Bali L E M B A R B A S A B A L I N api O rti Ajeng-ajengan lan Inum-inuman sané Mayanin Peneliti Univérsitas Katolik Widya Mandala Sura- baya (UKWMS) nyelehin lan ngumumang tata cara ngelidin ajengan-ajengan lan inum-inuman sané maya- nin keséhatan ring kampus inucap duk 21—22 Septém- ber 2008. Peneliti UKWMS, Caroline, S.Si., M.Si.Apt. maosang, nlektekang warnannyané wantah tata cara pinih élah nuréksa ajeng-ajengan sané madaging boraks, formalin, sané pasil, sané madaging plastik, lan sané siosan. “Yaning wénten ajeng-ajengan sané warnanné sané tawah, patut katagarin duaning warna sané kaanggén wantah warna sané kaanggé ring tékstil sané ngawi kank- er,” baos dané. Bakso sané madaging boraks manut dané yaning bakso punika legit kadi karét. Tahu putih sané katos katenger madaging formalin. Ulam ayam sané séhat manut dané masliab kuning, yaning mawarna putih kedas, punika saking bangké ayam mati. Kéwanten for- malin prasida kasirnayang antuk ngemem lakar ajeng- ajengan kirang langkung 30 menit, utawi kapanesin 121 derajat salami 3 menit. Ulam tawar kaemem nganggén cuka 5 persén salami 15 menit lan ulam segara kaemen ring toya pakeh salami 30 menit. Siosan ring punika dané maosang wadah-wadah saking plastik styrofoam lan mélamin, yaning kadagingin bakso panas, soto panas, téh panas, lan sané siosan sané panes pacang ngawi kanker. (ant/ita/dwi) PKB ka-31 Ngutamayang Kualitas Pésta Kesenian Bali (PKB) ka-31 warsa 2009 lebih ngutamayang nincapang kualitas yaning bandingang ring limang pidabdab kesenian taunan ring Pulau Déwata ungkuran puniki. Kasubdis Kesenian Dinas Kebudayaan Provinsi Bali, I Madé Santa, S.E., Sukra (3/10) lintang nguningang pem- binaan majeng sekaa-sekaa kesenian saking sia kabu- patén lan kota ring Bali pacang digelis kasayagayang mangdané prasida ngrauhin makasami sekaa kesenian sané pacang masolah ring PKB. Mangdané PKB prasida mamargi antar, Santa nga- ngken tata-titi indik PKB warsa 2009 ngawit mangkin sampun kasayagayang. (ant/ita/dwi) Redité Umanis, 5 Oktober 2008 (110) K acang K omak B encingah 9 bébas ngranjing ka genah-genah sané dumun kasakralang. Para wisatawané nénten puas ring infor- masi-informasi sané kapolihang sak- ing informan sané nyaga genah inu- cap. Punika mawinan genah-genah sakral mangkin sampun sakadi warung-warung sané bébas anaké ngranjing,” baos dané. Sujatinné indik kawéntenan barang-barang kapurbakalaan ring Bali kapayungin olih lembaga-lem- baga sakadi Balai Arkéologi, BP-3, lan muséum-muséum sané wénten ring di Bali. Nanging indiké punika nénten ja maksimal santukan ko- mponén masyarakat Bali durung ngicénin uratiannyané ring kawénte- nan barang-barang kapurbakalaan inucap. Kirangnyané pangawasan saking pamréntah lan bébasnyané medal ijin pawangunan vila utawi genah pariwisata ring wewidangan pasisi ngawinang kidiknyané para arkéolog polih genah ngamargiang éskavasi utawi ngwéntenang pengga- lian. “Wewidangan pasisi sakadi ring Mertasari, Pangembak, lan Blanjong wantah genah sané poténsial ngam- argiang penggalian santukan ring genah-genah inucap utaminnyané ring Blanjong makéh kapanggihin barang-barang sakadi keramik- keramik Cina, gerabah-gerabah Cina, lan akulturasi budaya Cina- Bali. Akulturasi budaya Cina-Bali punika kacihnayang ring tarian Bar- is Cina sané wantah wénten ring Bali,” I Wayan Ardika ngwewehin. Minabang oriéntasi masyarakat Bali sampun mauwah inggih punika jinah dados tetujon. Napi pacang kalaksanayang yéning sampun ngasi- lang jinah rumasuk ngadol situs-si- tus purbakala. Genah-genah strate- gis penggalian sané mangkin mau- wah dados hotél-hotél utawi genah- genah pariwisata. Punika mawinan ngawé cupit ruang gerak para arkéologé. (dwi) Pabriak lan magarang anaké pada ngrereh sekolah- an sané bénjang pungkur di tamaté langsung polih pa- karyan. Mangkin sekolahan sakadi sekolah pariwisata, keguruan, lan keséhatan makéh pisan sané ngrereh. Nanging indik kawéntenan sekolah sakadi ilmu-ilmu budaya utawi kapurbakalaan arang pisan sané ngrereh. Paling banter tuah besik dadua sané kayun ngrereh widang ilmu sakadi punika. “Ngon manah titiang nyingakin kawéntenan inucap. Ngiring pikayunin yéning mangkin wénten isu panga- ngkatan guru jeg prajanian anom-anomé magarang ngr- ereh sekolah guru. Minabang nénten ngamanahin pelu- ang kerja benjang pungkurné. Tegarang timbang-tim- bangin malih kalih warsa pastika makéh pisan pacang ngamiletin ngrereh pangangkatan punika,” Prof. Dr. I Wayan Ardika, M.A. negesang. Maosang indik arkéologi ring Bali, sapatutnyané sameton Bali pada éling ring kawéntenan inucap. San- tukan sakadi mangkiné indik tetamian (peninggalan- peninggalan) purbakala nénten polih uratian sané becik. Yéning maosang wantah warisan kapurbakalaan puni- ka wantah sinalih tunggil asét ring widang pariwisata sapatutnyané indik kawéntenannyané kalestariang lan kajaga mangda becik. “Mangkin kawéntenan pariwisata sampun ngalah- ang para arkéolog ngadaang risét, éskavasi, utawi pene- litian-penelitian. Genah-genah stratégis sakadi ring Mertasari, Pangembak, lan Blanjong mangkin sampun kaalihfungsiang dados genah pariwisata. Minabang mangkin oriéntasi sameton Baliné wantah jinah kémant- en, punika mawinan peninggalan kepurbakalaan wan- tah kaéksploitasi ké- manten,” baos Dékan Fakultas Sastra, Univer- sitas Udayana puniki. Dané mapinunas mangdané samian ko- mponén masyarakat Bali saking alit-alit, anom- anom, pamréntah, ang- ganing ring widang indus- tri pariwisata, lan sané tiosan rumasuk arkéolog prasida nincapang ura- tiannyané ring kawénte- nan warisan kapurbaka- laan inucap. (dwi) Prof. Dr. I Wayan Ardika, M.A. Génerasi Mudané Girang Kajakan Sanjané nika langité ngemu riris, suryané katawengan amubu, gulemé ucem, anginé baret magriungan kaselagin baan tatit, kilap pacedérdér ngresresin ati. Tumbén Lalé Dumilah déréng masaré. Bi- asanné suud madaar bajangé maka dadua saling paliwat nyangkutin galeng guling, masaré nganti sanja. Mangkin Lalé Dumilah iteh ngumbah di kamar mandi, Luh Purnama nindes panganggonné sambi- langa gendang-gending. Liang kenehné sawireh punyan tres- nanné sampun pada mabunga. Luh Purnama lan Wayan Ga- lang sampun cutet, buntet kene- hné rumaket lakar mabesikan yén kantorné sampun nadiang ngantén. Lalé Dumilah yadiap- in liang tur lascarya ening ny- erahang tresnanné tekén Gus- ti Ngurah Darsana, nanging marma kenehné nerusang kuli- ahné sawiréh gélanné déréng karuan kari driki nganti tamat kuliahné. Kebyah-kebyuh ba- yunné inguh, runtag. Sabilang ngucekang panganggonné masabunan, marasa ngetor jr- ijinné kabejek-bejek tekén gegélanné. Mara limang dina kalahina tekén Gusti Ngurah, karasa sampun abulan. Napi buin yén nganti kalahina pin- dah ka kota lénan, sawiréh raganné mula dadi staf ané lakar mepes mapindah-pin- dah. Rasa tuara nyidaang ia lakar mapasahan. Nika ngawé kenehné tuara eneh-eneh. Lan- tas ia negak matégtog di na- tah kamar mandiné ngisi um- bah-umbahané enu bek misi sabun. Yéh paningalanné ngrébés mili patemuas. Luh Purnama ané ngura- tiang yéhé di kamar mandi sepi tuara ada masréokan, dadi sangsaya kenehné, takut yén timpalné limuh utawi sakit. Drika lantas ia alon-alon maakin tur mukak lawang ka- mar mandiné. Dapetanga Lalé Dumilah negak betén ngepes yéh mata sambilanga ngisi umbah-umbahanné. “Ha, Dénda kenapa dadi ngeling mememan dini? Nyan- an sakit. Tiang sing nyak tem- puina tekén Tu Ngurah. Kadénanga sing nyak ngrun- guang timpal sedeng kangen, kasepian kakéné dini. Kénkén, jelék kenehé? Lamun kéto mela- han depin malu umbah-um- bahané, nyanan buin lan- turang.” Lalé Dumilah tuara masaut. Nguntul tetep nguce- kang panganggonné. Luh Pur- nama nyemak umbah-umbah- ané celebanga di émbéré. Limanné Lalé Dumilah jema- ka, kedetina apang bangun masugi. Alon-alon ia mresihin raganné lantas ka kamar masalinan sawireh rokné be- lus kena didih sabun. Luh Pur- nama nandan timpalné ka ka- mar tamu ajaka negak marep- arepan. “Béh, Luh Purnama, nguda dadi kakéné rasan keneh tiangé. Tiang sing ngerti, nadaksara inguh makebyah inget tekén Tu Ngurah. Mara limang dina suba buka kéné, kaling ké lakar mapasahan yén Tu Ngurah pindah uli dini. Mirib precuma tiang kuliah. Nyanan ming tengah tiang bisa suud,” kénten Lalé Dumi- lah masaut alon. “Lamun kéto jani kénkén paitungan déndané? Mirib Tu Ngurah suba ngajakin ngantén sawiréh raganné suba makelo magaé. Beneh masih apang tusing bingung mabelasan yén pradéné raganné lakar pindah uli dini,” kénten Luh Purnama nyandén. “Yén unduk ento ja tondén, Luh. Nanging nyantep keneh tiangé lan raganné suba maci- ri baan bungkungé ténénan mula suba mamesik. Buin pidan ja raganné lakar mak- isid uli dini tiang pasti lakar nutug,” kénten Lalé Dumilah saha ngecup bungkungné. “Yén Mamiq lan Inaq dén- dané mirib kénken? Sing nyen kaberatan tekén pili- han déndané?” Lalé Dumi- lah bengong inget tekén pa- besen Inaqné ipoan dugasé teka nelokin mriki sambilan- ga ngabaang sangu. “Saja Luh, tiang maan morahan terang-terangan tekén Inaq, yén tiang suba ngelah gegélan sametonné Gék Sri tuara lén tuah Gus- ti Ngurah Darsana. Inaq tus- ing nombaang, nanging yén dadi apang pragat malu kuli- ahé apang tusing punggel di tengah. Ento ngawé keneh tiangé bingung,” kentén Lalé Dumilah masawang sedih. “Ah, nguda bingung. Ento artinné Inaq déndané tusing kaberatan. Kéwala jani suk- serah dénda ajak Tu Ngurah. Apa nyidaang lakar ngantiang jangka 4-5 tiban? Apa buin yén Tu Ngurah pin- dah uli dini ka kotané lénan. Yén maejohan dadi liu ge- godané. Buktinné, dini dogén Tu Ngurah liu ané nemenin. Dénda, Madé Sinar kayang tiang kadén mula demen lan tresna tekén raganné. Jani dogén di Bali nyén nawang mirib suba jangkepanga tekén Ibunné,” kénten Luh Purnama ngulgul timpalné. Lalé Dumilah dadi masemu jengis masebeng ngeling, mawuwuh-wuwuh runtag kenehné. (Masambung) Muat Pabesen Kantos Padem Arkéologi Keni Abrasi Pariwisata ATUR PANGAKSAMA Om Swastyastu, Manawi durung jenar pisan pitresnané sujati sané kadapuk ring Sembalun Rinjani maka cihna swadarman sang Brahmacari. Ngiring mangkin lanturang antuk pamargan sang kasmaran sané ngawit sak- ing semburat tangis Budalé Tan Papamit, nglelana ngumbara désa nuut Tragtag Lantang, Napak Tilas Tresnané Pingit, gumanti jaga ngwujudang tata, titi, tutur Lelampahan Idup Sang Grehasta ngaripta kidung Gita Ning Nusa Alit. Crita masambung Gita Ning Nusa Alit puniki sampun katerbitang dados buku olih Balai Bahasa Dénpasar warsa 2003, sané duk nika kapimpin olih Ida Bagus Darmasuta lan kasunting olih Drs. I Madé Budiasa, M.Si. dan Dra. Cokorda Istri Sukrawati. Vila ring wewidangan suci Uluwatu akéh kadruénang olih invéstor dura Bali -Néh, sané ngadol lan ngijinin sira? *** Siswa tiwas katuntun ngranjing ka Sekolah Menengah Kejuruan (SMK) -Ring SMK yakti SPP-né mudah, pepesonné sané mael. *** Bupati Gianyar nalak “Stage Mandala” kadadosang pasar kedis. -Yén anggén genah kedis dara masolah dados? Mangkin makéh wénten orti sané dagingnyané indik pangéksploitasian situs-situs purbakala utawi pangru- sakan-pangrusakan wewidangan utawi aréal suci. Wic- ara punika sapatutnyané ngawinang jejeh manah i ragané. Yéning terus-terusan sakadi punika, benjang pungkur punapi pinadinné. Tinjoan-tinjoan pustaka budaya, penelitian-penelitian para arkéolog, nénten ngasilang asil sané maksimal yéning nénten samian komponén masyarakat urati ring kawéntenan barang- barang (benda-benda) kapurbakalaan punika. Imbayang ring wewidangan pasisi minakadi ring Mertasari, Pangembak, lan utaminnyané ring Blanjong wantah genah-genah poténsial anggén nglaksanayang penelitian, penggalian, utawi pengkajian barang-barang kapurbakalaan. Blanjong sané madué makudang- kudang asét kapurbakalaan mangkin nénten polih ura- tian sané becik saking krama wewidangan drika lan pamréntah sané maiketan ring indik punika. Punika mawinan ring kawasan puniki bébas kawangun genah- genah pariwisata anggén plesiran. Studi kapurbakalaan sané mangkin kabaos arkéolo- gi madué ruang lingkup pangajah-ajah minakadi mala- jahin indik prasasti-prasasti, arca-arca, jaman prase- jarah, lan arkéologi publik. Malajahin indik kakunaan utawi malajahin barang- barang purbakala saking jaman prasejarah madué paiketan saking kauripané mangkin lan kauripan sané jagi rauh. Santukan studi kapurbakalaan punika madué pabesen saking para leluhur mangdané kawéntenan- nyané dahat kabecikang lan kauratiang. Punika mawi- nan malajahin indik kapurbakalaan nénten ja tios wan- tah ngayah majeng ring déwék i ragané lan ngayah ma- jeng ring sameton sinamian santukan sejarah punika wantah sesuratan galah sané mamargi ngrereh karmané soang-soang. Tios ring punika, anggén nelebang lan malaksana ring kauripanné mangkin utawi kauripan sané jagi rauh. Ring Bali arkéologi publik puniki penting pisan santukan arkéolo- gi publik puniki madué ikatan simbolik majeng ring kawénte- nan lan kahanan arkéologi ring sameton Bali utawi masyarakat luas. Arkéologi publik kantun kaanggén nguningang kawéntenan barang-barang kapur- bakalaan majeng ring para anom-anomé sané meled malajahin indik inucap. Nang- ing mangkin para arkéolog arang pisan sané ngwéntenang penelitian santukan prabéa sané katelasang makéh pisan, tios ring in- dik kawéntenan genah anggén penggalian sané sayan ngedikang santukan kakalahang antuk panglimbak pari- wisatané. Sapatut- nyané nglim- baknyané pari- wisata kasaren- gin olih kasada- ran samian ko- m p o n é n masyarakat utaminnyané ang- ganing sané ma- paiketan, indus- tri pariwisata, lan para arkéolog sareng-sareng nglestariang kawéntenan situs- situs purbakala sané dados asét pariwisata punika. (dwi) Nemonin tanggal Maséhi 29 Sep- témber 2008, Fakultas Sastra Uni- versitas Udayana mayusa 50 warsa. Ring pakéling emas warsané mangkin minab arang sané uning pakéling punika ngeninin kawéntenan Juru- san Kebudayaan dan Kepur- bakalaan Bali (mangkin da- dos Arkéologi), pinaka pah- an Universitas Airlangga sané pi- naka dasar kawéntenan Universitas Udayanané. Jurusan Arkéologi sané mangkin ngranjing ka Fakultas Sas- tra Unud kawéntenannnyané kadi saru gremeng. Yaning uratiang, sujatinné makasami kawéntenan budayané ring Bali, sané kadadosang objék pari- wisata nganjing ring widang arkéolo- gi. Prof. Dr. I Wayan Ardika, M.A. maosang kawéntenan barang- barang (benda-benda) kapur- bakalaan makéh pisan ring Bali. Tiosan ring punika, indik kawéntenan situs- situs purbakala ring Bali taler makéh santukan Bali sampun ngwénte- nang kontak sareng pane- gara-panegara luar sak- ing abad sa- durung maséhi. Punika mawinan makéh p a r a peneliti sané ng- wente- nang pene- litian kawéntenan barang- barang kapur- bakalaan inucap. “Mangkin makéh si- tus-situs purbakala sané dados genah pariwi- sata nénten kauratiang be- cik. Ngiring cin- gakin mangkin p a r a wisatawané BO/dok