milliyetçilik anlay›fl›yla sa¤lanabilirdi. Bu nedenle Atatürkçülük millet anlay›fl›nabüyük önem vermifl ve hiçbir ayr›m gözetilmeksizin kendini Türkiye Cumhuriyeti’ninbir ferdi olarak gören herkesin Türk oldu¤unu kabul etmifltir.

2. Atatürk ‹nk›lab›n›n ‹lkeleriAtatürk ‹nk›lab›, ça¤dafl uygarl›k seviyesine ulaflmak ve ötesine geçmek için

toplumdaki ça¤›n gerisinde kalan bütün kurum ve kurallar› ortadan kald›rarak yerineça¤›n gereklerine ve Türk toplumunun yap›s›na uygun kurum ve kurallar› oluflturmay›amaçlar. Atatürk ilkeleri Türk ‹nk›lab›n›n temel dayanaklar›d›r. Atatürk ‹nk›lab›n›ndayand›¤› temel ilkeler Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkç›l›k, Devletçilik, Laiklikve ‹nk›lapç›l›kt›r. 1924 Anayasas›’nda 5 fiubat 1937 y›l›nda yap›lan bir de¤ifliklikleAnayasan›n 2. maddesine “Türkiye Devleti, Cumhuriyetçi, Milliyetçi, Halkç›, Devletçi,Laik ve ‹nk›lapç›’d›r”. ifadesi eklenmifltir

Cumhuriyetçilik ‹lkesiCumhuriyet bir yönetim biçimidir. Cumhuriyeti di¤er yönetim biçimlerinden

ay›ran temel fark, bu yönetim biçiminde egemenlik hakk›n›n tek bir kifliye ya da birzümreye de¤il, halk›n tamam›na ait olmas›d›r.

Mustafa Kemal Atatürk, 1919’da Samsun’a ç›k›fl›n›n hemen ard›ndan 22 Haziran 1919’da “Amasya Genelgesi” ad›nda bir genelge yay›nlad›. Bu genelgede“Milletin ba¤›ms›zl›¤›n›, yine milletin azim ve karar› kurtaracakt›r.” deniliyordu. Bu ifadeyle millet gerçe¤ine dayal› yepyeni bir devletin kurulaca¤›n›n iflaretleri veriliyordu. Millî ba¤›ms›zl›¤a ve millî egemenli¤e yer veren bu düflünce Atatürk‹nk›lab›n›n temel ilkelerinden biri oldu. Mustafa Kemal bir konuflmas›nda “Art›k ‹stan-bul Anadolu’ya hâkim olmak de¤il, tabii olmak mecburiyetindedir.” diyerek millî egemenli¤in sa¤lanaca¤›n›, art›k halk›n yönetilmeyece¤ini, yönetece¤ini söylüyordu.Bu düflünce 23 Nisan 1920’de “kuvay›milliye’yi amil ve millî iradeyi hakim k›lma”esas›na dayanan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin aç›l›fl›yla somut bir ad›ma dönüfltü.Bu Meclisin haz›rlay›p kabul etti¤i ve henüz fiilen kurulmam›fl olan TürkiyeCumhuriyetinin ilk Anayasas› kabul edilen 1921 Teflkilat-› Esasi’sinde “Egemenlikkay›ts›z flarts›z milletindir.” ifadesi yer al›yordu. Türkiye Büyük Millet Meclisi 1 Kas›m 1922’de saltanat› kald›rd›. 29 Ekim 1923’te cumhuriyeti ilan etti. Bununhemen ard›ndan da 3 Mart 1924’te hilafeti kald›rarak halk egemenli¤ini güçlendirdi.


97

Halk iradesinin yönetime yans›mas› için Cumhuriyet tek bafl›na yeterli de¤ildir.Ço¤ulcu, kat›l›mc› bir demokrasinin de sa¤lanmas› gerekir. Atatürk “Demokrasi yönetimine dayanan hükümetlerde egemenlik halka, halk›n ço¤unlu¤una aittir.Demokrasi ilkesi egemenli¤in millette oldu¤unu, baflka yerde olamayaca¤›n› gereklisayar. Bu suretle demokrasi ilkesi, siyasal gücün, egemenli¤in yasal kökenlerine dayanmaktad›r.” diyerek demokrasinin önemini vurguluyordu. Bu nedenle Atatürkcumhuriyetin ilan›n›n hemen ard›ndan çok partili siyasal yaflama geçmek içinçal›flmalara bafllam›fl ancak Türk milleti çok partili siyasal yaflama Atatürk’ün ölümündensonra 1945 y›l›nda kavuflabilmifltir. Halen yürürlükte bulunan Anayasa’n›n 2. maddesi“Türkiye Devleti bir cumhuriyettir.” ifadesine yer verir. Anayasa’n›n 5. maddesi gere¤ibu ibarenin de¤ifltirilmesi teklif dahi edilemez.

Cumhuriyet yönetimi insan haklar›na adalete ve eflitli¤e önem veren bir yönetimbiçimidir. Özgür düflünce ancak cumhuriyet yönetimi içinde geliflebilir. Cumhuriyetyönetimi akl› ve bilimi kendine rehber eder. Türk halk› Cumhuriyet sayesinde bugünoldu¤u yere gelebilmifltir.

Milliyetçilik ‹lkesiMillet, ço¤unlukla ayn› topraklar üzerinde yaflayan, aralar›nda dil, tarih, duygu,

ülkü, gelenek ve görenek birli¤i olan insan toplulu¤udur. Millet olma bir insantoplumunun ulaflabilece¤i en üst aflamad›r. Millet, ›rk ve kavim birli¤ine dayanan

Resim 4.1: Atatürk Cumhuriyet Bayram› kutlamalar› s›ras›nda halkla beraber


98

toplumlardan daha üst bir aflamad›r. Bir insan toplulu¤unun millet say›labilmesi içinortak bir geçmifle sahip olmalar› gerekir. Milleti oluflturan insanlar birlikte yaflamakonusunda samimi bir istek duyarlar. Geçmiflten gelen miras›n korunmas› vesürdürülmesi için amaç birli¤i etmifllerdir.

Mustafa Kemal Atatürk bir sözünde “Millet; dil, kültür ve düflünce ba¤› ile birbirine ba¤l› vatandafllar›n oluflturdu¤u bir siyasi ve sosyal topluluktur.” diyerek milletin tan›m›n› yapm›flt›r.

Millete aitlik duygusu, bir toplumda insanlar› birbirine ba¤layan en güçlü ba¤lardanbiridir. Bu duygunun oluflturdu¤u birlik ve beraberlik ruhunun zay›f olmas› bir devletingelece¤ini tehlikeye sokar. Komflumuz Irak’ta meydana gelen ve her gün bas›n yay›norganlar›ndan takip etti¤imiz geliflmeler bunun en büyük kan›t›d›r. Irak halk›n›n ›rakvatandafl› olarak birlikte yaflama bilincine sahip olamamas›, çeflitli gruplara ayr›lmas› vearalar›nda üstünlük mücadelesine girmesi sonucu milyonlarca insan yaflam›n› yitirmifltir.

Atatürk’te millî mücadelenin millî egemenlik ruhundan kaynakland›¤›n› ve güçald›¤›n› ifade etmifltir. Bir konuflmas›nda “Ben 1919 senesi May›s› içinde Samsun’aç›kt›¤›m gün elimde maddi hiçbir kuvvet yoktu. Yaln›z Türk Milletinin asaletindendo¤an ve benim vicdan›m› dolduran yüksek ve manevi bir kuvvet vard›. ‹flte ben bumillî kuvvetle, bu Türk Milletine güvenerek ifle bafllad›m” diyerek bu gerçe¤e iflaretetmifltir.

1961 Anayasas›’n›n “Bafllang›ç” k›sm›nda “Bütün fertlerini, kaderde, k›vançta vetasada ortak, bölünmez bir bütün halinde, millî fluur ve ülküler etraf›nda toplayan vemilletimizi, dünya milletleri ailesinin eflit haklara sahip flerefli bir üyesi olarak millî bir-lik ruhu içinde daima yüceltmeyi amaç bilen Türk Millîyetçili¤inden h›z ve ilhamalarak” ifadesi kullan›larak millete aidiyet duygusuna vurgu yap›lm›flt›r.

Atatürk Türk milleti gerçe¤inin belli bir ›rk›n, bir dinin, bir mezhebinüstünlü¤üne dayanmad›¤›na inan›yordu. Bir konuflmas›nda”Türkiye Cumhuriyetinikuran Türk halk›na Türk milleti denir.” diyerek bu düflüncesini aç›kca ifade etmifltir. Busözlerden de anlafl›laca¤› üzere Atatürk’ün millîyetçilik anlay›fl› Türk halk›n›n bütünkesimlerini kuflatan, birlefltirici ve bütünlefltirici bir millîyetçilik anlay›fl›d›r. Türk mil-letinin bir mensubu olabilmek için Türkiye Cumhuriyeti vatandafl› olmak ve TürkiyeCumhuriyeti’nin geliflmesi, yücelmesi için samimi gayret içinde olmak yeterlidir.

1982 Anayasas›’n›n “Bafllang›ç” k›sm›nda “…Atatürk’ün belirledi¤i milliyetçilikanlay›fl› ve O’nun ink›lap ve ilkeleri do¤rultusunda;…” ifadesine yer verilerek Atatürkmilliyetçili¤ine vurgu yap›lm›flt›r. Anayasan›n Türk vatandafll›¤›n› düzenleyen 66. maddesinde “Türk Devletine vatandafll›k ba¤› ile ba¤l› olan herkes Türktür.” denilerek Atatürk’ün milliyetçilik anlay›fl› do¤rultusunda Türk vatandafll›¤› tan›m›yap›lm›flt›r.

�

�

�

�


99

Bir ülkede yaflayan insanlar›n farkl›l›klar›n› bir kenara b›rakarak birlikte yaflamave ülkeyi yüceltme konusunda samimi bir gayret içinde olmalar› o ülkede demokrasiyi,insan haklar›n› ve hoflgörü kültürünü yaflatabilmek için temel bir flartt›r. Birlikte yaflamaduygusu zay›f olan insanlardan oluflan ülkelerde anarfli ve terör ortam›n›n do¤mas›kaç›n›lmazd›r. Baz› ülkelerde halk›n millet olma bilincine ulaflamamas› nedeniyleçeflitli iç savafllar ve insan haklar› ihlalleri yaflanm›flt›r.

Bir milletin dilinin, kültürünün, tarihinin ve de¤erlerinin asl›na uygun olarakortaya ç›kart›lmas› millî duygular›n güçlendirilmesi aç›s›ndan son derece önemlidir. Bunedenle Atatürk Türk Tarih Kurumunu ve Türk Dil Kurumunu kurdurmufltur.

Halkç›l›k ‹lkesiHalk, bir ülkede yaflayan, bir devlete vatandafll›k ba¤›yla ba¤l›, kendini o ülkenin

kaderine ba¤lam›fl insanlardan oluflan bir bütündür. Atatürk’ün halkç›l›k anlay›fl›Cumhuriyetçilik ve Milliyetçilik ilkelerinin tamamlay›c›s› durumundad›r.

Halkç›l›¤›n çeflitli anlamlar› vard›r. Bunlardan biri halk›n iradesini üstün tutmak,halk›n egemenli¤ine dayal› bir yönetim oluflturmakt›r. Halkç›l›¤›n di¤er bir anlam› birülkede yaflayan halk›n eflit olmas›, hiçbir kifli ya da guruba ayr›cal›k tan›nmamas›d›r.Halkç›l›¤›n bir di¤er anlam› da toplumda farkl› ekonomik ve sosyal s›n›flar›n bulunmamas›, toplumda sosyal s›n›flar›n mücadelesi yerine, benzer özelliklere sahiphalk aras›nda bir sosyal dayan›flman›n bulunmas›d›r.

Atatürkçü düflünce sisteminde halkç›l›k, millî egemenlik ilkesine ve demokrasiyedayan›r. Bu nedenle 1921 Anayasas›n›n birinci ve ikinci maddelerinde; “Egemenlik

Resim 4..2: Atatür Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu


100

kay›ts›z flarts›z milletindir. Yönetim flekli halk›n kaderini kendi eliyle idare etmesiesas›na dayan›r.

Yönetim ve yasama yetkisi milletin tek ve hakiki temsilcisi olan Büyük MilletMeclisinde toplanm›flt›r.” ifadeleri yer alm›flt›r.

Halkç›l›k demokratik devletin temel unsurlar› olan hukuk devleti ve sosyal devletanlay›fllar›n› içinde bar›nd›r›r. Hukuk devletinin gere¤i olarak herkesin yasalarkarfl›s›nda eflit olmas› yasalar taraf›ndan kayr›lan, ayr›cal›kl› bir kesimin olmamas›gerekir. Sosyal devletin gere¤i olarak ise hukuki alanda sa¤lanan eflitli¤in ekonomik vesosyal alana geçirilmesi gerekir.

Atatürk “Bizim nazar›m›zda çitçi, çoban, iflçi, tüccar, sanatkâr, asker, doktor; vel-has›l herhangi bir sosyal müessesede faal bir vatandafl›n hak menfaat ve hürriyeti eflittir.Devlet bu anlay›flla azami faydal› olmak ve milletin emniyet ve iradesinin mahaline sarf edebilmek, bizce, bizim anlad›¤›m›z anlamda halk hükümeti idaresiyleolur.” diyerek halkç›l›¤›n ancak Cumhuriyetle yönetilen bir devlette demokrasiyleyaflama geçirilebilece¤ini söylüyordu.

Halkç›l›k ilkesi millî gelirin adaletli da¤›t›ld›¤›, vatandafllar›n “nimette vekülfette” eflit olduklar›, bir toplum düzeni gerçeklefltirmeyi amaçlar. Atatürk’ünhalkç›l›k anlay›fl› demokratik toplum düzeninin özünü oluflturur.

Devletçilik ‹lkesiOsmanl› Devleti Bat›da gerçekleflen Sanayi Devrimi’ne karfl› kay›ts›z kalm›fl ve

ekonomik aç›dan geliflmemiflti. Osmanl› Devletinin ekonomik miras›n› devralanTürkiye Cumhuriyeti de ekonomik aç›dan çok güçsüz bir devlet olarak kurulmufltu.Ülkede sanayi üretimi yoktu. Ticaret yabanc›lar›n elindeydi. Milletin ihtiyaç duydu¤utüketim mallar›, silahlar, araç-gereçler büyük ölçüde d›flar›dan karfl›lanmak zorundayd›.

Atatürk, süngüyle kazan›lm›fl bir zaferin gerçek bir ba¤›ms›zl›k getirmeyece¤ini,askeri ve siyasal alanda kazan›lan zaferin ekonomik, bilimsel ve kültürel alanlardayap›lan at›l›mlarla desteklenmedikçe kal›c› olmayaca¤›n› biliyordu. Atatürk birkonuflmas›nda bunu “Siyaset ve askerlik alan›ndaki zaferler ne denli büyük olurlarsaolsunlar, ekonomik zaferlerle taçland›r›lmazlarsa iyice yerleflmifl olamaz, k›sa zaman-da sönüp gider. Bunun içindir ki en büyük ve parlak zaferlerimizin de sa¤layabildi¤i,daha da sa¤layabilece¤i yararl› meyveleri toplay›p, onlardan yararlanmak içinekonomimizin, ekonomik egemenli¤imizin sa¤lanmas›, pekifltirilip geniflletilmesigerekir.” sözleriyle ifade ediyordu.

O dönemde halk ülkenin ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kazanabilmesi için gerekliolan at›l›mlar› yapacak sermaye birikimine sahip de¤ildi. Ekonomik at›l›mlar ancakdevlet öncülü¤ünde ve devlet millet iflbirli¤iyle baflar›labilirdi. Atatürk “yurtta her nevi

�


101

üretimin ço¤almas› için kiflisel teflebbüsün devlet aç›s›ndan çok gerekli oldu¤unu” dilegetirdikten sonra “beyan etmeliyiz ki devlet ve fert birbirine karfl› de¤il, birbirinintamamlay›c›s›d›r” diyordu.

Atatürk özel teflebbüsün önemini ‹zmir’de yap›lan Türkiye ‹ktisat Kongresi’ndede vurgulam›fl, özel teflebbüse her alanda destek olunaca¤›n› belirtmiflti. Fakat bafltasöylenen nedenlerle özel teflebbüs ülke için gerekli olan at›l›mlar› baflaramam›flt›. Bunedenle o dönemde Türkiye Cumhuriyeti’nin kalk›nmas›na h›z veren yat›r›mlar devletöncülü¤ünde gerçeklefltirilmifltir. 1931 y›l›nda resmen uygulamaya konulan Devletçilikilkesi ile Türkiye planl› ekonomiye geçifl yapm›flt›r. Özellikle sanayileflme konusundaçok k›sa bir sürede büyük at›l›mlar gerçeklefltirilmifltir. fieker, çimento, deri ve kumafl fabrikalar›n›n kurulmas›, demiryolu a¤›n›n geniflletilmesi Türk bankac›l›k sisteminingüçlendirilmesi bu dönemde devlet öncülü¤ünde sa¤lanabilmifltir.

Tüm bu at›l›mlar›n amac› Türk toplumunu refaha kavuflturmakt›r. AtatürkDevletçilik ilkesiyle asla bütün sermaye ve ekonomik etkinliklerin devlet tekelindeolmas›n› istememifltir. Tam tersine Atatürk, devlet millet iflbirli¤ine dayal› bir ekonomikkalk›nmay› hedeflemifltir. O günün toplum yap›s›ndan ve uluslararas› gerçeklerindenkaynaklanan devletçilik ilkesinin bugün belli ölçüde terk edildi¤i, devletin ekonomikalandan çekilerek özel teflebbüsün ekonomik alanda daha a¤›rl›kl› bir konuma geldi¤isöylenebilir.

Atatürk’ün koydu¤u devletçilik ilkesinin en temel amaçlar›ndan biri Türk halk›n›lay›k oldu¤u yaflam standard›na yükseltmektir. Bugün ça¤dafl demokrasilerinvazgeçilmez bir niteli¤i olan sosyal devlet, devletin ekonomik alanda gerçeklefltirdi¤idüzenlemelerle sa¤lanabilir. Devlete e¤itimin, sa¤l›k hizmetlerinin ve sosyal hizmet-lerin sa¤lanmas›nda büyük görevler düflmektedir. E¤er devlet bu alanlarda üzerinedüflen görevleri hakk›yla yerine getirmezse demokrasinin tam olarak gerçekleflmesiimkâns›zd›r.

Resim 4.3: Cumhuriyetin ilk fabrikalar›ndan olan Kayseri bez fabrikas›ndan bir görünüfl.


102

�

Laiklik ‹lkesi

Laik Latince laicus kökünden Bat› dillerine geçmifl olan bir kelimedir. Kelimeanlam› bak›m›ndan laik, ruhani olmayan demektir.

Kavramsal anlam› bak›m›ndan laiklik din ve devlet ifllerinin birbirindenayr›lmas›, devlete iliflkin kurum ve kurallar›n dinin emir ve yasaklar›ndan de¤il de pozitif hukuk kurallar›ndan türemesidir. Di¤er taraftan laiklik vatandafllara din ve vicdan hürriyetinin tan›nmas› demektir. Laiklik devletin farkl› dinler ve mezheplereeflit mesafede olmas›n›, kiflilerin inançlar konusunda birbirleri üzerinde bask› kurmalar›na engel olmas›n› gerektirir.

Laiklik devlet sistemimize 1924 Anayasas›’nda 1937 y›l›nda yap›lan birde¤ifliklikle girmifltir. Halen yürürlükte bulunan 1982 Anayasas›’n›n “Bafllang›ç”bölümünde “…kutsal din duygular›n›n, Devlet ifllerine ve politikaya kesinliklekar›flt›r›lmayaca¤›;….” 2. maddesinde Türkiye Cumhuriyetinin laik devlet oldu¤u, 10. maddesinde din ve mezhep fark› gözetilmeksizin herkesin kanun önünde eflitoldu¤u ve 24. maddesinde herkesin vicdan din ve kanaat özgürlü¤üne sahip oldu¤u,herkesin diledi¤i gibi ibadet etme serbestli¤ine sahip oldu¤u, kimsenin ibadete ve dinikanaatlerini aç›klamaya zorlanamayaca¤›, kimsenin dini inanç ve kanaatlerinden dolay› k›nanamayaca¤›, devletin düzeninin k›smen de olsa din kurallar›na dayand›r›lamayaca¤›aç›kça ifade edilerek laiklik anayasal bir temele kavuflturulmufltur.

Laiklik demokrasinin bir gere¤idir. Düflünce ve kanaat özgürlü¤üne dayan›r.Laiklik dinsizlik demek de¤ildir. Tam tersine herkesin dininin gereklerini özgürceyaflayabilmesinin ön kofluludur. Laiklik olmasa fakl› dinler ve mezhepler aras›nda birgerginlik ve çat›flman›n ç›kmas›, sonuçta toplumsal bar›fl ve huzurun ortadan kalkmas›kaç›n›lmaz olurdu.

Atatürk hiçbir zaman dine karfl› olmam›flt›r. Ancak kutsal din duygular›n› kendik›s›r ç›karlar›na alet ederek halk› yozlaflt›ran, cehalet içinde b›rakan sahte dinadamlar›na karfl›d›r. Atatürk “Bizim dinimiz en makul ve en do¤al bir dindir ve ancakbundan dolay›d›r ki son din olmufltur. Bir dinin do¤al olmas› için akla, fenne, ilme vemant›¤a uygun olmas› laz›md›r. Bizim dinimiz bunlara tamamen uygundur.Müslümanlar›n toplumsal hayat›nda hiç kimsenin özel bir s›n›f halinde mevcudiyetinimuhafaza hakk› yoktur. Kendilerinde böyle bir hak görenler, dini emirlere uygunharekette bulunmufl olmazlar. Bizde ruhbanl›k yoktur. Hepimiz dinimizin emirlerinieflit olarak ö¤renmeye mecburuz. Her fert dinini, din duygusunu, iman›n› ö¤renmekiçin bir yere muhtaçt›r. Oras› da mekteptir.” diyerek din konusundaki düflünceleriniaç›kça belirtmifltir.

Laiklik ça¤dafl demokrasi için bir ön kofluldur. Laikli¤in olmad›¤› bir devlettedemokrasinin bütün kurum ve kurallar› ile gerçekleflmesini beklemek do¤ru de¤ildir.Laik olmayan bir devlet sisteminin insan haklar› ihlallerine yol açmas› kaç›n›lmazd›r.

�

�


103

�

Devletin bütün dinlere ve inançlara eflit mesafede olmad›¤› bir toplumda insanlar temelhaklar› olan inanç ve vicdan özgürlü¤ünden mahrum olarak yaflarlar. Devletin birinanc› üstün tutmas› yahut bir inanc› bask› alt›na almas› kaç›n›lmaz olarak toplumdahuzursuzluk ve insan haklar› ihlallerininin yaflanmas›na neden olur.

‹nk›lapç›l›k ‹lkesi Atatürk ‹nk›lab›n›n amac› ça¤dafl medeniyetler seviyesini yakalamak ve bununda

üzerine ç›kmakt›r. Bunu baflarabilmek akla, bilme ve fenne dayanan sürekli ilerlemeyeelveriflli dinamik bir toplum yap›s›n›n oluflturulmas›yla mümkün olabilecektir. Bunedenle toplumda eskiyen kurum ve kurallar›n h›zla ve sürekli olarak de¤ifltirilmesiyerine ça¤›n ihtiyaçlar›na cevap verebilen yeni yap›lar›n oluflturulmas› gerekmektedir.

Atatürk’e göre ça¤dafl topluma ayak uyduramayan bir millet yok olmayamahkûmdur. Atatürk bir konuflmas›nda “Gözlerimizi kapay›p tek bafl›m›zayaflad›¤›m›z› düflünemeyiz. Memleketimizi bir çember içine al›p dünya ile alakas›zyaflayamay›z. Aksine yükselmifl, ilerlemifl, medeni bir millet olarak medeniyetdüzeyinin üzerinde yaflayaca¤›z. Bu hayat ancak ilim ve fen ile olur. ‹lim ve fen neredeise oradan alaca¤›z ve her millet ferdinin kafas›na koyaca¤›z. ‹lim ve fen için kay›t veflart yoktur.” diyerek bu gerçe¤i dile getiriyordu.

Atatürk her aç›dan ça¤dafl bir toplum hayal ediyordu. Türk halk›n›n çok büyükbedeller ödeyerek elde etti¤i ba¤›ms›zl›k ekonomik sosyal ve kültürel alanlarda yap›lande¤iflikliklerle güçlendirilmedikçe gerçek bir ba¤›ms›zl›k olmayacakt›. Atatürk, “Bizher görüfl aç›s›ndan medenî insan olmal›y›z. Çok ac›lar gördük. Bunun sebebi dünyan›n

Resim 4.4: Atatürk yeni alfabeyi ö¤retirken


104

vaziyetini anlamay›fl›m›zd›r. Fikrimiz, düflüncemiz, tepeden t›rna¤a kadar medenî olacakt›r. fiunun bunun sözüne ehemmiyet vermeyece¤iz. Bütün Türk ve ‹slam âlemine bak›n; düflüncelerini, fikirlerini medeniyetin emretti¤i de¤ifliklik ve yükselmeye uydurmad›klar›ndan ne büyük felâket ve ›st›rap içindedirler. Bizim deflimdiye kadar geri kalmam›z, en nihayet son felâket çamuruna bat›fl›m›z bundand›r. 5-6 sene içinde kendimizi kurtarm›flsak zihniyetlerimizdeki de¤iflmedendir. Art›k dura-may›z. Mutlaka ileri gidece¤iz; çünkü mecburuz. Millet aç›kça bilmelidir, medeniyetöyle kuvvetli bir atefltir ki, ona kay›ts›z olanlar› yakar, mahveder. ‹çinde bulundu¤umuzmedeniyet ailesinde lây›k oldu¤umuz yeri bulacak ve onu koruyacak ve yükseltece¤iz.Refah, mutluluk ve insanl›k bundad›r.” sözleriyle ça¤dafl dünyaya ayak uydurman›nönemini belirtiyordu.

Atatürk’ün ça¤dafll›k anlay›fl› taklitçilik de¤ildir. Atatürk’ün “Biz, Bat›medeniyetini bir taklitçilik yapal›m diye alm›yoruz. Onda iyi olarak gördüklerimizi,kendi bünyemize uygun buldu¤umuz için, dünya medeniyet seviyesi içinde benimsiyoruz.”sözleri bu gerçe¤i en iyi biçimde anlatmaktad›r.

Atatürk’ün ink›lapç›l›k ilkesi ça¤dafllaflmay› devam ettirmek için bütün Atatürkilkelerinin yaflama geçirilmesidir. Ça¤›n ihtiyaçlar›na cevap verebilen sürekligeliflmeye ve de¤iflmeye elveriflli bir toplumsal yap›n›n oluflturulabilmesi ancak ça¤›ngereklerine uygun kurum ve kurallar›n oluflturulmas› ile mümkündür.

Atatürk’ün ink›lapç›l›k ilkesi sayesinde Türkiye Cumhuriyeti h›zl› bir de¤iflim vedönüflüm içine girdi. TBMM’nin kurulmas› ve Hilafetin kald›r›lmas›, cumhuriyet yöne-timinin benimsenmesi Atatürk ink›laplar›n›n bafllang›c›n› ve temelinin oluflturur. Dahasonralar› hukuki alanda de¤iflik düzenlemeler gidilmifl, kad›nlara seçme ve seçilmehakk› verilmifl, k›l›k k›yafette, ölçü sisteminde, e¤itim sisteminde k›saca toplumsalyap›n›n her alan›nda h›zl› bir de¤iflime gidilerek Türkiye Cumhuriyetine ça¤dafl birkimlik kazand›r›lm›flt›r.

C. ATATÜRK’ÜN SÖYLEV VE DEMEÇLER‹NDE DEMOKRAS‹ VE‹NSAN HAKLARI

Mustafa Kemal Atatürk konuflmalar›nda yaz›lar›nda ve söyleflilerinde demokrasive insan haklar› konusuna pek çok defa de¤inmifltir. Atatürk’ün demokrasi ve insanhaklar› konular›ndaki düflünce ve görüflle-rine bundan önceki konularda yer verilmifltir.Afla¤›da Atatürk’ün demokrasi ve insan haklar›yla ilgili söyledi¤i birkaç söz yorumsuzolarak verilmifltir.

Atatürk egemenli¤in halka ait olmas› gerekti¤ine inan›yordu. Bir konuflmas›nda"Toplumda en yüksek hürriyetin en yüksek eflitlik ve adaletin devaml› flekilde sa¤lanmas›ve korunmas› ancak ve ancak tam ve kat’î manas›yla millî egemenli¤in kurulmuflbulunmas›na ba¤l›d›r. Bundan ötürü hürriyetin de, eflitli¤in de, adaletin de dayanaknoktas› millî egemenliktir. Toplumumuzda, devletimizde hürriyet sonsuzdur. Ancak


105

onun hududu, onu sonsuz yapan esas›n korunmas›yla mevcut ve çevrilidir.” diyerek budüflüncesini dile getirmifltir.

Atatürk hürriyetin s›n›rs›z olamayaca¤›n›, baflkalar›na zarar veren düflünce vedavran›fllar›n özgürlük olarak de¤erlendirilemeyece¤ine inan›yordu. Bir konuflmas›nda“Bir insan, belki kendi arzusiyle flahsî hürriyetini yok etmek ister, fakat bu teflebbüskoca bir milletin hayat›na ve hürriyetine zarar verecekse, muazzam ve flerefle dolu birmillet hayat›, bu yüzden sönecekse ve o milletin çocuklar› ve torunlar› bu yüzden yok olacaksa bu teflebbüsler hiçbir vakit meflru ve kabule de¤er olamaz.Ve heleböyle bir hareket hiçbir vakit hürriyet nam›na müsamaha ile telâkki edilemez.” diyerekbu düflüncesini dile getirmifltir.

Atatürk bask›c› yönetim anlay›fl›n› reddeden bir devlet adam›d›r. Yaflad›¤›dönemde Bat›da çeflitli diktatörler ortaya ç›karken kendisi diktac› anlay›fla karfl›ç›km›flt›r. Bir konuflmas›nda “Korku üzerine hâkimiyet bina edilemez. Toplara istinadeden hâkimiyet pâyidar olmaz. Böyle bir hâkimiyet ve diktatörlük ancak ihtilâl zuhu-runda muvakkat bir zaman için lâz›m olur.” diyerek bu düflüncesini dile getirmifltir.

Atatürk düflünce ve vicdan hürriyetine büyük önem veren bir devlet adam› vedüflünürdür. Yapt›¤› bir konuflmas›nda “Her fert istedi¤ini düflünmek, istedi¤ine inanmak, kendine mahsus siyasî bir fikre malik olmak, seçti¤i bir dinin icaplar›n› yapmakveya yapmamak hak ve hürriyetlerine maliktir. Kimsenin fikrine ve vicdan›na hâkim olunamaz.” “Vicdan hürriyeti, mutlak ve taarruz edilemez, ferdin tabiî haklar›n›n en mühimlerinden tan›nmal›d›r.” “Hürriyet, insan›n, düflündü¤ünü ve diledi¤ini mutlakolarak yapabilmesidir.” diyerek düflünce ve vicdan hürriyetine verdi¤i önemi dile getirmifltir.

Atatürk bir konuflmas›nda “Bu tarif, hürriyet kelimesinin en genifl mânas›d›r.‹nsanlar, bu mânada hürriyete, hiçbir zaman sahip olamam›fllard›r ve olamazlar. Çünkümalûmdur ki insan, tabiat›n mahlûkudur. Tabiat›n kendisi dahi, mutlak hür de¤ildir; kâi-nat›n kanunlar›na tabidir. Bu sebeple, insan ilk önce, tabiat içinde, tabiat›n kanunlar›na,flartlar›na, sebeplerine, âmillerine ba¤l›d›r. Meselâ, dünyaya gelmek veya gelmemekinsan›n elinde olmam›flt›r ve de¤ildir. ‹nsan, dünyaya geldikten sonra da, daha ilk anda,tabiat›n ve birçok mahlûklar›n zebunudur. Himaye edilmeye, beslenmeye, bak›lmaya,büyütülmeye muhtaçt›r.” diyerek hürriyetlerin do¤al ve sosyal s›n›rlar›n›n oldu¤unubelirtmifltir. Hiçbir hürriyetin sonsuz ve s›n›rs›z olamayaca¤›n› ifade etmifltir.

Atatürk hürriyete verdi¤i önemi; “Hürriyet olmayan bir memlekette ölüm veçöküntü vard›r. Her ilerlemenin ve kurtuluflun anas› hürriyettir.” “Hürriyetten do¤anbuhranlar ne kadar büyük olursa olsun, hiçbir zaman fazla tazyikin temin etti¤i sahtegüvenlikten daha tehlikeli de¤ildir.”

“Asrî demokraside ferdî hürriyetler, hususî bir k›ymet ve ehemmiyet alm›flt›r;


106

art›k ferdî hürriyetlere devletin ve hiç kimsenin müdahalesi söz konusu de¤ildir. Ancak,bu kadar yüksek ve k›ymetli olan ferdî hürriyetin, medeni ve demokrat bir millette, neyiifade etti¤i, hürriyet kelimesinin mutlak surette, düflünülebilen mânasiyle anlafl›lmaz.Söz konusu olan hürriyet toplumsal ve medeni insan hürriyetidir. Bu sebeple ferdî hürriyeti düflünürken, her ferdin ve nihayet bütün milletin müflterek menfaati ve devletmevcudiyeti göz önünde bulundurulmak lâz›md›r. Di¤erinin hak ve hürriyeti ve milletin müflterek menfaati ferdî hürriyeti s›n›rlar.” sözleri ile ifade etmifltir.


107

ÖZET

Atatürk ‹nk›lab›, iflgal alt›ndaki Tük vatan›n› düflmandan kurtararak ça¤daflmedeniyet seviyesinin üstüne ç›kartmay› amaçlayan ve temeli Atatürk taraf›ndanat›lm›fl düflünce sistemidir. Atatürk ‹nk›lab›n›n özünü demokrasi ve insan haklar›oluflturur. Halk egemenli¤inin önündeki bütün engellerin kald›r›lmas› Atatürk‹nk›lab›n›n en temel amac›d›r. Atatürk ‹nk›lab› belli ilkelere dayan›r Atatürk ‹nk›lab›n›nilkeleri; Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkç›l›k, Devletçilik, Laiklik ve ‹nk›lapç›l›kt›r.

�


108

� TEST IV

1. Afla¤›dakilerden hangisi Atatürk ‹nk›lab›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?

a) bilimsellik b) ça¤dafll›k c) ak›lc›l›k d) gelenekçilik

2. Bir ülkede ça¤›n ihtiyaçlar›na cevap veremez durumda kalm›fl olan kurum ve kurallar› zorla, kökten ve ani bir de¤iflikli¤e tabi tutarak yerine yenilerinin getirilmesine ne denir?

a) reform b) devrim c) geliflme d) bilimsellik

3. Ülkedeki insanlar›n hukuk önünde eflit olmas›, kiflilere asaletlerine unvan ve servetlerine göre ayr›cal›kl› davran›lmamas› daha çok Atatürk’ün hangi ilkesiyle ilgilidir?

a) Milliyetçilik b) Cumhuriyetçilik c) Devletçilik d) Halkç›l›k

4. Bir ülkede ça¤›n gerisinde kalm›fl kurumlar›n tamamen ortadan kald›r›lmadan iyilefltirilmesine ne ad verilir.

a) reform b) devrim c) geliflme d) bilimsellik

5. Atatürk ilkelerinden ‹nk›lapç›l›k daha çok afla¤›dakilerden hangisini ifade eder.

a) laikli¤in korunmas› b) halk egemenli¤inin sa¤lanmas›c) ekonomik kalk›nman›n devlet öncülü¤ünde gerçeklefltirilmesid) ça¤›n gereklerine uygun bir toplumsal yap›n›n oluflturulmas›


109

6. Amasya Genelgesinde “Halk›n ba¤›ms›zl›¤›n›, gene Halk›n azim ve karar› kur-taracakt›r.” ifadesinin yer almas› afla¤›dakilerden hangisinin gerçeklefltirilece¤i konusunda bir iflaret say›l›r?

a) halk egemenli¤ine dayal› bir cumhuriyet kurulaca¤› b) hilafetin kald›r›laca¤›c) ekonomik faaliyetlerin devlet tekelinde yürütülece¤id) kurtulufl mücadelesinin bir devletin himayesinde yürütülece¤i

7. Soyad› kanununun ç›kart›larak lakap ve unvanlar›n kullan›lmas›n›n yasaklanmas› Atatürk’ün hangi ilkesiyle daha çok ilgilidir?

a) Devletçilik b) Cumhuriyetçilik c) Halkç›l›k d) Milliyetçilik

8. “Devletin dini ‹slamd›r.” ibaresinin 1924 Anayasas›’ndan ç›kart›lmas› afla¤›dakilerden hangisini sa¤lamak amac›yla yap›lm›flt›r?

a) din özgürlü¤ünü ortadan kald›rmak b) laik devlet anlay›fl›n› güçlendirmekc) üniter devlet yap›s›n› güçlendirmek d) ibadet özgürlü¤ünü kald›rmak

9. Atatürk döneminde çok partili siyasal hayata geçifl denemelerinin k›sa sürede sonuç vermemesinin en önemli nedeni nedir?

a) ülkenin fakir olmas› b) d›fl güçlerin bask›lar›c) TBMM’nin muhalefeti d) gelenekçi toplum yap›s›

10. Atatürk ‹lkeleri devletin nitelikleri olarak hangi Anayasada yer alm›flt›r?

a) 1921 b) 1924 c) 1961 d) 1982



111

YANIT ANAHTARI

ÜN‹TE I

1) b2) b3) d4) c5) a 6) d7) b8) a 9) a10) c

ÜN‹TE II

1) b2) a3) c4) d 5) b6) d7) a8) b9) d 10) a

ÜN‹TE III

1) c2) b3) d4) a5) d6) b7) b8) a9) c10) d

ÜN‹TE IV

1) d2) b3) d 4) a 5) d 6) a 7) c 8) b 9) d 10) b


112

SÖZLÜK

A

Adalet : Hak ve hukuka uygunluk, hakk› gözetme, do¤ruluk.

Adil : Adaletle ifl gören, adaletten, do¤ruluktan ayr›lmayan, hakk› yerinegetiren, adaletli.

Anarfli : Bafls›zl›k. kargafla.

Anayasa : Bir devletin yönetim biçimini belirten, yasama, yürütme, yarg›güçlerinin nas›l kullan›laca¤›n› gösteren, yurttafllar›n haklar›n› bildiren temel yasa.

Antlaflma : ‹ki ya da daha çok devletin sald›rmazl›k, savaflta ittifak gibi konularda üstlendikleri yükümlülükleri gösteren belge ve belgedebelirtilen durum.

Az›nl›k : 1.Bir toplulukta herhangi bir nitelik bak›m›ndan ayr› ve ötekilerdensay›ca az olanlar, ekalliyet, ço¤unluk karfl›t›. 2. toplum bilimi: Bir ülkede egemen ulusa göre ayr› soydan veya inançtan olan ve say›ca az bulunan topluluk, ekalliyet.

B

Ba¤›ms›zl›k : Ba¤›ms›z olma durumu veya niteli¤i, istiklal. Devletin siyasal,ekonomik, kültürel vb. bak›mlardan baflka kifli, grup ya da devletin yönetimi ve güdümü alt›na girmemesi durumu.

Beyanname : Bildirge. Resmi bir makam›n ya da ifl yerinin bir iflle ilgili fikriniherkese bildirdi¤i yaz›.

Bildirge : Ulusal ya da uluslararas› düzeyde belirli haklar ve kurallara iliflkin aç›klamalar› içeren belge.

Birey : Toplumlar› oluflturan kiflilerden her biri.

C - Ç

Ceza : Suç iflleyen bir kimsenin yaflant›s›na, özgürlü¤üne, mallar›na, onuruna karfl› yasalar›n öngördü¤ü yapt›r›m.

Cemiyet : Dernek, topluluk.


113

D

Devlet : 1. Toprak bütünlü¤üne ba¤l› olarak siyasal bak›mdan örgütlenmiflmillet veya milletler toplulu¤unun oluflturdu¤u tüzel varl›k. 2. Bu tüzel varl›¤›n yönetim organlar›.

Dernek : Belirli ve ortak bir amac› gerçeklefltirmek için kurulan yasal topluluk, cemiyet.

E

Evrensel : 1. Bütün insanl›¤› ilgilendiren. 2. Dünya ölçüsünde, dünya çap›nda.

Egemenlik : 1. Baflvurulacak yer veya makam. 2. Milletin ve onun tüzel kiflili¤i olan devletin yetkilerinin hepsi, hükümranl›k, hâkimiyet.

Erk : Bir ifli yapabilme gücü, kudret, iktidar.

F - G

Ferman : 1. Buyruk, emir. 2. Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nda padiflah›n verdi¤i,uyulmas› gerekli hükümleri tafl›yan yaz›l› buyruk, yarl›k.

Gösteri : Bir istek veya karfl› görüflün, halk›n ilgisini çekecek biçimde topluca ve aç›kça yap›lmas›, nümayifl.

Gelenek : Bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalm›fl olmalar› dolay›s›yla sayg›n tutulup kuflaktan kufla¤a iletilen, yapt›r›m gücü olan kültürel kal›nt›lar, al›flkanl›klar, bilgi, töre ve davran›fllar, anane.

H-I

Hoflgörü : Her fleyi anlay›flla karfl›layarak olabildi¤i kadar hofl görme durumu, müsamaha, tolerans.

Hukuk : 1. Haklar 2. Toplumu düzenleyen ve devletin yapt›r›m gücünü belirleyen yasalar›n bütünü, tüze.

Hürriyet : Ba¤›ms›z olma durumu, istiklal.

Islahat : Daha iyi duruma getirmek için yap›lan de¤ifliklik, düzeltme veya iyilefltirme.


114

‹

‹badet : Tanr› buyruklar›n› yerine getirme, Tanr›’ya yönelen sayg› davran›fl›,tap›nma.

‹hlal : Yasa ve düzene uymama.

‹dare : 1. Yönetme, yönetim, çekip çevirme. 2. Bir kurum veya kuruluflunyönetildi¤i yer veya makam.

‹mtiyaz : Baflkalar›na tan›nmayan özel, kiflisel hak veya flart, ayr›cal›k.

‹flkence : Bir kimseye maddi veya manevi olarak yap›lan afl›r› eziyet.

K

Kamu : 1. Halk hizmeti gören devlet organlar›n›n tümü. 2. Bir ülkedeki halk›n bütünü, halk, amme.

Kamuoyu : Bir konuyla ilgili halk›n genel düflüncesi, halkoyu.

Kanaat : Kan›fl, kan›, inanç, düflünce.

K›namak : Yap›lan bir iflin kötü oldu¤unu belirtir bir biçimde söz söylemek,ay›plamak.

Kifli : ‹nsan, kimse, flah›s.

Konsey : 1.Yönetim görevi yüklenmifl kimselerden oluflan topluluk.2. Baz› sorunlar› görüflüp tart›flmak için toplanan meclis.

Köle : 1. Birinin emri alt›nda bulunan, özgür olmayan kimse.2. Savaflta tutsak al›nan, yabanc› ülkelerden zorla kaç›r›l›p özgürlükten yoksun b›rak›lan veya baflkas›ndan sat›n al›nan kul, esir.

M

Merci : Baflvurulacak yer veya makam.

Meflru : Yasal, yasaya uygun.

Mezhep : Bir dinin görüfl, yorum ve anlay›fl ayr›l›klar› sebebiyle ortaya ç›kan kollar›ndan her biri.

Mutabakat : Uyuflma, anlaflma, uzlaflma, uygunluk.

Mürflit : Do¤ru yolu gösteren kimse, k›lavuz.


115

N

Norm : Kural olarak benimsenmifl, yerleflmifl ilke veya kanuna uygun durum, düzgü.

O-Ö

Otokrasi : Hükümdar›n, bütün siyasal kudreti elinde bulundurdu¤u yönetimbiçimi.

Özgürlük : Herhangi bir k›s›tlamaya, zorlamaya ba¤l› olmaks›z›n düflünme veya davranma, herhangi bir flarta ba¤l› olmama durumu, serbestî.

Otorite : 1. Yapt›rma, yasak etme, emretme, itaat ettirme hakk› veya gücü, yetke, sulta, velayet. 2. Siyasi veya idari güç.

Örgüt : Ortak bir amac› veya ifli gerçeklefltirmek için bir araya gelmifl kurumlar›n veya kiflilerin oluflturdu¤u birlik, teflekkül, teflkilat.

Örf : Yasalarla belirlenmeyen, halk›n kendili¤inden uydu¤u gelenek.

P - R

P ropaganda : Bir ö¤reti, düflünce veya inanc› baflkalar›na tan›tmak, benimsetmek ve yaymak amac›yla söz, yaz› vb. yollarla gerçeklefltirilen çal›flma.

Reform : Daha iyi duruma getirmek için yap›lan de¤ifliklik, iyilefltirme, düzeltme, ›slahat.

Rönesans : XV. yüzy›ldan bafllayarak ‹talya'da ve daha sonra di¤er Avrupaülkelerinde hümanizmin etkisiyle ortaya ç›kan, klasik ‹lk Ça¤ kültür ve sanat›na dayanarak geliflen bilim ve sanat ak›m›.

S

Sendika : ‹flçilerin veya iflverenlerin ifl, kazanç, toplumsal ve kültürel konular bak›m›ndan ç›karlar›n› korumak ve daha da gelifltirmek için aralar›nda kurduklar› birlik.

S›n›f : Bir toplumda, ayn› görevi yapan, ayn› yarar› sa¤layan, ayn› flartlarda yaflayan büyük insan grubu.

Sözleflme : Hukuki sonuç do¤urmak amac›yla iki veya daha çok kiflinin, kuruluflun karfl›l›kl› ve birbirine uygun irade beyanlar›yla gerçekleflen ifllem, ba¤›t, akit, mukavele, kontrat.

fieriat : Kur'an'daki ayetlere, Hz. Muhammed'in sözlerine dayanan ‹slam kanunu, ‹slam hukuku.


116

T

Teokrasi : Dini kurallara dayanan yönetim biçimi.

Teflebbüs : Giriflim, giriflme.

Terör : Y›ld›rma, cana k›yma ve mal› yak›p y›kma, korkutma, tedhifl.

Totaliter : Demokratik hak ve özgürlüklerin bask› alt›nda tutuldu¤u, bütün yetkilerin bir elde ya da küçük bir yönetici grubunun elinde topland›¤› demokratik olmayan yönetim biçimi.

Ü

Üniter : 1. Birlikçi, birlikten yana, birlefltirici. 2. Merkeziyetçi.

V

Vak›f : Birçok kifli taraf›ndan kurulan ve toplum yarar›na çal›flmay› ilke edinen kurulufl.

Vicdan : Kifliyi kendi davran›fllar› hakk›nda bir yarg›da bulunmaya iten, kiflinin kendi ahlak de¤erleri üzerine dolays›z ve kendili¤inden yarg›lama yapmas›n› sa¤layan güç.

Y

Yarg› : Yasalara göre mahkemece bir olay veya olgunun do¤ufluna etken olan sebeplerin de göz önünde bulundurularak de¤erlendirilmesi sonucu verilen karar, kaza.

Yasama : Yasa koyma, yasa yapma.

Yetki : Bir görevi, bir ifli yasalar›n verdi¤i imkânlara göre, belli flartlarlayürütmeyi sa¤layan hak, salahiyet, mezuniyet.

Yürütme : 1. Kanunlar› uygulama ifli, icra. 2. Merkezî yönetim ve yerinden yönetim kurulufllar›n›n hepsi.

Z

Zümre : Topluluk, tak›m, grup, s›n›f, camia.


117

KAYNAKÇA

GÜLMEZ, Mesut, Demokrasi ve ‹nsan Haklar› E¤itimi, TODA‹E Yay›nlar›, Ankara,2001.

GÜLMEZ, Mesut, ‹nsan Haklar›n›n Uluslar Aras› Korunmas›, TODA‹E Yay›nlar›,Ankara, 1996.

fiAYLAN, Gencay, Demokrasi ve Demokrasi Düflüncesinin Geliflimi, TODA‹EYay›nlar›, Ankara, 1998.

TEZ‹Ç, Erdo¤an, Anayasa Hukuku, Beta Yay›nlar›, ‹stanbul, 2001.

GÖZÜBÜYÜK, A, fieref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 1993.

GÖZÜBÜYÜK, A, fieref, Türkiye’nin Yönetim Yap›s›, Turhan Kitabevi, Ankara, 2001.

GÖKBERK, Macit, Felsefenin Evrimi, MEB Yay›nlar›, ‹stanbul, 1979.

KEKL‹K, Nihat, Felsefenin ‹lkeleri, ‹. Ü. Edebiyat Fak. Yay›nlar›, ‹stanbul, 1987.

GÜR‹Z, Adnan, Hukuk Felsefesi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1999.

B‹LGE, Necip, Hukuk Bafllang›c›, Turhan Kitabevi, Ankara, 2003.

SARTOR‹, Giovanni, Demokrasi Teorisine Geri Dönüfl, Türk Demokrasi Vakf›Yay›nlar›, Ankara, 1993.

DAHL, Robert, A, Demokrasi ve Elefltirileri, Türk Demokrasi Vakf› Yay›nlar›, Ankara,1993.

L‹PSON, Leslie, Demokratik Uygarl›k, Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›, Ankara, 1984.

ROUSSEAU, J. J., Toplum Anlaflmas›, MEB Yay›nlar›, ‹stanbul, 1989.

DUVERGER, Maurice, Siyasi Partiler, Bilgi Yay›nevi, Ankara, 1974.

UYGUN, Oktay, Türkiye’de Demokrasi ve ‹nsan Haklar›, TODA‹E Yay›nlar›, Ankara,1996.

AKILLIO⁄LU, Tekin, ‹nsan Haklar›n›n Korunmas› Alan›nda Uluslar Aras› Belgeler, Bilgi Yay›nlar›, Ankara, 1995.

KABAO⁄LU, ‹brahim, Dayan›flma Haklar›, TODA‹E Yay›nlar›, Ankara, 1996.

SOYSAL, Mümtaz, 100 Soruda Anayasan›n Anlam›, Gerçek Yay›nevi, ‹stanbul, 1986.

ERYILMAZ, Bilal, Kamu Yönetimi, Erkam Matbaas›, ‹stanbul, 2002.

ÇEÇEN, An›l, ‹nsan Haklar›, Gürdo¤an Yay›nlar›, Ankara, 1990.

KAPAN‹, Münci, ‹nsan Haklar›n›n Uluslararas› Boyutlar›, Bilgi Yay›nevi, Ankara,1991.

TUNÇAY, Mete, Bat›'da Siyasal Düflünceler Tarihi- Cilt 2, Teori Yay›nlar›, Ankara,1986.


118

ERTOP, K›vanç; Çetin YETK‹N, Siyasal Düflünceler Tarihi, Cilt: I, Say Yay›nlar›,‹stanbul, 1985.

ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yay›nlar› Ankara, 1995.

ATEfi, Toktam›fl, Laiklik; Dünyada ve Türkiye’de, Ümit Yay›nc›l›k, Ankara, 1994.

ÜNALTAY, Altay, Do¤uda ve Bat›da Din-Devlet ‹liflkisi Endülüs Yay›nlar›, ‹stanbul,1990.

KEMAL, Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Ekin Kitabevi, Bursa, 2000.

‹nsan Haklar› Bilgi Bankas›, www.inhak-bb.adalet.gov.tr.

DAVER, Bülent, Siyaset Bilimine Girifl, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1993.


119

Ek 1:

T.C ANAYASASI (Birinci K›s›m) (Not: Madde bafll›klar› ve Anayasa de¤iflikliklerinin tarih ve numa-

ralar› silinmifltir.)

B‹R‹NC‹ KISIM

Genel Esaslar

MADDE 1.– Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.

MADDE 2.– Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayan›flma ve adalet anlay›fl› içinde,

insan haklar›na sayg›l›, Atatürk milliyetçili¤ine ba¤l›, bafllang›çta belirtilen temel ilkelere dayanan,

demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk Devletidir.

MADDE 3.– Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili . . . . . . .

Türkçedir.

Bayra¤›, flekli kanununda belirtilen, beyaz ay y›ld›zl› al bayrakt›r.

Millî marfl› “‹stiklal Marfl›”d›r.

Baflkenti Ankara’d›r.

MADDE 4.– Anayasan›n 1 inci maddesindeki Devletin fleklinin Cumhuriyet oldu¤u hakk›ndaki

hüküm ile, 2 nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesi hükümleri de¤ifltirilemez ve

de¤ifltirilmesi teklif edilemez.

MADDE 5.– Devletin temel amaç ve görevleri, Türk Milletinin ba¤›ms›zl›¤›n› ve bütünlü¤ünü,

ülkenin bölünmezli¤ini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kiflilerin ve toplumun refah, huzur ve mut-

lulu¤unu sa¤lamak; kiflinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle

ba¤daflmayacak surette s›n›rlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kald›rmaya, insan›n maddî ve

manevî varl›¤›n›n geliflmesi için gerekli flartlar› haz›rlamaya çal›flmakt›r.

MADDE 6.– Egemenlik, kay›ts›z flarts›z Milletindir.

Türk Milleti, egemenli¤ini, Anayasan›n koydu¤u esaslara göre, yetkili organlar› eliyle kullan›r.

Egemenli¤in kullan›lmas›, hiçbir surette hiçbir kifliye, zümreye veya s›n›fa b›rak›lamaz. Hiçbir

kimse veya organ kayna¤›n› Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz.

MADDE 7.– Yasama yetkisi Türk Milleti ad›na Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Bu yetki

devredilemez.


120

MADDE 8.– Yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu taraf›ndan,

Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullan›l›r ve yerine getirilir.

MADDE 9.– Yarg› yetkisi, Türk Milleti ad›na ba¤›ms›z mahkemelerce kullan›l›r.

MADDE 10.– Herkes, dil, ›rk, renk, cinsiyet, siyasî düflünce, felsefî inanç, din, mezhep ve ben-

zeri sebeplerle ay›r›m gözetilmeksizin kanun önünde eflittir.

Kad›nlar ve erkekler eflit haklara sahiptir. Devlet, bu eflitli¤in yaflama geçmesini sa¤lamakla

yükümlüdür.

Hiçbir kifliye, aileye, zümreye veya s›n›fa imtiyaz tan›namaz.

Devlet organlar› ve idare makamlar› bütün ifllemlerinde kanun önünde eflitlik ilkesine uygun

olarak hareket etmek zorundad›rlar.

MADDE 11.– Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yarg› organlar›n›, idare makamlar›n› ve

di¤er kurulufl ve kiflileri ba¤layan temel hukuk kurallar›d›r.

Kanunlar Anayasaya ayk›r› olamaz.


121

Ek 2:

T.C ANAYASASI (‹kinci K›s›m) (Not: Madde bafll›klar› ve Anayasa de¤iflikliklerinin tarih ve numaralar›

silinmifltir.)

‹K‹NC‹ KISIM

Temel Haklar ve Ödevler

B‹R‹NC‹ BÖLÜM

Genel Hükümler

MADDE 12.– Herkes, kiflili¤ine ba¤l›, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hür-

riyetlere sahiptir.

Temel hak ve hürriyetler, kiflinin topluma, ailesine ve di¤er kiflilere karfl› ödev ve sorumluluklar›n›

da ihtiva eder.

MADDE 13.–Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaks›z›n yaln›zca Anayasan›n ilgili

maddelerinde belirtilen sebeplere ba¤l› olarak ve ancak kanunla s›n›rlanabilir. Bu s›n›rlamalar,

Anayasan›n sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve

ölçülülük ilkesine ayk›r› olamaz.

MADDE 14- Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle

bölünmez bütünlü¤ünü bozmay› ve insan haklar›na dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadan

kald›rmay› amaçlayan faaliyetler biçiminde kullan›lamaz.

Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kiflilere, Anayasayla tan›nan temel hak ve hür-

riyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha genifl flekilde s›n›rland›r›lmas›n› amaçlayan

bir faaliyette bulunmay› mümkün k›lacak flekilde yorumlanamaz.

Bu hükümlere ayk›r› faaliyette bulunanlar hakk›nda uygulanacak müeyyideler, kanunla düzen-

lenir.

MADDE 15.– Savafl, seferberlik, s›k›yönetim veya ola¤anüstü hallerde, milletleraras› hukuktan

do¤an yükümlülükler ihlâl edilmemek kayd›yla, durumun gerektirdi¤i ölçüde temel hak ve hürriyetlerin

kullan›lmas› k›smen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere

ayk›r› tedbirler al›nabilir.

Birinci f›krada belirlenen durumlarda da, savafl hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen

ölümler d›fl›nda, kiflinin yaflama hakk›na, maddî ve manevî varl›¤›n›n bütünlü¤üne dokunulamaz; kimse

din, vicdan, düflünce ve kanaatlerini aç›klamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay› suçlanamaz; suç ve

cezalar geçmifle yürütülemez; suçlulu¤u mahkeme karar› ile saptan›ncaya kadar kimse suçlu say›lamaz.


122

MADDE 16.– Temel hak ve hürriyetler, yabanc›lar için, milletleraras› hukuka uygun olarak

kanunla s›n›rlanabilir.

‹K‹NC‹ BÖLÜM

Kiflinin Haklar› ve Ödevleri

MADDE 17.– Herkes, yaflama, maddî ve manevî varl›¤›n› koruma ve gelifltirme hakk›na sahiptir.

T›bbî zorunluluklar ve kanunda yaz›l› haller d›fl›nda, kiflinin vücut bütünlü¤üne dokunulamaz;

r›zas› olmadan bilimsel ve t›bbî deneylere tâbi tutulamaz.

Kimseye iflkence ve eziyet yap›lamaz; kimse insan haysiyetiyle ba¤daflmayan bir cezaya veya

muameleye tâbi tutulamaz.

Meflrû müdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlar›n›n yerine getirilmesi, bir tutuklu veya

hükümlünün kaçmas›n›n önlenmesi, bir ayaklanma veya isyan›n bast›r›lmas›, s›k›yönetim veya

ola¤anüstü hallerde yetkili merciin verdi¤i emirlerin uygulanmas› s›ras›nda silah kullan›lmas›na kanunun

cevaz verdi¤i zorunlu durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, birinci f›kra hükmü d›fl›ndad›r.

MADDE 18.– Hiç kimse zorla çal›flt›r›lamaz. Angarya yasakt›r.

fiekil ve flartlar› kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki

çal›flt›rmalar; ola¤anüstü hallerde vatandafllardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlar›n›n zorunlu k›ld›¤›

alanlarda öngörülen vatandafll›k ödevi niteli¤indeki beden ve fikir çal›flmalar›, zorla çal›flt›rma say›lmaz.

MADDE 19.– Herkes, kifli hürriyeti ve güvenli¤ine sahiptir.

fiekil ve flartlar› kanunda gösterilen :

Mahkemelerce verilmifl hürriyeti k›s›tlay›c› cezalar›n ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi;

bir mahkeme karar›n›n veya kanunda öngörülen bir yükümlülü¤ün gere¤i olarak ilgilinin yakalanmas›

veya tutuklanmas›; bir küçü¤ün gözetim alt›nda ›slah› veya yetkili merci önüne ç›kar›lmas› için verilen

bir karar›n yerine getirilmesi; toplum için tehlike teflkil eden bir ak›l hastas›, uyuflturucu madde veya

alkol tutkunu, bir serseri veya hastal›k yayabilecek bir kiflinin bir müessesede tedavi, e¤itim veya ›slah›

için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak al›nan tedbirin yerine getirilmesi; usulüne ayk›r› flekilde

ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da hakk›nda s›n›r d›fl› etme yahut geri verme karar› verilen bir

kiflinin yakalanmas› veya tutuklanmas›; halleri d›fl›nda kimse hürriyetinden yoksun b›rak›lamaz.

Suçlulu¤u hakk›nda kuvvetli belirti bulunan kifliler, ancak kaçmalar›n›, delillerin yokedilmesini

veya de¤ifltirilmesini önlemek maksad›yla veya bunlar gibi tutuklamay› zorunlu k›lan ve kanunda gös-

terilen di¤er hallerde hâkim karar›yla tutuklanabilir. Hâkim karar› olmadan yakalama, ancak suçüstü

halinde veya gecikmesinde sak›nca bulunan hallerde yap›labilir; bunun flartlar›n› kanun gösterir.


123

Yakalanan veya tutuklanan kiflilere, yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklar›ndaki iddialar

herhalde yaz›l› ve bunun hemen mümkün olmamas› halinde sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç

hâkim huzuruna ç›kar›l›ncaya kadar bildirilir.

Yakalanan veya tutuklanan kifli, tutulma yerine en yak›n mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre

hariç en geç k›rksekiz saat ve toplu olarak ifllenen suçlarda en çok dört gün içinde hâkim önüne ç›kar›l›r.

Kimse, bu süreler geçtikten sonra hâkim karar› olmaks›z›n hürriyetinden yoksun b›rak›lamaz. Bu süreler

ola¤anüstü hal, s›k›yönetim ve savafl hallerinde uzat›labilir.

Kiflinin yakaland›¤› veya tutukland›¤›, yak›nlar›na derhal bildirilir.

Tutuklanan kiflilerin, makul süre içinde yarg›lanmay› ve soruflturma veya kovuflturma s›ras›nda

serbest b›rak›lmay› isteme haklar› vard›r. Serbest b›rak›lma ilgilinin yarg›lama süresince duruflmada haz›r

bulunmas›n› veya hükmün yerine getirilmesini sa¤lamak için bir güvenceye ba¤lanabilir.

Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti k›s›tlanan kifli, k›sa sürede durumu hakk›nda karar

verilmesini ve bu k›s›tlaman›n kanuna ayk›r›l›¤› halinde hemen serbest b›rak›lmas›n› sa¤lamak amac›yla

yetkili bir yarg› merciine baflvurma hakk›na sahiptir.

Bu esaslar d›fl›nda bir iflleme tâbi tutulan kiflilerin u¤rad›klar› zarar, tazminat hukukunun genel

prensiplerine göre, Devletçe ödenir.

MADDE 20.– Herkes, özel hayat›na ve aile hayat›na sayg› gösterilmesini isteme hakk›na sahiptir.

Özel hayat›n ve aile hayat›n›n gizlili¤ine dokunulamaz.

Millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin önlenmesi, genel sa¤l›k ve genel ahlâk›n korunmas›

veya baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› sebeplerinden biri veya birkaç›na ba¤l› olarak,

usulüne göre verilmifl hâkim karar› olmad›kça; yine bu sebeplere ba¤l› olarak gecikmesinde sak›nca

bulunan hallerde de kanunla yetkili k›l›nm›fl merciin yaz›l› emri bulunmad›kça; kimsenin üstü, özel

kâ¤›tlar› ve eflyas› aranamaz ve bunlara el konulamaz. Yetkili merciin karar› yirmidört saat içinde görevli

hâkimin onay›na sunulur. Hâkim, karar›n› el koymadan itibaren k›rksekiz saat içinde aç›klar; aksi halde,

el koyma kendili¤inden kalkar.

MADDE 21.– Kimsenin konutuna dokunulamaz. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin

önlenmesi, genel sa¤l›k ve genel ahlâk›n korunmas› veya baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas›

sebeplerinden biri veya birkaç›na ba¤l› olarak usulüne göre verilmifl hâkim karar› olmad›kça; yine bu

sebeplere ba¤l› olarak gecikmesinde sak›nca bulunan hallerde de kanunla yetkili k›l›nm›fl merciin yaz›l›

emri bulunmad›kça; kimsenin konutuna girilemez, arama yap›lamaz ve buradaki eflyaya el konulamaz.

Yetkili merciin karar› yirmidört saat içinde görevli hâkimin onay›na sunulur. Hâkim, karar›n› el

koymadan itibaren k›rksekiz saat içinde aç›klar; aksi halde, el koyma kendili¤inden kalkar.

MADDE 22.– Herkes, haberleflme hürriyetine sahiptir. Haberleflmenin gizlili¤i esast›r.

Millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin önlenmesi, genel sa¤l›k ve genel ahlâk›n korunmas›

veya baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› sebeplerinden biri veya birkaç›na ba¤l› olarak


124

usulüne göre verilmifl hâkim karar› olmad›kça; yine bu sebeplere ba¤l› olarak gecikmesinde sak›nca

bulunan hallerde de kanunla yetkili k›l›nm›fl merciin yaz›l› emri bulunmad›kça; haberleflme engellenemez

ve gizlili¤ine dokunulamaz. Yetkili merciin karar› yirmidört saat içinde görevli hâkimin onay›na sunulur.

Hâkim, karar›n› k›rksekiz saat içinde aç›klar; aksi halde, karar kendili¤inden kalkar.

‹stisnalar›n uygulanaca¤› kamu kurum ve kurulufllar› kanunda belirtilir.

MADDE 23.– Herkes, yerleflme ve seyahat hürriyetine sahiptir.

Yerleflme hürriyeti, suç ifllenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik geliflmeyi sa¤lamak, sa¤l›kl› ve

düzenli kentleflmeyi gerçeklefltirmek ve kamu mallar›n› korumak;

Seyahat hürriyeti, suç soruflturma ve kovuflturmas› sebebiyle ve suç ifllenmesini önlemek;

Amaçlar›yla kanunla s›n›rlanabilir.

Vatandafl›n yurt d›fl›na ç›kma hürriyeti, vatandafll›k ödevi ya da ceza soruflturmas› veya kovuflturmas›

sebebiyle s›n›rlanabilir.

Vatandafl s›n›r d›fl› edilemez ve yurda girme hakk›ndan yoksun b›rak›lamaz.

MADDE 24.– Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.

14 üncü madde hükümlerine ayk›r› olmamak flart›yla ibadet, dinî âyin ve törenler serbesttir.

Kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere kat›lmaya, dinî inanç ve kanaatlerini aç›klamaya zorlanamaz;

dinî inanç ve kanaatlerinden dolay› k›nanamaz ve suçlanamaz.

Din ve ahlâk e¤itim ve ö¤retimi Devletin gözetim ve denetimi alt›nda yap›l›r. Din kültürü ve ahlâk

ö¤retimi ilk ve orta-ö¤retim kurumlar›nda okutulan zorunlu dersler aras›nda yer al›r. Bunun d›fl›ndaki din

e¤itim ve ö¤retimi ancak, kiflilerin kendi iste¤ine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine ba¤l›d›r.

Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasî veya hukukî temel düzenini k›smen de olsa, din kurallar›na

dayand›rma veya siyasî veya kiflisel ç›kar yahut nüfuz sa¤lama amac›yla her ne suretle olursa olsun, dini

veya din duygular›n› yahut dince kutsal say›lan fleyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.

MADDE 25.– Herkes, düflünce ve kanaat hürriyetine sahiptir.

Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düflünce ve kanaatlerini aç›klamaya zorlanamaz;

düflünce ve kanaatleri sebebiyle k›nanamaz ve suçlanamaz.

MADDE 26.– Herkes, düflünce ve kanaatlerini söz, yaz›, resim veya baflka yollarla tek bafl›na

veya toplu olarak aç›klama ve yayma hakk›na sahiptir. Bu hürriyet resmî makamlar›n müdahalesi

olmaks›z›n haber veya fikir almak ya da vermek serbestli¤ini de kapsar. Bu f›kra hükmü, radyo, televizyon,


125

sinema veya benzeri yollarla yap›lan yay›mlar›n izin sistemine ba¤lanmas›na engel de¤ildir.

Bu hürriyetlerin kullan›lmas›, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenli¤i, Cumhuriyetin temel

nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlü¤ünün korunmas›, suçlar›n önlenmesi, suçlu-

lar›n cezaland›r›lmas›, Devlet s›rr› olarak usulünce belirtilmifl bilgilerin aç›klanmamas›, baflkalar›n›n

flöhret veya haklar›n›n, özel ve aile hayatlar›n›n yahut kanunun öngördü¤ü meslek s›rlar›n›n korunmas›

veya yarg›lama görevinin gere¤ine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlar›yla s›n›rlanabilir.

Haber ve düflünceleri yayma araçlar›n›n kullan›lmas›na iliflkin düzenleyici hükümler, bunlar›n

yay›m›n› engellememek kayd›yla, düflünceyi aç›klama ve yayma hürriyetinin s›n›rlanmas› say›lmaz.

Düflünceyi aç›klama ve yayma hürriyetinin kullan›lmas›nda uygulanacak flekil, flart ve usuller

kanunla düzenlenir.

MADDE 27.– Herkes, bilim ve sanat› serbestçe ö¤renme ve ö¤retme, aç›klama, yayma ve bu

alanlarda her türlü araflt›rma hakk›na sahiptir.

Yayma hakk›, Anayasan›n 1 inci, 2 nci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin de¤ifltirilmesini

sa¤lamak amac›yla kullan›lamaz.

Bu madde hükmü yabanc› yay›nlar›n ülkeye girmesi ve da¤›t›m›n›n kanunla düzenlenmesine

engel de¤ildir.

MADDE 28.– Bas›n hürdür, sansür edilemez. Bas›mevi kurmak izin alma ve malî teminat

yat›rma flart›na ba¤lanamaz.

Devlet, bas›n ve haber alma hürriyetlerini sa¤layacak tedbirleri al›r.

Bas›n hürriyetinin s›n›rlanmas›nda, Anayasan›n 26 ve 27 nci maddeleri hükümleri uygulan›r.

Devletin iç ve d›fl güvenli¤ini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünü tehdit eden veya suç

ifllemeye ya da ayaklanma veya isyana teflvik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli bilgilere iliflkin

bulunan her türlü haber veya yaz›y›, yazanlar veya bast›ranlar veya ayn› amaçla, basanlar, baflkas›na verenler,

bu suçlara ait kanun hükümleri uyar›nca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile da¤›t›m hâkim karar›yla;

gecikmesinde sak›nca bulunan hallerde de kanunun aç›kça yetkili k›ld›¤› merciin emriyle önlenebilir.

Da¤›t›m› önleyen yetkili merci, bu karar›n› en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir. Yetkili

hâkim bu karar› en geç k›rksekiz saat içinde onaylamazsa, da¤›t›m› önleme karar› hükümsüz say›l›r.

Yarg›lama görevinin amac›na uygun olarak yerine getirilmesi için, kanunla belirtilecek s›n›rlar içinde,

hâkim taraf›ndan verilen kararlar sakl› kalmak üzere, olaylar hakk›nda yay›m yasa¤› konamaz.

Süreli veya süresiz yay›nlar, kanunun gösterdi¤i suçlar›n soruflturma veya kovuflturmas›na geçilmifl

olmas› hallerinde hâkim karar›yla; Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünün, millî güvenli¤in,

kamu düzeninin, genel ahlâk›n korunmas› ve suçlar›n önlenmesi bak›m›ndan gecikmesinde sak›nca bulunan


126

hallerde de kanunun aç›kça yetkili k›ld›¤› merciin emriyle toplat›labilir. Toplatma karar› veren yetkili

merci, bu karar›n› en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir; hâkim bu karar› en geç k›rksekiz

saat içinde onaylamazsa, toplatma karar› hükümsüz say›l›r.

Süreli veya süresiz yay›nlar›n suç soruflturma veya kovuflturmas› sebebiyle zapt ve müsaderesinde

genel hükümler uygulan›r.

Türkiye’de yay›mlanan süreli yay›nlar, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤üne,

Cumhuriyetin temel ilkelerine, millî güvenli¤e ve genel ahlâka ayk›r› yay›mlardan mahkûm olma

halinde, mahkeme karar›yla geçici olarak kapat›labilir. Kapat›lan süreli yay›n›n aç›kça devam› niteli¤ini

tafl›yan her türlü yay›n yasakt›r; bunlar hâkim karar›yla toplat›l›r.

MADDE 29.– Süreli veya süresiz yay›n önceden izin alma ve malî teminat yat›rma flart›na

ba¤lanamaz.

Süreli yay›n ç›karabilmek için kanunun gösterdi¤i bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili

mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna ayk›r›l›¤›n›n tespiti halinde yetkili merci,

yay›n›n durdurulmas› için mahkemeye baflvurur.

Süreli yay›nlar›n ç›kar›lmas›, yay›m flartlar›, malî kaynaklar› ve gazetecilik mesle¤i ile ilgili

esaslar kanunla düzenlenir. Kanun, haber, düflünce ve kanaatlerin serbestçe yay›mlanmas›n› engelleyici

veya zorlaflt›r›c› siyasal, ekonomik, malî ve teknik flartlar koyamaz.

Süreli yay›nlar, Devletin ve di¤er kamu tüzelkiflilerinin veya bunlara ba¤l› kurumlar›n araç ve

imkânlar›ndan eflitlik esas›na göre yararlan›r.

MADDE 30.– Kanuna uygun flekilde bas›n iflletmesi olarak kurulan bas›mevi ve eklentileri ile

bas›n araçlar›, suç aleti oldu¤u gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya iflletilmekten al›konulamaz.

MADDE 31.– Kifliler ve siyasî partiler, kamu tüzelkiflilerinin elindeki bas›n d›fl› kitle haberleflme

ve yay›m araçlar›ndan yararlanma hakk›na sahiptir. Bu yararlanman›n flartlar› ve usulleri kanunla düzenlenir.

Kanun, millî güvenlik, kamu düzeni, genel ahlâk ve sa¤l›¤›n korunmas› sebepleri d›fl›nda, halk›n bu

araçlarla haber almas›n›, düflünce ve kanaatlere ulaflmas›n› ve kamuoyunun serbestçe oluflmas›n› engelleyici

kay›tlar koyamaz.

MADDE 32.– Düzeltme ve cevap hakk›, ancak kiflilerin haysiyet ve flereflerine dokunulmas› veya

kendileriyle ilgili gerçe¤e ayk›r› yay›nlar yap›lmas› hallerinde tan›n›r ve kanunla düzenlenir.

Düzeltme ve cevap yay›mlanmazsa, yay›mlanmas›n›n gerekip gerekmedi¤ine hâkim taraf›ndan

ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir.


127

MADDE 33.– Herkes, önceden izin almaks›z›n dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten

ç›kma hürriyetine sahiptir.

Hiç kimse bir derne¤e üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz.

Dernek kurma hürriyeti ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin önlenmesi, genel

sa¤l›k ve genel ahlâk ile baflkalar›n›n hürriyetlerinin korunmas› sebepleriyle ve kanunla s›n›rlanabilir.

Dernek kurma hürriyetinin kullan›lmas›nda uygulanacak flekil, flart ve usuller kanunda gösterilir.

Dernekler, kanunun öngördü¤ü hallerde hâkim karar›yla kapat›labilir veya faaliyetten al›konula-

bilir. Ancak, millî güvenli¤in, kamu düzeninin, suç ifllenmesini veya suçun devam›n› önlemenin yahut

yakalaman›n gerektirdi¤i hallerde gecikmede sak›nca varsa, kanunla bir merci, derne¤i faaliyetten men

ile yetkilendirilebilir. Bu merciin karar›, yirmidört saat içinde görevli hâkimin onay›na sunulur. Hâkim,

karar›n› k›rksekiz saat içinde aç›klar; aksi halde, bu idarî karar kendili¤inden yürürlükten kalkar.

Birinci f›kra hükmü, Silahl› Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplar›na ve görevlerinin gerek-

tirdi¤i ölçüde Devlet memurlar›na kanunla s›n›rlamalar getirilmesine engel de¤ildir.

Bu madde hükümleri vak›flarla ilgili olarak da uygulan›r.

MADDE 34.–Herkes, önceden izin almadan, silahs›z ve sald›r›s›z toplant› ve gösteri yürüyüflü

düzenleme hakk›na sahiptir.

Toplant› ve gösteri yürüyüflü hakk› ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin önlenmesi,

genel sa¤l›¤›n ve genel ahlâk›n veya baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› amac›yla ve kanunla

s›n›rlanabilir.

Toplant› ve gösteri yürüyüflü düzenleme hakk›n›n kullan›lmas›nda uygulanacak flekil, flart ve

usuller kanunda gösterilir.

MADDE 35.– Herkes, mülkiyet ve miras haklar›na sahiptir.

Bu haklar, ancak kamu yarar› amac›yla, kanunla s›n›rlanabilir.

Mülkiyet hakk›n›n kullan›lmas› toplum yarar›na ayk›r› olamaz.

MADDE 36.– Herkes, meflrû vas›ta ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg› mercileri önünde

davac› veya daval› olarak iddia ve savunma ile adil yarg›lanma hakk›na sahiptir.

Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaç›namaz.

MADDE 37.– Hiç kimse kanunen tâbi oldu¤u mahkemeden baflka bir merci önüne ç›kar›lamaz.


128

Bir kimseyi kanunen tâbi oldu¤u mahkemeden baflka bir merci önüne ç›karma sonucunu do¤uran

yarg› yetkisine sahip ola¤anüstü merciler kurulamaz.

MADDE 38.– Kimse, ifllendi¤i zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymad›¤› bir fiilden

dolay› cezaland›r›lamaz; kimseye suçu iflledi¤i zaman kanunda o suç için konulmufl olan cezadan daha

a¤›r bir ceza verilemez.

Suç ve ceza zamanafl›m› ile ceza mahkûmiyetinin sonuçlar› konusunda da yukar›daki f›kra uygulan›r.

Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.

Suçlulu¤u hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu say›lamaz.

Hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yak›nlar›n› suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu

yolda delil göstermeye zorlanamaz.

Kanuna ayk›r› olarak elde edilmifl bulgular, delil olarak kabul edilemez.

Ceza sorumlulu¤u flahsîdir.

Hiç kimse, yaln›zca sözleflmeden do¤an bir yükümlülü¤ü yerine getirememesinden dolay›

özgürlü¤ünden al›konulamaz.

Ölüm cezas› ve genel müsadere cezas› verilemez.

‹dare, kifli hürriyetinin k›s›tlanmas› sonucunu do¤uran bir müeyyide uygulayamaz. Silahl›

Kuvvetlerin iç düzeni bak›m›ndan bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir.

Uluslararas› Ceza Divan›na taraf olman›n gerektirdi¤i yükümlülükler hariç olmak üzere vatandafl,

suç sebebiyle yabanc› bir ülkeye verilemez.

MADDE 39.– Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karfl›, bu görev ve hizmetin yerine

getirilmesiyle ilgili olarak yap›lan isnatlardan dolay› aç›lan hakaret davalar›nda, san›k, isnad›n

do¤rulu¤unu ispat hakk›na sahiptir. Bunun d›fl›ndaki hallerde ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan

fiilin do¤ru olup olmad›¤›n›n anlafl›lmas›nda kamu yarar› bulunmas›na veya flikâyetçinin ispata raz›

olmas›na ba¤l›d›r.

MADDE 40.– Anayasa ile tan›nm›fl hak ve hürriyetleri ihlâl edilen herkes, yetkili makama

geciktirilmeden baflvurma imkân›n›n sa¤lanmas›n› isteme hakk›na sahiptir.

Devlet, ifllemlerinde, ilgili kiflilerin hangi kanun yollar› ve mercilere baflvuraca¤›n› ve sürelerini

belirtmek zorundad›r.


129

Kiflinin, resmî görevliler taraf›ndan vâki haks›z ifllemler sonucu u¤rad›¤› zarar da, kanuna göre,

Devletçe tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakk› sakl›d›r.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler

MADDE 41.– Aile, Türk toplumunun temelidir ve efller aras›nda eflitli¤e dayan›r.

Devlet, ailenin huzur ve refah› ile özellikle anan›n ve çocuklar›n korunmas› ve aile planlamas›n›n

ö¤retimi ile uygulanmas›n› sa¤lamak için gerekli tedbirleri al›r, teflkilât› kurar.

MADDE 42.– Kimse, e¤itim ve ö¤renim hakk›ndan yoksun b›rak›lamaz.

Ö¤renim hakk›n›n kapsam› kanunla tespit edilir ve düzenlenir.

E¤itim ve ö¤retim, Atatürk ilkeleri ve ink›lâplar› do¤rultusunda, ça¤dafl bilim ve e¤itim esaslar›na

göre, Devletin gözetim ve denetimi alt›nda yap›l›r. Bu esaslara ayk›r› e¤itim ve ö¤retim yerleri aç›lamaz.

E¤itim ve ö¤retim hürriyeti, Anayasaya sadakat borcunu ortadan kald›rmaz.

‹lkö¤retim, k›z ve erkek bütün vatandafllar için zorunludur ve Devlet okullar›nda paras›zd›r.

Özel ilk ve orta dereceli okullar›n ba¤l› oldu¤u esaslar, Devlet okullar› ile eriflilmek istenen seviyeye

uygun olarak, kanunla düzenlenir.

Devlet, maddî imkânlardan yoksun baflar›l› ö¤rencilerin, ö¤renimlerini sürdürebilmeleri amac› ile

burslar ve baflka yollarla gerekli yard›mlar› yapar. Devlet, durumlar› sebebiyle özel e¤itime ihtiyac›

olanlar› topluma yararl› k›lacak tedbirleri al›r.

E¤itim ve ö¤retim kurumlar›nda sadece e¤itim, ö¤retim, araflt›rma ve inceleme ile ilgili faaliyetler

yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez.

Türkçeden baflka hiçbir dil, e¤itim ve ö¤retim kurumlar›nda Türk vatandafllar›na ana dilleri olarak

okutulamaz ve ö¤retilemez. E¤itim ve ö¤retim kurumlar›nda okutulacak yabanc› diller ile yabanc› dille

e¤itim ve ö¤retim yapan okullar›n tâbi olaca¤› esaslar kanunla düzenlenir. Milletleraras› andlaflma

hükümleri sakl›d›r.

MADDE 43.– K›y›lar, Devletin hüküm ve tasarrufu alt›ndad›r.

Deniz, göl ve akarsu k›y›lar›yla, deniz ve göllerin k›y›lar›n› çevreleyen sahil fleritlerinden

yararlanmada öncelikle kamu yarar› gözetilir.

K›y›larla sahil fleritlerinin, kullan›l›fl amaçlar›na göre derinli¤i ve kiflilerin bu yerlerden yararlanma

imkân ve flartlar› kanunla düzenlenir.


130

MADDE 44.– Devlet, topra¤›n verimli olarak iflletilmesini korumak ve gelifltirmek, erozyonla

kaybedilmesini önlemek ve topraks›z olan veya yeter topra¤› bulunmayan çiftçilikle u¤raflan köylüye

toprak sa¤lamak amac›yla gerekli tedbirleri al›r. Kanun, bu amaçla, de¤iflik tar›m bölgeleri ve çeflitlerine

göre topra¤›n geniflli¤ini tespit edebilir. Topraks›z olan veya yeter topra¤› bulunmayan çiftçiye toprak

sa¤lanmas›, üretimin düflürülmesi, ormanlar›n küçülmesi ve di¤er toprak ve yeralt› servetlerinin azalmas›

sonucunu do¤uramaz.

Bu amaçla da¤›t›lan topraklar bölünemez, miras hükümleri d›fl›nda baflkalar›na devredilemez ve

ancak da¤›t›lan çiftçilerle mirasç›lar› taraf›ndan iflletilebilir. Bu flartlar›n kayb› halinde, da¤›t›lan topra¤›n

Devletçe geri al›nmas›na iliflkin esaslar kanunla düzenlenir.

MADDE 45.– Devlet, tar›m arazileri ile çay›r ve meralar›n amaç d›fl› kullan›lmas›n› ve tahribini

önlemek, tar›msal üretim planlamas› ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimi art›rmak

maksad›yla, tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflanlar›n iflletme araç ve gereçlerinin ve di¤er girdilerinin

sa¤lanmas›n› kolaylaflt›r›r.

Devlet, bitkisel ve hayvansal ürünlerin de¤erlendirilmesi ve gerçek de¤erlerinin üreticinin eline

geçmesi için gereken tedbirleri al›r.

MADDE 46.– Devlet ve kamu tüzelkiflileri; kamu yarar›n›n gerektirdi¤i hallerde, gerçek

karfl›l›klar›n› peflin ödemek flart›yla, özel mülkiyette bulunan tafl›nmaz mallar›n tamam›n› veya bir

k›sm›n›, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaflt›rmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar

kurmaya yetkilidir.

Kamulaflt›rma bedeli ile kesin hükme ba¤lanan art›r›m bedeli nakden ve peflin olarak ödenir.

Ancak, tar›m reformunun uygulanmas›, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin

gerçeklefltirilmesi, yeni ormanlar›n yetifltirilmesi, k›y›lar›n korunmas› ve turizm amac›yla kamulaflt›r›lan

topraklar›n bedellerinin ödenme flekli kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngörebilece¤i bu

hallerde, taksitlendirme süresi befl y›l› aflamaz; bu takdirde taksitler eflit olarak ödenir.

Kamulaflt›r›lan topraktan, o topra¤› do¤rudan do¤ruya iflleten küçük çiftçiye ait olanlar›n›n bedeli,

her halde peflin ödenir.

‹kinci f›krada öngörülen taksitlendirmelerde ve herhangi bir sebeple ödenmemifl kamulaflt›rma

bedellerinde kamu alacaklar› için öngörülen en yüksek faiz uygulan›r.

MADDE 47.– Kamu hizmeti niteli¤i tafl›yan özel teflebbüsler, kamu yarar›n›n zorunlu k›ld›¤›

hallerde devletlefltirilebilir.

Devletlefltirme gerçek karfl›l›¤› üzerinden yap›l›r. Gerçek karfl›l›¤›n hesaplanma tarz› ve usulleri


Devletin, kamu iktisadî teflebbüslerinin ve di¤er kamu tüzelkiflilerinin mülkiyetinde bulunan

iflletme ve varl›klar›n özellefltirilmesine iliflkin esas ve usuller kanunla gösterilir.


131

Devlet, kamu iktisadî teflebbüsleri ve di¤er kamu tüzelkiflileri taraf›ndan yürütülen yat›r›m ve

hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözleflmeleri ile gerçek veya tüzelkiflilere yapt›r›labilece¤i veya

devredilebilece¤i kanunla belirlenir.

MADDE 48.– Herkes, diledi¤i alanda çal›flma ve sözleflme hürriyetlerine sahiptir. Özel teflebbüsler

kurmak serbesttir.

Devlet, özel teflebbüslerin millî ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini,

güvenlik ve kararl›l›k içinde çal›flmas›n› sa¤layacak tedbirleri al›r.

MADDE 49.– Çal›flma, herkesin hakk› ve ödevidir.

Devlet, çal›flanlar›n hayat seviyesini yükseltmek, çal›flma hayat›n› gelifltirmek için çal›flanlar› ve

iflsizleri korumak, çal›flmay› desteklemek, iflsizli¤i önlemeye elveriflli ekonomik bir ortam yaratmak ve

çal›flma bar›fl›n› sa¤lamak için gerekli tedbirleri al›r.

MADDE 50.– Kimse, yafl›na, cinsiyetine ve gücüne uymayan ifllerde çal›flt›r›lamaz.

Küçükler ve kad›nlar ile bedenî ve ruhî yetersizli¤i olanlar çal›flma flartlar› bak›m›ndan özel olarak

korunurlar.

Dinlenmek, çal›flanlar›n hakk›d›r.

Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli y›ll›k izin haklar› ve flartlar› kanunla düzenlenir.

MADDE 51.– Çal›flanlar ve iflverenler, üyelerinin çal›flma iliflkilerinde, ekonomik ve sosyal hak

ve menfaatlerini korumak ve gelifltirmek için önceden izin almaks›z›n sendikalar ve üst kurulufllar

kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme haklar›na sahiptir. Hiç kimse bir

sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayr›lmaya zorlanamaz.

Sendika kurma hakk› ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin önlenmesi, genelsa¤l›k

ve genel ahlâk ile baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› sebepleriyle ve kanunla s›n›rlanabilir.

Sendika kurma hakk›n›n kullan›lmas›nda uygulanacak flekil, flart ve usuller kanunda gösterilir.

Ayn› zamanda ve ayn› ifl kolunda birden fazla sendikaya üye olunamaz.

‹flçi niteli¤i tafl›mayan kamu görevlilerinin bu alandaki haklar›n›n kapsam, istisna ve s›n›rlar›

gördükleri hizmetin niteli¤ine uygun olarak kanunla düzenlenir.

Sendika ve üst kurulufllar›n›n tüzükleri, yönetim ve iflleyiflleri, Cumhuriyetin temel niteliklerine

ve demokrasi esaslar›na ayk›r› olamaz.


132

MADDE 52.– (Mülga: 23.7.1995-4121/3 md.)

MADDE 53.– ‹flçiler ve iflverenler, karfl›l›kl› olarak ekonomik ve sosyal durumlar›n› ve çal›flma

flartlar›n› düzenlemek amac›yla toplu ifl sözleflmesi yapma hakk›na sahiptirler.

Toplu ifl sözleflmesinin nas›l yap›laca¤› kanunla düzenlenir.

128 inci maddenin ilk f›kras› kapsam›na giren kamu görevlilerinin kanunla kendi aralar›nda

kurmalar›na cevaz verilecek olan ve bu maddenin birinci ve ikinci f›kralar› ile 54 üncü madde hükümlerine

tabi olmayan sendikalar ve üst kurulufllar›, üyeleri ad›na yarg› mercilerine baflvurabilir ve ‹dareyle

amaçlar› do¤rultusunda toplu görüflme yapabilirler. Toplu görüflme sonunda anlaflmaya var›l›rsa düzenlenecek

mutabakat metni taraflarca imzalan›r. Bu mutabakat metni, uygun idarî veya kanunî düzenlemenin

yap›labilmesi için Bakanlar Kurulunun takdirine sunulur. Toplu görüflme sonunda mutabakat metni

imzalanmam›flsa anlaflma ve anlaflmazl›k noktalar› da taraflarcaimzalanacak bir tutanakla Bakanlar

Kurulunun takdirine sunulur. Bu f›kran›n uygulanmas›na iliflkin usuller kanunla düzenlenir.

Ayn› iflyerinde, ayn› dönem için, birden fazla toplu ifl sözleflmesi yap›lamaz ve uygulanamaz.

MADDE 54.– Toplu ifl sözleflmesinin yap›lmas› s›ras›nda, uyuflmazl›k ç›kmas› halinde iflçiler grev

hakk›na sahiptirler. Bu hakk›n kullan›lmas›n›n ve iflverenin lokavta baflvurmas›n›n usul ve flartlar› ile

kapsam ve istisnalar› kanunla düzenlenir.

Grev hakk› ve lokavt iyi niyet kurallar›na ayk›r› tarzda, toplum zarar›na ve millî serveti tahrip

edecek flekilde kullan›lamaz.

Grev esnas›nda greve kat›lan iflçilerin ve sendikan›n kas›tl› veya kusurlu hareketleri sonucu, grev

uygulanan iflyerinde sebep olduklar› maddî zarardan sendika sorumludur.

Grev ve lokavt›n yasaklanabilece¤i veya ertelenebilece¤i haller ve iflyerleri kanunla düzenlenir.

Grev ve lokavt›n yasakland›¤› hallerde veya ertelendi¤i durumlarda ertelemenin sonunda,

uyuflmazl›k Yüksek Hakem Kurulunca çözülür. Uyuflmazl›¤›n her safhas›nda taraflar da anlaflarak

Yüksek Hakem Kuruluna baflvurabilir. Yüksek Hakem Kurulunun kararlar› kesindir ve toplu ifl

sözleflmesi hükmündedir.

Yüksek Hakem Kurulunun kurulufl ve görevleri kanunla düzenlenir.

Siyasî amaçl› grev ve lokavt, dayan›flma grev ve lokavt›, genel grev ve lokavt, iflyeri iflgali, ifli

yavafllatma, verim düflürme ve di¤er direnifller yap›lamaz.

Greve kat›lmayanlar›n iflyerinde çal›flmalar›, greve kat›lanlar taraf›ndan hiçbir flekilde engellenemez.

MADDE 55.– Ücret eme¤in karfl›l›¤›d›r.


133

Devlet, çal›flanlar›n yapt›klar› ifle uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve di¤er sosyal yard›mlar-

dan yararlanmalar› için gerekli tedbirleri al›r.

Asgarî ücretin tespitinde çal›flanlar›n geçim flartlar› ile ülkenin ekonomik durumu da gözönünde

bulundurulur.

MADDE 56.– Herkes, sa¤l›kl› ve dengeli bir çevrede yaflama hakk›na sahiptir.

Çevreyi gelifltirmek, çevre sa¤l›¤›n› korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatan-

dafllar›n ödevidir.

Devlet, herkesin hayat›n›, beden ve ruh sa¤l›¤› içinde sürdürmesini sa¤lamak; insan ve madde

gücünde tasarruf ve verimi art›rarak, iflbirli¤ini gerçeklefltirmek amac›yla sa¤l›k kurulufllar›n› tek elden

planlay›p hizmet vermesini düzenler.

Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sa¤l›k ve sosyal kurumlar›ndan yararlanarak,

onlar› denetleyerek yerine getirir.

Sa¤l›k hizmetlerinin yayg›n bir flekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sa¤l›k sigortas› kuru-

labilir.

MADDE 57.– Devlet, flehirlerin özelliklerini ve çevre flartlar›n› gözeten bir planlama

çerçevesinde, konut ihtiyac›n› karfl›layacak tedbirleri al›r, ayr›ca toplu konut teflebbüslerini destekler.

MADDE 58.– Devlet, istiklâl ve Cumhuriyetimizin emanet edildi¤i gençlerin müsbet ilmin ›fl›¤›nda,

Atatürk ilke ve ink›lâplar› do¤rultusunda ve Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünü ortadan

kald›rmay› amaç edinen görüfllere karfl› yetiflme ve geliflmelerini sa¤lay›c› tedbirleri al›r.

Devlet, gençleri alkol düflkünlü¤ünden, uyuflturucu maddelerden, suçluluk, kumar ve benzeri kötü

al›flkanl›klardan ve cehaletten korumak için gerekli tedbirleri al›r.

MADDE 59.– Devlet, her yafltaki Türk vatandafllar›n›n beden ve ruh sa¤l›¤›n› gelifltirecek

tedbirleri al›r, sporun kitlelere yay›lmas›n› teflvik eder.

Devlet baflar›l› sporcuyu korur.

MADDE 60.– Herkes, sosyal güvenlik hakk›na sahiptir.

Devlet, bu güvenli¤i sa¤layacak gerekli tedbirleri al›r ve teflkilat› kurar.

MADDE 61.– Devlet, harp ve vazife flehitlerinin dul ve yetimleriyle, malûl ve gazileri korur ve

toplumda kendilerine yarafl›r bir hayat seviyesi sa¤lar.


134

Devlet, sakatlar›n korunmalar›n› ve toplum hayat›na intibaklar›n› sa¤lay›c› tedbirleri al›r.

Yafll›lar, Devletçe korunur. Yafll›lara Devlet yard›m› ve sa¤lanacak di¤er haklar ve kolayl›klar


Devlet, korunmaya muhtaç çocuklar›n topluma kazand›r›lmas› için her türlü

tedbiri al›r.

Bu amaçlarla gerekli teflkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur.

MADDE 62.– Devlet, yabanc› ülkelerde çal›flan Türk vatandafllar›n›n aile birli¤inin, çocuklar›n›n

e¤itiminin, kültürel ihtiyaçlar›n›n ve sosyal güvenliklerinin sa¤lanmas›, anavatanla ba¤lar›n›n korunmas›

ve yurda dönüfllerinde yard›mc› olunmas› için gereken tedbirleri al›r.

MADDE 63.– Devlet, tarih, kültür ve tabiat varl›klar›n›n ve de¤erlerinin korunmas›n› sa¤lar, bu

amaçla destekleyici ve teflvik edici tedbirleri al›r.

Bu varl›klar ve de¤erlerden özel mülkiyet konusu olanlara getirilecek s›n›rlamalar ve bu nedenle

hak sahiplerine yap›lacak yard›mlar ve tan›nacak muafiyetler kanunla düzenlenir.

MADDE 64.– Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatç›y› korur. Sanat eserlerinin ve sanatç›n›n

korunmas›, de¤erlendirilmesi, desteklenmesi ve sanat sevgisinin yay›lmas› için gereken tedbirleri al›r.

MADDE 65.– Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görev-

lerin amaçlar›na uygun öncelikleri gözeterek malî kaynaklar›n›n yeterlili¤i ölçüsünde yerine getirir.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Siyasî Haklar ve Ödevler

MADDE 66.– Türk Devletine vatandafll›k ba¤› ile ba¤l› olan herkes Türktür.

Türk baban›n veya Türk anan›n çocu¤u Türktür.

Vatandafll›k, kanunun gösterdi¤i flartlarla kazan›l›r ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.

Hiçbir Türk, vatana ba¤l›l›kla ba¤daflmayan bir eylemde bulunmad›kça vatandafll›ktan

ç›kar›lamaz.

Vatandafll›ktan ç›karma ile ilgili karar ve ifllemlere karfl› yarg› yolu kapat›lamaz.

MADDE 67.– Vatandafllar, kanunda gösterilen flartlara uygun olarak, seçme, seçilme ve ba¤›ms›z

olarak veya bir siyasî parti içinde siyasî faaliyette bulunma ve halkoylamas›na kat›lma hakk›na sahiptir.


135

Seçimler ve halkoylamas› serbest, eflit, gizli, tek dereceli, genel oy, aç›k say›m ve döküm

esaslar›na göre, yarg› yönetim ve denetimi alt›nda yap›l›r. Ancak, yurt d›fl›nda bulunan Türk

vatandafllar›n›n oy hakk›n› kullanabilmeleri amac›yla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler.

Onsekiz yafl›n› dolduran her Türk vatandafl› seçme ve halkoylamas›na kat›lma haklar›na sahiptir.

Bu haklar›n kullan›lmas› kanunla düzenlenir.

Silah alt›nda bulunan er ve erbafllar ile askerî ö¤renciler, taksirli suçlardan hüküm giyenler hariç

ceza infaz kurumlar›nda bulunan hükümlüler oy kullanamazlar. Ceza infaz kurumlar› ve tutukevlerinde

oy kullan›lmas› ve oylar›n say›m ve dökümünde seçim emniyeti aç›s›ndan al›nmas› gerekli tedbirler

Yüksek Seçim Kurulu taraf›ndan tespit edilir ve görevli hâkimin yerinde yönetim ve denetimi alt›nda

yap›l›r.

Seçim kanunlar›, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini ba¤daflt›racak biçimde düzenlenir.

Seçim kanunlar›nda yap›lan de¤ifliklikler, yürürlü¤e girdi¤i tarihten itibaren bir y›l içinde

yap›lacak seçimlerde uygulanmaz.

III. Siyasî partilerle ilgili hükümler

A. Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayr›lma

MADDE 68.– Vatandafllar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden

ayr›lma hakk›na sahiptir. Parti üyesi olabilmek için onsekiz yafl›n› doldurmufl olmak gerekir.

Siyasî partiler, demokratik siyasî hayat›n vazgeçilmez unsurlar›d›r.

Siyasî partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hükümleri içerisinde

faaliyetlerini sürdürürler.

Siyasî partilerin tüzük ve programlar› ile eylemleri, Devletin ba¤›ms›zl›¤›na, ülkesi ve milletiyle

bölünmez bütünlü¤üne, insan haklar›na, eflitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenli¤ine,

demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine ayk›r› olamaz; s›n›f veya zümre diktatörlü¤ünü veya herhangi

bir tür diktatörlü¤ü savunmay› ve yerlefltirmeyi amaçlayamaz; suç ifllenmesini teflvik edemez.

Hâkimler ve savc›lar, Say›fltay dahil yüksek yarg› organlar› mensuplar›, kamu kurum ve kuru-

lufllar›n›n memur statüsündeki görevlileri, yapt›klar› hizmet bak›m›ndan iflçi niteli¤i tafl›mayan di¤er

kamu görevlileri, Silahl› Kuvvetler mensuplar› ile yüksekö¤retim öncesi ö¤rencileri siyasî partilere üye

olamazlar.

Yüksekö¤retim elemanlar›n›n siyasî partilere üye olmalar› ancak kanunla düzenlenebilir. Kanun

bu elemanlar›n, siyasî partilerin merkez organlar› d›fl›nda kalan parti görevi almalar›na cevaz veremez ve

parti üyesi yüksekö¤retim elemanlar›n›n yüksekö¤retim kurumlar›nda uyacaklar› esaslar› belirler.


136

Yüksekö¤retim ö¤rencilerinin siyasî partilere üye olabilmelerine iliflkin esaslar kanunla düzenlenir.

Siyasî partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve hakça malî yard›m yapar. Partilere yap›lacak yard›m›n,

alacaklar› üye aidat›n›n ve ba¤›fllar›n tabi oldu¤u esaslar kanunla düzenlenir.

B. Siyasî partilerin uyacaklar› esaslar

MADDE 69.– Siyasî partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çal›flmalar› demokrasi

ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmas› kanunla düzenlenir.

Siyasî partiler, ticarî faaliyetlere giriflemezler.

Siyasî partilerin gelir ve giderlerinin amaçlar›na uygun olmas› gereklidir. Bu kural›n uygulanmas›

kanunla düzenlenir. Anayasa Mahkemesince siyasî partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin

kanuna uygunlu¤unun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve ayk›r›l›k halinde uygulanacak

yapt›r›mlar kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Say›fltaydan

yard›m sa¤lar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda verece¤i kararlar kesindir.

Siyasî partilerin kapat›lmas›, Yarg›tay Cumhuriyet Baflsavc›s›n›n açaca¤› dava üzerine Anayasa

Mahkemesince kesin olarak karara ba¤lan›r.

Bir siyasî partinin tüzü¤ü ve program›n›n 68 inci maddenin dördüncü f›kras› hükümlerine ayk›r›

bulunmas› halinde temelli kapatma karar› verilir.

Bir siyasî partinin 68 inci maddenin dördüncü f›kras› hükümlerine ayk›r› eylemlerinden ötürü

temelli kapat›lmas›na, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin ifllendi¤i bir odak haline geldi¤inin Anayasa

Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir. Bir siyasî parti, bu nitelikteki fiiller o partinin

üyelerince yo¤un bir flekilde ifllendi¤i ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel baflkan veya

merkez karar veya yönetim organlar› veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya

grup yönetim kurulunca z›mnen veya aç›kça benimsendi¤i yahut bu fiiller do¤rudan do¤ruya an›lan parti

organlar›nca kararl›l›k içinde ifllendi¤i takdirde, söz konusu fiillerin oda¤› haline gelmifl say›l›r.

Anayasa Mahkemesi, yukar›daki f›kralara göre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin

a¤›rl›¤›na göre ilgili siyasî partinin Devlet yard›m›ndan k›smen veya tamamen yoksun b›rak›lmas›na

karar verebilir.

Temelli kapat›lan bir parti bir baflka ad alt›nda kurulamaz.

Bir siyasî partinin temelli kapat›lmas›na beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucular› dahil

üyeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya iliflkin kesin karar›n›n Resmî Gazetede gerekçeli

olarak yay›mlanmas›ndan bafllayarak befl y›l süreyle bir baflka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve

deneticisi olamazlar.

Yabanc› devletlerden, uluslararas› kurulufllardan ve Türk uyruklu¤unda olmayan gerçek ve tüzel-

kiflilerden maddî yard›m alan siyasî partiler temelli olarak kapat›l›r.


137

Siyasî partilerin kurulufl ve çal›flmalar›, denetlenmeleri, kapat›lmalar› ya da Devlet yard›m›ndan

k›smen veya tamamen yoksun b›rak›lmalar› ile siyasî partilerin ve adaylar›n seçim harcamalar› ve usulleri

yukar›daki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir.

MADDE 70.– Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakk›na sahiptir.

Hizmete al›nmada, görevin gerektirdi¤i niteliklerden baflka hiçbir ay›r›m gözetilemez.

MADDE 71.– Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmalar› ve bu bildirimlerin

tekrarlanma süreleri kanunla düzenlenir. Yasama ve yürütme organlar›nda görev alanlar, bundan istisna

edilemez.

MADDE 72.– Vatan hizmeti, her Türkün hakk› ve ödevidir. Bu hizmetin Silahl› Kuvvetlerde veya

kamu kesiminde ne flekilde yerine getirilece¤i veya getirilmifl say›laca¤› kanunla düzenlenir.

MADDE 73.– Herkes, kamu giderlerini karfl›lamak üzere, malî gücüne göre, vergi ödemekle

yükümlüdür.

Vergi yükünün adaletli ve dengeli da¤›l›m›, maliye politikas›n›n sosyal amac›d›r.

Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülükler kanunla konulur, de¤ifltirilir veya kald›r›l›r.

Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülüklerin muafl›k, istisnalar ve indirimleriyle oranlar›na

iliflkin hükümlerinde kanunun belirtti¤i yukar› ve afla¤› s›n›rlar içinde de¤ifliklik yapmak yetkisi Bakanlar

Kuruluna verilebilir.

MADDE 74.– Vatandafllar ve karfl›l›kl›l›k esas› gözetilmek kayd›yla Türkiye’de ikamet eden

yabanc›lar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve flikâyetleri hakk›nda, yetkili makamlara ve Türkiye

Büyük Millet Meclisine yaz› ile baflvurma hakk›na sahiptir.

Kendileriyle ilgili baflvurmalar›n sonucu, gecikmeksizin dilekçe sahiplerine yaz›l› olarak

bildirilir.

Bu hakk›n kullan›lma biçimi kanunla düzenlenir.

N.Ö.C

NÖ

C:

Na

hc

iva

n Ö

zerk

Cu

mh

uri

ye

ti

(Aze

rba

yc

an

)

(AZERBAYCAN)

GÜ

NE

Y K

IBR

ISR

UM

YÖ

NE

T‹M

‹

Baş

kent

(A

nkar

a)

l mer

kezl

eri

İ

Ö⁄RETMEN MARfiI

Aln›m›zda bilgilerden bir çelenk, Nura do¤ru can atan Türk genciyiz. Yeryüzünde yoktur, olmaz Türk’e denk;Korku bilmez soyumuz.

fianl› yurdum, her buca¤›n flanla dolsun;Yurdum, seni yüceltmeye andlar olsun.

Candan açt›k cehle karfl› bir savafl, Ey bu yolda and içen genç arkadafl!Ö¤ren, ö¤ret hakk› halka, gürle cofl;Durma durma kofl.

fianl› yurdum, her buca¤›n flanla dolsun;Yurdum, seni yüceltmeye andlar olsun.

‹smail Hikmet ERTAYLAN

Demokrasi ve ‹nsan Haklar› Egitimihakk›, kiﬂilere, çevreyi kirletmeme, yerel yönetimlere, çevrenin temiz kalmas› için gerekli çal›ﬂmalar› yapma, sorumlulu¤unu

Documents