İ’Nİ Ş İ PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜKisamveri.org/.../2016/2016_KILICS_ALTUNCUA_GASPAKA.pdf

2 

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

2 

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

NAZARLA iLGiLi RAHATSIZLIKLARA

YONELiK BiR HALK HEKiMLiGi UYGULAMASI:

HAN~ER OCAGI (~AVLU KOYU - "UMMO PINAR" ORNEGi)

~

Gir i$

Samj__~LI~·

Abdullah ALTUNcu·· Ayhan GASPAK•••

~avlu koyii; Manisa ili, Salihli il~esine baghd1r. ~avlu koyiiniin,1 Mani­sa il merkezine uzakhg1 80 km., Salihli il~e merkezine uzakh~ ise 8 km.'dir. Koy, Gediz Nehri'nin kenarmda yer almaktad1r. Diiz ve elveri~li bir arazi iizerinde b.ulunmasi nedeniyle ba~hca ge~im kayna~ tanmsal iiretimdir . Koye, ilk yerle~imin yakla~Ik olarak 1940'ta ba~lad1g1 ifade edilmektedir. Koyiin isminin, buraya ilk yerle$en ailenin soyadmdan geldigi bununla bir­likte niifusun biiyiik bir boliimiiniin 1954'ten itibaren Kiitahya'nm Simav il~esi, Ku~u kasabasmdan buraya gelenler tarafmdan o]u~tugu belirtilmek­tedir. Koye yapilan go~iin ekonomik ned-enlere dayanmasma kar~m ~avlu koyii ile Ku~u k~sabas1 arasmdaki ili§kiler giiniimiizde de yogun bir §ekilde siirdiiriilmektedir.2

4~ • Prof. Dr., Ftrat Oniversitesi, llahiyat Fakiiltesi, Dinler Tarihi Anabilim Dah, [email protected]. •• Ar~. Gor., Kilis 7 Arahk Oniversitesi, ilahiyat Fakiiltesi, Dinler Tarihi Anabilim Dah, [email protected]. ... Doktora Ogrencisi, Ftrat Oniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii, Dinler Tarihi, [email protected]. t Manisa, 2012 ythnda pkanlan kanunla birlikte biiyii~ehir statiisiine ula~mt~. ~avlu koyi.i de, Salihli il~esine bagh bir mahalle haline gelmi~tir. Fa kat yasanm heniiz yiiriirliige yeni girmi~ olmast ve yorenin kiiltiirel, iktisadi ve sosyal ozellikleri nedeniyle "koy" ifadesinin kullantlmasm1 daha uygun gordiik. z Sami Kllt~-Abdullah Altuncu, "Cilt Hastahklarma Yonelik Bir Halk Hekimligi Uygulamast: Gelincik Ocagt (~avlu Koyii - Fikriye Pmar Ornegi)", Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/10, Summer 2015, s. 630.

718 SAMi Kill~ I ABDULlAH AlTUNCU I AYHAN GASPAK

Anadolu'da g6riilen halk hekimligi uygulamalan_, genellikle eski Turk inan~lan etrafmda §ekillenen ve Orta Asya'ya dayanan geleneksel yontem ve tekniklerin giinumuze aktanlmt§ halidir. ilk donemlerden itibaren kam ve baks1 olarak isimlendirilen ki§ilerin ger~ekle§tirmi§ oldugu uygulamalar, tarihi sure~ i~erisinde Turklerin yapmt§ oldugu go~ler, ula§tlklan cografya­lar ve kabul ettikleri inan~lar etrafmda §ekillenmi§ ve gunumuzde ocak olarak isimlendirilen halk hekimligi kurumlannm olu§masmt saglamt§tlr. Ocak i~erisinde tedavi edebilme giicunun el verme yoluyla aktanlmast ve el vermeriin genellikle aile · i~erisinde ger~ekle§mesi gibi kurumsal unsurlar ile ocakta ger~ekle§tirilen uygulama ve i§lemler, kamhk geleneginin 6zel­liklerini gostermektedir.

Eski Turk dini, Orta Asya kiiltleri, geleneksel inam§lar ve kam uygu­lamalanna dayanan Anadolu'daki ocaklar, asli formlanm korumu§lar, daha sonraki sure~te ise islami motifler kazanarak varhklanm devam ettirmi§­leTdir: Hall{ helOmligf ile.ilgHi olariil< ocaklar, kendilerinde banndtrmt§ oi-· duklan bu 6zellikleri nedeniyle sadece halk inam§lan a~tsmdan degil, gele­neksel Ti.irk dini, eski Tiirk inan~lan ve Orta Asya Turk kiiltiirunii yanstt­mast baklmmdan Dinler Tarihi a~tsmdan da 6nemli bir ~ab§ma alam olarak g6riilmektedir. Bu 6zellikleri g6steren ocaklardan birisi de Manisa iii, Salih­li il~esine bagh <;avlu koyiinde, nazarla ilgili rahatstzhklara y6nelik sagalt­ma i§lemlerinin ger~ekle§tirildigi han~er oca~dtr. Han~er ocagtndaki eski Turk inan~lan ve islami motiflerin birle§imiyle ortaya pkan bu uygulama­lar, giiniimiizde Dmmu Pmar adh ki§i tarafindan ger~ekle§tirilmektedir: Bu makalenin konusunu, han~er ocagt olarak Dmmii Pmar'm uygulaJ?alan ve bu uygulamalann analizi olu§turmaktadtr.

1. Han~er Ocagt

<;avlu k6yiinde, goz degmesi olarak da isimlendirilen nazardan kay­naklanan ba§ ag~ISI, halsizlik, kol ve bacak agnlan, temre ve yllanctk gibi ~e§itli rahatstzhklara yonelik, halk hekimligi baglammda, tedavi i§lemlerini ger~ekle§tiren aileye han~er ocagt denilmektedir (K.K: 1, 2, 13, 16). Bu uygulamalar giinumuzde ocakh Dmmu Pmar (Fotograf No: 1) tarafindan ger~ekle§tirilmektedir. Tedavi esnasmda han~erin kullamlmasmdan dolay1 bu ocaga hc.mfer ocag1, yapdan i§lemlere hanferleme veya kesme, uygula­mayt ger~ekle§tiren Dmmii Pmar'a ise hanferci denilmektedir. (K.K.: 1, 3, 4, 20, 21).

NAZARLA iLGiLi RAHATSIZUKLARA YONELiK SiR HALK HEKiMLiGi UYGULAMASI: HAN~ER OCAGI.. •. 719

Koy halln, nazarm ki~i iizerinde farkh etkilerinin bulunduguna ve bu etkinin her insanda aym olmayaca~na inanrriaktadtr. Buna gore nazardan kaynaklanan en hafif rahatstzhk, ki~ide goriilen halsizlik, ba~, kol ve bacak agnlandtr (K.K.: 13, 18, _19). Bazen nazarm ki§i iizerinde farkh etkilerinin de bulundugu, boyle durumlarda ki~inin yiiziinde egzama lekele.rine ben­zer §ekilde temire (temre) olarak isimlendirilen lekelerin pktlg1 soylen­

mektedir (K.K.: 7, 9, 24). Nazardan kaynaklanan bir ba§ka rahat~Izhk ise ki~inin kol ve bacaklarmda siirekli. bir uyu~ukluga ve karmcalanmaya ne­d en olan yilanciktir. Ytlanctk isminde bir~ok yorede farW.t rahatstzhklar ve ocaklar bulunmaktadtr. Farkh yorelerde tedavi i~in yllan kullamlmakla birlikte3 koyde, nazann kern gozden kaynakland1~ ve kotii niyetle bakt§m ytlanla ili~kilendirildigi i~in bu rahats1zhga ydanctk denildigi anla~Ilmakta­

dir (K.K.: 1, 2, 11, 1~, 14).

Ommii Pmar, han~er ocagmt 1985 yllmda kaym validesi Ay~e PI­nar'dan almt~tir. Ay~e Pmar ise ocagt, 1960'h ylllarda aile d1~mdan bir ki§i­den alm1~tir (K.K.: 1, 2). Anlatllan bilgilere gore Ay§e Pmar'm elinde ola­

gandi~I ~ekilde farkl1 bir kemik belirmi~tir. 0 don em Kiitahya ili Simav il~e­si Ku~u kasabasmda ya~ayan aile, bolgedeki saghk hizmetlerinin yetersiz olmasmdan dolayt Manisa'nm Demirci il~es.indeki devlet hastanesine gel­mi§tir. Geride kalan yaktnlan, Ay~e Pmar'1 muayene eden doktorun "bu

kemik ~1ktntismm sana herhangi bir zaran olmaz, hem bu kemikle sen ~ok giizel han~er ta~1 ~evirirsin" ~eklinde konu~tugunu ve kendisine el verdigi­ni anlatmaktadtr (K.K.: 1, 2, 12, 22). Aile, kemigin herhangi bir zarannm dokunmayaca~na ikna olduktan· sonra, tedavi eden ki§i kendi ellerini ii~ defa Ay§e Pmar'm el~erine -siirmii~ ve "bu beniW _elim degil Fadime anamt­zm eli!" diyerek ocagt Ay§e . Pmar'a verrrii~tir. Omrnii Pmar, han~er oca~ ·

~~in el aldt~nda, aynt i~lernleri kaymvalidesinin de yapt1gm1 soylemektedir. El almadan once, e§inin i~inden dolayt Almanya'da bulunduklanm, memle­

ketlerine dondiikten sonra kaymvalidesinin "ktztm benim bir aya~rn ~u­kurda, sana ben el vereyim, ~ok haytr dua abrsm" dedigini belirtmektedir,

Drnrnii Pmar, gerek yap1Ian i~in sevap kazand1raca~na inanmas1, gerekse kaytnvalidesinin istegini geri ~evirrnenin saygtstzhk olacagmt dii~iinrnesi nedeniyle "tamarn annem" diyerek hernen oractkta el aldtgmi soylemekte­dir (K.K.: 1, 2, 4).

3 http:/ jwww.karadenizolay.comjsaglikfyilanlar-tedavi-de-h9S.html (10.11.2015).

720 SAMi KILl~/ ABDULLAH.ALTUNCU I AYHAN GASPAK

Ocaktaki tedavi esnasmda ocakh, yukanda bahsedilen tiim rahatsiz­hklar i~in aym i§lemleri Y?pmaktad1r. Han~erlemeye gelenlerin genelde yakm ~evreden oldugu belirtilse de tedavi i~in farld1 koylerden gelenlerin oldugu da aile bireylerinden Necip Pmar tarafindan belirt!lmektedir (K.K.: 4). Ocaga. gelenlerden bazllan, ge~mi§te kendi aile ·ve ~evrelerinde bu ra­hatstzhklar i~in han~er ocagma gidildigini gormeleri nedeniyle resmi saghk kurumla_rma gitmeden Ommii Pmar'm yanma geldiklerini soylemektedirler (K.K.: 5, 6, 17). Ommii Pmar, ocakla ilgili i§lemlerin giiniin her saatinde ger~ekle§tirilebilecegini, hazen sabahm erken saatlerinde hazen de gecenin ge~ vakitlerinde rahatsiZlanan ki§iler tarafindan -kap1smm ~ahndtgmi ifade etmektedir (K.K.: 1).

Ocakta yaptlan tedavi uygulamalan i~in gerekli ol!in malzemeler, han~er ta§I olarak isimlendirilen san bir ta§ ve han~erden olu§maktadtr (Fotograf No: 2). Ommii Pmar, bu malzemelerin kaymvalidesinden yadigar olarak kaldi~riCkeii.chstiliri de yapng1 i§lemlerde aym malzemeleri kullan• d1gm1 belirtmektedir (KK.: 1). Bununla birlikte han~erin nerden geldigini bilmedigini, han~er ta§Im ise Ay$e ·Pmar'm hacca gittiginde Mekke'den ge­tirdigini ifade etmekt~dir (K.K.: 1, 2).

Ommii Pmar, han~er ve ta$la ger~ekle$tirilen i$lemlerin sonu~ ver­mesi i~in uygulamayi ii~ giine kadar devam ettirebilecegini, bu uygulamala­n ise kendisine, Ay$e Pmar'm ogrettigini soylemektedir. Buna gore, uygu­lamaya ba§lamlmasi i~in, rahats1zhgi alan ki§inin, s1rtm1 herhangi bir yere yaslamadan ayaklanm uzatarak oturmast gerekmektedir. Bu esnada giydi­gi gomlegin kollanm dirseklerine kadar stvamah ve elleriyle dizlerini kav­ramahdtr. ilk once han~erlemenin yaptlabilmesi i~in rahatstzhgm nazar­dan kaynaklamp kaynaklanmadtgmm tespiti yapthr (K.K.: 1, 8, 10). Bunun i~in Ommii Pmar, yakla$lk ceviz biiyiikliigunde olan han~er ta$ITII, gelen ki~ii:lin alnma, yiiziine ve kollarma bast1rarak gezdirmektedir (Fotograf No: 3). Rahatstzhk, nazardan kaynaklamyorsa ta$m gezdirildigi Strada aglrla$a­cagi ve bastmlan yere m1knatts gibi yapi$aCagi, aksi durumda ta§m dii§ece­gi soylenmektedir (K.K.: 1, 11, 23). $ayet ta§ dii§erse Ommii Pmar, "sen nazardan degil farkl1 bir sebepten dolay1 r~hatstzlanml$Sm" diyerek uygu­lamayt yar!da b1raklr. Eger ta§, Ommii Pmar elini ~ektigi halde ki$inin vii­cudunda kahyorsa, "sende nazar var", "sende temire var" veya "sende yl­lanctk var" diyerek rahats1zhg1 tespit eder (K.K.: 1, 15, 22). Bundan sonra

NAZAR LA iLGili RAHATSIZUKLARA YONEliK BiR HALK HEKiMLiGi UYGUL.MIASI: HAN~ER OCAGI ••.. . 721

Ommii Pmar, tedavi ile ilgili i~lemleri g~i-~e~e§tirmeye ba~lar. ilk olarak "bu benim elim degil Fadime anarmzm eli, ya Rabbim sen §ifa ver" diyerek niyet eder (Fotograf No: 4). Daha sonra e.uzii besmele ~ekip han~erle ger­~ekle§tirdigi i§lemlere ba~lar. Burada han~erin s1rt losmmt, · rahats1zhg1 olan ki§inin topuklarmdan almna, sa~ hizasmdan s1rtma kadar viicudunun tamamma, herhangi bir nesneyi kesiyormu§ gibi enlem~sine bir §ekilde losa arahklarla surer. Han~erleme esnasmda rahatsiZhk ne olursa olsun stras1yla "nazarsa kesiyorum, agr1ysa kesiyorum, halsizlikse kesiyorum, temireyse kesiyorum, ydanctksa kesiyorum" ~eklinde ifadeler kullamr. Ommii Pmar, uygulama i~erisindeki biiti.in bu i§lemleri ii~-dort defa ger­~ekle§tirir (Fotograf No_: S-6). Han~erin viicuda her siiriilmesinde yukan: daki ifadeleri tekrar eder. Yakla~1k olarak be§ dakika siiren bu i~lemlerden sonra han~eri kaldmr ve han~er ta~Iyla uygulamaya devam eder. Ta§I, ge­len ki§inin viicuduna bastlrarak tekrar gezdirir ve ta§m yapl§IP yapi§madJ­~m gozlemler. Ta§m gezdirilmesirii de ii~-dort defa tekrarlar. Bu esnada Ommii Pmar, Felak, Nas surelerini ve Ayete'l-Kiirsi'yi okur. Eger ta~, ilk s~ferdeki gibi gelen ki§inin viicudunda gezdirildigi s1rada agirla~Ip yapt§l­yorsa ii~ giin boyunca uygulamay1 tekrar eder. Eger ta§ta a~rhk ve yapt§­ma kaybolmu§sa, uygulama tamamlanmt§ olur (K.K.: 1, 4, 9, 17, 22, 23).

Yorede nazarla ilgili rahats1zhklardan korunmak i~in melengi~ veya ~etlemik (~itlembik) agacmm etkili olduguna inamlmaktad1r (K.K.: 6, 10, 13, 16). Ozellikle hans;erlemeden sorira nazara ugrayan ki§inin aym rahatsizh­ga tekrar yakalanmamas1 i~in iizerinde melengi~ agacmdan ufak bir dal pars;asm1 bulundurmas1 gerektigi ifade edilmektedir (K.K.: 18, 19, 24). Ay;. ri!=a evlerin giri~ kaptstmn iistiine veya evin bir 4~o§esine bu agacm ·dalm­dan konulmasmm, o evde ya§ayanlarm nazarm etkisinden korunmasm1 saglayaca~ belirtilmektedir (4, 9, 11, 14). Diigun ve merasimlerde ise bu agacm dallan ve yapraklar1 yalolarak ti.itsiileme yaptlmaktadir (6, 13, 22). Melengis;· agac1 ile ilgili bu inam§lar, ~orunma amaclJla ocak i~erisindeki uygulamalarda da bu §ekilde yer almi~tir.

Yapllan uy~lamalardan sonra han~erleme is;in gelen ki§inin, han~er­ciye gonliinden koptugu §ekliyle ara kesme olarak adlandmlan bir §ey vermesi gerekmektedir. Bu verilmedigi takdirde, uygulamaJ1 yapan Ommii Pmar'm halsizle§tigi, kendisine bir agtrhgm ~oktiigii ve rahats1zlandigi ifa­de edilmektedir. Ara kesme i~in genelde maddi degeri olmayan madeni

722 SAMi KIU~/ ABDULlAH IILTUNCU I AYHAN GASPAK

paralann veya ~orap, mendil glbi e§yalarm verj\mesi, uygulamadan maddi bir beklenti i~erisinde olunmadtgmi gostermektedir (K.K.: 1, 2, 4).

2. Han~er Ocagi ile ilgili Uygulamalann Analizi

Ge~imin tanm ve bayvancthga dayand1~, i§ yiikllniin aile bireyleri arasmda payla$Ild1g1 toplumlarda, giindelik gorevler biiyiik bir onem ta§l­maktadlr. Bu toplumlarda bireyin bastahg1, gorev payla§tmmdaki dengenin bozulmasma, dolayJs1yla i$lerin ve yiiriitiilen faaliyetlerin aksamasma ne­den olmaktad1r. Bu nedenle bastah~n sagaltilmasljtedavi ·edilmesi, birey­sel saghk apsmdan oldugu kadar aileyle ilgili giindelik go rev ve i§ yiikiiniin ger~ekle§tirilmesi apsmdan da biiyiik bir onem ta$ImaktadJr. Sosyal ve ekonomik faaliyetlerin, aile bireylerinin tamammm ki§isel ~abalarma da­yand.I~ toplumlarda ise sagaltma ama~h balk bekimligi ·uygulamalarmm ger~ekle§tirildigi goriilmektedir.4

-va~ala;:;ma, sa-kat:Iaririia, bastalanma ve a~g-um ne ilgili oiayiar insa­n-ogluna yeni bilgiler kazandirmi$, gozlem ve deneme yoluyla elde edilen bu bilgiler kiiltiirel bir unsur olarak nesilden nesle aktanlmi§tlr. Bunun sonucunda ise toplum i~erisinde belli bir yetenege sabip iyi ediciler (sagal­tlcllar) ortaya pkmi$tir.s

Bu baglamda ocaklar, Anadolu'da goriilen balk bekimligi uygulama-. Iarmm bir unsurudur. Ocak, belli bir bastah~ sagaltmak amac1yla ~e$itli uygulama ve i§lemleri ger~ekle$tiren ve bu bastahg1 tedavi edebilme gticti­ne sabip olduguna inamlan ailelere denilmektedir. Aile i~erisinde bastah~n tedavisine yonelik ~e$itli sagaltma i$lemlerini ger~ekle§tiren ki$ilere ise ocakl1 ismi verilmektedir.6 Ocaklar genellikle ilgili oldugu bastahkla veya uygulama esnasmda kullantlan nesnelerin isimleriyle amlmaktad1r.' Ocakh

4 Mihaly Hoppa!, Avrasya'da ~amanlar, Cev. Biilent Bayram, H. ~evket Cagatay Capraz, istan­bul 2012, s. 35. s Erman Artun, Turk Halkbilimi, Istanbul 2010, s. 202. 6 Orhan Actpayamh, "Tiirkiye Folklorunda Halk Hekimligi ve Ozellikleri", Ankara Oniversite­si Oil ve Tarih Cografya Fakiiltesi Dergisi, Ocak-Haziran 1969, C. XXVI, S. 1-2, s. 5; Sami Kth~, "Cocuk Sahibi Olmak i~in Dinsel-Sihirsel Bir Uygulama: Irk Atma Ocagt (Takm.ak Koyii-Elif iske~e Ornegi)", Tiirk Kiiltiirii ve Hact Bekta~ Veli Ara~tlrmalan Dergisi, Giiz 2012, S. 63, s. 299. 1 Adem Oger, RTarsus ve r;evresinde Sagaltma Ocaklan ve Bunlara Bagh Uygulamalar'', Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/1, Winter 2010, s. 1233.

NAZARLA iLGiLi RAHATSIILIKLARA YONaiK BiR HALK HEKiMLiGi UYGULAMASI: HAN~ER OCAGI • . .. 723

olmak, ki§inin kendi ~aha ve gayretiyle degil ?cak i~erisinde kan bagt olan ki§ilere el verme yoluyla nesilden nesle aktanlarak ger~ekle§mektedir.s

Anadolu'da kar§tla§tlan ocak ve balk hekimligi uygulamalan ile gele­neksel Tiirk dini ve Orta Asya ~okenli inan~lar etkisinde geli§en ve kam, baks1, §aman gibi ki§ilerin uygulamalarmdan olu§an kamhk geleneginin biiyiik benzerlikler ta§Idlg. goriilmektedir.9 Tarih boyunca Orta Asya kam­larmm en biiyiik gorevlerinden birisi hastahklan sagaltma olmu§tuJ::~lo Ay­nca hem kamhk geleneginin hem de Anadolu'daki ocaklarm aym soydan devam ettirilmesi ortak ozellikler olarak kar§Imiza planaktad1r. Gene! ola­rak ocaklarda yer alan uygulamalarm eski Tiir~ dini inan~larma ait biiyiik izler ta§IdigJ goriilmektedir. Kamhk gelenegi i~erisindeki uygulamalann, islam'dan sonraki siire~ i~erisinde yeni dini motifler kazanarak balk he­kimligi ile ilgili ocak gelenegini olu§turdugu anla§Ilmaktadrr.u Anado­lu'daki ocaklarda, sagaltmamn yap1ldig. rahatsizhklard;;1n birisi de nazar­dir. <;avlu koyiinde bulunan han~er ocag.nda da nazarla ilgili rahats1zhklara yonelik bir tak1m i§lemler ger~ekle§tirilmektedir.

Nazar, baz1 kimselerde bulundugu dii§iiniilen, insanlara, ~ocuklara, evcil hayvanlara, bitkilere, mala miilke ve cans1z varhklara bile zarar verdi­gine hatta canh varhklan oliime, cans1z varhklan ise kullamlamayacak hale getirdigine inamlan ve ki§inin baki§.IYla ili§kilendirilen giis;tiir.12 Halk ara-

. smda nazara ugramak, nazar degmesi, kotil goz, pis goz, kern goz, goz deg­mesi, gaze gelme,nazara gelme gibi ifadelerle belirtilmektedir.

Nazarm, kotii niyet ve k1skan~hkla ili§kili olduguna, bakllan ki§iye veya nesneye bu nedenle zarar verdigine inamlgtaktadir. Bu inam§m Orta Asya'daki eski Tiirk inans: sisteminde de bulundugu, toplum is;erisindeki baz1 ki§ilerin sahip oldugu toz, arvak, lja k1/, emeget gibi ~e§itli iyeler ve ruhlar nedeniyle digerlerinden fark11 bir giice sahip oldugu ifade edilmek­tedir. Bu giis: ise zamanla nazar ve goz degmesi §eklinde ortaya pkan ina-

a Ac1payamh, a.g.m., s. 5. . 9 Mehmet ~eriba~. "~amanjBa~1 Tipolojisi Baglammda Klrg1zlarda Halk Heldmligi Gelenegi ve Halk Heldmleri -1", International Journal of Religious Sciences, Volume 2, 2014, s. 81. 1o Mircea Eliade, ~amanizm, ~ev. ismet Berkan, Ankara 1999, s. 247. 11 Artun, a.g.e., s. 202. 12Jsmail Parlatlr, Nevzat Gozaydm, vd., Turk Dil Kurumu Tiirk~e Sozli.ik, C. I-ll, Ankara 1998, 5.1635.

724 SAMi KIU~ I ABDULLAH ALTUNCU I AYHAN GASPAK

m~lara kaynakllk etmi~tir.13 Nazarm, insan iizerinde zararb etkilerinin bu­lunduguna dair iQam~lar da ~e~itli balk hekimligi uygulamalannm olu~ma­

smt saglaml~tlr.14

Orta Asya'_da, utha ~eklinde ifade edilen ~amanhk.gliciiniin aile i~e­

risinde aktanlar~k muhafaza edildigi belirtilmektedir. Bununla birlikte kam veya ~aman olma konusunda ki~inin de herhangi bir tercih haklo bu­lunmamaktadtr. ~aman olacak ki~inin ruhlar tarafindan belirlendigine ina­mimi~, viicutta bulunan ~ziksel bozukluklar ve ag1r rahatsizhklar, o ki~ide dogu~an gel en ~amanhk giiciiniin bulunmast olarak yorumlanmt~tlr. Ozel­likle Sibirya bolgesinde yer alan Buryat ve Selkuplarda ba~parmak, insan

ruhunun bulundugu yer olarak kabul edilmi~, burada ~tl<an fazla parmak- . Iarda ise ki~inin ~amanhk ruhu olarak ikinci bir ruh ta~1d1~na inarulmt~tlr (Fotograf No: 7).15 Bu apdan baloldtgmda, han~er ocagmm aileye d1~andan

geli~i de anla~Ilacakti_!".

Ommii Pmar, han~er ocagm1 her ne kadar kaymvalidesi vasttastyla almt§ olsa da oca~n aileye ilk geli§i Ay§e Pmar'm elinde beliren kemik ~~­lontlsl nedeniyledir. 0 donemde kendisine el veren ve ocaklt oldugu anla§t­lan ki§inin, Ay§e Pmar'm elinde bulunan kemik pkmtlstm, kamhk ve tedavi edebilme giiciiniin bulunduguna dair bir i§aret olarak gormii§ olmas1 muh- ·

temeldir. Ay§e Pmar'a soylenen " ... hem bu kemikle sen ~ok giizel han~er ta~I ~evirirsin" ifadesinden kastedilenin, ta§m belli simetrik §ekiller etra­finda hareketinin degil, uygulamanm amacma yonelik ger~ekle~tirebilece­gine ve sagaltmanm saglanabilecegine dair bir te§vik ifadesi oldugu anla­

§tlmaktadtr. Bununla birlikte sonraki siire~te Ay§e Pm~r, gelini Ommii Pl­nar'a el vererek.h~m~er oca~nm aile i~erisinde devam etmesini saglam1~ ve boylece utha olarak ifade edilen giicii, bir sonraki nesle aktarmt§tlr.

Anadolu'da bulunan bir~ok ocakta oldugu gibi han~er ocaginda da el verme ve uygulamalann ger~ekle~tirildigi s1rada "bu benim elim degil Fadime anamtzm eli" ifadesi kullamlmaktad1r. Bu ifadenin farklt bir kulla­mml, Kirgtzlar tarafmdan §aman olarak goriilen emci doms;ulann basta

13 Sedat Veyis Ornek, Tilrk Halk Bilimi, Ankara 2000, s. 167; Rlfat Araz, Harput'ta Eski Tilrk inan9an ve Halk Hekimligi, Ankara 1995, .s. 167. 14 Qrnek, a.g.e., s. 164. ts Hoppa!, a.g.e., s. 23.

NAZARLA iLGili RAHATSIZLtKLARA YONELiK BiR HAlK HEKiMliGi UYGULAMASI: HAN~ER OCAGI • . .. 725

~ocuklara, em seans1 ile sagaltma yaptiklan e~nada goriilmektedir. Burada emci dom~ular "benim elim degil Umay enenin eli" diyerek uygulamalanm ger~ekle§tirmektedir.16 Yine KirgJzlard~ dogum yapt1ran kadmlarm (ana~I) da dogum esnasmda bu ifadeleri kulland1klan belirtilmektedirP Umay ene, Orta Asya inanc;lannda kadmlai"In, ~ocuklarm, yeni dogan bebeklerin ve Turk ulkelerinin koruyucusu olarak kabul edilmi§tir. Bununla birlikte Ana­dolu'daki ocak uygulamalarmda ise Umay ene §eklindeki ifadelere islami bir kimlik kazandmlmi§ ve Fadime ana §eklinde aktanlmi§tif.lS Gel~~eksel Turk inanc;lan etrafmda kamm, kendisini kutsalla irtibatlandtrmast Umay ene vasttastyla ger~ekle§irken, islam' dan sonra.ki surec;te ocak i~erisindeki bu irtibat; Hz. Peygamber'in klzt Hz. Fattma aracthgtyla saglanmaya c;ah­§Ilmt§ttr.19

Genellikle sagaltma ve korunma ile ilgili i§lemler strasmda kullantlan malzemelerin, geleneksel Tiirk dinine ait tabiat kiiltleri i~erisinde yer alan unsurlarla baglantili oldugu anla§tlmaktadir. Hanc;er ocag1 ic;erisinde yer alan bu unsurlar ise han~er ta§I, banc;er ve melimgic; agactdtr. Ta$ ve kaya, Orta Asya'daki bir~ok uygulama i9erisinde yer almt§tir. Bunlardan en belir­gin olanlan, yada ta~1 vasttastyla yagmur yagatrma, kisJrhk ve dogacak c;o­cugun cinsiyetini belirleme, buyii, sihir, tilstm ve dileklerle ilgili i§lemler ve hastahklara kar§l korunma ve sagaltma ama~h uygularrialardtr. Gec;mi§ten giinumuze Turk halk inam§lartda ta§ ile ilgili inam§lar ve uygulamalar ol­dukc;a dikkat ~ekicidir. Zira baz1 ta§lan ta§tmanm, hastahklardan koruya­cagma, ta§larm insan vucudundaki belli yerlere konulmasiyla hastahklarm gec;ecegine, m1knatlsh bir ta§ vasitaslJla §ifaya k~Vl,l§ulacagma, belli ozellik-. ~

leri alan ta§larla dogumun kolayla§acagma ve c;e§itli ta§larm uykuyla ilgili problemlere c;ozum olacagma dair inam§lar juygulamalar varhgm1 sur­durmektediJ:_.ZO Bu ta§lann genelde parlak ve damarh olduklan, rengine, §ekline ve ta§m cinsine gore farkb giic;lerinin bulunduguna inamlmaktad1r.

16 Fuzuli Bayat, Tiirk Kiiltiiriinde Kadm ~aman, istanbul 2012, s. 159. 11 Kemal Polat, Be$ikten Mezara KlrgJz Tiirklerinde Gelenek ve inam$1ar, Ankara 2008, s. 87. 18 Abdiilkadir inan, Tarihte ve Bugiin ~amanizm, Ankara 2000, s. 36; Bayat, a.g.e., s. 159; Harun Gungor, Tiirk Qin Etnolojisi, lstanbul2012, s.41; Onver Giinay-Harun Giingiir, Tiirkle­rin Dini Tarihi, istanbul 2007, s. 73; Klh~-Altuncu, a.g.m., s. 633. t9 Bk. Hikmet Tanyu, "Fatma Anam1z (Fa dime Anam1z) ve El ile ilgili inan~lar Ozerine Klsa Bir Ara~t:Irma", II. MilletlerarasJ Tiirk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, C. IV, s. 479-497. 2o Hikmet Tanyu; Tiirklerde Ta~la ilgili inan~lar, Ankara 1968, s. 34, 72.

726 SAMi Kill~/ ABDULlAH ALTUNCU I AYHAN GASPAK

Ommu Pmar'm hans;er ta~tyla gers;ekle~tirdigi uygulamalar da, Orta As­ya' da goriilen ta~la ilgili inam§lann bir ~evamt olarak kar§tmtza pkmakta­dtr. Hans;er ta~mm viicuttaki belli noktalara bastmlmas1 ve bu ta§m, rahat-. . . stzh~n oldugu durumlarda viicuda yapt§tlgmm ifade edilmesi, akltmtza §aman uygulamalarmda yer alan mtlrnansh ta§lan getlrmektedir. Ta§m damarh, yuvarlak ve parlak bir ta§ olmas1, ~aman uygulamalarmda yer alan

diger ta~larm tariflerine olduks:a benzemektedir. Bununl~ birlikte ta§m Mekke'den getirilrni§ olmas1, geleneksel inans;larm islami bir kimlik is:eri­sinde §ekillendirilmesiyle ilgilidir.

Ozellikle Mekke'de bulunan Kabe'de, Hacer'iil-Esved ta§mm bulun­

mast ve bu ta§la ilgili rivayetlerin Anadolu'da yaygm bir §ekilde kabul gor7 rnu§ olmast, ta§la ilgili inani§larm Hacer'ul-Esved ile ili§kilendirilmesini saglamt§tlr. Bu s~beple hac ve umre amactyla Mekke'ye gidenlerin, Haceriil-Esved niye_tiyk_bura!1_an ta§ ve toprak getirdikleri stkltkla goriil­mektedir. Dolaytstyla Mekke'den getirilen hans:er ta§mm dolayh olarak, .

kutsal kabul edilen Hacer'iil-Esved'le ili§kilendirildigi ve bu nedenle ta§m bir taklm giis;ler ta§tdt~na inaruldtgt anla§tlmaktadrr.

Hans;er ocagmdaki uygulamalarda kullamlan hans;erin, Turk kiiltii­runde ayn bir yeri olan "demir" ile ilgili inam§lara dayand1~ anla§tlmakta­dtr. Geleneksel Turk Dini ina.ns;lanna gore, Tann tarafmdan ·Turklere dort

armagan verilrni§.tir. Bu armaganlann en onemlilerinden biri demirdir.21 Turkler, tarih boyunca demirle amlmt§lar, sosyal hayatlarmm her alamnda demiri kullanmJ§lardJr. Bununla birlikte demirle ilgili unsurlar birs;ok Turk

destanmda da yer almt§tlr. Ergenekon destanmda mukaddes yurt anlayt§l ortaya konulmakla birlikte, demir daglarm bile Turkler tarafindan ustahkla eritildigi ve i§len~igi anlatJlmaktadtr.22 Bu yuzden Tiirkler, demirin ruhu olduguna ve kotii ruhlan kovduguna inanmt~lard1r. Demirin kutsal kabul edil~esinden dolaYJ uzerine yeminler edilmi§tir.23 Aynca ·§aman ile demir­ci bir tutulmu§ ve demircinin aym zamanda bir sihir ustas1 oldugu du§ii· niilmu§tiir.24 Bir Yakut atasozunde "demirdlerle ~amanlar aym yuvadandrr"

ifadeleri yer almaktad1r. Yakutlarda, ilk demirci, ilk §arnan ve ilk s:omlek

21 Bahaeddin Ogel, Turk Mitolojisi, C. I, Ankara 1993, s. 103. 22 Abdiilkadir inan, Makaleler ve lncelemeler, C. II, Ankara 1998, s. 229-230. 23 Ka$garh Mahmut, Divanil Liigat-it Tiirk, C. I, c;:ev. Besim Atalay, Ankara 2013, s. 361-362. 24 Klh~. a.g.m., s. 305.

NAZARLA iLGili RAHATSIZUKLARA YONELiK BiR HALK HEKiMLiGi UYGULAMASI: HAN~ER OCAGI . . .. 727

ustasmm karde~ oldugu dii~iini.ilmii~, ~amanm ruhlann yardtmtyla sagalt­

ma yapabildigi gibi, demircil.erinde yaprru~ olduklan aletlerle iyile~tirme giici.iniin bulunduguna inamlml§tlr. Demirin CJkarm1~ oldugu sesin. k.otii ruhlan uzakla~t1rdtgt belirtilmi~ ve demirden iiretilmi~ bircok nesne, kam uygulamalarmm merkezinde yer almt~t1r (Fotograf No: 8, 9).25

Geleileksel Tilrk halk inam$larma gore saghk, ruhlarla cevrili doga ile insanm dengeli bir uyum icerisinde olmastyla saglanabilir. Hastal* doga ve insan arasmdaki uyumun bozulmas1 sonucunda ortaya pkar. Bu uyu­mun bozulmas1 ise k6tii ruhlann etkisine dayandtrdmJ~tlr.26 Orta Asya'da

hastahk, insan ruhunun kapnlmastyla ili~ki!endirilmi~, sagaltma da bu ruhun kam tarafmdan ruh gocii ve bir taklm ekstas tekniklerle bulunmas1 ve insan bedenine tekrar konulmasmdan olu~mu~tur. Fakat Asya'nm farkl1 b6lgelerinde hastahgm, insan vi.icuduna ·sihirli veya zararh bir nesnenin

girmesi nedeniyle olu~gu g6rii~i.i de bulunmaktad1r. ~u durumda ise ka­mm g6re~i, zararh nesnenin Clkanlmasl ve ifritlerin kovulmas1 veya yok edilmesidir.27 Hancerle gercekle~tirilen i~lemler s1rasmda Dmmii Pm!=lr'm, "nazarsa kesiyorum, · agnysa kesiyorum, halsizlikse kesiyorum, yllanc1ksa kesiyorum" ~eklindeki ifadeleri, benzetmeli goci.irme i~lemlerinin bir orne­gidir. Buradaki hastahklann, viicudun belli yerlerine konumland1g1 dii~ii­

niilmektedir. Bu anlay1~m, eski Ti.irklerde goriilen hastahgtn kaynag1 konu­sundaki "zararh nesnelerin veya k6tii ifritlerin insan bedenine girmesi" dii~iincesine benzedigi g6ri.ilmektedir. insanda agn ve s~nc1ya neden olan bu rahats1zhklar, somut bir nesne gibi dii~ilniilerek belli arahklarla hancer vasJtastyla kesilmekte ve bu rahats1zhklarm et.kisinin ortadan kaybolacagt

d 1 ktd 4t ii~iinii me e ir.

Kamlarm yapm1~ oldugu sagaltmayla ilgili uygulamalarda bir taklm dua icerikli ifadelerin ve kahpla$m1~ ci.imlelerin okunup tekrar edildigi bilinmektedir.28 Buradaki sozli.i ifadeler, kamm kutsalla ili~kisini ortaya

koyarak onun giiciinii k6tii ifritlere ve hastahga sebep olan nesnelere kar~1

harekete gecirmeye yoneliktir. Bununla birlikte kamm rub gocii ve sagalt-

2s Mircea Eliade, Demirciler ve SimyacJ!ar, ~~v. Mehmet Emln Ozcan, istanbul 2011, s. 86-87. 26 Artun, a.g.e., s. 201. z1 Eliade, ~amanizm, s. 247. 2a Ka~garh Mahmut, a.g.e., s. 236-237.

728 SAMi Kill~/ ABDULLAH ALTUNCU I AYHAN GASPAK

rna gibi ger~ekle§tirmi§ oldugu tekniklerde de "soz", uygulamamn ger~ek­le§mesini saglayan arac1 konumundadtr.29 islam'dan sonra ise burada oku­

nan geleneksel ifadelerin dini bir doni.i§i.im ge~irdigi gozlemlenmektedir. Han~er oca~nda~ uygulamalar esnasmda okunan Felak,_ Nas sureleri ile Ayete'l-Ki.irsi'yi bu baglamda ele almak gerekmektedir: Rahatstzhgm yok edilip, sagaltmanm ger~ekle§tirilmesi i~in bu sure ve ayetler okunarak, yardtm ve destek ~alep edilmektedir.

Han~er ocagJ.nm ba§ka birisine aktanmi strasmda elin, ocakh olacak ki§iye i.i~ kere si.iri.ilmesi ·ve uygulamalann, i.i~ gi.ine kadar devam ettirilme­si, · i.i~ sa}'lsmm eski Ti.irk inam§larmdaki yerine dayanmaktadtr. Anado­

lu'daki halk inam§larmda i.i~ sa}'ISI onemli gor~lmii§, kutlu bir sa}'l oldu~ kabul edilmi§tir.3o Bununla birlikte han~ercinin elini, ocalqt olacak ki§iye "bu benim elim degil Fadime anamtzm eli" diyerek i.i~ defa si.irmesinin, yeterlilik miktanyla ilgili geleneksel iham§lara dayandtgt anla§Ilmaktadtr. Nitekim Dede Korkut hikayelerinde yer alan Bams1 Beyrek'le ilgili boli.imde de -b~nzer bir durum bulunmaktadtr. D~de Korkut, Deli Kar~ar'dan klz kar­

de§i Banu ~i~egi, Bams1 Beyrek i~in istemi§, buna sinirlenen Deli Kar~ar da Dede Korkut'a saldtrmaya ~ah§IDI§t1r. Dede Korkut, Deli Kar~ar'm kendisi­ne saldtracagi strai:la dua etmi§ ve Deli Kar~ar'm eli kuruyarak havada asth kalmt§tir. Dede Korkut, Deli Kar~ar'm "Tannnm buyrugu, Peygamberin kavli ile ktz karde§imi Beyrege vereyim" sozi.ini.i ancak i.i~ kere tekrar ettir­dikten sonra duada bulunmu§ ve Deli Kar~ar'm eli eski haline donmi.i§ti.ir.3.1

Ocak i~erisindeki uygulamalarm i.i~ gi.ine kadar devam ettirilmesinin ise farklt bir inam§a dayandtgi anla§Ilmaktadtr. Buradaki i.i~ gi.in, uygulamanm asg~ri miktanm degil, azami si.iresini ifade etmektedir. Bu durum i.i~ sa}'l­smm, geleneksel Ti.irk inam§larmda bir ·si.irecin tamamm1 ifade eden, za­mansal a~Jdan tiim boyutlan kapsayarak i.izerinde ta§tyan bir say1 olarak gori.ilmesinden kaynaklanmaktadtr. "Dogum, ya§am, oli.im" ve "di.inya, ka­

bir, ahiret" anlayt§lan insamn kar§Ila§aca~ i.i~ farkh evre olarak goriilmii§

29 Halil Ibrahim ~ahin, "Tiirkmenistan'da ~amanhk/Kamhk Geleneginin Giiniimiize YansJ­malan: ~a man Od ve Kii~tdepti", Turiik Uluslararas1 Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Ara~tlrmala-n Dergisi, 2013, Y. 1, S. 1, s. 188-189. · lOAy~e Ba~~etin~elik, "Adana Halk KUirurunde Klsmet A~ma", http:/ fturkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/ sempozyum ;semp_3/ bascetincelikphp (06.11.2015); KJ!J~·Aituncu, a.g.m., s. 635. 31 Muharrem Ergin, Dede Korkut KitabJ,Istanbul1969, s. 64, 66.

NAZARLA iLGili RAHATSIZUKlARA YONEliK BiR HALK HEKiMLiGi UYGULAMASI: HAN~ER OCAGI .• .. . 729

ve biitiin bu evreler ii~ sayisiyla semqolize edilmi§tir.32 Anadolu'da kullam­lan "ii~ vakit..." ifadesinde de benzer durum.un oldugu anla§Ilmaktadir. Ocak i~erisinde ii~ giin boyunca tekrarlanan uygulamanm, insanm varhk evrelerinin merkezinde ger~ekle§tigi ve sagaltma esnasmda rahats1zhgm, bu ii~ evre ile go~iiriilmeye ~ah§Ilchgl anla§Ilmaktad1r. Biitiin bunlarla bir­likte Tunguz §amanlarmm da farkh seanslar halinde uygulamalanm ger­~ekle§tirmi§ olmalan,33 han~er ocagmdaki bu durumun tarihsel arka plam-na i§aret etmektedir. ' ·,

Han~er ocag1 i~erisinde yer alan melengi~ agac1 ile ilgili uygulama ve inam§lar ise Orta Asya'daki eski Tiirk inan~lan i~erisinde yer alan ~e§itli aga~ ve ormanlann kutsal kabul edilmesiyle ilgilidir. Aga~la ilgili ilk inam§­larm, Otiiken'in daghk ve ormanhk bolgelerinde ortaya pktlg1 dii§iiniilmek­tedir.34 Tarihteki bir~·ok Tiirk boylarmda baz1 aga~lar kutsal kabul edilmi§, ~e§itli inam§ ve uygulamalara kaynakl_Ik etmi§tir. Hunlarm, her y1l yaz bi­timinde yapmi§ olduklan yer ayinini, $ehrin yalanlarmda bulunan bir dag etegindeki ~am agacmm yamnda ger~ekle$tirdikleri bilinmektedir.3s Bu­nunla birlikte Tiirk destanhmmn bir~ogunda da agac; motifi kar§lmiza pk­maktadir. Eski Tiirk toplumlanmn kozmogonik dii§iincelerinde "kozmik aga~" veya "hayat agacl" onemli bir yer tutmaktadrr. Varhgm kaynagmm agaca dayanch~na dair inam§lar fark11 Tiirk boylarmda kar§lmiza pkmak-

. . tadir.36 Oguz Kagan destanmda, Oguz'un ikinci e§ini bir goliin ortasmdaki aga~ kovugunda buldugu anlatllmaktadir. Yine Oguz Kagan'm, it-Barak kavmi ile yaptlgi sava§tan sonra kilc;i.ik bir adac1ga ~ekildigi ve burada bu­lunan bir aga~ kovugundan K1p~ak adm1 verdikleri bir ~ocugun dogdugu

··~ soylenroektedir. Uygurlarm Tiireyi~ destamnda ise Togla ve Selenge nehir-lerinin birle§tigi yerde bulunan iki agacm arasma gokyiiziinden bir J§Ik dii§tiigii ve buraya be§ ~ocugun geldigi ifade edilmektedir. Manas desta­nmda ise k1s1r kadmlann, kutsal kabul edilen elma agacmm altlnda oyna-

32 Mehmet Alparslan Kii~ilk, "Turk Destanlannda 'Say1' Motifinin Dini Yans1malan", Gazi Tiirkiyat, Giiz 2013/13, s. 98. 33 Eliade, ~amanizm, s. 270. 34 Ahmet Ya~ar Ocak, Bekta~i Menak1bnamelerinde islam Oncesi inan~ Motifleri, istanbul 2012, s. 130. . 35 Ramazan I~1k, "Tiirklerde Aga~la ilgili inam~lar ve Bunlara Bagh Kiiltler", Firat Oniversi­tesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, Elaz1g 2004, C. 9, S. 2, s. 95. 36 Jean-Paul Rowe, Orta Asya'da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, <;:ev. Aykut Kazanc1gil, Lale Arslan, Istanbul 2005, s. 342.

730 SAhli Kill~ I ABDUllAH ALTUNCU I AYHAII GASPAK

malan ile ~ocuk sahibi olacaklarma inandtklan anlanlmaktadtr.37 Yine bazt Hun boylan, kaym agacmdan ttirediklerine inanmt~lardtr.38 Yakut Tiirkle­rinde ise lostr kadmlann, kara~am agac1 ~evresinde birtalom uygulamalar yaparak ~ocuk sabibi olacaklarma inamlmaktadtr.39 Eslq Tiirklerde biiti.i:n

aga~lardan ziyade belli tilrdeki tek aga~larm ve ~am gibi meyvesiz ulu aga~­larm kutsal kabul edildigi goriilmektedir.4o Dogu Tiirkistan'daki kamlar,

sagaltma esnasmda yanlarmda kaym agacmm bulunmasma dikkat etmi§­lerdir. Aynca Altay, Sagay, ~or, Ka~ ve Televiit kamlannm da yanlarmda kaym agact olmadan hiybir uygulama yapmadtklan anlanlmaktadtr. Kam­larm davullarmda ay, }'lldtz, ~im~ek resimleri yamnda kaym agacmm resmi de yer almt~tlr. Bu kamlar tarafindan Umay enenin iki kaym agac1 ile birlik­te yeryiiziine indigine ~namlmaktadtr.41 Eski Tiirklerde agacm kutsalla ili$­kilendirilmesi, nazarla ilgili bir talom inam~lann i~erisinde 'de yer almasm1 saglamt~tlr. Azerbaycan'da iizerinde dagdagan42 bulunduran ~ocuklarin

nazardan korunacaklanna inamlmakt;adtr.43 Anadolu'daki bir~ok balk he­kimligi uygulamasmda da ~itlembik (melengi~). igde, melhem gibi aga~larm dallanm ta~tmanm nazardan korunmak i~in uygulandtgt goriilmektedir.« Han~er ocagmda uygulama sonrasmda melengi~ agacmdan bir dal par~ast­mn bulundurulmast, kapt ve odalarda bu agacm dallarmm konulmas1, dii­

giin ve ~e~itli merasimlerde bu aga~ dallarmm yalolarak tiits~l.eme de kul­lamlmast, Orta Asya'da yer alan ~e§itli tiirlerdeki aga~larm bir taklm ra~at-

11 Wilhelm Radloff, Manas Destant, Haz. Emine Gursoy-Naskali, Ankara 1995, s. 17; Ogel, a.g.e., s. 74, 88, 90. 38 Seher Arslan, "Tiirklerde Aga~ Kiiltfi ve Hayat Agacl", Uluslararas1 Sosyal ve Egitim Bilim­leri Dergisi, Haziran 2014, C. 1, S. 1, s. 63. 39 Abdiilkadir !nan, Eski Turk Dini Tarihi, istanbul1976, s. 39. 40 l~1k, a.g.m., s. 95. 41 I nan, Eski Tiirk Dini Tarihi, s. 38-39. 42 Dagdagan, gene! olarak ~itlembik agac1 veya meyvesine verilen isimlerden birisidir. Bu­nunla birlikte farkh aga~ dallarmdan yap1lan nazarhklar1 da ifade etmektedir. Bk. TDK, Tiirkiye'de Halk Agzmdan Derleme Sozliigii, C. IV, Ankara 1993, s. 1324; http:/ fwww.tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas& kategori1=derlay&kelime1 =da%C4%9Fda%C4%9Fan (09.11.2015). 43 Maarife Hac1yeva, Azerbaycan'da Pir inan~lan, Journal of Qafqaz University, Spring 2001, Number 7, s. 61. 44 Rlfat Araz, a.g.e., s. 59, 170; Orban Ac1payamh, "Anadolu'da Nazarla llgili Baz1 Adet ve lnanmalar", Ankara Oniversitesi Dil ve Tarih Cografya Fakiiltesi Dergisi, Ocak-Haziran 1962, C.XX,S.1-2,s.19·20.

NAZARLA iLGili RAHATSIZUKLARA YONELiK BiR HALK HEKiMLiGi UYGULAMASI: HAN~ER OCAGI • . •• 131

s1zhklann sagaln!masmda fayda ~aglad1g.na da~r inam§lara dayanmakta­dir.

Kaynaklarda kam veya §amanlara, yapml§ olduklan uygulamalarm

so nunda iiriing ad1 verilen bir iicrettin odendigi yer ·almaktad•:·4s Ummii Pmar tarafmdan ara kesme olarak isimlendirilen ciiz'i miktarda para veya hediyenin, · iiriing kavram.yla ilgili oldugu anla§llmaktadir. Ocak i~erisinde yapJlan i§lem i~in daha oncesinden bir pazarhk yapllmamas1 ve verilen

paraya veya hediyeye herhanW: bir itirazda bulunulmamas1 a~1smdan ara kesme ve iiriing arasmda biiyiik bir benzerlik bulunmaktadlr.46 Ara kesme­

nin verilmedigi durumlarda ocaklmm rahats1zlanmasJ ise uygulama esna­smda emek harcayan han~erciye hak ge~memesi niyetinin gozetilmemesi ve bunun sonucunda da sagaltmamn tam manas1yla ger~ekle§ememesi endi§esinden kaynakland1g. anla§llmaktad1r. · ·

Sonu~

~avlu koyiinde bulunan han~er ocag1, Anadolu'daki halk hekimligi uygulamalarmm gene! ozelliklerini ta§Imakta ve halk kiiltilriiniin korun­masl apsmdan yorede onemli bir fonksiyona sahiptir. Ocak i~erisinde ger­~ekle§tirilen uygu.lamalarm kaynagmm eski Tiirk inan~larma dayand1g1 ve Orta Asya'daki kamhk gelemegine ait bir tala~ unsurlann devam ettirildigi

goriilmektedir. B~nunla birlikte sagaltma esnasmda uygulanan baz1 i§lem­lerin islam'a dayand1g1 anla§Ilmaktad1r. Ocag.n Ay§e Pmar'm elinde beliren

kemik ~1kmtls1 aracihgiyla aileye d!§ardan geli§i, Buryat ve Selkuplarda goriilen fiziki rahats1zhklardan baz1larmm kamh~ alameti olarak kabul

'''I ~

edilmesiyle ilgilidir. Bununla birlikte sonraki siire~te ban~er ocag.nm 'aile i~erisinde devam ettirildigi goriilmektedir.

Han~er ocagmdaki sagaltma ve korunma ile ilgili uygulamalarda ta§, han~er ve melengi~ dahmn kullamlmas1, han~er arac1hgiyla benzetmeli go~iirme i§le!llinin ger~ekle§tirilmesi, ocagm aktanmmda ifadelerin ii~

kere tekrar edilmesi ile ocaktaki uygulamalarm ii~ giine kadar siirdiiriile­bilmesi ve sagaltmadan sonra verilen "ara kesme", islam oncesi Orta Asya Turk gelenegine dayanan unsurlard1r .

. 45 inan, Makaleler ve incelemeler, C. II, s. 319-320. 46 Klllt;, a.g.m., s. 304.

732 SAMi KIU~ I ABDUlLAH ALTlJNCU I AYHAN GASPAK

Han~er ocagmda el verrne ve sagaltrna s1rasmda soylenen "bu benirn elirn degil Fadirne anarn1zm eli" ifadesi ise Orta Asya karnlarmm "benim elirn degil Urnay enenin eli" ifadelerinin islarni bir $ekil alrnl$ halidir. Han-

. ~er ta$mm Mekke'den getirildiginin ifade edilrnesi ve U~!gularna esnasmda okunan Felak, Nas sureleri ile Ayete'l-Ki.irsi, ocak i~erisindeki uygularnala­rm islarn'la birlikte yeni bir doni.i$iirn ge~irdigini gostermektedir. Bu ap~ dan baklld1gmda islam oncesi donerne dayand1g1 anla$11an han~er oca~mn islami motifleri de biinyesine katarak varh~m giiniirni.ize kadar devarn ettirdigi goriilrnektedit.

Kaynak~a

1. Kaynak E_serler

ACIPAYAMLI,-Orhan, "Anadolu'da Nazarla ilgili Baz1 Adet ve inanma­!ar", Ankara Oniversitesi Dil ve Tarih Cografya Fakiiltesi Dergis i, Ocak­Haziran 1962, C. XX, S. 1-2, ss.1-40.

ACIPAYAMLI, Orban, "Tiirkiye Folklorunda HalkHekimligi ve Ozellik­leri", Ankara Oniversitesi Dil ve Tarih Cografya Fakiilte si Dergisi, Ocak-Haziran 196.9, C. XXVI, $.1-2, ss.1-9 .

. ARAZ, Rlfat,:Harput'ta Eski Tiirk inan~lan ve Halk Hekimligi; An-

kara 1995.

ARSLAN, Seher; "Ti.irklerde Aga~ Kiilti.i ve Hayat Agacl", Uluslararasi Sosyal ve Egitim Bilimleri Dergis i, Haziran 2014, C. 1, S. 1, ss. 59-71.

ARTUN, Erman, Tiirk Halkbilimi, lstanbul 2010.

BA~~ETiN~ELiK, Ay$e, "Adan a Halk Kiiltiir iinde Kismet A~ma", http:/ jturkoloji.cu.edu.tr /CUKUROVA/sempozyum/ semp_3 jbascetincelik. php (06.11.2015).

BAYAT, Fuzuli, TiirkKiiltiiriinde Kadm ~aman, istanbul2012.

I;ERiBAS, Mehmet, "SamanjBak$1 Tipolojisi Baglammda KlrgiZlarda Halk Hekimligi Gelenegi ve Halk Hekimleri - I", International Journal of Religious Sciences, Volume 2, 2014, ss.65-83.

NAZARLA iLGili RAHATSIZLIKLARA YONEliK BiR HAlK HEKiMliGi UYGULAMAsl: HAN~ER OCAGI . • .. · 733

ELiADE, Mircea, Demirciler: ve Simyacdar, !;ev. Mehmet Emin Oz-can, istanbul2011. ·

ELiADE, Mircea, ~amanizm, !;ev. ismet Berkan, Ankara 1999.

ERGiN, Muharrem, Dede Korkut Kitab1, istanbul1969.

GUNAY, Unver - GUNGOR, Harun, Tiirklerin Dini Tarihi, istanbul 2007.

GUNGOR, Harun, Tiirk Din Etnolojisi, istanbul 20i2.

HACIYEVA, Maarife, Azerbaycan'da Pir ina!l~lan, Journal of Qafqaz University, Spring 2001, Number 7, ss. 57-68.

HOPPAL, Mihaly, Avrasya'da ~amanlar, !;ev. Biilent Bayram, H. ~ev-ket !;agatay !;apraz, istanbul 2012. ·

I$1K, Ramazan, "Tiirklerde Aga~la ilgili inam~lar ve Bunlara Bagh Kiiltler", Firat Universitesi ilahiyat Fakiiltesi D~rgisi, Elaztg 2004, C. 9, S. 2, ss. 89-106.

iN AN, Abdiilkadir, Eski Tiirk Dini Tarihi, istanb~l197 6.

iN AN, Abdiilkadir, Makaleler ve incelemeler, C. II, Ankara 1998.

iNAN, Abdiilkadir, Tarihte ve Bugiin ~amanizm, Ankara 2000.

KA$GARLI MAHMUT, Divanii Lugat-it Turk, C. I, !;ev., Besim Atalay, Ankara 2013.

KILl!;, Sami, "!;ocuk Sahibi Olmak i~in Dins~l-Sihirsel Bir Uygulama: Irk Atma Oca~ (Takmak Koyii-Elif iske~e Ornegi)", Tiirk Kiiltiirii ve Hac1 Bekta~ Veli Ara~tirm<!Ian Dergisi, Giiz 2012, S. 63, ss. 297-310.

KILl!;, Sami - ALTUNCU, Abdullah, "Cilt Hastahklarma Yonelik Bir Halk Hekimligi Uygulamas1: Gelincik Oca~ (!;avlu Koyii - Fikriye Pmar Or­negi)", Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/10, Summer 2015, ss. 627-638.

KU!;UK, Mehmet Alparslan, "Tiirk Destanlarmda 'Sayt' Motifinin Dini Yanstmalan", Gazi Tiirkiyat, Giiz 2013/13, ss. 91-109:

734 SAMi Kill~ I ABDULLAH AlJUNCU I AYHAN GASPAK

OCAK, Ahmet Ya~ar, Bekta§i MenakJbnamelerinde islam Oncesi ·inan~ Motifleri, istanbul 2012.

OGEL, Baha.eddin, Turk Mitolojisi, C. I, Ankara 1993.

OGER, Adem, "Tarsus ve <;evresinde Sagaltma Ocaklan ve Bunlara Bagh Uygulamalaf'', Turkish Studies - International Perio~ical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/1, Winter 2010, ss. 1231-1246.

ORNEK, SedatVeyis, Turk Halk Bilimi, Ankara 2000.

PARLATlR, ismail- GOZAYDIN, Nevzat, vd., Tiirk Dil Kurumu Tiirk­

~e Sozliik, C. 1-11, Ankara 1998.

POLAT, Kemal, Be$ikten Mezara Klrg~z Tiirklerinde Gelenek ve

inam$1ar, Ankara_ 2008.---· . -----

RAD LOFF, Wilhelm, Manas Destam, Haz., Emine Gtirsoy-Naskali, Ankara 1995.

ROUX, Jean-Paul, Orta Asya'da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, <;ev. Aykut Kazanctgil, Lale Arslan, istanbul 2005.

~AHiN, Halil ibrahim, "Ttirkmenistan'da $amanhk/Kamhk Gelenegi­

nin Giiniimiize Yanstmalan: ~aman Od ve Kii§tdepti", Tiiriik Uluslararas1 Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Ara§tlrmalan Dergisi, 2013, Y. 1, S. 1,

ss.183-197.

TANYU, Hikmet, "Fatma Anamtz (Fadime Anamtz) ve El ile ilgili

inant;lar Dzerine · K1sa Bir Ara~tirma", II. Milletlerarasi Tiirk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, C. IV, s. 479-497.

TANYU, Hikmet, Tiirklerde Ta$1a ilgili inan~lar, Ankara 1968.

TDK, Tiirkiye'de Halk Agzmdan Derleme Sozlii_gu, C. IV, Ankara 1993.

http: I fwww.karadenizolay.com/ saglik/yilanlar-tedavi-de-h9 5.html (10.11.2015).

http: I fwww. tdkgov. tr /index. ph p ?option=com_ttas&view=ttas&kate gori1=derlay&kelime1=da%C4%9Fda%C4%9Fan (09.11.2015).

NAZAR LA ilGili RAHATSIZUKLARA YONEliK BiR HAlK HEKiMliGi UYGULAIMSI: HAN~ER OCAGI . • .. 735

2. Kaynak Ki~iler .

K.K.: 1 Ommii PINAR, 1941 dogumlu, okuryazar degil, Cavlu'da ika­metetmekte

K.K.: 2 Necip PINAR, 1939 dogumlu, ilkokul mezunu, Cavlu'da ikamet etmekte

K.K.:· 3 Fatma GOLEC, 1969 dogurnlu, ilkokul mezunu, Cavlu'da ika-met etmekte ·

; - ~.

K.K.: 4 Necip PINAR, 1982 dogumlu, lise mezunu, izmir'de ikamet etmekte

K.K.: 5 Miinevver SAKARYA, 1964 dogumlu, ilkokul mezunu, ~avlu'da ikamet etmekte

K.K.: 6 Giilda~e GOLEC, ~961 dogu_mlu, ilkokul mezunu, Cavlu'da ikamet etmekte

· K.K.: 7 $ehri YILMAZ, 1969 dogumlu, ilkokul mezunu, ~avlu'da ika­met etmekte

K.K.: 8 Emine AYDINALP, 1969 dogumlu: ilkokul mezunu, Cavlu'da ikamet etmekte . ·

K.K.: 9 Ay~eGOLE~, 1985 dogumlu, ilkokul mezunu, ~avlu'da ikamet etmekte

K.K.: 10 Fadime GOLEQ, 1964 dogu_mlu, okuryazar degil, <;:avlu'da ikamet etmekte

K.K.: 11 Hatice GONTA$, 1941 dogumlu, okuryazar degil, ~avlu'da ikamet etmekte . . ·

K.K.: 12 Ay~e GONTA$, 1933 dogumlu, .okuryazar degil, <;:avlu'da ikamet etmekte 4q

K.K.: 13 Emi.n GOLEQ, 1934 dogumlu, ilkokul mezunu, Cavlu'da ika­metetmekte

K.K.: 14 Ay$e GOKSU, 1933 dogumlu, okuryazar d·egil, Ku~u'da ika­metetmekte

K.K.: 15 Fadime ONAL, 1952 dogumlu, okuryazar ~egil, Ku$u'da ika­metetmekte

K.K.: 16 Selim KUZUCU, 1942 dogumlu, ilkokul mezunu, <;:avlu'da ikamet etmekte · ·

K.K.: 17 Na~ire KUZUCU, 1952 dogumlu, ilkokul mezunu, <;:avlu'da ikamet etmekte

736 SAMi KILl~ I ABDUllAH AlJUNCU I AYHAN GASPAK

K.K.: 18 HilanetALTINBA~. 1964 dogumlu, ilkokul mezunu, c;avlu'da ikamet etmekte

K.K.: 19 Remzi SAKARYA, 1949 dogumlu, ilkokul ·mezunu, c;avlu'da . . ikamet etmekte ·

K.K.: 20 Mehmet DEMiREL, 1964 dogumlu, ilkokul mezunu, c;avlu'da ikamet etmekte .

K.K.: 21 Halil DEMiRCi, 1950 dogumlu, okuryazar, c;avlu'da ikamet etmekte

K.K.: 22 Selime .TORE, 1932 dogumlu, okuryazar degil, Ku§u'da ika-met etmekte ·

K.K.: 23 Fatma GOLEc;~ 197.1 dogumlu, ilkokul mezunu, c;avlu'da ika-met etmekte · ·

K~K.:24 Hasan VURAL, 1934 dogumlu, okuryazar, rytanisa'da ikamet etmekte

FotografNo: 1

Fotograf No: 3

EKLER

~

FotografNo: 2

FotografNo: 4

738

Fotograf No: 5

FotografNo: 7

Mihaly, HOPPAL, Avrasya'da

~amanlar, <;:ev. Biilent Bayram, H. $evket <;:agatay <;:apraz, istanbul2012, s. 9.

SAMi Kill~/ ABDULLAH ALTUNCU I AYHAN GASPAK

Foto~afNo: 6

Fotograf No: 8

Mihaly, HOPPAL~ Avrasya'da ~amanlar, <;:ev. Biilent Bayram, H. $evket <;:agatay <;:apraz, istanbul 2012.s. 34.

FotografNo: 9

Mih3Jy, HOPPAL, Avrasya'da ~amanlar,

<;ev. Biilent Bayram, H. $evket <;agatay Capraz, istanbul2012, s. 36.