Balkanizacja czy europeizacja? Bośnia i Hercegowina w perspektywie europejskiej

1

Dr Marko Babić

Katedra Europeistyki UW

Bałkanizacja czy europeizacja1?

Bośnia i Hercegowina w perspektywie europejskiej.

.

W Europie mamy trzy rodzaje państw: państwa członkowskie Unii

Europejskiej, państwa aspirujące do członkowstwa w Unii Europejskiej oraz… Bośnię

i Hercegowinę (BiH). Casus BiH jest na tyle specyficzny, że „zwykła” analiza

przebiegu procesu akcesyjnego i problemów z nim związanych pokazywać będzie

tylko część rzeczywistego porządku rzeczy w tej byłej jugosłowiańskiej republice.

Proces akcesyjny bowiem przeplatany jest problemami natury fundamentalnej –

postępującej erozji instytucji państwa, ale przede wszystkim, braku konsensusu

Serbów, Chorwatów i muzułmanów bośniackich – Boszniaków2, w sprawie samego

istnienia państwa.

Celem pracy będzie zatem próba pokazania szeregu czynników stanowiących o

specyfice państwa BiH - czynników wpływających na jej obecny instytucjonalny i

egzystencjalny kryzys, ipso facto, na przebieg procesu integracji z Unią Europejską.

„Szczególna” percepcja siebie i innych

W oczach mieszkańców BiH (także innych mieszkańców federacji

jugosłowiańskiej) pozycja Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii (SFRJ

1943-1991) była specyficzna, stanowiła swoistą strefę buforową między dwoma

światami: ich państwo – SFRJ – było liderem ruchu niezaangażowanych i w tym

1 Ze względu na wielośd wymiarów tego terminu, w tym kontekście ograniczam się do rozumienia europeizacji

jako procesu w którym mechanizmy Unii Europejskiej stają się częścią systemu paostwa narodowego. Por. Wojtaszczyk, Konstanty Adam, "Integracja europejska. Wstęp", Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006 2 Nie mylid z Bośniakiem - Bośniak (Bosanac) oznacza mieszkaoca obszaru geograficznego zwanego Bośnią bez

względu na jego etniczną czy religijną przynależnośd. Boszniak (Bošnjak) jest terminem politycznym z którym oficjalnie od 1993 roku identyfikuja się muzułmanie bośniaccy. Niektórzy przywódcy muzułmaoscy (na przykład, Adil Zulfikarpašid) próbowali przedstawid ideę „boszniactwa” („bošnjaštva”) jako wspólną ideę paostwa Bośni i Hercegowiny zamieszkałego przez narody różnych wyznao. Została ona odrzucona przez wyznawców prawosławia – Serbów, oraz katolików – Chorwatów, gdyż uważają oni termin „boszniak” za całkowicie im obcy. O „ideologii” boszniactwa patrz: Filandra, Šadir, Karid, Enes, „Bošnjačka ideja”, Nakladni Zavod Globus, Zagreb 2002

2

sensie tworzyło poczucie przynależności do „trzeciej siły” światowej, między Stanami

Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim. Poczucie własnej ważności i poczucie

wyższości nad innymi krajami komunistycznymi były nieustannie wzmacniane

choćby możliwościami swobodnego przemieszczania się poza granicami własnego

kraju (do większości krajów świata bez konieczności posiadania wiz). W przekonaniu

mieszkańców Jugosławii była ona ważnym podmiotem w stosunkach

międzynarodowych i udanym modelem państwa socjalistycznego, któremu udało się

znaleźć formułę nie tylko dla przetrwania, ale także dobrobytu różnych narodów,

języków, kultur i religii3. Nawet dzisiaj, owo poczucie fałszywej wyższości wywołuje

zgorszenie kiedy porównywani są nie tylko do krajów trzeciego świata, ale nawet do

Bułgarii i Rumunii. Potęgowało to i nadal potęguje krytyczną postawę wobec

społeczności międzynarodowej, której zachowanie odbierają jako protekcjonalne i

aroganckie (zarówno w sferze zachowań przedstawicieli społeczności

międzynarodowej jak i propozycji możliwych rozwiązań dla regionu4). Mur berliński

– w sferze symbolicznej jak i rzeczywistej - mieszkańcy Bośni i Hercegowiny nie

odczuwali jako barierę, gdyż powszechnie uważano że wraz z zwycięskim konfliktem

ze Stalinem w 1948 roku ich kraj nie należał do świata zza żelaznej kurtyny. Nie

zmienia to jednak faktu, że do dzisiaj widzimy skutki tego systemu, w gruncie rzeczy

komunistycznego, który w aspekcie gospodarczym (z elementami rynkowymi), oraz

politycznym (z elementami demokratycznymi) był bardziej liberalny niż jego prawzór

sowiecki: nigdy nie podjęta konfrontacja z komunistyczną przeszłością wraz z

krytyczną oceną tamtych czasów, zbyt słaba kultura polityczna i powszechna

akceptacja dla różnych modeli autorytarnych zachowań, ekskluzywność ideologii

politycznych, lojalność granicząca z poddaństwem wobec elit politycznych, strach

3 Nota bene, pozorny dobrobyt gospodarczy, wyższy poziom życia w porównaniu do innych krajów

komunistycznych oraz wolnośd poruszania się i podróżowania do dnia dzisiejszego stanowią główne powody tak zwanej jugonostalgii. „Wspomnienie o lepszej przeszłości” jest tym, o czym myśli większośd mieszkaoców BiH kiedy mówi o socjalizmie w wydaniu jugosłowiaoskim. Szerzej o pojęciu „jugonostalgii” w: Korzeniewska-Wiszniewska, Mirella, „Zjawisko jugonostalgii w pierwszej dekadzie XXI wieku”, Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, Rok 7 (2009), Lublin 2009 strony 11-33 4 Na przykład, politycy różnych opcji w Bośni i Hercegowinie mniej lub bardziej oficjalnie uważają, że

przedstawicielami społeczności międzynarodowej są trzeciorzędni politycy europejscy czy emerytowani dyplomaci nie mający ani wiedzy ani autorytetu aby sprostad wyzwaniom. Niemniej, upoważnieni Porozumieniem z Dayton stosują swoistą „wyrafinowaną despocję”. Opinię tą trafnie ujęli Knaus i Felix twierdząc, że „cudzoziemcy w Bośni dyktaturą rozwijają demokrację”. Por. Knaus Gerard, Felix, Martin, “The European Lessons from Bosnia and Herzegovina”, Washington D.C.: Journal of Democracy, Volume 14, Number 3, July 2003. Szerzej na temat roli Wysokiego Przedstawiciela w Bośni I Hercegowinie patrz: strona 15-16 niniejszej pracy.

3

przed wolnością i odpowiedzialnością osobistą, strach przed otwarciem się na innych

i z tym związana dominacja stereotypowych relacji wobec samych siebie i innych5.

Po drugie, historia dwudziestego wieku na Bałkanach Zachodnich pokazuje, że

każda wojna (dwie wojny światowe oraz ostatnia, niemniej krwawa, wojna domowa)

powodowała upadek kolejnego ustroju państwowego – najpierw monarchii

austrowęgierskiej, potem monarchii jugosłowiańskiej oraz socjalistycznego ustroju

SFRJ. Po każdej zmianie nowopowstałe państwo (i nowy ustrój) próbowało

podporządkować zbiorową pamięć ludzi własnym celom. Cierpienia i zniszczenia

każdej „narodowowyzwoleńczej” wojny (a każdą za taką uważano) przedstawiano jako

konsekwencje poprzedniego (złego i zepsutego) ustroju, wojenną zawieruchę zaś jako

początek politycznego i społecznego odrodzenia. Legitymizacja każdego „nowego”

państwa poprzez wojnę i krew ofiar brała górę nad typowymi środkami współczesnej

legitymizacji politycznej takimi jak wolne wybory, jawne debaty obywateli i głównych

aktorów życia politycznego6. Zadajmy zatem pytanie: przeciwko komu walczyli w

swoich „narodowowyzwoleńczych” wojnach mieszkańcy dzisiejszej Bośni i

Hercegowiny? Każdy z narodów wywalczył swoją wolność walcząc przeciwko wrogom

z sąsiedzkich narodów. Po drugiej wojnie światowej wszystkie jugosłowiańskie narody

wyzwoliły się razem7. Po wojnach z lat dziewięćdziesiątych wszystkie „wyzwoliły” się –

oddzielnie. Dlatego główne przesłanie obecnej postwojennej polityki nie jest i nie

może być „ponad” czy „między”-narodowe (na poziomie regionalnym, ale i nie tylko).

Duch i istota projektów integracyjnych Unii Europejskiej z tego powodu ciężko

przebijają się do swoistych „postkolonialnych” wizji politycznych w BiH. „Podczas gdy

historia Unii Europejskiej dopiero się zaczyna, historia w BiH w zasadzie się „kończy”

– polityki postwojenne (jak historia regionu nam podpowiada M.B.) zawsze pozostają

politykami „końca historii”. Polityki te mają eschatologiczną koncepcję historii, gdyż

istniejący ustrój państwowy przedstawiany jest (po raz kolejny) jako ostateczna

realizacja wielowiekowych aspiracji własnego narodu i pokłosie ogromnych ofiar

wszystkich poprzednich wojen”8.

5 Dotyczy to także mieszkaoców innych postjugosłowiaoskich republik.

6 Vladisavljevid Ugo, „Kako (pre)živjeti u paralelnim svjetovima BiH?”, PEN Centar Bosne i Hercegovine, Sarajevo

2010 strona 146 7 I dlatego należy uznad, że hasło przewodnie komunistów jugosłowiaoskich „braterstwo i jednośd” z którym

wygrali zarówno wojnę domową jak i „komunistyczną” rewolucję z lat 1941-1945 cieszyło się autentycznym poparciem ogromnej części mieszkaoców powojennej Jugosławii (przynajmniej w pierwszej fazie jej istnienia). 8 Vladisavljevid, Ugo, ibid. strona 148

4

Wydaje się, że właśnie w tych aspektach należy szukać odpowiedzi na pytanie

dlaczego zarówno narody jak i ich elity w Bośni Hercegowinie nie są w stanie

zaakceptować wspólnej niezależnej i samodzielnej BiH pragnącej dobrowolnie

przystąpić do UE. W konsekwencji także otwartej na przeprowadzenie niezbędnych

(bolesnych) reform umożliwiających jej zostanie pełnoprawnym członkiem EU. Nie

ma aprobaty na stwierdzenie, że ostatnia wojna była niepotrzebna i bezsensowna, a

cały wysiłek wojenny okupiony ogromnym cierpieniem i ofiarami poszedł na marne.

Nie tylko, że nie przyniósł niczego dobrego, ale zniszczył i to co było pozytywne w

poprzednim ustroju.

„Szczególne” wyniki nieudanej transformacji ustrojowej

Podobnie do państw Europy Środkowej i Wschodniej, BiH stanęła w obliczu

potrójnego wyzwania w procesie transformacji systemowej. To, co Claus Offe9 nazwał

„dylematem jednoczesności” („dilemma of simultaneity”) czyli jednoczesną

transformacją ustrojową, społeczną jak i transformacją samego państwa, miało swoją

osobliwą specyfikę w Bośni i Hercegowinie. W przeciwieństwie do innych krajów, w

których państwo zostało osłabione przez rządy komunistyczne (ale istniało wcześniej)

rozpad Jugosławii przyniósł poważne wyzwania dotyczące nie tylko stosunków

państwa i społeczeństwa, ale przede wszystkim dotyczące budowy państwa i

społeczeństwa10. Takie okoliczności pozwoliły, że opierając się na nowej formie

kolektywizmu w postaci nacjonalizmu etnicznego, elitom politycznym udało się

przechwycić i „zawładnąć” ideą transformacji demokratycznej. Powiązanie idei

jedności narodowej oraz suwerenności terytorialnej z ekskluzywizmem „logiki

etniczności” spowodowało naruszenie zasad demokracji komplikując tworzenie

instytucji i ich skuteczne funkcjonowanie11. W Bośni i Hercegowinie przybrało to

formę swoistego hybrydowego systemu państwowego, który opierając się na

ekskluzywności etnicznej i narodowej, zastąpił wolność jednostki kolektywizmem

narodowym przeplatanym siecią klientelizmu i korupcji. Bezpieczeństwo jednostki i

jej prawa zostają zredukowane do wspólnego dobra własnej grupy etnicznej

9 Por. Offe, Claus, “Varieties of Transition. The East European and East German Experience”, Oxford Polity Press

1996 10 Por. Pridham, Geoffrey, Gallagher, Tom (red.), “Experimenting with Democracy. Regime Change in the

Balkans”, Routledge, London/New York 2000 11

Pavlovid, Dušan, Antonid, Slobodan, „Konsolidacija demokratskih ustanova u Srbiji posle 2000. godine”, Beograd 2007, Službeni Glasnik, strona 234

5

zabezpieczone przez struktury quasi-państwa narodowego. Tym samym „walka o

przetrwanie” staje się głównym wyzwaniem dla demokracji, nawet jeśli „hybrydowa”

forma państwowa zostałaby przezwyciężona a formalne standardy demokratyczne

rzeczywiście ustalone. Stanowi to kontynuację dyskursów etno-nacjonalistycznych

blokujących skutecznie konsolidację demokracji.

Należy także zauważyć, że po wielu dekadach planowej gospodarki

socjalistycznej i komunistycznych systemów charakteryzujących się pełnym

zatrudnieniem i kompleksowym systemem opieki socjalnej, nastąpiło silne

rozwarstwienie społeczne utrwalane wysokim poziomem korupcji strukturalnej. Taki

porządek podważa legitymację instytucji demokratycznych, a rozczarowani obywatele

mają coraz mniejsze zaufanie do struktur demokratycznych i coraz mniejszą chęć

uczestnictwa w życiu politycznym. Gwałtowny proces stratyfikacji społecznej

determinuje wspólny konsensus w sprawie akcesji do UE. Z drugiej strony,

oczekiwania związane z integracją z UE (nota bene, często nierealistyczne)

konfrontowane są z codziennym doświadczeniem coraz większego ubóstwa, brakiem

bezpieczeństwa społecznego, jak również wzrostem nierówności w dystrybucji

bogactwa. Racjonalizacja tego rozczarowania często prowadzi do założenia, że „nie

jesteśmy mile widziani” w UE a nawet „lepiej pozostać na uboczu po to, by chronić

naszą tożsamość narodową i nasze wartości”12.

Charakterystyka „demokracji daytonowskiej”

Dzisiejsze problemy ustrojowe, polityczne, gospodarcze Bośni i Hercegowiny

pojawiają się wraz z upadkiem muru berlińskiego i fundamentalnym pytaniem o

przyszły rozwój SFRJ. Na przełomie 1990 i 1991 roku Słowenia i Chorwacja, po

przeprowadzeniu wielopartyjnych wyborów, zadeklarowały, że federacja

jugosłowiańska nie ma przyszłości i mają zamiar ogłosić niepodległość (co faktycznie

nastąpiło w czerwcu 1991 roku). Bośnia i Hercegowina stanęła przed dylematem –

pozostać w „mniejszej” Jugosławii czy pójść drogą niepodległości. Jeszcze przed

pierwszymi wielopartyjnymi wyborami w 1991 roku ujawniła się dominacja fenomenu

etniczności w ówczesnym dyskursie publicznym co, w konsekwencji, doprowadziło do

wyborczego zwycięstwa trzech nacjonalistycznych partii, tworzących przeważającą

większość w parlamencie BiH: Serbska Partia Demokratyczna - SDS, Boszniacka

12

Šiber, Ivan, “Političko ponašanje. Istraživanje hrvatskog društva”, Politička Kultura, Zagreb, 2007 strona 264

6

Partia Akcji Demokratycznej - SDA, oraz Chorwacka Wspólnota Demokratyczna –

HDZ. Okazuje się – z perspektywy czasu, że były one raczej częścią problemu niż jego

rozwiązania – koncepcje dotyczące przyszłości kraju coraz bardziej stawały się

sprzeczne ze sobą. Sprzeczności te doprowadziły do najbardziej krwawego konfliktu

zbrojnego na terenie Europy od zakończenia drugiej wojny światowej przez

niektórych nazywanego „nową wojną”, albowiem stanowiącego mieszankę wojny

domowej i konfliktu międzynarodowego13. Interwencja zbrojna NATO wraz z silnym

zaangażowaniem się Stanów Zjednoczonych (szczególnie w 1995 roku) doprowadziła

do zorganizowania konferencji pokojowej mającej na celu zakończenie wojny. Ogólne

Ramowe Porozumienie Pokojowe w Bośni i Hercegowinie14 potocznie nazywane

Układem/Porozumieniem Pokojowym z Dayton, uzgodnione zostało w dniach 1-21

listopada 1995 roku w amerykańskiej bazie lotnictwa wojskowego Wright Patterson w

Dayton (Ohio), a formalnie podpisane w Paryżu 14 grudnia 1995 roku15. Tym samym,

Bośnia i Hercegowina uzyskała podstawy do implementacji pokojowego

(politycznego) rozwiązania konfliktu. Podstawy te miała postać dwojaką: z jednej

strony siły zbrojne NATO, z drugiej zaś administracja cywilna w postaci OHR („Office

of The High Representative – Biuro Wysokiego Przedstawiciela)16. Upoważniono siły

zbrojne NATO by kontrolowały trwałe zaprzestanie działań zbrojnych między

zwaśnionymi stronami. To miało umożliwić powstanie sprzyjających warunków do

budowy pokoju oraz demokratycznych instytucji w BiH. Jednocześnie, Wysoki

Przedstawiciel został upoważniony przez wspólnotę międzynarodową do bycia

naczelną i ostateczną instancją tłumaczącą postanowienia układu pokojowego z

Dayton oraz warunków jego wprowadzania. Wysoki Przedstawiciel jest jednocześnie

Specjalnym Przedstawicielem Unii Europejskiej (EU Special Representative

„EUSR”17). Według Porozumienia BiH miała się składać się z dwóch podmiotów:

Federacji Bośni i Hercegowiny (FBiH) zajmującej 51% terytorium kraju, której

ludność stanowią Bośniacy wyznania islamskiego oraz bośniaccy Chorwaci wyznania

katolickiego oraz 49% obszaru, który zajmuje Republika Serbska (RS), której ludność

13

Kaldor, Mary, „New and Old Wars”, Stanford University Press, Stanford 2001 strona 31 i dalej 14

“The General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina”. 15

Porozumienie zostało podpisane przez Republikę Bośnię i Hercegowinę, Republikę Chorwacji, Federacyjną Republikę Jugosławii przy obecności świadków – przedstawicieli Unii Europejskiej, Republiki Francji, Federalnej Republiki Niemiec, Federacji Rosyjskiej, Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stanów Zjednoczonych Ameryki. 16

www.ohr.int 17

Po zakooczeniu misji OHR, EUSR nadal pozostanie w Bośni i Hercegowinie z mandatem koordynowania stosunków politycznych na relacji Unia Europejska – Bośnia i Hercegowina.

7

stanowią bośniaccy Serbowie wyznania prawosławnego. W 2000 roku wydzielono

trzecią jednostkę terytorialną - neutralne miasto Brĉko, będące kondominium dwóch

podmiotów pod nadzorem międzynarodowym18.

Elity polityczne w Bośni i Hercegowinie nigdy całkowicie nie zaakceptowały

nowego porządku politycznego swojego kraju. Co prawda, ówczesny prezydent Bośni i

Hercegowiny Alija Izetbegović jako przedstawiciel tego kraju podpisał Porozumienie

Pokojowe, ale ani bośniaccy Serbowie ani bośniaccy Chorwaci nigdy nie wyraziły

swoją zgodę na takie porozumienie (uważając, że Izetbegović jest reprezentantem

tylko jednej z trzech walczących stron – muzułmanów bośniackich, Boszniaków).

Dlatego Porozumienie z Dayton do dnia dzisiejszego wzbudza dużo kontrowersji, co

nie zmienia faktu, że jednocześnie reguluje wewnątrzpolityczną organizację państwa.

Szesnaście lat po podpisaniu i wejściu w życie Porozumienia z Dayton nie można

zaprzeczyć, że jego podstawowe założenia - zatrzymanie działań wojennych i

rozpoczęcie procesu demokratyzacji kraju zostały spełnione. Niestety, nie można

także nie zauważyć, że poniosło fiasko w próbie stworzenia politycznie stabilnej

wspólnoty trzech narodów zamieszkujących BiH. Jednym z ważnych powodów tej

porażki jest fakt, że bośniaccy Serbowie, Chorwaci i Boszniacy nigdy nie mieli okazji

demokratycznie wyrazić swojej opinii (na przykład poprzez instytucję referendum -

najbliższej ideałowi demokracji bezpośredniej), nie tylko jako obywatele, także jako

narody współtworzące Bośnię i Hercegowinę, na temat tego, czy w ogóle chcą razem

żyć we wspólnym państwie (czyli uzyskanie konsensusu podstawowego), i wraz z

ewentualną pozytywną odpowiedzią – wówczas określić w jaki sposób (konsensusem

proceduralnym).

Po tym jak w trakcie wojny kraj ten rozpadł się zarówno w sensie prawnym,

politycznym jak i etnicznym – dzisiaj pod hasłami politycznej integracji poddawany

jest sztucznej reanimacji instytucjonalnej pod patronatem społeczności

międzynarodowej. Państwo BiH nie jest państwem unitarnym, nie jest państwem

złożonym, nie jest republiką, nie jest federacją sensu stricte ani unią państw. Istnieją

opinię mówiące o tym, że regulacja kwestii konstytucyjnych porozumienia o

charakterze międzynarodowym jakim jest Porozumienie z Dayton jest

18

Babid, Marko, „Bośnia i Hercegowina – specyfika systemu politycznego”, w: Popławski, Dariusz, (red.), Małe paostwa Europy”, WDiNP Uniwersytety Warszawskiego, ASPRA-JR, Warszawa 2009, strona 240-241

8

charakterystyczna wręcz dla ustroju konfederacyjnego19. Wydaje się, że można raczej

mówić o elementach federacyjnych i konfederacyjnych ustroju państwowego Bośni i

Hercegowiny. Nie zmienia to jednak faktu, że jest państwem bezprecedensowym

istniejącym według zasady „jeden kraj – dwa podmioty – trzy konstytutywne narody”,

co w długiej perspektywie podtrzymuje nieustające procesy dezintegracyjne na

płaszczyźnie wewnętrznej. Złożona struktura konstytucyjna w Bośni i Hercegowinie

przecina cztery poziomy władzy - państwa, dwóch podmiotów, 10 kantonów,

neutralną jednostkę Brĉko pod nadzorem międzynarodowym oraz 142 gmin. Co

więcej, podmioty mają charakter asymetryczny, dzięki czemu Republika Serbska (RS)

jest bardziej scentralizowana. Ma zatem dość przejrzysty podział funkcji pomiędzy

poziomem podmiotu (jako RS) a poziomem lokalnym. Z drugiej strony, FBiH jest

zbyt zdecentralizowana, zarówno na poziomie lokalnym, jak i na poziomie 10

kantonów, z których każdy ma niemal unikalny system władzy i podział obowiązków.

„Połowę PKB brutto BiH wydaje na administrację, podczas gdy w innych krajach jest

to poniżej dziesięciu procent. (…) W każdym ministerstwie jest o 20%-30% więcej

urzędników niż jest to potrzebne. (…) Na poziomie centralnym, w podmiotach oraz w

kantonach mamy 260 ministerstw, posłów i delegatów co czyni z BiH państwo z

największa liczbą ministerstw per capita na świecie (…) W Federacji Bośni i

Hercegowiny 70% środków pochłania administracja”20.

Czy zatem takie państwo rzeczywiście może być demokratyczne? Niewątpliwie

Bośnia i Hercegowina spełnia formalne warunki demokracji, w szczególności w

zakresie ram prawnych i względnie stabilnych instytucji, ale nadal jest daleka od

demokratycznej substancji: aktywnego udziału obywateli, poziomej i pionowej

odpowiedzialności, prawdziwej wolności mediów, otwartego dyskursu publicznego i

dialogu politycznego. Demokracja nie jest skonsolidowana, co pokazuje niski ranking

tego państwa w licznych badaniach dotyczących rozwoju demokratycznego. Na

przykład, Bertelsmann index transformacji21 z 2010 roku umiejscawia BiH na miejscu

47 z 128 krajów badanych ze względu na ich status demokratyczny (państwowość,

partycypacja polityczna, rządy prawa i stabilność instytucji demokratycznych).

19

Por. Hayden, R.M. „The constitutional Logic of the Yugoslav, Blue prints a House Divided, Conflicts”, The University of Michigan Press, 1999; także „Република Српска - Десет гпдина Дејтпнскпг мирпвнпг сппразума”, Академија Наука и Умјетнпсти, Баоа Лука 2005 20

Deutsche Welle z 18 maja 2010 na: http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5583525,00.html 21

Bertelsmann Stiftung, BTI 2010 — Bosnia and Herzegovina Country Report. Gütersloh: Bertelsmann Stiftung, 2009.

9

Struktura państwa i prawa wynikająca z Konstytucji BiH (aneks IV

Porozumienia Pokojowego z Dayton) oparta jest na zasadzie trzech „konstytutywnych

narodów” (constituent peoples) ze szkodą dla praw jednostki. Preambuła BiH

Konstytucji określa Boszniaków, Chorwatów i Serbów jako „narody konstytutywne”

podczas gdy ledwo wspomina o „obywatelach” bądź o kategorii „inni”22.

Anachroniczne pojęcie „narodów konstytutywnych” podkreślające zbiorowe prawa

grup etnicznych (narodów), stanowi oczywiste naruszenie Konwencji o Ochronie

Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, gdyż idea ochrony praw człowieka została

wprowadzona w korelacji do obywatela jako jednostki, a nie jako członka grupy

społecznej, religijnej, etnicznej bądź narodowej. Konstytucja BiH w Artykule II punkt

4 zakazująca dyskryminacje23 jednocześnie łamie ten zapis zarówno jak i artykuł 14

Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności24. Istniejący status

„narodów konstytutywnych”, jako narodów współtworzących państwo BiH wobec

pozycji zarówno konstytucyjnej jak i prawnej kategorii „inni” pozostaje wysoce

dyskryminacyjny – zarówno w sensie instytucjonalnym wobec kilkuset tysięcy

obywateli Bośni i Hercegowiny, którzy nie należą do „wybrańców”, jak i tych, którzy

świadomie nie chcą opowiedzieć się za przynależnością do żadnego z trzech narodów

(obie grupy należą do kategorii „inni”). Dotyczy to - oprócz Żydów i Romów -

mieszkańców BiH pochodzących z tzw. „małżeństw mieszanych”. Jest jasne, że

Konstytucja ma charakter dyskryminujący , albowiem rozpoznaje różne prawne i/lub

polityczne i/lub konstytucyjne statusy obywateli BiH, o czym jednoznacznie mówi

werdykt Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w przypadku „Sejdić i Finci versus

Bośnia i Hercegowina”25.

22

Porozumienie Pokojowe z Dayton na” http://www.ohr.int/dpa/default.asp?content_id=372 23

4. Non-Discrimination. The enjoyment of the rights and freedoms provided for in this Article or in the international agreements listed in Annex I to this Constitution shall be secured to all persons in Bosnia and Herzegovina without discrimination on any ground such as sex, race, color, language, religion, political or other opinion, national or social origin, association with a national minority, property, birth or other status. Ibid. 24

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności - Artykuł 14 o zakazie dyskryminacji: „Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej Konwencji powinno byd zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów jak płed, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależnośd do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn”. Por. www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/7B5C268E-CEB3.../0/POL_CONV.pdf 25

Dervo Sejdid i Jakob Finci są obywatelami Bośni i Hercegowiny. Sejdid jest pochodzenia romskiego, Finci zaś żydowskiego. Chcieli startowad w wyborach prezydenckich lub na posła w Skupsztynie, ale 10 lutego 2006 roku i 3 stycznia 2007, otrzymali pisemne potwierdzenie od Centralnej Komisji Wyborczej (CKW), że nie kwalifikują się do kandydowania w wyborach na te stanowiska ze względu na ich pochodzenie etniczne. CKW ogłosiło swoją decyzję na podstawie konstytucji BiH stwierdzającej, że tylko osoby należące do jednego z konstytutywnych narodów w BiH mają prawo kandydowad do wyżej wymienionych stanowisk i urzędów. Sejdid

10

Problem polega na tym, że instytucje państwowe oparte na podziale etnicznym

- wraz z systemem wartości, który z nich emanuje - niezgodne są z kluczowymi

wartościami normatywnymi UE. Kopenhaska deklaracja o tożsamości europejskiej z

1973 roku stwierdza, że demokracja, rządy prawa, sprawiedliwość socjalna,

respektowanie praw człowieka stanowią fundamentalne elementy tożsamości

europejskiej: „Dziewiątka pragnie zapewnić, iż cenne wartości porządku prawnego,

politycznego i moralnego będą przestrzegane, a także zachowana różnorodność ich

kultur narodowych. Dzieląc to samo podejście do życia, w oparciu o determinację do

budowania społeczeństwa, podporządkowanego potrzebom jednostki, są

zdeterminowani, aby bronić zasad demokracji przedstawicielskiej, rządów prawa,

sprawiedliwości społecznej, które jest ostatecznym celem rozwoju gospodarczego i

poszanowania praw człowieka. Wszystko to są podstawowe elementy tożsamości

europejskiej. Dziewiątka wierzy, że to przedsięwzięcie odpowiada najgłębszym

aspiracjom swoich obywateli, którzy powinni uczestniczyć w jego realizacji, w

szczególności poprzez wybranych przedstawicieli”(tłumaczenie moje M.B.)26.

Nacjonalizm, podziały etniczne i priorytet ochrony praw kolektywnych nad

indywidualnymi – więc wszystko to, co cechuje dzisiejszą Bośnie i Hercegowinę -

stanowią (quasi)wartości nie tylko niezgodne ale i zaprzeczające wyżej wspomnianym

wartościom normatywnym Unii Europejskiej. Deklaracja z Salonik z 2003 roku

pozostaje kluczowym dokumentem potwierdzającym zarówno poparcie dla integracji

wobec krajów Bałkanów Zachodnich jak i ich uznanie, że „Proces Stabilizacji i

Stowarzyszenia (SAP) pozostanie ramowy dla europejskiego kursu krajów Bałkanów

Zachodnich, aż do ich przyszłej akcesji”27. Wszystkie kraje sygnatariusze Deklaracji z

Salonik (w tym Bośnia i Hercegowina) zadeklarowały przywiązanie do „kluczowych

norm” oświadczeniem w pierwszym punkcie Deklaracji: „Wszyscy podzielamy

i Finci zaskarżyli decyzję CKW do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i ten w 2009 roku uznał, że decyzja CKW była dyskryminująca. 26

“The Nine wish to ensure that the cherished values of their legal , political and moral order are respected, and to preserve the rich variety of their national cultures. Sharing as they do the same attitudes to life, based on a determination to build a society which measures up to the needs of the individual , they are determined to defend the principles of representative democracy, of the rule of law, of social justice-which is the ultimate goal of economic progress and of respect for human rights. All of these are fundamental elements of the European Identity. The Nine believe that this enterprise corresponds to the deepest aspirations of their peoples who should participate in its realization, particularly through their elected representatives”. W: European Political Co-operation, Fifth Edition, Press and Information Office , Federal Republic of Germany, Bonn 1988, strony 48-54 27

Punkt 4. Thessaloniki, 21 June 2003 10229/03 (Presse 163) Press release: http://ec.europa.eu/enlargement/enlargement_process/accession_process/how_does_a_country_join_the_eu/sap/thessaloniki_summit_en.htm

11

wartości demokracji, rządów prawa, poszanowania praw człowieka i mniejszości,

solidarności i gospodarki rynkowej, w pełni świadomi, że stanowią one same

fundamenty Unii Europejskiej”28.

Okazuje się jednak, że deklaracje te łamane są przez te same elity polityczne,

które przyjęły powyższą deklaracje. Na przykład, politycy zarówno z Republiki

Serbskiej (RS) jak i z Federacji Bośni i Hercegowiny (FBiH) w sposób otwarty i jawny

ignorują i podważają autorytet państwa. Politycy z FBiH (muzułmanie bośniaccy –

Boszniacy) traktują go jako system tymczasowy, ponieważ, ich zdaniem, zostanie on

odrzucony – wcześniej czy później – na rzecz „normalnego” unitarnego europejskiego

państwa podzielonego na „funkcjonalne” jednostki typu administracyjnego – nie

politycznego. Należy tu zauważyć, że projekt ten wpisuje się w ideologię

„boszniactwa”, która chociaż czasami przedstawiana jest jako idea multietnicznej

Bośni i Hercegowiny29, traktowana jest przez prawosławnych Serbów i katolickich

Chorwatów jako podstawowy element islamskiego dyskursu etnonacjonalizmu

muzułmanów bośniackich wykazujące cechy radykalnego antyserbskiego i, w

mniejszym stopniu, antychorwackiego populizmu. Dlatego serbscy politycy z RS

traktują obecne państwo jako „zło konieczne” w drodze do pełnej autonomii bądź

niepodległości: „Dla mnie Republika Serbska jest świętością, Bośnia i Hercegowina

może, ale wcale nie musi istnieć” – oświadczył obecny prezydent RS Milorad Dodik30.

Z kolei, coraz wyraźniej artykułowane są dążenia Chorwatów bośniackich do

wyodrębnienia z Federacji BiH trzeciej jednostki politycznej. „Ugrupowania

chorwackie, aby osiągnąć swój cel, znacznie się zradykalizowały, stosują podobne do

serbskich metody i starają się paraliżować działania instytucji na poziomie Federacji

BiH. Przedłużający się brak rządu na poziomie centralnym (po ostatnich wyborach

centralnych z października 2010 roku) oraz w Federacji powoduje nie tylko

zablokowanie procesu reform, ale także sprzyja osłabianiu i tak wątłej spójności

państwa i umacnianiu się jednostek narodowych (Republiki Serbskiej i

wyodrębnionych kantonów chorwackich)”31.

28

Punkt 1. Ibid. 29

Por. Djilas, Milovan, Nadežda, Gade, “Adil Zulfikarpašid, Bošnjak”, Bošnjacki Institut, Zürich/Nakladni Zavod Globus, Zagreb, 1995 30

Wywiad z Miloradem Dodikiem w telewizji publicznej Republiki Serbskiej – RTRS z dnia 6 czerwca 2011 roku. 31

Szpala, Marta, „Bośnia i Hercegowina – postępująca erozja instytucji paostwa”, Ośrodek Studiów Wschodnich, z 30.03.2011 roku na: http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2011-03-30/bosnia-i-hercegowina-postepujaca-erozja-instytucji-panstwa

12

Wyzwania procesu integracyjnego

Pojawia się zatem uzasadnione pytanie o to, jak wygląda proces integracji tego

kraju z Unią Europejską? Czy taki proces jest w ogóle możliwy w tak głęboko

podzielonym i niefunkcjonalnym kraju?

Prześledźmy historię stosunków między Bośnią i Hercegowiną a Unią

Europejską. Oficjalne stosunki zostały nawiązane w momencie uznania

niepodległości32 Bośni i Hercegowiny przez Unię Europejską. Już po zakończeniu

działań wojennych UE aktywnie uczestniczyła w procesie podpisania i implementacji

Porozumienia Pokojowego z Dayton w 1995 roku. W 1997 roku UE opracowuje

regionalne podejście dla państw Bałkanów Zachodnich i tym samy definiuje

polityczne i gospodarcze warunki rozwoju bilateralnych stosunków z państwami

regionu. BiH także zostały udzielone tzw. autonomiczne środki handlowe33.

Umożliwiają one bezcłowy dostęp do rynku UE niemal wszystkich produktów

pochodzących z tego regionu. W 1998 roku została utworzona konsultacyjno-robocza

grupa (Consultative-Task Force – CTF) między BiH a Unią Europejską w celu

zapewnienia technicznej i fachowej pomocy w instytucjach związanych z

administracją oraz polityką. W marcu 2000 roku został przedstawiony dokument

nazwany „Mapą drogową” dla Bośni i Hercegowiny. Został on podzielony na trzy

podgrupy warunków – polityczne, gospodarcze oraz warunki z zakresu demokracji,

praw człowieka i stosowania prawa (w liczbie 18)34. Dopiero we wrześniu 2002 roku

32

Unia Europejska uznała niepodległośd Bośni i Hercegowiny 6 kwietnia 1992 roku. 33

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0027:FIN:PL:DOC 34

1. Political Steps • Adopt an election law and provide election finance • Adopt a civil service law • Establish a permanent secretariat in the Presidency. Agree on chairmanship of the Council of Ministers and adopt necessary legal amendments and procedures • Adopt new rules and procedures for the parliamentary assembly • Adopt a single passport • Implement law on State Border Service and ensure funding • Allocate sufficient funding for the Constitutional Court of BiH 2. Economic Steps • Abolish payment bureaus • Establish state treasury • Remove all trade barriers between the entities • Establish single BiH National Institute for Standards • Adopt Law of Competition and Consumer's Protection • Implement foreign direct investment legislation and adopt restitution legislation 3. Steps in the Fields of Democracy, Human Rights and Rule of Law • Implement property laws • Stronger engagement at all levels to create conditions for sustainable returns

13

Unia Europejska potwierdza, że warunki postawione w „mapie drogowej” zostały w

„istotny sposób” spełnione35, co ze względu na wewnętrzną skomplikowaną sytuację

polityczną stanowiło znaczący sukces. Tym bardziej, że było to conditio sine qua non

przystąpieniu do opracowania Studium Wykonalności (Feasibility Study) czyli

dokumentu w którym Komisja Europejska (KE) szacuje możliwość rozpoczęcia

negocjacji oraz podpisania Układu o Stabilizacji i Stowarzyszeniu. W czerwcu 2003

roku w czasie szczytu Unia Europejska - Bałkany Zachodnie w Salonikach wyrażono

poparcie UE dla perspektywy europejskiej krajów Bałkanów Zachodnich, w tym Bośni

i Hercegowiny. Na szczycie tym zatwierdzono „agendę z Salonik”, która „wprowadziła

szereg nowych instrumentów do wspierania procesu reform w krajach Bałkanów

Zachodnich i przybliżenia ich do Unii Europejskiej. Najbardziej dalekosiężnym z

nowych instrumentów jest Partnerstwo Europejskie, zainspirowane przez

Partnerstwo Akcesyjne. Partnerstwo Europejskie ma wspomóc kraje Bałkanów

Zachodnich w ich reformach i przygotowaniach do przyszłego członkostwa”36. Inaczej

mówiąc, wskazuje priorytetowe obszary gdzie potrzebne są reformy, na każdym

etapie przed akcesją. Kraje odpowiadają opracowaniem Planów Działań (Action

Plans), spójnych z polityką wewnętrzną, zawierających plany legislacyjne,

administracyjne i budżetowe. W marcu 2004 roku Unia Europejska decyduje się na

pierwszy Układ Europejski z Bośnią i Hercegowiną, zaś 21 października 2005 roku

Komisja Europejska rekomenduje Radzie UE otwarcie negocjacji w sprawie Układu o

Stabilizacji i Stowarzyszeniu. W styczniu 2007 roku ustanowiono „Instrument

Pomocy Przedakcesyjnej” (Instrument for Pre-accession Assistance - IPA)37, w lutym

• Implement decisions of the human rights institutions and ensure adequate funding • Approve and implement laws on judicial and prosecutorial service in the Federation and law on court and judicial service in the RS • Co-operate with OHR in implementation of public service broadcasting at state and entity level. Patrz: http://www.esiweb.org/pdf/bridges/bosnia/EURoadMap.pdf 35

“European Commissioner for External Relations, Chris Patten, announced (…), that the Commission now considers the Road Map for Bosnia and Herzegovina (BiH) "substantially completed".

Reference: IP/02/1345

Date: 20/09/2002 Patrz: http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/02/1345&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en 36

http://ec.europa.eu/enlargement/enlargement_process/accession_process/how_does_a_country_join_the_eu/sap/index_pl.htm 37

Jest to nowy instrument ustanowiony na lata 2007-2013, który zastąpił wszystkie działające dotychczas przedakcesyjne instrumenty finansowe UE, takie jak program PHARE, ISPA, SAPARD, turecki instrument przedakcesyjny oraz instrument finansowy dla programu CARDS Bałkanów Zachodnich. Instrument IPA skierowany jest do krajów posiadających status krajów kandydujących oraz status potencjalnych kandydatów. Nowy instrument powstał w celu zwiększenia skuteczności pomocy przedakcesyjnej Wspólnoty

14

2008 roku podpisano ramowe porozumienie o zasadach wprowadzania wsparcia

finansowego Komisji Europejskiej dla BiH w ramach IPA. Wreszcie, Układ o

Stabilizacji i Stowarzyszeniu pomiędzy BiH i UE został podpisany 16 czerwca 2008

roku ratyfikowany przez Prezydium BiH 6 listopada tego samego roku. Do grudnia

2010 roku umowa została ratyfikowana przez wszystkie państwa członkowskie. I

chociaż to przede wszystkim umowa gospodarcza – zawiera ona umowę przejściową,

dotycząca kwestii poszanowania praw człowieka a także funkcjonowania jednolitego

rynku UE. Umowa przejściowa weszła w życie z dniem 1 lipca 2008 roku i niestety

nadal duża liczba wniosków od tego czasu nie została wprowadzona w życie, a w

niektórych dziedzinach, terminy zostały przekroczone. Raport Komisji Europejskiej

na temat postępów Bośni i Hercegowinie z 2009 i 2010 roku przeważnie stwierdza, że

są one „słabe”, „ograniczone”, „nierówne”38.

Mimo wyżej wspomnianych oczywistych postępów w procesie akcesyjnym,

Bośnia i Hercegowina znajduje się na samym końcu państw Bałkanów Zachodnich

aspirujących do członkostwa w Unii Europejskiej. Kategorycznie należy stwierdzić, że

odpowiedź na pytanie dlaczego tak się dzieje nie leży wyłącznie po stronie skłóconych

elit politycznych prowadzących politykę „jako formę bez żadnej zawartości, (…) jako

nieustającą reprodukcję kolektywnej etnicznej konfrontacji i tworzenie sytuacji

wyjątkowych czyli utrzymywaniu niestabilności w stosunkach społecznych”39. Od

początku konfliktu w 1992 roku do dzisiaj w Bośni i Hercegowinie także mamy do

czynienia z polityką internacjonalizacji „kwestii bośniackiej”, prowadzoną przez

aktorów zewnętrznych traktujących kraj ten raczej jako przedmiot niż podmiot w

stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych. Wystarczy zapoznać się z tekstem

Porozumienia Pokojowego z Dayton40 by stwierdzić akcentowanie silnej obecności

międzynarodowej w Bośni i Hercegowinie. Porozumienie to składa się z 11 aneksów:

aneks I i aneks II porozumienia pokojowego regulują aspekty wojskowe i określają

rozmieszczenie sił w liczbie ponad 60.000 żołnierzy, pod dowództwem NATO w celu

implementacji pokoju. Aneks III reguluje kwestie powojennych wyborów także

Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) przydziela ważne

poprzez skupienie jej w jednym, ukierunkowanym na konkretne działania instrumencie oraz poprzez objęcie jej wspólnymi zasadami wdrażania. Więcej na: http://www.ukie.gov.pl/www/serce.nsf/%28$PrintView%29/714833622FB7A57CC125727B004D5327?Open 38

Por. www.europa.ba i www.dei.gov.ba 39

Praca zbiorowa „Bosna i Hercegovina i proturječnosti procesa EU integracija”, Heinrich Böll Stiftung, Sarajevo 2008 40

Pełny tekst Porozumienia na stronie Biura Wysokiego Przedstawiciela (OHR): http://www.ohr.int/dpa/default.asp?content_id=380

15

zadania w zakresie organizacji i zarządzania wyborami. Aneks VI reguluje ochronę

praw człowieka w Bośni i Hercegowinie oraz ustanawia Komisję Praw Człowieka,

składającą się w większości z przedstawicieli społeczności międzynarodowej (Rada

Europy i OBWE). Załącznik VII reguluje prawo uchodźców do powrotu do kraju i

agencji UNHCR przydziela ważne funkcje (UNHCR - Biuro Wysokiego Komisarza

Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców). Aneks X reguluje cywilny aspekt

implementacji porozumienia pokojowego i tworzy urząd Wysokiego Przedstawiciela

(OHR), odpowiedzialnego za wdrażanie i interpretację porozumienia pokojowego.

Wreszcie w aneksie XI reguluje utworzenie międzynarodowych sił policyjnych w

Bośni i Hercegowinie, mających przede wszystkim za zadanie kontrolowanie i

szkolenie policji w BiH. Szczególnie należy zwrócić uwagę na aneks IV będący de facto

konstytucją Bośni i Hercegowiny, co samo w sobie jest ewenementem gdyż każda

ewentualna zmiana konstytucji (na przykład, w kwestii tak niezbędnych reform)

oznaczałaby zmianę lub kwestionowanie postanowień porozumienie pokojowego (to

już jest zupełnie coś innego niż „zwykła” poprawka do konstytucji). Chociaż

Porozumienie z Dayton przewiduje zmiany w Konstytucji (Artykuł X)41: „This

Constitution may be amended by a decision of the Parliamentary Assembly, including

a two-thirds majority of those present and voting in the House of Representatives”

wydaje się mało prawdopodobnym skuteczne ich przeprowadzenie w obecnej sytuacji

politycznej.

Od zakończenia działań wojennych i podpisania Porozumienia z Dayton

społeczność międzynarodowa nie miała jasnej wizji strategii dla BiH. Zabrakło

zarówno efektywnej współpracy jak i – co ważniejsze – autorytetu cywilnych

przedstawicieli społeczności międzynarodowej skupionych w instytucji Biura

Wysokiego Przedstawiciela. Autorytet ten próbowano zbudować zwiększając mandat

Wysokiego przedstawiciela kosztem uprawnień parlamentów poszczególnych

podmiotów (zarówno RS jak i FBiH). Szczególnie dotyczyło to „bezpośrednich

interwencji” we wszystkie obszary władzy – sądowniczą, wykonawczą oraz

prawodawczą. Zwiększanie uprawnień Wysokiego Przedstawiciela na podstawie

deklaracji politycznych przyjętych przez Radę ds. Implementacji Pokoju („The Peace

Implementation Council”)42 zaczęło się od „Deklaracji Bońskiej” z grudnia 1997

41

Ibid. 42

Radę ds. Implementacji Pokoju w Bośni utworzono pod koniec 1995 roku w Londynie, na mocy postanowieo układu pokojowego w Dayton. W Radzie zasiadają przedstawiciele 55 krajów oraz paostw-obserwatorów. Organizacją kieruje Rada Zarządzająca („Steering Council”), której członkami są przedstawiciele Francji, Włoch,

16

roku43. Od tego momentu aktorzy zewnętrzni, w pierwszej kolejności Wysoki

Przedstawiciel, posiadali uprawnienia by bezpośrednio wpływać na proces tzw. „state-

building” w Bośni i Hercegowinie. Inaczej mówiąc, Wysoki Przedstawiciel może

podejmować decyzje, którym transcendentuje istniejące prawno-polityczne

ograniczenia, jednocześnie pozostając bez obowiązku usprawiedliwienia swoich

działań wobec formalnych przedstawicieli władzy i obywateli państwa BiH44. Jako

ostateczny suweren – Wysoki Przedstawiciel czyli Unia Europejska – jest

równocześnie na zewnątrz i od wewnątrz systemu politycznego BiH. Mamy tu do

czynienia z ambiwalentnym stanem (zewnątrz-i-wewnątrz), który zakłada możliwość

decydującego wpływu na porządek polityczny, z jednoczesnym brakiem

odpowiedzialności za skutki swojego działania (która, jak doświadczenie pokazuje,

explicite przerzucana jest na lokalną elitę polityczną). Fenomen Unii Europejskiej i

jej przedstawicieli w BiH odzwierciedla się zatem w paradoksie suwerenności.

Według włoskiego filozofa polityki Giorgio Agambena paradoks suwerenności

zakłada, „że suweren jest jednocześnie na zewnątrz i w wewnątrz porządku

prawnego”45. Z kolei Summantra Bose stwierdza, że Wysoki Przedstawiciel w ten

sposób został częścią konstrukcji konstytucyjnej BiH, nie będąc wspomnianym w

tejże konstytucji (aneks IV Porozumienia Pokojowego z Dayton), ale przede

wszystkim, nie podlegając żadnej kontroli prawnej46. Pojęcie „external state-buiding”

zostało zatem dominującą teorią opisującą rolę społeczności międzynarodowej w

Bośni i Hercegowinie47.

Dzisiaj - w 2011 roku - sytuacja polityczna w Bośni i Hercegowinie oraz

wewnętrzny kryzys UE wymusza potrzebę przyjrzenia się bliżej specyfice sytuacji

Niemiec, Wielkiej Brytanii, Federacji Rosyjskiej, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Japonii, prezydencji Unii Europejskiej, Komisji Europejskiej oraz Organizacji Konferencji Islamskiej. Celem działalności Rady jest pomoc w powojennej stabilizacji w Bośni i Hercegowinie. 43

Wraz z późniejszymi deklaracjami samej Rady, jak i Rady Zarządzającej - w Madrycie 15-16 grudnia 1998 roku, Luksemburgu 9 czerwca 1998 roku oraz w Brukseli 24 maja 2000 roku. 44

Od momentu kiedy uzyskał takie uprawnienia w 1997 roku, Wysoki Przedstawiciel wprowadził około 100 ustaw i podjął paręset decyzji dotyczących całego wachlarzu zagadnieo - od symboli paostwowych po fundusze emerytalne. Zdymisjonował paręset urzędników paostwowych w tym Prezydenta Republiki Serbskiej, a także chorwackiego członka Prezydium Bośni i Hercegowiny. Por. Bieber, Florian, „Bosna i Hercegovina poslije rata: Politički sistem u podjeljenom društvu”, Buybook, Sarajevo 2008 strona 100. Także na stronie Urzędu Wysokiego Przedstawiciela: www.ohr.int/decisions.htm 45

“The paradox of sovereignty consists in the fact the sovereign is, at the same time, outside and inside the juridical order”, W: Agamben, Giorgio, “Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life”, Stanford University, Stanford, 1998 strona 15 46

Por. Bose, Summantra, “Bosnia after Dayton” (Nationalist Partition and International Intervention)”, Hurst and Company, London 2002 47

Por. Ignatieff, Michael, „Empire Lite (Nation-Building in Bosnia, Kosovo and Afghanistan)”, Vintage, London 2003

17

zarówno w tym kraju jak i w regionie. Oczywistym jest, że istnieje wzajemny kryzys

oczekiwań, który tworzy kolejne nieporozumienia i wzajemne rozczarowania. Z

jednej strony, dla krajów Bałkanów Zachodnich Unia Europejska jest synonimem

postępu, nowoczesnych i demokratycznych rządów. Celem nadrzędnym tych krajów

jest uczestniczenie w największym na świecie rynku gospodarczym i korzystanie z

ekonomicznych korzyści płynących z bycia członkiem UE. Z drugiej strony, UE

zauważa potencjał gospodarczy, bezpieczeństwa i interesów politycznych w regionie.

Mimo to w UE nadal istnieje obraz Bałkanów Zachodnich jako miejsca starych

konfliktów etnicznych, jako regionu charakteryzującego się wewnętrznymi napięciami

i sprzecznościami. Szczególnie Bośnia i Hercegowina pozostaje nadal synonimem

wojny, braku demokracji, zacofania gospodarczego itd. Jeżeli do tego dodamy

poczucie fałszywej wyższości mieszkańców regionu (o której pisałem na początku tej

pracy) wówczas nietrudno o stan sprzecznych oczekiwań i złej komunikacji.

Niewątpliwie najsilniejszą motywacją dla reform wewnętrznych krajów Europy

Środkowej i Wschodniej (rozszerzenia z lat 2004-2007) była perspektywa

członkostwa w Unii Europejskiej. Dla nich syntagma „powrót do Europy” stanowiła

główną siłę napędową do przeprowadzenia ważnych i trudnych reform

strukturalnych. Większość z tych krajów to już posttranzycyjne, dobrze zintegrowane

społeczeństwa znajdujące się w pewnej fazie konsolidacji demokracji. Bośnia i

Hercegowina to państwo w którym znajdziemy postkonfliktowe społeczeństwo

podzielone według pryncypiów etnicznych, którego struktura kwestionowana jest - w

taki lub inny sposób - przez większość jego obywateli. Poza tym, nawoływanie do

członkostwa w Unii Europejskiej nie spotyka się z entuzjastycznym przyjęciem przez

elity polityczne tego kraju. Impulsy proeuropejskie w dalszym ciągu generowane są z

zewnątrz przez społeczność międzynarodową przy jednoczesnym braku motywacji od

wewnątrz. Dzieje się tak pomimo wyraźnego konsensusu w sprawie procesu integracji

z Unią Europejską. Nadal notuje się wzrastający trend poparcia dla integracji

europejskiej. W 2010 roku poparcie w FBiH utrzymywało się niezmiennie na 75%, w

RS było na poziomie 59% co jest zdecydowanie lepszym wynikiem niż 48% w 2009

roku. Szybsza integracja z Unią Europejską sytuuje się na pierwszych miejscach w

kwestii priorytetów: dla Chorwatów bośniackich jest na pierwszym miejscu, dla

Serbów na drugim, dla Boszniaków na trzecim. Respondenci reprezentujący

wszystkie trzy narody pokazali większą wiarę w zmiany związane z procesem

18

integracji z Unią Europejską niż, na przykład, w kwestii powstawania nowych miejsc

pracy - które znalazło się u wszystkich dopiero na czwartym miejscu48.

Dotychczasowa polityka UE w BiH nie była skuteczna w „internalizacji”

autentycznych proeuropejskich wysiłków zarówno ze strony elit politycznych jak i

społeczeństwa. W tak podzielonym społeczeństwie elity rządzące raczej dążą do

zachowania status quo niż do integrowania społeczeństwa z Unią Europejską.

Członkostwo w Unii nie jest wystarczająco atrakcyjne, zagraża bowiem istniejącemu

porządkowi i tym samym stanowi zagrożenie dla elit i ich korzyści. Samej Unii, z

drugiej strony, nie udaje się „wypromować” własnych wartości jako części integralnej

swojej polityki rozszerzenia i demokratyzacji. Doświadczenie ostatnich dwóch lat

pokazuje, że proces integracyjny z Unią w Bośni i Hercegowinie zatrzymał się

całkowicie. Został zdominowany przez retorykę nacjonalistycznych liderów zarówno z

RS jak i FBiH. Zadziwiający brak zainteresowania społeczności międzynarodowej

został wykorzystany przez liderów politycznych do stworzenia nowej rzeczywistości

politycznej złożonej już nie z poszczególnych partii, ale z etnicznych bloków partii (w

połowie 2011 roku - prawie rok po ostatnich wyborach z października 2010 roku)

mamy do czynienia z trzema blokami partii:

- „Serbski blok” to Związek Niezależnych Socjaldemokratów (SNSD – Savez

Nezavisnih Socijaldemokrata) Milorada Dodika oraz Serbska Partia Demokratyczna

(SDS – Srpska Demokratska Stranka) Mladena Bosicia,

- „Boszniacki blok” (muzułmanie bośniaccy) to Socjaldemokratyczna partia (SDP –

Socijaldemokratska Partija) Zlatka Lagumdžiji oraz Partia Akcji Demokratycznej

(SDA – Stranka Demokratske Akcije) Sulejmana Tihicia,

- „Chorwacki blok” to Chorwacka Wspólnota Demokratyczna Bośni i Hercegowiny

(HDZ BiH – Hrvatska Demokratska Zajednica Bosne i Hercegovine) Dragana Ĉovicia

oraz Chorwacka Wspólnota Demokratyczna 1990 (HDZ 1990 – Hrvatska

Demokratska Zajednica 1990) Božy Ljubicia.

„Blok chorwacki” coraz mocniej domaga się wyodrębnienia chorwackich

kantonów i utworzenia własnego, trzeciego podmiotu politycznego, tym samym

uzyskując coraz silniejsze poparcie „bloku serbskiego”, albowiem ten ostatni zakłada,

że osłabi to pozycje boszniackiej większości w państwie. Istniejąca polityczna sytuacja

48

Gallup Balkan Monitor, „EU support on the rise – the right moment to speed up reforms?”, Insights and Perceptions: Voices of the Balkans, grudzieo 2010

19

patowa powoduje trwający już od października 2010 roku paraliż instytucjonalny

(m.in. niemożność wyłonienia rządu centralnego).

Najważniejsze pytanie w odniesieniu do integracji BiH z UE – z punktu

widzenia zarówno politycznego jak i politologicznego brzmi: czy BiH w obecnej

sytuacji politycznej i gospodarczej jest w stanie sprostać wyzwaniom dotyczącym

przystąpienia do takiej organizacje jaką jest Unia Europejska? Innymi słowy, czy BiH

jest w stanie to osiągnąć poprzez realizację wszystkich zobowiązań związanych z

procesem integracji? Nie tylko, że odpowiedź na oba wyżej postawione pytanie brzmi

– nie, ale i perspektywy na zmianę tej sytuacji są nieduże.

Dlatego sarajewski profesor politologii Nerzuk Ćurak wysunął ciekawą

propozycję potraktowania BiH jako „corpus separatum Unii Europejskiej, ponieważ

dopiero jako wyodrębniony obszar w Unii, BiH dostałaby szansę by nie pozostać poza

Unią”49. Mimo, że Ćurak zdaje sobie sprawę z tego, że żaden kraj mający status

protektoratu nie może stać się członkiem UE, apeluje on o zwolnienie Bośni i

Hercegowiny z normalnej procedury akcesyjnej. Stwierdza, że: „traktowanie Bośni i

Hercegowiny jako prawdziwego, normalnego, faktycznego państwa z strony

społeczności międzynarodowej, zanim ona rzeczywiście taką się stanie – de facto

zatrzymuje jej państwowotwórczy rozwój i blokuje akcesję do Unii Europejskiej jako

wspólnoty poważnych państw”50. Tym samym Ćurak zdradza, że uważa BiH za

„niepoważne” państwo, które bez pomocy nie tylko nie stanie się poważnym krajem

ale nawet istnienie państwa jest zagrożone (także nie jest w stanie spełnić zobowiązań

wynikających z procesu akcesyjnego do UE). Proponuje zatem by pomimo ustalonych

procedur i wymagań (ponieważ nie mogą być spełnione) została przyjęta do UE jako

odrębny, „inny” kraj Unii Europejskiej, nowe corpus separatum i dlatego należałoby

koniecznie przekonać społeczność międzynarodową, że wszystkie rozwiązania są

lepsze niż długofalowy proces zniknięcie Bośni i Hercegowiny z mapy politycznej

Europy51.

Propozycje takie zdradzają brak nadziei na jakościową zmianę w sposobie

funkcjonowania państwa BiH. Biorąc pod uwagę skutki kryzysu gospodarczego i

49

Durak, Nerzuk, „Izvještaj iz periferne zemlje. Gramatika geopolitike”, Fakultet Političkih Nauka, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo 2011 strona 39 50

Durak, Nerzuk, ibid. 51

Dla niego obecna formuła struktury paostwa: Republika Serbska + Federacja Bośni i Hercegowiny równa się „zniknięciu Bośni i Hercegowiny jako paostwa w przyszłości” Ibid. strona 44

20

strefy euro, „zmęczenie rozszerzeniowe” i tym samym brak przyzwolenia społecznego

na kolejne rozszerzenie Unii (nawet jeżeli chodzi o państwa starające się aktywnie

spełniać warunki akcesyjne) takie propozycje musza pozostać w sferze utopii. Nawet

gdyby spotkała się ze zrozumieniem w UE, czy BiH bez spełnienia chociażby

kryteriów kopenhaskich – byłaby w stanie wyjść z obecnego półkolonialnego statusu i

zostać członkiem społeczności równorzędnych i dobrze urządzonych państw

europejskich? Członkostwo w Unii Europejskiej może być osiągnięte tylko poprzez

żmudny proces transformacji i modernizacji, czyli demokratyzacji wszystkich

podmiotów politycznych z odpowiednią legitymacją wyborczą.

Z drugiej jednak strony, czy można zupełnie zignorować wydawałoby się

naiwną i utopijną propozycję Ćuraka? Jaką rolę ma do odegrania Unia Europejska w

BiH? Sam fakt istnienia formalnych instytucji demokratycznych w takim kraju jak

BiH oznacza nic innego jak wirtualną demokrację. Z tym faktem Unia musi się

zmierzyć. Z punktu widzenia głęboko podzielonego społeczeństwa, które dąży do

pogodzenia się z własną rzeczywistością, i które nie ma odpowiedzi dla

przezwyciężenia podziałów wewnętrznych, a także przy braku lepszych przepisów

konstytucyjnych, UE pozostaje jedyną strukturą, która może dostarczyć ram

demokratycznych norm, zasad i wartości, i które większość obywateli może przyjąć

bez konieczności rezygnacji z własnej tożsamości i przekonań. Dlatego też stosowanie

standardowych instrumentów polityk demokratyzacyjnych UE nie przyniesie

spodziewanych rezultatów. Społeczeństwo BiH nie jest społeczeństwem w okresie

transformacji - jest nadal postkonfliktowym i podzielonym społeczeństwem, które

wymaga specjalnie dostosowanych polityk i instrumentów. Wydaje się, że integracja

europejska jest zarówno procesem jak i rozwiązaniem wielu problemów w BiH ale i w

regionie Bałkanów Zachodnich. To wymaga polityk skutecznych w przezwyciężaniu

strachu przed „wiecznym wchodzeniem do Unii Europejskiej” poprzez faktyczne i

jednocześnie symboliczne integrowanie społeczeństwa z Unią Europejską.

Zamiast konkluzji

BiH stanowi dobry przykład przemożnego wpływu etniczno-nacjonalistycznych

wzorców myślenia w procesie demokratyzacji i stabilizacji politycznej i gospodarczej

społeczeństwa okresu powojennego. Nawet wbrew wysiłkom UE by przezwyciężyć

wpływy nacjonalizmu w państwie i społeczeństwie BiH, czynnik etniczny i

21

narodowościowy nadal odgrywa decydującą rolę w polityce kraju. Co gorsza,

zauważalne są rosnące wpływy dominujących grup religijnych powodujące wzrost

dyskryminacji osób nie należących do owych grup (dzieje się tak w każdej z trzech

dominujących społeczności).

Z drugiej strony, BiH osiągnęła duży krok w procesie akcesyjnym poprzez

podpisanie Układu o Stabilizacji i Stowarzyszeniu z UE w 2008 roku. Wewnętrzne

konflikty polityczne między partiami nacjonalistycznymi i ich liderami nadal niweczą

ten proces oraz pogłębiają i tak poważny kryzys polityczny i gospodarczy (skutecznie

blokujący przeprowadzenie niezbędnych reform jako conditio sine qua non procesu

akcesyjnego). Kryzys ten cechuje głęboka apatia społeczna, brak nadziei (czego

wyrazem jest chociażby wyżej wymieniona propozycja prof. Ćuraka), wzajemne

oskarżenia elit politycznych i powszechne stosowanie etnicznych i nacjonalistycznych

argumentów w realizacji partykularnych politycznych i gospodarczych interesów elit.

W tym przypadku demokracja („daytonowska”) raczej staje się częścią problemu niż

rozwiązania.

Bośnia i Hercegowina jako państwo istnieje na podstawie umowy

międzynarodowej przewidującej zarządzanie państwem przez aktorów

międzynarodowych. Chociaż sytuacja ta uwalnia lokalne elity polityczne od

jakiejkolwiek odpowiedzialności politycznej za przyszłość kraju, nie jest ona możliwa

do utrzymania w dłuższej perspektywie. Dlatego po szesnastu latach od zakończenia

konfliktu zbrojnego i czternastu latach od wprowadzenia tzw. „uprawnień bońskich”

czas najwyższy aby elity zaczęły ponosić odpowiedzialność za rządzenie własnym

krajem. W pierwszej kolejności należałoby zacząć od budowy konsensusu

politycznego w sprawie istnienia państwa, jego charakteru i wizji przyszłego rozwoju.

Jest to conditio sine qua non do przeprowadzenia udanych reform. Dopiero wówczas

integracja z UE będzie mogła wejść w kolejną fazę.

W tym aspekcie koniecznym wydaje się jasne opowiedzenie się elit

politycznych, a może przede wszystkim przedstawicieli społeczeństwa

obywatelskiego, że integracja BiH z Unią Europejską jest celem nadrzędnym dla

wszystkich mieszkańców Bośni i Hercegowiny. Referendum w którym obywatele

opowiedzieliby się za integracją z Unią mogłaby posłużyć jako skuteczna forma

nacisku na elity polityczne. Z kolei, UE poprzez politykę warunkowości powinna się

skupić na trzech kopenhaskich kryteriach dotyczących członkostwa w UE. Kryterium

polityczne musi oznaczać stabilną demokrację, ochronę podstawowych praw

22

człowieka i wolności; kryterium ekonomiczne rozumiane jako istnienie funkcjonalnej

gospodarki rynkowej zdolnej do współzawodnictwa na wspólnym rynku europejskim;

oraz kryterium „acquis” – słowem, zdolności implementacyjne acquis. Dzisiaj BiH

żadnego z nich nie spełnia. Dlatego ważniejsze od prób nieprzemyślanej centralizacji

państwa jest podnoszenie jakości przygotowań do członkostwa i realne postępy w

modernizacji państwa wsparte przez silne i zdecydowane działania Unii

Europejskiej52.

Niestety, dopóki partie polityczne i ich przywódcy będą blokować próby

przeprowadzenia reform – członkostwo BiH w UE pozostaje w sferze fikcji.

Niepowodzenie szczególnie w reformie konstytucyjnej grozi trwałą dysfunkcyjnością

państwa i w konsekwencji - jego rozpadem.

W końcu, nie można nie odnieść wrażenia, że tak długo, jak Porozumienie

Pokojowe z Dayton będzie punktem odniesienia dla demokratyzacji i europeizacji

kraju faworyzując prawa dominujących grup etnicznych, a nie obywatela, nie będzie

można wyjść poza obecną sytuację patową a tym bardziej poważnie myśleć o

członkostwie w UE.

52

Nawet za cenę dalszej decentralizacji paostwa, która i tak wydaje się nieunikniona. Scenariusz, który przewiduje BiH jako paostwo z trzema autonomicznymi podmiotami (serbskim, chorwackim i boszniackim), mającymi uzgodnione wspólne instytucje na poziomie centralnym dzisiaj wydaje się jedynym realistycznym scenariuszem.

23

Resume

Bosnia and Herzegovina functions on the basis of an international

agreement called the Dayton peace agreement. The agreement ended

armed conflict but the last sixteen years of experience convince us that it

has not been a good basis for establishing a functioning state. There has

been no consensus between the Serbs, Croats and Bosniaks about the

existence of the state and no common vision of its development. On the

other hand, possibilities of interference in the internal affairs of Bosnia

and Herzegovina by the international community (through the Office of

the High Representative) have been used liberally. This concerns some

fundamental questions of judiciary, executive and legislation. In this way

the political elite bears no responsibility for the functioning of the state.

Today we can speak of Bosnia and Herzegovina as a sort of semi-

protectorate under supervision of international community.

Implementation of necessary reforms are brought to a halt due to the

fact that political elites are not interested in changing this status quo. In

consequence, Bosnia and Herzegovina has been lagging behind in the EU

accession process, depriving international community of influence to

course events in the country. Access into the EU is the only remaining

tool that can be used to overcome resistance of the political elite to

reforms. At the same time, without the consensus of all interested parties

regarding the existence of the state and its further development - any

other efforts towards integration with the UE become pointless.