Canlılar depremi önceden sezinleyebilir mi?

8/3/2019 Canllar depremi nceden sezinleyebilir mi?

1/19

1

CANLILAR DEPREM NCEDEN SEZNLEYEBLR M?Prof. Dr. Ali Demirsoy, Hacettepe niversitesi Biyoloji Blm

Evrimsel sre, canllarn hepsine kendine uygun ortamda beceri

kazandrabilecek yap, fiziksel ileyi ve en nemlisi duyu organlar

kazandrmtr. Var olan duyu organlarn o ortamda en iyi biimde

kullanacak ekilde gelitirmitir. Baykuun gece ok daha baarl bir

ekilde grmesi, yarasann azdan ve burundan karlan, kulaktan

alnan spersonik dalgalarla yolu zerindeki nesneleri uzaktan bir eit

grntleyebilmesi, bir kpekbalnn ok uzaklardan kan kokusunu

alabilmesi ve benzer yzlerce rnek bu zellemeye tipik rneklerdir.

Yerleik dzene geildiinden bu yana, zellikle uygarlklarn adeta

fkrd Akdeniz, Orta Amerika ve Uzak Dou Kuanda depremler

bilinen en byk ykmlar yapmtr. Anadolunun gney kylarn

dolatnzda adm ba yklm, viraneye dnm bu uygarlklarn

sonunu depremler getirdiini biliyoruz. Hem mal hem can kaybna neden

olmas, nceden bir trl saptanamamas, tekrarlanabilir olmas, aniden

ortaya kmas, birka saniye iinde yapacan yapmas, mdahaleye

zaman brakmamas, doan zararn o anda ve daha sonra telafisinin

hemen hemen olanaksz olmas depremi en ykc doa olay olarak

tanmlamamz gerektirmitir. Bu ykc etkiyi baz canllarn olay ortaya

kmadan belirli bir sre nce algladklarna ilikin gl kantlar

bulunmaktadr. Bu yazda bu canllarn allagelmiin dndaki alglama

yetenekleri ve bunun fizyolojik aklamalar ele alnacaktr.


2/19

2

Elektrik karan ve elektrik alann alglayanlar

Dnyada yzlerce canlnn zellikle balklarn, llebilir miktarlarda

elektrik rettikleri ve nemli bir ksmnn da elektrik alannn varln

algladklar bilinmektedir; Yaklak 384 trn de elektrik rettii

grlmtr.

Bir elektrik bal elektrik alan retebiliyorsa Elektrogenik, eer

elektrik alan alglayabiliyorsa da Elektroreseptiv olarak adlandrlr.

Elektrii alglayan elektroreseptrler deriye gmlm durumdadr.

Balklarn bir ksm her iki zellie sahiptir. rnein denizlerin altndayaayan ok sayda balk, Gney Amerika nehirlerinde yaayan

Gymnotiformes takmna ait balklar ve Afrika nehirlerinde yaayan

Mormyridae familyasna ait balklar bu tiptir.

ekil: Gymnotiformes takmndan, Electrophorus electricus (elektrikli ylanbal).

Baz balklar da sadece elektriksel alan alglarlar: Kpekbalklar,

yaynlar, kedibalklar (Siluriformis) ve Torpediniformes, vatozlar

(Rajiformes). Bunlar avlarnn vcudundan kan ok zayf elektrii

alglarlar. rnein kuma tamamen gmlm avlarn bile bu yolla

bulabilirler Pasif Elektrolokasyon.


3/19

3

Canllarda elektrik akmlar nasl retilir?

izgili kaslarn ilgin bir ekilde deimesiyle, zellikle balklarda,

elektrik plakalar meydana gelir. ok ekirdekli sitoplazmalarnn

ierisinde ilev gren miyofibril olmad iin kaslamazlar. Elektrik

organlarnda, elektrik plakalar stunlar meydana getirir. Motorik sinir u

plakalarnda olduu gibi, sinirler, plakalarn bir yzne balanmtr.

br yz ise papiller (kk kntlar) eklindedir ve klcal kan damar-

lar ile temastadr. Bu asimetri, ilevsel bir potansiyel fark meydana

getirir. Sakin durumda her plaka zarnda bu potansiyel fark, i taraf eksi

olmak zere 84 mV (milivolt)'tur. Sinir impulsu geldiinde her plakann

aadaki ekilde gsterildii gibi dz yzey taraf 67 mV daha yklenmi

olur ve toplam potansiyel fark 151 mV'a ykselir. yleki tm plaka

zarlar ayn ynde, ayn ekilde dizildii iin, her kas plakas (pili) 151 mV

reten bir batarya elde edilmi olur.

ekil: Elektrikli ylanbalnn (Electrophorus electricus) elektrik organ, a) Morfolojik

grn, b) Elektrik plakas, c) lev emas. stte iki elektrik plakas sakin

durumda ve altta dearj halinde. eP) Elektrik plakas, eS) Elektrik veren

stunlar, Kn) Kan damarlaryla donatlm zar (rostral), Su) Sinir ularnngirdii zar (kaudal), ISk) skelet (Demirsoy 1992ye gre Khn'den).


4/19

4

rnein, elektrikbalnn (Electrophorus) bir elektrik stununda

(elektrik organ da birok stundan yaplmtr) 6.000 kadar elektrik

plakas vardr ve elektrik stununlarnntoplamnda potansiyel 900 V'a

(volta) kadar ykselebilir.

Bu yksek gerilimli deniz balklarnn yan sra, tatlsularda yaayan

baz balklarn (Gymnotidae ve Mormyridae) elektrik organnda ancak

birka volt elektrik retilir. zel elektrik almalar ile dorudan doruya

kendi rettikleri elektrik alannn farkna varrlar.

Bazen bu elektrik boaltm bir antene ya da dokunaca bal olarak

yaplr. Elektrik dearjndan kendilerinin nasl etkilenmedii

bilinmemektedir. Dearj beyinden kan sinirlerle denetlenir.

Gl elektrik retenler: Elektrik deiiklie uram elektrosit

denilen kas ve sinir hcrelerinin deiimi ve birbirine bir elektrik ifti gibi

balanmas ile oluu. Elektrositler byk lde kas hcrelerine benzer.Bu kas hcrelerinin bir ucuna sinir ular balanmtr. Elektrik bu sinir

balantlar araclyla dearj edilir. Her elektrosit yukarda izah edildii

gibi yaklak 0.15 volt elektrik retir. Enine ve yksekliine stunlar

5.000-6.000 batarya eklinde dizilmi, yaklak 200.000 elektrik plakas

bu yksek elektrii retir. Bir seri asimetrik balanm batarya gibidirler.

ekil: Elektrik organlar vcudun daha ok kuyruk ksmna toplanmtr ve vcudun

yaklak 4/5ini oluturacak kadar byktrler (internetten).


5/19

5

Bir tarafnda kas bloklar dier tarafnda da sinir balantlar olan bir

elektrik ifti eklinde ilev yapar. Elektrositler ate emrini beyinden alrlar.

Bir seri balanm bloktan kan elektrik en az 10 volt ve frekans 25

Hzdir. Ancak vcuttan ktnda, avclarn algladklar frekans yzlerce

Hz yksekliinde olur. Bataryalar ounluk kuyruk ksmlarnda

bulunurlar. Dier canllar hareketsiz hale getirenler gl elektrik retir;

elektrik dearj srasnda 10-500 volt ve bir amperin zerinde (yaklak

10-500 Wat gcnde) elektrik retebilirler. Bu gteki bir elektrik akm

erikin bir insan ldrebilir). Vcudun ba ve kuyruk ksm farkl kutuplar

halindedir; uyarlma srasnda akm plakalardan bir utan br yana

doru olur. Bayltma, fel haline getirme ve kendini koruma iin farkl

potansiyellerde elektrik de karlabilir. karm olduu dk voltajdaki

elektrik yolunu bulmada kullanlr. Bir defa elektrik dearj olunca belirli

bir sre beklenmesi gerekir; bu sre ounluk bir saten fazladr. l bir

balk 8-9 saat sonra bile elektrik boalmas yaparak insan arpabilir.Nehri geen bir atn zerindeki insan 6 metre uzaktan arpabilir. Elektrik

oku sinir sistemini ve kalbi etkilediinden nefes almada ve kalbin

ritminde meydana gelen bozukluklar lme neden olur. En gl elektrii

Electrophorus electricus, Malapteruridae ve Torpediniformes retir. Bu

tip elektrik retenler ya srekli ve sinusoyidal (Apteronotus ve

Eigenmannia) ya da kesik kesik, geni aralklarla puls eklindeverebilirler (Gnathonemus, Gymnotus ve Raja).


6/19

6

ekil: Baz elektrik balklar puls (nabz atmas gibi) kesik kesik elektrik retir (stte),

bazlar da dalga eklinde srekli elektrik retir (altta).

Elektrik organlar vcudun arka ksmnda blok halinde ve vcudun

yaklak 4/5ini oluturur. Alak gerilimli elektriin yan sra yksek voltlu

elektrik de retir. Beyinden gelen emre gre hcrelerin pozitif sodyum

kanallar alr ve ksa zamanda da tersine akm oluturulur. Voltajdaki

bu ani deiiklik elektrik akmnn meydana gelmesini salar. Elektrik

akmnn bykl baln ya (ve dolaysyla cssesi) ile artar.

Dnyada elektriini reten, depo eden ve dearj yapan sistem yalnz bu

hayvanlarda bulunur.

Zayf elektrik retenler: Dearj bir volt ve bir amperin zerinde

deildir. Bunlar dier canllar uyuturmazlar; elektrik alann yer ve yn

tayininde ve ayn elektrii karan dier bireylerle iletiim kurmada

kullanrlar. Buna Elektrolokasyon denir. Bunlara en iyi rnekler

Gnathonemus petersi, Apteronotus albifronstur. Elektrik alan vcudun

zerine dalm duyarl tberkllerden alglanr.


7/19

7

ekil: Vcuttan karlan elektrik dalgalar evredeki manyetik ve paramanyetik

nesnelerin alglanmasn salayarak bireyin yol bulmasn salar.

Nil ylanbalklar olarak bilinen Mormyridae ve Gymnotidae ancak 3-7

volt kadar elektrik retirler. Bu gerilimle avlanamazlar; bununla kendilerini

de savunamazlar. Bu alak gerilim yanal organlarn bulunduu yerde bir

elektrik almac tarafndan alglanr. yle ki bu almalar 0.01 mV/cm.

elektrik alann alglayacak kadar duyarldrlar.

Dk potansiyelli elektrik retenler, tadklar elektrik alan

almalaryla, bu yeteneklerini, yn (belki trdelerini ve zellikle kar

eeylerini) bulmada kullanrlar. Nil elektrikli ylanbal voltaj deiimi

olarak santimetrede 0.03 mikrovolt'luk (mikrovolt, volt'un milyonda biridir)

ve akmda da cm3'te 0.04 mikroamperlik deiimlere tepki gsterirler.

Aadaki ekilde grld gibi etrafndaki herhangi bir cismin

elektrik iletiminin suyun iletiminden az ya da fazla olmasna gre, alan

izgileri bir araya toplanr ya da dalr. Bu alan izgilerinin dalmas ya

da toplanmas hayvann etrafndaki cisimler hakknda bilgi edinmesini

salar.


8/19

8

ekil:Nil ylanbalnda (Gymnarchus niloticus) elektriksel alanla yer saptanmas, a)

Elektrik alan izgileri, ortamda dzenli dalr. Kuyruk baa gre negatif ykldr,

b) Herhangi elektrik ileten bir cisme rastladnda elektrik alan izgileri bu cisim

araclyla biraraya toplanacaktr, c) Yaltkan bir cisimde elektrik alan izgileri

datlacaktr. Bu geirgenlik ve yaltkanlk suya gredir (Demirsoy 1992ye gre

Khn'den).

Zayf elektrik karanlar karanlkta ve amurlu, bulank sularda

elektrik ile evrelerini bir eit grrler. evredeki manyetik nesneler

bunlara nirengi noktas gibi yol gsterir. Her birey farkl frekansta elektrik

retir. Ayn frekansta retilirlerse snme ya da giriim olaca iin yer

bulma zorlar. Byle bir durumla karlatklarnda ekilde grld

gibi frekanslarn ya ykseltir ya da drrler.

ekil: Bir tre ait elektrik karn iki birey rastlarsa, dalgalarda giriim ya da snmeolmasn diye biri frekansn ykseltirken brs drr (internetten)

HANG CANLILARI DEPREM HABERCS OLARAK KULLANABLRZ?

Burada bir eyi bilmemiz gerekiyor. Birok canl, deprem ykc

etkisini gstermeye balaynca allagelmiin dnda belirli bir davran


9/19

9

sergilemeye balar. Memeli hayvanlarn birounun (rnein koyunlarn,

keilerin ve srlarn) akn bir ekilde donup kaldklar bilinmektedir.

Uzakdouda oluan byk tsnunamide, tsunami balaynca birok

evcil hayvann dalara doru kat, rnein fillerin zincirlerini krarak

kydan uzaklatklar gzlenmitir. Yer altnda yaayan (krfare,

tarlafareleri gibi) ya da oyuklarda yaayan (kirpi gibi) memeli hayvanlarn,

keza karncalarn yeryzne ktklar birok gzlemle bilinmektedir.

Deprem balaynca davran deiiklii gsteren hayvanlarn depremi

nceden haber vermeleri sz konusu olamayaca iin bu yazda bunlara

yer verilmeyecektir.

Ancak depremin etkisi yeryznde birden bire ortaya kmasna

karn, yer altnda belirli bir n hazrlk olduu da bilinmektedir. Depremin

takredeki plakalarn hareketinden ya da ktlelerin kaymasndan

kaynaklanmas nedeniyle baz yerlerde skmann baz yerlerde de

almalarn ortaya kmas kanlmazdr. Bu hareketler srasnda

insanlarn algladklar en son ortaya kan ykc etkilerdir ve yapacak

fazla bir ey kalmamtr. Ancak birok canl daha nce balam olan;

ancak fiziki ykc sonular henz ortaya kmayan depremleri alglama

yeteneindedir. Bunlar:

Titreim ya da dalgalarla depremi alglama

Plakalarn ya da ktlelerin henz byk krlmalar meydana gelmeden

nce yer deitirmelerinden ya da baz blmelerin (kompartmanlarn)

kmelerinden dolay ortaya kan dk salnml titreimleri (dalgalar)

baz hayvanlarn alglad saptanmtr. Bu dalgalarn deprem

balamadan en fazla 4-5 gn nceden zayf olarak ortaya kt ve

zamanla glenerek ilerledii dnlmektedir. nsan kula ve aygtlarbu dalgalar alglayamaz; alglasa bile olan biteni tam olarak anlayamaz.


10/19

10

Birok canl, bizim u anda saptadmz kadaryla memeliler bata

olmak zere bu sra d dalgalar alglayarak igdsel olarak huzursuz

ve allagelmiin dnda davranlar gstermeye balarlar. ncelikle

ksa sreli donup kalma, bir eyleri dikkatle dinleyecekmi gibi hareketsiz

kalma, gizlenme, toprak iinde yayorsa toprak stne kma gibi

allagelmiin dnda davranlar gsterebilir. Bunun iin canllarn

vcudunda baz dzenlemeler meydana gelmitir.

Bunlar bu denli duyarl klan sistem, ounluk ayak-parmaktan

balayp i beyne kadar uzanan yolda kemiklerin birbirleriyle olan

ilikilerindeki ya da balantlarndaki mkemmelliktir. Trnak ya da ayak

kemikleri ile topraktan alnan uzun dalga boylu titreimleri (dalgalar),

bacak, krek, omurga ve kafatas kemiinin birbirleriyle zel balant ya

da ilikileri nedeniyle ayak kemiklerinden kafatas kemiiyle i kulak

svsna aktarlmasn salar. Buradaki en nemli fiziki olay, byk bir

olaslkla, ayaktan alnan uzun ve dk enerjili dalga boylarn, ksa

salnml ve yksek enerjili (ampiltt ykseltilmi olarak) dalga boyuhaline dntrmedir. Bylece kuvvetli dalgalarla i kulaktaki svnn

harekete geirilmesi salanr. Bunu kemiklerin birbirine balant biimi

gerekletirir.

Aslnda byle bir yap yeri ve araclar farkl olsa da bizde de vardr.

Birincil omurgallarda (yani suda olumu ve hep suda kalm olan; yani

karaya kp da yeniden sulara dnmemi olan canllarda) vcut suda

iletilen dalgalara bir eit saydamdr. Yani sudaki titreimler (dalgalar)

vcudun bir yanndan girip br yanndan karak yoluna devam edebilir

ayn zamanda canlnn vcudu iinde farkl ynlere doru da yol alabilir.

nk bu canllarda vcut younluu neredeyse su younluuna eittir

ve bir anlamda sv yapsndadr; dolaysyla dalgalar sndrlmeden,

kesintiye uramadan yoluna devam edebilir. Bu dalgalar rnein


11/19

11

balklarda da akl olmayan duyma (iitme) organna yani i kulaa

ve denge organna bu yolla iletilir. Yani balk havadaki ses dalgalar ile

deil sudan gelip vcudundan geen dalgalar ile titreimleri duyar.

Weber kemlikleri bu dalgalarn iletilmesinde glendirilmesinde rol oynar.

ekil: BirTeleos hayvanda (sazan) yzme kesesi ve labirent (yarm daire kanallar)

balants. 1 ve 2. Yarm daire kanallar, 3. Sinus endolymphaticus, 4.

Perilenfatik boluun sinusu, 5. Claustrum, 6. Weber kemikleri, 7.

Deiiklie uram kaburga; Weber kemikleri ve yzme kesesiyle

balantl, 8. Weber hava odac (yzme kesesinin n ksm), 9. Yzme

kesesi kanal, 10. Yzme kesesi, 11. Omurga ve 12. Alt kaburgalar (Demirsoy

1992ye gre Portmann'dan).

Suda yaayanlarn suyun bir zelliinden dolay iitme bakmndan

bir anslar vardr. Suda dalga (titreim) meydana getirme havaya gre

ok daha zordur; yksek g ister. rnein denize girip de karnmzn

nnde vcudumuza demeden ellerimizi gbeimize doru uzaklatrp

yaknlatrdmzda gbeimizin gl bir ekilde ileri geri gittiini

grrz. Ancak ellerimiz suyu harekete geirmek iin byk bir g

kullanr.

Ayn hareketi havada yaptmzda karnmzn derisinin bu hareketi

hi alglamadn grrz. nk havada titreim (dalga) meydana


12/19

12

getirme ok kolaydr; ancak buna karn bu dalgalar bir yere arptnda

ortaya karacaklar etki ok zayftr. Suda dalga meydana getirme byk

g ister; ancak dalga bir defa meydana getirilmise tad g byk

olur; herhangi bir yere vurduunda da ykc etkisi o oranda byk olur.

Bu nedenle dinamit atldnda bir nehir ya da gldeki balklarn tm

denge organ ve i kula etkilendii iin baylarak su zerine kar ya da

bu organlar tahrip olduu iin (patlad iin) lr.

Ancak sudaki dalgalarn (titreimlerin) gc yksek olduu iin ok

dk frekansl dalgalar bile tad yksek enerji nedeniyle hemen

alglanr. Bu nedenle balklar saniyede 6 titreimi duyarken, insanlar

ancak 20.000 titreim/saniyeyi alglayabilirler. Yine bu nedenle bir gle

yavaa bir sopa soksak bile balklarn bu sopann hareketini hemen

alglayarak (duyarak) katklarn grrz.

Birincil su canllar karaya knca iitme organlarnda nemli

deiiklikler meydana gelmesi kanlmaz olmutur. Artk dalgalar ya da

titreimler sv ortamdan (evreden) sv ortama (i kulaktaki svya)

aktarlma eklinde olmuyor, gaz (hava) ortamndan sv ortamna (i

kulaa svsna) aktarlma biimine dnmt. Sudaki dalgalarn gc

buna yeterliydi, ancak havadaki dalgalarn gc sv bir ortam (i

kulaktaki svnn) harekete gemesi iin ok gszd. Bunun iin ilk

olarak havadaki titreimleri alacak da dnk bir delik almalyd,

bylece kulak delii ve bunu d ortamdan ayran kulak zar (timpanum)

olutu.


13/19

13

ekil: Bir srngenin kulak blgesinden kesit. izgisi, i (A) ve orta (B) kula

birbirinden ayrr. 1. Beyin, 2. Beyin zar, 3. Foramen endolymphaticum, 4.

Sacculus endolymphaticum, 5. Foramen perilymphaticum, 6. Sacculus

perilymphaticus, 7. Utriculus ve yarm daire kanallar, 8. Sacculus, 9. Lagen, 10.

Oval pencere, 11. Columella auris (ksmen stapes), 12. D columellann dorsal

knts, 13. D columellann ventral knts, 14. Kulak zar (timpanum), 15.

Orta kulak boluu, 16. staki borusu ve 17. Articulare zerinde quadratum

noktalanm (Demirsoy 1992ye gre Portmann'dan).

Timpanum havadan ald ses dalgalarn balangta amfibilerde

(kurbaagillerde) ve srngenlerde, keza kularda zara bal kolumella

denenen sopa gibi, bir ucu kulakzarna dier ucu i kulaa alan bir zara

deen bir ubukla ses dalgalarn d ortamdan i kulaa iletmeye

balamtr. ubuun grevi havadan gelen genlii yksek (uzun dalgal)

ve iddeti dk titreimleri, genlii dk (ksa dalgal) ve gc yksek

dalgalara evirerek i kulan svsna iletmektir. Yani dalgalarn genlii

deitirilir.


14/19

14

Daha sonra memelilerde, kkrdaklbalklardaki solunga yaylarnn

bazlarnn deimesi ile oluan orta kulaktaki kulak kemikleri araclylayani eki (Malleus), rs (ncus) ve zengi (Stapes) araclyla kulak

kepesi ile d ortamdan toplanan byk genli ve zayf ses dalgalarn,

kulak zarna deen eki kemiiyle alarak bir kaldra gibi, rs zerinden

ve sonunda i kulan orta kulaa ald bir pencereyi (Oval Pencere =

Fenestra Ovali) rten zara, yani oval pencereye deen zengiye aktarr.

Kemikler bir kaldra gibidir. Geni ve gsz dalgalar bu kemikleraraclyla ksa dalgal ve gl dalgalara dntrlr. kulan

akln rten zara geldiinde genlii azalm (ksa dalga boyuna

dnm), iddeti artm (amplitt ykselmi) dalgalara dnmtr.

Dolaysyla bu dalgalar i kulaktaki svy harekete geirecek gce

ulamtr. Svnn hareketi duyu almalarna iletilerek impulslarn

meydana gelmesine bu da beyinde iitmeye ayrlm blmede iitme

iinin gereklemesine neden olur.

Kulak kemiklerinin buradaki grevini u ekilde aklayabiliriz.

rnein baparmamzla bir tahtaya bassak tahtann eklini

deitiremeyiz; ancak bir raptiye ile bu ilemi yapsak tahtay delebiliriz.

nk raptiyenin bandaki alnan kuvvet, sivri bir uca toplanarak gc

artrlmtr. D, orta ve i kulakta olan da budur.


15/19

15

zetle titreimleri alabilmek iin i kulaktaki svnn harekete

geirilmesi gerekir. Bu ilem vcudun svdan olumas ve d ortamn da

sv olmas nedeniyle dalgalar alglama suda kolay olmasna karn

havada ses dalgalarnn gc zayf olmas edeniyle zor olmaktadr.

Toprakla (yerle) eitli yerleriyle temas olan canllar bugn ok iyi

incelememi olmamza karn- yerden allan titreimleri (bu bir canlnn

admlar olabilir, deprem ncesi zayf titreimler olabilir) ayak, bacak,

ncelikle omuz kemeri belki kala kemeri, omur, zellikle boyun omurlar,

kafatas yoluyla alarak i kulaktaki svya iletebilir. Drt aya zerinde

duran canllarda bu byledir. Ancak ylan gibi srnen ve enesini yere

dayayan ylan gibi canllarda, ya da gsn yere dayayan timsahlarda

ya da kirpi gibi diplerinde almalarn olduu bilinen kirpi gibi canllarda bu

dalgalar farkl yollar izleyerek i kulan svsna ulatrlr. Hangi yolla

alrnsa alnsn, genel kural, alnan dalgalarn, iletecek arac yaplar ile bir

eit kaldra gibi ilev grerek dalgalarn genliinin azaltlmas ve

gcnn oaltlmasna allr.

Bu hayvanlar deprem henz yeryznde fiziki olarak grlmeden,

yerin i katmanlarnda plakalarn, katmanlarn ya da blmelerin yer

deitirmesi ile ortaya kan zayf ve genlii byk dalgalar

alglayabilme yeteneine sahiptir. gdsel olarak farkl bir eylerin

olduunun farkna varan bu canllar, gizlenme, donup kalma,

kovuklarndan yer yzene kma ve birok beklenilmeyen davranla

sinyal verebilirler.

Elektriksel alan deiiklii ile depremi anlama

Sulardaki (tatlsulardaki ve denizlerdeki) elektrik balklarnn durumu

biraz daha deiiktir. Depremi nceden haber veren en nemli canllardrdenebilir. Bunlar grup halinde incelenir.


16/19

16

a) Canllarn vcudunda kas ve sinir ilevleri sonucu ortaya kan

elektriksel alanlar uzaktan alglayarak onlar av iin kullananlar. Kendileri

elektrik retmezler. Bunlarn elektrik alanlarn alglamas sadece

avlarnn kardklar elektrik alanlarn alglamayla snrldr. Almalar

daha ok bata bulunur ve yanal duyu organnn bir trevi olarak kabul

edilir. Elektrik alanlarn alglama avlarn bulmaya yneliktir. rnein,

kuma gml bir pisibalnn yerini saptayabilir. Dolaysyla deprem

habercisi olarak kullanlmalar zor grnyor.

b) ok yksek voltajl elektrik retenler. Bunlar kardklar yksek

voltajl elektrii avlarn bayltmada ya da ldrmede kullanrlar. Elektrik

alanlarn lme ya da yn bulma gibi bir amalar olmad iin deprem

habercileri olarak kullanlmalar bugnk bilgilerimize gre mmkn

deildir.

c) Hem vcutlarndan zayf elektrik retenler hem de baka bir canl

tarafndan retilen ya da kendi yaratt elektrik alann alglayan canllar.

Bu canllarn hemen hepsi kural olarak denizlerin ya da gllerin dibinde

(karanlk yerlerde) ya da ounluk gzn gremeyecei kadar bulank

akan amurlu nehirlerde yaarlar. Bunlarn derdi yollarn bulabilme ve

kendi hemcinsleri ile elektrik alanlar zerinden haberleebilmedir.

Yollarn nasl bulurlar? evredeki nesnelerin manyetik (elektrik alanna

duyarl) ya da paramanyetik (elektrik alanna duyarsz) oluuna gre, bu

dalgalarn k ve alnn alglayarak bir eit yol haritas yaparak

yollarn bulurlar.

Kayalardaki zellikle silisli kristaller (ve keza baka kristaller de

olabilir) sktrldklarnda atom yerlerinin kaymasndan dolay elektronlar

hareketli hale geer ve zayf bir elektriksel alann domasna neden olur.

Byk bir olaslkla bu elektrik alanlarnn glenmesi gece ya da gnz

yeryznde deprem klar olarak bilinen allagelmiin dnda, mavi,


17/19

17

yeil ve krmz ldamalara da neden olur. Kayalarn zdirencinin

srekli llmesi ile bu gerilmeleri nceden tahmin etme de sz

konusudur.

amur ve dip balklar, zayf elektriksel alanlar alglayabilmeleri

nedeniyle yaadklar alanda ortaya kan elektrik alan deiiklilerini

(anomalilerini) -byk bir olaslkla nevigasyon dediimiz yol bulma

mekanizmasn sekteye uratt iin- alglayarak kendini gvenli bir yere

atmaya alr; ounluk da bir yerlere siner ya da saklanr. nk radar

sistemi parazitlenmi ya da fel edilmitir.

Saklanan balklarn a ya da baka bir yntemle yakalanmalar zor

olduu iin depremlerden nce bu balklarn avlanma miktarlarnda

nemli dler meydana gelir. Japonyada bu nedenle balk hallerinde

dip balklarnn avlanma miktarnn gn gnne kaytlar alnmaktadr.

Deprem yaklatka avlanan balk miktarnda hzla azalma

grlmektedir.

Bu balklar depremleri haber verecek esas kaynak olmasa bile, gerek

tutulan balk miktarndaki deimeler ya da zel akvaryumlarda gzlem

alnan alnm olan bu cins balklarn standardize edilmi

davranlarndaki sapmalar dikkatle izlenerek bir depremin yaklatn

sezinlemek mmkn grnmektedir. Japonyadaki gzlemler bu

balklarn deprem olmadan yaklak 5-6 gn nceden sinmeye

baladklarn ve gittike artan bir oranda sindiklerini gstermitir.

Son zamanlarda yaplan aratrmalarda, baz organizmalarn, yerin

magnetik alann da algladklar saptanmtr. Belki arlarn ynlerini ya

da yuvalarn bulmalar, termitlerin belirli bir alan saptamalar, birok

knkanatlnn ve sinein ya da kulardan Erithacus rubecula

(kzlgerdan)'nn gece ynlerini bulmalar bu magnetik alann


18/19

18

alglanmasyla olmaktadr. Fakat byle bir magnetik almacn fizyolojik

mekanizmas konusunda hi bir bilgiye sahip deiliz.

Depremden nce kaynak sularnda miktar olarak deimeler (azalma

ya da artma), scaklnda artma ve kalitesinde deimeler; gl

tabanlarndan kkrt ierii ve metan fazla olan hava kabarcklar kma;

gllerin su seviyesinde deimeler; radon, helyum, karbondioksit gaz

knda artma; yeryznde ve gkte baz ldamalar grlr. Su kular

sulardan uzak durmaya alrlar; uularnda farkllklar grlr;

yengeler, kk memeliler ortalkta dolar; byk ba memelilerde

davran bozukluklar grlebilir.

SONU:

Yine de bir baln ya da koyunun davranna gvenmeyip, onun

hayranlk verici yeteneklerine snmayp, binalarmz olmas gereken

ekilde yapmamz herhalde akln gerei olmaldr.09.12.2011

Prof. Dr. Ali Demirsoy

Kaynak: Demirsoy, Yaamn Temel Kurallar Cilt I/I ve II, 1992-METEKSAN

Sayn Kardeim

Benim altm ve uzman olduum konu biyoloji ve onun alt dal olan zoolojidir.

Mesleim ise retim yeliidir. Bilimsel yenilikleri ve daha nce yaplm olan; ancak

gnmzde kullanld zaman yarar getirecek olan bilgileri toplumun yararna sunma

gibi bir sorumluluk isteyen meslek grubunun yesiyim.

Ancak lkemiz gndemi o denli hzl deimekte ve gerek kurumsal bazda gerekse

dnya gr asndan o denli kkl deiimler yaanmaktadr ki bilimsel yenilikleri

topluma iletme grevi ikinci sraya dmektedir. Bu kadar sosyal bilimcinin,

hukukunun, tarihinin, siyaset bilimcinin suskun kald bir lkede uzmanlk alan

bcekler olan bir insann olmas gereken kesimlerin suskunluu nedeniyle- fikir


19/19

19

beyan etmeye ve olabilecek tehlikelere dikkat ekmeye yeltenmesi bir lke iin

talihsizliktir. retimden, ynetime, gvenlik glerinin organizasyonundan, adalet

kurumlarnn dzenlenmesine, cumhuriyetin temel ilkelerine ve cumhuriyeti kuranlara

baka bir bak as getirilmeye allmasna, yakn tarih ile yzlemeye

giriilmesine ve allageldiimiz onlarca kurum ve anlayn deitirilmesine sessiz

kalnmasna ya da fikir beyan edilmemesine seyirci kalmann mesleimiz asndan

ahlaki olmadn dnyorum. Bu nedenle size bilimsel yazlarla ulamam

gerekirken, zamanmn ve gcmn byk bir ksmn doabilecek tehlikelere ve

gelecekte yaayacamz sosyal skntlara dikkat ekmeye ayryorum.

Bu sefer biraz zaman bulup sk sk yaadmz bir soruna belki zm getirir

umuduyla, Depremi canllar nceden alglayabilir mi? adl bilimsel bir yaz ile bucanllar ve nasl bir fizyolojik ilevle alglayabildiklerini aklayan bir yazy

okumanza sunuyorum.

lkemizin gney ve bat kesimleri bata olmak zere en az be bin yldan bu yana

depremle yklmadk hibir kenti kalmamtr denebilir. Erzincann 5.000 yldan bu

yana en ge 60 ylda bir ykldn biliyoruz. Bu kadar sk yaanan bir olay felaket

deil, bize biraz cmerte vermi olduu bir doa olaydr. Yaammzn bir paras

olarak onu deerlendirmemiz ve onunla yaamay renmemiz en akll yol olacaktr.

Her gn bir yenisini yaadmz deprem olaylarn ne yazk ki nceden

saptayabilmemiz bu gnk aralarla istenen dzeyde baarlamad. Ancak

depremlerle yz yze gelen canllk, evrimsel olarak, bazlarnda depremin ykc

etkisi henz ortaya kmadan saptayabilecek baz yaplar gelitirdi. Bunlarn neler

olduunu ve nasl evrimletiini renmek isterseniz okumanz neririm. Kim bilir

canlln evrimleme srecindeki hayranlk veren bir baka serveni de bylece

yakndan tanm olusunuz.

Sevgilerimle

Canlılar depremi önceden sezinleyebilir mi?

Documents