İ’Nİ Ş İ PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜKisamveri.org/pdfdrg/D255760/2016/2016_OZDEMIRM.pdfibn Hazm's Kitab a/ fa$1 ft al-milal wa al-ahwci' wa al-nibal, Islamabad : International

2 

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

2 

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

ENDOLOS'TE HIRiSTiYANLIGA YONELiK REDDiYELER

~

Mehmet OZDEMiR•

islam kiiltiiriinde H1ristiyanlara ve H1ristiyanhga yonelik ele$tirilerin islam'm dogu§u ile birlikte ba§ladigi gayet iyi bilinen bir gers;ektir. Kur'an'da teslis, Hz. isa'nm ilahla~tmlmas1 ve s;arm1ha gerilerek oldiiriildii­giine inamlmas1, incil'de yapilan tahrifler H1ristiyanhk baglammda ele§tiri­len belli ba$h konular olmu$tur: Hz. Peygall}ber de gerek Mekke gerekse·

. Medine'de H1ristiyanlarla zikri ges;en konular iizerinde tarti§mi~tir.

ilk islam fe~ihlerinin sonucu olarak Miisliiman hakimiyetine ges;en topraklarda s;ok say1da H1ristiyanm da ya~Iyor olmas1, yilkanda sozii edilen tarti$malan daha canh ve siirekli hale getirmi$tir. Uzun as1rlan kapsayan tarti$ma siireci i~erisinde. islam diinyasmda H1ristiyanhga yonelik ele$tiri-

. Jeri is;eren bir reddiye literatiirii ortaya pkm1~t1r.1 Bu diinyanm bir pars:as1 olarak Endiiliis'iin siirecin di$mda kalmadJgnii, dolayisiyla Endiilu·s Miis­liimanlanmn da reddiy~ literatiiriine hatm say1hr ve 6zellikli bir katktda bulunduklanm bilhassa belirtmek gerekir. Bu makalede esas itibariyle En­diiliis'iin i$te bu katlas1 iizerinde durulmaya s:ah$IlacaktJr .. Bir diger ifadey­le Endllliisliilerin kaleme ald1g1 reddiyeler hakktnda genel bir bilgiiendir­mede bulunulacaktJr.

VIII. yiizyil ba$mda Miisliiman hakimiyetine giren Endiiliis'te XI. yiiz­YJla kadar, Miisliimanlarla Hiristiyanlar aras1n.~a diyaloglar ve tarti$malar eksik olmasa da reddiye tiirii bir esere tesadiif edilmemektedir. Bu gecik­meyi, bir ols;iide Endiiliisliilerin bu zamana kadar, Kurtuba Fedaileri Hare­keti2 haris:, ciddi bir H1ristiyan meydan okumas1yla kar~Ila~mamalan; bir ols:iide de belirtileri yUZYJldan once Dogu'da yazJlm·l~ olan reddiyelerin3

• Prof. Dr., Ankara Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi, islam Tarihi Anabilim Dah ogretim iiyesl. 1 Mehmet Aydm, Mrlsliimanlarm Hristiyanllga Kar~1 Yazd1g1 Reddiyeler ve"Tartl~ma Konulan, Konya 1989. 2 Wolf, Kenneth Baxter. Christian Martyrs in Muslim Spain, Chap.2, "The Martyrs of C6rdoba", The Library of Iberian Resources Online; Mehmet Ozdemir, Endiiliis Miisliimanlan: Kiiltiir ve Medeniyet, Ankara 2011, s. 25, 34 vd. · 3 Ornek ola~k Kad1 Abdiilcebbar'm Reddrl'n-Nasdrtl, Abdullah b. ismail el-Ha~imi'nin RistJle il{l Abdi'l-Mesih b. el-Kindf; Ali b. Rabben et-Taberi'nin er-Redd ale'n-Nastlril ve Hz: Muham-

432 MEHMET OZDEMiR

ihtiyaca cevap veriyor olu~uyla izah etmek miimkiindiir. Buna mukabil ~1. yiizy1lda Endiiliis'te ya~anan siyasi ve sosyal krizle.r, ardmdan tamk olunan toprak ka}'lplan, kuzeydeki Htristiyanlarda bir taraftan Miisliimanlar kar­~tsmda ozgiiven in~a ederken diger taraftan islam' a yon eli~ ele~tiri ve mey­dan okuma hamlelerini daha a~ikar hale getirmi~tir. Btl geli~me gecikme­den Endiiliis'te yanktstm bulmu~ ve mukabil hamleler bizatihi Endiiliisliile­rin kaleminden ne~et etmeye ba~lami~tlr. Bu meyanda ilk defa ibn Hazm (6. 456/1064) me~hur el-Fasl fi'l-milel ve'l-ehva ve'n-nihal'mda4 islam d1:

~mdaki dinlere, ozellikl~ de Yahudilik ve H1ristiyanhga yonelik ciddi ele~ti­riler ortaya koymu~tur. Her ne kadar bu eser, yazth~ gayesi ve muhtevas1

itibariyle bir reddiyeden daha fazlasma sahip olmakla birlikte, hi~ ~uphesiz aym zamanda iyi bir reddiye vasfina da haizdir. Hatta onun biitiin reddiye literatiiru i~inde en ciddi eser oldugunu ve yiizytllar boyunca a§tlamadt~m soylemek miimkiindiir .

El-Fasl'da Htristiyanhk, diinyanm. ve alemin yarattlmt~ olduguna inanmakla birlikte, yaratlcmm birden fazla olmasmt kabul eden Mecusilik. ve Maniheistlik gibi inan~larla aym kategoriye yerle§tirilmekte; bu din bag­lammda teslis, Hz. isa'nm uh1hiyeti, enkarnasyon, Htristiyanhk biinyesin­deki boliinme ve mezhepler, Yeni Ahit'teki tutarstzhklar ve tahrifler gibi konular ele ahnmaktadtr. ibn Hazm'm zikredilen konulan .irdelerken bir· taraftan akli·deliller ortaya koymu~ olmast diger taraftan daha onceki Miis­liiman reddiyelerinde pek goriilmeyen bir bi~imde Htristiyanhgm temel kaynaklarma miiracaat etmi~ olmas1 olduk~a · dikkat ~ekicidir. ibn Hazro, eserinde ciddi bir metin tenkidi yapmakta, rivayet tarihiyle ilgilenmekte, bu suretle incillerdeki tutarstzhklan tespit etmekte, Htristiyanhk ile ilgili ele~tirilerini akli delillerle destekleyerek bu veriler iizerine oturtmaktadtr.

med'in niibiiwetini ispat i~in kalem ald1g1 ed-Dfn ve'd-devle adh eserleri zikredilebilir. Arap­~a reddiye literatiirii hakkmda bkz. M. Steinschneider, Polemische und Apologetische Literatur in Arabischer Sprache Zwischen Muslimen, Christen und]uden. Leipzig 1877; Musta­fa Sinanoglu, "Reddiye", DiA, istanbul2007, XXXIV, 519 vd. 4 Bu eserin degi~ik bask1lan bulunmaktad1r. Bkz. Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1983; Kahire 2007; ei-Mektebetii'I-Tevfikiyye 2003; Daru'l-Kiiti;ibl'l-llmiyye 1996. ibn Hazm'm dinler ve bu arada Hristiyanhk hakkmdaki g6rii$leri ve bunlara dair degerlendirmeler hakk.mda bkz. Miguel Asm Palacios, Abenhcizam de C6rdoba y su Historia crftica de las ideas religiosas, 1-V, Madrid 1927-1932; Ghulam Haider Aasi, Muslim understanding of other religions: a study of ibn Hazm's Kitab a/ fa$1 ft al-milal wa al-ahwci' wa al-nibal, Islamabad : International Institute of Islamic Thought and Islamic Research Institute, 1999; ibrahim Giirbiizer, ibn Hazm'a Gore Dinler ve /nan£ Sistemleri, Ankara Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, Ya· yJmlanmaml~ Doktora tezi, Ankara 1990.

ENDULUS1E HIRiSTiYANUGA YONELiK REDDiYELER 433

Oaha apk ifade etmek gerekirse, ibn Hazm'm Yeni Ahit ele$tirisi, muayyen problemler iizerine apklamalar yapmak suretiyle ortaya ~1kar. Bunu ya­parken incilleri rivayet tarihi cihetinden kar$da$tlflr, i~lerindeki ~eli$kileri ve uyumsuzluklara odaklamr. Sinoptikler ile Yuhanna incili'ni kar§tl3$tlnr, bunlar arasmdaki ihtilaf ve uyumsuzluklan belirler. Yeni Ahit'te gerek isa anlayi$1 gerekse olaylann anlatlm1 konularmda biitiinliik, insicam ve man­ttki tutarhhk bulunmad1gt sonucuna ula$tr. Onun bulgularma gore, sadece Sinoptik inciller. degil, Yeni Ahit'in biitiin bOliimleri hem kendi i~lerinde hem birbirleri arasmda ~eli$kiler i~ermektedirler.s Bu inceleme yontemine bakarak ibn Hazm'1, Dinler Tarihi ara$tlrmalannda, Ban literatiiriinde "higher criticism" olarak bilinen tarihsel .tenkit yontemine ve bu baglamda metin tenkidine onciiliik ettigini soylemek yanh$ bir hiikiim olrhayacaktlr.

ibn Hazm'm isHim'm iistiinlugunii ve ·hak din olu$unu ispat sadedin­de Htristiyanhgtn kutsal metinlerini, metin kritigi yaparak incelemesi ve bu yoUa elde ettigi delilleri kullanma cihetine gitmesi, XII. Ytizytldan sonra H1ristiyan polemik~ilerin de miiracaat ettigi bir yontem olmu$tur. Nitekim Toledo (Tuleytula)' da XII. yiizytl ortalarmda Pedro el Venerable'nin hima­yesinde ba$ta Kur'an-1 Kerim olmak iizere baz1 islami kaynaklann Latince­ye ~evrilmesine ba$1anmasmm temel amac1, islam dinini kendi metinlerin­den hareket ederek ele$tirmekti.6 Ote taraftan ibn Hazm'm etkilerini, Ya­hudi ve Hlristiyan P?lemik~ilerin birbirlerine kar$1 yazdtklan reddiyelerde de gormek miimkiindiir. Nitekim · H1ristiyan polemik~ilerden baz1lan onun Yahudilik hakkmdaki ele$tirilerinden yararlamrken, Yahudi polemik~iler arasmda da onun H1ristiyanhk hakkmdaki ele$tirilerini eserlerine yansJ­tanlar olmu$tur.

Endiilus'te XI. yiizy1lda bir diger reddiye, ibn Hazm'm muasm ve fikrl muhalifi olan me$hur Maliki fakihi Ebu'l-Velid Siileyman el-Baci (6. 474/1081)'nin kalemipden ~1kmt$tlr. Bu reddiye esas itibariyle Frank top­raklarmda mukim olan bir rahibin, Hfidiler (Beni Hfid) hanedammn7 emir-

s Bkz. Aasi, 116, 131-132. 6 Anwar Chejne, Islam and the West: The Moriscos, State University of New York Press, Albania 1983, s. 80. ? Sarakusta (Saragossa) merkez olmak uzere Endiilus'un kuzeyindeki Sagriila'l~ (Aragon) bolgesinde hukum siiren bir Arap h§nedam (1039.1146). Bkz. Mehmet Ozdemir, "Hfidiler", DIA, istanbul1998,XV111,301-302.

434 MEHMET iiZOEMiR

lerinden el-Muktedir Billah'a onu Htristiyanhga davet i~in gi:inderdigi bi.r mektuba cevap olmak iizere telif edilmi§tir.s

Frank rahip mektubunda el-Muktedir Billah't Tann'nm Ebedi Krallt­gt'm g·e~ici diinya iktidarma tercih etmeye, bunun i~in _de kamyla iblis'in helakinden insanlan korumak i~in insan suretine b:iiriinen, "Tann Oglu Tann isa"ya iman etmeye davet etmekteydi. Aslmda isa'ya kadar biiti.in peygamberler bu hedefi ger~ekle§tirmek i~in ugra§mt§lar, ancak muvaffak olamamt§lardt. Bu sebeple de insanoglunun · kurtulu§U i~in "kutsal enkarnasyon" ger~ekle~mi§ti. Zaten bu husus, sadece Htristiyanlarm kitap­larmda degil, Yahudilerin ve Htristiyanlann hastmlan olan digerlerinin kutsal metinlerinde de a~tk~a malum olan bir ger~ekti. Mi.ish.iman Emir'in dikkat etmesi gereken i:inemli bir nokta vardt: Adem'e olan ktskan~hgt yii-·

zi.inden insanlan helaka siiriikleyen lanetli §eytan, diinya halktm i:igutle bu dine yi:inelten havarilerin geli§inden, diinyanm degi§ik yerlerinde Allah'm zan ve mukaddes dini-ugrunda kanlanm akltan ve bu suretle iblis'e galip gelen tertemiz Htristiyan §ehitlerin ortaya pkl§mdan sonra, insanlan -ayartmaya ve eski putper~stliklerine di:indiirmeye muvaffak olamaymca, bu sefer ismailogullan'na peygamber olarak kabul ettikleri ki§inin suretin­de gi:iriinmii$ ve bu suretle pek ~ok cam cehennem azabma si.iriiklemi§tir. Bu yiizden o, ktyamet giinii Tann isa Mesih'in elinde ~ok agtr cezaya ~arp­tmlacakttr.- $ayet Mi.isliiman Emir bu ger~egin farkii?-d~ olarak, o ana kadar ag.na di.i§tiigu $eytanm iplerinden kurtulmak iizere Htristiyanhga · girecek olursa, Frank rahip ve digerleri ona kanlacaklard1.

Frank rahibin risalesi kendisine ula$an Ebu'l-Yelid el-Bad, meseleleri bir kelamc1 yakla$lmlyla ele almakta, bazt konularda Yeni Ahit'e miiracaat etmekte, zaman zaman muhatabmm bilgisizligine atlfta bulunaraki "Biz sana nazik ve dost~a davranmak niyetindeyiz. Di:inii§i.i ve pi§manhg. bekle­nen i~in bu tutulmast gereken en faziletli yoldur", "Seni, Allah'm li.itfu, yar-

s Bu mektuplan ilk defa Dunlop lngilizce terciimeleriyle birlikte ne~retmi~tir ("A Christian Mission to Muslim Spain in 11th Century", ai-Andalus, XVII, Madrid 1952, s. 259-310). Baci'nin biiyiik bir diyalektik ustahk sergiledigi bu risale daha sonra Abdiilmecid Tiirki (a l­Ando/us, XXXI, Madrid 1966, s. 73-153) ve M. Abdul~ah e~-$erkavi tarafmdan (Risdletii rdhibf Fransa ile'l-miislimfn ve cevdbii'l-Kadf Ebi'l-Velfd ei-Bdcf aleyhd, Kahire 1406/1986) ne~re­dilmi~tir. Abdiilmecid Tiirki bu risale ile ilgili olarak yap1lan ~ah~malan degerlendirmi~ ve Escurial Kiitiiphanesi'ndeki tek niishas1 ile Dunlop'un ne~rini kar~lla~tlrarak eseri yeniden yayJmlamJ~tlr (Kazt1yt1 sekaftyye, s. 11-60; risale ile ilgili olarak aynca bk. a.mlf., Theologiens . et juristes de I'Espagne musulmane, s. 233-243; Ahmet Ozel, "Bacl'", DiA, IV, 415.

ENDULUS'TE HIRiSTiYANUGA YONELiK REDDiYELER 435

d1m1 ve etkisiyle i~inde bulundugun dii§iik meJ:tebeden yiikseltmek, zillet­ten kurtarmak istiyoruz." mealindeki ciimlelerle islam'la §ereflenmesini bir temenni olarak dile getirmektedir. Ebu'l-Velld el-Baci, reddiyesinde once Hz. isa'nm Tann'mn oglu olmas1, ekrnasyon, teslis, isa'nm insanhk i~in ka­mnm dokiilmesine nza gostermesi, iblis'in isa'ya .goziikmesi ve onu ayart­maya ~ah§masJ gibi H1ristiyan inan~lan iizerinde durmaktadir. isa'nm Al­lah~m oglu oldugu iddiasm1 ele ahrken onun yarablml§ bir kul olduguna, Adem'in anas1z babas1z yarat1lmas1 gibi onun da babas1z yaratlld;~ma, isa'nm mucizeler gostermesinin ilahhg1 i~in yeterli olmayaca~na, aksi tak­dirde bu mantlgm geregi olarak mucizeler gosteren biitiin peygamberlerin ilah sayllmasJ gerekecegine, halbuki biitiin mucizelerin isa dahil olmak iizere peygamberlerin risaletlerini teyit etmek iizere sadece Allah'm kudre- · ti -ve izniyle ger~ekle§tigine dikkat ~ekmektedir. Miiellif Hz. isa konusunda geleneksel islam! gorii§ii tekrar etmektedir: 0 kavmini Rabbine ve yar:atlcJ­sma kulluk etmeye ~ag1ran bir peygamberdir. Hayatmda ~ok az ki§i ona inanmJ§ ve en sonunda Allah onu kendi katma yiikseltmi§tir. Onu ne ha~a ge.rmi§ler ne de oldiirmii§lerdir. Fakat oyle yapt1klanm zannetmi§lerdir. Miiellif miiteakiben Ademogullarmdan peygamberlerin kendi haya~lan siiresince, H1ristiyanlarm iddiasma gore isa'nm kamm dokmesiyle elde ettigi ba§andan ~ok daha fazlasm1 elde ettiklerini ifade ettikten sonra, "Eger isa ilah olsayd1, kamm dokmeye ihtiya~ hissetmeksizin insanlan miimin olarak yarat1rd1" ve "~ayet isa _gayb1 bilseydi olumlu bir sonu~ elde edemeyecegi bir §ey i~in kamm heder etmezdi" diyerek ele§tirilerini siir­diiriir. Ebu'l-Velid el-Bad'ye gore kan yaratllml§ bir nesnedir ve muhdes varbklann ozelliklerindendir. 0 zaman muhdes varhga ait bir nesne nas1l Tann'ya nisbet edilebilir? M~ellif bu tema bagla~mda H1ristiyanlarm bir taraftan isa'y1 "Allah'm Oglu" olarak kabul etmeleriyle diger taraftan bir be§er olan Davud'un oglu olarak nitelemeleri arasmdaki ~e-li§kiye de dikkat ~ekmektedir.

Ebu'l-Velid el-Baci enkarnasyon inancm1 reddederken bu konuda HI­ristiyan metinlerindeki tenakuzlar iizerine yogunla§Jr. Bu baklmdan kis­men ibn Hazm'la aym yontemde bulu§tuklanm soyleyebiliriz. Belki_ ibn Hazm'dan yararland1gmJ dii§iinmek bile miimkiindiir. Enkarnasyon konu­sunda muhtelif dinlerin mensuplarmdan ve isa'dan once ya da sonra gelen peygamberlere inanlardan hi~ oirinin, H1ristiyanlarm iddia ettigi

436 MEHMET OZOEMiR

enkarnasyonun herhangi. bir kutsal metinde bulundugunu kabul ·etmedigi­ni soyler.

Ebu'l-Velid el-Bad tahrif ve tagyir meselesini i§lerken, incilleri kar§I­la~tmr. Mesela Hz. ibrahim'le Meryem'in kocas1 oldugu iddia edilen Yusuf arasmdaki ku~ak say1s1 hususunda Matta incili'nde 42 ku§ak denirken Luka incili'nde 55 erkegin admm saytlmas1 ve bunlardan sadece bir kapmn Matta'daki isimlerle aym olmasm1 ornek olarak zikreder.

Ebu'l-Velid el-Baci, iblis'in Hz. isa'ya goriindiigiine ve bu esnada ona "eger bana tapm1rsan seni diinyamn biitiin giizellikleri ve zenginlikleri iizerine hiikii1nran yapacag1m" dedigine, ardmdan isa'nm iblis'in ayartma­smdan kurtulmak i~in s1gmacak yer arad1gma inamlmasm1 ak1l eksikligiyle . izah eder ve "Efendisi hakkmda bunu kabul eden ve. bundan soz eden bii:i­nin zerre kadar aklmm oldugu soylenebilir mi? ~eytam yaratan, bit ortag1 olmaks1zm goklerin ve yerin yaratlcisi olan Allah, diledigi zaman onu helak

~ - - ~ - - --------------etmeye kadir d.egil mi? 0, kendi yaratt1g1 bir varhgm kendisini saptmria-smdan nas1l endi§elenir? ~eytanm zaten Tann'nm miilkii, yaratt:I~ bir nes­ne olan diinyayi O'na odiil olarak vermesi de ne demek? Tann, bu diinyada fitnesinden kendisini koruyamad1g1 ~eytam, obiir diinyada cehennem aza­bi.ve ate§iyle cezalandiraca~m nasll soyleyebilir? 0, kendisi i~in endi~eli ve ~eytanm §errinden kendisini uza~a§tlracak bir kurtanc1ya muhta~ iken, nasll onun ~eytanm kotiiliiklerinden sizi kurtaracak varbk oldugunu dii$~­nebilirsiniz? ~eklinde sqrulanm s1ralar.

Ebu'l-Velid el-Baci temel Htristiyan inan~lanm bu §ekilde ele§tirdik­ten sonra islam dinini ~ok genel hatlanyla ve maksada hizmet edecek nis­pette·apklamaya ge~er. Bu baglamda Hz. Muhammed'in peygamber olarak se~ilmesi, gosterdigi mucizeler ( aym yanlmas1, parmaklarmdan su fi§kir­masi, kiitiigun onun i~in aglamas1, avucundaki ~akll ta§larmm tesbihatta bulunmas1 vs.), Kur'an'm icaz1, Hz. Muhammed vasitasiyla ~eriatlarm en saglam ve en faziletUsinin gonderilmesi, bu §eriatla Hz. Peygamber'in ger­~ekle~tirdigi biiyiik inan~ .ve ahlak Islahati gibi konulan apklamakta ve Frank rahibin Miisliiman ·Emir'i H1ristiyanhga girip Tann'nm Kralhgt'na kat:Ilmaya, dolaYJsiyla kurtulu~a. ~a~rmasma nazire olarak o da Frank rahi­bi "Ey dalaletten kurtarmak istedigimiz rahip! Eger bizim sana olan tavsi­yemize kulak verir, emrettigimiz §eye uyarsan, ahiret giinii bizimle birlikte Muhammed (as)'iri iimmetinden olursun, bu suretle onun §efaatiyle mutlu-

ENDULUS'TE HIRiSTiYANUGA YONELiK REDDiYELER 437

Juga erersin, havuzundan i~er, cenne~e onun yanmda ikamet edersin." di­yerek ebedl kurtulu§a ~ag1rmaktad1r.9

ibn Hazm ve Ebu'l-Velid el-Bacl'den bir as1r sonra Endtiltis'te Ahmed b. Abdussamed el Hazreci (5. 582/1186)'nin Makami's-sulbdn fi'r-reddi 'ala 'abedeti'l-evsan1° unvanh reddiyesiyle kar§ila§maktayiz .. Ebu'l-Velid Bad gil;li onu da bu reddiyeyi yazmaya sevk eden temel faktor, el-Kfiti nisbesiyle bilinen ye Toledo'da ya§amakta olan bi.r rahibin H1ristiyanh~n islam'dan tisttin oldugunu savunmak i~in kaleme aldtgi bir risalenin el­Hazreci'nin eline ula§ffil§ olmasidlr. el-1-~azreci bu Slrada, asd dogup btiyti­dtigu §ehir olan Kurtuba'daki siyasi ~;alkannlar- nedeniyle ya esir olarak getirildigi ya da camm kurtarmak amacJYla sigmd1g1 i~in Toledo'da bulun­m·aktaydi. el-Kfiti'nin zikri ge~en reddiyesi, i~indeki ele§tirilere cevap ver­mesi i~;in, bu §ehirde ikamete devam eden ve fakat soz konusu ele§tirileri cevaplandirmakta yetersiz kalan Mtideccenleru tarafindan el-Hazreci'ye ula§tmlml§tl. au talebe kar§Ihk olmak tizere .0 da Toledo'da bulundugu 540-542/1145-1147 ytllan arasmda yukanda ad1 ge~en reddiyesini kale­me ald1.

El-Kfiti, reddiyesinde dua ve "Kurtulu§ Tarihi" (Salvation) hakkinda bilgi verdikten sonra Mtisliiman okuyuculardan "kurtulufu ogrenmelerini istemekte; bundan sonra isa'mn Tann'nm oglu oldugunu, onun mucizeleri­hin Kur'an tarafindan da onayland1gmi; Tann, kurtulu§lan i~in uzun sure peygamberler vasitasiyla, yani dolayh olarak hitap ettikten sonra insanlara

9 Dunlop, Arap~a metin, 287·310 (ingilizce ~eviri, 263-287). i{~ to Eserin ne$irleri i~in bkz. Ahmad b. Abdtissamed el-Hazreci, Makdmi's-sulbtln (n$r.A. ~ere­fi), Tunus 1975; Makdmi's-sulbdn: Beynel'l-islam ve'I-Mesihiyye (n$r.A ~arne, Kahire 1979). Eser haklonda yap1lan bir ~ash~ma i~in bkz. Abdurrahman Tabib, Eba Ubeyde el-HazrecF ve cuhOduha jf miictldeleti'n-Nas{ir{i bi'I-Endelus min hildli kitdbihf Makami's-Sulbdn, Kahire 2014. 11 ispanya'da XI. yuzythn ikinci yansmdan itibaren Hristiyan Mkimiyeti altma girmeye ba~Iayan Endiiliis $ehirlerinde MiisiUman halloo bir biilumu hala Miisliiman hakimiyeti altmdaki topraklara go~meyi tercih ederken, bir diger biilumu Hristiyan idarecilerin verdik­leri can, mal ve din gtivencesine dayanarak kendi yerlerinde kalmay1 tercih ettiler. Bu iklnci grup Miisliimanlar i~in "Miisliiman ana kitlesinden kopanlar yahut ayn kalanlar" anlammda el-MrideccenOn (Miideccenler) ad1 kullamlmaktadJr. 1502 senesinden itibaren bu Muslii­manlar biiyiik iil~tide zorla Hristiyanhga sokulduklarmda bu sefer ispanyol kaynaklarmda Miideccenler yerine Los Moriscos (Moriskolar) adtyla zikredilir oldular. Moriskolarm en temel ozelligi, goriinii~te Hristiyan ger~ekte ise Miisliiman olmalanydt. Geni$ bilgi i~in bkz. Mehmet Ozdemir, Endiiliis Miisliimanlan: Siyasi Tarih, 3. Bask1, Ankara 2016; Aym yazar, Endiiliis Miisliimanlan: Kiiltiir ve Medeniyet, 3. Bask1, Ankara 2016.

438 MEHMET OZDEMiR

bu sefer bizzat kendisi konu$!'11ak istedigi is;in is a' da bedenlendigini, mer- · hameti ve $efkati s;ok fazla oldugundan, Adem'in i$ledigi ve bi.iti.i_n insanh­gm s1rtmda yi.ik te$kil eden gi.inah1 silmek is;in kendisini has;m i.izerinde feda ettigini, $ayet isa Mesih'e inamrlarsa Miisliimanlarm inancmm da ke­male ula$acagm1 belirtir. Bo$an~aya izin verilmesini, Milsli.imanlarm inan­dtgi cennetin bedeni zevkleri is;ermesini, isHim'm fetihler yo~uyla yayilma­smi bu dinin hak din olmadtgtnm kamtlan olarak zikreder ve sonunda bir kez daha Mi.isliimanlan Htristiyanhga girmeye s:agmr. .

El-Hazreci, bu iddialara ve ele$tirilere dort boli.iin halinde cevap vermektedir: Birinci boliimii isa'nm uh1hiyeti, enkarnasyon, has;a gerilmesi, asli gi.inahtan temizlenme (redemption) ve teslis gibi Htristiyan doktrinle~ rinin reddine tahsis etmi$tir. ikinci boli.imde Tevrat ve incillerdeki kanun-

. larla _islam huiruku kar$Ila$tirilmakta; Hz. Muhammed' in peygamberligi v~e onceki kutsal metinlerde onun peygamberligini mi.ijdeleyen haberler iize­rinde durulmaktadm O~iincii boliim Hz. isa konusunda Yahudilerle Htristi­yanlar arasmdaki ihtilafa dikkat s:ekmekte, tahrif konusuyla tamamlamak­tadtr. Dordiincii boli.imi.in konusunu ise Toledolu rahibin Kur'an'da varhgt:­m iddia ettigi hatalar, s:ok e$lilik, peygamber onayh $iddet, onceki dinlerin §eriatlarmm iptal edilmesi, cennetteki bedeni zevkler ve islam'm·fetihlerle yayilmasi gibi hususlann ele$tirilmesi t~$kil etmektedir. Yine bu boli.imde. rahiplerin halk1 aldatmak is;in kullandtklan sahte mucizeler de reddedil~ mektedir.12

El-Hazrec!'nin Htristiyanhk ele$tirisinde onceki Miisliiman reddiye­lerine ekledigi yeni tahlil ve as;tklamalardan soz etmek pek miimkiin go­ziikmemektedir. Yeni olan husus, Htristiyanlarm Endiili.is/ispanya'da· ger­s;ekle$tigine inandtklan ve mucize olarak nfteledikleri baz1 rivayetleri top­layarak Htristiyanhk ele$tirisi is;in kullanmi$ olmastdtr.13

El-Hazrecrden bir as1r sonra, Endiili.is'teki reddiye literati.iriine Ahmed b. Orner b. ibrahim b. Orner el-Ensari el-Kurtubi (o. 656/ 1258)'nin14 ~J-i'Jam bi ma j'i dini'n-Nasara mine'/-fesad ve'[-evhQmlS adh

12 Bkz. Khalil, Samir, "Review of Makami al-Sulbari", lslamocristiana, 6 (1980), 242-254. 13 Bu rivayetler hakkmda bkz., Fernando de Ia Granja, "Milagros espanoles en una obra polell!ica musulmana (El Kitab Maqami al-sulban del Jazrayi" , Al-Andalus, 33:2 (1968) s.311-365 14 Eserin bu mu yoksa ba~ka bir e!-Kurtubi tarafmdan rn1 yaz!ld!gl konusunda farkh deger­lendirmeler yap!lml~tlr. Bunun i~in bkz. Thomas E. Burman, Religious Polemic and the

ENDULUS'TE HIRiSTiYANLIGA YONELiK REDDiYELER . 439

eseri eklenmi§tir. el-Kurtub1 de bu ·reddiyesini, tlpkl daha once Ebu'l-Velid el Bad ve el-Hazreci orneklerinde goriildtigu g.ibi, Toledo (Tuleytula) Hiris­tiyan cemaatine (Los Mozarabes)16 mensup rahiplerden birinin yazd1g1, islam'a yonelik ele§tirileri muhtevi bir reddiyenin Kurtuba'ya gonderilmesi iizerine hazirladigmt sayler . . 'Toledolu rahibin reddiyesi Tes/isu'l­Vahdaniyye ba$hgm1 ta$1maktad1r. Bu reddiye el-Kurtubi'nin eserinin kti­~iik bir boliimtinti te§kil etmektedir (12 sayfa). Reddiyenin ba$h~ ile i~in­deki boliimler arasmda tam bir uyum oldugu soylenemez. Teslis'e dair ki­sim reddiyenin ti~te birine tekabtil eder. Teslisin ele ahnd1g1 birinci kls1mda yazar, Tann'nm kudretijgiicii, bilgisi ve iradesiyle yaratmada bulundugunu, biittin fiillerin bu is; kavrama muhtas: oldugunu soyleyerek teslisin zorunlu­lugundan bahseder. Dolayisiyla bu ti~ kavram, sadece Baba, Ogul ve Kutsal Ruh'un diger adlandtr. Yazar bundan sonra enkarnasyon doktrinini savu­nur. Bu, Tann'mn Bilgisi, yani O'nun Oglu'nun, bir diger s1fatla Soz'tin ma­hiyetidir. Soz insanhm uyarmak ve ogut vermek i~in enkarne olmu$tur. H1ristiyanlar bunu, yapdan ithamlann aksine, Tann'nm muvakkat omre sahip ve yaranlmi$ bir· varhk oldugu §eklinde anlamazlar. Bunun yerine npk1 komtir pars;asmm ate$e d6nti$mesi gibi ge~ici bir varh~n tanr!la$mas1 olarak izah ederler. Bu, Tann istedigi i~in boyle olmu$tur. Yanan ~ahdan Tann'nm Musa'ya .konu§masmi bize aktarmas1yla Kur'an da bunun olabile­cegine dair kamt sunmaktad1r. Ta.nn'nm ate$in is;inden ytikselen sesi, insan ile Tann arasmda bir vasitafaraciydi. "Ben Tann'y1m" d~yen ate$in. sesi nasil gers;ekse, isa da "Ben Tann'ytm" dediginde dogruyu s6ylemi$tir. . .

Tes/isu'l-Vahddniyye'nm son boliimiinde yazar, incil'den hareketle

isa'nm Tann'nm "enkarne olmu$ sozti" oldugunu4jspatlamaya ~ah§Ir. Bunu yaparken ilgins: bir oneride bulunur. Us: dinin mensuplarmm sadece kendi dinlerinin hak oldugunu soylediklerine ve bunu s1rf dtinyevi maksatlarla ve bilgiden uzak olarak yaptiklarma vurgu yapt1ktan sonra bu baglamda $6yle devam eder: $ayet tilkemize bir pagan (mecust) iis; dinden hangisinin dogru

Intellectual History of the Mozarabs: C. 1050-1200, s. 71, dipnot 118; Tayyar Alnkula~. "Kurtubt, Muhammed b. Ahmed", DiA, XXVT, 456. 1s Eserin ne~irleri i~in bkz. N~r. Ahmed el-Hicazi Ahmed es-Sakka, Kahire 1980; n~r. Merkezu'tiiTuras, Riyad 2013. 16 Endiiliis'te Miisliiman hakimiyeti altmda ya~ayan Hristiyan cemaati i~n Orta~ag Hristiyan kaynaklannda daha ~ok Mozarab (~ogui:Mozarabes) terimi kullamlmt~tlr. Terim, "Arapla­~an ki~i/ki~iler" anlammdaki Arap~a el-Must'arib (~ogul: el- Must'aribiin) kelimesinin once Latinceye sonra da ispanyolcaya ge~mi~ ~eklidir.

. 440 MEHMET OZDEMiR

oldugunu ogrenmek iyin gelse kafas1 kan§Ir. ~i.inkii Yahudiler sadece Ya­hudi peygamberlerin dogru oldugunu, H1ristiyanlar Yeni Ahit'in Yahudi kutsal metinlerini neshettigini, Mi.isli.imanlarm ise Kur'an'm H1ristiyan me­tinlerini iptal ettigini soylediklerini gi:iri.ir. Boyle bir ki§iyi ikna etmek iyin Hiristiyanlar Yahudi metinlerinden isa Mesih'in gelmi§··o.id'ugunu, Mi.isli.i­manlar ise Yahudi ve Hiristiyan metinlerinden Hz. Muhainmed'in gelecegi.:. nin haber verildigini ispat etmelidir. Kim gori.i§i.ini.in dogru oldugunu ispat· edebilirse, geryege inarian odur.

Yazar bunu takibeh Yahudi kutsal metinlerinin isa Mesih'in geldigini teyit ettigini ileri si.irer. Kendi yapt1g1 gibi Mi.isli.imanlar.m da benzer bjt tutumla hareket etmelerini ister. Ancak evlilikfe ilgili kurallarm zinay1 te§­vik ettigi gerekyesiyle islami vahyi kabul etmeyeceklerini ilan eder. Sonra ismail ve Hacer'in Taim'mn ibrahim'le yapt1~ Si:izle§me'd'tm di§landigmi si:iyleyerek okuyucudan isa'nm §eriatmi kabul etmesini talep eder, yi.inki.i "geryek inan( odur. -·- . ..

el-Kurtubi'nin reddiyesi esas itibariyle dart boliim (bab)den olu~­m;1ktad1r. Birinci Bab, teslis ve ele§tirisine tahsis edilmi§tir. Mi.iellif bu ko­nuda bizzat H1ristiyan ilahiyatplardan bazilanm geymi§te "uknum" (§ahis, unsur) kelimesine fark11. anlam verdiklerini ve bunu "Allah'm fiillerii1in isimleri" §eklinde anlad1klanm ve uknuml~rm i.iyten fazla oldugunu, i_sa'nm neshetmek iizere degil tashih ve teyit etmekle mukellef oldugu Tevrat'ta Allah'm e§i ve benzerinin olmadt~nm ifade edildigini, Tevrat gibi tahrifat~ ugramasma ragmen incil'de bile Allah'm vahdaniyetinden, e§siz ve benzer­sizliginden, kimsenin onu gi:irmeye kudretinin yetmeyeceginden soz edildi~ gini belirtir.

ikinci Bab'da muhtelif H1ristiyan mezheplerinin "ittihad" ve "hulill" konularmdaki gori.i§leri ele ahnmakta ve ele§tirilmektedir. Bu bahiste pey­gamberlerin dogru sozli.i ve dogruyu destekleyen ses;ilmi§ insanlar oldukla­rma, si:)zlerinin akli delile ters dii§meyecegini, tam tersine onu teyit edece_­gini ve bunun dogruluguna tamkl1k edecegini dile getirdikten sonra bir kimsenin kendisinin peygamber oldugunu iddia ederek Tann'nm "i.iy bir­dir, bir de iiytiir" §eklindeki _bir bilgiyi insanlara teblig ettigini bildirmesi durumunda bu bilginin akllla tevili yahut izah1 mi.imkiin olmad1gmdan, akll sahiplerinin bunun inkar edeceklerini ve bu ki§inin mucize kabilinden.

ENDiiLiiS'TE HIRiSTiYANLIGA YONELiK REDDiYELER . 441

sundugu ~eylerinde hile olduguna hiikmedecekl~rini soyler. c;unkii mucize­ler sadece hakikatin delilidirler.t7

Teslisu'l-vahdiiniyye miiellifince Kur'an'dan baz1 ayetlerin -mesela Al­lah ile Hz. Musa'mn kanu~mas1 gib~~ delil alarak kullamlmast el-Kurtubi'nin ~iddetli itirazma neden alur. c;unkii H1ristiyan rahip, Kur'an't yalanlamak­tadtr. Yalanladtgi bir kaynag1 kendisini desteklemek i~in kullanmas1 caiz alamaz. Buna mukabil bir Miisliiman kendi fikirlerini savunurken hemJa­hudilerin hem de H1ristiyanlann kutsal metinlerini kullanma hakkma sa­hiptir. c;unkii Kur'an bunlan taptan reddetmek iizere degil, tashih ve teyit etmek iizere indirilmi§tir.ts

O~iincii Bab'm temel kanusu Htristiyanlarm niibiivvet kanusundaki gorii§leri ve bunlarm reddidir. Bu baglamqa nubiivvet ve bununla ilgili alarak mucize kavramlanm apklar. Teslisu'l-vahdilniyye miiellifi Tevrat'taki baz1 sozleri "Beklenen Mesih" isa'nm habercisi alarak goriirken el-Kurtubi bunlarla Hz. Muhammed'in kastedildigi gorii~iinii savunur. Hz: isa'nm mu­cizelerinin uh1hiyetinin degil, peygamberliginin delilleri oldugunu izah eaer. Bunu takiben Hz. Muhammed'in peygamberligini ispat eden dort delil tiiriinden soz eder. Bunlardan birincisi, onceki peygamberlerin verdikleri haberlerdir; ikincisi Hz. Muhammed'in dagum oncesinden ba§layarak ken­di ba~mdan ge~en hallerden (babasmm alnma nur yerle~tirilmesi, annesi­nin riiyas1, gogsiiniin yanlmas1, Bahira'nm gordiikleri vs.) pkanlan delil­lerdir; ii~iinciisii Kur'an'm sundugu delillerdir; dordiincii delil tiirii ise, aym yanlmas1, az miktardaki suyun veya yemegin ~agalmas1, agacm dile gelme­si vb. olaganiistii alaylardtr.

!{~

Dordiincii Bab'da ise Htristiyanlarm uygulad1klan kanunlara degi- · nilmekte ve bunlan ilahi temelden yaksun olduklarma vurgu yaptlmakta­dtr. Onceki boliimlerde aldugu gibi bu boliimde de Htristiyanlan "insanla­rm alal balammdan en zaytf, basiret baktmmdan en kit olanlan" diye nite­lemekte, bu sebeple de muhal alan §eylere inandJklanm, Qirey ve toplum hayati i~in elzem alan zaruretleri inkar ettiklerini, hiikiimlerinde hu,rafele­re yoneldiklerini, bunun sanucu alarak meselelerini ya gordiikleri bir rii­yaya ya da i~ittikleri bir hurafeye gore hallettiklerini, soz kanusu meselele­ri ~pzrriek i~in miiracaat ettikleri papazm ise "ztr cahil" oldugunu, bu se-

17 N~r. el-Hidizi, 98. 1s N~r. e-Hicazi, 107.

442 MEHMET OZDEMiR .

beple de ne Tevrat ne de incil' e miiracaat ettigini soyler. Ruyalara teslim olmalan konusunda Pavlos'u ornek verir. Pavlos, el-Kurtubi'ye gore, hile­leriyle ilk Htristiyan ku~a~n goziinii boyamt~, hatta onlan, helalleri haram haramlan helallalmak ve birliklerini bozmak suretiyle H~. isa'nm dininden uzakla~ttrmt~ttr.· Pavlos gibi imparator Konstantin de ·riiyayt bir aldatma yolu olarak kullanmt~ttr. Nitekim o, iilkesi isyanlarla sarsddtgt bir strada pla~ yolu olarak Hz. isa'ya nispet edilen yeni bir kanunlar m~nzumesi ne~­retmi~, bu kanunlarla mesela siinnet olma terk edilmi~tir. irii-parator biitiin bu degi~iklikleri bir de .riiya ile me~rula~ttrma cihetine gitmi~tir.19

El-Kurtubi'nin _reddiyesi haklanda verdigimiz bu ktsactk malumat dahi, bize, bu eserin ~aztrlan~asmda miiracaat edilen en onemli kaynak­lardan birinin el-Hazreci'nin reddiyesi oldugunu gostermektedir. i~ metin kar~Ila~tmldt~nda aral~rmda gozlenen paralellikler apk~a buna delalet etmektedir.

El-Kurtubl'den sonra iizerinde durulacak olan reddiye miiellifi, Tu­nus kokenli Muhammed el-Kaysi (o. 710/1310'dan sonra)'dir. El-Kaysi, her ne kadar koken itibariyle Tunuslu olsa da, uzunca bir siire ispanya'da ya~amak durumunda kalmt~, Arap~a bilgisi gerilerken ileri diizeyde ispan­yolcaya valaf olmu~, reddiyesini yazmaya sevk eden sebepler ve olaylar ispanya'da ge~mi~, dahast eseri Magrib'den ~ok ispanya'daki son Miislii­man kahnttst olan Moriskolar_ arasmda reva~ bulmu~ bir ~ahsiye.ttir.2o Bi­naenaleyh onun reddiyesini Endiiliis reddiye gelenegi i~ine yerle~tirmekte bir mahzur olmasa gerektir.

El-Kaysi'nin reddiyesi Cezayir Milli Kiitiiphanesi'nde, XIV. yiizy1lda ispanya'da· H1ristiyan hakimiyeti altmda ya~ayan Miisliiman ·azmhgm (Miideccenler) sosyokiiltiirel hayatma dair bazt orijinal kayttlan ihtiva eden 1557 nuf!!arah mecmuanm i~erisinde mevcut bulunmakta ve Kittibu

miftahi'd-din ve'J-muctlde/e beyne'n-Nast1rt1 ve'l-miislimfn min kavli'l-enbiyt1

ve'l-miirselfn ve'l-ulemai'r-ra§idfn ellezfne kareu'I-Enticfl unvamm ta~Imak­tadir. Ba~hktan da anla~dacagi iizere, kar~tmtzda H1ristiyanlara kar~1 ya­ztlml~ polemik tiirii bir risale bulunmaktad1r. Miiellif reddiyede once Tev­rat ve incil'de ilan edilmekle birlikte Htristiyan mezheplerinc~ tahrip edilen ancak Hz. Muhammed'in risaletiyle yeniden ihya edilen ve kemale erdirilen ·

19 N~r. ei-Hicazt, 392-394. 2o Chejne, 82.

ENDUlUS'TE HIRiSTiYANLIGA YONELiK REDDiYELER . 443

"hak din"i anlat1r. Bu baglamda Eski Ahit'in muhtelifkitaplarmdan (Ezekiel, i$aya, Zebur) iktibas ettigini soyledigi baz1 pasajlan, isHim'm ve Araplarm gelecekt~ki zaferlerinin habercisi olarak yorumlar. Mesela i$aya kitabma gonderme yaparak Zii'l-kifl'e nispet edilen "iki ki$inin yakla$makta oldu­gunu goruyorum; biri kat1r, digeri deve iistiinde" mealindeki sozlerle alaka­h olarak kat1r iizerindeki insamn Hz. 1sa, deve iiz.erindekinin ise Hz. Mu­hammed oldugu yorumunu yapar. Seyf b. Omer'in ibn Abbas'a dayandira­rak naklettigi uzunca bir rivayetten hareketle Pavlos'u gers:ek H1ristiyaiihg1 tahrif ve tahrip eden ki$i olarak tasvir eder. Buna gore Pavlos, ashnda bir Yahudi krahd1r. Hz. isa'ya inananlan Filistin ve Suriye taraflanna surmek iizere bir ordu gonderir. H1ristiyanlarm tamamma yakm1 ona itaat eder. Pavlos onlara Hz. isa'nm klblesini terk ettirir, haramlan helal, helalleri ha­ram kllar. Havarilerin dort biiyiik ismiyle bi~ toplant1 yapar, onlara isa'mn tannh~na ikna etmeye s:ab$lf. is:Ierinden "Mii'min Ki$i" olarak niteledigi biri itiraz ederek isa'mn Pavlos'un sozlerinin Allah'm kulu ve els:isi olan isa'mn ogretilerine aykm oldugunu sayler ve Hz. isa'nm ogrettigi Hlristi­ya~hgt ogretmek iizere kenai kavmine gider. Bilahare Pavlos ve takips;ileri ona kar$1 sava§trlar. is:Ierinden baz1lan mii'min ki$inin taraftarlarmm ara­sma s1zarak baz1 sapkln gorii$leri yayarlar. Mii'min ki$inin taraftarlanndan bir grup Arap yanmadasma kas:ar, nihayet Hz. Peygamberi gorduklerinde islam'a girerler.

El-Kayst H1ristiyanlarm Hz. isa'nm sahih ogretilerinden kopu$lanna ve kendi aralanndaki mezhebi boliinmelere deginirken H1ristiyan kutsal metinlerindeki ihtilaflara dikkat s:eker. Yalmz bu meyanda naklettigi pasaj, ibare yahut terimlerin lasmen islami bir redaksiy9(pdan ge~tigi dikkatler­den kas:mamaktadtr. Bir ornek vermek gerekirse miiellife gore Markos kendi incilinde.anlanr ki; Yuhanna Hz. isa tarafmdan vaft:iz edildiginde Kut­sal Ruh onun lizerine inmi$ ve bu s1rada goklerden $6yle bir ses duyulmu$­tur: "Sen, benim kendisiriden raz1 oldugum sevgili peygamberimsin". Hal- . buki Yuhanna incili'nde "Se·n benim sevgili'oglumsun" ibaresi ges;mektedir.

Miiellif, H1ristiyanlarm is;inde Temple (Hospital) denilen bir rahip­ler /ke$i$ler tarikatmm bulundugunu, onlarm gers:ek Miimin'in taraftarla­rmm devam1 oldugunu soylemektedir. Hicr1709 (1309-1910) ythna gelin­diginde ispanya'da rahipler ve kilise adamlan bu tarikata haset etmeye, onlar hakklnda soru$turma yapmaya ba$larlar; tarikat1n liderinin Muslu-

444 MEHMET iiZDEMiR

man oldugunu ke~federler ve onu sorguya ~ekerler. 0, kendini savunmak

i~in sonunda Papa'ya da ula~an bir mektup yazar. Papa oldi.ikten iki sene sonra mektup Fransa kralmm eline ge~er. el-Kaysf'ye gore kral, mektubun

sahihliginden ~i.iphe duymaz. Dint ger~egin farlana vanlabilecegi ve H1ris­tiyan kralhklarm Mi.isli.imanlar tarafmdan yilalabilece~eri endi~esiyle soz konusu tarikatm mensuplarmm, Yahudilerin ve Mi.isli.imanlarm si.iri.ilmesi­ni kararla~tmr. Buna ragmen mi.iellif nihayetinde Mi.isli.imanlarm h~kikatin

muhafizlan ve Allah'm inayetine laYJk olmalan sayesinde ispanya'YI fethe­deceklerini ileri surer.

Mi.iellif reddiyesinin son boliimi.inde bir rahiple birlikte H1ristiyan krahn huzuruna ~~la~m1 ve Allah'm inayetiyle islam'1 nasll savundugul}u anlat1r. Rahibin sorulanna verdigi cevaplar kar~1smda kra,l ona hayran ka­hr, fakat rahibin morali bozulur. ·Hatta bir ara kral rahibe "Bu Mi.isliiman

sana senin dininin seni me~gul eden her yamm a~1kl1yor. ~u anda senin ona kar~I delil temin edemedigini goriiyorum" diye sitem eder. Bir ba~ka rahip el-Kaysl'ye "ruh" ve onun Meryem'e i.iflenme bi~imi yahut keyfiyeti hakkm­

daki gorii$iinii, Tann'mn Ruhu'mn bizzat kendisi ve O'nun "ebedl kelam"1 isa'nm oziine eklenip eklenmedigini sorar. Mi.iellif, bunun sadece Hiristi­yanlarm bir inanc1, bir bidati ve spekiilasyonu oldugunu soyler. "Kelama, ruha ve vahye inandi~miz i~in biz Allah tarafindan Mi.isli.imanlar olarak adlandmld1k. Biz i$te burada dururuz. Bu meselenin (ruhun Hz. isa'ya. iif­

lenmesi) detaylan bilinemez; fakat Allah'm emriyle ger~ekle~tigi i~in spe­kiilasyondan, yalandan ve hatadan uzag1z ve bunu ispat etme ihtiyac1 i~in­de de degiliz" diye ekler.21

El-Kaysi'nin reddiyesinin XIV ve XV. yiizydlarda Mi.ideccenler arasm­

da yaygm bir kabul gordi.igu anla~Ilmaktad1r. Eserin birden fazla Aljamiado22 niishasmm bulunmas1, bu duruma i~aret etmektedir. DolaYJ­.slJla Wiegress'in de hakl1 olarak ifad.e ettigi gibi eser ve Aljamiado ni.ishala­

n, zikri ge~en yilzYJllardaki Miideccen cemaatinin din! mi.iktesebaum an-

21 Wiegerss, "The Polemical Works of Muhammad ai-Qaysi (fl. 1309) and Their Circulation in Arabic and Aljamiado among the Mudejars in the Fourteenth Century ", AQ, 14 (1994), 166vd. 22 Aljamiado, Arap~a el-A'cemiyye kelimesinin lspanyolcaya ge~mi~ ~ekli olup, ispanya'da Hristiyan hakimiyetl altmda kalan Miisliimanlarm (Mudeccenler), t1pk1 Osmanh Tiirk~esi orneginde oldugu gibl, Arap alfabesi kullanarak yazd!l<lan lspanyolca metinler i~in kullam-lan bir terimdir. ·

ENDULUS'TE HIRiSTiYANUGA YONEUK REDDiYELER · 445

Jam apsmdan ayn bir oneme sahiptir.z~ Bu noktada, el-Kaysi'nin reddiye­sinin Miideccenler arasmda ni~in bu kadar yogun ilgi gordiigu sorulabilir. Bu soruya cevap olmak iizere iki husustan soz edilebilir. Birincisi, Miideccenlerin kendilerinin el-Kaysi'ninki gibi bir r~ddiye yazma donam­mmdan mahrum olmalandir. ~oyle ki: Miideccenler arasmda islam! bilg~si reddiye yazacak diizeyde olan alimler, H1ristiyan hakimiyeti altmda ya~a­mak yeririe Mia Miisliiman Mkimiyeti altmda bulunan topraklara go~ et­meyi tercih etmi~!erdi. Buna bagh olarak H1ristiyan hakimiyetinde kalan Miisliimanlar, ileri diizeyde bir dini bilgi edinme imkanmdan mahrum kal­mi~lardi. Arap~a bilgilerinin gittik~e zayiflamasi nedeniyle temel islami ka)rnaklan kullanma imkanlan da mevcut degildi. Bu durumda onlarm is­Jam hakimiyeti altmdaki topraklarda ya~ayan bir Miisliiman alimin kale­minden ~1km1~ bi~ reddiyeye ilgi gostermeleri gayet normaldi. Deginmek istedigimiz ikinci husus ise, Miideccenlerin ilitiyacma el-Kaysi'nin r-eddiye­sinin benzerlerine gore daha fazla cevap veriyor olmasidir. Zira el-Kaysi, hayatmm bir boliimiinii ispanya'da ge~irmi~, bu esnada Miidec~enleri ve onlarm H1ristiyanlarla ili§kilerini yakmdan. gozlemlemi§, dolayisiyla da onl~mn ihtiya~lanna yakmdan valaf olmu§tu. 0, eserini kaleme ahrken bu ihtiya~larm farkmdayd1. i§te bu iki husus, kanaatimizce, el-Kaysi'nin reddi­yesine Miideccenler tarafmdan gosterilen ilginin ba§hca sebepleri olmu§­tur.

Moriskolar, ispanya'da biiyiik siirgiiniin ger~ekle~tigi 1609 yihna ka­dar islam'a olan baghhklanm devam ettirme gayreti i~inde olmu~ iseler de, Hiristiyanlara ve H1ristiyanhga kar~I reddiye yazma ciiretini gostereme­mi§lerdir. Gizli Miisliimanhklan de~ifre olacagl i~i~tbunu yapmalan zaten miimkiin degildi. Ancak 1609 siirgiiniinden sonrad1r ki, hicret ettikleri top­raklarda hem H1ristiyanhg1 reddetmek hem de diger Moriskolarm isla~i bilin~ diizeylerini yiikseltmek, bir diger ifadeyle onlan tekrar "islamile§­tirmek" i~in reddiyeler kaleme almi~lardir. Bunlardan biri, daha ~ok "el­Vezir" (Alguazir) unvamyla bilinen Ebu'l-Kastm b. Muhammed b. ibra­him el Gassani el Endelusi (6. 1019/1610) idi. Kendisi de bir Morisko olan §air ibrahim et-Taybill, Muhammed el-Vezfr'in' Kastilya s1mrlan i~inde kalan Pastrana'da dogup biiyiimii§, daha sonra Fas'a go~mii~tii. Fas sultam Mevlay Zeydan (1608-1627)'m saray miitercimlerinden olan Muhammed

23 Eserin Aljamiado niishalan ve bunlann Arapr;a niisha ile kar$Ila$brmasi hakkmda bkz. Wiegerss, "The Polemical Works of al-Qaysi..", s. 183 vd.; Chejne, BS vd.

446 MEHMET OZDEMiR

el-Vezir, Arapc;:a reddiyeleri Hlristiyan ispanyollann anlamast mi.imkiin olmadtgmdan Sultanm emri dogrultusunda ispanyolca bir reddiye yazma­ya karar vermi§tir. Reddiyenin yazth§ amac1, mi.iellifin kendi ifadesiyle ""Htristiyanlan, c;:ok saytda insanm cehenneme gitmesi~e neden olan sap­km teslis inancmdan vazgec;:irip tevhide yoneltmek" idf.24

Muhammed el-Vezir'in reddiyesi, si.irgi.in si.irecinde bir Morisko tara­fmdan yaz!lan reddiyelerin ilklerin~endi. Bu reddiyenin 1609-1612 ara­smda yaztlmt§ ol~as1 kuvvetle muhtemeldir. ~u hususu da eklemek gerekir ki, si.irgiin Moriskolara ait literatiiriin onemli bir klsm1 zaten reddiyelerden · olu§maktaydt. Bunlann bir amac1, Muhammed el-Vezir orneginde gori.ildii­gu gibi Htristiyanhgt ele§tirmek idiyse, bir diger amac1 da islami bilgileri yok denecek kadar azalmt§ olan Moriskolarm bu eksigini g~dermekti. ·

Eserde once Htristiyanhgm "Apostolik Amenti.isi.i" verilmekte, sonra bunlardan baztlan ele§tiril!Jlektedir. Birkac;: ornek vermek gerekirs.e, miiel­lifTann'nm aym anda nastl hem Baba hem Ogul, hem de Kutsal Ruh olabi-

' lecegini sormakta ve sorgulamaktadtr. Htristiyanlarm bu konuyu izah sa­dedinde gi.ine§i, i.ic;:e katlanmt§ kuma§I, elmayt ve ruhu ornek gostermeleri­nin meseleyi izahta yetersiz ka~dtgmt belirtmektedir. isa'nm mucizelerinin ulfihiyetine delil olarak kullamlmasma, bi.itiin peygamberlerin, ozellikle de Hz. Peygamber'in de mucizeler gosterdigini hanrlatarak cevap vermekte­dir. Hz. Peygamber'in mucizeleri hususunda Kad1 iyaz'm .,)ifd'smdan yarar­lanmaktadir. Ote taraftan ilk donemlerin kilise otoritelerinin teslise dair apk.lamalanrim kendi doneminde yapilanlardan tamamen fark.lt olduguna dikkat c;:ekmektedir. isa'mn yaranct olmadtgtm gostermek ic;:in on sebep s1ralamaktadtr. isa'nm Tann'mn oglu olarak dogdugu . §eklindeki inanct ele§tirmektedir. Keza Yahudilerin iddialarmm aksine Meryem'{n gayr-i ahlaki bir ili§kiye girmedigini, iffetli bir kadm oldugunu dile getirmektedir. (117 -118) Miisliiman kaynaklarmda var olan isa'nm oldiiriilmeyip goge yiikseltildigi §ek.lindeki gorii§ii tekrar eden mi.iellif, onun, diinyanm sonu-. na dogru sapkm inanc;:Ian diizeltmek iizere di.inyaya gonderilecegini, oldii­gunde Kabe'nin ic;:inde Hz. Peygamber'in sag tarafma defnedilecegini ileri si.irmektedir. Miiellif devammda islam'm yiiceliginden bahsettikten sonra

24 Gerard Wiegers, "The Andalusi Heritage in The Maghrib: Polemical work of Muhammad Alguazir (fl. 1610)", Poetry, Politics and Polemics: Cultural Transfer between te Iberian Peninsula and North Africa, Amsterdam 1996, s. 111, 114.

ENDULUS'TE HIRiSTiYANLIGA YfiNELiK REDDiYELER 447

tevhid, ibadetler, tahrif ve ~er'i kurallar gibi k~nularda apklamalarda bu­JurlmaktadJr.25 Mi.iellif eserin ilerleyen sayfalarmda ekmek-~arap ayinini detayhca tasvir edildikten sonra Tann'nm ekmegin i~inde oldugu ~eklinde­ki inanc1 ~iddetle reddetmekte, kiliselerin tabii afetler sonucu i~indeki ek­meklerle birlikte yiklldi~m, eger Tann ekmegin i~indeyse bunun nas1l mi.imkun oldugunu ve Tann'nm bu esnada oli.ip olmedigini sormaktad1r. Bunu kiliselerde ayin i~in bir araya gelen kadm ve erkeklerin Pazar yerin­deymi~ gibi konu~malarm1, cami ~dabtyla mukayese etmekte ve hu~-iidan uzak bulmaktadtr. Gi.inah pkarma eylemini bi.itiin canhh~yla tasvir edip, su~lulann ha~ ta~tmak suretiyle giinahlardan sJyrilmt~ saytldtklanm dile getirmekte ve bu noktada "giinahlan ancak Allah bagJ~layabilir" ~eklindeki islam! ilkeyi hatirlatmaktadtr.

Moritz Steinschneider, H1ristiyan kar~1t1 Arap~a reddiyeler iizerine yapt1g1 onemli ~ah~masmda26 Fas sultam Mevlay Zeydan'm, Osmanh kay­naklannda Felemenk olarak ge~en ve giiniimiizde bi.iyiik ol~iide Hollanda, Bel~ika ve Liiksemburg'a tekabiil eden A~a~/Cukur Olkeler ne:zdinde go­revlendirdigi ilk el~ilerinden biri olan Ahmed b. Abdullah'm Orange prensi Maurice'ye ve onun Portekizli iivey karde~i Immanuel'e gonderdigi bir reddiyenin varhgmdan soz .eder. Bugiin bu reddiyenin sadece bir Latince versiyonu27 bulunmakt;a olup matbu olarak da ne~redilmi~tir.28

Steinschneider, Latince metnin bir Ar;:tp~a metne dayand1gm1 tahmininde bulunmu~sa da, metninler aras1 kar~1la~rma yapild1gmda, aslmda Latince niishamn, ufak baz1 farklihklarla birlikte Muhammed el-Vezir'in reddiyesi­nin ilkyedi boliimiiniin terciimesinden ibaret oldugu tespit edilmi~tir.29

Muhammed el-Vezir'in reddiyesinde ortaycrt1kan yenilik, Protestan­larm ozellikle Papaya ve Papahga yonelttikleri ele~tirilen farkmda olunma­Sl ve bu farkmdahgm Papa'y1 ele§tirmek babmda metne yansJmJ§ bulun­masidir. Miiellif eserde PapacJlarla Kalvinistler, Anabaptistler ve Papa'y1 sahtekar, sakramentleri ve Aziz taptcthgmJ. uydurma olarak kabul eden

2s Wiegers, "The Polemical Work of Muhammad Alguazir ... ", 118-119. 26 M. Steinschneider, Polemische und Apologetische Literatur in Arabischer Sprache Zwischen Muslimen, Christen undjuden. Leipzig 1877. 27 Latince niisha i~in bkz. Bodleian Arch. Selden 88. 2a Ahmet ben-Abdal, Mahomedani epistola (ed. Grapius), Rostock 1705. 29 Bu farkhhklar i~in bkz. Wiegers, "The Polemical Work of Muhammad Alguazir ... ", s. 130 ~ .

448 MEHMET iiZOEMiR

Protestanlar arasmda ayirJm yapar. Ancak bir biitiin olarak Protestanlara olumlu bir gozle baktJ.g-t da soylenemez.30

Bahse konu edecegimiz son reddiye, Morisko §air ibrahim Taybili'ye3t aittir. Vaftiz ad1 Juan Perez olan Taybili, Tuleytula kokenli egi­tim~i ve §iire dii§kiin bir Morisko idi. 1628'de Tunus'ta Yusuf Day1'ya arma­gan ettigi manzum bir reddiye yazd1. Bunu yaparken biiyiik ol~iide Mu­hammed el-Vezir'in reddiyesini esas ald1. 0 bu reddiyenin amacm1, "Hiris­tiyan doktrinini ele§tirmek ve bu suretle siirgiine gonderilen dinda§lannm islam' I ogrenmelerine .katlo saglamak" §eklinde a~Iklamaktadir.

Taybili'nin manzum reddiyesi on ii~ boliimden olu§makta olup; teslis, Hz. isa'mn uh1hiyeti ve ~arm1ha gerilmesi, elanek §a rap ayini, kiliselerdeki · yanli§ uygulamalar, ibadet hayat:mdaki gosteri§ ve ikiyiizliiliik, giinah p ­karma, rahiplerin ve papalarm odahklarmm olmasi ele§tirilen ba§hca ko­nular olarak goze ~arpmaktad1r. Bu ele§tirilerden pek ~ogu Muhammed el­Vezir'in ele§tirilerinin manzum hale getirilmi§ halidir. Bununla birlikte bizzat Taybili~in ilave- eitig{iosimlar da yok degildir. Bu baglamda ozellik­le kiliseye ve rahiplere yonelik ele§tirileri dikkat ~ekmektedir. Kilisedeki ayin bi~imlerine sert ele§tiriler yonelten Taybili, s1ra rahiplere geldiginde iislubunu daha da sertle§tirmektedir. Bunun temel sebebi, Hiristiyanhg.n Moriskolara zorla kabul ettirilmesinde onlarm oynad1g1 roldiir. Moriskonun goziinde rahip kendiliginden prensipler ve ayinler ihdas eden, giinahlar iizerinde tasarrufta bulunma ve Allah adma bagi§lama yetki~ine sahip oldugunu vehmeden kimsedir. Bunlarm yamnda o §ehvetperest, kotii ruhlu, ~ok kusurlu ve hicvedilmeye de miistahak biridir. Taybili'nin dizelerinde rahip §6yle tasvir edilmektedir:

(0), tamahkarhgm veya/anlarm merkezidir

Kotiiliiklerle ku~atllmz~tlr

Ruhu giinahlarla doludur

Hilekarlzk ve putperestlik Zinakarlzk ve 'oglanczhk

Bu tiir nice niteliklerle siisliidiir

Riyakarlzk hayat iislubudur

30 Wiegers, "The Polemical Work of Muhammad Alguazir ... ", 113. Protestan etkisini yans1tan Morisko eserleri hakkmda bkz. L. Cardaillac, Morisques et Chretiens, Paris 1977, s. 126,128. 31 ibrahim Taybili haklonda bkz. Luis Bernabe Pons, el Cantico Jsltimico del morisco hispanotunecino Taybili, Zaragoza 1988, s. 5-26. ·

ENDULUS'TE HtRiSTiYANUGA YONELiK REDDiYELER

Ktt bilgili bir rahip, hem de pasakh, giinahkar

Acaba hangiyetkiylegiinahlan bagz~lar?

Bun/an goriince sab1r ta~zm ortasmdan ~atlar.

.449

Biiti.in Miisliimanlar gibi Taybili'nin de sorguladtgi ancak Htristiyan­Jar nezdinde cevabm1 bulamad1~ bir husus, rahiplere evlenmenin ni~in yasak edildigidir:

Rahip/ere evlenmekyasak/anmz~tzr

Ancak bu Allah'm diizenine aykmdzr

Zira Adem bu diinyaya gonderildikten beri

Hep evlendi her el~i, aziz ve erdemli her ki~i

Taybili'ye gore rahiplerin evlenmemesi, bir fazilet gostergesi degil­dir, bilakis onlar gozden uzak kaldlldarmda ~ehevi arzularmm dizginlerini serbest btraklrlar:

Giinahlan engelleyen veyiikleyen ki~iler

Kendi hayatlannda ne kadar da onursuz ve vah~idirler

Ba~kalan gibi on/arm da odallklan vard1r Roma'da

Nerede bir giizel kadm varsa,

Papa'nm ve rahiplerin goziinden ka~maz asia!

Nice nesebi sahlh of mayan ~ocuklar vardzr orad a

Evlilik kotii, lakin odalzk ho~ ge/ir on/a rei

Taybili Htristiyanhga dair ele~tirilerini straladtktan sonra, okuyucu­sunun islam'la olan bagm1 kuvvetlendirmek i~in bu 4?inin yiiceligine dikkat ~eker: .

Hzristiyanltgm tam tersine goriiyoruz ki:

Biitiin fetihlerin ardmdan biitiin uluslar,

ispanyollar, italyanlar, Frans1zlar

Hepsi Miisliiman oldular

Diin Hzristiyan alan bunlar,

Bugiin Hzristiyanllktan pkti/af32

32 ibrahim Taybili'nin manzum reddiyesi hakkmda geni~ bilgi i~in bkz. Lisette Balabarca, La polemica cristiano-musulmana tras Ia expulci6n {1609-1614), Boston University Graduate School of Arts and Sciences, 2006 (BasJ!mamJ~ doktora.tezi), s. 119 vd.

450 MEHMET OZOEMiR

Oliver Asin, Abdtilkerim b. Ali Perez adh bir ba§ka Morisko §airin. Apologia de Ia religion musulmana ba§hg1 altmda reddiye tiirii §iirler yazd1-gmdan ve bu §iirlerde bilhassa engizisyon mahkemelerini ve burada gorev yapanlan hicvettiginden soz etmektedir. Ancak, maalesef, bu satirlarm yazild1~ ana kadar bu §iirlere ula§mamiz miimkiin olamami§tir.33

Sonti~ olarak ifade etmek gerekirse, yukanda ana hatlanyla tamtilan reddiyelerde yazih§ ama~lan baklmmdan iki hususun one ~~kti~ soylene­bilir: Birincisi, H1ristiyanlarm ispanya'da XI. yiizyddan itibaren siyasl alan­da saglamaya ba§ladJldan iistiinliige paralel olarak, dim alanda da Mtislii­manlara meydan okumalan ve islam ele§tirisi §eklinde bunu yaz1ya dok­meleri, dahas1 Endiiltis Mtisltimanlanm bu yolla etkileme yolunu tercih etmeleridir. ikincisi ise, H1ristiyan hakimiyeti altmda ya§amak durumunda kalan Endtiltis Mtisltimanlanm (Mtideccenler) bilgilendirme ihtiyacidir. Diger taraftan XI. yiizytlda ibn Hazm'la ba$1ayan Endtiltis reddiye literatiiru ~er~evesinde H1ristiyanhk ele§tirisi yap1hrken ele ahnan konularm Do~ islam dtinyasmda telif edilmi$ olan reddiyelerde. i§lenen konulardan ~ok farkh olmadigi ortaya ~Jkmaktad1r. Bununla birlikte, Endtiltis, reddiye lite­ratiiri.ine ~ok onemli bir katki sunmu§tur. Bu katki, ibn Hazm tarafmdan reddiye gelenegi i~erisine "metin tenkidi"nin dahil edilmi§ olmasidir. ibn Hazm'm ortaya koydugu bu yenilik, Endi.iltis'de ondan sonra telif edilen eserlerde, ozellikle de Moriskolar tarafmdan kaleme ahnan reddiyelerde, onunki kadar ciddi ve kapsamh olmasa da, bir §ekilde taklit ve tatbik edil­mi§tir. Ote taraftan Morsikolarca telif edilen reddiyelerde iki yeni ozellik daha dikkat ~ekmektedir. Birincisi, kilise ve rahipler ele§tirilirken bizzat ya$anan yahut gozlemlenen olay ve olgul.ardan hareket edilmi$ olptas1d1r. ikinci husus ise, Protestanlann Katoliklere yonelttigi baz1 ele§tirilerin Morisko metinlerine yansimi§ bulunmasidir. Hi~ §tiphesiz soz konusu red­diyeler, metin analizi, Dogudakilerle mukayese ve tarihsel §artlar, olay ve olgularla baglantilan, has1l ettikleri tepkiler bakimmdan aynca ve daha detayh bir $ekilde incelenmeye muhta~tlrlar.

33 Bkz. Bernard Vincent, Historia de los moriscos: vida y trajedla de una minor/a, Alianza Editorial1985, s. 243; M£kel De Epalza Ferrer, Abdei-Hakim Slama-Gafsi, El espaflol hablado en Tune~ por los moriscos (siglos XVII-XVIII}, Valencia 2010, s. 153.