Akrivoulis, Dimitrios E. (2009) Eleftherios Venizelos, the Great Powers and the Balkans, 1928-1932. Thessaloniki: Epikentro, 308. [in Greek]

Ν ΔΙΔΘΔΟΗΝΠ ΒΔΛΗΕΔΙΝΠ, ΝΗ ΚΔΓΑΙΔΠ ΓΛΑΚΔΗΠ

ΘΑΗ ΡΑ ΒΑΙΘΑΛΗΑ, 1928-1932

Γεκήηξηνο Δπζ. Αθξηβνχιεο Δθδφζεηο ΔΞΗΘΔΛΡΟΝ Α.Δ. – Θεζζαινλίθε, 2009

ISBN: 978-960-458-

1

ΞΔΟΗΔΣΝΚΔΛΑ Ξξφινγνο 3

Δηζαγσγή 7 1. Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη ην πνιηηηθφ ζθεληθφ

θαηά ηελ επηζηξνθή ηνπ 9 Ζ επηζηξνθή ηνπ Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ

Ρν δηεζλέο πνιηηηθφ ζθεληθφ

2. Ζ Διιελν-ηηαιηθή πξνζέγγηζε 14

Ζ βαιθαληθή πνιηηηθή ηνπ Mussolini

Νη ειιελν-ηηαιηθέο επαθέο θαη ε ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ

Ρν δήηεκα ησλ Γσδεθαλήζσλ

Νη αληηδξάζεηο ησλ παιαηψλ ζπκκάρσλ

Ζ επίζθεςε ζην Ξαξίζη

Ζ επίζθεςε ζην Ινλδίλν

3. Ζ ειιελν-γηνπγθνζιαβηθή ζπκθσλία 33

Νη ειιελν-ζεξβηθέο ζρέζεηο θαηά ηελ πεξίνδν 1924-1928

Ρν ειιελν-γηνπγθνζιαβηθφ ζχκθσλν

Ζ λέα πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ

Ρν ηαμίδη ζην Βειηγξάδη θαη ε ππνγξαθή ηνπ ζπκθώλνπ

4. Νη ειιελν-ηνπξθηθέο ζρέζεηο 46

Ζ πνξεία πξνο ην ειιελν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν

Ρν νηθνλνκηθφ ζχκθσλν

Νη ζπκθσλίεο ηνπ Νθησβξίνπ 1930 ζηελ Άγθπξα

Ρν ζύκθσλν θηιίαο, νπδεηεξόηεηαο, δηαιιαγήο θαη δηαηηεζίαο

Ρν ζύκθσλν εγθαηάζηαζεο

Ζ εκπνξηθή θαη λαπηηιηαθή ζύκβαζε

Ζ ηζνξξνπία δπλάκεσλ ησλ δύν ρσξώλ θαη ην πξσηόθνιιν ησλ

λαπηηθώλ εμνπιηζκώλ

Αληηδξάζεηο από ηελ ππνγξαθή ησλ ειιελν-ηνπξθηθώλ ζπκθσληώλ

Ρν δήηεκα ηεο αλαγλώξηζεο ηνπ Ξαηξηάξρε

Ρν δήηεκα ησλ κνπζνπικάλσλ ηεο Γπη. Θξάθεο

Ζ επίζθεςε Inönü-Rüştü ζηελ Αζήλα

Ν ραξαθηήξαο ηεο ειιελν-ηνπξθηθήο θηιίαο

5. Νη Πρέζεηο κε ηε Βνπιγαξία 75 Νη εμειίμεηο ηνπ 1928: Ζ βνπιγαξν-γηνπγθνζιαβηθή πξνζέγγηζε

Νη εμειίμεηο ηνπ 1929

Νη δηαπξαγκαηεχζεηο ηνπ 1930

Ρν ζρέδην Henderson

Νη κπζηηθέο ειιελν-βνπιγαξηθέο δηαπξαγκαηεχζεηο

Ζ ηηαιηθή παξέκβαζε: Νη εμειίμεηο ηνπ 1931

Νη ηνπξθηθέο πξσηνβνπιίεο

6. Νη ζρέζεηο κε ηε Ονπκαλία 105

Ν Βεληδέινο θαη νη ειιελν-ξνπκαληθέο ζρέζεηο

Ξξνο ηε δηεχξπλζε ηνπ ειιελν-ξνπκαληθνχ ζπκθψλνπ θηιίαο

7. Νη ζρέζεηο κε ηελ Αιβαλία 113

Ν γεσπνιηηηθφο ξφινο ηεο Αιβαλίαο

Νη ειιελν-αιβαληθέο ζρέζεηο θαη ν βξεηαληθφο παξάγνληαο

2

8. Νη ζρέζεηο κε ηε Κεγάιε Βξεηαλία θαη ην Θππξηαθφ 121

Ρα νηθνλνκηθά ζπκθέξνληα ηεο Βξεηαλίαο ζηελ Διιάδα

Ρν Θππξηαθφ

9. Ν Βεληδέινο θαη νη δηεζλείο ζεζκνί 136 Ν Βεληδέινο, ε Θ.η.Δ. θαη ην Πχκθσλν Briand-Kellogg

Ν Βεληδέινο θαη ε ηδέα ηεο Δλσκέλεο Δπξψπεο

Ρν ζρέδην Briand γηα κία επξσπατθή νκνζπνλδία

Ζ απάληεζε ηεο Διιάδαο ζην ππόκλεκα ηνπ Briand

Ν Βεληδέινο θαη ε Βαιθαληθή Ππλελλφεζε

Ρν ζρέδην ηνπ Βεληδέινπ: Νη πξώηεο πξνζπάζεηεο

Νη πξνζπάζεηεο ηνπ Ξαπαλαζηαζίνπ θαη νη Βαιθαληθέο

Ππλδηαζθέςεηο κέρξη ην 1932

10. Ν Βεληδέινο θαη νη δηεζλείο νηθνλνκηθέο ζρέζεηο ηεο Διιάδαο 149

Νη νηθνλνκηθέο ζρέζεηο κέρξη ην θζηλφπσξν ηνπ 1929

Ρα πξώηα δάλεηα θαη ν ξόινο ηεο Γ.Ν.Δ.

Ρν ζρέδην Young θαη ε Ππλδηάζθεςε ηεο Σάγεο

Νη ζπκβάζεηο γηα ηα δεκόζηα έξγα

Ζ Ξαγθφζκηα Νηθνλνκηθή Θξίζε

Ξξνζπάζεηεο γηα έλα λέν δάλεην

Ρν ζρέδην Hoover

Νη εμειίμεηο κέρξη ηελ ειιεληθή παύζε πιεξσκώλ

Ζ Ξαύζε Ξιεξσκώλ

Δπίινγνο 173 ΒΗΒΙΗΝΓΟΑΦΗΑ 178

3

Ξξφινγνο

Ρν βηβιίν απηφ απνηειεί επηθαηξνπνηεκέλε θαη αλαζεσξεκέλε εθδνρή κειέηεο

πνπ ππνβιήζεθε ην 1995 ζηνλ εηήζην δηαγσληζκφ ηεο Βνπιήο ησλ Διιήλσλ

ζηε κλήκε Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ κε ηνλ ηίηιν „Νη εμσηεξηθέο ζρέζεηο ηεο

Διιάδνο επί θπβεξλήζεσο Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ, 1928-1932‟.1 Θαηφπηλ

ζρεηηθήο εηζήγεζεο-πξφηαζεο ηεο Θξηηηθήο Δπηηξνπήο απνλνκήο βξαβείνπ γηα

ην έηνο 1996,2 ε κειέηε απέζπαζε ην δεχηεξν βξαβείν «Κλήκεο Διεπζεξίνπ

Βεληδέινπ» γηα ηελ πξναγσγή ησλ θνηλνβνπιεπηηθψλ ζεζκψλ, ην κφλν πνπ

απνλεκήζεθε ηε ρξνληά εθείλε. Ρν βξαβείν ζπλνδεχηεθε απφ ην ρξεκαηηθφ

πνζφ ησλ 700.000 δξαρκψλ.3

Ζ κειέηε βαζίζηεθε ζε έξεπλα ησλ αξρείσλ ηνπ πνπξγείνπ

Δμσηεξηθψλ ηεο Διιάδαο (Α..Δ.), ηεο Κεγάιεο Βξεηαλίαο [Public Record

Office, Archives of the Foreign Office (F.O.)], ηεο Γαιιίαο [Archives du

Ministère des Affaires étrangères (Α.Κ.Α.Δ.)], ηεο Ηηαιίαο [Archivo Storico e

Diplomatico di Ministerio degli Affari Esteri (A.S.D.M.A.E.)] θαη ησλ Ζ.Ξ.Α.

(U.S. National Archives), ησλ αξρείσλ δηαθφξσλ ειιεληθψλ δηπισκαηηθψλ

αξρψλ, ηνπ πξνζσπηθνχ αξρείνπ ηνπ Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ θαη ηνπ αξρείνπ

ηεο «Ιέζρεο Φηιειεπζέξσλ - Κλήκε Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ», ησλ Δθεκεξίδσλ

ησλ Ππδεηήζεσλ ηεο Βνπιήο ησλ Διιήλσλ (Δ.Π.Β.), ηεο ειιεληθήο θαη

δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο θαη ηνπ ηχπνπ ηεο επνρήο.

Ζ κειέηε επηρεηξεί λα παξνπζηάζεη κε ηξφπν επζχλνπην ηα

ζεκαληηθφηεξα δεηήκαηα πνπ απαζρφιεζαλ ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο ρψξαο

θαηά ηελ πεξίνδν 1928-1932, επηζεκαίλνληαο παξάιιεια ηε ζηάζε ηνπ

Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ απέλαληη ζε εζσηεξηθνχο παξάγνληεο θαη, ηδίσο, ηελ

θνηλή γλψκε. Πην νιηγφκελν δηάζηεκα πνπ κεζνιάβεζε απφ ηελ πξνθήξπμε

ηνπ δηαγσληζκνχ κέρξη ηελ ππνβνιή ηεο κειέηεο δελ ππήξραλ νη δπλαηφηεηεο

γηα εμαληιεηηθή έξεπλα ηεο βηβιηνγξαθίαο ή πεξαηηέξσ αξρεηαθψλ πεγψλ. Ρν

1 ΦΔΘ 165/Α/16-6-1989, φπσο ηξνπνπνηήζεθε κε ηα ΦΔΘ 53Α/12-4-1993 θαη ΦΔΘ 76Α/11-5-1994. 2 Ζ Θξηηηθή Δπηηξνπή ζπγθξνηνχηαλ απφ ηνλ Ξαλαγηψηε Θξηηηθφ, Α΄ Αληηπξφεδξν ηεο Βνπιήο, σο Ξξφεδξν, θαη δηαπξεπείο αθαδεκατθνχο σο κέιε: α) ηνλ αείκλεζην Αξηζηφβνπιν

Κάλεζε, Θαζεγεηή Ππληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ ηνπ Ξαλεπηζηεκίνπ Αζελψλ, Ξξφεδξν ηνπ Δπηζηεκνληθνχ Ππκβνπιίνπ ηεο Βνπιήο θαη Γξακκαηέα ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ, β) ηνλ

αείκλεζην Γεψξγην Κηραειίδε-Λνπάξν, Θαζεγεηή Λνκηθήο ηνπ Ξαλεπηζηεκίνπ Αζελψλ θαη Ξξφεδξν ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ, γ) ηνλ Θσλζηαληίλν Πβνιφπνπιν, Θαζεγεηή Πχγρξνλεο Διιεληθήο Ηζηνξίαο ηνπ Ξαλεπηζηεκίνπ Αζελψλ θαη Κέινο ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ, θαη δ) ηνλ Θσλζηαληίλν Καπξηά, Θαζεγεηή Ππληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ ηνπ Ξαλεπηζηεκίνπ Αζελψλ θαη

Ξξφεδξν ηεο Έλσζεο Διιήλσλ Ππληαγκαηνιφγσλ. 3 Απφθαζε Ξξνέδξνπ Βνπιήο ησλ Διιήλσλ ππ‟ αξηζκ. 2691/2247/21-5-1996.

4

πεδίν απηφ εμάιινπ έρνπλ θαιχςεη ζε κεγάιν βαζκφ δηαπξεπείο θαζεγεηέο,

φπσο νη Θσλζηαληίλνο Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο Θαξακαλιήο, Ηθηγέλεηα

Αλαζηαζηάδνπ θαη Γεκήηξεο Θηηζίθεο.4

Πήκεξα, νγδφληα ρξφληα κεηά ηελ επαλεθινγή ηνπ Βεληδέινπ ην 1928,

ηη έρεη λα θεξδίζεη ν κειεηεηήο ησλ Γηεζλψλ Πρέζεσλ απφ ηελ αλάγλσζε κηαο

ηζηνξηθήο κειέηεο κε αληηθείκελν ηηο εμσηεξηθέο ζρέζεηο ηεο Διιάδαο θαηά ηε

δηάξθεηα κηαο ηφζν καθξηλήο θαη ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθά πεξηφδνπ; Πίγνπξα

πεξηζζφηεξα απφ φζα ζα αλέκελε έλαο αλππνςίαζηνο αλαγλψζηεο. Θαηαξρήλ,

ε εμσηεξηθή πνιηηηθή ηνπ Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ θαηά ηελ ηεηξαεηία 1928-1932

ζπλερίδεη λα απνηειεί έλα κνλαδηθφ παξάδεηγκα πνιηηηθνχ πξαγκαηηζκνχ,

δηπισκαηηθήο δεμηνηερλίαο θαη ραξηζκαηηθήο εγεζίαο ζε έλα πεξηβάιινλ

αζηάζεηαο, εμάξηεζεο, αληαγσληζκνχ θαη έληνλεο επηθπιαθηηθφηεηαο. Ξέξαλ

ηνχηνπ, ν ζχγρξνλνο απφερνο ησλ δηεζλψλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ ηεο

ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ είλαη ηφζν έληνλνο πνπ δχζθνια ζα κπνξνχζε λα

ππεξηνληζηεί.

Θαηά ηελ ελ ιφγσ πεξίνδν, ζπδεηήζεθε ζεζκηθά ε ηδέα κηαο επξσπατθήο

νκνζπνλδίαο κε ηελ θαηάζεζε ηνπ ζρεδίνπ Briand, ζέηνληαο ηηο βάζεηο γηα ηε

κεηέπεηηα εμέιημε ηεο επξσπατθήο ηδέαο. Νη δηκεξείο θαη πνιπκεξείο ζπκθσλίεο

ζηνλ ρψξν ηεο Βαιθαληθήο απνηέιεζαλ κία πξψηκε έθθξαζε ηεο ιεγφκελεο

δηαβαιθαληθήο ζπλεξγαζίαο πνπ πξνσζείηαη ζήκεξα ζε πιαίζην επξσπατθφ.

Αλέθπςαλ ή/θαη δηεπζεηήζεθαλ κία ζεηξά απφ θαίξηα δεηήκαηα κεηνλνηήησλ

θαη αληαιιαγήο πιεζπζκψλ, ν αληίθηππνο ησλ νπνίσλ ζπλερίδεη λα απαζρνιεί

θαη ζήκεξα ηελ ειιεληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή, φπσο νη πεξηπηψζεηο ησλ

κνπζνπικάλσλ ηεο Γπη. Θξάθεο, ηεο ειιεληθήο κεηνλφηεηαο ζηελ

Θσλζηαληηλνχπνιε θαη ηε Λφηηα Αιβαλία, ηα αβάζηκα αιβαληθά αηηήκαηα πεξί

ησλ Ρζάκεδσλ ηεο Ζπείξνπ θαη ηεο απαιινηξίσζεο ηδηνθηεζηψλ Αιβαλψλ

ππεθφσλ ζηελ Διιάδα, θιπ.

Θαηά ηελ ππφ εμέηαζε πεξίνδν, είραλ αξρίζεη λα εθδειψλνληαη κε ηε

ζηήξημε ηεο αλαζεσξεηηθήο πνιηηηθήο ηεο Ηηαιίαο ηνπ Mussolini ηα εζληθηζηηθά,

4 Γηα κηα εμαηξεηηθά ελδηαθέξνπζα επηζθφπεζε ηεο δηεζλνχο πνιηηηθήο ηνπ Βεληδέινπ θαηά ηελ ππφ εμέηαζε πεξίνδν, βι. Stefanidis, Ioannis D., “Reconstructing Greece as a European State: Venizelos‟ Last Premiership, 1928-1932”, ζην Eleftherios Venizelos: The Trials of

Statesmanship, επηκ. Paschalis M. Kitromilides, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2008, ζζ. 193-233. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ επίζεο νξηζκέλεο πξφζθαηεο ηζηνξηθέο

κειέηεο πνπ επηθεληξψλνληαη ζε ζπγθεθξηκέλα δεηήκαηα δηεζλνχο πνιηηηθήο θαηά ηελ ππφ εμέηαζε ηεηξαεηία, 1928-1932, φπσο ην Θππξηαθφ, ε αζθάιεηα ζηα Βαιθάληα θαη νη ειιελνηνπξθηθέο ζρέζεηο. Βι. ζρεηηθά Θαδακίαο, Γηψξγνο θαη Ξέηξνο Ξαπαπνιπβίνπ (επηκ.), Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη ε Θύπξνο, Αζήλα: Θαζηαληψηεο, 2008. Σαηδεβαζηιείνπ,

Δπάλζεο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο, ε Διιελνηνπξθηθή Ξξνζέγγηζε θαη ην Ξξόβιεκα Αζθαιείαο ζηα Βαιθάληα, 1928-1931, Θεζζαινλίθε: ΗΚΣΑ, 1999.

5

απνζρηζηηθά θηλήκαηα ζε Θξναηία θαη γηνπγθνζιαβηθή Καθεδνλία. Οπζκίζηεθε

ε ηζνξξνπία δπλάκεσλ, ην δήηεκα ησλ εμνπιηζκψλ θαη νη εθθξεκείο δηαθνξέο

Διιάδαο-Ρνπξθίαο. Ζ Κ. Βξεηαλία είρε ήδε αξρίζεη λα αλαζεσξεί ηα

ζηξαηεγηθά ηεο ζπκθέξνληα ζηε Βαιθαληθή θαη λα επηθεληξψλεηαη ζηελ

εμππεξέηεζε ησλ νηθνλνκηθψλ ηεο θπξίσο ζπκθεξφλησλ ζηελ πεξηνρή,

δηεπθνιχλνληαο ηελ κεηαπνιεκηθή ππνθαηάζηαζε ηνπ ξφινπ ηεο απφ ηνλ

ακεξηθαληθφ παξάγνληα. Ζ άλνδνο ηνπ εζληθηζκνχ ζηελ Θχπξν θαηά ηελ ίδηα

πεξίνδν δηεπθνιχλζεθε απφ ηηο δηεζλείο εμειίμεηο ηεο επνρήο, επεξεάδνληαο

απνθαζηζηηθά ηε κεηέπεηηα δπζάξεζηε πνξεία ηνπ Θππξηαθνχ δεηήκαηνο. Νη

λέεο ζπκβάζεηο δεκνζίσλ έξγσλ θαη ν αληαγσληζκφο ησλ μέλσλ επηρεηξήζεσλ

ζηελ Διιάδα (π.ρ. Siemens-Puglie θαη Siemens-Halske) είραλ ήδε αξρίζεη λα

δηακνξθψλνπλ έλα λέν δηεζλέο ζθεληθφ θαη ηηο βάζεηο κίαο θηιειεχζεξεο

πξαθηηθήο ζηελ άζθεζε ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. Ζ Ξαγθφζκηα Νηθνλνκηθή

Θξίζε, νη αληηδξάζεηο ησλ κεκνλσκέλσλ θξαηψλ θαη ηεο δηεζλνχο θνηλφηεηαο

ζπληζηνχλ ζήκεξα, ίζσο πεξηζζφηεξν απφ πνηέ, έλα εκπεηξηθφ δεδνκέλν

ζχγθξηζεο θαη αμηνιφγεζεο ησλ πνιηηηθψλ επηινγψλ απέλαληη ζηε ζχγρξνλε

δηεζλή νηθνλνκηθή θξίζε. Ζ αξηζκεηηθά έληνλε παξνπζία αιβαληθήο

κνπζνπικαληθήο κεηνλφηεηαο ζην Θνζζπθνπέδην είρε ήδε θαηαζηήζεη ηελ

πεξηνρή αληηθείκελν αιβαληθψλ δηεθδηθήζεσλ, ζε κηα επνρή πνπ ην ελδερφκελν

ηεο απφζρηζεο θάληαδε σο έλα απίζαλν απνζηαζεξνπνηεηηθφ ελδερφκελν. Θα

έιεγα φηη ε θαηαλφεζε ησλ εμσηεξηθψλ ζρέζεσλ ηεο Διιάδαο θαηά ηελ

πεξίνδν ηεο δηαθπβέξλεζεο Βεληδέινπ 1928-1932, είλαη ίζσο ζήκεξα, ην 2009,

πεξηζζφηεξν επίθαηξε αθφκε θαη ζε ζρέζε κε ηελ επνρή ηεο θαηαξρήλ

ζπγγξαθήο ηεο ελ ιφγσ κειέηεο, δεθαηέζζεξα ρξφληα πξηλ.

Θα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά ηνλ δάζθαιν θαη θίιν Γηάλλε

Πηεθαλίδε, ηφηε Ιέθηνξα θαη πιένλ Θαζεγεηή Γηπισκαηηθήο Ηζηνξίαο ζηε

Λνκηθή Πρνιή ηνπ ΑΞΘ, γηα ηελ θαηαξρήλ παξφηξπλζε λα ζπκκεηάζρσ ζην

δηαγσληζκφ, ηηο πνιχηηκεο ζπκβνπιέο ηνπ θαη ηηο ιεπηνκεξείο ηνπ δηνξζψζεηο

θαηά ηε ζπγγξαθή, φπσο θαη ηε Γηεχζπλζε Ηζηνξηθνχ Αξρείνπ θαη Δξεπλψλ γηα

ηελ επγεληθή αξσγή ηεο. Θεξκέο επραξηζηίεο νθείισ θαη ζηνλ Ππχξν Πθέηα,

Θαζεγεηή Λεφηεξεο θαη Πχγρξνλεο Βαιθαληθήο Ηζηνξίαο ζην Ρκήκα Ηζηνξίαο &

Αξραηνινγίαο ζηε Φηινζνθηθή Πρνιή ηνπ ΑΞΘ, γηα ην πνιχηηκν πιηθφ θαη ηηο

πνιχηηκεο ζπκβνπιέο ηνπ θαηά ηε ζπγγξαθή. Ξνιιά νθείισ θαη ζηνλ δηα βίνπ

δάζθαιφ κνπ ζηε Λνκηθή Θψζηα Σαηδεθσλζηαληίλνπ γηα ηε κφληκε κέξηκλα θαη

αηέξκνλε αγάπε ηνπ. Απ‟ φια πεξηζζφηεξν, κνπ δίδαμε λα αλαδεηψ ηελ

πνιηηηθή ζε έλαλ Mark Twain θαη πσο λα δηαβάδσ ηελ Ηζηνξία. ηαλ ινηπφλ

6

παξαζπξφκνπλ απφ ηνπο λφκνπο θαη ηνπο θχθινπο ηεο – φπσο ίζσο λα

παξαζπξζεί θαη θάπνηνο αλαγλψζηεο ή ζχγρξνλνο πνιηηηθφο απφ ην κεγαιείν

ηεο πεξηφδνπ ή ηνπ Βεληδέινπ – κε έζηειλε λα μαλαδηαβάζσ εθείλε ηελ

εηζαγσγή ηνπ Βεληήξε:

πάξρνπλ νη πηζηεύνληεο όηη σξηζκέλαη επνραί έρνπλ κεηαθπζηθάο

ηδηόηεηαο, αη νπνίαη ηαο θαζηζηνύλ πινπζίαο εηο γεγνλόηα απνθαζηζηηθά δηά ηνλ βίνλ ησλ αλζξσπίλσλ νκάδσλ. Αλαιόγσο ηνπ είδνπο ησλ ζεσξηώλ, αη κνηξαίαη επνραί ηεο επαλόδνπ ηνπ ηζηνξηθνύ ξπζκνύ είλαη

ρηιηεηεξίδεο, αηώλεο ή γελεαί. … [Ν]θείισ λα εμεγήζσ όηη δελ παξαδέρνκαη ηελ αλαγθαηόηεηα ησλ ηζηνξηθώλ λόκσλ. … Όπσο δε ε ζήκεξνλ είλαη αδύλαηνλ λα ππνηαρζή εμ νινθιήξνπ εηο δόγκαηα ή

θαλόλαο, ην ίδηνλ εθαξκόδεηαη θαη δηά ηελ ρζεο. Ζ δσή θαη ζπλεπώο ε ηζηόξξεζηο απηήο δελ πεξηθιείνληαη εηο γεσκεηξηθά ζρήκαηα. Ωο εθ ηνύηνπ, ρσξίο λα παξαηηώ νξηζκέλαο ηδέαο, κε ηαο νπνίαο

αληηιακβάλνκαη ηα γεγνλόηα, δελ αλάγσ ηαο ηδέαο απηάο εηο άθακπηνλ «πεηζαξρίαλ».

Θα ήζεια ηέινο λα αθηεξψζσ ηε κειέηε απηή ζηνλ παηέξα κνπ, ζηνλ

νπνίν ηερλεέλησο επηθχιαμα κνλάρα ηε ραξά λα παξαιάβεη ν ίδηνο ην βξαβείν

αλη‟ εκνχ.

7

Δηζαγσγή

Πηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα δπν γεγνλφηα ζπληάξαμαλ ηε δηεζλή θνηλφηεηα: ν

Κεγάινο Ξφιεκνο θαη ε Ξαγθφζκηα Νηθνλνκηθή Θξίζε. Ν Α΄ Ξαγθφζκηνο

Ξφιεκνο είρε ζεκαληηθφηαηεο επηπηψζεηο ζηελ πνξεία ηφζν ησλ πνιηηηθψλ, φζν

θαη ησλ νηθνλνκηθψλ εμειίμεσλ. Ν αξηζκφο ησλ ζπκάησλ, ε ζθιεξφηεηα ηνπ

ιεγφκελνπ «πφιεκνπ ησλ ραξαθσκάησλ» θαη νη νηθνλνκηθέο ζπζίεο ησλ

εκπνιέκσλ θαιιηέξγεζαλ έλα θιίκα επλντθφ γηα ηελ εδξαίσζε ηεο εηξήλεο.

Ξξντφληα απηήο ηεο δηάζεζεο ήηαλ ε γέλεζε ηεο Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ. Πηε

δεθαεηία ηνπ 1920, ν θφβνο ελφο λένπ πφιεκνπ πξνθάιεζε δηεζλψο κηα έληνλε

ηάζε πξνο ζχλαςε δηκεξψλ, θπξίσο, ζπκθψλσλ, ε νπνία εχζηνρα νλνκάζηεθε

«ζπκθσλνκαρία». Ληθεηέο θαη εηηεκέλνη, επλνεκέλνη θαη ρακέλνη ησλ

ζπλζεθψλ εηξήλεο θηλήζεθαλ πξνο ηελ ππνγξαθή δηκεξψλ ή πνιπκεξψλ

ζπκθψλσλ «θηιίαο, ζπλδηαιιαγήο θαη δηθαζηηθνχ δηαθαλνληζκνχ ησλ

δηαθνξψλ» ή θαη ζε πνιηηηθνχο ζπλαζπηζκνχο βάζεη ζπκθψλσλ, πξνθεηκέλνπ

λα εμαζθαιίζνπλ ζηαζεξέο ζπκκαρίεο ή λα δεκηνπξγήζνπλ λέεο ζθαίξεο

επηξξνήο θαη ζπκθεξφλησλ.5

Κέζα ζε απηφ ην κεηαπνιεκηθφ ζθεληθφ ησλ αληαγσληζηηθψλ πνιηηηθψλ

επηδηψμεσλ θαη ηεο αλαζθάιεηαο, ε Διιάδα είρε πεξηνξηζκέλα πεξηζψξηα

επηινγψλ. Σψξα κηθξή θαη αδχλακε νηθνλνκηθά, αλαγελλεκέλε απφ ηελ

θαηάξξεπζε ηεο Νζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο, πξνζπάζεζε λα νξζνπνδήζεη θαη

λα επηβηψζεη ζην πεξηθεξεηαθφ βαιθαληθφ αιιά θαη δηεζλέο ζχζηεκα. Νη

ζπλερείο ζπλνξηαθέο αλαθαηαηάμεηο είραλ επλνήζεη ηηο πξνζπάζεηεο ηεο

Διιάδαο γηα επέθηαζε ησλ ζπλφξσλ ηεο θαη γηα ηε δηαζθάιηζή ηνπο βάζεη

ζπλζεθψλ. Νη εδαθηθέο δηεθδηθήζεηο είηε πξνο ηελ Αλαηνιή, κέζσ ηεο

πξνζπάζεηαο πξαγκάησζεο ηεο Κεγάιεο Ηδέαο, είηε πξνο ηνλ Βνξξά, φπσο

ζηελ πεξίπησζε ησλ παξάηνικσλ ηπρνδησθηηθψλ επηρεηξήζεσλ ηνπ δηθηάηνξα

Ξάγθαινπ, έπξεπε πιένλ λα εγθαηαιεηθζνχλ. Ζ Κηθξαζηαηηθή Θαηαζηξνθή είρε

πξνθαιέζεη ηελ αζξφα εηζξνή πξνζθχγσλ ζηε ρψξα, πξνθαιψληαο έληνλεο

νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλέπεηεο. Ππλέβαιε, φκσο, απνθαζηζηηθά ζηελ

εμαζθάιηζε εζσηεξηθήο πιεζπζκηαθήο νκνηνγέλεηαο, γεγνλφο πνπ απνηέιεζε

έλα ζεκαληηθφ πιενλέθηεκα γηα ηελ Διιάδα ιφγσ ησλ γεληθφηεξσλ

αιπηξσηηθψλ επηδηψμεσλ ζηνλ ρψξν ηεο Βαιθαληθήο. Ν πξνζθπγηθφο θφζκνο,

5 Σαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ηεο ηειεπηαίαο πεξίπησζεο ήηαλ ν ζρεκαηηζκφο ηεο Κηθξήο Ππλελλφεζεο θαη ε ππνγξαθή ηνπ γαιιν-πνισληθνχ Ππκθψλνπ.

8

ζην ζχλνιφ ηνπ νπαδφο ηνπ Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ, ζηήξηδε ηηο ειπίδεο ηνπ γηα

επηζηξνθή ζηηο «ρακέλεο παηξίδεο» ζην πξφζσπν ηνπ Έιιελα πνιηηηθνχ.

Πε απηή ηε κεηαβαηηθή θάζε ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο, ν Βεληδέινο

επέζηξεςε ζηελ Διιάδα κεηά απφ καθξά απνπζία ζην εμσηεξηθφ θεξδίδνληαο

ηηο εθινγέο ηνπ 1928 σο αξρεγφο ηνπ Θφκκαηνο ησλ Φηιειεπζέξσλ. Ζ

αλάιεςε ηεο εμνπζίαο απφ ηνλ Βεληδέιν ηε ρξνληά εθείλε ζπλδέζεθε ζηελά κε

ηε δξαζηεξηνπνίεζε ηεο ειιεληθήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. Ζ ζπληξηπηηθή

πιεηνςεθία εδξψλ πνπ εμαζθάιηζε ην θφκκα ηνπ ζηηο εθινγέο, ηνπ έδσζε ηε

δπλαηφηεηα λα εθαξκφζεη αλεκπφδηζηα ηελ πνιηηηθή ηνπ. Βέβαηα, νη

παιαηφηεξεο επηινγέο ηνπ είραλ πξνθαιέζεη έληνλνπο ελδνηαζκνχο θαη θφβνπο

ηφζν ζην εμσηεξηθφ, φζν θαη ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο. Ξνιινί ήηαλ εθείλνη

πνπ έβιεπαλ ζηελ επηζηξνθή ηνπ ηελ αλαβίσζε ηνπ θιίκαηνο ηνπ εζληθνχ

δηραζκνχ θαη ηεο θνκκαηηθήο πφισζεο. Ζ πξνζσπηθφηεηα, φκσο, ηνπ

Βεληδέινπ θαη ε ηζρπξή ηνπ θπβέξλεζε απνδείρηεθαλ νη θαιχηεξεο εγγπήζεηο

γηα κηα ζηαζεξή πνξεία.

Έρνληαο σο βαζηθνχο ζηφρνπο ηεο πνιηηηθήο ηνπ ηελ νηθνλνκηθή

αλαζπγθξφηεζε θαη αλαβάζκηζε ηνπ δηπισκαηηθνχ ξφινπ ηεο Διιάδαο, ν λένο

Ξξσζππνπξγφο έπξεπε λα πείζεη γηα ηελ αλαγθαηφηεηα κηαο λέαο πνιηηηθήο,

απνκαθξπζκέλεο απφ ηε Κεγάιε Ηδέα, εμαζθαιίδνληαο παξάιιεια ηελ

απαξαίηεηε ιατθή ζπλαίλεζε. Ρν πιεγσκέλν, φκσο, γφεηξν ιφγσ ηεο

απνηπρίαο ηεο Κηθξαζηαηηθήο Δθζηξαηείαο θαη ην φλεηξν ησλ πξνζθχγσλ γηα

επηζηξνθή ζηηο «ρακέλεο παηξίδεο» δεηνχζαλ δηαξθψο ηθαλνπνίεζε. Ν

Βεληδέινο πξνηίκεζε λα ειέγμεη θαη λα θαζνδεγήζεη ηελ θνηλή γλψκε, παξά λα

γίλεη ππνρείξην ηεο. ηαλ δηαπίζησζε φηη έπξεπε λα ζηαζκίζεη ηελ ηθαλνπνίεζε

ηνπ ιατθνχ αηζζήκαηνο θαη ηελ επηδίσμε ηνπ καθξνπξφζεζκνπ εζληθνχ

ζπκθέξνληνο, ε επηινγή ηνπ ήηαλ ζαθήο.

Ξέξα απφ ηελ πξνθαλή ηζηνξηθή ζεκαζία, ε κειέηε ησλ εμσηεξηθψλ

ζρέζεσλ ηεο Διιάδαο θαηά ηελ πεξίνδν 1928-1932 παξνπζηάδεη ηδηαίηεξν

ελδηαθέξνλ γηα ηνλ κειεηεηή ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ. Ζ ελ ιφγσ πεξίνδνο

ζπληζηά κία ραξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε, φπνπ ε παξέκβαζε κηαο ηζρπξήο

εγεηηθήο πξνζσπηθφηεηαο κέζα ζην πιέγκα ησλ αζηαζψλ δηεζλψλ θαη

εζσηεξηθψλ ζπλζεθψλ απνδεηθλχεηαη θαηαιπηηθή γηα ηηο εμειίμεηο. Πηελ

παξνχζα κειέηε ζα επηρεηξεζεί ε πξνζέγγηζε ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ηνπ

Βεληδέινπ απφ ηελ επάλνδφ ηνπ ζηελ εμνπζία κέρξη ηελ εθινγηθή ηνπ ήηηα ην

1932.

9

1. Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη ην πνιηηηθφ ζθεληθφ θαηά

ηελ επηζηξνθή ηνπ

Η επηζηξνθή ηνπ Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ

Κεηά απφ έλα κεγάιν δηάζηεκα παξακνλήο ζηελ Αγγιία, ν Διεπζέξηνο

Βεληδέινο επέζηξεςε ζηελ Διιάδα ηνλ Απξίιην ηνπ 1927. Γηα έλαλ νιφθιεξν

ρξφλν πεξηνξίζηεθε ζηε ζπκκεηνρή θαη ππνζηήξημε ηεο ηφηε Νηθνπκεληθήο

Θπβέξλεζεο. Ζ κνλαδηθή θνξά πνπ παξελέβε ζηηο εμσηεξηθέο ζρέζεηο ηεο

Διιάδαο ήηαλ φηαλ βνήζεζε ηνπο Θαθιακάλν θαη Ρζνπδεξφ θαηά ηηο

δηαπξαγκαηεχζεηο ζην Ινλδίλν γηα ηε ξχζκηζε ησλ πνιεκηθψλ ρξεψλ. Κφιηο

έλα ρξφλν αξγφηεξα, ζηηο 23 Καΐνπ 1928, αλαθνίλσζε ηελ απφθαζε ηνπ λα

επηζηξέςεη ζηα πνιηηηθά πξάγκαηα ηεο ρψξαο, κεηά απφ κηα αλνηθηή θαη έληνλε

αληηπαξάζεζε επί νξηζκέλσλ πνιηηηθψλ επηινγψλ ηνπ παιαηνχ ηνπ ζπλεξγάηε

θαη ηφηε πξνέδξνπ ηνπ Θφκκαηνο ησλ Φηιειεπζέξσλ, Γεσξγίνπ Θαθαληάξε. Ζ

Νηθνπκεληθή Θπβέξλεζε δελ ήηαλ ζε ζέζε λα εμαζθαιίζεη απφιπηα ην

δεκνθξαηηθφ πνιίηεπκα ζηε ρψξα. Γελ έιεηςαλ, φκσο, νη αλεζπρίεο γηα ηηο

ζπλέπεηεο ηεο δπλακηθήο επηζηξνθήο ηνπ ζηελ πνιηηηθή ζθελή, θπξίσο απφ

θφβν γηα αλαδσπχξσζε ηνπ εζληθνχ δηραζκνχ.6

Δπηθπιαθηηθή ήηαλ θαη ε αληίδξαζε ηνπ Ινλδίλνπ πνπ επηζπκνχζε ηελ

αζθάιεηα θαη ηε ζηαζεξφηεηα ζηελ πεξηνρή. Ν Βξεηαλφο πνπξγφο Δμσηεξηθψλ

Austen Chamberlain δελ δίζηαζε λα ραξαθηεξίζεη ηελ επηζηξνθή ηνπ

Βεληδέινπ σο «απνιχησο απνγνεηεπηηθή».7 Ζ βξεηαληθή θπβέξλεζε θνβφηαλ

φηη εάλ αλαιάκβαλε ηελ πξσζππνπξγία, ζα ήηαλ αξλεηηθφο απέλαληη ζηα

ζπκθέξνληά ηεο, ιφγσ ηεο βξεηαληθήο ζηάζεο ζην δήηεκα ηεο δηεπζέηεζεο ηνπ

ειιεληθνχ πνιεκηθνχ ρξένπο.8 Αλάινγε ζηάζε θξάηεζε θαη ε Άγθπξα ιφγσ ηεο

παιαηφηεξεο πνιηηηθήο ηνπ Βεληδέινπ.9 Απφ ηελ άιιε, ε Γαιιία έδεηρλε

ηθαλνπνηεκέλε.10 Ήιπηδε φηη ν Βεληδέινο ζα κπνξνχζε λα απνκαθξχλεη ηελ

Διιάδα απφ ηελ επηξξνή ηεο Ηηαιίαο, επηδηψθνληαο ηελ θαζηέξσζε ζρέζεσλ

αλάινγσλ κε εθείλεο αλάκεζα ζην Ξαξίζη θαη ην Βειηγξάδη.

6 Βι. Βεξέκεο, Θάλνο, Νη Δπεκβάζεηο ηνπ Πηξαηνύ ζηελ Διιεληθή Ξνιηηηθή, 1916-36, Aζήλα: Δμάληαο, 1977, ζζ. 200-215. Mazarakis-Ainian, Alexandros, Memoirs,

Θεζζαινλίθε: ΗΚΣΑ, 1979, ζζ. 317-320. Βι. θαη Ξαπαθνζκάο, Βχξσλ, Ν Πηξαηόο ζηελ Διιεληθή Ξνιηηηθή Εσή, Αζήλα: Δζηία, 1981. 7 Chamberlain, πφκλεκα, Ινλδίλν, 23 Καΐνπ, 1928, F.O. 371/12926. 8 Loraine πξνο Chamberlain, Αζήλα, 23 Καΐνπ, 1928, F.O. 371/12926. Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 9 Καΐνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Αχγνπζηνο 1928-Γεθέκβξηνο 1929) Grèce 80/76. 9 Γαιηέηνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Θσλζηαληηλνχπνιε, 26 Καΐνπ, 1928, Α..Δ. Α/10/1928. 10 Ξνιίηεο πξνο Βεληδέιν, Ξαξίζη, 10 Ηνπιίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 331.

10

Ζ απνρψξεζε ηνπ ζεσξνχκελνπ σο ηηαιφθηινπ Αλδξέα

Κηραιαθφπνπινπ πξνθάιεζε αξλεηηθέο αληηδξάζεηο ζηε Οψκε. Ζ ηειεπηαία,

θνβνχκελε ηελ πηζαλή εζσηεξηθή αζηάζεηα ζηελ Διιάδα, έζπεπζε λα

ππνγξάςεη ζπκθσλία κε ηελ Ρνπξθία.11 Ζ παιαηφηεξε θηιναγγιηθή θαη

θηινγαιιηθή πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ αλεζχρεζαλ ηνλ Mussolini. Ν Βεληδέινο

πξνζπάζεζε λα δηαζθεδάζεη ηνπο θφβνπο ησλ Ηηαιψλ ζε δπν ζπλαληήζεηο ηνπ

κε ηνλ Ηηαιφ πξεζβεπηή ζηελ Αζήλα, Mario Arlotta, ζηνλ νπνίν θαη εμέθξαζε

ηα θηιηθά ηνπ αηζζήκαηα πξνο ηελ Ηηαιία.12 Πηε δεχηεξε απφ απηέο κάιηζηα

έζπεπζε λα εθθξάζεη ηελ πξφζεζή ηνπ γηα ζχζθημε ησλ ειιελν-ηηαιηθψλ

ζρέζεσλ, ρσξίο φκσο λα πείζεη απφιπηα νχηε ηνλ Arlotta, νχηε ηνλ

Mussolini.13

Ζ πξψηε θαη ζεκαληηθφηεξε, πάλησο, εμαγγειία ησλ ζηφρσλ ηεο

εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ηνπ Βεληδέινπ πεξηέρεηαη ζηνλ πξνεθινγηθφ ηνπ ιφγν ζηε

Θεζζαινλίθε ζηηο 23 Ηνπιίνπ 1928.14 Πε γεληθέο γξακκέο, ηα θχξηα ζεκεία ηεο

ήηαλ ηα εμήο:

εγθαηάιεηςε ηεο Κεγάιεο Ηδέαο,

επίιπζε ησλ εθθξεκψλ δηαθνξψλ κε ηε Γηνπγθνζιαβία,

παξνρή ζηε Βνπιγαξία ηεο πξνβιεπφκελεο απφ ηε ζπλζήθε ηνπ Λετγχ

εκπνξηθήο εμφδνπ ζηελ Αιεμαλδξνχπνιε, φπσο θαη εκπνξηθψλ

δηεπθνιχλζεσλ ζηε Θεζζαινλίθε,

εηιηθξηλήο θηιία κε ηελ Ηηαιία θαη ηελ Ρνπξθία θαη

δηαηήξεζε ησλ παξαδνζηαθά θαιψλ ζρέζεσλ κε ηελ Αγγιία θαη ηε

Γαιιία.

Πηελ νκηιία ηνπ απηή δελ έγηλε θακία αλαθνξά ζηα δεηήκαηα ηεο Θχπξνπ, ησλ

Γσδεθαλήζσλ θαη ηεο Βφξεηαο Ζπείξνπ, ελψ ην ελδερφκελν επηζηξνθήο ησλ

πξνζθχγσλ ζηα ζπίηηα ηνπο έπξεπε πιένλ λα απνθιεηζηεί.

Πηηο εθινγέο ηεο 19εο Απγνχζηνπ 1928, ην Θφκκα ησλ Φηιειεπζέξσλ

έιαβε πνζνζηφ 61% θαη 223 απφ ηηο 250 έδξεο. Ζ εθινγηθή λίθε ηνπ Βεληδέινπ

κε ηελ εμαζθάιηζε παλίζρπξεο θνηλνβνπιεπηηθήο πιεηνςεθίαο ραηξεηίζηεθαλ

11 Καπξνπδήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Οψκε, 12 Ηνπλίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/12/1928. 12 Arlotta πξνο Mussolini, Αζήλα, 9 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237. 13 Arlotta πξνο Mussolini, Αζήλα, 17 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.M.D.A.E. Grecia, pacco 1237. Mussolini πξνο Arlotta, Οψκε, 12 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237. 14 Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, Ζ Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή κεηά ηελ Ππλζήθε ηεο

Ισδάλλεο: Ζ θξίζηκνο θακπή, Ηνύιηνο-Γεθέκβξηνο 1928, Θεζζαινλίθε: Η.Γ.Γ.Δ.Π., 1977, ζ. 52.

11

ζεηηθά απφ ηηο μέλεο θπβεξλήζεηο, παξά ηηο αλεζπρίεο πνπ είραλ εθθξαζηεί

λσξίηεξα.15

Δπηζηξέθνληαο ζηελ Διιάδα ζε ειηθία 64 εηψλ, ζε κηα επνρή πνπ δελ

ππήξρε ζηε ρψξα άιιε πνιηηηθή θπζηνγλσκία αλάινγνπ δηακεηξήκαηνο, ν

Βεληδέινο αλαδείρηεθε ζε αδηαθηινλίθεην ζρεδφλ εζληθφ εγέηε. Ζ Κηθξαζηαηηθή

Θαηαζηξνθή θαη ε παγίσζε ησλ ζπλφξσλ κε ηε γεηηνληθή Ρνπξθία είραλ

ζπκβάιιεη ζηελ απνκάθξπλζε ηνπ πνιηηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ηνπ απφ ην

αιπηξσηηθφ φξακα ησλ δπν πξψησλ δεθαεηηψλ ηνπ αηψλα. Ν Βεληδέινο πίζηεπε

φηη ε Διιάδα φθεηιε λα κελ αλακεηρζεί ζηηο έξηδεο ησλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ,

απνθεχγνληαο λα ζπλδεζεί ζηελφηεξα κε νπνηαδήπνηε απφ απηέο. Αληίζεηα, ζα

έπξεπε λα επηδηψμεη θηιηθέο ζρέζεηο κε φινπο, ηδίσο κε ηνπο γείηνλέο ηεο,

απνθεχγνληαο ην ελδερφκελν εμάξηεζεο απφ κία κφλν Γχλακε είηε πνιηηηθά,

είηε νηθνλνκηθά. Απηφλ ζεσξνχζε σο ηνλ κφλν δξφκν γηα ηε δηαηήξεζε ηεο

αλεμαξηεζίαο ηεο ρψξαο.16

Γηαπηζηψλνληαο φηη ε Διιάδα δελ ήηαλ ζε ζέζε λα πξνβάιεη

δηεθδηθήζεηο κε δπλαηφηεηα επηηπρίαο, πηνζέηεζε ηελ αξρή ηεο δηαηήξεζεο ηνπ

εδαθηθνχ status quo.17 Ν αιπηξσηηζκφο είρε δψζεη ηε ζέζε ηνπ ζηελ

πξνζπάζεηα γηα εζσηεξηθή αλαζπγθξφηεζε18 θαη εηξήλε19 κε ηελ απνδνρή ηνπ

θαζεζηψηνο ησλ ζπλζεθψλ20 θαη ηε ζηαζεξή πξνζήισζε ζηνπο θαλφλεο ηεο

δηεζλνχο ηάμεο.21 Ξξσηαξρηθνί ηνπ δηπισκαηηθνί ζηφρνη ήηαλ ε θαηνρχξσζε

ηεο αζθάιεηαο22 θαη ηεο εδαθηθήο αθεξαηφηεηαο ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο, ε

δηαθχιαμε ηεο εζληθήο αλεμαξηεζίαο θαη ε αλαβάζκηζε ηνπ ξφινπ ηεο ρψξαο

ζηε δηεζλή θαη βαιθαληθή πνιηηηθή ζθελή.

Υο Ξξσζππνπξγφο άζθεζε ηελ εμσηεξηθή ηνπ πνιηηηθή κε ηξφπν

ζπγθεληξσηηθφ, ζηνηρείν ελδεηθηηθφ ηεο απηνπεπνίζεζεο ηνπ. Άλζξσπνο

15 Θαθιακάλνο πξνο Βεληδέιν, Ινλδίλν, 22 Απγνχζηνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. Ξνιίηεο

πξνο Βεληδέιν, Ξαξίζη, 23 Απγνχζηνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. Arlotta πξνο Grandi, Αζήλα, 20 Απγνχζηνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237. Θαθιακάλνο πξνο Βεληδέιν, Ινλδίλν, 5 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. Θαιαπνζάθεο πξνο Βεληδέιν, Αζήλα, 3 Απγνχζηνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 50. 16 Βι. Alastos, Doros, Venizelos: Patriot, statesman, revolutionary, London: P. Lund, Humphries & co., 1942. 17 Διεύζεξνλ Βήκα, 23 Ηνπιίνπ 1928. Διεύζεξνλ Βήκα, 5 Απγνχζηνπ 1928. 18 Ππλεδξίαζηο ηεο 2αο Φεβξνπαξίνπ 1930, Δθεκεξίο ησλ Ππδεηήζεσλ ηεο Βνπιήο (Δ.Π.Β.). 19 Ππλεδξίαζηο ηεο 24εο Φεβξνπαξίνπ 1930, Δ.Π.Β.. Βι. ζρεηηθά ηελ αλαδεκνζίεπζε ηεο

ζπλέληεπμεο ηνπ Βεληδέινπ ζηελ ηηαιηθή εθεκεξίδα Corriere della Sera ζην Διεύζεξνλ Βήκα, 22 Φεβξνπαξίνπ 1930, θαη ηεο νκηιίαο ηνπ πξνο ηε Λενιαία Φηιειεπζέξσλ ηεο 17 Φεβξνπαξίνπ 1929 ζην Διεύζεξνλ Βήκα, 8 Πεπηεκβξίνπ 1929. 20 Διεύζεξνλ Βήκα, 5 Νθησβξίνπ 1928. 21 Ππλεδξίαζηο ηεο 17εο Ηνπλίνπ 1930, Δ.Π.Β.. 22 Διεύζεξνλ Βήκα, 3 Νθησβξίνπ 1928.

12

θαηεμνρήλ ηεο δξάζεο, δελ δίζηαδε λα παξαιείςεη πνιιέο δηαδηθαζηηθέο

ηππηθφηεηεο, πξνθεηκέλνπ λα επηηχρεη ηνπο ζηφρνπο ηνπ.

Τν δηεζλέο πνιηηηθό ζθεληθό

Γχν απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο εμειίμεηο πνπ επέθεξε ν Α΄ Ξαγθφζκηνο Ξφιεκνο

ήηαλ ε δηάιπζε ηεο απηνθξαηνξίαο ησλ Αςβνχξγσλ θαη ε Οσζηθή Δπαλάζηαζε,

δεκηνπξγψληαο έλα ζεκαληηθφ θελφ ηζρχνο ζηελ Θεληξηθή θαη Αλαηνιηθή

Δπξψπε. Ζ απάληεζε ησλ ληθεηψλ ήηαλ ε ππνγξαθή ησλ Ππλζεθψλ Δηξήλεο

ηνπ 1919-1920 θαη ε δεκηνπξγία κηαο αιπζίδαο δηαδφρσλ θξαηψλ. Ζ ξχζκηζε

απηή απνδείρηεθε αλεπαξθήο. Ξαξά ηελ χπαξμε ηεο Θ.η.Δ. νη θεληξφθπγεο

ηάζεηο εληζρχζεθαλ θαη ε ζπιινγηθή δξάζε ζπαλίσο εθδεισλφηαλ. Ρα θξάηε

δηαηήξεζαλ ηελ παιαηφηεξε, ζηελφηεξε δπλαηή αληίιεςε πεξί εζληθνχ

ζπκθέξνληνο. Κφλε ππνινγίζηκε ζηξαηησηηθή δχλακε ζηελ επεηξσηηθή

Δπξψπε παξέκεηλε ε Γαιιία, ε νπνία θνβφηαλ κηα κειινληηθή γεξκαληθή

πξφθιεζε. Ν βαζηθφηεξνο, ίζσο, ζηφρνο ηεο πνιηηηθήο ηεο ήηαλ ε ελίζρπζε

ησλ δπλάκεσλ εθείλσλ πνπ ζα κπνξνχζαλ λα πξνζθέξνπλ κηα δψλε

αζθαιείαο κεηαμχ Γεξκαλίαο θαη Οσζίαο. Ξξάγκαηη, ε Γαιιία πξνζπάζεζε λα

ελψζεη κε δεζκνχο ζπκκαρίαο ηα θξάηε πνπ είραλ σθειεζεί απφ ηηο Ππλζήθεο

Δηξήλεο απέλαληη ζηηο δπλάκεηο πνπ ελδερνκέλσο ζα επεδίσθαλ ηελ

αλαζεψξεζή ηνπο. Θπξηφηεξνη ζχκκαρνη ηεο Γαιιίαο ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε

αλαδείρηεθαλ ε Ξνισλία, ε Ρζερνζινβαθία, ε Ονπκαλία θαη ε Γηνπγθνζιαβία.

Πηε κεηαπνιεκηθή απηή πεξίνδν εκθαλίζηεθε κία λέα δχλακε, εγγχηεξε

γεσγξαθηθά πξνο ηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε, ε Ηηαιία. Ζ επηθξάηεζε ηνπ Kemal

Atatürk ζηελ Ρνπξθία είρε αθπξψζεη ηηο πξνζδνθίεο γηα επέθηαζε, ελψ ε κε

εθαξκνγή ηεο κπζηηθήο Ππκθσλίαο ηνπ Ινλδίλνπ δελ επέηξεςε ηελ

ηθαλνπνίεζε ησλ επεθηαηηθψλ ηεο βιέςεσλ ζηε Γαικαηία. Δθφζνλ νχηε ε

Γεξκαλία, νχηε ε Οσζία ήηαλ ζε ζέζε λα εθκεηαιιεπηνχλ ηελ θαηάζηαζε θαη

λα πξνζεηαηξηζηνχλ ηηο εηηεκέλεο ή αληθαλνπνίεηεο απφ ηελ έθβαζε ηνπ

πνιέκνπ ρψξεο, ηνλ ξφιν απηφλ αλέιαβε ε θαζηζηηθή Ηηαιία. Ζ πνιηηηθή ηεο

Οψκεο απνζθνπνχζε, θαηά πξψηνλ, ζηνλ πξνζεηαηξηζκφ ησλ θξαηψλ πνπ

βξίζθνληαλ εθηφο ηνπ γαιιηθνχ ακπληηθνχ ζπζηήκαηνο, δειαδή ηεο Απζηξίαο,

ηεο Νπγγαξίαο θαη ηεο Βνπιγαξίαο. Ξαξάιιεια, πξνζπαζνχζε λα ζπκβάιεη

ζηελ επηδείλσζε ησλ εζσηεξηθψλ πξνβιεκάησλ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο,

εληζρχνληαο ηηο εζληθηζηηθέο θηλήζεηο ζηελ Θξναηία θαη ζηε γηνπγθνζιαβηθή

Καθεδνλία. Κηα ελσκέλε Γηνπγθνζιαβία έζεηε θξαγκφ ζηελ ηηαιηθή θπξηαξρία

13

ζηελ Αδξηαηηθή, ηδηαίηεξα αλ έραηξε ηεο γαιιηθήο ππνζηήξημεο. Έηζη, ε Οψκε

θαηέβαιε πξνζπάζεηεο λα απμήζεη ηελ επηξξνή ηεο ζηνλ βαιθαληθφ ρψξν. Ζ

ππνγξαθή ηεο γαιιν-γηνπγθνζιαβηθήο ζπκθσλίαο ζηηο 11 Λνέκβξηνπ 1927

έζηξεςε ηελ Ηηαιία πξνο ηε κηθξή Αιβαλία. Αθνινχζεζαλ ε ζηξαηησηηθή

ζπκκαρία ησλ δπν ρσξψλ, ε ππνζηήξημε ζηελ αλάξξεζε ζηνλ αιβαληθφ ζξφλν

ηνπ ηηαιφθηινπ Ahmet Zoghu θαη ε ελίζρπζε ηνπ ζηξαηνχ θαη ηεο νηθνλνκίαο

ηεο ρψξαο.

Ζ Γεξκαλία δελ δηέζεηε ζηξαηησηηθή δχλακε θαη αληηκεηψπηδε έληνλα

νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα. Ζ εζσηεξηθή θξίζε θαη ην βάξνο ησλ επαλνξζψζεσλ

έζηξεθαλ ηηο επηδηψμεηο ηεο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο αλαζεψξεζεο ησλ

επαρζψλ φξσλ ηεο Ππλζήθεο ησλ Βεξζαιιηψλ.

Ζ Οσζία, κεηά ηελ επηθξάηεζε ηεο επαλάζηαζεο ησλ Κπνιζεβίθσλ, δελ

δηαδξακάηηδε πιένλ ηνλ ξφιν ηεο Κεγάιεο Γχλακεο. Αξρηθά ζηξάθεθε ηφζν

πξνο ηε Γεξκαλία, φζν θαη πξνο ηελ Ρνπξθία, κε ηηο νπνίεο θαη ππφγξαςε

ζπκθσλίεο. Ξαξάιιεια, ελίζρπζε ηηο ζρέζεηο ηεο κε ηηο αζηαηηθέο ρψξεο: ηελ

Ξεξζία, ην Αθγαληζηάλ θαη ηελ Θίλα. Ρν 1927, αδηαθηινλίθεηνο εγέηεο ηεο

ρψξαο αλαδείρζεθε ν Stalin, ν νπνίνο επηθέληξσζε ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζηελ

εζσηεξηθή αλαζπγθξφηεζε θαη νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο ρψξαο. Ξαξά ηηο

επαλαζηαηηθέο δηαθεξχμεηο ηνπ 5νπ Ππλεδξίνπ ηεο Comintern ην 1924, ε

ζνβηεηηθή πνιηηηθή δελ απεηινχζε ηε δηεζλή εηξήλε. Ζ ζνβηεηηθή θπβέξλεζε

απέθπγε ηελ πξφθιεζε αλαηαξαρψλ, ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηε ζηηγκή πνπ ζα

ήηαλ ζε ζέζε λα ηελ εθκεηαιιεπηεί.23

Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε βξεηαληθή πνιηηηθή. Ρν Ινλδίλν είρε

ζπλεηδεηνπνηήζεη φηη ε πξνάζπηζε ησλ απηνθξαηνξηθψλ ζπκθεξφλησλ επέβαιε

κία ζηαδηαθή απεκπινθή απφ ηα δεηήκαηα ηεο επεηξσηηθήο Δπξψπεο. Έηζη,

αθνινχζεζε κηα πνιηηηθή αθνπιηζκνχ, αλαιακβάλνληαο ηνλ ξφιν ηνπ

κεζνιαβεηή παξά ηνπ δπλακηθνχ ξπζκηζηή.

Πηελ άιιε φρζε ηνπ Αηιαληηθνχ, νη Ζ.Ξ.Α. αθνινπζνχζαλ ζηαζεξά απφ

ην 1920 κία πνιηηηθή απνκνλσηηζκνχ. Κνλαδηθή εμαίξεζε απνηέιεζε ε

ππνγξαθή ηνπ ζπκθψλνπ Briand-Kellogg ζηηο 27 Απγνχζηνπ 1928, ζχκθσλα

κε ην νπνίν ηα ζπκβαιιφκελα κέξε απνθήξπζζαλ ηνλ πφιεκν σο κέζν

επίιπζεο ησλ δηεζλψλ δηαθνξψλ θαη άζθεζεο δηεζλνχο πνιηηηθήο.

23 Jelavitch, Barbara, History of the Balkans, London: Cambridge University Press, 1983, ζ. 195.

14

2. Η Διιελν-ηηαιηθή πξνζέγγηζε

Η βαιθαληθή πνιηηηθή ηνπ Mussolini

Ζ Ηηαιία ήηαλ ν «αληθαλνπνίεηνο ληθεηήο»24 ηνπ Κεγάινπ Ξφιεκνπ. Κεηά ηελ

αλαξξίρεζε ηνπ Mussolini ζηελ εμνπζία, ε ηηαιηθή πνιηηηθή εθθξάζηεθε σο

κείγκα ηπρνδησθηηθνχ θαηξνζθνπηζκνχ θαη ξεαιηζκνχ. Ρν ιεγφκελν «επεηζφδην

ηεο Θέξθπξαο»25 απνηέιεζε ηελ πξψηε εθδήισζε ησλ ηπρνδησθηηθψλ ηάζεσλ

ηνπ Mussolini. Ν ηειεπηαίνο αληηιακβαλφηαλ, σζηφζν, φηη ε επέθηαζε ηεο

ηηαιηθήο επηξξνήο ζηα Βαιθάληα κπνξνχζε λα επηδησρζεί ζην κέηξν πνπ δελ ζα

έζηγε ηα ζπκθέξνληα ηεο κεγαιχηεξεο θαη θπξίαξρεο λαπηηθήο δχλακεο ζηε

Κεζφγεην, ηεο Κεγάιεο Βξεηαλίαο.

Ζ Αιβαλία, ε κηθξφηεξε θαη πιένλ αδχλακε βαιθαληθή ρψξα, ήηαλ ν

θχξηνο ζηφρνο ηεο πνιηηηθήο απηήο, θαζψο ν πξνζεηαηξηζκφο ηεο ζα έδηλε ζηελ

Ηηαιία ηνλ έιεγρν ηεο εηζφδνπ ζηελ Αδξηαηηθή. Ν Mussolini βνήζεζε ηνλ

Ahmet Zoghu λα θαηαιάβεη ηελ εμνπζία ζηε ρψξα, ελζάξξπλε ηηο ηηαιηθέο

επελδχζεηο εθεί θαη έπεηζε ηε Βξεηαλία λα παξαρσξήζεη κεξηθά απφ ηα

δηθαηψκαηα εθκεηάιιεπζεο πεηξειαίσλ ζηελ πεξηνρή. Πηε ζπλέρεηα, αθνχ

πέηπρε ηνλ νπζηαζηηθφ έιεγρν ηεο νηθνλνκίαο ηεο ρψξαο, ηε κεηέηξεςε ζε

ηηαιηθφ δνξπθφξν κε ηε ζπλζήθε ηνπ Λνεκβξίνπ ηνπ 1926.26 Νη πξνζπάζεηεο

ηνπ Mussolini λα αληηθξνχζεη ηηο θαηεγνξίεο αλαθνξηθά κε ηα ζρέδηα ηεο

Ηηαιίαο θαηά ηεο αλεμαξηεζίαο ηεο Αιβαλίαο δελ έπεηζαλ θαλέλαλ.27

24 Βι. Macartney, Maxwell H.H., θαη Paul Cremona, Italy’s Foreign and Colonial Policy, 1914-1937, London, New York, Toronto: Oxford University Press, 1938. Cassels, Alan, Mussolini’s Early Diplomacy, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1970. Lowe,

Cedric James, θαη Frank Marzani, Italian Foreign Policy, 1870-1940, London: Routledge &

Paul, 1975. Mack Smith, Denis, Mussolini, New York: Knopf, 1982. Guariglia, Raffaele, Ricordi, 1922-46, Naples: Edizioni scientifiche italiane, 1950. 25 Ξξφθεηηαη γηα ηε ζνβαξή δηπισκαηηθή θξίζε πνπ αλέθπςε κεηαμχ Διιάδαο θαη Ηηαιίαο κε αθνξκή ηε δνινθνλία ησλ κειψλ ηεο ηηαιηθήο αληηπξνζσπίαο γηα ηε ράξαμε ησλ ειιελν-αιβαληθψλ ζπλφξσλ κε επηθεθαιήο ην ζηξαηεγφ Enrico Tellini ζηηο 27 Απγνχζηνπ 1923. Ζ ηηαιηθή θπβέξλεζε ηνπ Mussolini απέζηεηιε ηειεζίγξαθν ζηελ Αζήλα ζηηο 29 Απγνχζηνπ

απαηηψληαο απνδεκίσζε 50 εθαηνκκπξίσλ ιηξεηψλ θαη ηελ εθηέιεζε ησλ δνινθφλσλ, ηνπο νπνίνπο φκσο δελ κπφξεζε λα αλαθαιχςεη ε ειιεληθή θπβέξλεζε. Υο αληίπνηλα, νη Ηηαινί βνκβάξδηζαλ ηελ Θέξθπξα ζηηο 31 Απγνχζηνπ πξνθαιψληαο ηνλ ζάλαην ηνπιάρηζηνλ δεθαπέληε ακάρσλ θαη ζηε ζπλέρεηα απνβίβαζαλ ζηξαηησηηθέο δπλάκεηο θαηαιακβάλνληαο ην λεζί γηα έλα κήλα. Ζ Διιάδα απεπζχλζεθε ζηελ Θνηλσλία ησλ Δζλψλ, ε νπνία θαηαδίθαζε θαηαξρήλ ηελ ηηαιηθή θαηνρή, παξαπέκπνληαο ην ζέκα ζηε Γηάζθεςε ησλ Ξξεζβεπηψλ. Ζ Ηηαιία θαη ε Διιάδα δεζκεχηεθαλ λα ππαθνχζνπλ ζηελ απφθαζή ηεο

Γηάζθεςεο, ε νπνία ηειηθά ηθαλνπνίεζε ηηο ηηαιηθέο απαηηήζεηο θαη φξηζε ζηελ Διιάδα λα απνινγεζεί θαη λα πιεξψζεη απνδεκηψζεηο. Νη ηηαιηθέο δπλάκεηο θαηνρήο εγθαηέιεηςαλ ηελ

Θέξθπξα ζηηο 27 Πεπηεκβξίνπ 1923. Βι. Barros, James, The Corfu Incident of 1923: Mussolini and the League of Nations, Princeton N.J.: Princeton University Press, 1965. 26 Pipinelis, Panagiotis, Europe and the Albanian Question. The Last Phase: A study in Greek-Turkish diplomacy, Chicago: Argonaut, Inc., 2ε έθδνζε, 1963, ζ. 86. 27 Mack Smith, Denis, Mussolini’s Roman Empire, London, New York: Longman, 1976, ζ. 20.

15

Άιινη ζηφρνη ηεο ηηαιηθήο πνιηηηθήο ζηα Βαιθάληα ήηαλ ε

απνζηαζεξνπνίεζε ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, ηνπ θπξηφηεξνπ ζπκκάρνπ ηεο Γαιιίαο

ζηελ πεξηνρή, ε γεληθφηεξε απνδπλάκσζε ηεο γαιιηθήο επηξξνήο ζηα

Βαιθάληα θαη ε επέθηαζε ηεο ηηαιηθήο ζηε Λνηηναλαηνιηθή Δπξψπε, πξνηνχ

ηζρπξνπνηεζεί ε Γεξκαλία. Ζ δηάζεζε ηεο Γαιιίαο λα πεξηνξίζεη ηελ ππνζηήξημή

ηεο ζηνλ γηνπγθνζιαβηθφ ρψξν, θαζψο θαη ε αδπλακία ή έιιεηςε δηάζεζεο ησλ

άιισλ ρσξψλ λα παξέκβνπλ δπλακηθά, δηάλνηγαλ επνίσλεο πξννπηηθέο γηα ηα

ζρέδηα ηνπ Mussolini.

Γχζθνια, πάλησο, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ν Mussolini αθνινπζνχζε

κηα ζπζηεκαηηθή θαη ζπλεπή πνιηηηθή. Ξξνηηκνχζε ηελ επίηεπμε

βξαρππξφζεζκσλ ζηφρσλ θαη ηηο κηθξέο πξνζσπηθέο επηηπρίεο, πξνθεηκέλνπ

φρη κφλν λα δεκηνπξγήζεη ηηο πξνυπνζέζεηο γηα κειινληηθή βνήζεηα, αιιά θαη

λα ηνλψζεη ηελ εγεηηθή ηνπ εηθφλα ζην εζσηεξηθφ θαη ζην εμσηεξηθφ. Κηα

ηέηνηα πνιηηηθή πξνζηδίαδε αθφκε ζηε ζρεηηθή αδπλακία ηεο Ηηαιίαο λα

αληαγσληζηεί ηζφηηκα ηηο θηλήζεηο ησλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ. Ν Mussolini πίζηεπε

φηη ε δηπισκαηία δελ είλαη ππφζεζε αξγφγπξησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ θαη

ζπκβηβαζκψλ.28

Ζ ζηάζε ηνπ απέλαληη ζηε Γηνπγθνζιαβία δελ ήηαλ απφιπηα μεθάζαξε.

Απφ ηε κία, ηνλ γνήηεπε ε ηδέα λα πεηζζεί ε γεηηνληθή ρψξα λα πξνηηκήζεη ηελ

Ηηαιία παξά ηε Γαιιία σο πξνζηάηηδα Γχλακε. Απφ ηελ άιιε, ήιπηδε φηη ε

Γηνπγθνζιαβία, δεκηνχξγεκα ηεο Ππλζήθεο ησλ Βεξζαιιηψλ, ζα κπνξνχζε λα

δηαιπζεί θαηφπηλ πηέζεσλ, νπφηε ε Ηηαιία ζα ήηαλ ζε ζέζε λα δηεθδηθήζεη ηελ

Θξναηία θαη ηηο δαικαηηθέο αθηέο. Έηζη, ινηπφλ, ελίζρπε ηηο απνζρηζηηθέο

δπλάκεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο, ηδηαίηεξα ηελ Δζσηεξηθή Καθεδνληθή

Δπαλαζηαηηθή Νξγάλσζε.

Πχληνκα ε Ηηαιία ζηξάθεθε θαη πξνο ηελ Διιάδα κε ζθνπφ λα

παξαζχξεη ηελ Διιάδα ζην δηπισκαηηθφ ηεο ζηξαηφπεδν, ψζηε λα απνθφςεη

θαη απφ ηνλ λφην ηελ επαθή ηεο Γηνπγθνζιαβίαο κε ηε Γχζε. Ρν «επεηζφδην»

ηεο Θέξθπξαο έπξεπε πάζε ζπζία λα μεραζηεί. Νη ειπίδεο, άιισζηε, ηεο

Ηηαιίαο ζηεξίδνληαλ θαη ζηε δεδνκέλε νμχηεηα, ζηελ νπνία είραλ πεξηέιζεη νη

ειιελν-ηνπξθηθέο θαη νη ειιελν-γηνπγθνζιαβηθέο ζρέζεηο κεηά ην 1924.29

Έρνληαο ήδε ππνγξάςεη ηνλ Κάην ηνπ 1928 ζχκθσλν θηιίαο κε ηελ

Ρνπξθία, ε Ηηαιία πξνζπάζεζε λα ηελ παξαζχξεη ζε έλαλ ηξηκεξή ειιελν-

ηηαιν-ηνπξθηθφ ζπλαζπηζκφ, κε πξνθαλή ζθνπφ ηελ απνκφλσζε ηεο

28 Ibid, ζ. 21. 29 Ξηπηλέιεο, Ξαλαγηψηεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, 1923-41, Αζήλα: ρ.ν., 1948, ζ. 128.

16

Γηνπγθνζιαβίαο. Ξξάγκαηη, ην αξρηθφ ζρέδην ελφο ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ

πεξηειάκβαλε θαη ηελ Ρνπξθία, φκσο ε έληαζε ζηηο ειιελν-ηνπξθηθέο ζρέζεηο

εκπφδηζε κηα ηέηνηα εμέιημε.

Οη ειιελν-ηηαιηθέο επαθέο θαη ε ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηηαιηθνύ

ζπκθώλνπ

Ζ θπβέξλεζε Κηραιαθφπνπινπ είρε ήδε αθνινπζήζεη κηα πνιηηηθή πξνζέγγηζεο

κε ηελ Ηηαιία. Ρνλ Ηνχλην ηνπ 1927, νη Θαθαληάξεο θαη Κηραιαθφπνπινο

επηζθέθζεθαλ ηε Οψκε θαηφπηλ πξφζθιεζεο ηνπ Mussolini. Πε απηή ηελ πξψηε

ζπλάληεζε κε ηνπο Έιιελεο πνιηηηθνχο εθπξνζψπνπο, ν Ηηαιφο δηθηάηνξαο

απνθάιπςε ηε δηάζεζή ηνπ γηα ζχζθημε ησλ ζρέζεσλ ησλ δχν ρσξψλ. Πηηο 4

Απξηιίνπ 1928 αθνινχζεζε θαη δεχηεξε ζπλάληεζε, κπζηηθή απηή ηε θνξά,

κεηαμχ Κηραιαθφπνπινπ θαη Mussolini ζην Κηιάλν. Ήδε, φκσο, είρε πξνεγεζεί

ζπλάληεζε ηνπ Ρνχξθνπ πνπξγνχ Δμσηεξηθψλ Tevfik Rüştü κε ηνλ Mussolini

πνπ θαηέιεμε ζηελ ππνγξαθή ηηαιν-ηνπξθηθνχ ζπκθψλνπ, εληζρχνληαο ηηο

ηνπξθηθέο απαηηήζεηο έλαληη ηεο Διιάδαο. Νη εκθαλείο πιένλ πξνζέζεηο ηεο

Οψκεο γηα ζπγθξφηεζε ελφο ηηαιν-ειιελν-ηνπξθηθνχ ζπλαζπηζκνχ

αλεζπρνχζαλ ηνλ Κηραιαθφπνπιν, ν νπνίνο θνβφηαλ ηελ αληίδξαζε ηεο

Γαιιίαο θαη ηεο Κ. Βξεηαλίαο απέλαληη ζην ελδερφκελν ράξαμεο λέαο

ειιεληθήο ηξνρηάο ππφ ηελ πξνζηαζία ηεο θαζηζηηθήο Ηηαιίαο.

Ν Βεληδέινο ήηαλ πεξηζζφηεξν αηζηφδνμνο. Πηνλ πξνεθινγηθφ ηνπ ιφγν

ζηε Θεζζαινλίθε ηφληδε:

Σαηξεηίδσ κεη‟ ηδηαηηέξαο ραξάο ηελ ππφ ησλ πξνθαηφρσλ θπβεξλήζεσλ επηηεπρζείζαλ βειηίσζηλ ησλ ζρέζεψλ καο πξνο ηελ Ηηαιία θαη δχλακαη

λα είπσ φηη ηελ πξνζέγγηζηλ πξνο ηελ γείηνλα Κεγάιελ Κεζνγεηαθήλ Γχλακηλ θαη ηαο πξνο απηήλ ζρέζεηο καο επηζπκνχκε εμ ίζνπ ζηελάο θαη

εηιηθξηλείο φζν θαη ηαο πξνο ηαο δπηηθάο Γπλάκεηο κε ηαο νπνίαο παηξνπαξάδνηνο είλαη ε θηιία καο. Θαη ηελ εηιηθξίλεηαλ ησλ ζρέζεσλ ηνχησλ είκεζα επηπρείο λα θαζηεξψζσκελ θαη δηα ηεο ππνγξαθήο

ζπκθψλνπ, ην νπνίνλ, ρσξίο λα ζηξέθεηαη ελαληίνλ νπδελφο, ζα απνηειέζε ηελ εδξαίαλ βάζηλ ηεο ζηεξεψζεσο ησλ θηιηθψλ ηνχησλ ζρέζεσλ.30

Ζ ζηάζε ηεο Οψκεο, φκσο, θπκαηλφηαλ απφ ηελ επηθχιαμε σο ηελ

άξλεζε απέλαληη ζηνλ λέν Έιιελα Ξξσζππνπξγφ, εμαηηίαο ηεο παιαηφηεξεο

ζχκπιεπζεο ηεο βεληδειηθήο πνιηηηθήο κε ηελ αληίζηνηρε αγγιηθή θαη γαιιηθή.

30 Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή από ηηο Αξρέο ηνπ 20νπ Αηώλα σο ηνλ Γεύηεξν Ξαγθόζκην Ξόιεκν, Θεζζαινλίθε: Πάθθνπιαο, 1983, ζ. 188.

17

Νη ηηαιηθέο επηθπιάμεηο είλαη εκθαλείο ζηηο αλαθνξέο ηνπ Ηηαινχ πξεζβεπηή

ζηελ Αζήλα, Mario Arlotta, ζρεηηθά κε δχν ζπλαληήζεηο πνπ είρε κε ηνλ

Βεληδέιν ζηηο αξρέο θαη ζηα κέζα Ηνπιίνπ 1928. Πηελ πξψηε απφ απηέο, ν

Βεληδέινο πξνζπάζεζε λα πείζεη γηα ηελ ηηαιφθηιε ζηξνθή κηαο λέαο

θπβέξλεζεο, επηζεκαίλνληαο ηελ πξννπηηθή επηινγήο ηνπ Θαξαπάλνπ γηα ηε

ζέζε ηνπ πνπξγνχ Δμσηεξηθψλ ιφγσ ησλ ηζρπξψλ ηηαιφθηισλ αηζζεκάησλ

ηνπ.31 Πηε δεχηεξε, φηαλ ν Arlotta αλαθέξζεθε ζηηο θαιέο πξνζέζεηο ηνπ

Mussolini, ν Βεληδέινο άθεζε λα δηαθαλεί πιήξσο ε πξφζεζή ηνπ λα

επηζθεθζεί ηε Οψκε γηα πεξαηηέξσ ζπλνκηιίεο θαη αλαζέξκαλζε ησλ ειιελν-

ηηαιηθψλ ζρέζεσλ.32 Ν Arlotta ηφληδε ζηηο αλαθνξέο ηνπ πσο ε πξσηνβνπιία

ησλ θηλήζεσλ ζα έπξεπε λα αθεζεί ζηνλ Έιιελα Ξξσζππνπξγφ, πξνθεηκέλνπ

λα απνθαιπθζνχλ νη πξαγκαηηθέο ηνπ πξνζέζεηο.33 Ρηο επηθπιάμεηο απηέο

ζπκκεξηδφηαλ θαη ν ίδηνο ν Mussolini, θπξίσο αλαθνξηθά κε ηελ επηκνλή ηνπ

Βεληδέινπ λα αλαγλσξίδεη ζηελ Ηηαιία ηζφηηκε ζέζε έλαληη ηεο Γαιιίαο θαη Κ.

Βξεηαλίαο.34 Ν Ηηαιφο πξεζβεπηήο, πάλησο, δελ κπνξνχζε λα παξαγλσξίζεη

ηελ πξαγκαηηθή δηάζεζε ηνπ Βεληδέινπ λα βειηηψζεη ηελ εηθφλα ηνπ ζηε Οψκε.

Ζ πξνζέγγηζε κε ηελ Ηηαιία ππήξμε απνηέιεζκα κηαο γεληθφηεξεο

πξνζπάζεηαο ηεο λέαο ειιεληθήο θπβέξλεζεο λα αλαβαζκίζεη ηνλ ξφιν ηεο

ρψξαο, απνθεχγνληαο ηελ απνθιεηζηηθή ηεο εμάξηεζε απφ ηε Γαιιία θαη,

θπξίσο, ηελ Αγγιία. Ζ σο ηφηε πνιηηηθή ηεο Διιάδαο έπεηζε γηα ηελ επηξξνή

ηεο απφ ηε ζηάζε ηνπ Ινλδίλνπ, ελψ ην ελδερφκελν εμάξηεζήο ηεο απφ ην

Ξαξίζη θφβηδε αθφκε πεξηζζφηεξν ηε Οψκε. Δπηπιένλ ν Βεληδέινο

ελδηαθεξφηαλ λα ξπζκίζεη ην ζχλνιν ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ ηεο Διιάδαο,

εληάζζνληαο θάζε πνιηηηθή ηνπ θίλεζε ζε έλα πιαίζην επξχηεξν απφ εθείλν,

ζην νπνίν είρε θηλεζεί ε θπβέξλεζε Κηραιαθφπνπινπ.

Δίλαη γεγνλφο φηη ε έληαζε ησλ ζρέζεσλ ηεο Διιάδαο κε ηνπο

βαιθαληθνχο ηεο γείηνλεο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ έιιεηςε δηάζεζεο ή ηελ

αδπλακία ησλ ληθεηξηψλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ ηνπ Ξφιεκνπ λα ζπκβάινπλ ζηελ

εμνκάιπλζή ηνπο, είρε νδεγήζεη ηε ρψξα ζε αδηέμνδν. Νη ζρέζεηο ηεο Διιάδαο

κε ηε Γηνπγθνζιαβία βξίζθνληαλ ζε ρακειφ επίπεδν κεηά ηελ αθχξσζε ησλ

ζπκθσληψλ πνπ είρε ππνγξάςεη ε θπβέξλεζε Ξάγθαινπ. Νη ειιελν-

βνπιγαξηθέο ζρέζεηο παξέκελαλ ηεηακέλεο, θαζψο νη κεηαμχ ηνπο εθθξεκείο

δηαθνξέο δελ έβξηζθαλ ιχζε. Νη ζπλελλνήζεηο κε ηελ Ρνπξθία γηα ηε ξχζκηζε

31 Arlotta πξνο Mussolini, Αζήλα, 9 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237. 32 Θαξακαλιήο, Θσλζηαληίλνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο Καο Πρέζεηο, 1928-1932, Αζήλα: Διιεληθή Δπξσεθδνηηθή, 1986, ζ. 48. 33 Arlotta πξνο Mussolini, Αζήλα, 17 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237. 34 Mussolini πξνο Arlotta, Οψκε, 12 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237.

18

ησλ νηθνλνκηθψλ δεηεκάησλ πνπ είραλ πξνθχςεη απφ ηελ αληαιιαγή

πιεζπζκψλ δελ έθεξλαλ απνηέιεζκα. Κε ηελ Αιβαλία, ηέινο, παξά ηελ

εμαίξεζε απφ ηελ αληαιιαγή ησλ πιεζπζκψλ 16.000 κνπζνπικάλσλ

αιβαληθήο θαηαγσγήο ζηελ Ρζακνπξηά, νη ζρέζεηο βξίζθνληαλ ζε δπζάξεζην

ζεκείν.35

Δπηπιένλ, νχηε νη ζρέζεηο ηεο Διιάδαο κε ηηο Κεγάιεο Γπλάκεηο ήηαλ

αμηνδήιεπηεο. Θαηαξρήλ, ε Κ. Βξεηαλία πξνζπαζνχζε λα δηαδξακαηίζεη έλαλ

κάιινλ δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν ζηε βαιθαληθή πεξηνρή. Άιισζηε, θαη ε ίδηα ε

ζεκαζία ηεο Διιάδαο ζηε βξεηαληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή είρε θαηά πνιχ

πεξηνξηζηεί. Ζ Γαιιία, απφ ηελ άιιε, ελδηαθεξφηαλ ζρεδφλ απνθιεηζηηθά λα

πξναζπίζεη ηα ζπκθέξνληα ηεο ζπκκάρνπ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, πηέδνληαο

ζπλερψο ηελ Διιάδα λα δερζεί ηηο γηνπγθνζιαβηθέο αμηψζεηο.

Απφ απηή ηελ εμαηξεηηθά δπζρεξή ζέζε πξνζπάζεζε λα απαγθηζηξψζεη

ηελ Διιάδα ν Βεληδέινο. Ξίζηεπε πσο θαηαιπηηθή ζεκαζία ζα είρε ε βειηίσζε

ησλ ζρέζεσλ κε ηελ Ηηαιία. Ρα γεγνλφηα πνπ αθνινχζεζαλ επηβεβαίσζαλ ηηο

πξνζδνθίεο ηνπ. πσο ηνλίζηεθε παξαπάλσ, νη πξσηνβνπιίεο ηνπ

Κηραιαθφπνπινπ είραλ πξνιεηάλεη ην έδαθνο. Ζ πξνζπάζεηα, φκσο, ηεο

Ρνπξθίαο λα εθκεηαιιεπηεί ηηο θηιηθέο δηαζέζεηο ησλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ

απεηινχζε λα θξαηήζεη ηελ Διιάδα καθξηά απφ ην πξνζθήλην ησλ

δηπισκαηηθψλ εμειίμεσλ. Έρνληαο επηζηξέςεη ζξηακβεπηηθά ζηελ εμνπζία, ν

Βεληδέινο κπνξνχζε θάησ απφ επλντθφηεξεο ζπλζήθεο λα πξνσζήζεη ηελ

ειιελν-ηηαιηθή πξνζέγγηζε.

Πε λεφηεξε έθζεζε ηνπ πξνο ηνλ Mussolini ν Arlotta θάλεθε ιηγφηεξν

δηζηαθηηθφο. Πεκείσλε, πάλησο, φηη ε Ηηαιία έπξεπε λα δεηήζεη δηαβεβαηψζεηο

απφ ηνλ Έιιελα Ξξσζππνπξγφ γηα ηε δηαηήξεζε ηεο ηηαιηθήο θπξηαξρίαο ζηα

Γσδεθάλεζα. Αθφκε, ηφληδε πσο έπξεπε λα αζθεζνχλ πηέζεηο γηα εμνκάιπλζε

ησλ ειιελν-ηνπξθηθψλ ζρέζεσλ. Θάηη ηέηνην ζα επηβεβαίσλε ηελ αλαβάζκηζε

ηνπ ηηαιηθνχ ξφινπ ζηα Βαιθάληα. Ρέινο, ζα έπξεπε ε Ηηαιία λα κελ

πξνθαιέζεη ηελ θαρππνςία ηεο Κ. Βξεηαλίαο. Αληίζεηα, ζα έπξεπε λα

εμαζθαιηζζεί ε ζπλαίλεζε ηεο.36 Ζ θπβέξλεζε ησλ Βξεηαλψλ Ππληεξεηηθψλ,

άιισζηε, αληηκεηψπηδε ηδηαίηεξα επλντθά ηε θαζηζηηθή Ηηαιία.

Υο ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1928, ν Mussolini έδεηρλε πσο είρε πηα πεηζηεί γηα

ηηο εηιηθξηλείο πξνζέζεηο ηνπ Βεληδέινπ. Ν δξφκνο πξνο ηελ ειιελν-ηηαιηθή

πξνζέγγηζε ήηαλ πηα αλνηρηφο. Κάιηζηα ε Οψκε έδεηρλε λα επείγεηαη. Ν θφβνο

35 Γαθλήο, Γξεγφξηνο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, Αζήλα: Ίθαξνο,

1955, ζ. 50. 36 Arlotta πξνο Mussolini, Αζήλα, 19 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237.

19

κεηαβνιήο ησλ ζπλζεθψλ ή ηεο δηάζεζεο ηεο ειιεληθήο πιεπξάο βξηζθφηαλ

πίζσ απφ ηελ ηηαιηθή δηάζεζε γηα επίζπεπζε ηεο πξνζέγγηζεο.37

Ζ ειιεληθή θπβέξλεζε θξφληηζε απφ ηελ πιεπξά ηεο λα ελεκεξψζεη ηε

Κ. Βξεηαλία θαη ηε Γαιιία γηα ηηο πξαγκαηηθέο δηαζηάζεηο ηεο επηθείκελεο

πξνζέγγηζεο. Πε επηζηνιέο ηνπ Θαθιακάλνπ πξνο ηνλ Άγγιν θππνπξγφ

Δμσηεξηθψλ, Sir Ronald Lindsay, θαη πξνο ηνλ Έιιελα πξεζβεπηή ζην Ξαξίζη

δηαθαίλεηαη κηα έληνλε θξνληίδα λα απνθεπρζνχλ νη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο

πξνζέγγηζεο.38 Απνθαιππηφηαλ, αθφκε, πσο ε ακέζσο επφκελε θίλεζε ηεο

Διιάδαο ζα ήηαλ ε ππνγξαθή ελφο ζπκθψλνπ κε επίζεζεο κε ην Βειηγξάδη.

Γηα λα θαζεζπράζεη ηηο θπβεξλήζεηο ηνπ Ινλδίλνπ, ηνπ Ξαξηζηνχ θαη ηνπ

Βειηγξαδίνπ, ν Βεληδέινο αλαθνίλσζε φηη ακέζσο κεηά ηε Οψκε ζα κεηέβαηλε

ζηηο παξαπάλσ πξσηεχνπζεο γηα λα δηεπθξηλίζεη ν ίδηνο ηηο πξνζέζεηο ηνπ.39

Νη απφςεηο ηνπ Βεληδέινπ γηα ηελ πξνζέγγηζε κε ηελ Ηηαιία

πεξηγξάθνληαη γιαθπξά ζε επηζηνιή ηνπ πξνο ηε ζχδπγφ ηνπ ζηηο 27

Απγνχζηνπ 1928, κε ηελ νπνία πξναλήγγεηιε ηε κεηάβαζή ηνπ ζηε Οψκε γηα

ηελ ππνγξαθή ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ θηιίαο. Ρεο έγξαθε:

Δηο ην Ξαξίζη δελ ζα είλαη πνιχ επραξηζηεκέλνη, αιιά έιαβα φια ηα αλαγθαία κέηξα, ψζηε ε θηιία καο κε ηελ Ηηαιίαλ λα κελ έρε θακίαλ αηρκήλ ελαληίνλ θαλελφο άιινπ. Θαη ηδηαηηέξσο νχηε θαηά ηεο Αγγιίαο,

νχηε θαηά ηεο Γαιιίαο, νχηε θαηά ηεο Γηνπγθνζιαβίαο. Δλ πάζε πεξηπηψζεη ζα θάκσ ηελ πνιηηηθήλ πνπ ζπκθέξεη ηελ Διιάδα θαη φρη ηελ πνιηηηθήλ πνπ αξέζεη εηο ηνπο άιινπο.40

Αξρηθά ε ππνγξαθή ζπκθψλνπ είρε πξνγξακκαηηζηεί γηα ηηο αξρέο

Πεπηεκβξίνπ. Κηα αζζέλεηα41 ηνπ Βεληδέινπ, φκσο, επέβαιε αλαβνιή δχν

εβδνκάδσλ. Ρειηθά, ζηηο 23 Πεπηεκβξίνπ 1928 ππνγξάθεθε ζηε Οψκε απφ

ηνπο Διεπζέξην Βεληδέιν θαη Benito Mussolini ην ειιελν-ηηαιηθφ ζχκθσλν

«θηιίαο, ζπλδηαιιαγήο θαη δηθαζηηθνχ δηαθαλνληζκνχ». Ρν θαζηζηηθφ θαζεζηψο

επεθχιαμε εμαηξεηηθή ππνδνρή ζηνλ Έιιελα Ξξσζππνπξγφ, ζηνλ νπνίν

απνλεκήζεθε θαη ην αλψηαην ηηαιηθφ παξάζεκν. Νη ζπλνκηιίεο ησλ δχν

αλδξψλ επεθηάζεθαλ ζε φια ηα δηεζλή δεηήκαηα.

Ρν Άξζξν 1 ηνπ Ππκθψλνπ αθνξνχζε ηνλ ζεβαζκφ ησλ εδαθηθψλ

ξπζκίζεσλ πνπ είραλ επηβάιεη νη Ππλζήθεο Δηξήλεο. Κνινλφηη θαληάδεη

ηνπιάρηζηνλ θπζηνινγηθή ζε έλα ηέηνην ζχκθσλν, ε δηάηαμε απηή απνηέιεζε

37 Mussolini πξνο Arlotta, Οψκε, 26 Απγνχζηνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237. 38 Lindsay πξνο Chamberlain, Ινλδίλν, 27 Απγνχζηνπ, 1928, F.O. 371/12920. 39 Arlotta πξνο Mussolini, Αζήλα, 17 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237. 40 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 52. 41 Γάγθεηνο ππξεηφο.

20

κηα ζεκαληηθή δηπισκαηηθή επηηπρία ηνπ Βεληδέινπ, αλ ιάβεη θαλείο ππφςε ηηο

αλαζεσξεηηθέο ηάζεηο ηεο ηηαιηθήο πνιηηηθήο. Ξαιαηφηεξα ν Mussolini δελ

δίζηαδε λα δειψλεη πσο ε ππνγξαθή ηνπ ζηηο παξαπάλσ Ππλζήθεο είρε

εθβηαζηεί θαη, σο εθ ηνχηνπ, δελ κπνξνχζαλ απηέο λα δεζκεχνπλ ηελ Ηηαιία.

Ρν Άξζξν 2 πξνέβιεπε νπδεηεξφηεηα ζε πεξίπησζε απξνζδφθεηεο επίζεζεο

απφ ηξίην θξάηνο, ελψ ην Άξζξν 3 πξνέβιεπε «…ακνηβαίαλ παξνρήλ πνιηηηθήο

θαη δηπισκαηηθήο ππνζηεξίμεσο, ελ πεξηπηψζεη θαζ‟ ελ ηα ζπκθέξνληα θαη ε

αζθάιεηα ελφο ησλ πςειψλ ζπκβαιινκέλσλ κεξψλ ήζειαλ απεηιεζή ζπλέπεηα

βίαησλ εηζβνιψλ πξνεξρνκέλσλ έμσζελ».

Ζ σο άλσ δηαηχπσζε ηνπ άξζξνπ απηνχ πξνθάιεζε ηελ αληίδξαζε

αλψηεξσλ ππαιιήισλ ηνπ ειιεληθνχ πνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ.42 Ν Βεληδέινο,

φκσο, ζθφπηκα έδηλε έθηαζε ζηελ πξνζέγγηζε κε ηελ Ηηαιία. Ζ πξαγκαηηθή

ζεκαζία ηεο δηάηαμεο απηήο ήηαλ φηη ηα δχν θξάηε ζα δεκηνπξγνχζαλ θνηλφ

δηπισκαηηθό κέησπν ζε πεξίπησζε επίζεζεο ηξίηνπ θξάηνπο, βαιθαληθνχ ή κε.

Πηελ πξάμε, ε Διιάδα αλαιάκβαλε ηελ ππνρξέσζε λα απαγνξεχεη ηε κέζσ

ηνπ εδάθνπο ηεο δηέιεπζε πνιεκηθνχ πιηθνχ, πξννξηζκέλνπ γηα ηε

Γηνπγθνζιαβία ζε πεξίπησζε πνιέκνπ ηεο ρψξαο απηήο κε ηελ Ηηαιία.

Ξαξάιιεια, ν Βεληδέινο εμαζθάιηδε ηελ ηηαιηθή ππφζρεζε γηα κε παξνρή

βνήζεηαο πξνο ηε Βνπιγαξία θαη ηελ Ρνπξθία, ζε πεξίπησζε εκπινθήο ηεο

Διιάδαο ζε ερζξνπξαμίεο κε ηηο παξαπάλσ ρψξεο. Έλα ηέηνην ελδερφκελν ζα

έθεξλε ηελ Ηηαιία ζε εμαηξεηηθά δχζθνιε ζέζε ιφγσ ηεο θηιηθήο ζρέζεο πνπ

είρε πιένλ θαη κε ηηο ηξεηο ρψξεο.

Αθφκε πην εληππσζηαθέο απφ ην παξαπάλσ άξζξν ππήξμαλ νη

πξνθνξηθέο δηαβεβαηψζεηο ηνπ Ηηαινχ δηθηάηνξα. Ν Mussolini επηζπκνχζε

εμαξρήο κηα πην ζηελή ζχλδεζε κε ηελ Διιάδα, ε νπνία ζα είρε θαη

ζηξαηησηηθφ ραξαθηήξα. Ν Βεληδέινο, αληίζεηα, επηζπκνχζε λα απνθχγεη κηα

ηφζν κνλνκεξή ζχλδεζε. πνζηήξημε, ινηπφλ, πσο έλα αλάινγν ζχκθσλν ζα

ζηξεθφηαλ εκθαλψο ελαληίνλ ηνπ Βειηγξαδίνπ θαη ζα πξνμελνχζε ηζρπξέο

αληηδξάζεηο. Ν Mussolini ηφηε πξφηεηλε λα πξνζθέξεη ζηελ Διιάδα κηα γξαπηή

εγγχεζε ηηαιηθήο ζπλδξνκήο ζε πεξίπησζε επίζεζεο θαηά ηεο Θεζζαινλίθεο.

Ν Βεληδέινο απέξξηςε θαη απηήλ αθφκε ηελ πξφηαζε, θνβνχκελνο φηη ζα

πξνθαινχζε «…ππφλνηα θαη θάπνηνπ άιινπ δεζκνχ ζπκκαρηθνχ».43 Ν Mussolini

42 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 52. 43 «Νκηιία ηνπ Βεληδέινπ εηο ην Ππκβνχιην ησλ πνιηηηθψλ αξρεγψλ ηεο 28εο Φεβξνπαξίνπ

1934 επί ηνπ Βαιθαληθνχ Ππκθψλνπ», Αξρείν ηεο Ιέζρεο Φηιειεπζέξσλ-Κλήκε Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ.

21

αλαγθάζηεθε έηζη γηα δεχηεξε θνξά λα απνζχξεη ηελ πξφηαζή ηνπ, ηνλίδνληαο

φκσο:

Αιιά αθνχζαηε, έρσ λα ζαο θάκσ κίαλ δήισζηλ, ε νπνία γίλεηαη, αλ

ζέιεηε, σζάλ λα κελ είζζε παξψλ, εηο ηνλ αέξα, αθνχ δελ ζέιεηε ραξηί, θαη ηελ νπνίαλ δελ εκπνξείηε λα αξλεζείηε λα ηελ αθνχζεηε. Παο ιέγσ ινηπφλ, ζπκκαρία ή κε ζπκκαρία, έγγξαθνλ ή κε έγγξαθνλ, ελ ε

πεξηπηψζεη ε θπξηαξρία ηεο Θεζζαινλίθεο θηλδπλεχζεη, εγψ γλσξίδσ φηη δελ ζα είλαη κφλε ε Διιάο, ε νπνία ζα ππεξαζπηζζή ηελ Θεζζαινλίθελ, ζα είλαη θαη άιιν θξάηνο. Δλ πάζε πεξηπηψζεη ζαο δηαβεβαηψ φηη ζα

είλαη θαη άιιν θξάηνο.44

Ξαξά ηνλ πξνθνξηθφ ηεο ραξαθηήξα, ν Βεληδέινο πάλησο ππνιφγηδε ζηε

δηαβεβαίσζε απηή. Πηηο 28 Φεβξνπαξίνπ 1934, ζηελ νκηιία ηνπ ζην Ππκβνχιην

ησλ πνιηηηθψλ επί ηνπ Βαιθαληθνχ Ππκθψλνπ, ηφληδε:

Ήιπηδνλ φηη θαηά ηελ αλαλέσζηλ ηνπ Ππκθψλνπ ε νπνία ζα εγίλεην

κεηά πέληε έηε ζα ειέγακελ εηο ηνλ θ. Κνπζνιίλη: Γλσξίδεηο, καο έθακεο κηαλ δήισζηλ επηζεκφηαηελ, ηελ νπνίαλ ήζειεο θαη εγγξάθσο λα καο

δψζεο θαη εκείο δελ εζειήζακελ έγγξαθνλ δηα ηελ δπζθνιίαλ ηνπ θ. Βεληδέινπ λα ην θξχςε, επεηδή ζα δηήξρεην εθ Βειηγξαδίνπ θαη Ξαξηζίσλ, φπνπ δελ ήζειε λα εγείξε ππνλνίαο πεξί ηεο θαλεξάο

πνιηηηθήο ηνπ. Πήκεξνλ, επεηδή δελ ππάξρνπλ πιένλ νη ιφγνη απηνί, δψζαηε καο θαη κε έγγξαθνλ ηελ δήισζηλ απηήλ. Θαη ζα καο έδηδελ ν Κνπζνιίλη ην έγγξαθνλ.45

Ζ βεβαηφηεηα ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ γηα ηελ εηιηθξίλεηα ηνπ

Ηηαινχ ζπλνκηιεηή ηνπ ήηαλ βάζηκε. Ν Mussolini, κάιινλ, εληππσζηάζηεθε

απφ ηελ επζχηεηα ηνπ Βεληδέινπ ζηελ αλάιπζε ησλ πξαγκαηηθψλ ζηφρσλ ηεο

ειιεληθήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο.46 Γηα ηελ Αιβαλία κάιηζηα ν Βεληδέινο

δήισζε ηα εμήο: «Θέιεζα λα αλαγλσξίζσ ακέζσο ηελ λενζχζηαηε αιβαληθή

κνλαξρία, δηφηη εγλψξηδα φηη απηφ ζα ζαο ήηαλ επράξηζην».47 Κεηά απφ κηα

ηφζν εηιηθξηλή αλάιπζε, ν Mussolini ήηαλ δηαηεζεηκέλνο λα δηαβεβαηψζεη ηνλ

Έιιελα Ξξσζππνπξγφ γηα ηηο θαιχηεξεο ηηαιηθέο πξνζέζεηο. Κάιηζηα, ελέθξηλε

θαη ηελ ίδηα ηε ζρεδηαδφκελε ειιελν-γηνπγθνζιαβηθή πξνζέγγηζε, ζέηνληαο κία

επηθχιαμε:

Δηδηθψηεξνλ φζνλ αθνξά ηαο ζρέζεηο πκψλ πξνο ηελ Πεξβίαλ επηζπκνχκελ θαη εκείο φπσο επηηεπρζε ε άξζεο πάζεο αθνξκήο

44 Βεληδέινο, Κλεκφλην γηα ηε Ππλζήθε κε ηελ Ηηαιία, Αζήλα, 28 Φεβξνπαξίνπ, 1934, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 306. 45 Ibid. 46 Mussolini, Κλεκφλην ζπλνκηιίαο κε Βεληδέιν, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Politici, pacco

1237. 47 Ibid.

22

πξνζηξηβψλ κεηαμχ ησλ δπν ρσξψλ θαη επέιζε θηιηθή κεηαμχ απηψλ πξνζέγγηζεο. Δλδηαθεξφκεζα φκσο επίζεο φπσο ε πξνζέγγηζηο απηή

επηηεχρζε άλεπ ζπζίαο ηηλφο εθ κέξνπο ηεο Διιάδνο εηο ηα θπξηαξρηθά απηήο δηθαηψκαηα ή άιια νπζηψδε ζπκθέξνληα, νθείισ δε λα πξνζζέζσ φηη ε επηζπκία απηή δελ έρεη κφλνλ ηνλ ραξαθηήξα θηιηθνχ

πξνο ηελ Διιάδα ελδηαθέξνληνο, αιιά απνξξέεη επίζεο εθ ησλ αξρψλ αίηηλεο δηέπνπζη ηελ Ηηαιηθήλ πνιηηηθήλ. Δίλαη ησ φληη εχθνινλ λα θαηαλνεζή φηη νπνηαδήπνηε επέθηαζηο ηεο Γηνπγθνζιαβίαο πξνο ην

Αηγαίν θαη δε επί κεηψζεη ηνπ Διιεληθνχ παξάγνληνο είλαη αζχκθνξνο δη‟ πκάο. Κε ηελ επηθχιαμε ηαχηελ ζα ραηξεηήζσκελ σο επνίσλσλ γεγνλφο δηα ηελ εηξήλελ ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο ηελ αλαζχλδεζηλ ηεο

Διιελν-ζεξβηθήο θηιίαο.48

Ν Βεληδέινο, θηλνχκελνο ζην πιαίζην ησλ αξρψλ θαη θαλφλσλ ηεο

αλνηρηήο δηπισκαηίαο, πξνρψξεζε ζηελ ππνγξαθή ηνπ ζπκθψλνπ δίρσο λα

πξνβεί ζε παξαρσξήζεηο θπξηαξρηθψλ δηθαησκάησλ θαη δσηηθψλ

ζπκθεξφλησλ.49 Δληνχηνηο δελ έιεηςαλ νη επηθξίζεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο

Διιάδαο. Απηέο θπξίσο αθνξνχζαλ ην δήηεκα ησλ Γσδεθαλήζσλ, ην νπνίν

αλαιχεηαη εθηελψο παξαθάησ. Κία άιιε πηπρή ησλ επηθξίζεσλ αθνξνχζε ηηο

ειιεληθέο παξαρσξήζεηο. Ππγθεθξηκέλα, ζην Ππκβνχιην ησλ πνιηηηθψλ

αξρεγψλ ηεο 28εο Φεβξνπαξίνπ 1934, ν Γ. Κάμηκνο ππνζηήξημε φηη, βάζεη ελφο

ηειεγξαθήκαηνο ηνπ Κηραιαθφπνπινπ πνπ εζηάιε φηαλ ν Βεληδέινο ήηαλ ζηε

Γελεχε, απνδεηθλχεηαη φηη ε ηηαιηθή ππνζηήξημε «…εδφζε επ‟ αληαιιάγκαηη,

δηφηη καο εδεηνχλ ηφηε λα αγνξάζνπκε φπια». Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο

αληέθξνπζε ηηο θαηεγνξίεο, ιέγνληαο φηη ην ίδην ηειεγξάθεκα απνδεηθλχεη ηε

δίρσο αληαιιάγκαηα ειιεληθή ππνγξαθή, αθνχ «…είλαη βεβαησκέλνλ θαη απφ

ηνλ θ. Κηραιαθφπνπινπ θαη απφ εκέ φηη κεηά ηελ ππνγξαθήλ ηνπ Ππκθψλνπ

δελ παξνπζηάζζε πεξίζηαζηο, πνπ λα κελ καο παξάζρε ηελ δηπισκαηηθήλ ηεο

ππνζηήξημηλ ε Ηηαιία, ρσξίο λα παξνπζηαζζή θαη πεξίζηαζηο, πνπ λα καο

δεηήζε αληάιιαγκα».50

Ν Βεληδέινο έθπγε απφ ηε Οψκε ζηηο 25 Πεπηεκβξίνπ 1928, έρνληαο

ήδε ππνγξάςεη ην ειιελν-ηηαιηθφ ζχκθσλν. Ρν ηειεπηαίν απνηέιεζε ηελ

απαξρή κηαο νιφθιεξεο ζεηξάο δηπισκαηηθψλ εμειίμεσλ. Ξξνο ζηηγκήλ, φκσο,

πξνθάιεζε αλεζπρία ζε ηξίηεο ρψξεο γηα ηελ ειιεληθή ζηάζε. Ρηο εληππψζεηο

απηέο έζπεπζε λα αλαηξέςεη ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο ζπλερίδνληαο ην ηαμίδη

ηνπ ζην Ξαξίζη, ην Ινλδίλν θαη ην Βειηγξάδη.

48 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Mussolini, Οψκε, 25 Πεπηεκβξίνπ, 1928,

Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51. 49 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηηο ζπλνκηιίεο κε ηνλ Mussolini, Οψκε, 23 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ. 50 «Νκηιία ηνπ Βεληδέινπ εηο ην Ππκβνχιην ησλ πνιηηηθψλ αξρεγψλ ηεο 28εο Φεβξνπαξίνπ

1934 επί ηνπ Βαιθαληθνχ Ππκθψλνπ», Αξρείν ηεο Ιέζρεο Φηιειεπζέξσλ-Κλήκε Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ.

23

Τν δήηεκα ησλ Γσδεθαλήζσλ

Ρα Γσδεθάλεζα είραλ θαηαιεθζεί απφ ηελ Ηηαιία θαηά ηνλ ηηαιν-ηνπξθηθφ

πφιεκν ηνπ 1911. Ζ Ηηαιία είρε δψζεη ηελ εληχπσζε φηη αξγφηεξα ζα

παξαρσξνχζε ηα λεζηά ζηελ Διιάδα. Ρειηθά, φκσο, ηα θξάηεζε κε ηε Ππλζήθε

ηεο Ισδάλλεο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε Ρνπξθία εθρψξεζε ηα θπξηαξρηθά ηεο

δηθαηψκαηα επί ησλ Γσδεθαλήζσλ ζηελ Ηηαιία. Ζ ειιεληθή αληηπξνζσπεία είρε

ζηείιεη κηα επηζηνιή πξνο ηνλ Ξξφεδξν ηεο Ππλδηάζθεςεο, ζηελ νπνία

ππελζχκηδε «φηη ππάξρεη κηα ζπλζήθε επηθπξσζείζα κεηαμχ Ηηαιίαο θαη

Διιάδνο51 πεξί ηνπ νξηζηηθνχ δηαθαλνληζκνχ ηεο ηχρεο ησλ λήζσλ ηνχησλ θαη

επηθπιάζζεη ην δηθαίσκα ηεο Διιελ. Θπβεξλήζεσο, φπσο, ηεο Ρνπξθίαο άπαμ

παξαηηεζείζεο ησλ δηθαησκάησλ απηήο επί ησλ ελ ιφγσ λήζσλ, πξνέιζε ελ

πλεχκαηη θηιηθψ εηο ηαο δένπζαο ζπλνκηιίαο πξνο θαζνξηζκφλ ηεο ηχρεο

απηψλ».52

Θακία, φκσο, αλαθνξά δελ έγηλε ζην θείκελν ηεο ζπλζήθεο ζρεηηθά κε

ην πεξηερφκελν ηεο επηζηνιήο, γηαηί ε εηηεκέλε Διιάδα, αλίθαλε λα

ππνζηεξίμεη ηηο δηεθδηθήζεηο ηεο επί ησλ Γσδεθαλήζσλ, ζέιεζε κφλν κε ηελ

παξαπάλσ επηζηνιή λα εθθξάζεη ηελ ειπίδα φηη ε Ηηαιία ζα δείμεη δηάζεζε

ζπλελλφεζεο. Θάηη ηέηνην, βέβαηα, δελ ζπλέβε. Ρν ζπγθξφηεκα ησλ

Γσδεθαλήζσλ είρε κεγάιε ζηξαηεγηθή ζεκαζία γηα ηελ Ηηαιία. Αλεξρφκελε

κεζνγεηαθή δχλακε, κε ηζρπξά εκπνξηθά θαη ζηξαηεγηθά ζπκθέξνληα ζηελ

Δγγχο Αλαηνιή, ε Ηηαιία ζεσξνχζε απαξαίηεηε ηελ παξνπζία ηεο ζηα λεζηά

απηά, θπξίσο κάιηζηα ιφγσ ηεο δηαξθνχο παξνπζίαο ηεο Γαιιίαο ζηε Ππξία θαη

ηεο Αγγιίαο ζηελ Θχπξν.53 Ζ εδξαίσζε ηεο ηηαιηθήο παξνπζίαο εθεί έγηλε

βαζηθφο ζηφρνο ηεο ηηαιηθήο πνιηηηθήο ζηα Γσδεθάλεζα. Ζ δηδαζθαιία ηεο

ηηαιηθήο γιψζζαο έγηλε ππνρξεσηηθή, πξνβάιινληαλ θνιιήκαηα ζηελ επηζπκία

ησλ λέσλ απφ ηα λεζηά λα ζπνπδάζνπλ ζηελ Αζήλα, παξέρνληαλ θίλεηξα γηα

ηελ εγθαηάζηαζε Ηηαιψλ επνίθσλ θαη ελζαξξχλνληαλ νη κηθηνί γάκνη.54

Ζ ζηάζε ηνπ Βεληδέινπ ζρεηηθά κε ην δήηεκα ησλ λεζηψλ δηαθαίλεηαη

θαηαξρήλ ζε αλαθνξά ηνπ Ηηαινχ ζηξαηησηηθνχ αθφινπζνπ ζηελ Αζήλα, Luigi

51 Ξξφθεηηαη γηα ηε ζπκθσλία Titoni-Βεληδέινπ. 52 Δζηία, 29 Πεπηεκβξίνπ 1928. 53 Διεύζεξνλ Βήκα, 18 Λνεκβξίνπ 1928. 54 Ξαπαρξηζηνδνχινπ, Σξηζηφδνπινο Η., Ηζηνξία ηεο Οόδνπ: Από ηνπο πξντζηνξηθνύο

ρξόλνπο έσο ηελ ελζσκάησζε ηεο Γσδεθαλήζνπ, Αζήλα: Πηέγε Γξακκάησλ θαη Ρερλψλ Γσδεθαλήζνπ, 1978, ζζ. 550-56.

24

Trionfi: ην Γσδεθαλεζηαθφ δελ πθίζηαηαη σο δήηεκα γηα ηελ Διιάδα.55 Ν

Βεληδέινο ζηηο ζπλαληήζεηο ηνπ κε ηνλ Mussolini ηνλ Πεπηέκβξην ηνπ 1928 δελ

έζημε ην δήηεκα ησλ Γσδεθαλήζσλ. Εήηεζε, φκσο, λα βειηησζεί ε

ζπκπεξηθνξά ηεο ηηαιηθήο δηνίθεζεο πξνο ηνπο Γσδεθαλήζηνπο. Ν Mussolini

απάληεζε ζηνλ Βεληδέιν φηη δελ είρε ζθνπφ λα κεηαβάιεη ηελ εζλνινγηθή

ζχλζεζε ηνπ πιεζπζκνχ ή λα ρξεζηκνπνηήζεη ηα λεζηά γηα επνηθηζκφ.56

Ρφζν ν Duce φζν θαη ν Ηηαιφο πνπξγφο Δμσηεξηθψλ, Dino Grandi,

αλαγλψξηζαλ επαλεηιεκκέλα φηη ε ζπκπεξηθνξά ηεο Αζελάο ζρεηηθά κε ηα

Γσδεθάλεζα ήηαλ άςνγε.57 Ν Βξεηαλφο πξεζβεπηήο Sir Percy Loraine δήισλε

ζρεηηθά φηη, εθφζνλ ν Βεληδέινο ζα είρε ην «ζάξξνο» λα μεπεξάζεη ην

πξφβιεκα ηεο Γσδεθαλήζνπ, ηίπνηε δελ ζα εκπφδηδε ηηο ειιελν-ηηαιηθέο

ζρέζεηο λα θαηαζηνχλ εγθάξδηεο.58 Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο πίζηεπε πσο,

εθφζνλ ε εδξαίσζε ηεο ειιελν-ηηαιηθήο θηιίαο αληαπνθξηλφηαλ ζηα πνιηηηθά

θαη άιια ζπκθέξνληα ηεο Διιάδαο, δελ κπνξνχζε παξά λα ηε ζεσξήζεη σο

απηνηειή ζθνπφ θαη φρη κέζν πξνο αλαθίλεζε δεηεκάησλ. Θαηφξζσζε,

κάιηζηα, κε επηδεμηφηεηα λα ζπλδέζεη ηελ ηηαιηθή πνιηηηθή ζηα Γσδεθάλεζα κε

ηελ επλντθφηεξε εμέιημε ησλ ζρέζεσλ ησλ δπν ρσξψλ ζην πιαίζην ηνπ λένπ

ζπκθψλνπ. Ππγθεθξηκέλα ηφληζε πσο, δεδνκέλεο ηεο απνθαζηζηηθήο ζπκβνιήο

ηεο θνηλήο γλψκεο ζην εζσηεξηθφ ηεο Διιάδαο θαη ηεο Ηηαιίαο θαη ηεο έληνλεο

παξνπζίαο πνιιψλ επηθαλψλ Γσδεθαλήζησλ ζηελ Διιάδα, ζπκθέξνλ ηεο

Οψκεο είλαη ε ηηαιηθή Γηνίθεζε ζηα λεζηά λα «…άξε πάζαλ αθνξκήλ

παξαπφλσλ εθ κέξνπο ηνπ πιεζπζκνχ θαη σξηζκέλσλ πξνζηξηβψλ,

ζεκεηνπκέλσλ ηδία ελ ησ θεθαιαίσ ησλ ζρνιηθψλ θαη εθθιεζηαζηηθψλ

ζπλζεθψλ».59

Ξάλησο, ν Ξξφμελνο ηεο Διιάδαο ζηε Οφδν, Ησάλλεο Ξαππάο, ζεκείσλε

φηη «ε δηνίθεζηο επλνεί εκθαλψο ηελ εμαζζέλεζηλ ηνπ γεγελνχο ζηνηρείνπ θαη

ηελ αχμεζηλ ησλ Ηηαιψλ απνίθσλ. Δλδηαθέξεηαη λα κεηαβάιεη ηνλ εζληθφλ

ραξαθηήξα ησλ λήζσλ παξά ηαο επαλεηιεκκέλαο επηζήκνπο δηαβεβαηψζεηο πεξί

ηνπ αληηζέηνπ».60 Ν Ξαππάο είρε ζπκβάιιεη απνθαζηζηηθά ζηελ θαιιηέξγεηα

55 Trionfi πξνο Grandi, Αζήλα, 4 Ηαλνπαξίνπ, 1929, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Politici, pacco 1241. 56 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλνκηιία κε ηνλ Mussolini, Οψκε, 24 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51. 57 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπδήηεζε κε ηνλ Grandi, Οψκε, 7 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α..Δ. Α/22/2/1931. 58 Loraine πξνο Chamberlain, Αζήλα, 19 Ηαλνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13654. 59 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηηο ζπλνκηιίεο κε ηνλ Mussolini, Οψκε, 24 Πεπηεκβξίνπ, 1928,

Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ. 60 Ξαππάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Οφδνο, 16 Ηνπιίνπ, 1930, Α..Δ. Α/22/2/1931.

25

εζληθηζηηθνχ ζπλαηζζήκαηνο ζηνπο θαηνίθνπο ησλ λεζηψλ.61 Ρα φζα, φκσο,

αλέθεξε δελ κπνξνχλ λα θξηζνχλ ππεξβνιηθά. Ζ πξνζπάζεηα εμηηαιηζκνχ ήηαλ

έλα πξαγκαηηθφ γεγνλφο. Πηνλ Ξεηξαηά κάιηζηα ιεηηνπξγνχζε ηηαιηθφ δίθηπν

πξαθηφξσλ, κε ζθνπφ ηελ απνδπλάκσζε ησλ δεζκψλ ησλ Γσδεθαλήζσλ κε

ηελ επεηξσηηθή Διιάδα. Ζ ειιεληθή θπβέξλεζε, φκσο, παξέκεηλε αδξαλήο γηα

ιφγνπο «πςειφηεξεο πνιηηηθήο ζθνπηκφηεηαο».62

Ν Βεληδέινο ακέζσο κεηά ηελ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ

ζπκθψλνπ κίιεζε ζηνπο Έιιελεο δεκνζηνγξάθνπο. ηαλ ξσηήζεθε απφ έλαλ

λεαξφ Γσδεθαλήζην63 ζρεηηθά κε ην δήηεκα, απάληεζε πσο κφλν ε ππνγξαθή

ηνπ ζπκθψλνπ δελ κπνξεί παξά λα έρεη επλντθέο ζπλέπεηεο γηα ηηο ζρέζεηο ηεο

ηηαιηθήο Γηνίθεζεο κε ηνπο θαηνίθνπο ησλ λεζηψλ. Κάιινλ αηπρψο, φκσο,

ζπκπιήξσζε:

πσο δε ε Θχπξνο δελ εκπφδηζε επί ήκηζπ ήδε αηψλα, αθ‟ φηνπ θαηέρεηαη ππφ ηεο Κ. Βξεηαλίαο, ηαο άξηζηαο πξνο ηελ ηειεπηαίαλ ηαχηελ ζρέζεηο ηεο Διιάδνο, δελ δχλαηαη θαη δελ πξέπεη ε

Γσδεθάλεζνο λα εκπνδίζεη ηελ αλάπηπμηλ θαη εκπέδσζηλ θηιίαο θαη εκπηζηνζχλεο κεηαμχ Διιάδνο θαη Ηηαιίαο.64

Νη δειψζεηο απηέο ήηαλ βέβαην πσο ζα πξνθαινχζαλ έληνλεο αληηδξάζεηο θαη

κεγάιε δπζθνξία ζην εζσηεξηθφ ηεο Διιάδαο. Γηα ηνλ ιφγν απηφλ, ν Βεληδέινο

δήηεζε ιίγν κεηά απφ ηνπο δεκνζηνγξάθνπο λα ζεσξεζνχλ ηα φζα εηπψζεθαλ

γηα ην Γσδεθαλεζηαθφ «σο κε ιερζέληα». Γπζηπρψο, φκσο, ε

αληηπνιηηεπφκελε εθεκεξίδα Ξξσία δεκνζίεπζε φια φζα εηπψζεθαλ,

δεκηνπξγψληαο αλαζηάησζε θαη επεηζφδηα ηφζν ζην εζσηεξηθφ ηεο Διιάδαο,

φζν θαη, θπξίσο, ζηελ Αιεμάλδξεηα, ην θέληξν ηνπ δσδεθαλεζηαθνχ αγψλα.65

Ζ εμέγεξζε ηνπ θππξηαθνχ ιανχ, ηνλ Νθηψβξην ηνπ 1931, ζπλέβαιε

ζηελ αλαδσπχξσζε ησλ αηζζεκάησλ ηνπ ιανχ ησλ Γσδεθαλήζσλ γηα

επαλαζχλδεζε κε ηε κεηέξα Διιάδα. Ν ειιεληθφο ηχπνο δελ έραζε ηελ

επθαηξία λα παξαιιειίζεη ηα δχν δεηήκαηα θαη λα επηθξίλεη ηελ πνιηηηθή ηνπ

Βεληδέινπ. Ν ηειεπηαίνο έζπεπζε λα δηαβεβαηψζεη ηνλ Ηηαιφ πξεζβεπηή

Giuseppe Bastianini φηη ε ειιεληθή θπβέξλεζε δελ ζπκκεξίδεηαη ηέηνηεο

61 Ξαπαρξηζηνδνχινπ, Ηζηνξία ηεο Οόδνπ, ζ. 567. 62 Δηδηθή Αζθάιεηα πξνο πνπξγείν ησλ Δμσηεξηθψλ, Αζήλα, 7 Ηνπλίνπ, 1931, Α..Δ.

Α/22/2/1931. 63 Ν λεαξφο Γσδεθαλήζηνο δεκνζηνγξάθνο πνπ πξνθάιεζε ηηο παξαπάλσ δειψζεηο θαη ηφζν

ζπρλά ζπλαληάηαη αλψλπκα ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία ήηαλ ν Ησάλλεο Γθίθαο, ηφηε αληαπνθξηηήο ηεο Δζηίαο ζηε Οψκε. Ν ίδηνο ζε κεηαγελέζηεξα άξζξα ηνπ ζηελ Δζηία, ην Διεύζεξν Βήκα ηεο Αζήλαο θαη ηνλ Ραρπδξόκν ηεο Αιεμάλδξεηαο έζπεπζε λα ππεξαζπίζεη ηελ πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ. 64 Γθίθαο, Ησάλλεο, Ν Κνπζνιίλη θαη ε Διιάδα, Αζήλα: Δζηία, 1982, ζ. 138. 65 Ibid, ζ. 142.

26

απφςεηο θαη φηη ζα δησθφηαλ απζηεξά φπνηνο παξέβαηλε ηελ θείκελε

λνκνζεζία. Απέδσζε κάιηζηα ηελ αλαζηάησζε ζηελ «ειιηπή πνιηηηθή

δηαπαηδαγψγεζε» ηνπ ειιεληθνχ ιανχ θαη ζηε ζηάζε ησλ πνιηηηθψλ ηνπ

αληηπάισλ.66

Ν Βεληδέινο απέξξηςε ζην ειιεληθφ Θνηλνβνχιην ην ελδερφκελν έγεξζεο

ηνπ δεηήκαηνο ησλ Γσδεθαλήζσλ. Ξίζηεπε φηη δελ ήηαλ ε θαηάιιειε ζηηγκή

γηα πξνβνιή ηέηνησλ απαηηήζεσλ. Ζ Διιάδα ρξεηαδφηαλ πξσηίζησο ηε

ζπκπαξάζηαζε ηεο Ηηαιίαο. Γελ ζα κπνξνχζε, ινηπφλ, λα δηαθπβεχζεη ην θιίκα

πνπ είρε απνθαηαζηαζεί κε ην ειιελν-ηηαιηθφ ζχκθσλν θηιίαο. Ξίζηεπε φηη δχν

ή ηξία απφ ηα λεζηά ηνπ ζπγθξνηήκαηνο πνπ παξνπζηάδνπλ ελδηαθέξνλ γηα ηελ

Ηηαιία ζα παξέκελαλ νξηζηηθά ζε ηηαιηθά ρέξηα, ελψ γηα ηα ππφινηπα ήηαλ

πεξηζζφηεξν αηζηφδνμνο. Ρφληδε, φκσο:

Αιιά ηνχην εκπνξεί λα επέιζε κφλνλ, εάλ ε εγθαηληαζζείζα θαηά ηα ηειεπηαία έηε ζηελή πξνο ηελ Ηηαιία θηιία εκπεδσζή δηά ηεο παξφδνπ καθξνχ ρξφλνπ, θαηά ηνηνχηνλ ηξφπνλ, ψζηε ε κεγάιε Κεζνγεηαθή

δχλακηο λα θξίλε φηη εζηθφλ ζπκθέξνλ έρεη λα πξνβή εηο ηνηαχηελ επγελή ρεηξνλνκίαλ πξνο ην έζλνο, νη κεηά ηνπ νπνίνπ θηιηθνί δεζκνί ήζεινλ απνδεηρζή δηά ηεο παξφδνπ ηνπ ρξφλνπ αξξαγείο, θαη αλ ελ ησ κεηαμχ αη

ζρέζεηο ησλ λεζησηψλ πξνο ηελ θπξίαξρνλ δχλακηλ είλαη ηφζνλ αγαζαί, ψζηε ε ρεηξνλνκία απηή λα κελ εκπφξε λα παξεμεγεζή σο εθβηαζζείζα εθ ηεο ζηάζεσο απηψλ.67

Οη αληηδξάζεηο ησλ παιαηώλ ζπκκάρσλ

Ζ επίζθεςε ζην Ξαξίζη

Ήδε απφ ηελ επνκέλε ηνπ ιφγνπ ηνπ Βεληδέινπ ζηε Θεζζαινλίθε ζηηο 23

Ηνπιίνπ 1928, φπνπ θαη αλαθνηλψζεθαλ επίζεκα νη πξνζέζεηο ηνπ γηα

πξνζέγγηζε κε ηελ Ηηαιία, άξρηζαλ λα δεκηνπξγνχληαη αλεζπρία θαη θφβνο ζην

Ξαξίζη. Πηηο 22 Απγνχζηνπ, ηξεηο εκέξεο κεηά ηε άλνδν ηνπ Βεληδέινπ ζηελ

εμνπζία, ν Γάιινο πξεζβεπηήο ζην Ινλδίλν, Fleuriau, πξφηεηλε ζηνλ Sir Ronald

Lindsay λα αζθήζνπλ πηέζεηο ζηελ Άγθπξα θαη ην Βειηγξάδη ψζηε λα

δηεπζεηήζνπλ ηηο δηαθνξέο ηνπο κε ηελ Διιάδα.68 Ζ Γαιιία δελ ήζειε λα δεη

ηελ Ηηαιία λα θαξπψλεηαη ηε δφμα ηνπ δηακεζνιαβεηή κηαο παξφκνηαο

πξνζέγγηζεο. Πηηο 4 Πεπηεκβξίνπ, ν Γάιινο Ξξσζππνπξγφο Aristide Briand

66 Bastianini πξνο Grandi, Αζήλα, 9 Γεθεκβξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Politici, Busta 1 (1931). 67 Διεύζεξνλ Βήκα, 24 Νθησβξίνπ 1931. Ππλεδξίαζηο ηεο 18εο Λνεκβξίνπ 1931, Δ.Π.Β.. 68 Sargent, πφκλεκα, Ινλδίλν, 3 Πεπηεκβξίνπ, 1928, F.O. 371/12920. Fleuriau πξνο

Briand, Ινλδίλν, 21 Απγνχζηνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Αχγνπζηνο 1928-Γεθέκβξηνο 1929) Grèce 80/13.

27

ηειεγξάθεζε ζηνλ Γάιιν πξεζβεπηή ζην Βειηγξάδη λα παξνηξχλεη ηνλ

Γηνπγθνζιάβν πνπξγφ Δμσηεξηθψλ, Vojislav Marinkovic, λα αξρίζεη

ζπλνκηιίεο κε ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε «θαη λα κελ απνζαξξχλεη κε ηελ ζηάζε

ηνπ ηηο επλντθέο πξνζέζεηο ηεο ηειεπηαίαο … ηελ νπνία δελ πξέπεη λα ξίμνπκε

ζηελ αγθαιηά ηεο Ηηαιίαο».69

Ν Βεληδέινο γλψξηδε πσο νχηε ε πξνγελέζηεξε πξνζπάζεηά ηνπ λα

πείζεη ηνπο ηξίηνπο γηα ηνλ πξαγκαηηθφ ραξαθηήξα ηεο ειιελν-ηηαιηθήο

πξνζέγγηζεο, νχηε θαη ε απνζηνιή ηνπ θεηκέλνπ ηνπ ζπκθψλνπ ζην Ξαξίζη, ην

Ινλδίλν θαη ην Βειηγξάδη ζηηο 21 Πεπηεκβξίνπ ήηαλ θηλήζεηο ηθαλέο απφ κφλεο

ηνπο λα δηαζθεδάζνπλ ηνπο θφβνπο ησλ παιαηψλ ζπκκάρσλ ηεο Διιάδαο.

Απαηηνχηαλ ε απηνπξφζσπε παξνπζία ηνπ ζηηο παξαπάλσ πξσηεχνπζεο,

πξνθεηκέλνπ λα αλαιχζεη πιήξσο ηνπο ζηφρνπο ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο.

Έηζη, ινηπφλ, ακέζσο κεηά ηε Οψκε ζπλέρηζε ην ηαμίδη ηνπ ζηακαηψληαο

αξρηθά ζην Ξαξίζη. Ζ θαρππνςία πνπ ραξαθηήξηδε ηηο γαιιν-ηηαιηθέο ζρέζεηο

δελ άθεζε αλεπεξέαζηε ηε γαιιηθή θπβέξλεζε απέλαληη ζηηο θηλήζεηο ηνπ

Βεληδέινπ. Δπηπιένλ, ν γαιιηθφο ηχπνο είρε αληηδξάζεη αξλεηηθά ζην ειιελν-

ηηαιηθφ ζχκθσλν.70

Πηε ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ Briand ν Βεληδέινο πξνζπάζεζε λα εμεγήζεη

ζην ζπλνκηιεηή ηνπ φηη ε ζχλαςε ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ δελ

ζηξεθφηαλ νχηε θαηά ηεο Κ. Βξεηαλίαο, νχηε θαηά ηεο Γαιιίαο θαη ηεο

Γηνπγθνζιαβίαο. Ν κφλνο ζηφρνο ηεο ζπκθσλίαο ήηαλ ε αλαβάζκηζε ησλ

ζρέζεσλ κε ηελ Ηηαιία, πξνθεηκέλνπ λα επέιζεη ηζνξξνπία ζηηο ζρέζεηο ηεο

Διιάδαο κε ηηο ηξεηο Κεγάιεο Γπλάκεηο, Αγγιία, Γαιιία θαη Ηηαιία. πελζχκηζε,

αθφκε, ζηνλ Briand φηη ην ίδην ην ειιελν-ηηαιηθφ ζχκθσλν επλννχζε ηηο αξρέο

ηεο γαιιηθήο πνιηηηθήο, πνπ είραλ σο θχξηα αθεηεξία ηνλ ζεβαζκφ ησλ

ζπλζεθψλ Δηξήλεο. Ν Mussolini, δεηλφο ππνζηεξηθηήο ηνπ αλαζεσξεηηζκνχ,

είρε απνδερζεί ξεηά κε ηε ζπκθσλία ην ζπλνξηαθφ status quo.71 πνζηήξημε,

αθφκε, πσο ε ζεκαληηθφηεξε απφδεημε ηεο δηάζεζεο ηεο Διιάδαο λα κε βιάςεη

θαλέλαλ παιαηφ ζχκκαρν ήηαλ ε ζηαζεξή άξλεζή ηεο λα ζπλδεζεί ζηελφηεξα

κε ηελ Ηηαιία, παξά ηηο επίκνλεο πξνηάζεηο ηνπ Ηηαινχ δηθηάηνξα.

Δπηπιένλ δείγκα ηεο θηινγαιιηθήο δηάζεζεο ηνπ Βεληδέινπ απνηέιεζε ε

ππφζρεζε λα κελ πξνζβιεζεί ε ζπκθσλία πνπ είρε ζπλνκνινγήζεη ε

69 Briand πξνο Dard, Clement-Simon, Fleuriau, Ξαξίζη, 4 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Δ (1918-1928) Yougoslavie 56. 70 Βι. Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, Ζ Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή κεηά ηελ Ππλζήθε ηεο Ισδάλλεο: Ζ θξίζηκνο θακπή, Ηνύιηνο-Γεθέκβξηνο 1928, Θεζζαινλίθε: Η.Γ.Γ.Δ.Π., 1977, ζ.

71. 71 Ibid, ζζ. 70-71.

28

Νηθνπκεληθή Θπβέξλεζε γηα ηα πνιεκηθά ρξέε πξνο ηε Γαιιία, ηνλ Γεθέκβξην

ηνπ 1927. Ζ αλαδίπισζε ηνπ Βεληδέινπ φζνλ αθνξά ην ελ ιφγσ δήηεκα, ζην

νπνίν παιαηφηεξα είρε ηεξήζεη αξλεηηθή ζηάζε, δηέιπζε θαη ηελ παξακηθξή

ππνςία ηεο γαιιηθήο πιεπξάο γηα ηελ πνιηηηθή πνπ ζα αθνινπζνχζε ε λέα

ειιεληθή θπβέξλεζε.

Νη ειιελν-βνπιγαξηθέο ζρέζεηο απαζρφιεζαλ επίζεο ηε ζπλάληεζε

Briand-Βεληδέινπ, αλ θαη θπξίαξρν ζέκα ζηηο ζπδεηήζεηο ήηαλ απηφ ηεο

Γηνπγθνζιαβίαο. Ζ Γαιιία δελ είρε δηζηάζεη ζην παξειζφλ λα ζπλεγνξήζεη

έληνλα ππέξ ησλ γηνπγθνζιαβηθψλ απαηηήζεσλ θαη λα επηθξίλεη ηελ ειιεληθή

θπβέξλεζε γηα ηελ άξλεζή ηεο λα δηεπζεηήζεη ηηο δηαθνξέο ηεο κε ηε γεηηνληθή

ρψξα ζχκθσλα κε ηα γηνπγθνζιαβηθά ζπκθέξνληα – ηε ζηηγκή κάιηζηα πνπ ε

ίδηα ε Γηνπγθνζιαβία δελ έραλε επθαηξία λα θαιιηεξγεί κηα ηάζε εγεκνληζκνχ

ζηνλ ρψξν ησλ Βαιθαλίσλ, ηδηαίηεξα έλαληη ηεο Διιάδαο.

Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο πξνζπάζεζε λα εμεγήζεη ζηνλ Briand πσο νη

αλεζπρίεο πνπ πξνθαινχζε ε ζηάζε ηεο Γηνπγθνζιαβίαο ηνλ αλάγθαδαλ λα

ζηξαθεί πξνο ηελ Ηηαιία, αλαδεηψληαο έλαλ ηζρπξφ θίιν. Ζ Γαιιία δελ ζα

κπνξνχζε λα βνεζήζεη ηελ Διιάδα ιφγσ ησλ ηζρπξψλ πνιηηηθψλ ηεο δεζκψλ

κε ην Βειηγξάδη. Νχηε, φκσο, θαη ε Αγγιία ζα κπνξνχζε λα ζπλδξάκεη

απνθαζηζηηθά, επεηδή ήηαλ λαπηηθή δχλακε. Ρν πνιηηηθφ απηφ αδηέμνδν

αλάγθαζε ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε λα ζηξαθεί πξνο ηε Οψκε, αθφκε θαη κε

θίλδπλν ηεο εμάξηεζήο ηεο απφ απηή, γηαηί φπσο ν ίδηνο ν Briand νκνινγνχζε:

νπδείο δχλαηαη λ‟ ακθηζβεηήζεη φηη, αλ επξεζψκελ πξν ηνπ δηιήκκαηνο ή λα ίδσκελ ηελ Θεζζαινλίθε ζεξβηθήλ ή λα δερζψκελ ηελ βνήζεηα ηεο

Ηηαιίαο, έζησ θαη δεκηνπξγνχζαλ εηο εκάο ζέζηλ ππνδεή, επηβάιιεηαη εηο εκάο λα εθιέμσκελ ην δεχηεξνλ. Δηο ηελ Πεξβίαλ ινηπφλ απνκέλεη λα κελ σζήζε ηελ εγθαηλαζζείζαλ ειιελν-ηηαιηθήλ θηιίαλ πξνο ηνηαχηε

θαηεχζπζηλ, ήηηο νχηε ελ ηε πξνζέζεη καο ππάξρεη, νχηε θαη γεληθψο ζπκθέξνπζα είλαη. Ξξέπεη δε εγθαίξσο λα θαηαλνήζε φηη,

εμαθνινπζνχζα λα πνιηηεχεηαη σο πνιηηεχεηαη πξνο ηνπο βαιθαλίνπο γείηνλάο ηεο θαη δηεγείξνπζα παξ‟ απηνίο ηελ κέξηκλαλ ηεο ακχλεο, απεξγάδεηαη κφλε ηελ ηδίαλ απηήο απνκφλσζε.72

Ακέζσο κεηά ηε ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ Briand, ν Βεληδέινο ζπλνκίιεζε

κε ηνλ Γεληθφ Γξακκαηέα ηνπ Quai d‟Orsay, Philippe Berthelot, απφ ηνλ νπνίν

δήηεζε λα κεηαθέξεη ζηνλ Marinkovic ηηο πξνζέζεηο ηνπ γηα ζχλαςε ειιελν-

γηνπγθνζιαβηθνχ ζπκθψλνπ φκνηνπ κε ην ειιελν-ηηαιηθφ. Ρφληζε πσο ζε

πεξίπησζε απξνζπκίαο ηνπ Βειηγξαδίνπ ε Διιάδα ζα ήηαλ αλαγθαζκέλε λα

72 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Briand, Ξαξίζη, 26 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51.

29

πξνβεί ζε ζχλαςε ζπκκαρίαο κε ηελ Ηηαιία, πξνζδίδνληαο λέεο, επξχηεξεο

δηαζηάζεηο ζηελ ειιελν-ηηαιηθή πξνζέγγηζε. Γελ δίζηαζε κάιηζηα λα δειψζεη:

…πξνθεηκέλνπ λα εθηεζψ εηο ηνλ θίλδπλνλ λα κε κεηαρεηξηζζή ε

Γηνπγθνζιαβία σο πξνζηαηεπφκελνλ, ζα πξνηηκήζσ λα είκαη πξνζηαηεπφκελνο κηαο Κεγάιεο Γπλάκεσο.73

Ν Berthelot θαηαλννχζε πιήξσο ηηο ειιεληθέο ζέζεηο γηα ηηο δηαθνξέο

ηεο Γηνπγθνζιαβίαο σο πξνο ηα δεηήκαηα ηεο ειεχζεξεο δψλεο ηεο

Θεζζαινλίθεο θαη ησλ ζηδεξνδξνκηθψλ κεηαθνξψλ. Δθείλν πνπ απαζρνινχζε

έληνλα ήηαλ ε ειιεληθή ππνζηήξημε πξνο ηε γεηηνληθή ρψξα θαη ε δπλαηφηεηα

αλεθνδηαζκνχ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο κέζσ Θεζζαινλίθεο ζε πεξίπησζε πνιέκνπ.

Ζ ζεηηθή ζηάζε ηεο Διιάδαο ζα έιπλε ην πξφβιεκα ηνπ αλεθνδηαζκνχ φισλ

ησλ ρσξψλ ηεο Κηθξήο Ππλελλφεζεο. Γελ ζα ήηαλ, ινηπφλ, κφλν ην Βειηγξάδη

ν απνδέθηεο ησλ επεξγεηηθψλ ζπλεπεηψλ κηαο ηέηνηαο ζπκθσλίαο κε ηελ

Διιάδα. Ν Γάιινο δηπισκάηεο ηφληζε ζηνλ Έιιελα Ξξσζππνπξγφ πσο ε ζέζε

ηεο γηνπγθνζιαβηθήο θπβέξλεζεο είρε κεηαβιεζεί θαη πσο, αλ επηζπκνχζε λα

αλαλεψζεη ηελ ειιελν-ζεξβηθή ζπκκαρία, ε Γηνπγθνζιαβία ζα παξαηηείην απφ

ηελ αμίσζή ηεο γηα ηε δψλε ηεο Θεζζαινλίθεο. Ρειηθά ν Βεληδέινο θαηφξζσζε

λα πείζεη ην Γεληθφ Γξακκαηέα ηνπ γαιιηθνχ πνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ, Philippe

Berthelot, φηη κηα ζπκθσλία ζπκκαρίαο ζα ήηαλ αζπκβίβαζηε κε ην

πεξηερφκελν ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ.74

Ρελ επφκελε κέξα, ν Βεληδέινο ζπλαληήζεθε κε ηνλ Marinkovic πνπ

βξηζθφηαλ ζην Ξαξίζη γηα ιφγνπο πγείαο. Ζ ζπλάληεζε πξαγκαηνπνηήζεθε ζηηο

28 θαη 29 Πεπηεκβξίνπ. Αληηιακβαλφκελνο ηε ζεηηθή ζηάζε ηεο Γαιιίαο

απέλαληη ζηηο ειιεληθέο πξσηνβνπιίεο έζπεπζε λα κεηαβάιεη θαη ηε δηθή ηνπ.

Ν Marinkovic θαηαλφεζε ηελ αδπλακία ηεο Διιάδαο λα πξνβεί ζε ππνγξαθή

ζπκθψλνπ ειιελν-γηνπγθνζιαβηθήο ζπκκαρίαο, φκνηαο κε εθείλε πνπ είρε

ζπλάςεη ν Ξάγθαινο ην 1926. Ρν κφλν δήηεκα πνπ έδεηρλε λα ελδηαθέξεη

πιένλ ην Βειηγξάδη ήηαλ ε δηεπζέηεζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο Διεχζεξεο Εψλεο,

έζησ θαη κε ηθαλνπνηεηηθνχο φξνπο γηα ηελ Αζήλα. πσο δηαβεβαίσζε ν ίδηνο

ηνλ Βεληδέιν, ηηο δηάθνξεο παξεμεγήζεηο γηα ηε Εψλε ηεο Θεζζαινλίθεο

πξνθαινχζε ηδίσο ε αδπλακία ηεο Διιάδαο θαηά ηα πξψηα κεηαπνιεκηθά

ρξφληα λα εμππεξεηήζεη απνηειεζκαηηθά ηηο αλάγθεο ηνπ γηνπγθνζιαβηθνχ

εκπνξίνπ. Ν Marinkovic πξφζζεζε φηη εθφζνλ ε ειεχζεξε δψλε ζα

73 Βεληδέινο, Κλεκφλην γηα ηε Ππλζήθε κε ηελ Ηηαιία, Αζήλα, 28 Φεβξνπαξίνπ, 1934, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 306. 74 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Berthelot, Ξαξίζη, 27 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51.

30

εμππεξεηνχζε επαξθψο ην γηνπγθνζιαβηθφ εκπφξην, ην Βειηγξάδη δελ ζα

πξνέβαηλε ζηελ πνιπδάπαλε ζπγθξφηεζε ηεο ζεξβηθήο δψλεο.75

Έηζη ην γηνπγθνζιαβηθφ ελδηαθέξνλ πεξηνξηδφηαλ ζηε δπλαηφηεηα

αλεθνδηαζκνχ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο. Εήηεζε ινηπφλ ν Marinkovic:

…εηο ηελ Ππκθσλίαλ πεξί Διεπζέξαο Εψλεο λα πεξηέρεηαη θαη δηάηαμηο,

εηο ρσξηζηφλ έγγξαθνλ, φηη εηο πεξίπησζηλ πνιέκνπ ε Πεξβία ζα δχλαηαη λα εηζάγε ειεπζέξσο ην πνιεκηθφλ πιηθφλ δηα ηεο Θεζζαινλίθεο.76

Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο ηνπ απάληεζε φηη ην δήηεκα ηνχην πξνβιεπφηαλ

απφ ηνλ θαηαζηαηηθφ ράξηε ηεο Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ. Αλ ε Γηνπγθνζιαβία

ραξαθηεξηδφηαλ σο επηηηζέκελε, ε Διιάδα ζα ήηαλ ππνρξεσκέλε λα

απαγνξεχζεη ηε κεηαθνξά κέζσ ηνπ εδάθνπο ηεο πνιεκηθνχ πιηθνχ. Αλ,

αληίζεηα, ε Γηνπγθνζιαβία δερφηαλ επίζεζε, ηφηε, βάζεη θαη πάιη ηνπ

θαηαζηαηηθνχ ράξηε ηεο Θ.η.Δ., ε Διιάδα ζα ήηαλ ππνρξεσκέλε λα

δηεπθνιχλεη ηε κεηαθνξά πνιεκηθνχ πιηθνχ.

Ν Marinkovic ηνπ δήηεζε ηφηε λα εγγπεζεί ην δηθαίσκα κεηαθνξάο

πιηθνχ κέζσ ηνπ ιηκαληνχ ηεο Θεζζαινλίθεο γηα ηελ πεξίπησζε πνπ ην

Ππκβνχιην ηεο Θ.η.Δ. δελ πξνέβαηλε ζηνλ ραξαθηεξηζκφ ηεο κηαο ή ηεο άιιεο

δχλακεο σο επηηηζέκελεο, νπφηε ηα κέιε ηνπ Νξγαληζκνχ ηεο Γελεχεο ζα είραλ

απφιπηε ειεπζεξία δξάζεο. Ν Βεληδέινο αξλήζεθε, ιέγνληαο πσο έηζη ζα

παξαβηαδφηαλ ην πλεχκα ηεο θηιίαο ηεο κε ηελ Ηηαιία. Αληέηεηλε, κάιηζηα, φηη

ην βαζηθφηεξν δήηεκα ήηαλ ε απνθαηάζηαζε ηεο θηιίαο ησλ δχν ρσξψλ πνπ

ηφζν είρε δηαηαξαρζεί επί Ξάγθαινπ. Αθφκε δήηεζε απφ ηε Γηνπγθνζιαβία λα

κελ δηαηππψλεη αμηψζεηο πνπ ζίγνπλ είηε ηα ειιεληθά θπξηαξρηθά δηθαηψκαηα,

είηε ην θχξνο ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο. Ξξνζπάζεζε, κάιηζηα, λα

ππνβαζκίζεη ηελ πξαγκαηηθή ρξεζηκφηεηα κηαο ζπκθσλίαο γηα ηελ Διεχζεξε

Εψλε.77

Ν Βεληδέινο εμαξηνχζε ηε κεηαθνξά πνιεκηθνχ πιηθνχ κέζσ

Θεζζαινλίθεο ζε πεξίπησζε πνιέκνπ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο κε ηξίην θξάηνο απφ

δχν ζηνηρεία: Ξξψηνλ, ηελ θπξηαξρία ζηε ζάιαζζα θαη, δεχηεξνλ, ηε θχζε

ησλ ειιελν-ζεξβηθψλ ζρέζεσλ:

75 Ππλεδξίαζηο ηεο 22αο Νθησβξίνπ 1928, Δ.Π.Β.. 76 «Νκηιία ηνπ Βεληδέινπ εηο ην Ππκβνχιην ησλ πνιηηηθψλ αξρεγψλ ηεο 28εο Φεβξνπαξίνπ 1934 επί ηνπ Βαιθαληθνχ Ππκθψλνπ», Αξρείν ηεο Ιέζρεο Φηιειεπζέξσλ-Κλήκε Διεπζέξηνπ

Βεληδέινπ. 77 Ibid.

31

Αλ ε θπξηαξρία ηεο ζαιάζζεο αλήθεη εηο ηνλ αληίπαινλ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, δήηεκα δηακεηαθνκίζεσο δελ ηίζεηαη δηφηη ην πιηθφλ

πνιέκνπ δελ ζα δχλαηαη θαλ λα θζάζε εηο Θεζζαινλίθελ. Αλ ν αληίπαινο ηεο Γηνπγθνζιαβίαο δελ είλαη θχξηνο ηεο ζαιάζζεο, ηφηε ην παλ ζα εμαξηάηαη εθ ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ δχν θξαηψλ. Αλ αη

ζρέζεηο είλαη θαιαί, κεηά ή άλεπ ζπλζήθεο, ε Διιάο ζα παξάζρε πάζαλ δηεπθφιπλζηλ, αλ ηνπλαληίνλ αη ζρέζεηο είλαη θαθαί, εηο νπδέλ ζα σθειήζε ε χπαξμηο κηαο ζπκθσλίαο, ησλ Διιεληθψλ αξρψλ δπλακέλσλ

πάληνηε ελ ηε πξάμεη λα παξαθσιχζνπζη ηελ δηακεηαθφκηζηλ. Νπσζδήπνηε, πξνζέζεθα, ε αλάιεςηο ηνηαχηεο ππνρξεψζεσο, ήηηο ζα ήην δπλαηή πξν ηξηψλ αθφκε κελψλ, θαζίζηαηαη αδχλαηνο ζήκεξνλ

κεηά ηελ ππνγξαθήλ ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ.78

Ν Βεληδέινο αλαρψξεζε απφ ην Ξαξίζη δίρσο λα πξνβεί ζε ζνβαξέο

δεζκεχζεηο ή ππνρσξήζεηο. Θαηφξζσζε λα πείζεη ηε Γαιιία γηα ηηο θηιηθέο

ειιεληθέο δηαζέζεηο, θαζψο θαη λα αλαγθάζεη ην Ξαξίζη λα αζθήζεη πηέζεηο ζην

Βειηγξάδη πξνθεηκέλνπ λα πξνρσξήζεη ζηελ νδφ ηεο ειιελν-ζεξβηθήο

πξνζέγγηζεο ζχκθσλα κε ηνπο φξνπο ηεο Αζήλαο, απφ θφβν πιήξνπο

εμάξηεζήο ηεο απφ ην πνιηηηθφ άξκα ηεο Οψκεο. Πηελ νπζία, ν Βεληδέινο

θαηφξζσζε λα κεηαηξέςεη ηνπο θφβνπο ησλ επηθξηηψλ ηνπ ζε δηπισκαηηθά

πιενλεθηήκαηα γηα ηελ επφδσζε ηεο πνιηηηθήο ηνπ.

Ζ επίζθεςε ζην Ινλδίλν

Ν ακέζσο επφκελνο ζηαζκφο ηνπ ηαμηδηνχ ηνπ Βεληδέινπ ήηαλ ην Ινλδίλν,

φπνπ παξέκεηλε γηα ηξεηο εκέξεο. Δθεί έθζαζε ζηηο 30 Πεπηεκβξίνπ,

πξνεηνηκαζκέλνο λα δηαβεβαηψζεη ηε βξεηαληθή θπβέξλεζε φηη ε ππνγξαθή

ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ δελ επεξέαδε θαζφινπ ηηο παιαηφηεξεο αξρέο

ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο θαη δελ ζηξεθφηαλ δηφινπ θαηά ησλ αγγιηθψλ

ζπκθεξφλησλ.

Νη ειιελν-αγγιηθέο ζρέζεηο δηέξρνληαλ νκνινγνπκέλσο κηαο ιεπηήο

θάζεο. Ζ Αγγιία πίζηεπε πσο ν λένο Ξξσζππνπξγφο ήηαλ ήδε

δπζαξεζηεκέλνο απφ ηε βξεηαληθή ζηάζε ζρεηηθά κε ηε δηεπζέηεζε ηνπ

δεηήκαηνο ηνπ ειιεληθνχ πνιεκηθνχ ρξένπο. Δπηπιένλ, ε άξλεζε ηνπ

Βξεηαλνχ πνπξγνχ Δμσηεξηθψλ, Chamberlain, λα πηέζεη ην Βειηγξάδη

ζχκθσλα κε ηηο παξαηλέζεηο ηεο Γαιιίαο ήηαλ έλαο αθφκε ιφγνο πνπ ην

Ινλδίλν αλέκελε ηελ ςπρξφηεηα ηνπ Βεληδέινπ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά,

ππήξραλ αθφκε νξηζκέλα εθθξεκή δεηήκαηα πνπ αθνξνχζαλ ζπκθέξνληα

Βξεηαλψλ ππεθφσλ θαη εηαηξηψλ. Απηά ήηαλ νη απνδεκηψζεηο ησλ Βξεηαλψλ

78 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Marinkovic, Ξαξίζη, 29 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51.

32

ππεθφσλ ζηελ Διιάδα γηα ηελ απαιινηξίσζε ησλ αθηλήησλ ηνπο θαη ε

αλάιεςε θαη εθηέιεζε εγγεηνβειηησηηθψλ έξγσλ θαη ηνπ ζρεδηαζκνχ ηνπ

ιηκαληνχ ηνπ Ξεηξαηά.79

Νη θηιντηαιηθέο δηαζέζεηο ηνπ Ινλδίλνπ, σζηφζν, δηεπθφιπλαλ ην έξγν

ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ. Άιισζηε, ε ειιελν-ηηαιηθή πξνζέγγηζε ζην

πιαίζην ηνπ ζεβαζκνχ ησλ φξσλ ησλ ζπλζεθψλ Δηξήλεο δελ κπνξνχζε λα

βιάςεη ηα ζπκθέξνληα ηεο Αγγιίαο ζηελ Αλαηνιηθή Κεζφγεην. Ν Βεληδέινο

κάιηζηα θαηφξζσζε λα πεξηνξίζεη νπζηαζηηθά ηηο αξρηθέο, πεξηνξηζκέλεο, έζησ,

επηθπιάμεηο ηεο Βξεηαλίαο ζρεηηθά κε ην παξαπάλσ δήηεκα. Αθφκε,

δηαβεβαίσζε ηνπο Βξεηαλνχο ζπλνκηιεηέο ηνπ φηη ε Αζήλα ζα πξνέβαηλε ζε

επλντθή ξχζκηζε ησλ εθθξεκψλ εκπνξηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ δεηεκάησλ. Ρέινο,

δηέιπζε θαη ηελ παξακηθξή ππνςία ησλ Βξεηαλψλ γηα αλαθίλεζε ηνπ

Θππξηαθνχ δεηήκαηνο. Νη ζέζεηο ηνπ γηα ην Θππξηαθφ, ελδεηθηηθέο ηνπ

πνιηηηθνχ ζάξξνπο θαη ηεο δηπισκαηηθήο δηνξαηηθφηεηάο ηνπ, ήηαλ μεθάζαξεο:

Ρν δήηεκα πθίζηαην κφλν κεηαμχ ησλ Θππξίσλ θαη ηεο θπβέξλεζεο ηνπ

Ινλδίλνπ, ελψ ε Αζήλα δελ επξφθεηην λα ππνθηλήζεη θακία ελέξγεηα θαηά ηεο

βξεηαληθήο παξνπζίαο θαη δηνίθεζεο ζην λεζί.80

Ν θχθινο ησλ επαθψλ ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ ζηε βξεηαληθή

πξσηεχνπζα έιεμε κε κία ζπλάληεζε κε ηνλ Ηηαιφ πξεζβεπηή, Bardonaro. Ρνλ

δηαβεβαίσζε γηα ηε ζηαζεξή ειιεληθή ζηάζε ζρεηηθά κε ηε δηέιεπζε πνιεκηθνχ

πιηθνχ πξνο ηε Γηνπγθνζιαβία κέζσ Θεζζαινλίθεο, ελψ ηνλ ελεκέξσζε γηα

ηελ επηθπιαθηηθφηεηα πνπ ζπλάληεζε ζην Ξαξίζη.81 Γλψξηδε πσο εμίζνπ

απαξαίηεηε κε ηνλ θαζεζπραζκφ ηεο γαιιηθήο θαη ηεο βξεηαληθήο θπβέξλεζεο

ήηαλ θαη ε δηαξθήο ελεκέξσζε ηεο Ηηαιίαο γηα ηε δηεζλή αληίδξαζε ζηηο λέεο

πξσηνβνπιίεο.

Ν Βεληδέινο απνρσξψληαο απφ ην Ινλδίλν είρε επηηχρεη ηνλ ζηφρν ηεο

επίζθεςήο ηνπ. Ρε ζεηηθή ζηάζε ηεο βξεηαληθήο θπβέξλεζεο ζρεηηθά κε ηε λέα

πνιηηηθή ηνπ πηνζέηεζε θαη ν βξεηαληθφο ηχπνο, ν νπνίνο έζπεπζε λα

επηθξνηήζεη ηηο ειιεληθέο θηλήζεηο θαη λα εμάξεη ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ λένπ

Ξξσζππνπξγνχ.82

79 Harvey, πφκλεκα γηα ηνλ Βεληδέιν, Ινλδίλν, 29 Πεπηεκβξίνπ, 1928, F.O. 371/12933. 80 Ξξαθηηθά ηεο ζπλνκηιίαο κεηαμχ Βεληδέινπ θαη Ιφξδνπ Cushendum, Ινλδίλν, 1 Νθησβξίνπ, 1928, F.O. 371/12923. 81 Bardonaro πξνο Grandi, Ινλδίλν, 2 Νθησβξίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Politici,

pacco 1237. 82 Πβνιφπνπινο, Ζ Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή κεηά ηελ Ππλζήθε ηεο Ισδάλλεο, ζ. 98.

33

3. Ζ ειιελν-γηνπγθνζιαβηθή ζπκθσλία

Οη ειιελν-ζεξβηθέο ζρέζεηο θαηά ηελ πεξίνδν 1924-1928

Ρν 1924 ε Γηνπγθνζιαβία είρε πξνζπαζήζεη λα εθκεηαιιεπηεί ηε γεληθφηεξε

δπζκελή ζπγθπξία γηα ηελ Διιάδα θαη ηηο παξάιιειεο πξνζπάζεηεο ηεο

Βνπιγαξίαο, πξνθεηκέλνπ λα πεηχρεη ηελ αλαγλψξηζε ηνπ ζεξβηθνχ εζληθνχ

ραξαθηήξα ησλ ζιαβφθσλσλ ηεο ειιεληθήο Καθεδνλίαο. Ρελ πξφηαζε απηή

είρε απνξξίςεη ε ειιεληθή θπβέξλεζε, κε απνηέιεζκα ην Βειηγξάδη λα πξνβεί

ζηελ θαηαγγειία ηεο ζπκκαρίαο ηνπ 1913 κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ. Ν πνπξγφο

Δμσηεξηθψλ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, Marinkovic, ζε ζπλνκηιία ηνπ κε ηνλ Έιιελα

πξεζβεπηή ηνλ Νθηψβξην ηνπ 1924, είρε δηαθεξχμεη ην δφγκα ηνπ ζεξβηθνχ

ραξαθηήξα ηνπ ζιαβφθσλνπ πιεζπζκνχ ηεο Καθεδνλίαο, δειψλνληαο ηα

εμήο:

Δίλαη ηνχην [ην δφγκα] ε βάζηο ηεο πνιηηηθήο καο, θαη αλ ε Διιάο δελ

ζειήζε λα καο βνεζήζε εηο ηνχην ζ‟ αλαγθαζζψκελ κεηά ιχπεο λα κεηαβάισκελ ηελ βάζηλ ηαχηελ θαη λα επηδεηήζσκελ δηα ζπλελλνήζεσο κεηά ηεο Βνπιγαξίαο ην πνζνχκελνλ, δηαηξνχληεο ηελ ειιεληθήλ

Καθεδνλίαλ εηο ζθαίξαο επηξξνήο.83

Ζ δηάξξεμε ησλ παιαηψλ ζπκκαρηθψλ δεζκψλ κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ

πξνθάιεζε κία δπζάξεζηε εθθξεκφηεηα ζηηο ειιελν-γηνπγθνζιαβηθέο ζρέζεηο,

ε νπνία κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ ζπλνδεχηεθε απφ δηαξθψο αλαπηπζζφκελε

δπζπηζηία. Νη Γηνπγθνζιάβνη άξρηζαλ λα πξνβάινπλ αμηψζεηο γηα ηε δηεχξπλζε

ηεο ειεχζεξεο δψλεο ζην ιηκάλη ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ηελ εθκεηάιιεπζε ηεο

ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο Θεζζαινλίθεο-Γεπγειήο. Ξαξάιιεια, δεηνχζαλ ηε

ζχλαςε ζπκθψλνπ ζπκκαρίαο θαη, πξν παληφο, ηελ εμαζθάιηζε ηεο δηέιεπζεο

πνιεκηθνχ πιηθνχ πξνο ηε Πεξβία κέζσ Θεζζαινλίθεο ζε θαηξφ πνιέκνπ.

Ρν Βειηγξάδη δελ κπνξνχζε λα πεξηκέλεη ηίπνηε άιιν απφ ηελ Αζήλα ζε

θαηξφ πνιέκνπ απφ ην λα επηηεξεί ηε Βνπιγαξία θαη λα εμαζθαιίδεη ηε

ζαιάζζηα επηθνηλσλία κέζσ ηεο θνηιάδαο ηνπ Αμηνχ. Ρα ίδηα, φκσο, ηα

εζσηεξηθά πξνβιήκαηα ηεο Διιάδαο θαη ε πξφζθαηε κηθξαζηαηηθή πεξηπέηεηα

πνπ ηελ θαηέζηεζαλ ηφζν επάισηε ζηηο ζεξβηθέο αμηψζεηο, δελ ηεο επέηξεπαλ

λα αλαιάβεη ηέηνηνπ είδνπο δεζκεχζεηο. Ζ αληίδξαζε ηεο Γηνπγθνζιαβίαο ήηαλ

ε εθδήισζε ππεξνςίαο θαη εγεκνληζκνχ ζε ζπλδπαζκφ κε έληνλε αδηαιιαμία.

83 Ξηπηλέιεο, Ξαλαγηψηεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, 1923-41, Αζήλα: ρ.ν., 1948, ζ. 28.

34

Ρνλ Αχγνπζην ηνπ 1926, ν Ξάγθαινο πξνζπάζεζε λα επηηχρεη κία λέα

πξνζέγγηζε, ππνγξάθνληαο ζπλζήθε επξχηαηεο ζπκκαρίαο κεηαμχ ησλ δχν

ρσξψλ. Ρν απνηέιεζκα ήηαλ ε απνδνρή ηειείσο απαξάδεθησλ φξσλ

ιεηηνπξγίαο ηεο ειεχζεξεο ζεξβηθήο δψλεο ζηε Θεζζαινλίθε θαη ηεο

ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο Γεπγειήο-Θεζζαινλίθεο. Αθφκε, αλαγλσξίζηεθε κε

εηδηθή δήισζε ην δηθαίσκα ησλ ζιαβφθσλσλ πνπ θαηνηθνχζαλ ζηελ Διιάδα

λα ιάβνπλ ηε γηνπγθνζιαβηθή ππεθνφηεηα. Ρέινο, ην θείκελν ηεο ζπλζήθεο

πξνέβιεπε ηε ζπλεξγαζία ησλ δχν θξαηψλ ζε πεξίπησζε επίζεζεο ελαληίνλ

κηαο απφ ηηο δχν, ελψ, ζε πεξίπησζε απφπεηξαο δηαηάξαμεο ηεο «πνιηηηθήο

ηάμεσο πξαγκάησλ ελ ηε Βαιθαληθή»,84 ε Διιάδα αλαιάκβαλε ξεηά ηελ

ππνρξέσζε εμαζθάιηζεο πιήξνπο ειεπζεξίαο ηνπ γηνπγθνζιαβηθνχ εκπνξίνπ

κέζσ Θεζζαινλίθεο.

Ζ πηψζε ηεο δηθηαηνξίαο ηνπ Ξάγθαινπ ζήκαλε ηελ ακθηζβήηεζε ηεο

απαξάδεθηεο γηα ηα ειιεληθά ζπκθέξνληα ζπκκαρίαο απφ ηελ Αζήλα, ε νπνία

πξφηεηλε πιένλ δηαπξαγκαηεχζεηο ζε λέα βάζε παξά ηηο πηέζεηο ηεο Γαιιίαο γηα

επηθχξσζε θαη εθαξκνγή ησλ πξφζθαησλ ζπκθσληψλ. Θακία, φκσο, ειιεληθή

θνηλνβνπιεπηηθή θπβέξλεζε, πνιχ δε ιηγφηεξν κία θπβέξλεζε ηεο νπνίαο

απνθιεηζηηθφ έξγν ήηαλ ε δηεμαγσγή εθινγψλ, δελ ζα πξνέβαηλε ζηελ

επηθχξσζε ζπκθσληψλ πνπ έζηγαλ θπξηαξρηθά δηθαηψκαηα ηεο Διιάδαο.

Ν Γάιινο πξεζβεπηήο, θφκεο de Chambrain, ππέβαιε κάιηζηα πξφηαζε

ζηνλ πνπξγφ Δμσηεξηθψλ, Ξεξηθιή Αξγπξφπνπιν, γηα ηαρεία επηθχξσζε ησλ

ζπκθσληψλ. Εήηεζε ηελ απνζηνιή ησλ θεηκέλσλ ησλ ζπκθσληψλ ζηνλ

Βεληδέιν θαη ζηνλ Γηνπγθνζιάβν πξεζβεπηή ζην Ξαξίζη, πξνθεηκέλνπ νη ίδηνη λα

ηα επεμεξγαζηνχλ ελ ιεπθψ θαη κε θάζε κπζηηθφηεηα, ψζηε λα ηξνπνπνηεζνχλ

θαηά ηξφπν πνπ λα εμαζθαιίδεη ηα ζπκθέξνληα ησλ δχν κεξψλ. Ζ πξφηαζε

έγηλε απνδεθηή θαη απφ ηηο δχν πιεπξέο. Ρν Βειηγξάδη, κάιηζηα, επέκελε

ηδηαίηεξα ζηελ ηήξεζε κπζηηθφηεηαο, θπξίσο γηα ιφγνπο γνήηξνπ.

Ζ αλάιεςε, φκσο, ηεο εμνπζίαο απφ ηελ πξψηε θπβέξλεζε ζπλεξγαζίαο

κε πνπξγφ Δμσηεξηθψλ ηνλ Αλδξέα Κηραιαθφπνπιν δηέθνςε ηελ πνξεία ησλ

ζπλνκηιηψλ. Νη πξνζπάζεηεο ηνπ ηειεπηαίνπ λα ειέγμεη ηελ πξφνδν ησλ

δηαπξαγκαηεχζεσλ πξνθάιεζε ηελ έληνλε αληίδξαζε ηνπ Βειηγξαδίνπ ιφγσ

παξαβίαζεο ηνπ φξνπ γηα ηήξεζε κπζηηθφηεηαο. Ρν απνηέιεζκα ησλ

γεγνλφησλ απηψλ ήηαλ ε παξαίηεζε ηνπ Βεληδέινπ απφ θάζε αλάκεημε θαη ε

δηαθνπή ησλ ζπλνκηιηψλ.85

84 Ibid, ζ. 30. 85 Γαθλήο, Γξεγφξηνο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, Αζήλα: Ίθαξνο, 1955, ζ. 58.

35

Ν Κηραιαθφπνπινο ήηαλ ππέξ ηεο άπνςεο ηεο πιήξνπο αθχξσζεο ησλ

ζπκθσληψλ. Θάηη ηέηνην, φκσο, πξνζέθξνπε ζηελ αληίδξαζε ηφζν ηεο Γαιιίαο

φζν θαη ηεο Κ. Βξεηαλίαο κε απνηέιεζκα ηελ αχμεζε ηεο γηνπγθνζιαβηθήο

δπζπηζηίαο. Ζ ειιεληθή θπβέξλεζε απάληεζε κε ηε κε επηθχξσζε ησλ

ζπκβάζεσλ ηνπ 1926 θαη κε ηελ θαηάζεζή ηνπο ζηε Βνπιή γηα λα επηηεπρζεί ε

παλεγπξηθή ηνπο αθχξσζε ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1927. Ζ απφξξηςε ηεο ζπλζήθεο

ζπκκαρίαο ζηφρεπε ζηελ αληηθαηάζηαζή ηεο απφ έλα απιφ ζχκθσλν θηιίαο θαη

κε επίζεζεο. Ρνλ Ηνχλην ηνπ 1927 ε Αζήλα είρε θηάζεη κάιηζηα ζην ζεκείν λα

πξνηείλεη ηε ζχλαςε λέαο ζπκκαρίαο πνπ πεξηνξηδφηαλ, φκσο, απνθιεηζηηθά

έλαληη ηεο Βνπιγαξίαο. Ζ πξφηαζε απηή δελ έγηλε βέβαηα απνδεθηή απφ ην

Βειηγξάδη θαη έηζη επαλήιζε ην πξνηεηλφκελν ζρέδην ππνγξαθήο απινχ

ζπκθψλνπ κε επίζεζεο.

Ζ απφξξηςε ησλ ζπκθσληψλ κπνξεί λα μεθαζάξηδε κία επηθίλδπλε

θαηάζηαζε, δελ ζπλέβαιε φκσο ζηελ πξνψζεζε ησλ εθθξεκψλ δεηεκάησλ

κεηαμχ Διιάδαο θαη Γηνπγθνζιαβίαο, πνιχ δε ιηγφηεξν ζηελ απνθαηάζηαζε ηνπ

παιαηνχ ζπκκαρηθνχ θιίκαηνο κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ.

Τν ειιελν-γηνπγθνζιαβηθό ζύκθσλν

Ζ λέα πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ

Κεηά ηελ άλνδφ ηνπ ζηελ εμνπζία, ν Βεληδέινο δελ έζπεπζε λα αλαβηψζεη ηηο

ειιελν-γηνπγθνζιαβηθέο επαθέο. Αληίζεηα, ζεψξεζε φηη έπξεπε λα

δεκηνπξγεζεί πξψηα λέν θιίκα ζηηο ζρέζεηο Διιάδαο-Γηνπγθνζιαβίαο, επεηδή ε

ηειεπηαία ζπλέρηδε λα πξνβάιεη απαξάδεθηεο αμηψζεηο. Έηζη, κε ηελ ππνγξαθή

ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ έζεηε ν ίδηνο ηα φξηα ηεο ειιελν-

γηνπγθνζιαβηθήο θηιίαο. Ζ Διιάδα είρε ιάβεη πιένλ κηα απζηεξά νπδέηεξε

ζηάζε απέλαληη ζηελ ηηαιν-γηνπγθνζιαβηθή αληηπαξάζεζε.86 Ν ίδηνο ν

Βεληδέινο πνπ ην 1913 ππήξμε δηαηεζεηκέλνο λα αλαιάβεη ελδερνκέλσο

δεζκεχζεηο ζε πεξίπησζε ξήμεο ηεο Πεξβίαο κε ηελ Απζηξία, δελ πίζηεπε

πιένλ φηη ζα κπνξνχζε λα δψζεη ζηελ ειιελν-γηνπγθνζιαβηθή θηιία αλάινγν

πεξηερφκελν. Ζ εμέιημε απηή αλάγθαζε ηε Γηνπγθνζιαβία λα επηζπκεί ηελ

ειιεληθή θηιία πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζεη ηνλ απφ λφην αλεθνδηαζκφ ηεο κε

πνιεκηθφ πιηθφ ζε θαηξφ πνιέκνπ.87

86 Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, ζ. 33. 87 Βι. αλαδεκνζίεπζε ηεο ζπλέληεπμεο ηνπ Βεληδέινπ πξνο ηνλ αληαπνθξηηή ηεο Politika ηνπ Βειηγξαδίνπ ζηηο 26 Απγνχζηνπ 1928 ζην Διεύζεξνλ Βήκα, 27 Απγνχζηνπ 1928.

36

Ζ ζπλεηδεηνπνίεζε ησλ δηαζηάζεσλ θαη ζπλεπεηψλ ηεο ειιελν-ηηαιηθήο

πξνζέγγηζεο θαη νη ζπλερείο αζθπθηηθέο πηέζεηο ησλ Γάιισλ88 εμάιεηςαλ θάζε

παιαηφηεξε αδηαιιαμία ηνπ Βειηγξαδίνπ θαη πξνιείαλαλ ην έδαθνο γηα ηελ

ηειηθή ππνγξαθή ελφο ζπκθψλνπ κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ, φπσο αθξηβψο ην

επηζπκνχζε ε Αζήλα. Δμάιινπ, ζε επηζηνιή ηνπ πξνο ηνλ Κηραιαθφπνπιν ζηηο

15 Πεπηεκβξίνπ 1928, ν Βεληδέινο ζεκείσλε ζρεηηθά κε ηε λέα πξνζπκία ηνπ

Βειηγξαδίνπ γηα ζπλελλφεζε φηη «καο εδειψζε εθ Βειηγξαδίνπ, φηη ζα είλαη

επηπρείο λα επαλαιάβνπλ ηαο δηαπξαγκαηεχζεηο δηα ηελ νξηζηηθήλ ξχζκηζηλ

ηνπ δεηήκαηνο ηεο ζεξβηθήο δψλεο».89

Κεηά ην Ινλδίλν, ζηηο 2 Νθησβξίνπ, ν Βεληδέινο επέζηξεςε πάιη ζην

Ξαξίζη, φπνπ ζπλάληεζε γηα κία αθφκε θνξά ηνλ Marinkovic. Ν ηειεπηαίνο ηνλ

δηαβεβαίσζε φηη ην Βειηγξάδη ήηαλ έηνηκν γηα ηελ ππνγξαθή ελφο ζπκθψλνπ

φκνηνπ κε ην ειιελν-ηηαιηθφ.90

Ρν ηαμίδη ζην Βειηγξάδη θαη ε ππνγξαθή ηνπ ζπκθώλνπ

Ν ηειεπηαίνο ζηαζκφο ηεο πεξηνδείαο ηνπ Βεληδέινπ ήηαλ ην Βειηγξάδη, φπνπ

έθηαζε ζηηο 9 Νθησβξίνπ. Νη πνιηηηθέο εμειίμεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο

Γηνπγθνζιαβίαο ήηαλ ξαγδαίεο. Ξέξα απφ ηηο δηαξθείο ζεξβν-θξναηηθέο

αληηζέζεηο, ε ηηαιηθή απεηιή εκθαλίζηεθε νμπκέλε. Ρηο παξακνλέο ηεο ειιελν-

γηνπγθνζιαβηθήο πξνζέγγηζεο ηα πξνβιήκαηα γηα ηε γεηηνληθή ρψξα

εληάζεθαλ κε απνθνξχθσκα ηε δνινθνλία ηνπ Θξνάηε αγξνηηθνχ εγέηε,

Styepan Radic, θαη ηελ επηθχξσζε ηεο Ππλζήθεο ηνπ Λεηηνχλν ηνλ Αχγνπζην

ηνπ 1928, πξνθαιψληαο βίαηεο αληη-ηηαιηθέο ιατθέο εθδειψζεηο ζην Ππιηη θαη

ην Πεκπέληθν.91 Δπηπιένλ ε απηναλαθχξεμε ηνπ Ahmet Zhogu ζε βαζηιηά ηεο

Αιβαλίαο κε ηηο επινγίεο ηεο Οψκεο92 επηδείλσζε ηελ θαηάζηαζε.

Κέζα ζην θιίκα απηφ πξαγκαηνπνηήζεθε ε ζπλάληεζε ηνπ Βεληδέινπ κε

ηνλ Γηνπγθνζιάβν Βαζηιηά Αιέμαλδξν. Πηε ζπδήηεζή ηνπο, ν Βεληδέινο ηνπ

ππελζχκηζε φηη γηα ηελ εθαξκνγή ηεο ειιελν-ζεξβηθήο ζπλζήθεο ηνπ 1913

είρε έξζεη ζε ζχγθξνπζε κε ηνλ Βαζηιηά Θσλζηαληίλν, φηη είρε δηαηξέζεη ηελ

Διιάδα θαη είρε επαλαζηαηήζεη, φηη είρε παξάζρεη βνήζεηα ζηνλ ζεξβηθφ

ζηξαηφ θαη θηινμελία ζηνπο Πέξβνπο ζηελ Διιάδα, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο

βαζηιηθήο νηθνγέλεηαο θαη ηεο θπβέξλεζεο, φηαλ ε Πεξβία είρε θαηαιεθζεί απφ

88 Loraine, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1928, Ξαξάγξαθνο 56, F.O. 371/13659. 89 Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο., Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή από ηηο Αξρέο ηνπ 20νπ Αηώλα σο ηνλ Γεύηεξν Ξαγθόζκην Ξόιεκν, Θεζζαινλίθε: Πάθθνπιαο, 1983, ζ. 52. 90 Πεκείσκα ηνπ Ρκήκαηνο, Ξαξίζη, 3 Νθησβξίνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Δ (1928-1929) Yougoslavie 57. 91 Ξνιπρξνληάδεο πξνο Θαξαπάλν, Βειηγξάδη, 19 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. 92 Ξνιπρξνληάδεο πξνο Θαξαπάλν, Βειηγξάδη, 30 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928.

37

ηα ζηξαηεχκαηα ησλ Θεληξηθψλ Απηνθξαηνξηψλ.93 Ρνπ αλέπηπμε, αθφκε, ηηο

ειιεληθέο ζέζεηο γηα ηα εμσηεξηθά δεηήκαηα, δειψλνληαο φηη ε Αζήλα ζα

παξείρε ζην ζεξβηθφ εκπφξην θάζε αλαγθαία επθνιία, αξθεί λα κελ ζίγνληαη ε

ειιεληθή θπξηαξρία θαη ηα εζληθά ζπκθέξνληα. Γηα πξψηε θνξά, ινηπφλ, ε

Διιάδα δελ έδεηρλε δηαηεζεηκέλε λα αλερζεί πεξηνξηζκφ ησλ δηθαησκάησλ ηεο,

νχηε κηα αθφκε εθδήισζε ζεξβηθνχ εγεκνληζκνχ θαη ππεξνςίαο.94

Ν Αιέμαλδξνο έδεημε λα ζπκκεξίδεηαη ηηο ζέζεηο ηνπ Βεληδέινπ. Γήισζε,

κάιηζηα, φηη είρε πξνρσξήζεη ζηηο αλαγθαίεο ζπζηάζεηο πξνο ηελ θπβέξλεζε

θαη είρε ηελ πεπνίζεζε φηη ζα θαηέιεγαλ ζε ζπκθσλία.95 Δθκεηαιιεπφκελνο

ηελ επκελή ζηάζε ηνπ Αιέμαλδξνπ, ν Βεληδέινο ηνπ δήηεζε λα θαιέζεη θαη

πάιη ηνλ Marinkovic θαη λα ηνπ αλαθνηλψζεη ηηο βαζηιηθέο ζέζεηο, πξηλ

αξρίζνπλ νη ζρεηηθέο ζπδεηήζεηο κε ηνλ πνπξγφ.

Αξγφηεξα ηελ ίδηα εκέξα, κεηά απφ δείπλν πνπ παξαηέζεθε ζηελ

ειιεληθή πξεζβεία, ν Βεληδέινο ζπλνκίιεζε ηδηαηηέξσο κε ηνλ Γηνπγθνζιάβν

Ξξσζππνπξγφ, Korosetz, θαη ηνλ πνπξγφ Δμσηεξηθψλ, Sumenkovic. Αλέιπζε

ηηο εθθξεκείο ππνζέζεηο, ηνπο ιφγνπο, γηα ηνπο νπνίνπο είρε θαηαζηεί κέρξη

ηφηε αδχλαηε ε πξνζέγγηζε, θαη ηηο γεληθέο γξακκέο, θάησ απφ ηηο νπνίεο ήηαλ

απηή πιένλ δπλαηή. Νη εληππψζεηο πνπ απεθφκηζε ν Βεληδέινο ήηαλ κάιινλ

αξλεηηθέο. Ζ ζηάζε ηνπ Βειηγξαδίνπ είρε ζθιεξχλεη γηα κία αθφκε θνξά. πσο

ηφληζε αξγφηεξα ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο, ζρνιηάδνληαο ηηο ζπλνκηιίεο:

... ε ζπκπεξηθνξά ησλ παιαηψλ ζπκκάρσλ θαη πάληνηε ειπίδσ θίισλ καο Πέξβσλ απέλαληί καο εμ αθνξκήο ηνπ δεηήκαηνο ηεο Εψλεο ηεο Θεζζαινλίθεο είλαη αλππφθνξνο. ηη καο νκηινχλ κε χθνο νιίγνλ

πξνζηάηνπ πξνο πξνζηαηεπφκελνλ, δηφηη φηαλ κίαλ θνξάλ εηο ην πνπξγείνλ ησλ Δμσηεξηθψλ ηνηο παξεηεξήζε φηη, Θχξηνη καο εδεηείηε πάξα πνιιά απήληεζαλ φηη δελ λνκίδνκελ φηη ζαο δεηνχκελ πάξα

πνιιά, αιιά θαη αλ ζαο δεηνχκε απηά, ζαο δίδνκελ σο αληάιιαγκα ηελ θηιία καο.96

93 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, η. ΗΗ, ζ. 59. 94 Ζ ζπνπδαηφηεηα ηεο Θεζζαινλίθεο γηα ην Βειηγξάδη, φπσο θαη γηα ηηο άιιεο ρψξεο ηεο

Κηθξήο Αληάλη, απνηεινχζε ηνλ βαζηθφ ιφγν ηεο ζεξβηθήο αδηαιιαμίαο. Κία απφ ηηο πνιιέο απνδείμεηο ηεο ζεκαζίαο ηνπ ιηκαληνχ ηεο πφιεο είλαη θαη νη δειψζεηο ηνπ Ρζέρνπ πνπξγνχ Δμσηεξηθψλ, Edward Benes, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ γηα έλα ειιελν-ηζερηθφ ζχκθσλν πξνο ηνλ Έιιελα πξεζβεπηή ζηελ Ξξάγα, Θσλζηαληίλν Ταξνχδα: «Ζ Διιάο θαηέρεη ην ζπνπδαηφηαηνλ ηνχην θέληξνλ ησλ ζπγθνηλσληψλ δηα ηελ Θεληξηθήλ Δπξψπελ, εμαξηάηαη δε απ‟ απηήλ λα πξνζδψζε εηο ηελ πφιηλ ηεο Θεζζαινλίθεο ηελ ζεκαζίαλ θαη ηελ αλάπηπμηλ ηελ νπνίαλ νθείιεη λα έρε, δηα ηεο παξνρήο επθνιηψλ εηο ηα

ελδηαθεξφκελα θξάηε, νχησο ψζηε ηαχηα λα έρσζηλ άκεζνλ ελδηαθέξνλ δηα ηελ επεκεξίαλ ηεο θαη είλαη ζηελψο ζπλδεδεκέλα πξνο ηελ Διιάδα.» Ταξνχδαο πξνο Θαξαπάλν, Ξξάγα, 29

Λνεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51. 95 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηελ επίζθεςε ζην Βειηγξάδη, ζηηο 9, 10, 11, Σ. 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ. 96 «Νκηιία ηνπ Βεληδέινπ εηο ην Ππκβνχιην ησλ πνιηηηθψλ αξρεγψλ ηεο 28εο Φεβξνπαξίνπ

1934 επί ηνπ Βαιθαληθνχ Ππκθψλνπ», Αξρείν ηεο Ιέζρεο Φηιειεπζέξσλ-Κλήκε Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ.

38

Ρα γεγνλφηα ηεο επφκελεο κέξαο επηβεβαίσζαλ ηνπο θφβνπο ηνπ

Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ. Πε λέα ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ πνπξγφ Δμσηεξηθψλ

ππνζηήξημε ηηο ειιεληθέο ζέζεηο θαη ηφληζε φηη νη εγγπήζεηο πξνο ην ζεξβηθφ

εκπφξην πξέπεη λα πεξηνξηζζνχλ ζε εθείλεο πνπ παξείρε ε ζπλζήθε ηνπ

1923.97 Αθφκε, δήηεζε δηεπθξηλίζεηο ζε νξηζκέλα αζαθή ζεκεία πνπ ζα

κπνξνχζαλ θάπνηα ζηηγκή λα εξκελεπζνχλ θαηά ηξφπν αληίζεην πξνο ηηο

αξρέο ηνπ ζεβαζκνχ ηεο θπξηαξρίαο θαη ησλ βαζηθψλ ειιεληθψλ

ζπκθεξφλησλ. Ρέινο, ππέβαιε ζρέδην πξσηνθφιινπ, ην νπνίν πξφηεηλε πξνο

ππνγξαθή.

Ρν θιίκα πνπ ζπλάληεζε ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο ζηε δεχηεξε απηή

ζπλάληεζε ήηαλ ζαθψο επλντθφηεξν. Ν Γηνπγθνζιάβνο πνπξγφο ππνζρέζεθε

λα κειεηήζεη ηηο ειιεληθέο ζέζεηο θαη ην πξνηεηλφκελν ζρέδην. Ξξάγκαηη, κεηά

απφ ζπλεδξίαζε ηνπ πνπξγηθνχ Ππκβνπιίνπ, πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ηελ ίδηα

εκέξα, ν Sumenkovic ζπλάληεζε μαλά ηνλ Βεληδέιν. Πηηο λέεο ζπλνκηιίεο έγηλε

δεθηφ φηη ε ζχκβαζε ηνπ 1923 ζα ρξεζίκεπε σο βάζε γηα ηελ επίιπζε ησλ

εθθξεκψλ δεηεκάησλ. Δπίζεο, απφ ηηο ηξνπνπνηήζεηο πνπ πξνηάζεθαλ

επηηεχρζεθε ζπκθσλία γηα ηηο αθφινπζεο ηξεηο:

1) ηη ε Πεξβηθή Εψλε δελ ζα ρξεζηκνπνηήηαη δηα ην Γηεζλέο δηακεηαθνκηζηηθφλ Δκπφξηνλ. 2) ηη ν ελ ηε Πεξβηθή Εψλε δηαρεηξηζκφο ησλ εκπνξεπκάησλ δελ

πεξηιακβάλεη θαη δηθαηψκαηα βηνκεραλίαο. 3) ηη ε ελ ηε ζχκβαζεη ηνπ 1923 παξαρσξνπκέλε αηέιεηα εηζαγνκέλσλ πξψησλ πιψλ θαη εδσδίκσλ αθνξά κφλνλ πξντφληα

θαηαλαιηζθφκελα εληφο ηνπ ρψξνπ ηεο Εψλεο.98

ζνλ αθνξά ην ηέηαξην θαη ζπνπδαηφηεξν αίηεκα πεξί ππαγσγήο ησλ

πινίσλ πνπ θαηεπζχλνληαλ ζηε Πεξβηθή Εψλε ζηηο πξνθαζνξηζκέλεο

δηαηππψζεηο ελψπηνλ ησλ ειιεληθψλ ιηκεληθψλ αξρψλ, ν Βεληδέινο ζπλάληεζε

ηε ζνβαξή αληίζηαζε ηνπ Γηνπγθνζιάβνπ πνπξγνχ. Ν ηειεπηαίνο αληέηαζζε

φηη ν πεξηνξηζκφο απηφο εξρφηαλ ζε πιήξε αληίζεζε κε ην 8ν άξζξν ηνπ

πξσηνθφιινπ Γ΄ ηεο Πχκβαζεο ηνπ 1923. Πηελ νπζία, επξφθεηην γηα κηα

ηειεπηαία πξνζπάζεηα λα δηαζθαιηζηεί έκκεζα ε ειεχζεξε δηέιεπζε

97 Ζ ζχκβαζε ηνπ 1923 δελ είρε επηθπξσζεί απφ ηελ ειιεληθή Βνπιή, ε νπνία κφλν κε έλα

γεληθφ ςήθηζκα είρε εγθξίλεη ζπιιήβδελ ηηο ελέξγεηεο ηεο δηθηαηνξηθήο θπβέξλεζεο Ξάγθαινπ κέρξη ην 1923. Αλ ινηπφλ, ζχκθσλα κε ηα φζα ππνζηήξημε ν Βεληδέινο, δελ πξνζέξρνληαλ ηα δχν κέξε ζε ζπκθσλία, ηφηε ην θαζεζηψο πνπ ζα δέζκεπε ηελ Αζήλα θαη ην Βειηγξάδη ζα ήηαλ εθείλν ησλ πεξηνξηζκέλσλ ππνρξεψζεσλ ηεο ζπλζήθεο ηνπ 1913. 98 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηελ επίζθεςε ζην Βειηγξάδη, ζηηο 9, 10, 11, Σ. 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ.

39

ππξνκαρηθψλ. Ν Βεληδέινο απάληεζε φηη δελ επξφθεηην κφλν γηα έλα

ζηνηρεηψδεο θπξηαξρηθφ δηθαίσκα, αιιά γηα κηα αλαγθαηφηεηα επηβεβιεκέλε

απφ ηελ αλάγθε δηαζθάιηζεο ηεο δεκφζηαο πγείαο.99 Ν Sumenkovic δήηεζε

ηφηε λα αλαδεηεζεί ε δηαηχπσζε εθείλε, κε ηελ νπνία ζα επηθπιαζζφηαλ εηδηθά

ε πγεηνλνκηθή αξκνδηφηεηα ησλ ειιεληθψλ αξρψλ. Ζ πξφηαζε απηή δελ

απνξξίθζεθε απφ ηνλ Έιιελα Ξξσζππνπξγφ, γηαηί νη άιιεο αξκνδηφηεηεο ησλ

ιηκεληθψλ αξρψλ εμαζθαιίδνληαλ κε ηηο εηδηθέο δηαηάμεηο ηεο ζχκβαζεο ηνπ

1923 «πεξί αζηπλνκίαο θαη δηθαηνζχλεο» ησλ ειιεληθψλ αξρψλ, ην άξζξν 9

ηνπ πξσηνθφιινπ Γ΄ πεξί δεισηηθνχ θιπ.

Δπηπιένλ, ν Γηνπγθνζιάβνο πνπξγφο αλαθίλεζε θαη πάιη δηάθνξα άιια

δεηήκαηα. Ππγθεθξηκέλα δήηεζε λα «επηβεβαησζεί», ζαλ λα είρε ήδε

παξαρσξεζεί, ην δηθαίσκα ίδξπζεο ζηδεξνδξνκηθνχ ζηαζκνχ ζηε Πεξβηθή

Εψλε. Ρν αίηεκα απηφ απνξξίθζεθε θαηεγνξεκαηηθά σο θαηά βάζε

απαξάδεθην γηα επλφεηνπο ιφγνπο, πέξα απφ ην φηη δελ πεξηερφηαλ θαλ ηέηνηα

παξαρψξεζε ζηε ζχκβαζε ηνπ 1923. Ρειηθά, ν Sumenkovic αλαγθάζηεθε λα

ην απνζχξεη. Γεχηεξνλ, δεηήζεθε ε άδεηα ίδξπζεο ζεξβηθνχ ζρνιείνπ ζηε

Θεζζαινλίθε γηα ηνπο Πέξβνπο ππεθφνπο πνπ ήηαλ εγθαηεζηεκέλνη ζηελ πφιε.

Ρνπ αληηηάρζεθε φηη ηζάξηζκνη Έιιελεο ππήθννη ζην Βειηγξάδη ζα δηθαηνχηαλ

παξφκνηα παξαρψξεζε. Υο εθ ηνχηνπ, κφλν επί ηε βάζε ηεο ακνηβαηφηεηαο ζα

κπνξνχζε λα εμεηαζηεί ην δήηεκα. Έηζη, απνζχξζεθε θαη απηή ε αμίσζε.

Ρξίηνλ, ν πνπξγφο αλέπηπμε ην δήηεκα ηεο εθρψξεζεο απφ ηελ Δηαηξία ησλ

Αλαηνιηθψλ Πηδεξνδξφκσλ νξηζκέλσλ απαηηήζεσλ θαηά ηεο ειιεληθήο

θπβέξλεζεο ζε ζεξβηθφ φκηιν, αληί 20 εθαηνκκπξίσλ γαιιηθψλ θξάγθσλ.

Εήηεζε, αθφκε, ηελ επηζηξνθή ηνπ πνζνχ απηνχ απφ ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε

ζηνλ φκηιν, κε αληάιιαγκα ηελ παξαίηεζε απφ θάζε αμίσζε απφ ηε γξακκή

απηή. Ν Βεληδέινο εμήγεζε φηη κε ηελ παξαπάλσ πξάμε ν ζεξβηθφο φκηινο δελ

είρε απνθηήζεη θαλέλα δηθαίσκα επί ηεο γξακκήο Γεπγειήο-Θεζζαινλίθεο,

παξά κφλν θαηέζηε εθδνρέαο ελνρηθψλ απαηηήζεσλ. Δπηθπιάρηεθε απιά λα

επαλεμεηάζεη ην αίηεκα κε πλεχκα δηθαηνζχλεο.

Θαηφπηλ ν Γηνπγθνζιάβνο πνπξγφο έζημε ην δήηεκα θάπνησλ θηεκάησλ

Πέξβσλ ππεθφσλ πνπ δηαηεινχζαλ ππφ θαζεζηψο κεζεγγχεζεο, ηεο νπνίαο

99 Ζ αλέλδνηε ζηάζε ηνπ Βεληδέινπ πάλσ ζην ζεκείν απηφ είλαη εκθαλήο ζηα φζα ζεκεηψλεη ν Βξεηαλφο πξεζβεπηήο, Sir Percy Loraine, αλαθέξνληαο κία ζπλνκηιία ηνπ κε ηνλ Ρνχξθν

πξεζβεπηή ζηελ Αζήλα: «Ν Djevad Bey, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζπλνκηιίαο, κνπ είπε φηη ν θ. Βεληδέινο, κία κέξα κεηά ηελ επηζηξνθή ηνπ ζηελ Αζήλα, θάιεζε ηελ ηηαιηθή πξεζβεία, δήηεζε λα δεη ηνλ επηηεηξακκέλν θαη ηνπ είπε θαηεγνξεκαηηθά φηη ε ειιεληθή θπβέξλεζε δελ ζθφπεπε λα παξαρσξήζεη ζηε Γηνπγθνζιαβία θακία εγγχεζε ζρεηηθά κε ηε δηέιεπζε

εθνδίσλ απφ ηε Θεζζαινλίθε». Loraine πξνο Ιφξδν Cushendun, Αζήλα, 22 Νθησβξίνπ, 1928, F.O. 371/12921.

40

δήηεζε ηελ άξζε. Ν Βεληδέινο έδεημε πξνζπκία ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ

ζέκαηνο. Ρφληζε, φκσο, φηη ππήξραλ αληίζηνηρεο πεξηπηψζεηο Διιήλσλ πνπ

θαηείραλ θηήκαηα ζηε Πεξβία, ηελ ειεχζεξε δηάζεζε ησλ νπνίσλ ζηεξνχληαλ

κε δηάθνξνπο ηξφπνπο. Δπηβαιιφηαλ, ινηπφλ, ε ηαπηφρξνλε εμέηαζε θαη

δηεπζέηεζε ησλ πεξηπηψζεσλ απηψλ. Ππληάρζεθε κάιηζηα κηα ζρεηηθή ξήηξα,

πνπ πεξηιήθζεθε ζην πξσηφθνιιν Β΄.

Ν Sumenkovic αλαθέξζεθε επίζεο ζην δήηεκα ηεο ζεξβηθήο Κνλήο ηνπ

Σηιαλδαξίνπ ζην Άγην φξνο, δεηψληαο λα αλαγλσξηζζεί ε ζεξβηθή ππεθνφηεηα

ζηνπο κνλαρνχο ηεο κνλήο. Πε απηφ ην αίηεκα ν Βεληδέινο αληέηαμε φηη θαη

ζηνλ ίδην ηνλ Θαηαζηαηηθφ Σάξηε ηεο πνιηηείαο ηνπ Άζσ είρε ζεζπηζηεί ξεηά φηη

θάζε απνζπξφκελνο ζηελ πεξηνρή ηνπ Άζσ γηα λα κνλάζεη απνθηά ipso facto

ηελ νζσκαληθή, παιαηφηεξα, θαη ηελ ειιεληθή πιένλ ππεθνφηεηα. Ζ Διιάδα,

άιισζηε, δελ είρε ην δηθαίσκα λα κεηαβάιεη νπζηψδε δηάηαμε ηνπ πξνλνκηαθνχ

απηνχ θαζεζηψηνο. Δπηπιένλ, ε επδνθίκεζε ηνπ ζεξβηθνχ αηηήκαηνο ζα ήηαλ

αδχλαηε θαη γηα ηππηθνχο ιφγνπο, επεηδή παξφκνην πιενλέθηεκα ζα

δηεθδηθνχζαλ θαη άιινη μέλνη κνλαρνί πνπ βξίζθνληαλ ζε άιιεο αιιφθπιεο

κνλέο. Θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, δεδνκέλνπ ηνπ κεγάινπ αξηζκνχ ηέηνησλ

πεξηπηψζεσλ, ζα θαηέιεγε φιν ην ίδξπκα λα απνηειέζεη μέλν νξγαληζκφ ζε

ειιεληθφ έδαθνο, ιφγσ θπξίσο ησλ δηνηθεηηθψλ θαζεθφλησλ πνπ αλαγλσξίδεη

ζηνπο κνλαρνχο ην πξνλνκηαθφ θαζεζηψο. Έηζη απνζχξζεθε θαη ην αίηεκα

απηφ εθ κέξνπο ηνπ Πέξβνπ πνπξγνχ.

Ρέινο, έγηλε ιφγνο γηα ηελ ππνρξέσζε πνπ είρε αλαιάβεη ε δηθηαηνξηθή

θπβέξλεζε ηνπ 1926 λα αλαγλσξίζεη ηε ζεξβηθή ππεθνφηεηα ζε 450 πεξίπνπ

αξρεγνχο νηθνγελεηψλ, είηε επεηδή θαηάγνληαλ απφ επαξρίεο ηεο παιηάο

Πεξβίαο θαη απφ άπνςε ζεξβηθήο λνκνζεζίαο δηθαηνχληαλ ηε ζεξβηθή

ππεθνφηεηα, είηε επεηδή ήηαλ πξψελ ππήθννη ηεο απζηξν-νπγγξηθήο

κνλαξρίαο θαηαγφκελνη απφ επαξρίεο πνπ πξνζαξηήζεθαλ ζηε Πεξβία θαη σο

ηέηνηνη δηθαηνχληαλ ηε ζεξβηθή ππεθνφηεηα, είηε επεηδή είραλ απνθηήζεη ηελ

ηειεπηαία θαηά νηνλδήπνηε ηξφπν. Ν Βεληδέινο εμήγεζε φηη δελ ζα κπνξνχζε

λα απνδερζεί ην αίηεκα απηφ, γηαηί νη πεξηζζφηεξνη απφ απηνχο ζηεξνχληαλ

πξαγκαηηθήο δηθαηνινγεηηθήο βάζεο. Άιισζηε, ε Αζήλα είρε πξνβεί

παιαηφηεξα ζηε ξχζκηζε πεξηπηψζεσλ 150 πξνζψπσλ απηήο ηεο θαηεγνξίαο.

Γήισζε, αθφκε, φηη παξά ηε κε δέζκεπζε ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο απφ ηηο

δηαπξαγκαηεχζεηο εθείλεο, ν ίδηνο δελ ζα ήζειε λα απνζχξεη ηελ ηφηε

ππφζρεζε, ππφ ηνλ φξν φκσο ην δήηεκα λα πεξηνξηζζεί ζηα αξρηθά ηνπ φξηα

41

θαη ε παξαρψξεζε λα είλαη θαηά βάζε αηηηνινγεκέλε. Θαη ζε απηφ ην ζεκείν ν

Γηνπγθνζιάβνο πνπξγφο αλαγθάζζεθε λα ζπκθσλήζεη.100

Ρελ επφκελε κέξα, ζηηο 10 Νθησβξίνπ 1928, επήιζε ζπκθσλία ζε φια

ηα ππφινηπα δεηήκαηα. Δληειψο απξνζδφθεηα, φκσο, επαλήιζαλ πξνο

ζπδήηεζε ηα ζέκαηα: α) ηεο αξκνδηφηεηαο ησλ ειιεληθψλ πγεηνλνκηθψλ αξρψλ

γηα ηνλ πγεηνλνκηθφ έιεγρν ησλ πινίσλ πνπ κεηέθεξαλ θνξηίν γηα ηε ζεξβηθή

δψλε, β) ηεο εγθαηάζηαζεο ζηδεξνδξνκηθνχ ζηαζκνχ ζηε δψλε απηή θαη γ) ηεο

ππεθνφηεηαο ησλ κνλαρψλ ηεο Κνλήο Σηιαλδαξίνπ.101 Ν Βεληδέινο απάληεζε

φηη δελ κπνξνχζε λα ζπδεηήζεη πιένλ ηα δεηήκαηα απηά, ηε ζηηγκή κάιηζηα

πνπ είρε πεξηέιζεη ζηελ ειιεληθή αληηπξνζσπεία ην θείκελν ηεο πξφηαζεο ηνπ

Βαζηιηά Αιέμαλδξνπ πνπ επξφθεηην λα εθθσλεζεί ην ίδην απφγεπκα θαη ζην

νπνίν δηαθεξπζζφηαλ ήδε ε επίηεπμε ζπκθσλίαο κεηαμχ ησλ κεξψλ. πέδεημε,

ινηπφλ, λα παξαιεηθζνχλ νη πξνηάζεηο κέρξη λα βεβαησζεί απφιπηα ε

πξαγκαηηθή ζπκθσλία ησλ δχν κεξψλ. Ιίγν αξγφηεξα ζε κία ζπλάληεζε ηνπ

ίδηνπ ηνπ Αιέμαλδξνπ κε ηνλ Βεληδέιν, ν ηειεπηαίνο εμέθξαζε ηε δπζαξέζθεηά

ηνπ γηα ηελ αληίζεζε ησλ ζεξβηθψλ απφςεσλ ηφζν κε ηηο ειιεληθέο απφςεηο,

φζν θαη κε ηηο βαζηιηθέο ζέζεηο. Ν Αιέμαλδξνο έζπεπζε λα δηαβεβαηψζεη ηνλ

Έιιελα Ξξσζππνπξγφ φηη ζα πξνέβαηλε ζηηο αλαγθαίεο ζπζηάζεηο, ελψ

δηαηχπσζε θαη ηελ ειπίδα γηα πιήξε ζπκθσλία. Κεηά απφ απηφ, ν Sumenkovic

πξφηεηλε ηα παξαπάλσ επίκαρα ζεκεία λα παξακείλνπλ εθηφο ηνπ

πξσηνθφιινπ πνπ επξφθεηην λα ππνγξαθεί θαη έδσζε επηζηνιή ζηνλ Βεληδέιν,

δειψλνληαο φηη ε ζεξβηθή θπβέξλεζε επηθπιάζζεηαη λα ηα εμεηάζεη θαη πάιη

κε πλεχκα δηθαίνπ.

Θαηά ηε ζπλάληεζε πνπ αθνινχζεζε, ν Βεληδέινο δήισζε ζηνλ

Γηνπγθνζιάβν πνπξγφ φηη, πξνθεηκέλνπ ηα ζέκαηα απηά λα ζεσξεζνχλ

εθθξεκή, ζα ήηαλ ίζσο ζπλεπέζηεξν λα αλαβάινπλ ηελ θαηάξηηζε νηαζδήπνηε

ζπκθσλίαο κέρξη λα επηιπζνχλ ηα νπζηψδε ζεκεία. Γηα ην ελδερφκελν,

σζηφζν, πνπ ν ηειεπηαίνο πξνέθξηλε ηε ζχληαμε πξσηνθφιινπ γηα ηα

ππφινηπα ζπκθσλεζέληα ζεκεία, ηφληζε φηη ζα αλαγθαδφηαλ λα δηαηππψζεη

επηθπιάμεηο γξαπηψο, εμαξηψληαο ηελ ηειηθή ππνγξαθή απφ ηελ πξνεγνχκελε

ζπκθσλία επί ησλ ηξηψλ εθθξεκψλ δεηεκάησλ.102

Ζ αλππνρψξεηε ζηάζε ηνπ Βειηγξαδίνπ σο πξνο ηα δηάθνξα εθθξεκή

δεηήκαηα, θαζψο θαη ε ζπλερήο πξνβνιή λέσλ αηηεκάησλ απφ ηε

100 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηελ επίζθεςε ζην Βειηγξάδη, ζηηο 9, 10, 11, Σ. 1928. Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ. 101 Ibid. 102 Ibid.

42

γηνπγθνζιαβηθή πιεπξά πξηλ ηελ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-γηνπγθνζιαβηθνχ

ζπκθψλνπ πξνθάιεζε ηελ απνηειεζκαηηθή απηή ηε θνξά αληίδξαζε ηεο

Γαιιίαο θαη ηεο Αγγιίαο. Ζ βξεηαληθή θπβέξλεζε δελ επηζπκνχζε λα παξέκβεη

ππέξ ηνπ Βειηγξαδίνπ. Απηφ θαηέζηεζε ζαθέο ν Sir Ronald Lindsay, φηαλ ν

Γηνπγθνζιάβνο πξεζβεπηήο ζην Ινλδίλν ηνλ ξψηεζε ζρεηηθά ζηηο 7 Λνεκβξίνπ

1928, πξνζζέηνληαο κάιηζηα «φηη ζα ήηαλ επρήο έξγν λα δηαθαλνληζηεί ρσξίο

θαζπζηέξεζε ην δήηεκα ηεο γηνπγθνζιαβηθήο ειεχζεξεο δψλεο ζηε

Θεζζαινλίθε θαη φηη ζα ζεσξνχζε ηδηαίηεξα ιππεξφ, αλ νη γηνπγθνζιαβηθέο

απαηηήζεηο πξνθαινχζαλ απηή ηε ζηηγκή θάπνην πξφβιεκα.»103

Ρελ επφκελε κέξα, ν Briand έζπεπζε λα δεηήζεη απφ ηνλ Γάιιν

πξεζβεπηή ζην Βειηγξάδη, Dard, λα κεηαθέξεη ζην Βειηγξάδη ηε γαιιηθή

επηζπκία επίηεπμεο νξηζηηθήο ζπκθσλίαο κε ηελ Διιάδα, ηνλίδνληαο φηη «ε λέα

ζηάζε ηνπ Βειηγξαδίνπ ελέρεη ηνλ θίλδπλν λα θαηαιήμεη εηο φθεινο ηεο

Ηηαιίαο, πνπ ε θχξηα ηεο πξνζπάζεηα είλαη λα εληάμεη ηελ Διιάδα ζηελ αιπζίδα

ησλ θίισλ ηεο.»104 Ζ κεηαζηξνθή ηεο γαιιηθήο ζέζεο ζην δήηεκα ησλ

ειιελν-γηνπγθνζιαβηθψλ δηαπξαγκαηεχζεσλ ήηαλ εκθαλήο. Ν πξνζεηαηξηζκφο

ηεο Διιάδαο σο θίιεο ρψξαο θάληαδε ζηφρνο ζεκαληηθφηεξνο απφ ηελ

«αζήκαληε» πιένλ δηέιεπζε πνιεκηθνχ πιηθνχ γηα ηε Πεξβία κέζσ ηεο

Θεζζαινλίθεο. Ζ πξνζπάζεηα ειαρηζηνπνίεζεο ησλ δεκηψλ θαη ε απνθπγή

πεξαηηέξσ ζχζθημεο ησλ ειιελν-ηηαιηθψλ ζρέζεσλ εληάζζνληαλ ζηνπο

βαζηθνχο γαιιηθνχο ζηφρνπο.105

Αθνινχζεζε κηα αθφκε αθξφαζε ηνπ Γηνπγθνζιάβνπ πνπξγνχ απφ ην

βαζηιηά, ζηελ νπνία ν ηειεπηαίνο ηνπ δήισζε:

Ιακβάλνληαο ππφςηλ ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ θ. Βεληδέινπ θαη ηηο κεγάιεο ππεξεζίεο πνπ έρεη πξνζθέξεη φρη κφλν ζηε Πεξβία, αιιά θαη

ζηελ ειεπζεξία ησλ Βαιθαλίσλ, πξέπεη λα ξπζκίζνπκε θαη λα αλαζπζηήζνπκε ηελ ειιελν-ζεξβηθή θηιία.106

Ακέζσο κεηά, ν Sumenkovic δήισζε ζηνλ Βεληδέιν φηη, επεηδή επηζπκνχζε λα

επέιζεη πιήξεο ζπλελλφεζε πξηλ απφ ηελ αλαρψξεζή ηνπ, απνδέρεηαη πιήξσο

ηηο ειιεληθέο ζέζεηο ζηα επίκαρα δεηήκαηα. Κεηά απφ απηφ θαηέζηε δπλαηή ε

ζχληαμε θαη ππνγξαθή δχν πξσηνθφιισλ αξγά ην βξάδπ ηεο ίδηαο κέξαο.

103 Sargent πξνο Kennard, Ινλδίλν, 12 Λνεκβξίνπ, 1928, F.O. 371/12921. 104 Briand πξνο Dard, Ξαξίζη, 8 Λνεκβξίνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Δ (1928-1929) Yougoslavie 56. 105 Θαξακαλιήο, Θσλζηαληίλνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο Καο Πρέζεηο, 1928-1932, Αζήλα: Διιεληθή Δπξσεθδνηηθή, 1986, ζ. 68. 106 Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηηο ζπλνκηιίεο ζην Βειηγξάδη, Βειηγξάδη, 12 Νθησβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51.

43

Ππλνπηηθά, κε ην πξψην απφ απηά ε Γηνπγθνζιαβία απνδερφηαλ: α) φηη

ε ζεξβηθή ειεχζεξε δψλε ηεο Θεζζαινλίθεο ζα ρξεζηκνπνηνχηαλ κφλν γηα

κεηαθνξά εκπνξεπκάησλ πξνο ή απφ ηε Γηνπγθνζιαβία θαη φρη γηα κεηαθνξέο

πνπ εμππεξεηνχζαλ ηξίηεο ρψξεο, β) φηη ηα πινία πνπ ζα έθαλαλ ρξήζε ηεο

ζεξβηθήο ειεχζεξεο δψλεο ζα ππνβάιινληαλ ζηνλ πγεηνλνκηθφ έιεγρν ησλ

ειιεληθψλ αξρψλ, θαη γ) φηη απαγνξεπφηαλ ε κεηαπνίεζε ζηε ζεξβηθή

ειεχζεξε δψλε ησλ εηζαγνκέλσλ εηδψλ. Κε ην δεχηεξν πξσηφθνιιν νξηδφηαλ

φηη θάζε θνξά πνπ ζα αλαθπφηαλ δηαθνξά ζρεηηθά κε ηε ιεηηνπξγία ηεο

ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο Θεζζαινλίθεο-Γεπγειήο, απηή ζα παξαπεκπφηαλ ζηε

δηαηηεζία, ελψ ν δηαηηεηήο ζα επηιεγφηαλ θαη απφ ηηο δχν ρψξεο απφ θνηλνχ.

Έηζη, παξαθακπηφηαλ ηθαλνπνηεηηθά ε γηνπγθνζιαβηθή απαίηεζε πεξί κηθηνχ

θαζεζηψηνο δηαρείξηζεο ηεο γξακκήο.

Ιίγνπο κήλεο κεηά ηελ ππνγξαθή ησλ πξσηνθφιισλ, ηνλ Ηαλνπάξην

ηνπ 1929, ν Βαζηιηάο Αιέμαλδξνο αλέζηεηιε ηελ ηζρχ ηνπ Ππληάγκαηνο,

δηέιπζε ηε Βνπιή, αλέιαβε ηελ άζθεζε φισλ ησλ εμνπζηψλ θαη ζρεκάηηζε

βαζηιηθή θπβέξλεζε ππφ ην ζηξαηεγφ Zifkovic.107 Ξαξά ηηο εμειίμεηο απηέο, νη

δηαπξαγκαηεχζεηο γηα ηε ζχλαςε νξηζηηθνχ ζπκθψλνπ ζπλερίζηεθαλ. Ζ

ειιεληθή πιεπξά έπξεπε, φκσο, πξψηα λα δηαγλψζεη πνηνο είρε ηελ

πξαγκαηηθή εμνπζία ζην Βειηγξάδη. Αλ απηφο ήηαλ ν βαζηιηάο, ηφηε ππήξραλ

κεγάιεο ειπίδεο. Αλ ήηαλ νη ζηξαηησηηθνί, ηφηε ππήξραλ έληνλνη θφβνη

παξέιθπζεο ησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ. Ζ Αζήλα δέρζεθε ην πξψην θαη

επλντθφηεξν ελδερφκελν. Θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ίδηνπ κήλα, δηαδφζεθε φηη ν

Mussolini πξφηεηλε ζην Βειηγξάδη κηα επξχηεξε ζπκθσλία απφ εθείλε ηνπ

1924.108 Ζ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ήηαλ δηαθνξεηηθή. Νη Γηνπγθνζιάβνη

δηαζηξέβισζαλ ηελ αιήζεηα ζε κηα έζραηε πξνζπάζεηα αλαβάζκηζεο ηνπ ξφινπ

ηεο ρψξαο ηνπο. Ιίγν αξγφηεξα νη Ππχξνο Ξνιπρξνληάδεο θαη Ληθφιανο

Ξνιίηεο, Έιιελεο πξεζβεπηέο ζην Βειηγξάδη θαη ζην Ξαξίζη αληίζηνηρα,

απνθάιπςαλ φηη νη Πέξβνη ήηαλ εθείλνη πνπ δήηεζαλ απφ ηνλ Ηηαιφ δηθηάηνξα

ηελ αλαλέσζε ηνπ ζπκθψλνπ θηιίαο ηνπ 1924.109 Ρα ίδηα πεξίπνπ αλέθεξε θαη

ν Έιιελαο πξεζβεπηήο ζηε Οψκε, Ληθφιανο Καπξνπδήο.110 Ρειηθή ζπκθσλία

επηηεχρζεθε ζηηο 17 Καξηίνπ 1929, νπφηε ππνγξάθεθαλ ζηε Γελεχε πέληε

εηδηθά πξσηφθνιια πνπ ξχζκηδαλ ζέκαηα ηεισλεηαθήο, ιηκεληθήο,

107 Ξνιπρξνληάδεο πξνο Θαξαπάλν, Βειηγξάδη, 12 Φεβξνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/3/22β/1929. 108 Θαθιακάλνο πξνο Θαξαπάλν, Ινλδίλν, 2 Ηαλνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/4/2/1929. 109 Ξνιπρξνληάδεο πξνο Θαξαπάλν, Βειηγξάδη, 21 Ηαλνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/4/2/1929.

Ξνιίηεο πξνο Θαξαπάλν, Ξαξίζη, 25 Ηαλνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/4/2/1929. 110 Καπξνπδήο πξνο Θαξαπάλν, Οψκε, 1 Φεβξνπαξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/4/2/1929.

44

ζηδεξνδξνκηθήο, ηαρπδξνκηθήο θιπ. θαη θηεληαηξηθήο ππεξεζίαο ηεο δψλεο. Ρν

ηειηθφ απηφ πξσηφθνιιν πεξηείρε επίζεκε εξκελεία ηεο ζχκβαζεο ηνπ

Βειηγξαδίνπ ηεο 10εο Καΐνπ 1923 «πεξί δηαθαλνληζκνχ ηεο δηα Θεζζαινλίθεο

ζεξβηθήο δηακεηαθνκίζεσο» θαη ζην εμήο ζα ξχζκηδε ηα ζέκαηα ζρεηηθά κε ηελ

ειεχζεξε ζεξβηθή δψλε ηεο Θεζζαινλίθεο. Έγηλε δειαδή δεθηφ φηη ε ζεξβηθή

δψλε απνηειεί αλαπφζπαζην κέξνο ηνπ ειιεληθνχ εδάθνπο θαη απαγνξεπφηαλ

ζε απηή ε ρξήζε γηνπγθνζιαβηθήο ζεκαίαο ή άιισο γηνπγθνζιαβηθψλ

εκβιεκάησλ. Ρν γηνπγθνζιαβηθφ πξνζσπηθφ ηεο δψλεο δελ κπνξνχζε λα

ππεξβεί ηα εθαηφ άηνκα, ελψ φινη νη εξγάηεο ζα έπξεπε λα είλαη Έιιελεο

ππήθννη. Δπίζεο, ε ζπκθσλία πεξί ζεξβηθήο δψλεο ξεηά εμαηξνχηαλ απφ ηελ

εθαξκνγή ηεο ξήηξαο ηνπ κάιινλ επλννχκελνπ θξάηνπο. Νη άιιεο δηαηάμεηο

ηνπ πξσηνθφιινπ απηνχ επαλαιάκβαλαλ ηα φζα είραλ πεξηιεθζεί ζηα δχν

πξσηφθνιια ηνπ Βειηγξαδίνπ. Έηζη, έγηλαλ δεθηέο φιεο νη ειιεληθέο απφςεηο.

Γέθα κέξεο αξγφηεξα, ζηηο 27 Καξηίνπ 1929, ππνγξάθεθε ζην

Βειηγξάδη ην ειιελν-γηνπγθνζιαβηθφ ζχκθσλν θηιίαο θαη εηξεληθήο

δηεπζέηεζεο ησλ δηαθνξψλ. Απηφ πξνέβιεπε ζπλεξγαζία κεηαμχ ησλ δχν

ρσξψλ, πξνζήισζε ζην θαζεζηψο ησλ Ππλζεθψλ Δηξήλεο θαη ζπλελλφεζή

ηνπο ζε πεξίπησζε δηεζλνχο πεξηπινθήο. Πε ζχγθξηζε κε ην αληίζηνηρν

ειιελν-ηηαιηθφ, ην ειιελν-γηνπγθνζιαβηθφ ζχκθσλν ήηαλ ζαθψο πην

πεξηνξηζκέλν. Δλψ πεξηείρε ηηο γεληθέο δηαηάμεηο ηνπ ηειεπηαίνπ, δελ πεξηείρε

φξν «πεξί ακνηβαίαο πνιηηηθήο θαη δηπισκαηηθήο ππνζηεξίμεσο». Ζ

Γηνπγθνζιαβία είρε αξλεζεί λα ζπκπεξηιεθζεί κηα ηέηνηα δηάηαμε, εθφζνλ δελ

είρε γίλεη δεθηφ ην αίηεκα πεξί δηεπθφιπλζεο ηεο κεηαθνξάο πνιεκηθνχ πιηθνχ

κέζσ ειιεληθνχ εδάθνπο.

Ήηαλ ζαθέο φηη ην Βειηγξάδη δελ έκεηλε απφιπηα ηθαλνπνηεκέλν απφ ην

ζχκθσλν. Ν αληαπνθξηηήο ησλ Times ζεκείσλε φηη ε γηνπγθνζιαβηθή

θπβέξλεζε αλαγθάζζεθε λα απνδερζεί ηνπο ειιεληθνχο φξνπο, θνβνχκελε φηη

ε αλαβνιή κηαο ηειηθήο ζπκθσλίαο κε ηνλ Βεληδέιν ζα ηεο απνζηεξνχζε ηε

δπλαηφηεηα ξχζκηζεο πνιιψλ άιισλ πξνλνκίσλ.

Ρν Βειηγξάδη πίζηεπε πσο εθηφο ηεο θαλεξήο ειιελν-ηηαιηθήο

ζπκθσλίαο ππήξραλ θαη άιιεο κπζηηθέο, πνπ πξνζέδηδαλ άιιε δηάζηαζε ζηελ

ειιελν-ηηαιηθή πξνζέγγηζε.111 Ζ ακθηβνιία απηή ζπλέρηζε λα πθίζηαηαη αθφκε

θαη φηαλ ην 1933 ν Έιιελαο πνπξγφο Δμσηεξηθψλ, Γεκήηξηνο Κάμηκνο,

επηζθέθζεθε ην Zagreb γηα ηελ έλαξμε δηαπξαγκαηεχζεσλ γηα ηε ζχλαςε ηνπ

111 Times, 16 Καξηίνπ 1929.

45

Βαιθαληθνχ Ππκθψλνπ.112 Ν Βαζηιηάο Αιέμαλδξνο ηνλ ξψηεζε ηφηε αλ

ππήξραλ πξάγκαηη ηέηνηεο κπζηηθέο ζπκθσλίεο. Ξξνο κεγάιε ηνπ έθπιεμε, ε

απάληεζε πνπ έιαβε ήηαλ ζαθψο αξλεηηθή. Ζ πξνζήισζε ηνπ Βεληδέινπ ζηηο

αξρέο ηεο θαλεξήο δηπισκαηίαο δχζθνια κπνξνχζε λα γίλεη αληηιεπηή απφ ην

Βειηγξάδη, θπξίσο ιφγσ ησλ ζεκαληηθψλ ζπλεπεηψλ ελφο αληίζεηνπ

ελδερφκελνπ.

Νη εθθξεκείο δηαθνξέο είραλ δηεπζεηεζεί, ε δπζζπκία είρε παξέιζεη, νη

νηθνλνκηθέο ζπλαιιαγέο δεκηνπξγνχζαλ ζπλερψο λένπο δεζκνχο. Έιιεηπε

φκσο ε απνθαζηζηηθή πνιηηηθή βαξχηεηα, πνπ επηβαιιφηαλ απφ ηελ ίδηα ηε

θχζε ησλ ζρέζεσλ θαη ηεο ζέζεο ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη ηεο Διιάδαο.113

Ξάλησο ν πεξηνξηζκέλνο έζησ ραξαθηήξαο ηεο ειιελν-γηνπγθνζιαβηθήο

ζπκθσλίαο εμππεξεηνχζε ηα ζπκθέξνληα ηεο ειιεληθήο πιεπξάο. Ζ ππνγξαθή

ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηνλ Βεληδέιν γηα λα

εθβηάζεη κηα ειιελν-ζεξβηθή πξνζέγγηζε, ελψ ηαπηφρξνλα θαηφξζσζε λα

απνθχγεη ηελ ππνγξαθή ελφο ηξηκεξνχο ειιελν-ηηαιν-ηνπξθηθνχ ζπκθψλνπ,

πνπ ζαθψο ζα ζηξεθφηαλ θαηά ηνπ γαιιηθνχ ζπκθψλνπ. Ρν Ξαξίζη, παξά ηηο

πηέζεηο πνπ είρε αζθήζεη ζην Βειηγξάδη γηα ηελ ππνγξαθή ηνπ ζπκθψλνπ κε

ηελ Διιάδα, δελ ήηαλ ηθαλνπνηεκέλν απφ ηηο εμειίμεηο. Ν Γάιινο πξεζβεπηήο

ζηελ Αζήλα, Clement-Simon, ζα ζεκεηψζεη ζηηο 21 Φεβξνπαξίνπ 1929:

Ζ Διιάο ππέγξαςε κία ζπλζήθε κε ηελ Πεξβία κε πνιχ κηθξφ θφζηνο. Νη Πέξβνη δελ πήξαλ ηίπνηε, παξά κφλνλ ραξνπνίεζαλ ηελ Γαιιία θαη

δηαηήξεζαλ πξνζσξηλά ηελ εηξήλε κε ηελ Ηηαιία.114

112 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, η. ΗΗ, ζ. 61. 113 Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, ζ. 36. 114 Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 21 Φεβξνπαξίνπ, 1929, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1928-1929) Grèce 80/63.

46

4. Νη ειιελν-ηνπξθηθέο ζρέζεηο

Ζ ηδέα ηεο ειιελν-ηνπξθηθήο θηιίαο ζα πξέπεη λα αλαδεηεζεί ρξνληθά πνιχ

λσξίηεξα απφ ηελ εμεηαδφκελε πεξίνδν, ζην έξγν θαη ηηο ηδέεο ηνπ Σαξίιανπ

Ρξηθνχπε. κσο, νη Βαιθαληθνί Ξφιεκνη θαη ν Κεγάινο Ξφιεκνο115

απνκάθξπλαλ ην ελδερφκελν ηεο εηξεληθήο επίιπζεο ησλ δηαθνξψλ ησλ δχν

θξαηψλ. Αληίζεηα, λέα πξνβιήκαηα αλέθπςαλ: νηθνλνκηθέο δηαθνξέο, ην

δήηεκα ησλ κεηαλαζηεχζεσλ θαη ηνπ εθπαηξηζκνχ πιεζπζκψλ. Ζ Κηθξαζηαηηθή

Θαηαζηξνθή θαη ε επαθφινπζε αληαιιαγή ησλ εθαηέξσζελ κεηνλνηήησλ

ζπλέβαιαλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ησλ ειιεληθψλ εζληθψλ θαη αιιπηξσηηθψλ

δηεθδηθήζεσλ θαη ηελ απνθαηάζηαζε ζηαζεξψλ ζπλφξσλ. Νη κφλεο εθθξεκείο

δηαθνξέο ήηαλ πιένλ, θπξίσο, νηθνλνκηθήο θχζεο.

Ζ πξψηε απφπεηξα επίιπζεο πξαγκαηνπνηήζεθε ηνλ Ηνχιην ηνπ 1924,

ρσξίο, φκσο, θαλέλα απνηέιεζκα. Ρνλ Ηνχλην ηνπ 1925 ππνγξάθεθε ε

ζπκθσλία ηεο Άγθπξαο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε Διιάδα παξαηηήζεθε απφ ην

δηθαίσκα ηεο επηζηξνθήο ησλ ιεγφκελσλ «θπγάδσλ» ηεο Θσλζηαληηλνχπνιεο

ζηελ πφιε ηνπο, κε αληάιιαγκα ηε ξχζκηζε ηνπ ζέκαηνο ησλ ιεγφκελσλ

«εγθαηεζηεκέλσλ» (établis) θαη ηε δηαζθάιηζε ηεο πεξηνπζίαο ησλ

«θπγάδσλ» Θσλζηαληηλνππνιηηψλ. Ξαξάιιεια, ξπζκίζηεθαλ ηα δεηήκαηα ησλ

θηεκάησλ ησλ κε αληαιιαμίκσλ κνπζνπικάλσλ ηεο Γπηηθήο Θξάθεο. Ζ

ζπκθσλία ηειηθά παξέκεηλε αλεθάξκνζηε ιφγσ ησλ ιαλζαζκέλσλ ρεηξηζκψλ

ηεο θπβέξλεζεο Ξάγθαινπ θαη ηεο αληίδξαζεο ησλ Θσλζηαληηλνππνιηηψλ.

ηαλ αξγφηεξα ε Διιάδα δήηεζε ηελ εθαξκνγή ηεο, ε Ρνπξθία εκθαλίζηεθε

κε λέεο απαηηήζεηο. Ρν Γεθέκβξην ηνπ 1926 ππνγξάθεθε κία άιιε ζπκθσλία,

γλσζηή θαη σο «Ππκθσλία ησλ Αζελψλ», ε νπνία πξνέβιεπε ηνλ ζπκςεθηζκφ

ησλ κνπζνπικαληθψλ θηεκάησλ ζηελ Διιάδα θαη ησλ αληίζηνηρσλ ειιεληθψλ

ζηελ Ρνπξθία, εμαηξνπκέλσλ ησλ θηεκάησλ ησλ Διιήλσλ

Θσλζηαληηλνππνιηηψλ θαη ησλ κνπζνπικάλσλ ηεο Γπηηθήο Θξάθεο. Νχηε,

φκσο, απηή ε ζπκθσλία είρε νπζηαζηηθά απνηειέζκαηα, ιφγσ θπξίσο ησλ

δπζρεξεηψλ πνπ είρε πξνθαιέζεη ε πξνεγνχκελε εγθαηάζηαζε ησλ

πξνζθχγσλ.116

Κέρξη ην 1928, ε Διιάδα είρε θαηαβάιεη ρσξίο θαλέλα αληηζηάζκηζκα:

115 Ππλεδξίαζηο ηεο 17εο Ηνπλίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 1153. 116 Ladas, Stephen Pericles, The Exchange of Minorities, New York: The Macmillan Co., 1932, ζζ. 500-509, 510-545, 812-815.

47

120.000 ιίξεο Αγγιίαο γηα λα εμαγνξάζεη κνπζνπικαληθά θηήκαηα ζηε

Γ. Θξάθε.

50.000.000 δξαρκέο γηα λα απνδεκηψζεη κνπζνπικάλνπο ηεο Γ. Θξάθεο

απφ ελνίθηα ή εηζνδήκαηα πνπ δελ εηζέπξαμαλ.

30.000.000 δξαρκέο πξνο ηελ ηνπξθηθή θπβέξλεζε απφ δηάθνξα

εηζνδήκαηα, ζε δχν δφζεηο.

Γηάθνξα θηήκαηα πξνο ηελ Ρνπξθία βάζεη ηεο ζπκθσλίαο ησλ Αζελψλ,

ελψ ε Άγθπξα είρε απνδψζεη ειάρηζηα θαη πξνέβαηλε ζε ζπλερείο

θαηαζρέζεηο ζηελ Θσλζηαληηλνχπνιε θαη πεξηνξηζκνχο πξνο ηνπο

Έιιελεο ηεο Ξφιεο.117

Ζ επηζπκία ηεο Άγθπξαο γηα πξνζέγγηζε ηεο Διιάδαο δηαθάλεθε πάλησο

ακέζσο κεηά ηελ ειιελν-ηηαιηθή πξνζέγγηζε θαη ηηο επηζθέςεηο ηνπ

Κηραιαθφπνπινπ ζηε Οψκε,118 φπσο θαη κεηά ηελ ηηαιηθή πξφηαζε γηα έλα

ηξηκεξέο ειιελν-ηηαιν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν. Ππγθεθξηκέλα, ηνλ Κάην θαη ηνλ

Ηνχλην ηνπ 1928 έγηλαλ λέεο δηαπξαγκαηεχζεηο, νη νπνίεο απιψο επηβεβαίσζαλ

ηα απνηειέζκαηα ηεο ζπκθσλίαο ησλ Αζελψλ. Ζ Ηηαιία πξάγκαηη επηζπκνχζε

ηελ ειιελν-ηνπξθηθή πξνζέγγηζε, πνιχ πεξηζζφηεξν κάιηζηα αλ απηή ηεινχζε

ππφ ηελ αηγίδα ηεο. Κφιηο, φκσο, δηαπηζηψζεθε ε πξαγκαηηθή αδπλακία

επίιπζεο ησλ εθθξεκψλ ειιελν-ηνπξθηθψλ δηαθνξψλ, έζπεπζε λα ππνγξάςεη

κνλνκεξέο ζχκθσλν κε ηελ Άγθπξα. Ρν ζχκθσλν απηφ έβγαιε ηελ Ρνπξθία

απφ ην αδηέμνδν, εληζρχνληαο ηελ παιαηφηεξε ππεξνςία θαη αδηαιιαμία ηεο.

Η πνξεία πξνο ην ειιελν-ηνπξθηθό ζύκθσλν

Κφιηο ν Βεληδέινο επαλήιζε ζηελ εμνπζία, θηλήζεθε πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο

ειιελν-ηνπξθηθήο πξνζέγγηζεο. Νη Ρνχξθνη, φκσο, δχζθνια ζα κπνξνχζαλ λα

μεράζνπλ ηηο παιαηφηεξεο ελέξγεηεο θαη δηαζέζεηο ηνπ Έιιελα

Ξξσζππνπξγνχ.119 Κε ηνλ πξνεθινγηθφ ηνπ ιφγν ζηε Θεζζαινλίθε ζηηο 22

Ηνπιίνπ 1928, ν Βεληδέινο είρε πξάγκαηη πξναλαγγείιεη κία λέα ειιεληθή

εμσηεξηθή πνιηηηθή. Γηαβεβαηψλνληαο γηα ηελ απνπζία εδαθηθψλ βιέςεσλ,

επηθέληξσλε ηελ πξνζνρή ηνπ ζηελ επίιπζε ησλ εθθξεκψλ νηθνλνκηθψλ

117 Ξνιίηεο, πφκλεκα επί ησλ Διιελν-ηνπξθηθψλ Γηαθνξψλ, Αζήλα, 18 Νθησβξίνπ 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/51, ζζ. 1-2. 118 Γεληθή Έθζεζηο Γεθεκβξίνπ 1927-Ηαλνπαξίνπ 1928, 1 Φεβξνπαξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. 119 Orsini πξνο Grandi, Γαιαηάο, 6 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Politici, pacco 1237.

48

δηαθνξψλ κε ηε γεηηνληθή ρψξα.120 Ακέζσο κεηά ηελ εθινγή ηνπ, απέζηεηιε

επηζηνιέο πξνο ηνλ Ρνχξθν Ξξσζππνπξγφ Ismet Inönü θαη ηνλ πνπξγφ

Δμσηεξηθψλ Tevfik Rüştü, εθθξάδνληαο ηελ επηζπκία ηνπ γηα ππνγξαθή ελφο

ζπκθψλνπ θηιίαο, κε επίζεζεο θαη δηαηηεζίαο, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε

πνιηηηθή ζπκθηιίσζε ησλ δχν ρσξψλ. Ζ απάληεζε ηνπ Inönü ήηαλ ζεηηθή. Ζ

απνπζία εδαθηθψλ βιέςεσλ θαη απφ ηηο δχν ρψξεο απνηεινχζε ηθαλή βάζε γηα

ηελ εδξαίσζε κηαο εηιηθξηλνχο ζρέζεο θαιήο γεηηνλίαο.121 Ζ απάληεζε ηνπ

Rüştü απνθαιχπηεη ην πξαγκαηηθφ ελδηαθέξνλ ηεο Ρνπξθίαο γηα «εηιηθξηλή,

ξηδηθφ, πξαθηηθφ θαη θπξίσο νξηζηηθφ» δηαθαλνληζκφ ησλ νηθνλνκηθψλ

εθθξεκνηήησλ.122 Ζ Άγθπξα δηαηζζαλφκελε ηε δηπισκαηηθή ηεο ππεξνρή, ηδίσο

κεηά ην ζχκθσλν νπδεηεξφηεηαο κε ηελ Νπγγαξία θαη ην ζχκθσλν θηιίαο κε

ηε Βνπιγαξία, επηζπκνχζε έλαλ απνζβεζηηθφ ζπκςεθηζκφ, εθκεηαιιεπφκελε

ηελ ειιεληθή δηάζεζε γηα πξνζέγγηζε.

Πε απηφ ην ζηάδην, έληνλν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε ηζρπξή ηηαιηθή

επηζπκία γηα επίιπζε ησλ ειιελν-ηνπξθηθψλ δηαθνξψλ θαη ηειηθή ππνγξαθή

ζπκθψλνπ.123 Θάηη ηέηνην, άιισζηε, ζα δηαζθάιηδε φρη κφλν εηξήλε θαη

αζθάιεηα ζην Αηγαίν θαη ηε Κεζφγεην, αιιά θαη ζα ελίζρπε ην θχξνο ηεο Οψκεο

ζηελ πεξηνρή. Νη Ηηαινί δηπισκάηεο ζε Αζήλα θαη Άγθπξα επηδίσμαλ ελεξγά

ηελ θαιιηέξγεηα ελφο επλντθνχ θιίκαηνο.124 Ν Βεληδέινο πξνζπάζεζε λα ην

εθκεηαιιεπηεί, απνθεχγνληαο κε δεμηνηερλία έλα ηξηκεξέο ζχκθσλν. Ρφζν ν

ίδηνο, φζν θαη ν Κηραιαθφπνπινο ήηαλ αληίζεηνη πξνο ηελ πξννπηηθή ηξηκεξψλ

ή πνιπκεξψλ ζπλαζπηζκψλ.

πσο ήηαλ θπζηνινγηθφ, ε ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ

επεξέαζε ηηο δηαζέζεηο ηεο ηνπξθηθήο θπβέξλεζεο. Ζ Άγθπξα αληηιήθζεθε φηη

είρε απνιέζεη ηε ζέζε δηπισκαηηθήο ππεξνρήο πνπ ηεο παξείρε ην ηηαιν-

ηνπξθηθφ ζχκθσλν. Ξξνζπάζεζε, ινηπφλ, λα επηζπεχζεη ηηο δηαπξαγκαηεχζεηο

γηα κία πνιηηηθή πξνζέγγηζε. Ν Inönü πξνζθάιεζε επίζεκα ηνλ Βεληδέιν λα

επηζθεθηεί ηελ Άγθπξα κεηά ηελ νινθιήξσζε ησλ επηζθέςεσλ ηνπ Έιιελα

Ξξσζππνπξγνχ ζηηο επξσπατθέο πξσηεχνπζεο. Ν ηειεπηαίνο, φκσο, αξλήζεθε

120 Αλαζηαζηάδνπ, Ηθηγέλεηα, Ν Βεληδέινο θαη ην Διιελν-ηνπξθηθό Πύκθσλν Φηιίαο ηνπ

1930, Αζήλα: Φηιηππφηεο, 1981, ζ. 15. 121 Θηηζίθεο, Γεκήηξηνο, Ηζηνξία ηνπ Διιελν-ηνπξθηθνύ Σώξνπ, 1928-1973, Αζήλα: Δζηία,

1981, ζ. 23. 122 Αλαζηαζηάδνπ, Ν Βεληδέινο θαη ην Διιελν-ηνπξθηθό Πύκθσλν Φηιίαο ηνπ 1930, ζ. 7. 123 Καπξνπδήο πξνο Θαξαπάλν, Οψκε, 13 Λνεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Β/28/1929. Ξαππάο πξνο Θαξαπάλν, Άγθπξα, 26 Λνεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Β/28/1929. 124 De Angelis πξνο Grandi, Αζήλα, 21 Πεπηεκβξίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Politici, pacco 1237.

49

δηπισκαηηθά, επηβεβαηψλνληαο ηαπηφρξνλα ηηο δηαζέζεηο ηνπ γηα πξαγκαηηθή

ζπλεξγαζία.

Ν Βεληδέινο επηζπκνχζε λα δηαζθαιίζεη πξψηα ηε ζπλδξνκή ησλ

Κεγάισλ Γπλάκεσλ ζηελ πξνζέγγηζε κε ηελ Ρνπξθία. Γλψξηδε φηη κπνξνχζε

λα ππνινγίδεη ζηε ζεηηθή παξέκβαζε ηεο Οψκεο. Γελ ζπλέβαηλε, φκσο, ην ίδην

θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο Γαιιίαο. Ρν Ξαξίζη ζαθψο ελδηαθεξφηαλ γηα ηε

δηαηήξεζε ησλ παιαηφηεξσλ ηζνξξνπηψλ, αθνινπζψληαο έλα κάιινλ

παξαθνινπζεκαηηθφ ξφιν.125 Άιισζηε, νη ζρέζεηο ηνπ κε ηελ Άγθπξα, δελ

επέηξεπαλ ηε ζεηηθή ηνπ κεζνιάβεζε, ιφγσ ηεο ππνζηήξημεο πνπ είρε

παξάζρεη ζηε δξάζε ησλ Θνχξδσλ ελαληίνλ ηεο ηνπξθηθήο θπβέξλεζεο.126 Απφ

ηελ άιιε πιεπξά, ην Ινλδίλν πξνζπάζεζε λα απνθχγεη κία ελεξγφ

κεζνιάβεζε, παξά ηελ εηιηθξηλή ηνπ δηάζεζε γηα δηαηήξεζε ηεο εηξήλεο θαη

αζθάιεηαο.127 Ξηζαλφηαηα ε ζηάζε ηεο βξεηαληθήο θπβέξλεζεο έθξπβε ηνπο

θφβνπο ηεο ζρεηηθά κε ηηο ιεπηέο ηζνξξνπίεο ζηηο επαίζζεηεο ειιελν-ηνπξθηθέο

ζρέζεηο.128 Ρν ηαξαγκέλν παξειζφλ θαηλφηαλ λα δηθαηνινγεί ηηο βξεηαληθέο

αλεζπρίεο.

Ρειηθά, ε Ηηαιία θηλήζεθε κφλε ηεο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ειιελν-

ηνπξθηθήο πξνζέγγηζεο. Ζ πξψηε ζεκαληηθή πξνζπάζεηα εθδειψζεθε κε ηηο

επηζθέςεηο ηνπ Dino Grandi ζηελ Άγθπξα ηνλ Γεθέκβξην ηνπ 1928 θαη ζηελ

Αζήλα ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1929, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εθεί ειιελν-ηνπξθηθψλ

ζπλνκηιηψλ. Ν Grandi δελ έθξπςε ηελ απαηζηνδνμία ηνπ, δηαβιέπνληαο ηε

ζρεηηθά πεξηνξηζκέλε ηνπξθηθή δηάζεζε γηα δηεπζέηεζε ησλ εθθξεκψλ

δηαθνξψλ ζε ζχγθξηζε κε ηελ ειιεληθή. Δηιηθξηλά παξαδέρζεθε, κάιηζηα, ζηνλ

Έιιελα πξεζβεπηή ζηελ Άγθπξα, Ησάλλε Ξαπά, φηη ε Οψκε έπξεπε λα είρε

εμαξηήζεη ηελ ππνγξαθή ηνπ ηηαιν-ηνπξθηθνχ ζπκθψλνπ απφ ηελ

πξνεγνχκελε δηεπζέηεζε ησλ ειιελν-ηνπξθηθψλ δηαθνξψλ.129

Ν Grandi, απφ ηελ πιεπξά ηνπ, πίζηεπε φηη ε ηνπξθηθή αδηαιιαμία

νθεηιφηαλ ζην δηάρπην σο ηφηε ζπλαίζζεκα ππεξνςίαο ηεο Ρνπξθίαο απέλαληη

ζηελ παιαηφηεξα ππφδνπιε Διιάδα.130 Ζ αθεηεξία ησλ ηηαιηθψλ αλεζπρηψλ

γηα ηα πξνβιήκαηα ηεο ειιελν-ηνπξθηθήο πξνζέγγηζεο δελ πξέπεη λα

125 Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 28 Καΐνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο 1926-Ηνχληνο 1928) Grèce 79/143. 126 Δζσηεξηθφ πφκλεκα πεξί ειιελν-ηνπξθηθψλ ζρέζεσλ, Αζήλα, Κάηνο 1928, Α..Δ. Α/3/6/1928. 127 Loraine πξνο Chamberlain, Αζήλα, 19 Ηαλνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13654. 128 Fleuriau πξνο Briand, Ινλδίλν, 21 Απγνχζηνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Αχγνπζηνο 1928-Γεθέκβξηνο 1929) Grèce 80/13. 129 Ξαππάο πξνο Θαξαπάλν, Άγθπξα, 20 Γεθεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Β/28/1929. 130 Orsini πξνο Grandi, Θσλ/πνιε, 21 Ηαλνπαξίνπ, 1929, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Politici, pacco 1241.

50

αλαδεηεζεί κφλν ζηε δηάζεζή ηεο λα απνθνκίζεη ηα νθέιε κηαο

δηακεζνιαβεηηθήο πξνζπάζεηαο. πσο είρε παξαδερζεί ν ίδηνο ν Grandi, ην

ηηαιν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν βαζηδφηαλ απιψο ζε έλαλ πνιηηηθφ ππνινγηζκφ: ε

Ηηαιία ελδηαθεξφηαλ θπξίσο γηα ηελ νινθιήξσζε ηεο πνιηηηθήο ηεο απέλαληη

ζηελ Διιάδα. Ζ ηηαιηθή ζηάζε απέλαληη ζηελ ηειεπηαία, ηε Ονπκαλία θαη ηελ

Αιβαλία απνηεινχζε πηπρή ελφο ζπλνιηθνχ ζρεδηαζκνχ.131

Νη ηηαιηθέο πξσηνβνπιίεο ελφριεζαλ ην Ξαξίζη,132 ην νπνίν έζπεπζε λα

αληηδξάζεη αλαθνηλψλνληαο ηελ επίζθεςε ηνπ Berthelot ζηελ Αζήλα, ε νπνία

ηειηθά καηαηψζεθε. Ξηζαλφηαηα ζπκκεξηδφκελε ηελ ηηαιηθή απαηζηνδνμία, ε

γαιιηθή θπβέξλεζε αληηιήθηεθε φηη ε ζπλάληεζε απηή ειάρηζηα ζα κπνξνχζε

λα επηηχρεη.133 Δπηπιένλ, ην Ξαξίζη δελ έθξπβε ηελ αλεζπρία ηνπ γηα ηηο

επηζθέςεηο ηνπ Βεληδέινπ ζην Βεξνιίλν θαη ηε Βνπδαπέζηε.134 Γλψξηδε ηηο

πξνζέζεηο ηεο Οψκεο γηα δεκηνπξγία ελφο θνηλνχ κεηψπνπ πνπ ζα

πεξηειάκβαλε ηελ Νπγγαξία, ηελ Αιβαλία, ηε Βνπιγαξία, ηελ Ρνπξθία θαη ηελ

Διιάδα, σο αληίβαξν ζηε γαιιηθή επηξξνή, ηδηαίηεξα, ζηε Γηνπγθνζιαβία.

Πρεηηθά κε ηηο δηαξθείο θαη έληνλεο γαιιν-γηνπγθνζιαβηθέο αλεζπρίεο,

ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε ζηάζε ηνπ Foreign Office. Έλα ζηέιερνο ηνπ

ηειεπηαίνπ, ν J. Balfour, ζε ππφκλεκά ηνπ ζα απνξξίςεη ηνπο θφβνπο απηνχο,

επηβεβαηψλνληαο ηηο εηιηθξηλείο πξνζέζεηο ηνπ Βεληδέινπ:

Κπνξεί, βεβαίσο, λα ππνηεζεί φηη νη Ηηαινί εξγάδνληαη γηα έλα ηξηκεξέο ζχκθσλν κε ζηφρν ηελ αχμεζε ηεο επηξξνήο ηνπο ζηε Λνηην-αλαηνιηθή

Δπξψπε ζε ζρέζε κε ηε Γαιιία. Νη Έιιελεο, πάλησο, αλακθίβνια δελ ζα επηηξέςνπλ ζηνλ εαπηφ ηνπο λα ζπκκεηάζρνπλ ζε νπνηαδήπνηε ελέξγεηα πνπ ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ζηελ θαθή, επηζεηηθή ρξήζε

κηαο ηξηκεξνχο ζπκθσλίαο, θαη παξ‟ φηη ε ζχλαςή ηεο ίζσο πξνθαιέζεη αλεζπρίεο ζηε Γαιιία θαη ηε Γηνπγθνζιαβία, δελ βιέπσ γηαηί ζα έπξεπε εκείο λα ηελ παξεκπνδίζνπκε.135

Ν Βεληδέινο δελ είρε λα αληηκεησπίζεη κφλν ηηο επηθπιάμεηο ησλ

Κεγάισλ Γπλάκεσλ. Νη πξσηνβνπιίεο ηνπ έβξηζθαλ ζαθψο αληίζεηεο πνιιέο

δπλάκεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο, αιιά θαη ηα αηζζήκαηα ηνπ ειιεληθνχ

ιανχ. Ν πξνζθπγηθφο θφζκνο αληηδξνχζε έληνλα ηφζν ιφγσ ηεο λσπήο

131 Loraine πξνο Chamberlain, Αζήλα, 19 Ηαλνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13654. 132 Beaumarchais πξνο Briand, Οψκε, 11 Ηνπλίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο 1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/77. 133 Arlotta πξνο Grandi, Αζήλα, 22 Ηαλνπαξίνπ, 1929, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari politici pacco 1241. 134 Θαξακαλιήο, Θσλζηαληίλνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο Καο Πρέζεηο, 1928-1932, Αζήλα: Διιεληθή Δπξσεθδνηηθή, 1986, ζ. 90. 135 Balfour, πφκλεκα γηα ην Διιελν-ηνπξθηθφ Πχκθσλν, Ινλδίλν, 18 Λνεκβξίνπ, 1930, F.O. 371/14391.

51

κλήκεο ηεο Θαηαζηξνθήο, φζν θαη γηα νηθνλνκηθνχο ιφγνπο. Ζ ζηάζε ησλ

πξνζθχγσλ αζθαιψο ελδηέθεξε ηνλ Βεληδέιν, αθνχ γλψξηδε φηη απηή ζα

κπνξνχζε λα πξνθαιέζεη έλα γεληθφηεξν θιίκα δπζαξέζθεηαο ζην εζσηεξηθφ,

ελφςεη κάιηζηα ησλ γεξνπζηαζηηθψλ εθινγψλ ηνπ Απξηιίνπ ηνπ 1929. Ν

Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο ζηελ νκηιία ηνπ πξνο ηνπο πξφζθπγεο ζηηο 19

Απξηιίνπ πξνζπάζεζε λα ηνπο πείζεη φηη θακία άιιε θπβέξλεζε δελ ζα

κπνξνχζε λα απνθνκίζεη πεξηζζφηεξα νθέιε. Ρν ελδερφκελν ηεο πιήξνπο

απνδεκίσζεο ησλ πξνζθχγσλ έπξεπε λα εγθαηαιεηθζεί, εθφζνλ θάηη ηέηνην ζα

μεπεξλνχζε ηηο νηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο ηεο Διιάδαο.136 Ρειηθά, ε λίθε ηνπ

Θφκκαηνο ησλ Φηιειεχζεξσλ ζηηο γεξνπζηαζηηθέο εθινγέο ράξε ζηε δπλακηθή

ζπκκεηνρή ησλ πξνζθχγσλ ζε απηέο, εμαζθάιηζε ζηνλ Βεληδέιν φρη κφλν κία

αλαλέσζε ηεο ιατθήο εληνιήο, αιιά θαη εγγχεζε φηη νη ελέξγεηέο ηνπ έβξηζθαλ

ζχκθσλν ηνλ ειιεληθφ θαη, θπξίσο, ηνλ πξνζθπγηθφ θφζκν.

Ν Βεληδέινο πίζηεπε φηη ε επζχλε γηα ηελ απνηπρία ηεο ζπκθσλίαο

ζρεηηθά κε ηηο αληαιιαγέο δελ ήηαλ κφλν ηνπξθηθή. Ζ ίδηα ε Αζήλα είρε πξψηε

παξαβεί ηε ζπλζήθε θαη απηφ φθεηιε λα ην γλσξίδεη ν ειιεληθφο ιαφο.137 Νη

εζσηεξηθέο κεηαβνιέο ζηελ Διιάδα επζχλνληαλ αζθαιψο γηα ηελ έιιεηςε

εληαίαο πνιηηηθήο ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο.138 Ρν βέβαην ήηαλ φηη

ην ειιεληθφ ζηνηρείν ζηελ Ρνπξθία δηαθηλδχλεπε λα ράζεη πνιιά πεξηζζφηεξα

απ‟ φηη ην κνπζνπικαληθφ ζηελ Διιάδα. Πχληνκα, ινηπφλ, ν Βεληδέινο θαη

ηδηαίηεξα ην ειιεληθφ πνπξγείν Δμσηεξηθψλ ζπλεηδεηνπνίεζαλ φηη ε εκκνλή

ζηελ εθαξκνγή ησλ παιαηφηεξσλ ζπκθσληψλ κφλν ζε αζχκθνξν απνηέιεζκα

ζα κπνξνχζαλ λα νδεγήζνπλ ηε λέα πξνζπάζεηα. Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο

επηζήκαηλε φηη:

…δηά ηελ ππεξάζπηζηλ ησλ κεηνςεθηψλ ελ Ρνπξθία δελ ζηεξίδνκαη δηά ην κέιινλ νπδέ πφξξσζελ εηο ηελ ζχκβαζηλ ησλ κεηνςεθηψλ. Ξηζηεχσ δειαδή σο πξνο ην κέιινλ ησλ νκνγελψλ ελ Ρνπξθία φηη ε πξνο απηνχο

ζπκπεξηθνξά ηεο Ρνπξθηθήο θπβεξλήζεσο ζα είλαη αλάινγνο πξνο ηελ αλάπηπμηλ ησλ θηιηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ.139

Ρν κεξηθφ ζπκςεθηζηηθφ ζχζηεκα ηεο ζπκθσλίαο ησλ Αζελψλ, φπσο

θαη νη ζπλερείο πιεξσκέο πξνο ηελ Άγθπξα γηα ηα ηνπξθηθά θηήκαηα πνπ

εμαηξνχληαλ ζηελ Ρνπξθία, νδήγεζαλ ζηελ επηινγή ηεο απφζβεζεο ησλ

136 Διεύζεξνλ Βήκα, 14 Απξηιίνπ 1929. 137 Βι. Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, Ρν Βαιθαληθόλ Πύκθσλνλ θαη ε Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή, 1928-1931, Αζήλα: Δζηία, 1974, ζζ. 103 (ζεκ. 1), 105 (ζεκ. 15), 106-107 (ζεκ. 16). 138 Ξαπαλαζηαζίνπ, Ππλεδξίαζηο ηεο 24εο Ηνπλίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 1298. 139 Βεληδέινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 25εο Ηνπλίνπ 1930, Δ.Π.Β..

52

νθεηιψλ θαη ηελ επηδίσμε κηαο εκπνξηθήο ζπκθσλίαο κεηαμχ ησλ δχν

ρσξψλ.140 Ζ απνδεκίσζε ησλ Διιήλσλ δηθαηνχρσλ έπξεπε λα παξακείλεη

εζσηεξηθή ππφζεζε.141

Ν Βεληδέινο ήηαλ δηαηεζεηκέλνο λα δερζεί ηνλ ακνηβαίν ζπκςεθηζκφ θαη

λα θαηαβάιεη ζηελ Άγθπξα απνδεκίσζε ιφγσ ηνπ κεγαιχηεξνπ χςνπο ησλ

ηνπξθηθψλ απαηηήζεσλ. Ζ ηνπξθηθή θπβέξλεζε είρε ήδε δεηήζεη ζηηο

δηαπξαγκαηεχζεηο ηεο Γελεχεο ηνλ Κάην ηνπ 1928 ηελ θαηαβνιή 500.00

δξαρκψλ, σο πηζησηηθφ ππφινηπν. Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο ήιπηδε φηη ην

παξαπάλσ πνζφ ζα κεησλφηαλ αηζζεηά ιφγσ ησλ λέσλ ζπλζεθψλ, δειαδή ηεο

δηπισκαηηθήο αλαβάζκηζεο ηεο Διιάδαο θαη ηεο έληνλεο δηάζεζεο ηεο Άγθπξαο

λα ζπκκεηάζρεη ζην πιέγκα ησλ βαιθαληθψλ ζπκθψλσλ.142 Αθφκε,

επηζπκνχζε ηελ πξνζηαζία θαη νηθνλνκηθή πξφνδν ηεο ηζρπξήο ειιεληθήο

θνηλφηεηαο ηεο Θσλζηαληηλνχπνιεο, ζεσξψληαο ηε δπλακηθή ηεο παξνπζία

εθεί απνθαζηζηηθφ παξάγνληα γηα ηε δηαηήξεζε ηνπ ειιεληθνχ ζηνηρείνπ ζηελ

Ρνπξθία θαη ηε δεκηνπξγία θηιηθψλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζηηο δχν ρψξεο.143

Νη δηαπξαγκαηεχζεηο πνπ αθνινχζεζαλ, φκσο, θάλεθαλ λα

επηβεβαηψλνπλ ηηο πην απαηζηφδνμεο πξνβιέςεηο. Ζ θσιπζηεξγία ησλ Ρνχξθσλ

ππεπζχλσλ θαη νη ζπλερείο απαηηήζεηο πνπ πξνέβαιαλ ήηαλ ηα θχξηα

ραξαθηεξηζηηθά ηεο δηαδηθαζίαο. Ν Sir Percy Loraine εμεγνχζε ηε ζηάζε ηεο

Άγθπξαο σο απνηέιεζκα ηεο ειιεληθήο αδπλακίαο λα απνθαηαζηήζεη ηνπο

ηδηνθηήηεο ησλ κεγάισλ θηεκάησλ, θπξίσο, ηεο Ζπείξνπ.144 Ν ίδηνο ν

δηεπζπληήο ηνπ Ρκήκαηνο Ξνιηηηθψλ πνζέζεσλ ηνπ πνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ,

Ησάλλεο Ξνιίηεο, πνπ είρε παιαηφηεξα εξγαζηεί γηα ηελ εθηέιεζε ηνπ ζρεδίνπ

ηνπ ζπκςεθηζκνχ ησλ ακνηβαίσλ νθεηιψλ, ζε έλα ππφκλεκά ηνπ πξνο ηνλ

Βεληδέιν θάλεθε ηδηαίηεξα απαηζηφδνμνο, αιιά θαη ελνριεκέλνο απφ ηελ

πξνθιεηηθή ζηάζε ηεο Άγθπξαο. Γελ δίζηαδε, κάιηζηα, λα ηνλίζεη φηη ε Ρνπξθία

αθνινπζεί χπνπιε ηαθηηθή, επηδηψθνληαο, απφ ηε κία, ηελ πνιηηηθή θηιία κε

ηελ Διιάδα θαη, απφ ηελ άιιε, ηε ζπλέρηζε ηνπ πξνγξάκκαηνο «ηεο πιήξνπο

εμνπζέλσζεο ηνπ ειιεληθνχ ζηνηρείνπ».145 Ν Η. Ξνιίηεο πίζηεπε φηη ε Διιάδα

έπξεπε λα κε δείμεη ππνρσξεηηθφηεηα ζηηο ηνπξθηθέο πηέζεηο θαη λα αιιάμεη

ζπκπεξηθνξά. Ν Berthelot κάιηζηα είρε πξνηείλεη ζηνλ Η. Ξνιίηε λα θέξεη ε

140 Ξνιίηεο, πφκλεκα επί ησλ Διιελν-ηνπξθηθψλ Γηαθνξψλ, Αζήλα, 18 Νθησβξίνπ 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/51, ζζ. 4-5. 141 Ibid, ζ. 4. 142 Ibid, ζ. 15. 143 Θαξαπάλνο πξνο Ξαππά, Αζήλα, 3 Λνεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Β/68/1928-1929. 144 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1929, Ξαξάγξαθνο 164, F.O. 371/14391. 145 Ξνιίηεο, πφκλεκα επί ησλ Διιελν-ηνπξθηθψλ, Αζήλα, 4 Απξηιίνπ 1929, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/52, ζ. 2.

53

Διιάδα ην ζέκα ζην Γηεζλέο Γηθαζηήξην ηεο Σάγεο ή λα δεηήζεη δηεζλή

δηαηηεζία, ζε πεξίπησζε πνπ ε Άγθπξα παξαβηάζεη ηε Ππλζήθε ηεο

Ισδάλλεο.146

Ν Βεληδέινο απνθάζηζε λα αληηδξάζεη ζηηο πξνθιήζεηο ηεο Άγθπξαο. Πε

ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ Ρνχξθν πξεζβεπηή ζηελ Αζήλα, Enis Bay,

δηακαξηπξήζεθε γηα ηηο ηνπξθηθέο ελέξγεηεο θαηά ησλ Διιήλσλ ηεο Ξφιεο θαη

δήηεζε ηελ παξνρή άδεηαο επηζηξνθήο ζηνπο Έιιελεο ηεο Θσλζηαληηλνχπνιεο.

Ρέινο, επηδεηθλχνληαο ζπκβηβαζηηθή δηάζεζε πξφηεηλε ηελ νινθιήξσζε ηνπ

νξηζηηθνχ δηαθαλνληζκνχ ησλ πεξηνπζηψλ ησλ αληαιιαμίκσλ.147

Ζ ηνπξθηθή απάληεζε ήξζε κε ηελ απφξξηςε ησλ πξνηάζεσλ ησλ

νπδέηεξσλ κειψλ ηεο Κηθηήο Δπηηξνπήο Αληαιιαγήο. Ν Rüştü αξλήζεθε ηελ

επηζηξνθή ησλ αηφκσλ πνπ είραλ εγθαηαιείςεη ηελ Θσλζηαληηλνχπνιε κε

νζσκαληθφ δηαβαηήξην, φπσο είρε δεηήζεη ν ίδηνο ν Βεληδέινο. Ζ ηνπξθηθή

ζηάζε ζα είρε σο απνηέιεζκα ηελ θαηάζρεζε ησλ πεξηνπζηψλ ηνπο, αμίαο

400.000 ιηξψλ. Κεηά απφ απηφ δηαθφπεθαλ πξνζσξηλά νη δηαπξαγκαηεχζεηο.

ηαλ, ζηηο 31 Ηνπιίνπ 1929, ν Βεληδέινο επηζθέθηεθε ηε Οψκε, δήισζε

φηη ιφγσ ηεο ηνπξθηθήο ζηάζεο ε Διιάδα ζα δεηνχζε ηελ παξαπνκπή ησλ

ζεκάησλ ζε δηαηηεζία νπδεηέξνπ κέινπο. Ζ Διιάδα ζα πξνζέθεπγε ζηελ

Θ.η.Δ., φπσο δηθαηνχηαλ βάζεη ησλ ζπλζεθψλ, ζε πεξίπησζε απνηπρίαο ηεο

παξαπάλσ επηινγήο.148 Ρειηθά, ε Άγθπξα απέξξηςε θαη ηελ πξφηαζε απηή ηνπ

Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ.

Ρνλ ίδην κήλα, έλα ζεκαληηθφ γεγνλφο επεξέαζε ζεηηθά εθείλε ηε

δεδνκέλε ζηηγκή ηελ πνξεία ησλ ειιελν-ηνπξθηθψλ δηαπξαγκαηεχζεσλ.

Ξξφθεηηαη γηα ηελ αληηθαηάζηαζε ηνπ Έιιελα πξεζβεπηή ζηελ Άγθπξα, Η.

Ξαπά, απφ ηνλ Ππ. Ξνιπρξνληάδε.149

Ρελ ίδηα πεξίνδν ζην εζσηεξηθφ ηεο Ρνπξθίαο ε πνιηηηθή θαηάζηαζε

επηδεηλψζεθε, θαζψο ηα αληη-θεκαιηθά θηλήκαηα ελέηεηλαλ ηε δξάζε ηνπο.

Ξξφηεηλαλ, κάιηζηα, ζηνλ Βεληδέιν λα ζπλεξγαζηεί καδί ηνπο γηα ηελ αλαηξνπή

ηεο θεκαιηθήο θπβέξλεζεο, πξνζθέξνληάο ηνπ ζε αληάιιαγκα πνιιά

πεξηζζφηεξα νθέιε απφ φζα ζα ηνπ εμαζθάιηδε ε επίζεκε ηνπξθηθή

θπβέξλεζε. Ππγθεθξηκέλα πξνζέθεξαλ ηελ επαλεγθαηάζηαζε ησλ πξνζθχγσλ

ζηε Κ. Αζία. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε ζπλάληεζε ηνπ επηθεθαιήο ηνπ

146 Θαςάιεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Οψκε, 31 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/10/1/1929. 147 Βεληδέινο, Κλεκφλην επί ησλ Διιελν-ηνπξθηθψλ Πρέζεσλ, Αζήλα, 12 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Β/68/1928-1929. 148 Καξθεδίλεο, Πππξίδσλ, Ξνιηηηθή Ηζηνξία ηεο Πύγρξνλνπ Διιάδνο: Πύγρξνλνο Διιάο, ηφκ. Γ΄ (1924-1935), Αζήλα: Ξάππξνο, 1978, ζ. 216 (ζεκ. 259). 149 Βι. θαη Başar, Ahmet Hamdi, Atatürk’le Uc Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, Istanbul: Tan Matbaasi, 1945.

54

ηνπξθηθνχ αληη-θεκαιηθνχ θνκηηάηνπ ζηε Γαιιία, Resit Bey, κε ην Λ. Ξνιίηε.

Πε απηή ν Resit Bey ηφληζε ηελ παξνπζία θνκκνπληζηηθήο επηξξνήο ζηελ

Ρνπξθία, πξνζπαζψληαο λα πξνθαιέζεη ηηο ειιεληθέο αλεζπρίεο. Ηζρπξίζηεθε,

επίζεο, φηη ε Διιάδα ήηαλ ην κφλν ζηήξηγκα ηνπ αγψλα ηνπ θηλήκαηνο, γηαηί

παξά ηε ζπκβνιή ησλ άιισλ επξσπατθψλ δπλάκεσλ, φπσο ηεο Γαιιίαο πνπ

παξείρε θαλεξά κέρξη ην 1929 φπια ζηνπο Θνχξδνπο, θακία δελ επηζπκνχζε

λα αζρνιεζεί κε ην ηνπξθηθφ πξφβιεκα, θαζψο πνιιέο απφ απηέο είραλ δσηηθά

ζπκθέξνληα ζηελ πεξηνρή.150 Δπίζεο, ε αξκεληθή θαη ε θνπξδηθή κεηνλφηεηα

ήηαλ απνθαζηζκέλεο γηα έλνπιε δξάζε. Ξξαγκαηνπνηήζεθε κάιηζηα αλάινγε

ζπλάληεζε ηνπ Ξνιίηε κε ηνλ πξψελ πξφεδξν ηεο Αξκεληθήο Γεκνθξαηίαο

Aharunian.

Ν Βεληδέινο, ηειηθά, απέθπγε δηπισκαηηθά λα δψζεη ζπλέρεηα ζηηο

πξνηάζεηο απηέο. Ξξνηίκεζε λα ζπλεξγαζηεί κε ηελ επίζεκε ηνπξθηθή

θπβέξλεζε, παξά λα εκπιαθεί ζε ζπλσκνζίεο κε ακθίβνιε εμέιημε πνπ ζα

κπνξνχζαλ λα πιήμνπλ ην θχξνο ηνπ θαη δελ πξνζέθεξαλ θακία εγγχεζε φηη ε

Διιάδα ζα έβγαηλε θεξδηζκέλε απφ ηελ φιε πεξηπέηεηα.151 Ρελ ίδηα πεξίνδν θαη

ελψ νη ειιελν-ηνπξθηθέο ζπλνκηιίεο είραλ απνηεικαησζεί, ηφζν ε Αζήλα152

φζν θαη ε Άγθπξα πξνζπάζεζαλ λα εμαζθαιίζνπλ ηε βξεηαληθή ππνζηήξημε. Ζ

ηνπξθηθή θπβέξλεζε κάιηζηα δελ δίζηαζε λα δηαδψζεη έληερλα φηη είραλ ήδε

μεθηλήζεη δηαπξαγκαηεχζεηο γηα έλα αγγιν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν θηιίαο θαη

δηαηηεζίαο.153

Ξάλησο ηίπνηε δελ θάλεθε λα αιιάδεη. Ξαξά ηηο ζπλερείο εθθιήζεηο ηεο

Αζήλαο, ην Ινλδίλν δήισζε φηη ειάρηζηα κπνξνχζε λα θάλεη. Βαζηθφ εκπφδην

ήηαλ ε επίκνλε απαίηεζε ηεο Ρνπξθίαο γηα θαηαβνιή 450.000 ιηξψλ σο

πηζησηηθφ ππφινηπν.154 Κφιηο ζηα ηέιε ηνπ 1929 θαη ηηο αξρέο ηνπ επφκελνπ

έηνπο δηαπηζηψζεθε κηα επλντθή ζηξνθή ζηηο εμειίμεηο. Νη δηαπξαγκαηεχζεηο

μαλάξρηζαλ κε ηαρείο απηή ηε θνξά ξπζκνχο. Ζ Ρνπξθία ζπκθψλεζε φηη ζα

έπξεπε «λα ζεσξήζνπλ ηηο απαηηήζεηο ησλ δχν πιεπξψλ ζαλ ηζφπνζεο» θαη

«φηη δελ ππήξρε πηζαλφηεηα λα θηάζνπλ ζε αθξηβνδίθαην ππνινγηζκφ».155

150 Γξάκκα ηνπ Ξνιίηε θαη πφκλεκα ηνπ Aharunian, 4 Απγνχζηνπ, 1929, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ, 173/54. 151 Ξνιίηεο, πφκλεκα επί ησλ Διιελν-ηνπξθηθψλ, Αζήλα, 4 Απξηιίνπ 1929, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ, 173/52, ζ. 2. 152 Harvey πξνο F.O., Αζήλα, 12 Πεπηεκβξίνπ, 1929, F.O. 371/13656. 153 Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 17 Νθησβξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/3/1/1929. 154 Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 29 Νθησβξίνπ, 1929, Α..Δ. Β/65/ 1928-

1929. 155 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1930, Ξαξάγξαθνο 159, F.O. 371/15237.

55

Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε δηάζεζε ηεο Άγθπξαο λα επηζπεχζεη ηηο δηαδηθαζίεο

πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί κία ζπκθσλία σο ηηο αξρέο ηνπ θαινθαηξηνχ.156

Πρεηηθά κε ηνπο ιφγνπο ηεο κεηαζηξνθήο απηήο πνιιά έρνπλ γξαθεί

θαη ππνζηεξηρζεί. Ν Θσλζηαληίλνο Αι. Θαξακαλιήο απνθιείεη ηελ παξέκβαζε

ηξίηνπ κέξνπο θαη απνδίδεη ηελ παιαηφηεξε απνηπρία νπζηαζηηθήο πξνζέγγηζεο,

σο έλαλ βαζκφ, ζηε ζηάζε ησλ «ζρνιαζηηθψλ γξαθεηνθξαηψλ» πνπ

εμεηάδνληαο ιεπηνκεξψο ηα δεηήκαηα «είραλ ράζεη ηε ζπλνιηθή εηθφλα ηνπ

πξνβιήκαηνο».157 Αληηκεησπίδεη δειαδή ηελ πνξεία πξνο ηελ ππνγξαθή ηνπ

ζπκθψλνπ σο κία δηαδηθαζία σξίκαλζεο ηεο ηδέαο ηεο ζπκθηιίσζεο ηφζν ζηελ

Αζήλα, φζν θαη ηελ Άγθπξα. Ζ Ηθ. Αλαζηαζηάδνπ αλαγλσξίδεη έλαλ

απνθαζηζηηθφ ξφιν ζηνλ Ππ. Ξνιπρξνληάδε, πνπ είρε αληηθαηαζηήζεη ηνλ Ξαπά

ζηε ζέζε ηνπ Έιιελα πξεζβεπηή ζηελ Άγθπξα.158

Αζθαιψο, ε δξάζε ησλ ππεπζχλσλ ησλ δχν θπβεξλήζεσλ ζπλέβαιε

ζηελ έλαξμε θαη επηηάρπλζε ησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ. Γχζθνια, φκσο, ζα

κπνξνχζε λα ππνζηεξηρζεί φηη ε πάξνδνο επηά εηψλ θαη ε δηαδηθαζία

σξίκαλζεο ηεο πεξηφδνπ απηήο νδήγεζαλ ζηε κεηαζηξνθή ησλ δηαζέζεσλ ηνπ

ειιεληθνχ θαη ηνπξθηθνχ ιανχ. Νη κλήκεο ηνπ παξειζφληνο ήηαλ θαη γηα ηνπο

δχν ιανχο αθφκε λσπέο, ηθαλέο λα δηαηεξήζνπλ έλα θιίκα ερζξφηεηαο. Ζ

παιαηφηεξε δπζπηζηία, ε αβεβαηφηεηα γηα ην κέιινλ ησλ Διιήλσλ ηεο

Θσλζηαληηλνχπνιεο, ε παξνπζίαζε ηεο πξνζέγγηζεο σο απνθιεηζηηθφ έξγν ηεο

Ηηαιίαο,159 αιιά θαη ην «ιαλζάλνλ κίζνο» θαηά ησλ Διιήλσλ, πνπ ζεκεηψλεη ν

Η. Βνγηαηδίδεο,160 ιφγσ ησλ κε απφιπηα ηθαλνπνηεηηθψλ γηα ηελ Ρνπξθία φξσλ

ηεο ζπλζήθεο ηεο Ισδάλλεο, ζπλέβαιαλ ζηελ θαζπζηέξεζε ησλ

δηαπξαγκαηεχζεσλ. Πίγνπξα, θακία απφ ηηο δχν γεηηνληθέο ρψξεο δελ είρε

πιένλ εδαθηθέο βιέςεηο ελαληίνλ ηεο άιιεο.

Απφ ηε κία, ε Ρνπξθία ππφ ηελ θαζνδήγεζε ηνπ Kemal επηδίσθε λα

δηαγξάςεη ηελ παιαηφηεξε εηθφλα ηεο «αλαηνιηθήο ρψξαο», ηεο μέλεο πξνο ηελ

«πνιηηηζκέλε» Δπξψπε. Ρν λέν πξφζσπν ηεο ηνπξθηθήο δεκνθξαηίαο έπξεπε

λα είλαη επξσπατθφ θαη πξνπαληφο εηξεληθφ. Ζ δηάζεζε απηή ηεο Άγθπξαο

δηαθαίλεηαη ηφζν απφ ηε ζπκκεηνρή ηεο ζηηο δηαβνπιεχζεηο γηα κία βαιθαληθή

έλσζε, φζν θαη απφ ηε ζηαζεξή ηεο επηζπκία λα ζπκκεηάζρεη ζε κία αληίζηνηρε

156 Ξνιπρξνληάδεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Άγθπξα, 30 Απξηιίνπ, 1930, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 57. 157 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 83. 158 Αλαζηαζηάδνπ, Ν Βεληδέινο θαη ην Διιελν-ηνπξθηθό Πύκθσλν Φηιίαο ηνπ 1930, ζ. 321. 159 Ξηπηλέιεο, Ξαλαγηψηεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, Αζήλα: ρ.ν., 1948, ζ. 54. 160 Βνγηαηδίδεο, Ησάλλεο, Ρν Διιελν-ηνπξθηθόλ Πύκθσλνλ Φηιίαο 1930-1933, Θεζζαινλίθε, 1937, ζ. 70. Βι. θαη Διεύζεξνλ Βήκα, 21 Ηνπλίνπ 1930, ζ. 4.

56

επξσπατθή. Απφ ηελ άιιε, ε Διιάδα ηνπ Βεληδέινπ επηδίσθε λα αλαβαζκίζεη

ηνλ ξφιν ηεο ζηα Βαιθάληα, λα απνδεζκεπζεί απφ ζρέζεηο απνθιεηζηηθήο

εμάξηεζεο απφ ηηο Κεγάιεο Γπλάκεηο θαη λα ζπκβάιεη ζηε δεκηνπξγία ελφο

γεληθφηεξνπ θιίκαηνο εηξήλεο θαη ζπλεξγαζίαο. Γελ πξέπεη, αθφκε, λα

παξαγλσξίδεηαη ε ηθαλφηεηα ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ λα επεξεάδεη ηελ

θνηλή γλψκε κε ηξφπν πξαγκαηηθά εληππσζηαθφ. Ν ίδηνο πνιηηηθφο, πνπ είρε

ελζαξθψζεη γηα ηνλ ειιεληθφ ιαφ ηε Κεγάιε Ηδέα, ηνλ έπεηζε θαη γηα ηελ

αλάγθε θηιηθήο ζπλεξγαζίαο κε ηελ Ρνπξθία. Ν ίδηνο πάιη έπεηζε θαη ηνπο

πξφζθπγεο λα απνδερζνχλ ηελ ηδέα ηεο νιηθήο απφζβεζεο ησλ απαηηήζεσλ.

Ζ αιήζεηα είλαη πσο θαη νη Ρνχξθνη επηζπκνχζαλ ηελ πξνζέγγηζε κε ηελ

Διιάδα. Ξξνζπάζεζαλ, σζηφζν, λα εθκεηαιιεπηνχλ ηε ζρεηηθή ππεξνρή πνπ

ηνπο ράξηδε ε δηπισκαηηθή ηνπο ζέζε ιφγσ ηεο ππνγξαθήο ζπκθψλσλ κε ηελ

Ηηαιία, ηελ Νπγγαξία θαη ηε Βνπιγαξία, αιιά θαη ε παξνπζία ηζρπξφηεξσλ

ειιεληθψλ ζπκθεξφλησλ ζην ηνπξθηθφ έδαθνο. Ζ αλακνλή ηεο θαηάιιειεο

επθαηξίαο ζα ζήκαηλε γηα ηελ Άγθπξα ηελ εμαζθάιηζε ηζρπξφηεξσλ

αληαιιαγκάησλ. Άιισζηε, ην γεληθφηεξν εζληθηζηηθφ ζπλαίζζεκα πνπ είρε

θαιιηεξγήζεη ν Kemal ζηνλ ηνπξθηθφ ιαφ ειάρηζηα δηθαηνινγνχζε ππνρσξήζεηο

θαη ζπζίεο.

Τν νηθνλνκηθό ζύκθσλν

Πηηο 10 Ηνπλίνπ 1930 ππνγξάθηεθε ζηελ Άγθπξα ε «Πχκβαζηο πεξί νξηζηηθήο

εθθαζαξίζεσο ησλ δεηεκάησλ ησλ πξνθππηφλησλ ηεο εθαξκνγήο ηεο

ζπλζήθεο ηεο Ισδάλλεο θαη ηεο ζπκθσλίαο Αζελψλ, ελ ζρέζεη πξνο ηελ

αληαιιαγήλ ησλ πιεζπζκψλ».161 Ξεξηείρε 12 θεθάιαηα θαη 34 άξζξα. Ζ

ζπκθσλία απηή ξχζκηδε ηελ πεξηνπζηαθή θαηάζηαζε, αιιά θαη ηε ζέζε ζηελ

Διιάδα θαη ηελ Ρνπξθία ησλ εμήο θαηεγνξηψλ Διιήλσλ ή κνπζνπικάλσλ:

ησλ Διιήλσλ ή κνπζνπικάλσλ αληαιιαμίκσλ (άξζξα 1-4),

ησλ ιεγφκελσλ δηθαηνχρσλ ηεο έλαηεο δειψζεσο ηεο ζπλζήθεο ηεο

Ισδάλλεο (άξζξα 5-6),

ησλ Διιήλσλ ππεθφσλ θαη κνπζνπικάλσλ Ρνχξθσλ ππεθφσλ (άξζξα

7-9),

ησλ ιεγφκελσλ «εγθαηεζηεκέλσλ» (établis), δειαδή ησλ

ειιελνξζφδνμσλ Ρνχξθσλ ππεθφσλ, πνπ είραλ εγθαηαζηαζεί λφκηκα

161 Ππλεδξίαζηο ηεο 3εο Ηνπιίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 1920 θ.ε.. Ladas, The Exchange of Minorities, ζζ. 567-583.

57

ζηελ Θσλζηαληηλνχπνιε, θαη ησλ κνπζνπικάλσλ Διιήλσλ ππεθφσλ

ηεο Γπηηθήο Θξάθεο (άξζξα 10-17),

ησλ ιεγφκελσλ «θπγάδσλ», δειαδή ησλ ειιελνξζφδνμσλ κε

αληαιιαμίκσλ Ρνχξθσλ θπγάδσλ, πνπ εγθαηέιεηςαλ «αλψκαια» ηελ

Ρνπξθία ην 1912, ή ρσξίο θαλνληθά δηαβαηήξηα απφ ην 1923 θαη έπεηηα,

θαζψο θαη ησλ κνπζνπικάλσλ κε αληαιιαμίκσλ Διιήλσλ ππεθφσλ,

πνπ εγθαηέιεηςαλ ηε Γπηηθή Θξάθε ρσξίο λφκηκα δηαβαηήξηα (άξζξα 12

θαη 28).162

Νη ξπζκίζεηο ηεο νηθνλνκηθήο ζπκθσλίαο ήηαλ νη εμήο:

Θαηαξγνχληαλ φιεο νη απνδφζεηο θηεκάησλ, εμαηξνπκέλσλ ησλ

αθηλήησλ ησλ Διιήλσλ ηεο Θσλζηαληηλνχπνιεο θαη ηνπ Ιάκπξνπ163

ζηε Πκχξλε.

Ζ Διιάδα ζα θξαηνχζε ηα αθίλεηα ησλ κνπζνπικάλσλ ζηελ Διιάδα, ηα

θηήκαηα ησλ απφλησλ κνπζνπικάλσλ ηεο Γπη. Θξάθεο θαη φζα είραλ

θαηαζρεζεί. Ζ Ρνπξθία ζα θξαηνχζε φια ηα αθίλεηα πνπ αλήθαλ ζε

αληαιιάμηκνπο Έιιελεο, θαζψο θαη ηα θηήκαηα ησλ νκνγελψλ πνπ

είραλ θχγεη απφ ηελ Θσλζηαληηλνχπνιε.

Απνθαζίζηεθε ε ακνηβαία απφζβεζε απαηηήζεσλ, φπσο νη απνδεκηψζεηο

γηα επηηάμεηο, ηα ελνίθηα, ηα εηζνδήκαηα απφ ηε δηαρείξηζε αθηλήησλ ησλ

κε αληαιιαμίκσλ νκνγελψλ.

Οπζκίζηεθε ην ζέκα ησλ établis. Νη νκνγελείο ηεο Θσλζηαληηλνχπνιεο

δελ ζα αληαιιάζζνληαλ.

Ζ Διιάδα αλέιαβε λα θαηαβάιεη 425.000 ιίξεο Αγγιίαο, απφ ηηο νπνίεο

150.000 ζα δηαλέκνληαλ ζηνπο νκνγελείο ηεο Θσλζηαληηλνχπνιεο,

150.000 ζηνπο κνπζνπικάλνπο ηεο Θξάθεο θαη 125.000 ζα δίδνληαλ

ζηελ ηνπξθηθή θπβέξλεζε.164 Έλα κεγάιν κέξνο ησλ ηειεπηαίσλ ζα

έπξεπε λα δηαηεζεί γηα ηελ θαηαβνιή απνδεκηψζεσλ ζε Έιιελεο

ππεθφνπο ή εγθαηεζηεκέλνπο, πνπ ε πεξηνπζία ηνπο δελ ζα

απνθαζίζηαην.165

Κεηαβάιινληαλ νη δηαηάμεηο ηεο ζχκβαζεο ζρεηηθά κε ηηο αληαιιαγέο

ηεο Ισδάλλεο σο πξνο ηελ εθθαζάξηζε ησλ πεξηνπζηψλ πνπ

εγθαηέιεηςαλ νη πξφζθπγεο ζηελ Διιάδα θαη ηελ Ρνπξθία.

Ππγθεθξηκέλα θαηαξγνχληαλ ηα άξζξα 9, 10 θαη 13. Άιιαδε, επίζεο, ν

162 Βνγηαηδίδεο, Ρν Διιελν-ηνπξθηθόλ Πύκθσλνλ Φηιίαο 1930-1933, ζ. 93. 163 Ibid. 164 Δξγαζία, 15 Καξηίνπ 1930, ζ. 9. 165 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1930, Ξαξάγξαθνο 165, F.O. 371/15237.

58

ηξφπνο θαη ε έθηαζε απνδεκίσζεο ησλ αληαιιαγκέλσλ δηθαηνχρσλ

(άξζξν 14). Γειαδή, θάζε έλα απφ ηα δχν θξάηε πεξηφξηδε ην δηθαίσκα

απνδεκίσζεο ησλ αληαιιαμίκσλ ζηελ αμία ηεο πεξηνπζίαο πνπ είραλ

εγθαηαιείςεη θαηά ηελ απνρψξεζή ηνπο, ελψ δελ αλαγλσξίδνληαλ

απαηηήζεηο απφ ηε δηαθνξά πνπ ζα πξνέθππηε.

Ζ Διιάδα θαη ε Ρνπξθία δελ ζα ήηαλ πιένλ απινί δηαρεηξηζηέο μέλεο

πεξηνπζίαο θαη αλαιάκβαλαλ λνκηθέο ππνρξεψζεηο απέλαληη ζηνπο

δηθαηνχρνπο. Ππγθεθξηκέλα ππνρξενχληαλ λα εμαζθαιίζνπλ αθέξαηα

ηελ αμία ηεο αληαιιάμηκεο πεξηνπζίαο, λα εμαθξηβψζνπλ ηα πεξηνπζηαθά

δηθαηψκαηα πνπ εγθαηέιεηπαλ νη νκνγελείο ηνπο, λα θαηακεξίζνπλ ηελ

αληαιιάμηκε πεξηνπζία πνπ εγθαηαιείθηεθε ζην έδαθφο ηνπο θαη λα

ππνινγίζνπλ ηηο ππνρξεψζεηο, πνπ ηνπο δεκηνπξγήζεθαλ απφ ηηο

απαιινηξηψζεηο ηεο αληαιιάμηκεο πεξηνπζίαο ή ηεο ρξήζεο ηεο γηα

θξαηηθνχο ή θνηλήο σθειείαο ζθνπνχο απφ ην 1923 θαη έπεηηα.166

Ζ εξκελεία θαη ε εθαξκνγή ηεο ζπκθσλίαο αλαηέζεθαλ ζηε Κηθηή

Δπηηξνπή.167

Ξαξά ηηο ιεπηνκεξείο δηαηάμεηο ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπκθψλνπ, ειάρηζηα ζα

κπνξνχζαλ πξάγκαηη λα εθαξκνζζνχλ ιφγσ ηεο θαηάζηαζεο πνπ είρε ήδε

δεκηνπξγεζεί κε ηελ θαηαλνκή ηεο αληαιιάμηκεο πεξηνπζίαο.168 Ζ ππνδνρή

ηνπ ζπκθψλνπ απηνχ ζηελ Διιάδα απνηππψζεθε ζηε ζπδήηεζε ζην ειιεληθφ

Θνηλνβνχιην πνπ πξνεγήζεθε ηεο επηθχξσζήο ηνπ. Νη βαζηθφηεξεο ελζηάζεηο

αθνξνχζαλ ηελ άδηθε κεηαρείξηζε ησλ πξνζθχγσλ, φπσο θαη ην είδνο θαη ηελ

έθηαζε ησλ απνδεκηψζεσλ πνπ έπξεπε λα ηνπο δνζνχλ απφ ηελ ειιεληθή

θπβέξλεζε. Αξθεηνί ππνζηήξημαλ φηη ε ζχκβαζε αληαιιαγήο ηεο Ισδάλλεο

δελ ζα κπνξνχζε λα κεηαβιεζεί απφ ηα δχν κφλν θξάηε θαη κάιηζηα ζε βάξνο

ησλ δηθαηνχρσλ, ελψ ε παξαίηεζε απφ ηε δηαθνξά ησλ εθαηέξσζελ

ινγαξηαζκψλ δελ ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ζε κείσζε ηεο «λνκηθήο θαη

εζηθήο ππνρξεψζεσο ηνπ Θξάηνπο πξνο ηνπο δηθαηνχρνπο πξφζθπγαο».169 Ν

Βεληδέινο αληίζεηα πίζηεπε φηη δελ γελλάηαη νχηε λνκηθή, νχηε εζηθή

ππνρξέσζε γηα απνδεκίσζε ησλ αληαιιαμίκσλ θαη ησλ Διιήλσλ ππεθφσλ. Νη

κφλεο επζχλεο πνπ αλαγλψξηδε γηα ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε αθνξνχζαλ ηε

λνκηθή ππνρξέσζε λα δηαζέζεη ζηνπο πξφζθπγεο ηελ αληαιιάμηκε ηνπξθηθή

166 Βεξέκεο, Θάλνο, θαη Νδπζζέαο Γεκεηξαθφπνπινο, Κειέηεο γηα ηνλ Βεληδέιν θαη ηελ Δπνρή ηνπ, Αζήλα: Φηιηππφηεο, 1980, ζζ. 347-348. 167 Psomiades, Harry J., The Eastern Question. The Last Phase: A study in Greek-Turkish diplomacy, Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1968, ζζ. 81-82. 168 Δξγαζία, 12 Ηνπιίνπ 1930, ζζ. 11-13. 169 Ηαζσλίδεο, Ππλεδξίαζηο ηεο 24εο Ηνπλίνπ, 1930, Δ.Π.Β., ζ. 1283.

59

πεξηνπζία ζηελ Διιάδα, ηελ νπνία θαη εθπιήξσζε κε ηελ έθδνζε ησλ

νκνινγηψλ ησλ αληαιιαμίκσλ,170 θαη ηελ νινθιήξσζε ηεο πξνζθπγηθήο

απνθαηάζηαζεο, ηελ νπνία θαη ππνζρέζεθε λα πινπνηήζεη.171

Ν Βεληδέινο πξνζπάζεζε λα εμεγήζεη ηε ζεκαζία ηνπ ζπκθψλνπ απηνχ

γηα ηελ πνξεία ησλ ειιελν-ηνπξθηθψλ ζρέζεσλ. Απνηειέζκαηα ηεο παξάηαζεο

ηεο έληαζεο ζηηο ζρέζεηο ησλ δχν ρσξψλ ζα ήηαλ ν αληαγσληζκφο ζηνπο

εμνπιηζκνχο, ε θαηάζρεζε ησλ πεξηνπζηψλ ησλ νκνγελψλ ηεο

Θσλζηαληηλνχπνιεο θαη ε έμνδνο πξνο ηελ Διιάδα 110.000 αζηψλ.172 Ν

Βεληδέινο δελ δίζηαδε λα επηθαιεζζεί φηη νη πεξηνπζίεο πνπ εγθαηαιείθζεθαλ

ζηελ Ρνπξθία εκθαλίδνληαλ δηνγθσκέλεο, φηη ε αμία ηνπο είρε κεησζεί θαηά ηελ

απνρψξεζε ηνπ ειιεληθνχ ζηνηρείνπ θαη δελ κπνξνχζε λα δεηεζεί απφ ηελ

Ρνπξθία πιεξσκή ζχκθσλα κε ηελ αμία πνπ είραλ πξηλ ηελ αληαιιαγή.173

Δπίζεο, νη πεξηνπζίεο πνπ εγθαηαιείθζεθαλ απνηεινχληαλ θαηά έλα κεγάιν

πνζνζηφ απφ θηλεηά πνπ δελ πξνζηαηεχνληαλ απφ ηε ζπλζήθε ηεο Ισδάλλεο,

ελψ ε ίδηα ε απνηίκεζε ηνπο ζα απαηηνχζε δηαδηθαζίεο καθξφρξνλεο θαη

ακθίβνινπ απνηειέζκαηνο.174

Ρειηθά, ην νηθνλνκηθφ ζχκθσλν επηθπξψζεθε κέζα ζε βαξηά

αηκφζθαηξα, αιιά κε εληππσζηαθή ηελ ελφηεηα ηνπ Θφκκαηνο ησλ

Φηιειεπζέξσλ. Ζ αληίδξαζε, φκσο, ηνπ πξνζθπγηθνχ θφζκνπ ήηαλ έληνλε. Ν

Βεληδέινο ήμεξε πσο έπξεπε λα αληηζηαζκίζεη ηνλ αληίθηππν ηνπ ζπκθψλνπ κε

νπζηαζηηθέο παξνρέο. Νη εθινγέο ηνπ 1932 δελ ήηαλ καθξηά. Δπηηάρπλε ηε

ζηέγαζε ησλ αζηψλ πξνζθχγσλ θαη κείσζε ηα ρξέε πξνο ηελ Δπηηξνπή

Απνθαηάζηαζεο Ξξνζθχγσλ θαηά 8.500.000 ιίξεο κεηά ην ζπκςεθηζκφ.

Οη ζπκθσλίεο ηνπ Οθησβξίνπ 1930 ζηελ Άγθπξα

Κέζα ζε απηφ ην βειηησκέλν θιίκα, ν Βεληδέινο απνθάζηζε λα επηζθεθηεί ν

ίδηνο ηελ Άγθπξα γηα λα ππνγξάςεη ζχκθσλν θηιίαο, παξφιν πνπ

αληηιακβαλφηαλ ηηο δπζθνιίεο ηνπ εγρεηξήκαηνο, θπξίσο ηνλ αληίθηππν πνπ ζα

κπνξνχζε λα έρεη ζηελ πξνζθπγηθή γλψκε. Πηηο 25 Νθησβξίνπ μεθίλεζε κε

ηνλ Κηραιαθφπνπιν γηα ηελ Θσλζηαληηλνχπνιε, φπνπ θαη ηνπ επηθπιάρζεθε

ζεξκή ππνδνρή.175 Νη ιφγνη πνπ εθθσλήζεθαλ απφ ηηο δχν πιεπξέο

170 Βεληδέινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 17εο Ηνπλίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 1152. 171 Ibid. 172 Ibid, ζ. 1151. 173 Βνγηαηδίδεο, Ρν Διιελν-ηνπξθηθόλ Πύκθσλνλ Φηιίαο 1930-1933, ζζ. 97-104. 174 Ξεηζαξρία, 13 Ηνπιίνπ 1930, ζ. 4. 175 Διιεληθή, 30 Νθησβξίνπ 1930.

60

απνθαιχπηνπλ ηηο πξαγκαηηθέο δηαζηάζεηο πνπ θάζε κία απφ απηέο επηζπκνχζε

λα πξνζδψζεη ζηηο επηθείκελεο ζπκθσλίεο. Γηα ηνλ Inönü ήηαλ κία θαιή

επθαηξία λα δηεπζεηήζεη ηα εθθξεκή νηθνλνκηθά δεηήκαηα.176 Αληίζεηα, ν

Βεληδέινο απέδηδε ζηηο ζπκθσλίεο πεξηζζφηεξν πνιηηηθή ζεκαζία, επηζπκψληαο

λα δηαζθαιίζεη ην εδαθηθφ status quo θαη ηε ζπλεξγαζία ηεο Διιάδαο κε ηνπο

γείηνλέο ηεο.177

Ρειηθά, ππνγξάθεθαλ ζηελ Άγθπξα έλα ζχκθσλν θηιίαο,

νπδεηεξφηεηαο, δηαιιαγήο θαη δηαηηεζίαο, κία ζπκθσλία εγθαηάζηαζεο, κία

εκπνξηθή θαη λαπηηιηαθή ζχκβαζε θαη έλα Ξξσηφθνιιν πεξηνξηζκνχ ησλ

λαπηηθψλ εμνπιηζκψλ.178

Ρν ζύκθσλν θηιίαο, νπδεηεξόηεηαο, δηαιιαγήο θαη δηαηηεζίαο

Ρν ζχκθσλν απηφ απνηεινχηαλ απφ 28 άξζξα. Κε ην πξψην θαζηεξσλφηαλ

ζρέζεηο θηιίαο κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ, παξάιιεια κε ηελ ππνρξέσζε λα κελ

ζπλάςνπλ θαλέλα πνιηηηθφ ή νηθνλνκηθφ ζχκθσλν ε κία ελαληίνλ ηεο άιιεο

θαη λα πξνζθεχγνπλ ππνρξεσηηθά ζην Γηεζλέο Γηθαζηήξην Γηθαηνζχλεο γηα ηελ

επίιπζε ησλ δηαθνξψλ.

Κε ην άξζξν 2 ηα ζπκβαιιφκελα κέξε αλαιάκβαλαλ ηελ ππνρξέσζε λα

παξακείλνπλ νπδέηεξα ζηελ πεξίπησζε πνπ έλα απφ απηά δερφηαλ επίζεζε

απφ ηξίην θξάηνο. Έηζη μεπεξλνχζαλ ηα πξνβιήκαηα πνπ δεκηνπξγνχζε ε

παιαηφηεξε ζπκθσλία ησλ Ξαξηζίσλ (Kellogg-Briand) πνπ θαη ηα δχν θξάηε

είραλ ππνγξάςεη, ε νπνία εμαξηνχζε ηελ ππνρξέσζε νπδεηεξφηεηαο απφ ηελ

θξίζε αλ ν πφιεκνο ήηαλ επηζεηηθφο ή ακπληηθφο.

Ρν άξζξν 3 θαζηέξσλε ηελ ακνηβαία ππνρξέσζε γηα ππνβνιή ησλ

δεηεκάησλ πνπ δελ ζα κπνξνχζαλ λα δηεπζεηεζνχλ δηπισκαηηθά ζηε

δηαδηθαζία ζπλδηαιιαγήο ή ηνπ δηθαζηηθνχ δηαθαλνληζκνχ. Απφ ηα ζέκαηα απηά

εμαηξνχληαλ φζα είραλ ζρέζε κε ην «δηθαίσκα θπξηαξρίαο» ή κε γεγνλφηα

πξνγελέζηεξα ηεο ζπκθσλίαο.

Ρν άξζξν 7 πξνέβιεπε ηε ζπγθξφηεζε κηαο επηηξνπήο ζπλδηαιιαγήο,

ελψ ηα άξζξα 21-27 φξηδαλ φηη, ζε πεξίπησζε πνπ νη πξνηάζεηο απηήο ηεο

επηηξνπήο δελ γίλνληαλ απνδεθηέο, ηα ζπκβαιιφκελα θξάηε έπξεπε λα

πξνζθχγνπλ ζην Γηεζλέο Γηθαζηήξην Γηθαηνζχλεο, ηνπ νπνίνπ ηηο απνθάζεηο

176 Γαθηπινγξαθεκέλν αληίγξαθν ηνπ ιφγνπ ηνπ Inönü, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/332. Διεύζεξνλ Βήκα, 31 Νθησβξίνπ 1930. 177 Γαθηπινγξαθεκέλν αληίγξαθν ηνπ ιφγνπ ηνπ Βεληδέινπ, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ,

173/332. Ξξσία, 29 Νθησβξίνπ 1930. 178 Βι. Altuğ, Yilmaz, «Feshedilen Sözleşme”, Miliyet, 21 Καξηίνπ 1964.

61

ήηαλ ππνρξεσκέλα λα απνδερζνχλ. Ζ δηάξθεηα ηεο ζπκθσλίαο νξίζηεθε

πεληαεηήο (άξζξα 28).

Γεληθά, ην ειιελν-ηνπξθηθφ απηφ ζχκθσλν θηλήζεθε ζην πιαίζην ησλ

πξνγελέζηεξσλ ζπκθψλσλ πνπ είρε ππνγξάςεη ε Διιάδα. Κπνξεί λα

ραξαθηεξηζηεί κάιηζηα θαη θαηψηεξν απφ ηα αληίζηνηρα κε ηελ Ηηαιία θαη ηε

Γηνπγθνζιαβία. Γχν, πάλησο, είλαη ηα νπζηαζηηθά δεηήκαηα πνπ πξνέθππηαλ

απφ απηφ. Ξξψηνλ, ε παξαπνκπή ησλ δεηεκάησλ ζε δηαθαλνληζκφ πξνυπφζεηε

ηνλ πξνεγνχκελν ραξαθηεξηζκφ ηνπο σο λνκηθψλ θαη φρη σο πνιηηηθψλ.

Γεχηεξνλ, θαζηεξσλφηαλ ε αξρή ηεο ππνρξεσηηθήο δηαδηθαζίαο. Ζ ζεκαζία

απηήο ηεο ξχζκηζεο εμεγείηαη φρη κφλν απφ ηελ πξσηνηππία ηεο, αιιά θαη απφ

ην γεγνλφο φηη ε Ρνπξθία σο κε κέινο ηεο Θ.η.Δ. δελ δεζκεπφηαλ αλάινγα απφ

ηνλ θαηαζηαηηθφ ράξηε. Ξάλησο, κε ηελ ππνγξαθή ελφο ηέηνηνπ ζπκθψλνπ ν

Βεληδέινο απέδεημε φηη επηζπκνχζε ζρέζεηο κε ηελ Ρνπξθία αληίζηνηρεο κε απηέο

πνπ θαηά ηε γλψκε ηνπ έπξεπε λα ζπλδένπλ ηα βαιθαληθά θξάηε.

Ρν ζύκθσλν εγθαηάζηαζεο

Ζ πξψηε παξάγξαθνο ηεο ζπκθσλίαο απηήο θαζηέξσλε ηελ ειεχζεξε

κεηάβαζε, δηακνλή θαη εγθαηάζηαζε ησλ ππεθφσλ ησλ ζπκβαιινκέλσλ

θξαηψλ, ρσξίο πεξηνξηζκνχο άιινπο απφ εθείλνπο, ζηνπο νπνίνπο ππφθεηληαη νη

ηζαγελείο ησλ θξαηψλ ή ππήθννη κάιινλ επλννχκελνπ θξάηνπο. Πεκεηψλεηαη

αθφκε φηη απηφ δελ πεξηφξηδε ην δηθαίσκα ησλ θξαηψλ λα ξπζκίδνπλ κε λφκν

ηα δεηήκαηα ζρεηηθά κε ηε κεηαλάζηεπζε.

Ζ δεχηεξε παξάγξαθνο πεξηφξηδε ην παξαπάλσ δηθαίσκα, πξνθεηκέλνπ

λα απνθεπρζεί ε αζξφα κεηαλάζηεπζε. Ζ ξχζκηζε απηή θξηλφηαλ αλαγθαία,

ιφγσ ησλ πξνβιεκάησλ πνπ ζα κπνξνχζε λα πξνθαιέζεη ζηελ Διιάδα έλα

ηέηνην ελδερφκελν, δεδνκέλεο ηεο πξνεγνχκελεο εηζφδνπ ζηε ρψξα

πνιπάξηζκσλ πξνζθχγσλ.

Ρα ππφινηπα άξζξα ξχζκηδαλ ηηο ζρεηηθέο ιεπηνκέξεηεο, ελψ ηέινο

ζεκεησλφηαλ φηη νη δηαηάμεηο ηνπ ζπκθψλνπ δελ έζηγαλ ηα αληίζηνηρα άξζξα

ηεο ζχκβαζεο αληαιιαγήο ηεο Ισδάλλεο. Απηφ ζήκαηλε πξαθηηθά φηη ην

ζχκθσλν δελ ζα κπνξνχζε λα εθαξκνζζεί ζηελ πεξίπησζε ησλ

αληαιιαμίκσλ. Άιισζηε, θαη ε ίδηα ε εγθαηάζηαζε ππφθεηην ζε πεξηνξηζκνχο,

φπσο απηφο ηεο απαγφξεπζεο ηεο εμάζθεζεο νξηζκέλσλ επαγγεικάησλ.

Ξαξά ηελ πεξηνξηζκέλε εθαξκνγή ηεο, ε ππνγξαθή κηαο ηέηνηαο

ζπκθσλίαο απνηέιεζε επηηπρία ηεο Διιάδαο, δεδνκέλνπ ηνπ γεληθφηεξνπ

εζληθηζηηθνχ θιίκαηνο ζηε λέα θεκαιηθή Ρνπξθία. Θεθάιαην θαη εξγαηηθά ρέξηα

62

μέλεο πξνέιεπζεο αληηκεησπίδνληαλ αξλεηηθά ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο.179 Ζ

επηθείκελε ιήμε ηεο ζπλζήθεο ηεο Ισδάλλεο ζηηο 9 Απγνχζηνπ 1931 θαη ε

ππνγξαθή παξφκνησλ ζπκθσληψλ εγθαηάζηαζεο πνιιψλ ρσξψλ κε ηελ

Ρνπξθία180 πεξηφξηδε ηηο επηινγέο ηεο Διιάδαο.

Ρν δήηεκα ηεο εγθαηάζηαζεο ησλ αληαιιαμίκσλ δελ ζα κπνξνχζε λα

ηεζεί θαλ, αθνχ ζα θαηαξγνχζε ηελ ίδηα ηε ζπλζήθε ηεο Ισδάλλεο. Ν

Βεληδέινο δελ ζα κπνξνχζε λα πξνβάιεη απαηηήζεηο, γλσξίδνληαο εθ ησλ

πξνηέξσλ φηη απηέο ζα απνξξίπηνληαλ.181 Ήιπηδε κφλν φηη αξγφηεξα ε

Ρνπξθία, αληηιακβαλφκελε ηε ζπκβνιή ησλ Διιήλσλ ππεθφσλ ζηελ νηθνλνκία

ηεο ρψξαο, ζα επέηξεπε ηελ είζνδφ ηνπο. Άιισζηε, ε ξήηξα απηνδίθαηεο

αλαγλψξηζεο ζηνπο Έιιελεο δηθαηψκαηνο άζθεζεο επαγγέικαηνο πνπ ε

Ρνπξθία ζα αλαγλψξηδε ζηνπο ππεθφνπο ηξίηεο ρψξαο δηθαηνινγνχζε ηηο

ειπίδεο ηνπ απηέο.

Ζ αληίδξαζε γηα ηελ ππνγξαθή ηεο ζπκθσλίαο απηήο ήηαλ ζεηηθή θαη

ζηηο δχν ρψξεο.182 Πηελ Διιάδα, κάιηζηα, νη εληππψζεηο ήηαλ ιαλζαζκέλεο θαη

ππεξβνιηθέο. Ν πξνζθπγηθφο θφζκνο πίζηεςε φηη έηζη ζα άλνηγε ν δξφκνο γηα

ηελ επηζηξνθή ηνπ ζηελ Ρνπξθία, ελψ ηελ άπνςε απηή ζπκκεξηδφηαλ θαη

κεξίδα ηνπ πνιηηηθνχ θφζκνπ.183

Ζ εκπνξηθή θαη λαπηηιηαθή ζύκβαζε

Πηηο αξρέο ηνπ αηψλα ππήξρε ηζνδχγην ζηηο εκπνξηθέο ζρέζεηο ηεο Διιάδαο κε

ηελ Ρνπξθία. Ηδηαίηεξα, φκσο, κεηά ην 1920 ην ηζνδχγην αλαηξάπεθε, κε

απνηέιεζκα νη ηνπξθηθέο εμαγσγέο πξνο ηελ Διιάδα λα είλαη ηνπιάρηζηνλ

δεθαπιάζηεο απφ ηηο αληίζηνηρεο ειιεληθέο.

Ζ λέα ζχκβαζε ήηαλ κάιινλ επλντθή γηα ηελ Διιάδα.184 Οχζκηδε ηηο

εηζαγσγέο πξντφλησλ, ησλ νπνίσλ ε δηαθίλεζε παξνπζίαδε παιαηφηεξα

πξνβιήκαηα.185 Δπίζεο, επέβαιιε εθπηψζεηο ππέξ ηεο Διιάδαο.186 Γχζθνια,

φκσο, ζα κπνξνχζε ε ηειεπηαία λα πεηχρεη ηνλ ηζνζθειηζκφ ηνπ εκπνξίνπ ηεο

Ρνπξθίαο. Πηε ζχκβαζε απηή ε Διιάδα εμαζθάιηζε ηε ξήηξα ηνπ κάιινλ

επλννχκελνπ θξάηνπο. Ζ ζπνπδαηφηεηά ηεο ζπλάγεηαη θπξίσο απφ ηελ απνπζία

179 Κηραιαθφπνπινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 22αο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β. ζ. 504. 180 Αξγπξφπνπινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 18εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 394. 181 Ξαπαλαζηαζίνπ, Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 484. 182 Γξάκκα ηεο Σξπζαιιίδνο, 5 Νθησβξίνπ 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 173/αιιεινγξ.

1931. 183 Βι. ζρεηηθά Αλαζηαζηάδνπ, Ν Βεληδέινο θαη ην Διιελν-ηνπξθηθό Πύκθσλν Φηιίαο ηνπ 1930. 184 Ξεηζαξρία, 9 Λνεκβξίνπ 1930, ζ. 96. 185 Κηραιαθφπνπινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 487. 186 Αξγπξφπνπινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 18εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 396.

63

ηεο απφ ηηο ζπκθσλίεο ηεο Ρνπξθίαο κε ηηο θηιηθέο ηεο ρψξεο, Βνπιγαξία,

Γεξκαλία θαη Νπγγαξία.187

Ζ ηζνξξνπία δπλάκεσλ ησλ δύν ρσξώλ θαη ην πξσηόθνιιν ησλ λαπηηθώλ

εμνπιηζκώλ

Ζ ηζνξξνπία ησλ ζηξαηησηηθψλ, ηδηαίηεξα ησλ λαπηηθψλ, δπλάκεσλ Διιάδαο

θαη Ρνπξθίαο ππήξμε απνθαζηζηηθφο παξάγνληαο ζηε δηακφξθσζε ησλ

ζρέζεσλ ησλ δχν ρσξψλ. Ρν δήηεκα απνθηά πνιιαπιέο δηαζηάζεηο ηε

ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν γηα ηνπο εμήο ιφγνπο: ηηο δηαζθέςεηο ηεο Νπάζηγθηνλ

θαη ηνπ Ινλδίλνπ γηα ηε κείσζε ησλ λαπηηθψλ εμνπιηζκψλ πνπ είραλ

πξνεγεζεί, ην ηεξάζηην θφζηνο ησλ λαπηηθψλ, ηδηαίηεξα, εμνπιηζκψλ, ηελ

πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ γηα εηξήλε θαη δηαηήξεζε ηνπ εδαθηθνχ status quo θαη

ηελ πξαγκαηηθή δηάζεζε ησλ Διιήλσλ θαη Ρνχξθσλ ηζπλφλησλ λα

θαιιηεξγήζνπλ ζρέζεηο θηιίαο θαη ζπλεξγαζίαο.

Ξάλησο, ε ειιελν-ηνπξθηθή ηζνξξνπία ζηνπο εμνπιηζκνχο πξέπεη λα

ηδσζεί θαηαξρήλ κέζα ζην γεληθφηεξν πιαίζην ηεο βαιθαληθήο ηζνξξνπίαο

δπλάκεσλ. Ζ ζηάζε ηεο Διιάδαο ζην δήηεκα ησλ εμνπιηζκψλ είρε δηαηππσζεί

ζηελ Α΄ Βαιθαληθή Γηάζθεςε, φηαλ ε Βνπιγαξία έζεζε δήηεκα δηθαηψκαηνο

κεγαιχηεξσλ εμνπιηζκψλ γηα ηελ ίδηα. Ζ ειιεληθή αληηπξνζσπεία επηζπκνχζε

ηελ εμίζσζε ζηνλ ηνκέα ησλ εμνπιηζκψλ, αιιά κε βάζε ηελ αξρή ηνπ γεληθνχ

αθνπιηζκνχ ησλ βαιθαληθψλ ρσξψλ θαη φρη ηελ παξνρή δηθαηψκαηνο

εμνπιηζκνχ ζε κηα πξψελ ερζξηθή ρψξα, φπσο ε Βνπιγαξία.188 Απφ ηελ άιιε,

ε Γηνπγθνζιαβία εμνπιηδφηαλ ζπλερψο, ηδηαίηεξα κεηά ηελ έληνλε ηηαιηθή

παξνπζία ζηελ Αιβαλία, ελψ ε Οσζία ελίζρπε ηνλ ζηφιν ηεο ζηε Καχξε

Θάιαζζα.189

Ζ Διιάδα δελ κπνξνχζε λα παξαθνινπζήζεη ηηο βαιθαληθέο δπλάκεηο

ζηελ θνχξζα ησλ εμνπιηζκψλ. Ρα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα πνπ πξνθάιεζαλ ε

αλάγθε απνθαηάζηαζεο ησλ πξνζθχγσλ θαη ε γεληθφηεξε θξίζε έζεηαλ

αλππέξβιεηα εκπφδηα. Ρν απνηέιεζκα ήηαλ ε ρψξα λα κεηνλεθηεί, ηδηαίηεξα

ζηνπο λαπηηθνχο εμνπιηζκνχο. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε παιαηφηεξε

αληαγσληζηηθή ζρέζε Διιάδαο-Ρνπξθίαο αλαθνξηθά κε ηνπο λαπηηθνχο θαη

αεξνπνξηθνχο εμνπιηζκνχο. Ππγθεθξηκέλα, ζην ζρέδην ηεο Άγθπξαο γηα αγνξά

100 λέσλ αεξνπιάλσλ, δχν αληηηνξπηιηθψλ, ηεζζάξσλ ππνβξπρίσλ θαη έμη

187 Κηραιαθφπνπινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 489. 188 Le Messager d’Athenes, 23 Νθησβξίνπ 1930, ζ. 354. 189 Ταξνχδαο πξνο Θαξαπάλν, Ξξάγα, 28 Απγνχζηνπ, 1928, Α..Δ. Α/15/1928.

64

αλζππνβξπρηαθψλ ζθαθψλ,190 ε Διιάδα απάληεζε κε ηελ παξαγγειία

ηεζζάξσλ κφλν αληηηνξπηιηθψλ απφ ηελ Ηηαιία. ηαλ αξγφηεξα ε ηνπξθηθή

θπβέξλεζε απνθάζηζε λα αλαθαηλίζεη ην γεξκαληθήο θαηαζθεπήο ζσξεθηφ

Yavuz, ε Διιάδα πξνζαλαηνιίζηεθε πξνο ηελ αγνξά ελφο ζσξεθηνχ, ηεο

Παιακηλίαο,191 πνπ είρε παξαγγείιεη παιαηφηεξα απφ ηε Γεξκαλία.

Γεδνκέλσλ ησλ πνιηηηθψλ ζπκπιεγκάησλ θαη ηεο δηάρπηεο θαρππνςίαο

ζηε Βαιθαληθή, ν Βεληδέινο γλψξηδε φηη ειάρηζηεο ειπίδεο είρε λα πείζεη ηηο

γεηηνληθέο ρψξεο λα ζπκθσλήζνπλ ζε δηαδηθαζίεο αθνπιηζκνχ δπλάκεσλ

μεξάο. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, ζηξάθεθε πξνο ηελ Ρνπξθία, πξνθεηκέλνπ λα

εμαζθαιίζεη κία ζπλζήθε γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ ζαιάζζησλ εμνπιηζκψλ.

Πηελ πξνζπάζεηά ηνπ απηή ζπλάληεζε ηελ αληίδξαζε ηεο

αληηπνιίηεπζεο θαη κεξίδαο ηνπ ζηξαηησηηθνχ θφζκνπ ηεο Διιάδαο. Ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο, φκσο, αδηαθφξεζε γηα ηηο αληηξξήζεηο απηέο. Δλψ βξηζθφηαλ

ζηελ Άγθπξα, απνθαιχθηεθε κπζηηθή ζπγθέληξσζε αμησκαηηθψλ θαη πνιηηψλ

πνπ πξνεηνίκαδαλ ζηαζηαζηηθφ θίλεκα. Πίγνπξα δελ επξφθεηην γηα εγρείξεκα

ζνβαξφ ή εθηεηακέλν.192 Βνήζεζε, φκσο, ηνλ Βεληδέιν λα ζπλεηδεηνπνηήζεη φηη

έπξεπε λα εμαζθαιίζεη ηνλ έιεγρν ηνπ ζηξαηνχ, πξνθεηκέλνπ λα έρεη απφιπηε

ειεπζεξία θηλήζεσλ. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, αλέιαβε αξγφηεξα ην πνπξγείν

Πηξαηησηηθψλ, θίλεζε γηα ηελ νπνία θαηεγνξήζεθε έληνλα.193

Ρνλ Λνέκβξην ηνπ 1929, ν Βεληδέινο είρε αλαθνηλψζεη ζηε Βνπιή ην λέν

πξφγξακκα γηα ην λαπηηθφ ακπληηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο, ζην νπνίν

πξνβιεπφηαλ ε θαηαζθεπή ειαθξνχ ζηφινπ ζε ζπλδπαζκφ κε ηζρπξή

αεξνπνξία:

Δίκεζα, ινηπφλ, απνθαζηζκέλνη εηο ηα πξνζερή 2 ή 3 έηε, νξγαλψζσκελ φζνλ κπνξνχκε θαιιίηεξνλ ηαο αεξνπνξίαο καο, θαη δηα ηελ εκπνξηθήλ

άπνςηλ ηεο αεξνπνξίαο, αιιά θαη δηφηη ε αεξνπνξία είλαη κέζνλ ακχλεο, ζπνπδαηφηαηνλ δηά ηα Θξάηε.194

Ν Βεληδέινο πίζηεπε, φηη ε ππεξνρή ηεο Διιάδαο ζηνλ ηνκέα ησλ

εμνπιηζκψλ δελ είρε πιένλ επείγνπζα ζεκαζία, επεηδή δελ ζεσξνχζε φηη ε

Ρνπξθία είρε ιφγνπο λα επηηεζεί ελαληίνλ ηεο ρψξαο.195 Ρν ίδην ζπλέβαηλε θαη

190 Γαθλήο, Γξεγφξηνο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, Αζήλα: Ίθαξνο,

1955, ζ. 68. 191 Θαλειιφπνπινο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Απνζπάζκαηα ηνπ γεξκαληθνχ ηχπνπ, Βεξνιίλν,

15 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/11.1929. 192 Βι. Αλαζηαζηάδνπ, Ν Βεληδέινο θαη ην Διιελν-ηνπξθηθό Πύκθσλν Φηιίαο ηνπ 1930. 193 Βεληδέινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 495. 194 Διεύζεξνλ Βήκα, 11 Φεβξνπαξίνπ 1930. 195 Ν ηίηινο ηεο ειιεληθήο θπξηαξρίαο ζηα λεζηά ηνπ αλαηνιηθνχ Αηγαίνπ βαζίδεηαη ζηε ζπλζήθε ηεο Ισδάλλεο.

65

κε ηελ Διιάδα. Άιισζηε, νη Inönü θαη Rüştü ηνπ είραλ δειψζεη φηη κε ην λέν

ζχκθσλν δελ ζα επέηξεπαλ πηζαλή παξαβίαζε ησλ βαιθαληθψλ ζπλφξσλ ηεο

Διιάδαο, γηαηί «κείσζηο ηεο ζέζεσο ηεο Διιάδαο εηο ηελ Βαιθαληθήλ ζα

εδεκηνχξγεη άκεζνλ θίλδπλνλ δηά ηελ Ρνπξθίαλ».196 Δπίζεο, αλ ε Διιάδα είρε

ππεξνπιία, ζα πξνθαινχζε ππνςίεο θαη θφβνπο ζηελ Άγθπξα ελφςεη ηεο

θαζηέξσζεο κηαο λέαο ζρέζεο θηιίαο θαη ζπλεξγαζίαο ησλ δχν ρσξψλ.

Δπηπιένλ, ε απφθηεζε λέσλ πινίσλ, ηδηαίηεξα ηνπ ζσξεθηνχ Παιακηλία, ζα

επηβάξπλε ηδηαίηεξα ηελ ειιεληθή νηθνλνκία, ελψ καθξνπξφζεζκα ζα κπνξνχζε

λα πξνθαιέζεη έλαλ αδηάθνπν θχθιν αληαγσληζκνχ ησλ εμνπιηζκψλ.

Δπηπιένλ, ν Βεληδέινο πίζηεπε, φηη νη ειιεληθέο ζηξαηησηηθέο κνλάδεο ζα

έπξεπε λα είλαη κηθξέο θαη επέιηθηεο, ελψ πξνζπάζεζε λα πείζεη γηα ηελ

αλαγθαηφηεηα κηαο νξγαλσκέλεο αεξνπνξηθήο δχλακεο. Ρειηθά, νη απφςεηο ηνπ

επηθξάηεζαλ. Ρν ζρέδην γηα ηελ αγνξά ηεο Παιακηλίαο εγθαηαιείθηεθε, ν

ζηφινο άξρηζε λα εθζπγρξνλίδεηαη κε ειαθξά ζθάθε, ελψ ηδξχζεθε πνπξγείν

Αεξνπνξίαο, ην νπνίν αλέιαβε ν ίδηνο ν Βεληδέινο.

Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο είρε πεηζηεί γηα ηε δηάζεζε ηεο ηνπξθηθήο

θπβέξλεζεο λα πξνρσξήζεη ζηνλ έιεγρν ησλ εμνπιηζκψλ ησλ δχν ρσξψλ, ήδε

απφ ηε ζπλδηάζθεςε Λαπηηθνχ Αθνπιηζκνχ ζην Ινλδίλν. Πηηο ζπλνκηιίεο

εθείλεο ηέζεθε ην δήηεκα ηεο αζθάιεηαο ζηε Κεζφγεην. Ζ Γαιιία επηζπκνχζε

θαη ηε ζπκκεηνρή ηεο Διιάδαο, πηζηεχνληαο φηη έηζη ε λαπηηθή ηεο δχλακε ζα

κπνξνχζε λα ειεγρζεί απνηειεζκαηηθφηεξα. Ζ Αζήλα ζπκθψλεζε, δήηεζε,

φκσο, θαη ηε ζπκκεηνρή ηεο Ρνπξθίαο, ππφ ηνλ φξν ε Καχξε Θάιαζζα λα

αληηκεησπηζηεί σο πξνέθηαζε ηεο Κεζνγείνπ, πξνθεηκέλνπ λα εθαξκνζηνχλ

θαη εθεί ηα απνηειέζκαηα ηεο ζπκθσλίαο.197 Νη Ρνχξθνη έδεημαλ πξνζπκία,198

απνδερφκελνη ηνλ φξν ηεο Διιάδαο. Άιισζηε, ε ξσζν-ηνπξθηθή ζπκθσλία ηνπ

Γεθεκβξίνπ ηνπ 1926, παξφηη αλαγλψξηδε ηε ζνβηεηηθή ππεξνπιία ζηε Καχξε

Θάιαζζα, θαζηέξσλε έλα status quo λαπηηθψλ εμνπιηζκψλ πνπ πεξηφξηδε ηελ

Ρνπξθία. Ρειηθά, ε φιε πξνζπάζεηα απέηπρε, ιφγσ ηεο βξεηαληθήο ζηάζεο. Ζ

Διιάδα θαη ε Ρνπξθία, φκσο, δηαπίζησζαλ απφ θνηλνχ ηηο εηιηθξηλείο ηνπο

πξνζέζεηο ζρεηηθά κε ην δήηεκα ησλ εμνπιηζκψλ.

Ν Βεληδέινο γλψξηδε θαιά, φηη δελ ζα ήηαλ δπλαηή κία ζπκθσλία

βαζηζκέλε ζηνλ ιεπηνκεξή ππνινγηζκφ ηεο ζρεηηθήο ηζρχνο ησλ ζηφισλ ησλ

δχν ρσξψλ. Ξξνζαλαηνιηδφηαλ πεξηζζφηεξν πξνο ηελ ππνγξαθή κίαο

196 Διεύζεξνλ Βήκα, 22 Γεθεκβξίνπ 1930. 197 Κηραιαθφπνπινο πξνο Ξνιπρξνληάδε, Αζήλα, 17 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Α..Δ. Β/28/7/1930. 198 Ξνιπρξνληάδεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Άγθπξα, 9 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 57.

66

ζπκθσλίαο κε γεληθφηεξνπο φξνπο, βάζεη ηεο αξρήο ηεο πξνεγνχκελεο

ελεκέξσζεο θάζε πιεπξάο199 γηα θάζε αγνξά λέσλ ζθαθψλ. Ρν Ξξσηφθνιιν

ησλ λαπηηθψλ εμνπιηζκψλ θηλήζεθε ζηηο ίδηεο πεξίπνπ γξακκέο. Ζ πξνζεζκία

γηα ηελ πξνεγνχκελε εηδνπνίεζε νξηδφηαλ εμάκελε.200 Κε ηε ζπκθσλία απηή

αλαγλσξηδφηαλ κία κηθξή ππεξνρή ζηελ Ρνπξθία, ιφγσ ηνπ ζσξεθηνχ Yavuz.

Ν Βεληδέινο, φκσο, γλψξηδε φηη ε παξαρψξεζε απηή δελ ήηαλ ηφζν κεγάιε

φζν θαηλφηαλ. Ζ Ρνπξθία δελ ζα κπνξνχζε λα εθκεηαιιεπηεί ηε λαπηηθή ηεο

ππεξνπιία θαηά ηεο Διιάδαο. Ξεξηζζφηεξν ζα ηεο θαηλφηαλ ρξήζηκε ζε πηζαλή

αληηκεηψπηζε ηνπ εληζρπφκελνπ ξσζηθνχ ζηφινπ ζηε Καχξε Θάιαζζα. Ζ

απνπζία νηαζδήπνηε αλαθνξάο ζηνπο αεξνπνξηθνχο εμνπιηζκνχο, δεδνκέλνπ

ηνπ πξνγξάκκαηνο γηα ηελ ελίζρπζε ηεο ειιεληθήο αεξνπνξίαο,201 αζθαιψο

επέηξεςε ζηνλ Βεληδέιν λα αληηζηαζκίζεη ηελ ειαθξά ππεξνπιία ησλ Ρνχξθσλ

ζηε ζάιαζζα κε κία αληίζηνηρε ειιεληθή ζηνλ αέξα.

Ζ ειιελν-ηνπξθηθή ζπκθσλία γηα ηνπο λαπηηθνχο εμνπιηζκνχο

αλαθνηλψζεθε ζηελ επηηξνπή γηα ηνλ αθνπιηζκφ ηνλ Λνέκβξην ηνπ 1930 ζηε

Γελεχε, φπνπ έγηλε δεθηή κε ηθαλνπνίεζε θαη αληηκεησπίζηεθε σο κεγάιε

επηηπρία ησλ δχν πξψελ αληηπάισλ θξαηψλ.

Αληηδξάζεηο από ηελ ππνγξαθή ησλ ειιελν-ηνπξθηθώλ ζπκθσληώλ

Ζ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηνπξθηθνχ ζπκθψλνπ θηιίαο ζχληνκα πξνθάιεζε ηελ

αληίδξαζε ηεο γαιιηθήο θπβέξλεζεο. Ρν Ξαξίζη, πνπ αληηκεηψπηδε κε θαλεξή

θαρππνςία ηελ ειιελν-ηνπξθηθή πξνζέγγηζε, αλεζχρεζε αθφκε πεξηζζφηεξν

φηαλ ακέζσο κεηά ηελ ππνγξαθή ηνπ ζπκθψλνπ θηιίαο ν Rüştü θαη ν

Βεληδέινο εμέθξαζαλ ηηο επραξηζηίεο ηνπο γηα ηε ζπκβνιή ηεο Ηηαιίαο ζηε

ζπκθηιίσζε.202 Ζ γαιιηθή θπβέξλεζε εμέιαβε απηή ηελ θίλεζε σο κία επίζεκε

αλαγλψξηζε ηεο ηηαιηθήο παξέκβαζεο.203 Απηφ, φκσο, πνπ επέηεηλε ηηο

γαιιηθέο αλεζπρίεο ήηαλ ε ηαπηφρξνλε παξνπζία ζηελ Άγθπξα ηνπ Νχγγξνπ

Ξξσζππνπξγνχ Istvan de Bethlen. Ζ ηνπξθηθή ζηάζε, πάλησο, ήηαλ άςνγε.

ηαλ ζε κία δεμίσζε ν Bethlen εθκεηαιιεχηεθε ηελ επθαηξία γηα λα δηαθεξχμεη

ηηο αλαζεσξεηηθέο νπγγξηθέο δηαζέζεηο, ν Rüştü έζπεπζε λα θαηαδηθάζεη ην

199 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1930, Ξαξάγξαθνο 170, F.O. 371/15237. 200 Ππλεδξίαζηο ηεο 15εο Απξηιίνπ 1931, Δ.Π.Β., ζ. 331. 201 Αλσλχκνπ, Ρν Έξγνλ ηεο Θπβεξλήζεσο Βεληδέινπ θαηά ηελ Ρεηξαεηίαλ 1928-1932, Αζήλα: ρ.ν., 1932, ζζ. 252-261. (Ξηζαλφηαηα γξάθηεθε απφ ηνλ ίδην ηνλ Βεληδέιν

αλψλπκα). 202 Βι. Πβνιφπνπινο, Ρν Βαιθαληθόλ Πύκθσλνλ θαη ε Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή, 1928-1931, ζζ. 50-51, 105-106. 203 Loraine πξνο Sargent, Αζήλα, 9 Λνεκβξίνπ, 1930, F.O. 371/14381. Clement-Simon

πξνο Briand, Αζήλα, 11 Λνεκβξίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο 1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/143.

67

γεγνλφο ζηνλ Βεληδέιν.204 Αλάινγεο αλεζπρίεο εθθξάζηεθαλ θαη απφ ην

ξνπκαληθφ θαη γηνπγθνζιαβηθφ ηχπν πνπ αηζζαλφηαλ λα απεηιείηαη ηδηαίηεξα

απφ ηνλ νπγγξηθφ αλαζεσξεηηζκφ.205 Θαηά ηελ άπνςε ηνπ Βεληδέινπ, ην

Βειηγξάδη αλεζχρεζε πεξηζζφηεξν δηφηη ην ειιελν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν

«θαζίδξπελ εηο ηα Βαιθάληα κίαλ δχλακηλ ειιελν-ηνπξθηθήλ, ε νπνία δελ ζα

επέηξεπελ εηο θαλέλ άιιν θξάηνο λα έρε αμηψζεηο θάπνηαο εγεκνληθήο ζέζεσο

εηο ηα Βαιθάληα».206

Ζ Νπγγαξία είρε πξφζθαηα ζπλάςεη εκπνξηθέο ζπκθσλίεο ηφζν κε ηελ

Διιάδα,207 φζν θαη κε ηελ Ρνπξθία. Ζ γλσζηή αλαζεσξεηηθή πνιηηηθή ηεο

Βνπδαπέζηεο δηθαηνινγνχζε απφιπηα ηνπο γαιιηθνχο θφβνπο γηα ηε

δεκηνπξγία ελφο αληηγαιιηθνχ θαη αληηγηνπγθνζιαβηθνχ κεηψπνπ. Αμίδεη λα

ζεκεησζεί φηη ν Νχγγξνο πνπξγφο Δμσηεξηθψλ, Walko, είρε ήδε επηζθεθζεί

ηελ Αζήλα ηνλ Κάην ηνπ 1930, πξνθεηκέλνπ λα ζπκβάιεη ζηελ ειιελν-

ηνπξθηθή πξνζέγγηζε.208

Νη ζπκθσλίεο πξνθάιεζαλ αληηδξάζεηο θαη ζην εζσηεξηθφ ηεο Διιάδαο.

Ν αληηθπβεξλεηηθφο ηχπνο έζπεπζε λα θαηεγνξήζεη ηνλ Βεληδέιν φηη έπαημε ην

παηρλίδη ηεο Άγθπξαο. ηαλ αξγφηεξα ζπδεηήζεθε ην ειιελν-ηνπξθηθφ

ζχκθσλν ζηε Βνπιή, ν εγέηεο ηνπ Ιατθνχ Θφκκαηνο, Ξαλαγήο Ρζαιδάξεο,

δήηεζε απφ ηνλ Βεληδέιν λα δψζεη πεξηζζφηεξεο εμεγήζεηο.209 Ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο απάληεζε φηη δελ ήηαλ δπλαηφ ε ππνγξαθή ελφο ζπκθψλνπ

πνπ ζηφρεπε ζηε δηαζθάιηζε ηεο εηξήλεο λα ζπλνδεπφηαλ απφ δηεξγαζίεο

ηθαλέο λα ηελ αλαηξέςνπλ.210 Νη ππνςίεο πάλησο παξέκεηλαλ γηα αξθεηφ θαηξφ

κεηά ηελ ππνγξαθή. Δληάζεθαλ κάιηζηα κεηά ηελ επίζθεςε ησλ Inönü θαη

Rüştü ζηελ Αζήλα θαη ηε Βνπδαπέζηε, ηνλ Νθηψβξην ηνπ 1931, φπσο θαη απφ

ηελ πξνζπάζεηα ηνπ Βεληδέινπ λα ζπκβηβάζεη ζηε Σάγε ηηο απαηηήζεηο ηεο

Κηθξήο Ππλελλφεζεο θαη ηεο Νπγγαξίαο ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ ίδηνπ έηνπο211. Ζ

κειέηε ησλ δηπισκαηηθψλ εγγξάθσλ ηεο επνρήο αιιά θαη νη κεηέπεηηα

204 Γεληθή Αλαθνξά πεξηφδνπ θζηλνπψξνπ-ρεηκψλνο 1930, Αζήλα, 31 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α..Δ. Β/69/1931. 205 Βεξέκεο θαη Γεκεηξαθφπνπινο, Κειέηεο γηα ηνλ Βεληδέιν θαη ηελ Δπνρή ηνπ, ζ. 342. 206 «Νκηιία ηνπ Βεληδέινπ εηο ην Ππκβνχιην ησλ πνιηηηθψλ αξρεγψλ ηεο 28εο Φεβξνπαξίνπ 1934 επί ηνπ Βαιθαληθνχ Ππκθψλνπ», Αξρείν ηεο Ιέζρεο Φηιειεπζέξσλ-Κλήκε Διεπζέξηνπ

Βεληδέινπ. 207 πνγξάθηεθε ζηηο 5 Καΐνπ 1930 θαη επηθπξψζεθε ζηηο 31 Καξηίνπ 1931 ζηελ Αζήλα. 208 Chigi πξνο Grandi, Βνπδαπέζηε, 3 Καΐνπ, 1930, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Politici, pacco 1244. 209 Πβνιφπνπινο, Ρν Βαιθαληθόλ Πύκθσλνλ θαη ε Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή, 1928-1931, ζ. 51. 210 Βεληδέινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 497. 211 Αλαζηαζηάδνπ, Ν Βεληδέινο θαη ην Διιελν-ηνπξθηθό Πύκθσλν Φηιίαο ηνπ 1930, ζ. 43.

68

εμειίμεηο πείζνπλ γηα ηνλ ζπκπησκαηηθφ ραξαθηήξα ησλ γεγνλφησλ.212 Ζ

άπνςε ηνπ Θσλ. Θαξακαλιή φηη ίζσο ππνθξππηφηαλ ε ηηαιηθή παξέκβαζε πίζσ

απφ ηηο εληππσζηαθέο απηέο ζπκπηψζεηο,213 δελ επηβεβαηψλεηαη απφ ηηο

αξρεηαθέο πεγέο.

Ρν δήηεκα ηεο αλαγλώξηζεο ηνπ Ξαηξηάξρε

Ζ αλαγλψξηζε, αιιά θαη ε ίδηα ε παξακνλή ηνπ Ξαηξηάξρε θαη ηνπ

Ξαηξηαξρείνπ ζηελ Θσλζηαληηλνχπνιε απαζρνινχζαλ ηηο θπβεξλήζεηο ησλ δχν

ρσξψλ απφ ηελ επνρή ηεο ζπλδηάζθεςεο ηεο Ισδάλλεο. Ρν ηαμίδη ηνπ

Βεληδέινπ ζηελ Ρνπξθία επαλέθεξε ην φιν ζέκα, θπξίσο ιφγσ ησλ ζπλεπεηψλ

ηεο επίζθεςεο ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ ζην Φαλάξη. Ρειηθά, ε ηνπξθηθή

θπβέξλεζε, εθηηκψληαο ηηο θηιηθέο πξνζέζεηο ηνπ, ηνλ θάιεζε ε ίδηα λα

επηζθεθζεί ηελ Θσλζηαληηλνχπνιε.214 Πηηο ζπλνκηιίεο ηνπ κε ηελ ηνπξθηθή

θπβέξλεζε ν Βεληδέινο δελ έζημε ηα εθθξεκή δεηήκαηα ζρεηηθά κε ην

Ξαηξηαξρείν. Ξίζηεπε φηη ε βειηίσζε ησλ ζρέζεσλ κε ηε γεηηνληθή ρψξα ζα

ζπληεινχζε ζηελ επλντθή δηεπζέηεζε ηνπο, αιιά θαη ζηε βειηίσζε ηεο

ηνπξθηθήο ζηάζεο απέλαληη ζην Φαλάξη γεληθφηεξα. Νη Ρνχξθνη πξνθεηκέλνπ λα

δηαζθεδάζνπλ ηηο πξνεγνχκελεο αξλεηηθέο εληππψζεηο, πξνέβεζαλ ζε θηλήζεηο

πνπ ππνδήισλαλ δηαζέζεηο ζπλελλφεζεο.215

Πχληνκα, φκσο, ε ηνπξθηθή ζηάζε ζην δήηεκα ηεο πιήξνπο

αλαγλψξηζεο ηνπ νηθνπκεληθνχ ραξαθηήξα ηνπ παηξηαξρηθνχ αμηψκαηνο

ζθιήξπλε θαη πάιη, πξνθαιψληαο ηελ ειιεληθή αγαλάθηεζε. Πε δηάβεκα ηεο

ειιεληθήο πιεπξάο εθηέζεθαλ νη ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο ε ηνπξθηθή θπβέξλεζε

δελ κπνξνχζε λα ακθηζβεηήζεη ηνλ νηθνπκεληθφ ηίηιν ηνπ «αξρηεπηζθφπνπ

Θσλζηαληηλνχπνιεο»: Ζ εθινγή είρε γίλεη ζε ηνπξθηθφ έδαθνο, ζχκθσλα κε

ηνπο ηνπξθηθνχο λφκνπο, ελψ ην ηνπξθηθφ θξάηνο αλαγλψξηδε ηελ νξζφδνμε

εθθιεζία. Ρν ηνπξθηθφ θξάηνο κπνξεί λα κελ ήηαλ πιένλ δεκνθξαηηθφ, αιιά

θνζκηθφ, φκσο απηφ δελ ζα κπνξνχζε λα επεξεάζεη ηηο ζξεζθείεο ησλ

κεηνλνηήησλ ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο. πελζχκηζε αθφκε ζηελ Άγθπξα φηη ε

κε αλαγλψξηζε ηνπ Ξαηξηάξρε ζηελ άζθεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηνπ

αξκνδηνηήησλ απνηεινχζε παξαβίαζε ησλ ηνπξθηθψλ ππνρξεψζεσλ βάζεη ηεο

ζπλζήθεο ηεο Ισδάλλεο. Ρν ειιεληθφ ππφκλεκα έιεγε σο εμήο:

212 Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, ζ. 55. 213 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 95. 214 Γεληθή Έθζεζηο θζηλνπψξνπ-ρεηκψλνο 1930, Αζήλα, 31 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α..Δ.

Β/69/1931. 215 Le Messager d’Athenes, 8 Λνεκβξίνπ 1930.

69

Ζ παξαγλψξηζε ηνπ αμηψκαηνο ηνπ Ξαηξηάξρε ζα δειεηεξίαδε ηηο ειιελν-ηνπξθηθέο ζρέζεηο αθνχ νπνηαδήπνηε πξνζβνιή πνπ γίλεηαη

ζηνλ ππέξηαην ζξεζθεπηηθφ αξρεγφ ηεο νξζνδνμίαο, αλαπφθεπθηα πιεγψλεη ηα πην κχρηα αηζζήκαηα νιφθιεξνπ ηνπ ειιεληθνχ έζλνπο.216

Ζ Άγθπξα απνθάζηζε ηειηθά λα δψζεη ηέξκα ζηε δηαηψληζε ηνπ

δεηήκαηνο θαη έδσζε νδεγίεο ζηε Κηθηή Δπηηξνπή λα εθδψζεη πηζηνπνηεηηθφ

établis γηα ηνλ Ξαηξηάξρε κε ηνλ ηίηιν ηνπ θαη ην αμίσκά ηνπ. Κε ηνλ ηξφπν

απηφ αλαγλψξηζε επίζεκα ην παηξηαξρηθφ αμίσκα, πξνθαιψληαο ηθαλνπνίεζε

ζηελ Διιάδα, ε νπνία εμέιαβε ηελ θίλεζε απηή σο έλδεημε θαιήο ζέιεζεο,

ζπκβάιινληαο ζηελ πξνψζεζε ηεο ηδέαο ηεο ειιελν-ηνπξθηθήο θηιίαο.217

Ρν δήηεκα ησλ κνπζνπικάλσλ ηεο Γπη. Θξάθεο

Πηελ πεξηνρή ηεο Γπηηθήο Θξάθεο δηαβηνχζαλ πνιινί Ξαιαηφηνπξθνη. Πε

απηνχο αξγφηεξα πξνζηέζεθαλ θαη αξθεηνί πξφζθπγεο κνπζνπικάλνη.

Δπξφθεηην γηα ηνπο ιεγφκελνπο «αλεπηζχκεηνπο» κνπζνπικάλνπο, νη νπνίνη

είραλ αληηζηαζεί ζηηο κεηαξξπζκίζεηο ηνπ θεκαιηθνχ θαζεζηψηνο θαη ηελ

θαηάξγεζε ηνπ ραιηθάηνπ.218 Ρν ειιελν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν θηιίαο

δεκηνχξγεζε ηελ εληχπσζε φηη ε Διιάδα ζα πξνέβαηλε ζηελ απέιαζε ησλ

αηφκσλ απηψλ ζηελ Ρνπξθία.219 Ρν ελδερφκελν απηφ θαηαδηθάζηεθε απφ

αξθεηνχο εθπξνζψπνπο ηνπ ειιεληθνχ πνιηηηθνχ θφζκνπ, αιιά θαη ηνπ ηχπνπ

ηεο ειιεληθήο νκνγέλεηαο ζηελ Ξφιε, νη νπνίνη ππνζηήξημαλ φηη νη λέεο

ξπζκίζεηο παξαβίαδαλ ηα δηθαηψκαηα ηεο κεηνλφηεηαο πνπ αλαγλψξηδε ε

ζπλζήθε ηεο Ισδάλλεο.220

Ν Βεληδέινο πξνζπάζεζε λα ππνβαζκίζεη ηε ζεκαζία ηεο αξλεηηθήο

ζηάζεο ησλ κνπζνπικάλσλ, ηνλίδνληαο φηη ε απέιαζε ησλ «αλεπηζχκεησλ»

δελ ήηαλ απαίηεζε ηεο ηνπξθηθήο θπβέξλεζεο. Ζ αιήζεηα είλαη φηη ε

δξαζηεξηφηεηα ησλ Ξαιαηφηνπξθσλ άθελε αδηάθνξε ηελ Άγθπξα. Κφιηο,

φκσο, ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο αληηιήθζεθε φηη ν ζεβαζκφο ηεο ηνπξθηθήο

θπβέξλεζεο πξνο ηα δηθαηψκαηα ηεο ειιεληθήο κεηνλφηεηαο ζηελ

Θσλζηαληηλνχπνιε ζπλδεφηαλ σο έλαλ βαζκφ νπζηαζηηθά κε ηε ζηάζε πνπ ζα

θξαηνχζε ε Διιάδα απέλαληη ζηνπο Ξαιαηφηνπξθνπο ηεο Γπηηθήο Θξάθεο,

απνθάζηζε λα πξνβεί ζηνλ εθηνπηζκφ ηνπο ζε δηάθνξα κέξε ηεο Διιάδαο. Ν

216 Αληίγξαθν ππνκλήκαηνο ηνπ Ππ. Ξνιπρξνληάδε ζηνλ Tevfik Rüştü, Άγθπξα, 2 Καξηίνπ

1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/59. 217 Βι. Βνγηαηδίδεο, Ρν Διιελν-ηνπξθηθόλ Πύκθσλνλ Φηιίαο 1930-1933, ζζ. 64-66. 218 Αλδξεάδεο, Θσλζηαληίλνο Γ., Ζ Κνπζνπικαληθή Κεηνλόηεο ηεο Γπηηθήο Θξάθεο, Θεζζαινλίθε: ΗΚΣΑ, 1956, ζ. 48. 219 Οάιιεο, Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 462. 220 Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 15 Ηνπιίνπ 1930, 173/57.

70

φξνο πνπ έζεηε ήηαλ λα επξφθεηην γηα Ρνχξθνπο θαη φρη γηα Έιιελεο

ππεθφνπο.221

Ζ απφθαζε απηή ηνπ Βεληδέινπ πξνθάιεζε πιήζνο αληηδξάζεσλ ζην

εζσηεξηθφ ηεο Διιάδαο, αιιά θαη ζηνπο Ξαιαηφηνπξθνπο κνπζνπικάλνπο ηεο

Γπηηθήο Θξάθεο.222 Ν Βεληδέινο, φκσο, αδηαθφξεζε γηα κία αθφκε θνξά γηα

ηελ θνηλή γλψκε. Ζ ηνπξθηθή θπβέξλεζε ππνζρέζεθε λα άξεη ηηο πηέζεηο θαηά

ηεο ειιεληθήο κεηνλφηεηαο ζηελ Ξφιε θαη λα ζεβαζζεί ηα δηθαηψκαηά ηεο,

απνκαθξχλνληαο ηνπο ηαξαμίεο. Ν Rüştü θαζπζηεξνχζε λα πξνβεί ζηηο

απαξαίηεηεο ελέξγεηεο κε ην πξφζρεκα φηη δελ ήζειε λα πξνθαιέζεη ηελ

εληχπσζε φηη ε Άγθπξα ελδίδεη ζηηο πηέζεηο ηεο Αζήλαο. Ρειηθά, φκσο, ε

ηνπξθηθή θπβέξλεζε δελ ηήξεζε ηελ ηειεπηαία απηή ππφζρεζε.

Κε ηελ απνκάθξπλζε ησλ «αλεπηζχκεησλ», ε Άγθπξα έζηεηιε ζηε

Γπηηθή Θξάθε δαζθάινπο κε ζθνπφ ηελ θαιιηέξγεηα ηνπ θεκαιηζκνχ. Νη

κεηέπεηηα εμειίμεηο, ησλ νπνίσλ νη αηηίεο δελ ζα κπνξνχζαλ λα αλαιπζνχλ ζην

πιαίζην ηεο εξγαζίαο απηήο, πξνθάιεζαλ επηθξίζεηο ζε βάξνο ηεο πνιηηηθήο ηνπ

Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ,223 απνδίδνληαο, κάιινλ απζαίξεηα, ζε απηή έλα

πνζνζηφ επζχλεο γηα ηελ παξνχζα θαηάζηαζε ζηε Γπηηθή Θξάθε.

Η επίζθεςε Inönü-Rüştü ζηελ Αζήλα

Ρνλ Νθηψβξην ηνπ 1931, νη Inönü θαη Rüştü επηζθέθηεθαλ ηελ Αζήλα, φπνπ

ηνπο επηθπιάρζεθε ζεξκή ππνδνρή.224 Πηηο ζπλνκηιίεο ζπδεηήζεθαλ θαη‟

αξρήλ ιεπηνκέξεηεο ή ζπκπιεξψζεηο επί ησλ ζπκθσληψλ πνπ είραλ ππνγξάςεη

ηα δχν θξάηε. Ππγθεθξηκέλα:

Απνθαζίζηεθε ε ζχλαςε επξείαο «ζπλζήθεο εθδφζεσο».

Ξξνηάζεθε ε ζχζηαζε εηδηθήο επηηξνπήο, πξνθεηκέλνπ λα δησρζεί

απνηειεζκαηηθά ην ιαζξεκπφξην.

Ππδεηήζεθε ην δήηεκα ηεο παξαγσγήο θαη εκπνξίαο θαπλψλ.

Ξξνηάζεθε ε ζχζηαζε κηθηήο επηηξνπήο γηα ηε κειέηε ηεο νηθνλνκηθήο

ζπλεξγαζίαο ησλ δχν ρσξψλ.

Ππδεηήζεθαλ νη θηλήζεηο ησλ δχν θπβεξλήζεσλ ζρεηηθά κε ην δήηεκα

ησλ κεηνλνηήησλ. Ν Βεληδέινο κάιηζηα ζεκείσζε ζρεηηθά φηη ε

221 Βεληδέινο, Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β., ζ. 462. 222 Βι. Αλαζηαζηάδνπ, Ν Βεληδέινο θαη ην Διιελν-ηνπξθηθό Πύκθσλν Φηιίαο ηνπ 1930. 223 Βαξλάθνο, Ησάλλεο Γ., Ζ Απεκπόιεζε ησλ Θπξηαξρηθώλ καο Γηθαησκάησλ: Διιελν-

ηνπξθηθόο δηάινγνο 1923-1993, Αζήλα: Θέζηο, 1994, ζζ. 54-55. 224 Διεπζεξία, 7 Νθησβξίνπ 1931.

71

ζπκπεξηθνξά ησλ θξαηψλ πξνο ηηο κεηνλφηεηεο ζα επεξέαδε ηηο ειιελν-

ηνπξθηθέο ζρέζεηο.225

Ππδεηήζεθαλ ηα πξνβιήκαηα εθαξκνγήο ηεο ζχκβαζεο ηεο Άγθπξαο.

Ν Rüştü αλαθνίλσζε ηε λέα απφθαζε ηεο ηνπξθηθήο θπβέξλεζεο γηα

ζπληφκεπζε ηνπ ειέγρνπ ησλ αηηήζεσλ ησλ αληαιιαμίκσλ γηα ηαμίδηα

ζηελ Ρνπξθία.226

Δπηπιένλ εμεηάζηεθαλ νη ζρέζεηο ηεο Ρνπξθίαο κε ηελ Δ.Π.Π.Γ., ηελ

Αγγιία θαη ηηο βαιθαληθέο ρψξεο. Ηδηαίηεξα εμεηάζηεθε ην δήηεκα ησλ ειιελν-

βνπιγαξηθψλ ζρέζεσλ θαη ε ηνπξθηθή ζπκβνιή ζηε βειηίσζή ηνπο. Ρν

πεξηερφκελν ησλ ζπδεηήζεσλ απεθάιπςε ην ελδηαθέξνλ ηφζν ηεο Αζήλαο φζν

θαη ηεο Άγθπξαο γηα ηε βαιθαληθή ζπλεξγαζία. Ζ ηειεπηαία άιισζηε

επηζπκνχζε έλα ηξηπιφ ζχκθσλν κε ηε ζπκκεηνρή ηεο Βνπιγαξίαο, σο

αληίπνδα ηεο Ππλελλφεζεο ζηα Βαιθάληα.227 Νη Inönü θαη Rüştü ελεκέξσζαλ

αθφκε ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε γηα ηηο πξνζέζεηο ηεο Ρνπξθίαο ζρεηηθά κε ηηο

ξνπκαλν-ζνβηεηηθέο ζρέζεηο, πξνθεηκέλνπ λα επηηχρνπλ ηελ ειιεληθή ζπκβνιή

ζηελ ππνγξαθή ελφο ζπκθψλνπ θηιίαο θαη κε επίζεζεο κεηαμχ ησλ δχν

ρσξψλ. Ξάλησο, αλεμάξηεηα απφ ηε δηαθαηλφκελε δηάζεζε ηεο Ρνπξθίαο λα

ζπλεξγαζηεί απνηειεζκαηηθά κε ηελ Διιάδα πάλσ ζηα βαιθαληθά ζέκαηα, ε

πξνζπάζεηα δελ απέδσζε ζηε θάζε εθείλε απηά απνηειέζκαηα.

Ο ραξαθηήξαο ηεο ειιελν-ηνπξθηθήο θηιίαο

Ζ ειιελν-ηνπξθηθή θηιία απνηέιεζε θαη απνηειεί αληηθείκελν επξχηεξνπ

πνιηηηθνχ ζρνιηαζκνχ θαη επηζηεκνληθήο πξνζέγγηζεο.228 Ζ ηδηαηηεξφηεηά ηεο

έλαληη ησλ ζπλεθηηθψλ δεζκψλ κεηαμχ άιισλ ρσξψλ πξνθχπηεη απφ ην ίδην ην

παξειζφλ ησλ ειιελν-ηνπξθηθψλ ζρέζεσλ, ηε γεσπνιηηηθή ηνπο ζέζε, ηηο λέεο

πνιηηηθέο επηδηψμεηο ηεο θεκαιηθήο Ρνπξθίαο229 θαη ηε γεληθφηεξε ζεκαζία ελφο

ηέηνηνπ ελδερφκελνπ ηφζν γηα πεξηνρή ηεο βαιθαληθήο, φζν θαη δηεζλψο.

225 Ξηπηλέιεο, Ξαλαγηψηεο, Διιελν-ηνπξθηθή Φηιία θαη ε Διιεληθή Κεηνλόηεο Θσλ/πόιεσο, Αζήλα: ρ.ν., 1961, ζζ. 8-9. 226 Αλαζηαζηάδνπ, Ν Βεληδέινο θαη ην Διιελν-ηνπξθηθό Πύκθσλν Φηιίαο ηνπ 1930, ζζ. 380-

382. 227 Ξνιίηεο πξνο Βεληδέιν, Γελεχε 7 Γεθεκβξίνπ 1930, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/340. 228 Cumhuriyet, 8 Απγνχζηνπ 1962. Mülkiye, η. III, Πεπηέκβξηνο 1933, No. 30. 229 Γηα κία ηνπξθηθή νπηηθή ηεο πνιηηηθήο ηνπ Kemal, βι. Akay, Ihsan, Atatürkçülüğün Ilkeleri, Istanbul: Varlik Yayinevi, 1964. Deliorman, Altan, Mustafa Kemal Balkanlar’da, Instabul: Turkiye Yayinevi, 1959. Akşin, Abtülahat, Atatürk’ün Dış Politika Ilkeleri ve

Diplomasisi, 2 cilt., Instabul: Inkilap ve Aka Kitapevleri Kol. Sti., 1964. Başar, Atatürk’le Uc Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye.

72

Απφ ηε κία, ε Διιάδα κεηά απφ ηελ εληππσζηαθή πξνζπάζεηα

αλαζχζηαζεο ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο, έζεζε νξηζηηθφ ηέινο ζηελ

πνιηηηθή απηή. Απφ ηελ άιιε, ε Ρνπξθία, θξάηνο πιένλ εζληθφ θαη ιατθφ,

θάλεθε πξφζπκε λα αλαγλσξίζεη ηα εζληθά δηθαηψκαηα ησλ γεηηφλσλ ηεο.

Δγθαηαιείπνληαο ηελ απνκφλσζή ηεο ζηελ Αλαηνιή, ζηξάθεθε πξνο ηε Γχζε.

Ζ ζπλεξγαζία ηεο κε ηε Κ. Βξεηαλία θαη ηελ Ηηαιία έδηλε άιινλ ραξαθηήξα

ζηελ πνιηηηθή ηεο. Έηζη ε ζπλεξγαζία Διιάδαο-Ρνπξθίαο πξνο αληηκεηψπηζε

ησλ θηλδχλσλ πνπ απεηινχζαλ ηελ αζθάιεηά ηνπο απνηέιεζε ηελ αλαγθαία

εμέιημε ησλ λέσλ δεδνκέλσλ. Ζ κεηέπεηηα πξνζρψξεζε ηεο Ρνπξθίαο ζηελ

Θ.η.Δ. ηεο επέηξεςε λα δηαδξακαηίζεη έλαλ λέν ξφιν ζε πνιχ επξχηεξν πιαίζην

θαη λα απνθηήζεη έλαλ ηειείσο δηαθνξεηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ. Ζ ειιελν-

ηνπξθηθή πξνζέγγηζε θαηλφηαλ πιένλ επθνιφηεξε.230

Ν Βεληδέινο επηδίσθε ηελ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηνπξθηθνχ ζπκθψλνπ

θηιίαο, πξνθαλψο επεηδή επηζπκνχζε ηε δηεπζέηεζε ησλ εθθξεκψλ δεηεκάησλ

κεηαμχ Διιάδαο θαη Ρνπξθίαο θαη ηελ εδξαίσζε ηεο αζθάιεηαο ζηελ πεξηνρή,

πξνθεηκέλνπ λα αζρνιεζεί απεξίζπαζηνο κε ηελ αλαζπγθξφηεζε ηεο ρψξαο.

Ξνηεο ήηαλ, φκσο, νη καθξνπξφζεζκεο επηδηψμεηο ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ;

Πηηο δειψζεηο ηνπ ηνπιάρηζηνλ ν Βεληδέινο επεζήκαηλε ηε θπιεηηθή εγγχηεηα

ησλ δχν ιαψλ,231 δίρσο φκσο λα πηνζεηεί ζπλνιηθά ηελ ππεξβνιηθφηεξε

ηνπξθηθή ζέζε πεξί θνηλήο θαηαγσγήο. Ππγθεθξηκέλα δήισλε:

Δμηθξηβψζε [ελ Αγθχξα] φηη θαη θπιεηηθψο επξηζθφκεζα νη δχν ιανί πιεζηέζηεξνλ ν εηο πξνο ηνλ άιινλ παξ‟ φζνλ θνηλψο πηζηεχεηαη. Θαηά βάζνο Ρνχξθνη θαη Έιιελεο δελ κηζνχληαη θπιεηηθψο, δελ αλήθνπλ εηο

δχν θπιάο αη νπνίαη λα κηζνχληαη.232

Κήπσο πθίζηαηαη βηνινγηθή ηηο αληίζεζηο κεηαμχ ησλ δχν ιαψλ,

εκπνδίδνπζα ηελ ζηελήλ θαη αξκνληθήλ απηψλ ζπκβίσζηλ; … ινη επίζεο γλσξίδνπλ, φηη Ρνχξθνη θαη Έιιελεο ηεο Κηθξάο Αζίαο θαη ηνπ Ξφληνπ, έρνπλ εηο πνιχ κεγάιελ αλαινγίαλ θνηλφλ ην αίκα.233

Πην πλεχκα ηεο επξχηεξεο πξνζέγγηζεο θαη γηα ιφγνπο κάιινλ

ηδενινγηθνχο, ε ξεηνξηθή ηνπ δελ απέθιεηε ηελ θεκαιηθή πξφηαζε234 πεξί

230 Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, ζζ. 50-51. 231 Βεληδέινο, Διεπζέξηνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο: Ζκεξνιόγην, αλακλήζεηο, καξηπξίεο, αιιεινγξαθία, επηκ. Ξ.Α. Εάλλαο θαη Ξ.Α. Γέιηα, Αζήλα: Δξκήο, 1979, ζ. 171. 232 Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Νθησβξίνπ 1930, Δ.Π.Β.. 233 Δξγαζία, 10 Νθησβξίνπ 1931. 234 Θηηζίθεο, Γεκήηξηνο, Διιάο θαη Μέλνη, 1919-1967, Αζήλα: Δζηία, 1981, ζ. 84. Ν Inönü, ιηγφηεξν παξνξκεηηθφο απφ ηνλ Kemal, ζεκείσλε φηη ζηαδηαθά ζα ήηαλ δπλαηφ λα επέιζεη

θαη ε νπζηαζηηθή θαηάξγεζε ησλ ζπλφξσλ θαη ε δεκηνπξγία ελφο ηζρπξφηαηνπ ζπγθξνηήκαηνο. Βεληδέινο, Διεπζέξηνο Βεληδέινο, ζ. 129.

73

αλαζχζηαζεο ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο «ππφ δπαδηθή κνξθή».235

Άιισζηε, ην ελδερφκελν κηαο κειινληηθήο βαιθαληθήο έλσζεο κε αληίζηνηρν

ραξαθηήξα απνηεινχζε κία επξχηεξε πξνβνιή ηεο επηζπκίαο ζπλεξγαζίαο ησλ

γεηηνληθψλ ρσξψλ. Πε θάζε πεξίπησζε, ν Βεληδέινο απέδηδε ηδηαίηεξε ζεκαζία

ζηελ παξνπζία ηεο ειιεληθήο κεηνλφηεηαο ζηελ Θσλζηαληηλνχπνιε. Ξίζηεπε,

αθφκε, φηη ε γεληθφηεξε νηθνλνκηθή, πλεπκαηηθή θαη επηζηεκνληθή δξάζε ησλ

Διιήλσλ ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ζε κία καθξνπξφζεζκε «εηξεληθή

επηθξάηεζε ησλ Διιήλσλ επί ησλ Ρνχξθσλ».236 Απηφ, φκσο απαηηνχζε νκαιέο,

ζηαζεξέο, θηιηθέο ζρέζεηο κε ηηο γεηηνληθέο ρψξεο θαη ηδίσο κε ηελ Ρνπξθία.237

Απφ ηε κία, ε επηηπρία ησλ πνιηηηθψλ κεηαξξπζκίζεσλ ζην εζσηεξηθφ

ηεο Ρνπξθίαο απαηηνχζαλ ηελ θαιιηέξγεηα ελφο λένπ εζληθηζηηθνχ αηζζήκαηνο

πνπ ζα ππνθαζηζηνχζε ηελ παιαηά νζσκαληθή ηαπηφηεηα. Έηζη, ν Kemal

ζηξάθεθε πξνο ηελ αλαδήηεζε ηεο θαηαγσγήο ηνπ «ηνπξθηζκνχ»,238

πξνθεηκέλνπ λα επελδχζεη ηδενινγηθά ηε λέα πνιηηηθή ηνπ, ελψ ηαπηφρξνλα

πξνζπάζεζε λα δψζεη θαη κία επξσπατθή δηάζηαζε ζηνλ ηνπξθηθφ

πξνζαλαηνιηζκφ.239 Απφ ηελ άιιε, ν Βεληδέινο επηδνθίκαδε απηή ηελ ηνπξθηθή

πξνζπάζεηα, πξνζδνθψληαο φηη ζα είρε ζεηηθφ αληίθηππν ζηνπο ιανχο ησλ δχν

ρσξψλ. Ζ ηδέα ηνπιάρηζηνλ κηαο λέαο «Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο» κε δχν

δηνηθεηηθέο πξσηεχνπζεο θαη κία πλεπκαηηθή, ηελ Θσλζηαληηλνχπνιε,240 ζα

κπνξνχζε, ίζσο, λα ζπγθηλήζεη ηφζν ηνπο Έιιελεο φζν θαη ηνπο Ρνχξθνπο.

Αθφκε θαη φηαλ έραζε ηελ εμνπζία, ζηε ζχζθεςε ηεο Κεγάιεο Δπηηξνπήο ησλ

Δμσηεξηθψλ πνζέζεσλ, ζηηο 10 Καΐνπ 1933, εθθξάζηεθε σο νξακαηηζηήο ηεο

παξαπάλσ ηδέαο. Πηε ζπδήηεζε ελφο ζρεδίνπ λέαο ζπλζήθεο κε ηελ Ρνπξθία,

ηνπ ειιελν-ηνπξθηθνχ ζπκθψλνπ εγγπήζεσο πνπ ηειηθά ππνγξάθεθε ζηελ

Άγθπξα ζηηο 14 Πεπηεκβξίνπ 1933, ηφληζε:

… κε ηελ ππνγξαθήλ απηνχ ηνπ ζπκθψλνπ ηελ νπνία ζεσξψ επηπρή,

ζα πξνρσξήζσκελ αθφκε πεξαηηέξσ, θαη ζα ηδήηε κεηά έηε ζα θζάζσκελ κε ηελ Ρνπξθίαλ λα θάκσκελ ηελ Αλαηνιηθήλ Νκνζπνλδίαλ.241

235 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 63. Θηηζίθεο, Ηζηνξία ηνπ Διιελν-ηνπξθηθνύ Σώξνπ, 1928-1973, ζζ. 26-28. 236 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 96. 237 Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 23 Ηνπιίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο 1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/105. 238 Ministère [français] des Affaires étrangères, Documents diplomatiques français, 1932-1939, Ière série: 1932-1935, tome Η, Paris: Imprimerie nationale, 1964, ζ. 86. 239 Βι. Αζαλαζηάδεο-Λφβαο, Θεκηζηνθιήο, Πηελ Ρνπξθία κε Γεκνζηνγξαθηθό Φαθό, 1925-1926, Αζήλα: ρ.ν., 1967, ζζ. 120-123. 240 Θηηζίθεο, Ηζηνξία ηνπ Διιελν-ηνπξθηθνύ Σώξνπ, 1928-1973, ζ. 25. 241 Θηηζίθεο, Διιάο θαη Μέλνη, 1919-1967, ζ. 84.

74

Ξξνθεηκέλνπ λα ζπκβάιεη ζηελ πξνβνιή ελφο δηαθνξεηηθνχ πξνζψπνπ

ηεο Ρνπξθίαο ζηε δηεζλή θνηλφηεηα, ν Βεληδέινο βνήζεζε ηελ Ρνπξθία ζηελ

πξνζπάζεηά ηεο λα εηζέιζεη ζηελ Θ.η.Δ., πξφηεηλε ζηνλ Briand λα πεξηιεθζεί ε

Ρνπξθία ζην ζρέδην γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη πξνέβε ζηελ πξφηαζε ηεο

ππνςεθηφηεηαο ηνπ Kemal γηα ην Λφκπει Δηξήλεο. Κε ηηο ελέξγεηεο απηέο ν

Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο πξνζπάζεζε λα δεζκεχζεη ηελ Ρνπξθία απέλαληη ζε

κηα θηιεηξεληθή ζπκπεξηθνξά έλαληη ηεο Διιάδαο, ελψ ηαπηφρξνλα

επηβεβαίσλε γηα ηελ εηιηθξηλή πξφζεζή ηνπ γηα ζηελφηεξεο ζρέζεηο κε ηε

γεηηνληθή ρψξα.

Ππλνςίδνληαο, ην ειιελν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί

πεξηζζφηεξν σο κία ξεαιηζηηθή πνιηηηθή θίλεζε πνπ εμέθξαδε ηηο επηδηψμεηο

ησλ δχν θπβεξλήζεσλ, παξά σο ζχγθιηζε νπζηαζηηθή κεηαμχ ησλ δχν

ιαψλ.242 Ζ ζρεηηθή επθνιία κε ηελ νπνία νη δχν ρψξεο έθηαζαλ ζε ηφζν

πςειφ επίπεδν ζρέζεσλ κπνξεί λα απνδνζεί ηφζν ζηνπο παξάγνληεο πνπ

ζεκεηψζεθαλ παξαπάλσ, φζν, θαη ίζσο πεξηζζφηεξν, ζην πνιηηηθφ ζάξξνο θαη

ηελ επηξξνή ησλ εγεηψλ ηνπο ζηελ θνηλή γλψκε. Σαξαθηεξηζηηθά ν Βεληδέινο

ηφληδε:

Ρελ θνηλήλ γλψκε αλ δελ ηελ έρσ ζχκθσλνλ, ελλνψ λα ηελ δηαπαηδαγσγήζσ θαη φρη λα παξαζχξνκαη απφ απηήλ.243

Ζ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηνπξθηθνχ ζπκθψλνπ θηιίαο απνηέιεζε γηα ηελ

Διιάδα κηα θίλεζε εμαηξεηηθήο ζεκαζίαο. Ζ ξεαιηζηηθή πνιηηηθή θαη επζηξνθία

ηνπ Βεληδέινπ θαη ηνπ Kemal, πίζσ θαη πέξα απφ ην δξακαηηθφ ραξαθηήξα πνπ

απνδφζεθε ζηελ θίλεζε απηή, απνθαιχπηεη ηηο πξαγκαηηθέο δηαζηάζεηο ηεο

ειιελν-ηνπξθηθήο πξνζέγγηζεο.

242 Psomiades, The Eastern Question. The Last Phase, ζ. 109. 243 Βεξέκεο θαη Γεκεηξαθφπνπινο, Κειέηεο γηα ηνλ Βεληδέιν θαη ηελ Δπνρή ηνπ, ζ. 215.

75

5. Νη ζρέζεηο κε ηε Βνπιγαξία

Ρε ζηηγκή ηεο αλφδνπ ηνπ Βεληδέινπ ζηελ εμνπζία, νη ειιελν-βνπιγαξηθέο

ζρέζεηο ζθηάδνληαλ απφ ηηο βνπιγαξηθέο απαηηήζεηο γηα έμνδν ζην Αηγαίν, ηα

πξνβιήκαηα ησλ πνιεκηθψλ επαλνξζψζεσλ, ηεο εζεινπζίαο ακνηβαίαο

κεηαλάζηεπζεο ησλ πιεζπζκψλ θαη ηνπ δηαθαλνληζκνχ ησλ πεξηνπζηαθψλ ηνπο

δηαθνξψλ, ηε καθξνρξφληα ερζξφηεηα κεηαμχ ησλ δχν θξαηψλ, αιιά αθφκε

θαη απφ ηελ ίδηα ηελ παξνπζία ηνπ Βεληδέινπ ζηελ πνιηηηθή ζθελή. Νη

Βνχιγαξνη δελ ήηαλ απιψο δχζπηζηνη απέλαληί ηνπ. Νη εμειίμεηο ηεο δεθαεηίαο

ηνπ 1910 θαη νη πνιηηηθέο επηινγέο ηνπ Βεληδέινπ ηελ ίδηα πεξίνδν

απνηεινχζαλ έλα παξειζφλ πνπ δχζθνια ε Πφθηα ζα κπνξνχζε λα μεράζεη.

Ρνλ Ηνχλην ηνπ 1928, ν πξεζβεπηήο ζηε Πφθηα, Οσζέηεο, αλέθεξε:

Ν πνπξγφο Δμσηεξηθψλ, A. Buroff, εηαξάρζε επί ηε επαλφδσ ηνπ θ. Βεληδέινπ εηο Διιάδα θαη ηε αλακίμεη ηνπ εηο ηελ πνιηηηθήλ, ζεσξψλ φηη ηνχην κφλνλ δπζαξέζηνπο ζπλεπείαο ζα εδχλαην λα έρε δηα ηελ

Βνπιγαξίαλ.244

Γχζθνια ζα κπνξνχζε άιισζηε λα ιεζκνλεζεί θαη ην επεηζφδην ηνπ

1925 ιφγσ ησλ ζπλνξηαθψλ πξνβιεκάησλ πνπ πξνθαινχζαλ νη θνκηηαηδήδεο

θαη ηεο ειιεληθήο απάληεζεο κε ηελ εηζβνιή ζηξαηησηηθψλ δπλάκεσλ ζην

βνπιγαξηθφ έδαθνο. Ρν επεηζφδην απηφ, εθηφο ηνπ φηη έθεξε ηελ Διιάδα

θαηεγνξνχκελε ελψπηνλ ηνπ Ππκβνπιίνπ ηεο Θ.η.Δ., ζεκάδεςε ηηο ζρέζεηο ησλ

δχν ρσξψλ, δεκηνπξγψληαο δπζάξεζηα ζπλαηζζήκαηα ζηνπο γεηηνληθνχο

ιανχο.245

Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο, ήδε, απφ ηνλ πεξίθεκν πξνεθινγηθφ ηνπ

ιφγν ηεο Θεζζαινλίθεο, αιιά θαη αξγφηεξα δελ δίζηαδε λα δηαβεβαηψλεη γηα ηηο

εηιηθξηλείο δηαζέζεηο θαη ηηο θαιέο πξνζέζεηο ηνπ. Πε ζπλέληεπμή ηνπ πξνο ηνλ

αληαπνθξηηή ηεο Politika ηνπ Βειηγξαδίνπ ζηηο 26 Απγνχζηνπ 1928 ηφληδε:

Δηιηθξηλήο είλαη ν πφζνο εκψλ σζαχησο φπσο εμαζθαιίζσκελ κεηά ηεο Βνπιγαξίαο ζρέζεηο θαιήο γεηηνλίαο θαη εηιηθξηλνχο θηιίαο. Δίκεζα πξφζπκνη λα εμαζθαιίζσκελ εηο απηήλ ηελ κέζσ ηεο

Αιεμαλδξνππφιεσο εκπνξηθήλ δηέμνδνλ, ηελ νπνίαλ αλεγλψξηζε ε ζπλζήθε ηνπ Λετγχ, αιιά δελ ζα αξλεζψκελ σζαχησο λα παξάζρσκελ

244 Οσζέηεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 1 Ηνπλίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. 245 Ξηπηλέιεο, Ξαλαγηψηεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, 1923-41, Αζήλα: ρ.ν., 1948, ζ. 82.

76

νηαλδήπνηε δηεπθφιπλζηλ εηο ην εηζαγσγηθφλ θαη εμαγσγηθφλ βνπιγαξηθφλ εκπφξηνλ, κέζσ ηνπ ιηκέλνο ηεο Θεζζαινλίθεο.246

Ν βνπιγαξηθφο ηχπνο ραηξέηεζε ηε ζηάζε ηεο λέαο ειιεληθήο

θπβέξλεζεο. Ζ Πφθηα, φκσο, ήηαλ αθφκε πνιχ ζπγθξαηεκέλε,

αληηκεησπίδνληαο ζε θάζε πεξίπησζε ηηο ειιεληθέο θηλήζεηο κε θαρππνςία. Ν

θαζεγεηήο N.B. Dolinsky ζεκείσλε ηνλ Ηνχλην ηνπ 1929 φηη αθφκε θαη ε

πξνζθνξά εθ κέξνπο ηεο Διιάδαο πξνο ηε Βνπιγαξία εκπνξηθήο δψλεο ζηε

Θεζζαινλίθε, φπσο πξνέβιεπε ε Ππλζήθε ηνπ Λετγχ, απνηεινχζε δφιην

ηέρλαζκα ηεο Αζήλαο γηα πξφθιεζε πξνζηξηβψλ κε ην Βειηγξάδη ιφγσ ηεο

κηθξήο απφζηαζεο ησλ δσλψλ ησλ δχν ρσξψλ.247

Οη εμειίμεηο ηνπ 1928: Η βνπιγαξν-γηνπγθνζιαβηθή πξνζέγγηζε

Ρν 1928 ν βαζηθφηεξνο ζηφρνο ηεο βνπιγαξηθήο πνιηηηθήο ήηαλ ε πξνζέγγηζε

κε ην Βειηγξάδη. Ζ πξννπηηθή απηή αληηκεησπηδφηαλ ζεηηθά απφ ηνλ ηχπν ηφζν

ηεο Πφθηαο, φζν θαη ηνπ Ξαξηζηνχ. Ζ Le Figaro ζεκείσλε φηη ν Βνχιγαξνο

Ξξσζππνπξγφο Liaptchev, ν πνπξγφο Δμσηεξηθψλ Burov θαη ν Πέξβνο

Ξξσζππνπξγφο Korosetz θηλνχληαλ πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε. πνζηήξηδε,

κάιηζηα, φηη ε ππνγξαθή ελφο ζπκθψλνπ θηιίαο κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ ζα

ζπλέβαιε απνθαζηζηηθά ζηελ εδξαίσζε ηεο εηξήλεο ζηα Βαιθάληα.248

Ξξνζπκία γηα ηε ζπκθηιίσζε Πφθηαο-Βειηγξαδίνπ επέδεημε θαη ην ακεξηθαληθφ

ίδξπκα Carnegie γηα ηε Γηεζλή Δηξήλε.249 Ζ πξψηε θίλεζε θαιήο ζέιεζεο ήιζε

απφ ηε Γηνπγθνζιαβία. ηαλ ε Βνπιγαξία ππέζηε ηεξάζηηεο δεκηέο απφ

ηζρπξνχο ζεηζκνχο, ην Βειηγξάδη έζπεπζε λα ζηείιεη βνήζεηα ζηνπο

πιεγέληεο.250 Ξαξέκελαλ, φκσο, άιπηα ηα πξνβιήκαηα πνπ δειεηεξίαδαλ ηηο

ζρέζεηο ησλ δχν ρσξψλ. Ρα ζχλνξα ήηαλ θιεηζηά, νη ηξνκνθξαηηθέο ελέξγεηεο

θπξίσο ηεο Δζσηεξηθήο Καθεδνληθήο Δπαλαζηαηηθήο Νξγάλσζεο θαη νη

ζπλερείο δίθεο θαη δηψμεηο ησλ βνπιγαξφθηισλ απνκάθξπλαλ ην ελδερφκελν

ζπκθηιίσζεο.

246 Ππλέληεπμε ηνπ Βεληδέινπ πξνο ηνλ αληαπνθξηηή ηεο Politika ηνπ Βειηγξαδίνπ ζηηο 26 Απγνχζηνπ 1928, Διεύζεξνλ Βήκα, 27 Απγνχζηνπ 1928. 247 Γελδξακήο πξνο Αξγπξφπνπιν, Απνζπάζκαηα ηνπ Βνπιγαξηθνχ Ρχπνπ, Πφθηα, 23 Ηνπλίνπ, 1929, Α..Δ. Α/6/1929. 248 Ξνιίηεο πξνο Θαξαπάλν, Ξαξίζη, 28 Ηνπιίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/5/1928. 249 Οσζέηεο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 25 Ηνπιίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/5/1928. 250 Θαξακαλιήο, Θσλζηαληίλνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο Καο Πρέζεηο, 1928-1932, Αζήλα: Διιεληθή Δπξσεθδνηηθή, 1986, ζ. 99.

77

Ζ Ηηαιία πξνζπάζεζε λα εθκεηαιιεπηεί ηελ έληαζε. Γηέδηδε, ινηπφλ, φηη

ζεξβηθέο δπλάκεηο είραλ ζπγθεληξσζεί ζηα ζχλνξα κε ηε Βνπιγαξία.251 Ν

Οσζέηεο, πιεξνθνξψληαο ηελ Αζήλα γηα ηηο δφιηεο ηηαιηθέο θηλήζεηο,

αλαθέξζεθε ζηε ζέζε ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο ζρεηηθά κε ηε βνπιγαξν-

γηνπγθνζιαβηθή πξνζέγγηζε. Κηα ελδερφκελε ζιαβηθή ζπκκαρία ζηα βφξεηα

ζχλνξα ηεο Διιάδαο ήηαλ εμαηξεηηθά επηθίλδπλε, σζηφζν «άπαληεο νη

παξάγνληεο επηπρψο απνκαθξχλνπλ ηελ πηζαλφηεηα επνδψζεσο ηεο ζεξβν-

βνπιγαξηθήο ζπλεξγαζίαο».252

Πε κηα άιιε ηνπ αλαθνξά, ζηηο 30 Πεπηεκβξίνπ 1928, ν ίδηνο πάιη

ζεκείσλε ηηο θηλήζεηο θαη ηνπο πξσηαγσληζηέο ηεο ηηαιν-βνπιγαξηθήο θηιίαο.

Ζ παξνπζία ηνπ γαιιφθηινπ πνπξγνχ Δμσηεξηθψλ Burov θαη ηνπ αγγιφθηινπ

Ξξσζππνπξγνχ Andre Liaptchev αληηζηάζκηδε ηελ ηηαιφθηιε ζπγθξφηεζε ηεο

βνπιγαξηθήο θπβέξλεζεο θαη ζηήξηδε ηηο αγγιν-γαιιηθέο ειπίδεο. Ρν παηρλίδη

ησλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ δελ άθεζε αλεπεξέαζηεο ηηο εζσηεξηθέο πνιηηηθέο

εμειίμεηο. Ρν Ξαξίζη ππνθηλνχζε ηελ αληηθαηάζηαζε ηνπ αγγιφθηινπ

Ξξσζππνπξγνχ απφ ην γαιιφθηιν θαη ζεξβφθηιν Alexander Tsankov.253

Υζηφζν, ε ζεξβν-βνπιγαξηθή πξνζέγγηζε αληηκεησπηδφηαλ επλντθά απφ

ην Ξαξίζη, πνπ πξνζδνθνχζε ηελ πξφζδεζε ζην άξκα ηεο κηαο αθφκε

βαιθαληθήο δχλακεο πνπ ηφζν επνθζαικηνχζε ε Οψκε. Απφ ηελ άιιε, ε ζηάζε

ηνπ Ινλδίλνπ δελ ήηαλ μεθάζαξε. Ν Οσζέηεο πίζηεπε φηη ε Αγγιία, παξά ηηο

εηξελφθηιεο δηαζέζεηο ηεο, δελ αληηκεηψπηδε ηδηαίηεξα ζεηηθά ηελ αλάπηπμε

κηαο ηζρπξήο ζιαβηθήο ζπκκαρίαο ζηα Βαιθάληα ηθαλήο λα απεηιήζεη,

ελδερνκέλσο, ηα ζπκθέξνληά ηεο. Ππγθεθξηκέλα, ηφληδε:

Δλ ησ ζεκείσ ηνχησ ε Αγγιηθή πνιηηηθή ζπληαπηίδεηαη πξνο ηελ Ηηαιηθήλ, ήηηο πάληα ηξφπνλ κεηέξρεηαη φπσο δηαηεξήζε ηνλ κεηαμχ

Πεξβίαο θαη Βνπιγαξίαο αληαγσληζκφλ θαη παξεκπνδίζε νχησ ηνλ θίλδπλνλ ηνπ ζρεκαηηζκνχ ηζρπξήο Λνηηνζιαβίαο.254

Νη εμειίμεηο πνπ αθνινχζεζαλ επλφεζαλ ζαθψο ηελ Διιάδα. Ρα ζεξβν-

βνπιγαξηθά ζχλνξα παξέκελαλ θιεηζηά θαη νη δηαπξαγκαηεχζεηο νδεγνχζαλ ζε

αδηέμνδν. Ξαξά ηηο παξαηλέζεηο ηνπ Γηνπγθνζιάβνπ πξεζβεπηή ζηε Πφθηα,

Nesic, ην Βειηγξάδη παξέκελε αδηάιιαθην σο πξνο ην δήηεκα ηνπ αλνίγκαηνο

ησλ ζπλφξσλ. Απαξαίηεηε πξνυπφζεζε ήηαλ ε παξνρή δηαβεβαηψζεσλ γηα κε

παξαβίαζε ζην κέιινλ ησλ ζπλφξσλ απφ θνκηηαηδήδεο ή «… εάλ θπβεξλήζεηο

251 Οσζέηεο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 1 Καξηίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. 252 Ibid. 253 Οσζέηεο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 30 Πεπηεκβξίνπ 1928, Α..Δ. Α/3/1928. 254 Ibid.

78

Αγγιίαο θαη Γαιιίαο αλειάκβαλαλ αζθαιίζσζη Πεξβίαλ θαηά πάζεο δξάζεσο

Θνκηηάηνπ».255 Ζ Πφθηα αληηιακβαλφκελε ηνπο ζεξβηθνχο ελδνηαζκνχο

ζηξάθεθε πξνο ηηο Κεγάιεο Γπλάκεηο δεηψληαο ηελ ππνζηήξημή ηνπο. Δλψ,

φκσο, ην Ξαξίζη θαη ην Ινλδίλν θάλεθαλ πξφζπκα λα ζπκβάινπλ ζηε ιχζε

ηνπ δεηήκαηνο ησλ ζπλφξσλ, ε Οψκε παξέκελε ζηαζεξά αξλεηηθή. Γήισλε

πσο δελ ζα κπνξνχζε λα εγγπεζεί ηνλ ηεξκαηηζκφ ησλ ελεξγεηψλ ησλ

θνκηηαηδήδσλ θαη πξνζπαζνχζε λα θεξδίζεη πνιχηηκν ρξφλν.256

Ρν 1928 έιεμε δίρσο λα πξαγκαηνπνηεζεί θακία εμέιημε ζηε ζεξβν-

βνπιγαξηθή πξνζέγγηζε.257 Απηφ ζίγνπξα δελ νθεηιφηαλ κφλν ζηηο δηαθνξέο

κεηαμχ ησλ δχν θξαηψλ, φπσο απηέο γηα ην δήηεκα ηεο γηνπγθνζιαβηθήο

Καθεδνλίαο θαη ηε δξάζε ηεο Δ.Κ.Δ.Ν., ή ζηνπο θφβνπο γηα ηα γεληθφηεξα

ζρέδηα ηεο Πφθηαο. Ν ξφινο ησλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ ήηαλ απνθαζηζηηθφο. Ζ

Γαιιία επηζπκνχζε ηελ πξνζέγγηζε, δελ ήζειε, φκσο, λα απεηιεζεί ε αζθάιεηα

ηεο Γηνπγθνζιαβίαο. Ζ Αγγιία δελ ήζειε ηελ έληαζε ζηε Βαιθαληθή, αιιά

ζίγνπξα ήηαλ επηθπιαθηηθή απέλαληη ζηε δεκηνπξγία ελφο ηζρπξνχ ζιαβηθνχ

ηφμνπ. Ζ ζηάζε ηεο Ηηαιίαο ήηαλ πην μεθάζαξε, αλ θαη αξλεηηθή. Ξξνζπαζνχζε

κφληκα λα ππελζπκίδεη ζηε Πφθηα ηηο εγεκνληθέο ηάζεηο ηνπ Βειηγξαδίνπ,

πξνθεηκέλνπ λα εληάμεη ηε Βνπιγαξία ζηε δηθή ηεο ζθαίξα επηξξνήο. κσο,

νχηε θαη γηα ηελ ίδηα ηε Πφθηα ηα πξάγκαηα ήηαλ απνιχησο μεθάζαξα.

Γνεηεπφηαλ απφ ην έληνλν ηηαιηθφ ελδηαθέξνλ, ελψ γλψξηδε φηη κηα εμάξηεζε

απφ ηε Οψκε ζα απνκάθξπλε ην ελδερφκελν πξνζέγγηζεο κε ηε Πεξβία.

Αληηκεηψπηδε ηε Γαιιία σο ηε Κεγάιε Γχλακε πίζσ απφ ηε Γηνπγθνζιαβία,

ελψ κεγαιχηεξε εθηίκεζε έηξεθε γηα ηελ Αγγιία.

Ν Βεληδέινο θξφληηζε λα θαηαζηήζεη ζαθή ηε ζέζε ηνπ. Νη αξρέο ηεο

λέαο ειιεληθήο πνιηηηθήο ήηαλ ν ζεβαζκφο ησλ ζπλφξσλ θαη ησλ ζπλζεθψλ

Δηξήλεο. Γελ κπνξνχζε, ινηπφλ, λα δεηήζεη ηίπνηε ιηγφηεξν απφ ηε Πφθηα,

πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί πξνζέγγηζε κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ. Ζ Βνπιγαξία

επηζπκνχζε ηε θηιία ηεο Διιάδαο. Θπξίσο ζηήξηδε ηηο ειπίδεο ηεο ζε κηα

νηθνλνκηθή ζπλεξγαζία πνπ ζα άλνηγε ηελ αγνξά ηεο πξνο ην λφην. Ρν

βνπιγαξν-καθεδνληθφ δήηεκα, φκσο, απνηεινχζε ηξνρνπέδε ζε έλα ηέηνην

ελδερφκελν. Νη πξφζθαηεο κλήκεο ησλ δχν ιαψλ δχζθνια ζα κπνξνχζαλ λα

ζβήζνπλ. Ρν απνηέιεζκα ήηαλ ε αδηαιιαμία, ε ζθιεξή ζηάζε θαη νη απαηηήζεηο

γηα κεγαιχηεξεο ειιεληθέο παξαρσξήζεηο. πήξραλ, αθφκε, θαη άιια ζνβαξά

δεηήκαηα νηθνλνκηθήο θπξίσο θχζεο. Ζ Βνπιγαξία, χζηεξα απφ ηνπο

255 Οσζέηεο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 18 Γεθεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/5/1928. 256 Γεληθή Έθζεζηο Λνεκβξίνπ 1928, 5 Γεθεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. 257 Loraine, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1928, Ξαξάγξαθνο 71, F.O. 371/13659.

79

θαηαζηξεπηηθνχο ζεηζκνχο πνπ έπιεμαλ ην έδαθφο ηεο, πέηπρε ηελ αλαβνιή

ηεο πιεξσκήο ησλ βνπιγαξηθψλ επαλνξζψζεσλ, χζηεξα απφ πξφηαζε ηεο

ζρεηηθήο Δπηηξνπήο ηεο Θ.η.Δ., ηνλ Νθηψβξην ηνπ 1928. Ζ Διιάδα αληέδξαζε

αξλνχκελε λα επηθπξψζεη ην Πχκθσλν Θαθαληάξε-Mollov ηνπ Γεθεκβξίνπ

1927. Πχκθσλα κε απηφ, ε Διιάδα είρε αλαιάβεη ηελ ππνρξέσζε λα

θαηαβάιεη ζηε Βνπιγαξία πεξίπνπ 200.000.000 ρξπζά θξάγθα πξνο

ζπκςεθηζκφ ησλ απνδεκηψζεσλ γηα ηηο ηδησηηθέο πεξηνπζίεο ησλ πιεζπζκψλ

πνπ είραλ κεηαλαζηεχζεη. Ζ απφθαζε απηή ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο είρε

πξνθαιέζεη ζχειια αληηδξάζεσλ θαη πηέζεσλ. Ν Βεληδέινο, ηφηε, αηζζάλζεθε

φηη έπξεπε λα θαλεί δηαιιαθηηθφηεξνο, ρσξίο φκσο απηφ λα βιάςεη ηα

ειιεληθά ζπκθέξνληα. Γηεπθξίληζε, ινηπφλ, φηη «…ε Διιάο δελ ζα ζπλαηλνχζε

ζε θακία πεξαηηέξσ κείσζε ησλ πνζψλ πνπ ηεο φθεηιε ε Βνπιγαξία γηα

επαλνξζψζεηο, εθηφο θη αλ ηελ ζπλφδεπε κία αλάινγε κείσζε ηνπ πνζνχ πνπ

φθεηιε ε Διιάο σο πνιεκηθφ ρξένο».258

Ζ Διιάδα, ζχκθσλα κε ηελ απφθαζε ηεο 16εο Ηνπιίνπ 1920 ηεο

Γηάζθεςεο ηνπ Spa, έπξεπε λα ιάβεη ην 0,4% ησλ γεξκαληθψλ θαη ην 12,7%

ησλ ιεγφκελσλ αλαηνιηθψλ επαλνξζψζεσλ, απηψλ δειαδή πνπ βάξαηλαλ ηελ

Απζηξία, ηε Βνπιγαξία θαη ηελ Νπγγαξία. Βάζεη ησλ παξαπάλσ πνζνζηψλ θαη

ησλ πνζψλ πνπ είραλ θαζνξηζηεί πξηλ απφ ην ζρέδην Dawes πνπ ηέζεθε ζε

εθαξκνγή ην 1924, ε Διιάδα δηθαηνχηαλ λα ιάβεη 469.500.000 ρξπζά κάξθα

απφ ηηο γεξκαληθέο επαλνξζψζεηο θαη 1.857.700.000 ρξπζά κάξθα απφ ηηο

αλαηνιηθέο. Ρν δηάζηεκα 1920-1928, φκσο, ε Διιάδα έιαβε κφλν 37.300.800

απφ ηηο γεξκαληθέο επαλνξζψζεηο θαη απφ απηά κφιηο ηα 3.800.000 ζε

κεηξεηά. Ζ εζσηεξηθή αλαηαξαρή ζηελ Διιάδα θαη ε έιιεηςε

απνθαζηζηηθφηεηαο είραλ επλνήζεη ηηο ρψξεο πνπ ππνρξενχληαλ ζηελ

θαηαβνιή ησλ ιεγφκελσλ αλαηνιηθψλ επαλνξζψζεσλ. Κε ζπλερείο

πξνζθπγέο, αλαζηνιέο θαη ειαθξχλζεηο νη ρψξεο απηέο είραλ επηηχρεη λα κελ

θαηαβάινπλ ηίπνηε. Ρν γεγνλφο απηφ επηβάξπλε εμαηξεηηθά ηελ Διιάδα, ε

νπνία ήηαλ έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο δηθαηνχρνπο, θπξίσο ζε ζπλδπαζκφ

κε ηελ παξάιιειε ππνρξέσζή ηεο λα θαηαβάιεη πεξίπνπ 60 εθαηνκκχξηα

ρξπζέο ιίξεο, ρσξίο ηνπο ηφθνπο, σο πνιεκηθά ρξέε.259

Οη εμειίμεηο ηνπ 1929

258 Ibid. 259 Γαθλήο, Γξεγφξηνο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, Αζήλα: Ίθαξνο, 1955, ζ. 72.

80

Πηηο αξρέο ηνπ 1929, κε ην βαζηιηθφ πξαμηθφπεκα ζηε Γηνπγθνζιαβία αλήιζε

ην θαζεζηψο ηνπ ζηξαηεγνχ Zifkovic. Ν ηειεπηαίνο, απαιιαγκέλνο απφ ηηο

πηέζεηο ηεο θνηλήο γλψκεο, μεθίλεζε δηαπξαγκαηεχζεηο κε ηε βνπιγαξηθή

πιεπξά, νη νπνίεο νδήγεζαλ ζηελ ππνγξαθή ηεο Ππκθσλίαο ηνπ Ξηξφη, ζηηο 16

Καξηίνπ ηνπ 1929.260 Ρν πεξηερφκελν ηεο ζπκθσλίαο ξχζκηδε νξηζκέλα κφλν

ζπλνξηαθά πξνβιήκαηα (δηάβαζε ησλ ζπλφξσλ, ζπλνξηαθά επεηζφδηα θιπ.). Ρν

Βειηγξάδη αλαγθάζηεθε λα ζπκβηβαζηεί ππνρσξψληαο απφ αξθεηέο αμηψζεηο

ηνπ, θπξίσο απφ θφβν κήπσο ρξεσζεί ηελ επζχλε ελδερφκελνπ αδηεμφδνπ.261

Απφ ηελ άιιε, ε Πφθηα δερφηαλ ζπλερείο πηέζεηο απφ ηε Γαιιία,262 ε νπνία

ζπλέρηδε λα ππνζηεξίδεη ηε ζεξβηθή ζέζε γηα αλππαξμία βνπιγαξν-

καθεδνληθήο κεηνλφηεηαο ζηε Πεξβία.263

Ζ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ζεξβηθνχ ζπκθψλνπ ηνλ ίδην κήλα,

αλαζηάησζε ηε Πφθηα. Ζ δπζαξέζθεηα απνηππψζεθε ζηα ζρφιηα ηνπ

βνπιγαξηθνχ ηχπνπ. Ζ εθεκεξίδα Zname θαζεκεξηλά δεκνζίεπε άξζξα κε

ηίηινπο, φπσο «Ζ απαξρή κηαο ζηελήο θηιίαο κεηαμχ Διιάδνο θαη

Γηνπγθνζιαβίαο πξνο βιάβε ηεο Βνπιγαξίαο» ή «Ζ εζληθή γλψκε βιέπεη ζην

ειιελν-γηνπγθνζιαβηθφ ζχκθσλν κία νξηζηηθή ζπκκαρία θαηαηείλνπζα ζε κηα

λέα θχθισζε ηεο Βνπιγαξίαο».264 Ξαξά ηηο πξνζπάζεηεο ηνπ Γηνπγθνζιάβνπ

πξεζβεπηή ζηε Πφθηα, Nesic, λα πείζεη ηε βνπιγαξηθή θπβέξλεζε φηη ην

ειιελν-γηνπγθνζιαβηθφ ζχκθσλν ήηαλ αλάινγν ηνπ βνπιγαξν-ηνπξθηθνχ θαη

δελ ζηξεθφηαλ θαηά θαλελφο, ε θαρππνςία ήηαλ έληνλε. Ν Nesic παξαίλεζε,

κάιηζηα, ηε Βνπιγαξία λα ζπκκεηάζρεη θαη απηή ζην ζχκθσλν. πελζχκηζε,

φκσο, ζηνλ Burov φηη αλ ε Πφθηα πξνέβαηλε ζε αλαθίλεζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο

ππνηηζέκελεο βνπιγαξηθήο κεηνλφηεηαο ζηε Πεξβία πξνζθεχγνληαο ζηελ

Θ.η.Δ., ζα αληηκεηψπηδε έλα ηζρπξφηαην ζεξβν-ξνπκαλν-ειιεληθφ κέησπν.265

Ρα γεγνλφηα ησλ επφκελσλ κελψλ ζπλέβαιαλ ζηελ έληαζε. Νκηιίεο κε

έληνλν αληηζεξβηθφ ραξαθηήξα πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηε Πφθηα κε ηε

ζπκκεηνρή θαη ηνπ Pavelic, εγέηε ηνπ απνζρηζηηθνχ Θξναηηθνχ Νκνζπνλδηαθνχ

Θφκκαηνο.266 Ν γηνπγθνζιαβηθφο ηχπνο επηηέζεθε θαηά ηεο Βνπιγαξίαο, ν

Γηνπγθνζιάβνο πξεζβεπηήο δηακαξηπξήζεθε, ελψ ην βνπιγαξηθφ πνπξγείν

Δμσηεξηθψλ εμέδσζε αλαθνηλσζέλ, απνδνθηκάδνληαο ηα γεγνλφηα. Αξγφηεξα,

260 Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, ζ. 79. 261 Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 5 Απξηιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1929. 262 Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 9 Απξηιίνπ, 1929, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 52. 263 Ibid. 264 Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 5 Απξηιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1929. 265 Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 28 Καξηίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1929. 266 Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 26 Απξηιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1929.

81

ζην Βειηγξάδη, ε πξφηαζε ακλεζηίαο ησλ Βνπιγάξσλ εγεηψλ θαηά ηε δηάξθεηα

ηνπ Κεγάινπ Ξνιέκνπ πξνθάιεζε ζχειια αληηδξάζεσλ.267

Ρνλ Αχγνπζην ηνπ ίδηνπ έηνπο, ν Marinkovic, ζε κηα χζηαηε πξνζπάζεηα

πξνζέγγηζεο, απεχζπλε ζηε Πφθηα κηα ηδηαίηεξα δηαιιαθηηθή δηαθνίλσζε, κε

ηελ νπνία ζεκείσλε φηη ζεσξνχζε ηθαλνπνηεηηθέο ηηο εμεγήζεηο ηεο ηειεπηαίαο

γηα ηελ ππφζεζε ηεο ακλεζηίαο ησλ ηέσο Βνπιγάξσλ εγεηψλ. Ρν επφκελν

κήλα, ν Marinkovic ζπλαληήζεθε κε ηνλ Βνχιγαξν νκφινγφ ηνπ ζηε Γελεχε,

ζέηνληαο θαη πάιη ηηο βάζεηο ηεο επηθχξσζεο ησλ ζπκθσληψλ ηνπ Ξηξφη. Απηή

ηε θνξά, νχηε ε δξάζε ησλ θνκηηαηδήδσλ, νχηε νη εζληθηζηηθέο θαη

εκπξεζηηθέο εθδειψζεηο ζηάζεθαλ ηθαλέο λα παξεκπνδίζνπλ ηελ ππνγξαθή

ζπκθσληψλ. Ρελ 1ε Νθησβξίνπ άλνημαλ ηα ζχλνξα γηα κηα αθφκε θνξά. Ρν ίδην

θαηξφ, πεξίπνπ, ππνγξάθηεθε ζηε Βνπδαπέζηε ζχκθσλν ζπκθηιίσζεο θαη

δηαηηεζίαο κεηαμχ Βνπιγαξίαο θαη Νπγγαξίαο, ην νπνίν θάλεθε λα δεκηνπξγεί

θνηλφ πνιηηηθφ κέησπν θαηά ηεο Γηνπγθνζιαβίαο. Ζ θαιή δηάζεζε ηεο λέαο

θπβέξλεζεο ηνπ Βειηγξαδίνπ είρε πηα εμαληιεζεί. Έζπεπζε, ινηπφλ, λα

ελεκεξψζεη ηε Πφθηα φηη δελ επξφθεηην λα επηθπξψζεη ηηο ζπκθσλίεο ηνπ

Ξηξφη.268

Ρν ελδερφκελν ηνπ λνηηνζιαβηθνχ ηφμνπ θάλεθε λα απνκαθξχλεηαη.

Ξαξάιιεια βειηησλφηαλ ε δηπισκαηηθή ζέζε ηεο Διιάδαο, ηεο νπνίαο ηε

ζπκπαξάζηαζε ζα αλαδεηνχζαλ ηφζν ε Πεξβία, φζν θαη ε Βνπιγαξία. Απηφο

δελ ήηαλ, φκσο, ν κνλαδηθφο ζηφρνο ηνπ Βεληδέινπ. Ζ ππνγξαθή ελφο

ζπκθψλνπ κε ηε Βνπιγαξία ήηαλ απαξαίηεηε ηφζν γηα νηθνλνκηθνχο, φζν θαη

γηα πνιηηηθνχο ιφγνπο. Ζ καθξνρξφληα έρζξα Αζήλαο-Πφθηαο εγθπκνλνχζε

ζνβαξνχο θηλδχλνπο γηα ην κέιινλ. κσο, νη ζεκαληηθφηεξεο δηαθνξέο

παξέκελαλ άιπηεο. Ρν δήηεκα ησλ επαλνξζψζεσλ βάζεη ηεο Ππκθσλίαο

Θαθαληάξε-Mollov, θαζψο θαη εθείλν ηεο ππνηηζέκελεο παξνπζίαο

βνπιγαξηθήο κεηνλφηεηαο ζε ειιεληθφ έδαθνο απαηηνχζαλ άκεζε δηεπζέηεζε.

πσο ηνλίζηεθε παξαπάλσ, ε Βνπιγαξία είρε δεηήζεη ηελ αλαβνιή

πιεξσκήο ησλ επαλνξζψζεσλ πνπ φθεηιε, ιφγσ ησλ δεκηψλ πνπ είρε ππνζηεί

απφ ηνπο ζεηζκνχο. Όζηεξα απφ βξεηαληθέο πηέζεηο, ε Γηαζπκκαρηθή Δπηηξνπή

ζηε Πφθηα απνδέρζεθε ην αίηεκα. Ζ επλντθή αληηκεηψπηζε ηεο Βνπιγαξίαο απφ

ηνλ παιαηφ ζχκκαρν ηεο Διιάδαο, ηε Βξεηαλία, ζε ζπλάξηεζε κε ηελ έιιεηςε

αληίζηνηρεο ζεηηθήο παξέκβαζεο αλαθνξηθά κε ηελ ππνρξέσζε πιεξσκήο ησλ

ειιεληθψλ πνιεκηθψλ ρξεψλ, πξνθάιεζαλ αγαλάθηεζε ζην εζσηεξηθφ ηεο

267 Γελδξακήο πξνο Αξγπξφπνπιν, Πφθηα, 29 Ηνπλίνπ, 1929, Α..Δ. Α/6/1929. 268 Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, ζ. 80.

82

Διιάδαο. Ν Βεληδέινο πξνζπάζεζε λα ζπλδέζεη ηηο ππνρξεψζεηο ησλ δχν

θξαηψλ. Νη πξνζπάζεηέο ηνπ ζηε Γηάζθεςε ηεο Σάγεο ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1929

θαη έλαληη ηνπ Πρεδίνπ Young εμεηάδνληαη ρσξηζηά παξαθάησ.

Πρεηηθά κε ην δεχηεξν δήηεκα, απηφ ηεο βνπιγαξηθήο κεηνλφηεηαο, ε

ζηάζε ηεο Αζήλαο ήηαλ ακεηάβιεηε. Ζ Πφθηα δεηνχζε ηελ παξαρψξεζε

κεηνλνηηθψλ δηθαησκάησλ απεηιψληαο κάιηζηα λα πξνζθχγεη ζηελ Θ.η.Δ.. Πε

ζπλάληεζε ηνπ κε ηνλ Άγγιν πξεζβεπηή ζηε Πφθηα, Sperling ζηηο 7

Φεβξνπαξίνπ 1929, ν Burov ππνζηήξηδε:

Κήπσο ε ειιεληθή θπβέξλεζε πξάγκαηη θαληαδφηαλ φηη ε Βνπιγαξία ζα

απεηινχζε ζην κέιινλ ηε Καθεδνλία, θαη γη‟ απηφ ήηαλ επηθπιαθηηθή απέλαληη ζ‟ απηφλ ηνλ βνπιγαξηθφ πιεζπζκφ; Ν θφβνο απηφο ήηαλ ηειείσο παξάινγνο, θαη πάλησο ε ζηέξεζε ησλ δηθαησκάησλ απηνχ ηνπ

πιεζπζκνχ ζα έθαλε αλέθηθηεο ηηο θηιηθέο ζρέζεηο πνπ θαη νη δχν θπβεξλήζεηο ήζειαλ λα επηθξαηήζνπλ κεηαμχ Διιάδνο θαη Βνπιγαξίαο.269

Πην εζσηεξηθφ ηεο Βνπιγαξίαο, φκσο, πξαγκαηνπνηνχληαλ ζπλερψο

εκπξεζηηθέο εθδειψζεηο θαη εθθσλνχληαλ αιπηξσηηθνί θαη εζληθηζηηθνί ιφγνη.

Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη νη δειψζεηο ηνπ Stanisev, πξνεδξεχνληνο ηνπ

Βνπιγαξν-καθεδνληθνχ Θνκηηάηνπ θαη ζηελνχ ζπλεξγάηε ηνπ Θξνάηε Pavelic:

Ρφηε εκείο νη δψληεο εληαχζα 500 ρηιηάδεο κεηαλάζηαη, εμ σλ αη 250 ρηιηάδεο εθ ηεο Διιεληθήο Καθεδνλίαο, ζα παιηλνζηήζσκελ θαη ε δσή ζ‟ αλζίζε θαη πάιηλ.270

Ζ Διιάδα αξλνχληαλ ηελ χπαξμε θαλ βνπιγαξηθήο κεηνλφηεηαο.

Θεσξνχζε φηη φζνη βνπιγαξφθσλνη ζεσξνχζαλ εαπηνχο Βνπιγάξνπο είραλ

εγθαηαιείςεη ηε ρψξα κε ηε ζχκβαζε ακνηβαίαο κεηαλάζηεπζεο271 θαη φηη φζνη

παξέκελαλ ζηελ Διιάδα είραλ ειιεληθή ζπλείδεζε. Ρνλ Κάξηην ηνπ 1929, ζε

ζπλάληεζε ηνπ Burov κε ηνλ Έιιελα πνπξγφ Δμσηεξηθψλ, Αι. Θαξαπάλν,

ζηε Γελεχε, δηαπηζηψζεθε ε αδπλακία εμεχξεζεο ιχζεο ζην δήηεκα ηεο

βνπιγαξφθσλεο κεηνλφηεηαο. Γηαηππψζεθε, σζηφζν, ε δηάζεζε λα

πξνρσξήζνπλ νη δχν ρψξεο ζηελ επίιπζε ησλ ππνινίπσλ, θπξίσο

νηθνλνκηθψλ, πξνβιεκάησλ. Νη δηαπξαγκαηεχζεηο, φκσο, πνπ μεθίλεζαλ

γξήγνξα νδεγήζεθαλ ζε λέν αδηέμνδν.

Ζ ειιεληθή πιεπξά αλαθίλεζε ην δήηεκα ησλ θαηαζηξνθψλ πνπ

πξνθάιεζαλ νη Βνχιγαξνη ζηνπο Έιιελεο ηεο Αγρηάινπ ην 1906, δεηψληαο ηελ

269 Sperling πξνο Chamberlain, Πφθηα, 7 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13651. 270 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 29 Λνεκβξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 271 Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 28 Καξηίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1929.

83

θαηαβνιή απνδεκηψζεσλ απφ ηε βνπιγαξηθή θπβέξλεζε. Ν Burov αληέηεηλε φηη

ηα επεηζφδηα πξνθιήζεθαλ απφ ηδηψηεο θαη, πξνθαλψο, νη ελέξγεηέο ηνπο δελ

ζα κπνξνχζαλ λα βαξχλνπλ ηελ θπβέξλεζε ηεο Πφθηαο. Άιισζηε, ζπλέρηζε, νη

αμηψζεηο είραλ παξαγξαθεί θαη ε ειιεληθή πιεπξά δελ είρε πξνβάιιεη ζρεηηθέο

αμηψζεηο ζηηο δχν ζπλζήθεο Δηξήλεο πνπ είραλ ππνγξαθεί έθηνηε. Ν Έιιελαο

πνπξγφο δήηεζε αθφκε ηελ θαηαβνιή απνδεκηψζεσλ γηα ηηο δεκίεο πνπ είραλ

πξνθαιέζεη νη Βνχιγαξνη θαηαθηεηέο ζηνλ ειιεληθφ πιεζπζκφ ηεο Αλαηνιηθήο

Καθεδνλίαο θαηά ην Κεγάιν Ξφιεκν. Ν Burov ππνζηήξημε φηη ε Βνπιγαξία

ήηαλ δηαηεζεηκέλε λα εθπιεξψζεη ηηο ππνρξεψζεηο ηεο, εθφζνλ ππνβάιινληαλ

ηα θαηάιιεια έγγξαθα πνπ ζα απνδείθλπαλ ην θφζηνο ησλ θαηαζηξνθψλ. Ζ

ειιεληθή αληηπξνζσπεία αληέηεηλε φηη νη βνπιγαξηθέο αξρέο είραλ αξλεζεί ηελ

έθδνζε απηψλ ησλ εγγξάθσλ.272

Ν Burov δήηεζε κάιηζηα ηελ θαηαβνιή απνδεκηψζεσλ ζε 6.000

βνπιγαξηθέο νηθνγέλεηεο πνπ είραλ εγθαηαιείςεη ην ειιεληθφ έδαθνο κε ηε

κεηαλάζηεπζε ησλ πιεζπζκψλ, αιιά είραλ ράζεη ηελ πξνζεζκία ππνβνιήο

αηηήζεσλ απνδεκίσζεο. Ζ ειιεληθή αληηπξνζσπεία ππνζηήξημε φηη ε Διιάδα

είρε ήδε δερζεί ηέζζεξηο θνξέο παξάηαζε ηεο πξνζεζκίαο, ελψ κεηά ηα

γεγνλφηα ηνπ 1925 θαη ηελ ειιεληθή εηζβνιή ζηελ Βνπιγαξία, ε Αζήλα είρε

αλαιάβεη ηελ ππνρξέσζε λα ηθαλνπνηήζεη άιιεο 4.000 αηηήζεηο.

Ζ βνπιγαξηθή αληηπξνζσπεία δήηεζε αθφκε ηελ απνηειεζκαηηθή

ζχλδεζε θαη βειηίσζε ησλ ζηδεξνδξνκηθψλ γξακκψλ, πξνθεηκέλνπ λα

δηεπθνιπλζεί ε έμνδνο ηεο Βνπιγαξίαο πξνο ην λφην θαη ηε Κεζφγεην. Ζ

Διιάδα, κνινλφηη είρε παιαηφηεξα δηαθεξχμεη ηε δηάζεζή ηεο λα πξνζθέξεη

ζηε Βνπιγαξία ηελ πξφζβαζε ζηα ειιεληθά ιηκάληα, δελ έθξπβε ηηο

επηθπιάμεηο ηεο γηα ηνλ ξφιν κηαο ηέηνηαο ζηδεξνδξνκηθήο ζχλδεζεο ζε

πεξίπησζε πνιέκνπ.

Έλα αθφκε πξφβιεκα, πνπ ζπδεηήζεθε ήηαλ απηφ ησλ εκπνξηθψλ

ζρέζεσλ. Ρν Φεβξνπάξην ηνπ 1927 είρε ήδε ππνγξαθεί κηα πξνζσξηλή

ζπκθσλία. Ζ Διιάδα, φκσο, δελ έδεηρλε πξφζπκε λα ζπλάςεη κηα αληίζηνηρε

νξηζηηθή, θπξίσο, ιφγσ ηεο αζχκθνξεο αλαινγίαο δπλεηηθψλ εμαγσγψλ-

εηζαγσγψλ κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ. Δμαηηίαο ηεο κεγάιεο θηελνηξνθηθήο θαη

γεσξγηθήο ηεο παξαγσγήο, ε Βνπιγαξία ήηαλ ζε ζέζε λα εμάγεη πνιχ

πεξηζζφηεξα απφ φζα κπνξνχζε ε αδχλακε νηθνλνκηθά Διιάδα.

Ξαξά ηηο καθξνρξφληεο ζπδεηήζεηο, κέρξη ηνλ Πεπηέκβξην ηνπ ίδηνπ

έηνπο, ην ελδερφκελν ειιελν-βνπιγαξηθήο πξνζέγγηζεο παξέκελε

272 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 108.

84

απνκαθξπζκέλν. Ν λένο πνπξγφο Δμσηεξηθψλ ηεο Διιάδαο θαη Αληηπξφεδξνο

ηεο Θπβεξλήζεσο απφ ηνλ Ηνχιην ηνπ 1929, Κηραιαθφπνπινο, δελ έθξπβε ηελ

απαηζηνδνμία ηνπ κεηά ηηο ζπδεηήζεηο πνπ είρε κε ηνλ Burov. Δλδεηθηηθά

ζεκείσλε:

Δθ ηνπ ζπλφινπ ηεο ζπλνκηιίαο δελ απεθφκηζα ηελ εληχπσζηλ φηη νη

Βνχιγαξνη ζθνπεχνπλ λα ιχζνπλ νηαλδήπνηε δηαθνξάλ κεζ‟ εκψλ. … Δίλαη αλάγθε λνκίδσ λα ζπλερηζζή ζηαζεξψο παξ‟ εκψλ ν ηφλνο φηη νχηε ε ζπλέρηζηο ηεο εθαξκνγήο ηεο ζπκθσλίαο Θαθαληάξε-Mollov,

νχηε ε αλαλέσζηο ηεο εκπνξηθήο ζπκβάζεσο, νχηε ε ζχλδεζηο ησλ ζηδεξνδξφκσλ δχλαηαη λα λνεζνχλ άλεπ εθθαζαξίζεσο ησλ εθθξεκψλ δηαθνξψλ.273

Οη δηαπξαγκαηεύζεηο ηνπ 1930

Πηηο αξρέο ηνπ 1930, ε Αγγιία απνθάζηζε λα εγθαηαιείςεη ηελ νπδέηεξε θαη

αδξαλή ζηάζε ηεο θαη λα αλαιάβεη πξσηνβνπιίεο. Ζ δηάζεζε ηεο Βξεηαλίαο λα

ζπκβάιεη ζηε δηεπζέηεζε ησλ ζρέζεσλ Αζήλαο-Πφθηαο δελ ήηαλ πξφζθαηε. Πε

κία ζπλάληεζε ηνπ Έιιελα πξεζβεπηή ζηε Πφθηα, Γελδξακή, κε ηνλ Βξεηαλφ

νκφινγφ ηνπ, Syndey Waterloo, ζηηο 19 Γεθεκβξίνπ 1920, ν δεχηεξνο

ππνγξάκκηζε ηε ζεκαζία κηαο ειιελν-βνπιγαξηθήο πξνζέγγηζεο, θαζψο θαη

ηελ πξνζπκία ηνπ Ινλδίλνπ λα ζπλδξάκεη πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε.274 πσο

ζεκεηψζεθε παξαπάλσ, ν Sir Percy είρε ήδε δηαηππψζεη ηηο ζέζεηο ηνπ επί ηνπ

δεηήκαηνο ησλ ειιελν-βνπιγαξηθψλ δηαθνξψλ ηνλ Απξίιην ηνπ 1929. Ζ

βξεηαληθή θπβέξλεζε, φκσο, είρε απνξξίςεη ηηο πξνηάζεηο ηνπ γηα άζθεζε

πηέζεσλ πξνο ηε Βνπιγαξία γηα θαηαβνιή ησλ επαλνξζψζεσλ, κε αηηηνινγία

ηελ άζρεκε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο ρψξαο.275 Αξγφηεξα, ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ

1930, ζηε δηάζθεςε ηεο Σάγεο γηα ηε ξχζκηζε ησλ βνπιγαξηθψλ

επαλνξζψζεσλ, νη Βξεηαλνί άζθεζαλ πηέζεηο θαη ζηα δχν κέξε γηα ηελ

επίηεπμε ζπκθσλίαο.276

Ρνλ ίδην κήλα, ν δηεπζπληήο ησλ Βαιθαληθψλ πνζέζεσλ ηνπ Foreign

Office, Orme Sargent, ζε ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ Έιιελα Ξξεζβεπηή ζην

Ινλδίλν, Γεκήηξην Θαθιακάλν, ηνπ δήισλε ηα εμήο:

273 Κηραιαθφπνπινο πξνο Βεληδέιν, Γελεχε, 10 Πεπηεκβξίνπ, 1929, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 54. 274 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 19 Γεθεκβξίνπ 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 275 Mushanov, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1929, Ξαξάγξαθνο 128, F.O. 371/14391. 276 Βι. παξαπάλσ γηα ην ζρέδην Young.

85

Ρα Βαιθαληθά θξάηε είραλ θάζε ζπκθέξνλ λα δηαιχζνπλ ηελ έκκνλελ ηδέα, ππφ ηεο νπνίαο θαηέρεηαη ε Βνπιγαξία, φηη πεξηδψλεηαη

παληαρφζελ ππφ ερζξψλ, φηη πάζα πξνζπάζεηα απηήο πξνο απνθαηάζηαζηλ θηιηθψλ ζρέζεσλ πξνο ηνπο γείηνλάο ηεο θαη πάζα ζπζία γηλνκέλε πξνο ηνχην είλαη πεξηηηή, θαη φηη ε Αγγιηθή Θπβέξλεζηο δελ

παχεη εξγαδνκέλε πξνο πάζαο ηαο δηεπζχλζεηο, ίλα αγαζαί ζρέζεηο κεηαμχ Βνπιγαξίαο θαη ησλ άιισλ βαιθαληθψλ θξαηψλ δηαιχζνπλ ηελ Βνπιγαξηθήλ ηαχηελ εληχπσζηλ, ηεο νπνίαο ην λνζεξφλ αλαγλσξίδεη,

αιιά θαη ε νπνία απνηειεί γεγνλφο δειεηεξηάδνλ ηελ φιελ θαηάζηαζηλ εηο ηελ Βαιθαληθήλ.277

Ζ βξεηαληθή δηάζεζε νπζηαζηηθήο παξέκβαζεο ζηηο ζρέζεηο ησλ

βαιθαληθψλ ρσξψλ εληάζεθε κε ηελ άλνδν ηνπ Δξγαηηθνχ Θφκκαηνο ζηελ

εμνπζία. Πε ζπλάληεζε ησλ Waterloo θαη Γελδξακή ζηηο 7 Καξηίνπ 1930, ν

Βξεηαλφο πξεζβεπηήο δηαβεβαίσζε ηνλ Έιιελα νκφινγφ ηνπ φηη ν Βαζηιηάο

Βφξηο επηζπκνχζε ηελ ειιεληθή θηιία θαη ηε δηεπζέηεζε ησλ εθθξεκψλ

δεηεκάησλ, αλαγλσξίδνληαο ηνλ ξφιν ηνπ βξεηαληθνχ παξάγνληα. Πεκείσζε,

κάιηζηα, ηηο θηλήζεηο ηεο Οψκεο, ε νπνία ππνθηλνχζε θαη ζηήξηδε καθεδνληθέο,

θξναηηθέο θαη αιβαληθέο ηξνκνθξαηηθέο νξγαλψζεηο, ππνλνκεχνληαο ηελ

αζθάιεηα ζηελ πεξηνρή.278

Νη δηαπξαγκαηεχζεηο ζπλερίζηεθαλ, ρσξίο νξαηφ δηέμνδν. ηαλ ν

Burov, ειπίδνληαο ζε βξεηαληθή παξέκβαζε, ζπλάληεζε ηνλ Γελδξακή ζηηο 6

Ηνπλίνπ, ηνπ δήισζε πσο δελ ζα κπνξνχζε λα ππνρσξήζεη ζην δήηεκα ησλ

ειιεληθψλ απνδεκηψζεσλ ησλ 6.000 βνπιγαξηθψλ νηθνγελεηψλ, θπξίσο ιφγσ

ησλ πηέζεσλ ηεο θνηλήο γλψκεο. Απέξξηςε ηελ πξφηαζε ηνπ Κηραιαθφπνπινπ

γηα δηαηηεζία, πξνηείλνληαο έλα γεληθφ δηαθαλνληζκφ φισλ ησλ εθθξεκψλ

δεηεκάησλ.279 Ζ ειιεληθή πιεπξά επαλέιαβε ηε ζηαζεξή ηεο ζέζε γηα

παξαπνκπή φισλ ησλ δεηεκάησλ ζε δηαηηεζία.

Ιίγν αξγφηεξα, ζηηο 21 Ηνπλίνπ, ν Βεληδέινο ζπλαληήζεθε κε ην

Βνχιγαξν πξεζβεπηή ζηελ Αζήλα, G. Kiosseivanov. Ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο απέξξηςε γηα κηα αθφκε θνξά ην αίηεκα ηεο Πφθηαο γηα

απνδεκίσζε ησλ 6.000 νηθνγελεηψλ, ηνλίδνληαο πσο απηφ ζα κπνξνχζε λα

ξπζκηζηεί κφλν παξάιιεια κε ην δήηεκα ηεο Αγρηάινπ. Πε πεξίπησζε πνπ ε

Πφθηα δελ ππνρσξνχζε απφ ηηο ππεξβνιηθέο ηεο αμηψζεηο, δελ ππήξρε άιιε

ιχζε απφ ηελ παξαπνκπή ηνπ ζέκαηνο ζην Γηεζλέο Γηθαζηήξην ηεο Σάγεο.280

Ρελ θαηαλφεζή ηνπ γηα ηελ ειιεληθή ζέζε δελ έθξπςε θαη ν ίδηνο ν

277 Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 14 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 57. 278 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 7 Καξηίνπ, 1930, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 279 Γεληθή Αλαθνξά πεξηφδνπ Καΐνπ-Ηνπλίνπ 1930, 4 Ηνπιίνπ, 1930, Α..Δ. Α/3/3/1930. 280 Ibid.

86

Kiosseivanov, φηαλ ζε ζπλνκηιία ηνπ κε ηνλ Ramsay ππνζηήξημε φηη ε Δ.Κ.Δ.Ν.

ήηαλ ππεχζπλε γηα ην φηη νη 6.000 βνπιγαξηθέο νηθνγέλεηεο δελ είραλ ππνβάιεη

εκπξφζεζκα ηηο αηηήζεηο ηνπο γηα απνδεκίσζε, ζχκθσλα κε ηε ζχκβαζε

ακνηβαίαο κεηαλάζηεπζεο ηνπ Λετγχ.281

Πηηο 16 Ηνπιίνπ, ν Ramsay ζπλάληεζε ηνλ Βεληδέιν. Πηε κεηαμχ ηνπο

ζπδήηεζε ζεκεηψζεθε ε ειιεληθή δπζαξέζθεηα γηα ηελ αδηαιιαμία ηεο Πφθηαο

επί ηνπ δεηήκαηνο ησλ 6.000 νηθνγελεηψλ, φπσο θαη ε αληίζηνηρε βξεηαληθή

γηα ηελ επηβνιή δαζκψλ πνπ αθνξνχζαλ θπξίσο, αλ φρη απνθιεηζηηθά, ηελ

εηζαγσγή ειιεληθψλ πξντφλησλ ζηε Βνπιγαξία.282 Ρν δήηεκα ησλ δαζκψλ

πξνθαινχζε ήδε έληνλεο αληηδξάζεηο ζηελ Διιάδα. Ρνλ Αχγνπζην ηνπ 1930 ε

Αζήλα απάληεζε θαηαγγέιινληαο ηελ εκπνξηθή ζχκβαζε κε ηε Βνπιγαξία,

ελψ ζηηο 15 Νθησβξίνπ επέβαιε δεθαπιάζηα ηέιε ζηηο εηζαγσγέο βνπιγαξηθψλ

πξντφλησλ.283 Ν Γεληθφο Γξακκαηέαο ηνπ βνπιγαξηθνχ πνπξγείνπ

Δμσηεξηθψλ, Dombrev, παξαδέρζεθε ζηνλ εκπνξηθφ αθφινπζν ηεο Διιάδαο,

Ονδελζηάηλ, φηη ε πνιηηηθή απηή επηινγή νθεηιφηαλ απνθιεηζηηθά ζηνλ Burov. Ζ

Βνπιγαξία πίζηεπε πσο ην νπζηαζηηθφηεξν πξφβιεκα γηα ηελ πξνζέγγηζε ησλ

δχν ρσξψλ ήηαλ ε αξλεηηθή ζηάζε ηνπ Κηραιαθφπνπινπ. Ζ Πφθηα δελ

δίζηαζε, κάιηζηα, λα ηνλίζεη φηη ε αληηθαηάζηαζή ηνπ ζα ήηαλ θίλεζε θαιήο

ζειήζεσο απφ ηελ ειιεληθή πιεπξά.284

Ρνλ Πεπηέκβξην ηνπ 1930 πξαγκαηνπνηήζεθαλ ρσξηζηέο ζπλαληήζεηο

ησλ Βεληδέινπ θαη Κηραιαθφπνπινπ κε ηνλ Burov ζηε Γελεχε. Ζ ζέζε ηνπ

δεχηεξνπ ήηαλ ζηαζεξή. Ξξφηεηλε δειαδή μαλά ηε δηαηηεζία. Ν Βνχιγαξνο

ζπλνκηιεηήο ηνπ αληέηεηλε φηη θάηη ηέηνην ήηαλ αδχλαην ιφγσ ησλ πηέζεσλ ηεο

θνηλήο γλψκεο, κε εμαίξεζε ην δήηεκα ησλ επηηάμεσλ. Έδεημε δηαηεζεηκέλνο,

κάιηζηα, λα θαηαβάιεη ζηελ Διιάδα ρξήκαηα απφ ηα κπζηηθά θνλδχιηα ηνπ

βνπιγαξηθνχ πνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ, αλ νη ειιεληθέο απαηηήζεηο μεπεξλνχζαλ

ηηο αληίζηνηρεο βνπιγαξηθέο. Έζεζε, φκσο, μαλά ην δήηεκα ησλ 6.000

ιεγφκελσλ «εθπξνζέζκσλ», θαζψο θαη ηεο εμαζθάιηζεο ησλ δηθαησκάησλ ηεο

ζιαβφθσλεο κεηνλφηεηαο ζηελ Θαζηνξηά.

Πρεηηθά κε ην δήηεκα ησλ 6.000 «εθπξνζέζκσλ», ν Έιιελαο πνπξγφο

επέκεηλε ζηελ παιαηφηεξε ειιεληθή ζέζε πεξί ηαπηφρξνλεο κφλν εμέηαζεο ηνπ

ζέκαηνο κε εθείλν ηεο Αγρηάινπ ζηε Σάγε. Ν Burov αληέδξαζε ιέγνληαο πσο

ην δήηεκα ηεο Αγρηάινπ ήηαλ αλχπαξθην γηα ηε Πφθηα. Υο πξνο ην βνπιγαξηθφ

281 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1930, Ξαξάγξαθνο 103, F.O. 371/15237. 282 Ibid, Ξαξάγξαθνο 105. 283 Θχξνπ, Αιέμεο, Νη Βαιθαληθνί Γείηνλέο καο, Αζήλα: ρ.ν., 1962, ζζ. 115-116. 284 Ονδελζηάηλ πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 9 Απγνχζηνπ, 1930, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. Ονδελζηάηλ πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 14 Απγνχζηνπ, 1930, Α..Δ. Α/Ξνι./1930.

87

αίηεκα πεξί «βνπιγαξηθήο κεηνλφηεηαο», ε ειιεληθή πιεπξά γλψξηζε πσο κία

πηζαλή ππνρψξεζε ζα πξνθαινχζε ηε βέβαηε αληίδξαζε ηνπ Βειηγξαδίνπ.

Άιισζηε, απφ ην 1924 ε Διιάδα δελ αλαγλψξηδε ζέκα «βνπιγαξηθήο

κεηνλφηεηαο».285 Ν Κηραιαθφπνπινο, φκσο, άθεζε λα ελλνεζεί φηη ε Διιάδα

ζα κπνξνχζε λα θαλεί δηαιιαθηηθφηεξε επί ηνπ δεηήκαηνο απηνχ, ππφ ηελ

πξνυπφζεζε ε Βνπιγαξία λα αλαγλσξίζεη επίζεκα ηα ζχλνξα ησλ δχν ρσξψλ

θαη λα δειψζεη φηη δελ έρεη βιέςεηο επί ηνπ ειιεληθνχ εδάθνπο. Ζ απάληεζε

ηνπ Burov ήηαλ πξνθιεηηθή: Κηα ηέηνηα επίζεκε δήισζε δελ κπνξνχζε λα

γίλεη ιφγσ ηνπ ηεξάζηηνπ πνιηηηθνχ θφζηνπο πνπ ελείρε.

Απφ ηελ επνρή πνπ ήηαλ αθφκε Ξξσζππνπξγφο ηεο ρψξαο, ν

Κηραιαθφπνπινο ήηαλ επηθπιαθηηθφο απέλαληη ζηε Βνπιγαξία. Κε αθνξκή ηα

γεγνλφηα πνπ αθνινχζεζαλ ην πξσηφθνιιν Ξνιίηε-Kalfov, είρε αθήζεη λα

δηαθαλεί ε ζθιεξή ζηάζε ηνπ απέλαληη ζηε Βνπιγαξία. Απηή ηε θνξά,

κάιηζηα, αληηιακβαλφηαλ ην δηπισκαηηθφ πξνβάδηζκα πνπ είρε εμαζθαιίζεη ε

Διιάδα κεηά ηελ πξνζέγγηζε κε ηελ Ρνπξθία θαη ηε Γηνπγθνζιαβία. Απηά ηνπ

επέηξεπαλ λα δηαθεξχμεη ζαθψο πσο:

Ζ εληχπσζή κνπ είλαη φηη ην tour d‟esprit ησλ Βνπιγάξσλ δελ κεηεβιήζε πνζψο. Θέινπλ λα καο απνπιαλήζνπλ εθ λένπ εηο παξάηαζηλ ηνπ εκπνξηθνχ θαζεζηψηνο, ηνπ επσθεινχο δη‟ απηνχο, θαη εηο λέαλ

δηαηψληζηλ ησλ δεηεκάησλ καο. Ξξέπεη λα ακπλζψκελ ζηαζεξψο θαηά ηεο ηνηαχηεο ήθηζηα θαινπίζηνπ ζηάζεψο ησλ.286

Ρελ ίδηα επνρή, ην ελδερφκελν κηαο βνπιγαξν-ζεξβηθήο πξνζέγγηζεο

αλαβίσλε, ελψ ε Ξξάγα, ζχκκαρνο ηνπ Βειηγξαδίνπ, εθδήισζε ηελ επηζπκία

λα ππνγξάςεη ζχκθσλν κε ηε Βνπιγαξία, ζπλδένληαο έλα ηέηνην ελδερφκελν

κε κία πξνεγνχκελε ζεξβν-βνπιγαξηθή ζπλζήθε.287 Ν λένο πξεζβεπηήο ηεο

Γηνπγθνζιαβίαο ζηε Πφθηα ελεκέξσζε ηνλ Γελδξακή γηα ηηο βξεηαληθέο

πξσηνβνπιίεο θαη πξνηάζεηο, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ε Πεξβία ζα έπξεπε λα

αλαγλσξίζεη έλα ηδηφκνξθν θαζεζηψο εθπαηδεπηηθήο θαη εθθιεζηαζηηθήο

απηνλνκίαο ζηε ζεξβηθή Καθεδνλία. Θάηη ηέηνην, φκσο, έβξηζθε αληίζεην ην

285 Πε ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ Marinkovic, ν Βεληδέινο ηφληζε ζρεηηθά κε ην δήηεκα: «…ζα ήκελ δηαηεζεηκέλνο, αλ θαηά ηνλ εζσηεξηθφλ λφκνλ ν απαηηνχκελνο αξηζκφο καο δεηήζε ην άλνηγκα ησλ ζρνιείσλ απφ απηνχο ηνπο ζιαβφθσλνπο, λ‟ αλνίμσ κε κφλελ δηαθνξάλ, φηη

ζα ηα ήλνηγα σο καθεδνλνζιαβηθά, θαη δελ ζα επέηξεπε θακκίαλ επαθή κε θπβεξλήζεηο άιισλ θξαηψλ». Βι. Πηεθάλνπ, Πηέθαλνο, Ρα Θείκελα ηνπ Δι. Βεληδέινπ: Ζ δσληαλή

ηζηνξία ηεο δξακαηηθήο πεξηόδνπ ηνπ έζλνπο, 1909-1935, η. ΗΗΗ, Αζήλα: Ιέζρε Φηιειεπζέξσλ – Κλήκε Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ, 1981, ζ. 515. 286 Κηραιαθφπνπινο, πφκλεκα γηα ηε ζπδήηεζε κε ηνλ Burov, Γελεχε, 29 Πεπηεκβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/6/1/1930. 287 Ρξηαληαθπιιάθνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ξξάγα, 14 Πεπηεκβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/3/5/1930.

88

Βειηγξάδη, γηαηί θαηά ηελ επίζεκε ζεξβηθή ζέζε νη Πιαβνκαθεδφλεο δελ ήηαλ

Βνχιγαξνη θαη είραλ ήδε αθνκνησζεί σο Πέξβνη.288 Έηζη, απνκαθξχλζεθε θαη

πάιη ην ελδερφκελν κηαο ζεξβν-βνπιγαξηθήο ζπκθηιίσζεο, πξνο κεγάιε

αλαθνχθηζε ηεο Αζήλαο.

Ρνλ Λνέκβξην ηνπ 1930, ν Ρνχξθνο πνπξγφο Δμσηεξηθψλ, Rüştü Bey,

επηζθέθζεθε ηε Πφθηα. Ξξφηεηλε ζηε βνπιγαξηθή θπβέξλεζε λα επηηεπρζεί

έλαο γεληθφο δηαθαλνληζκφο ησλ ειιελν-βνπιγαξηθψλ δηαθνξψλ βάζεη ησλ

ζπκθσλεζέλησλ ζηελ Άγθπξα κεηαμχ ηεο ειιεληθήο θαη ηνπξθηθήο πιεπξάο. Ν

ίδηνο κάιηζηα έβιεπε ηελ πξνζέγγηζε ησλ δχν ρσξψλ σο απαξαίηεηε

πξνυπφζεζε γηα ηε ζχλαςε ελφο επξχηεξνπ βαιθαληθνχ ζπκθψλνπ ή, έζησ,

ελφο ηξηκεξνχο ειιελν-ηνπξθν-βνπιγαξηθνχ. Ζ Πφθηα απνδέρζεθε ηελ

πξφηαζε, πξνθεηκέλνπ λα δηεπζεηεζνχλ νη ρξεκαηηθέο δηαθνξέο ησλ δπν

θξαηψλ. Ππκθψλεζε, κάιηζηα, λα εγγπεζεί ηελ θαηάπαπζε ηεο δξάζεο ησλ

θνκηηαηδήδσλ θαηά ηεο Διιάδαο. Εήηεζε, φκσο, ππνρσξήζεηο ππέξ ηεο

βνπιγαξφθσλεο κεηνλφηεηαο, δειαδή έλα λέν ζχκθσλν ηχπνπ Ξνιίηε-

Kalfov.Ν Κηραιαθφπνπινο, φκσο, απέξξηςε ηελ πξφηαζε θαη έηζη ε πξνζπάζεηα

παξέκεηλε άθαξπε.289

Κέρξη ην Γεθέκβξην ηνπ 1930, θακία ζνβαξή πξφνδνο δελ είρε

επηηεπρζεί ζηηο ειιελν-βνπιγαξηθέο ζρέζεηο. Ρν γεγνλφο απηφ πξνθαινχζε

έληνλεο αλεζπρίεο ζηε Βξεηαλία, ελψ ην Foreign Office είρε ήδε αξρίζεη λα

εμεηάδεη ην ελδερφκελν αλάιεςεο πξσηνβνπιηψλ.

Τν ζρέδην Henderson

Πηηο 20 Γεθεκβξίνπ 1930, ε Κ. Βξεηαλία πξνέβε ζε δηαβήκαηα πξνο Διιάδα

θαη Βνπιγαξία πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ζπκθηιίσζεο ησλ δχν ρσξψλ. Εήηεζε

απφ ηηο δχν θπβεξλήζεηο λα ππνβάινπλ φια ηα εθθξεκή δεηήκαηα ζηε γεληθή

θαη νξηζηηθή δηαηηεζία ησλ νπδέηεξσλ κειψλ ηεο Κηθηήο Διιελν-βνπιγαξηθήο

Δπηηξνπήο Κεηαλαζηεχζεσλ. Νη θηλήζεηο απηέο αζθαιψο επλννχζαλ ηελ

ειιεληθή πιεπξά, ε νπνία άιισζηε είρε πξνηείλεη κηα ηέηνηα ιχζε. Ν Burov,

φκσο, επέκεηλε ζηε δηεμαγσγή άκεζσλ δηαπξαγκαηεχζεσλ κε ζηφρν έλαλ

γεληθφηεξν δηαθαλνληζκφ. Ρειηθά, απνδέρηεθε ηε ιχζε ηεο δηαηηεζίαο κφλν γηα

ην δήηεκα ησλ επηηάμεσλ.290

288 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 14 Λνεκβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/2/2/1930. 289 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1930, Ξαξάγξαθνο 109, F.O. 371/15237. 290 Ibid, Ξαξάγξαθνο 111.

89

Πε κηα επνρή πνπ νη Κεγάιεο Γπλάκεηο πξνζπαζνχζαλ λα

επηβεβαηψζνπλ ηνλ εγεηηθφ ηνπο ξφιν ζηνλ κεηαπνιεκηθφ θφζκν θαη λα

δηαζθαιίζνπλ ή λα επεθηείλνπλ ηηο ζθαίξεο επηξξνήο ηνπο, ν ζηφρνο ηνπ

Ινλδίλνπ ήηαλ λα ππελζπκίζεη φηη ζπλέρηδε λα απνηειεί ηε κεγαιχηεξε λαπηηθή

δχλακε κε πνιιαπιά ζπκθέξνληα ζηε Κεζφγεην. Ζ πξνζπάζεηα παγθφζκηαο

νηθνλνκηθήο αλαζπγθξφηεζεο πξνυπφζεηε ηε δπλακηθή δηαζθάιηζε ηεο

εηξήλεο. Άιισζηε, ην Ινλδίλν επηζπκνχζε λα αληηζηαζκίζεη ηελ ελίζρπζε ηεο

ηηαιηθήο επηξξνήο. Ξίζηεπε, αθφκε, φηη κηα ειιελν-ηνπξθν-βνπιγαξηθή

ζπλελλφεζε ζα απνηεινχζε έλα ηζρπξφ αληίβαξν ζηελ πνιηηηθή ηεο Ηηαιίαο,

αιιά θαη ηεο κηθξήο Ππλελλφεζεο.291 Ζ ζηάζε ηεο λέαο βξεηαληθήο

θπβέξλεζεο απέλαληη ζηελ Ηηαιία ηνπ Mussolini είρε ειάρηζηα θνηλά ζεκεία κε

εθείλε πνπ ηήξεζε ε πξνεγνχκελε.292 Ζ Πφθηα, αληηιακβαλφκελε ηηο λέεο

πξνζέζεηο ηεο Αγγιίαο δήηεζε θαη ηελ παξέκβαζε ηεο Γαιιίαο, γηα λα κελ

θαξπσζεί δήζελ κφλν ην Ινλδίλν ηα νθέιε ηεο επίηεπμεο κηαο ζπκθσλίαο. Ν

πξαγκαηηθφο ιφγνο, φκσο, ήηαλ ε εμαζθάιηζε κηαο δπλαηφηεηαο απεκπινθήο

ηεο ζε πεξίπησζε πνπ επλννχληαλ κφλν νη ειιεληθέο ζέζεηο, δεδνκέλσλ ησλ

θαιψλ ζρέζεσλ Αγγιίαο-Διιάδαο.

Ζ ζεκαληηθφηεξε παξέκβαζε ηεο Βξεηαλίαο ζηηο ειιελν-βνπιγαξηθέο

ζρέζεηο ήηαλ νη πξσηνβνπιίεο ηνπ λένπ Άγγινπ πνπξγνχ Δμσηεξηθψλ, Arthur

Henderson. Ν ηειεπηαίνο ηάρζεθε ππέξ ηεο ππνβνιήο φισλ ησλ πξνβιεκάησλ

ησλ δχν ρσξψλ ζηε δηαηηεζία ησλ νπδέηεξσλ κειψλ ηεο Κηθηήο Δπηηξνπήο,

ζηελ νπνία πξνέδξεπαλ ν απζηξαιηαλήο θαηαγσγήο ζπληαγκαηάξρεο Corfe θαη

ν Γάιινο ζπληαγκαηάξρεο de Reynier. Ππγθεθξηκέλα, ζην ζρέδηφ ηνπ

πξφηεηλε:

Νη δπν ζνβαξφηεξεο δηαθνξέο, δειαδή ηεο Αγρηάινπ θαη ησλ 6.000

«εθπξνζέζκσλ» Βνπιγάξσλ πξνζθχγσλ, ζα παξαπέκπνληαλ ζην

Γηθαζηήξην ηεο Σάγεο.

Νη ειιεληθέο απαηηήζεηο απφ δεκίεο πνπ πξνθάιεζαλ νη Βνχιγαξνη θαηά

ην δηάζηεκα ηεο ειιεληθήο νπδεηεξφηεηαο ζα παξαπέκπνληαλ επίζεο

ζην Γηθαζηήξην ηεο Σάγεο, εθφζνλ νη δχν θπβεξλήζεηο δελ θαηέιεγαλ

ζε απεπζείαο ζπκθσλία.

ιεο νη δηαθνξέο ζα παξαπέκπνληαλ ζηε δηαηηεζία ησλ νπδεηέξσλ

κειψλ ηεο κηθηήο Διιελν-βνπιγαξηθήο Δπηηξνπήο.

291 Cambon πξνο Briand, Πφθηα, 14 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο 1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/231. 292 Cambon πξνο Briand, Πφθηα, 12 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο 1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/225.

90

Θακία απφ ηηο δχν πιεπξέο δελ ζα κπνξνχζε λα πξνβάιεη άιιε

απαίηεζε ζην κέιινλ.293

Νη απφςεηο ηνπ Henderson παξαθνινπζνχζαλ, ηδηαίηεξα εχζηνρα, νξηζκέλεο

βαζηθέο αξρέο ηεο εηξεληθήο επίιπζεο ησλ δηαθνξψλ. Αλέθεξε, ινηπφλ:

Θάζε θπβέξλεζε πνπ αξλείηαη λα ππνβάιεη ζε ακεξφιεπηε θξηηηθή ζέκαηα δσηηθήο ζεκαζίαο, ηα νπνία δελ αθνξνχλ νπζηαζηηθνχο ηνκείο

ηεο θπξηαξρηθήο ηεο πνιηηηθήο, αλαπφθεπθηα απνμελψλεηαη απφ κεγάιν κέξνο ησλ δηεζλψλ ηεο ζπκπαζεηψλ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, θάζε θπβέξλεζε πνπ δέρεηαη λα ηα ππνβάιεη ζε δηαηηεζία δηθαηνχηαη ζε

απφιπην βαζκφ ηνλ έπαηλν γηα ηελ πξνζθπγή ηεο ζε φ,ηη αξρίδεη λα αλαγλσξίδεηαη παγθνζκίσο σο ε δηθαηφηεξε θαη αζθαιέζηεξε δηαδηθαζία γηα ηελ άξζε δηεζλψλ δηαθσληψλ.294

Νη πξνηάζεηο ηνπ Henderson ζαθψο επλννχζαλ ηελ ειιεληθή πιεπξά.

Άιισζηε, ε ιχζε ηεο δηαηηεζίαο είρε πξνηαζεί απφ ηελ Αζήλα, κνινλφηη ε ίδηα

πξνηηκνχζε ηελ παξαπνκπή ησλ δηαθνξψλ ζην Γηεζλέο Γηθαζηήξην ηεο Σάγεο.

Ζ Πφθηα, απφ ηελ πιεπξά ηεο, απνδερφηαλ απηή ηε ιχζε, ζεσξνχζε, φκσο, φηη

ηα δεηήκαηα ησλ δεκηψλ πνπ είραλ πξνθιεζεί ζηε Καθεδνλία, ηε Θξάθε θαη

ηελ Αγρίαιν, φπσο θαη εθείλν ηεο απνςηιψζεσο ειιεληθψλ δαζψλ θαηά ηνλ Α΄

Ξαγθφζκην Ξφιεκν, είραλ θιείζεη νξηζηηθά. Κάιηζηα, γηα ην δήηεκα ηεο

Αγρηάινπ πξφηεηλε ηελ παξαπνκπή ηνπ ζην Γηαηηεηηθφ Γηθαζηήξην πνπ

πξνέβιεπε ε Ππλζήθε ηνπ Λετγχ.295 Ν Έιιελαο πνπξγφο Δμσηεξηθψλ δεηνχζε

ηελ ππνβνιή φισλ ησλ δεηεκάησλ ζηε δηθαηνδνζία ηνπ Γηεζλνχο Γηθαζηεξίνπ,

ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ εθείλσλ ηεο Αγρηάινπ, ησλ θαηαζηξνθψλ θαηά ηε

δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ θαη ησλ 6.000 «εθπξνζέζκσλ». Δμέθξαζε, κάιηζηα, ηε

δηάζεζε ηεο ειιεληθήο πιεπξάο γηα νξηζηηθή απνδνρή ησλ απνθάζεσλ γηα ηηο

δαζηθέο εθηάζεηο.296

Ν Βξεηαλφο πνπξγφο θνβνχκελνο κηα λέα εκπινθή ζηηο

δηαπξαγκαηεχζεηο, έζπεπζε λα θαηαζέζεη κηα λέα πξφηαζε: νη δηαθνξέο

ζρεηηθά κε ην δήηεκα ηεο Αγρηάινπ, ησλ 6.000 «εθπξνζέζκσλ» θαη ησλ

απαηηήζεσλ ιφγσ πνιεκηθψλ θαηαζηξνθψλ ή λα εγθαηαιεηθζνχλ ή λα

παξαπεκθζνχλ ζην Γηθαζηήξην ηεο Σάγεο, ελψ φια ηα άιια ζέκαηα λα

παξαπεκθζνχλ ζηε δηαηηεζία ηεο Κηθηήο Δπηηξνπήο ππφ ηελ πξνεδξία ελφο

δηθαζηηθνχ θαη κε πξνζεζκία ππνβνιήο αηηήζεσλ ηε 31ε Γεθεκβξίνπ 1930 ή

293 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 71. Θχξνπ, Νη Βαιθαληθνί Γείηνλέο καο, ζ. 116. Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, ζ. 87. 294 Henderson πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 26 Γεθεκβξίνπ, 1930, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 58. 295 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 71. 296 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 115.

91

ηελ 15ε Ηαλνπαξίνπ 1931. Ζ λέα απηή θίλεζε ήηαλ κηα ζαθήο απφδεημε φηη ε

Βξεηαλία δελ ελδηαθεξφηαλ ηφζν λα δηαζθαιίζεη ηα ζπκθέξνληα ηεο

παιαηφηεξεο ζπκκάρνπ ηεο, ηεο Διιάδαο, αιιά λα πξνσζήζεη ην δηθφ ηεο

δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν ζηα Βαιθάληα.

Ξαξάιιεια κε ηελ ππνβνιή ηνπ ζρεδίνπ ηνπ, ν Henderson πίεζε ηε

Βνπιγαξία λα εγθαηαιείςεη ηελ αδηάιιαθηε ζέζε ηεο επί ηνπ ζέκαηνο ησλ

6.000 «εθπξνζέζκσλ».297 Αθφκε, θαηφξζσζε λα εμαζθαιίζεη ηε ζεηηθή

ππνζηήξημε ηεο Γαιιίαο θαη ηεο Ηηαιίαο, νη νπνίεο επηζπκνχζαλ λα κνηξαζηνχλ

ηελ πηζαλή επηηπρία κηαο ειιελν-βνπιγαξηθήο πξνζέγγηζεο. Πε ηειεγξάθεκά

ηνπ πξνο ην Ξαξίζη, ν Γάιινο πξεζβεπηήο ζηε Πφθηα, Beaumarchais, ζεκείσλε

ηελ πξνζπάζεηα ηεο Οψκεο λα ππνβαζκίζεη ηνλ ξφιν ηεο Γαιιίαο,

πξνβάιινληαο ηελ ηηαιηθή ζπκβνιή ζηελ επφδσζε ηνπ ζρεδίνπ Henderson.298

Ζ Ηηαιία έδεηρλε ηδηαίηεξα επηθπιαθηηθή απέλαληη ζηε Γαιιία. Ν δηεπζπληήο

ηνπ ηηαιηθνχ πνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ, Rafaelle Guariglia, ήηαλ ηδηαίηεξα

απνθαιππηηθφο ζε έλα ππφκλεκά ηνπ, φπνπ πεξηέγξαθε ηε βαζηθή ηηαιηθή

ζέζε: ριηαξή ππνζηήξημε ηνπ βξεηαληθνχ ζρεδίνπ.299 Ν Grandi ζε έλα

κλεκφλην πνπ έζηεηιε ζηνλ Βξεηαλφ πξεζβεπηή, Graham, απνθάιππηε

πιεξνθνξίεο ηνπ απφ ηηαιηθέο δηπισκαηηθέο απνζηνιέο ζηελ Αζήλα θαη ηε

Πφθηα, φηη ελψ ε πξψηε είρε δερζεί ηδηαίηεξα επλντθά ηηο βξεηαληθέο

πξσηνβνπιίεο, ε δεχηεξε ηεο αληηκεηψπηδε κε έληνλε δπζαξέζθεηα.

Ξαξάιιεια ηφληδε φηη ε Οψκε ζα εξγαδφηαλ πξφζπκα πξνο ηελ επφδσζε ηνπ

ζρεδίνπ.300 Ν ίδηνο ν Waterloo δελ έθξπβε ηελ πξνζσπηθή ηνπ αλεζπρία γηα ηηο

πξαγκαηηθέο δηαζέζεηο ηνπ Ξαξηζηνχ θαη ηεο Οψκεο.301

Ζ απάληεζε ηνπ Burov ήηαλ ηδηαίηεξα απνζαξξπληηθή. Πηηο ζπλνκηιίεο

ηνπ κε ηνλ Waterloo θαηεγφξεζε ην Ινλδίλν γηα, θαη‟ νπζίαλ, νινθιεξσηηθή

απνδνρή ησλ ειιεληθψλ φξσλ.302 Ηζρπξίζηεθε, κάιηζηα, φηη νη επηθείκελεο

βνπιγαξηθέο εθινγέο δελ ηνπ επέηξεπαλ λα πξνβεί ζε ζεκαληηθέο

ππνρσξήζεηο. Ζ Πφθηα ζπλέδεζε μαλά, κε πην εθιεπηπζκέλν απηή ηε θνξά

ηξφπν, ηηο πνιηηηθέο ηεο επηινγέο κε ηηο επηηαγέο ηεο θνηλήο γλψκεο. Ν

297 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνη 89-92, F.O. 371/15970. 298 Beaumarchais πξνο Briand, Οψκε, 9 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931-Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 102/10. 299 Guariglia, πφκλεκα, Οψκε, 14 Φεβξνπαξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Greco-Bulgari, Busta 1 (1931). 300 Grandi πξνο Graham, Οψκε, 19 Φεβξνπαξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Greco-Bulgari, Busta 1 (1931). 301 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 9 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 59. 302 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 6 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 59.

92

Ξξσζππνπξγφο Liaptchev κάιηζηα δήισλε φηη ε άζρεκε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε

ηεο ρψξαο δελ ηνπ άθελε πεξηζψξηα λα εγθαηαιείςεη απαηηήζεηο πνπ ζα

κπνξνχζαλ λα αλαθνπθίζνπλ ηελ εζληθή νηθνλνκία.303

Πηηο αξρέο ηνπ 1931, επαλαιήθζεθαλ νη πηέζεηο πξνο ηηο δχν ρψξεο.

Πηηο 12 Φεβξνπαξίνπ, ν Cambon ηφληζε ζηνλ Burov ηηο ζπλέπεηεο ελδερφκελεο

απφξξηςεο ηνπ ζρεδίνπ γηα ηελ επξσπατθή εηθφλα ηεο Πφθηαο. Ραπηφρξνλα, ν

Waterloo ζε ζπλάληεζή ηνπ κε ην Βαζηιηά Βφξηδα, δήηεζε ηελ άζθεζε ζεηηθήο

επηξξνήο ζηε βνπιγαξηθή θπβέξλεζε ππέξ ηεο ειιελν-βνπιγαξηθήο

πξνζέγγηζεο.304 Ν Κηραιαθφπνπινο, απφ ηελ πιεπξά ηνπ, έδεημε ηδηαίηεξε

πξνζπκία γηα δηεπζέηεζε ησλ δηαθνξψλ, αθήλνληαο κάιηζηα λα ελλνεζεί φηη

ζε κηα ηέηνηα πεξίπησζε ζα πξνσζνχζε ακέζσο ηελ παξαρψξεζε ησλ

πξνλνκίσλ ηνπ κάιινλ επλννχκελνπ θξάηνπο ζηηο εηζαγσγέο βνπιγαξηθψλ

πξντφλησλ.305 Πηε ζπλέρεηα, ν Βεληδέινο ελεκέξσζε ην Ξαξίζη ζρεηηθά κε ηελ

ειιεληθή πξνζπκία θαη δήηεζε ηελ άζθεζε πηέζεσλ πξνο ζηε Πφθηα,

πξνζθεξφκελνο κάιηζηα λα κεζνιαβήζεη γηα κηα ζεξβν-βνπιγαξηθή

πξνζέγγηζε.306

Πηηο αξρέο ηνπ επφκελνπ κήλα, ε θίλεζε απηή ηνπ Βεληδέινπ είρε

απνηειέζκαηα. Πηηο 4 Καξηίνπ, ν Briand αλέθεξε ζε επηζηνιή ηνπ πξνο ηνλ

Γάιιν πξεζβεπηή ζην Ινλδίλν, Fleuriau, ηελ πξνζπκία ηεο βνπιγαξηθήο

θπβέξλεζεο λα δερζεί δηαηηεζία γηα ην δήηεκα ησλ 6.000 «εθπξνζέζκσλ», ππφ

ηνλ φξν ε Διιάδα λα εγθαηαιείςεη ηε ζέζε ηεο θαη ην Γηεζλέο Γηθαζηήξην ηεο

Σάγεο λα εμεηάζεη θαηά πφζν ππαγφηαλ ζηε δηθαηνδνζία ηνπ Κηθηνχ

Γηαηηεηηθνχ Γηθαζηεξίνπ ην δήηεκα ηεο Αγρηάινπ.307 Γηα ηε Πφθηα, ην δήηεκα

απηφ ήηαλ απιά έλα ειιεληθφ αληηζηάζκηζκα ζηηο βνπιγαξηθέο απαηηήζεηο γηα

ην ζέκα ησλ «εθπξνζέζκσλ». Ζ παξαπάλσ ηεο ζέζε είρε κηα ινγηθή

αλαθνινπζία. Αθελφο ζεσξνχζε ην δήηεκα ηεο Αγρηάινπ δηπισκαηηθφ εχξεκα

ηεο Διιάδαο, αθεηέξνπ δελ δερφηαλ ηελ παξαπνκπή ηνπ ζην Γηεζλέο

Γηθαζηήξην ηεο Σάγεο. Ζ βνπιγαξηθή θπβέξλεζε ήμεξε πσο ειάρηζηα ζα

κπνξνχζε λα επηηχρεη αθφκε θαη γηα ην δήηεκα ησλ 6.000 «εθπξνζέζκσλ», ην

νπνίν απνηεινχζε ζρεδφλ κφληκν δηαπξαγκαηεπηηθφ εκπφδην γηα ηελ ίδηα. Γελ

303 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 9 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ

59. 304 Cambon πξνο Briand, Πφθηα, 12 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931-

Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/13. 305 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 117. 306 Laboulaye, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Καξθέηε, Ξαξίζη, 27 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931- Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/48. 307 Briand πξνο Fleuriau, Ξαξίζη, 4 Καξηίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931-Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/58.

93

ήηαλ δε ζέζε, φκσο, λα αγλνήζεη ην πνιηηηθφ θφζηνο πνπ ζα ηεο επέθεξε κηα

ηέηνηα επηινγή.308

Ζ αδηάιιαθηε βνπιγαξηθή ζηάζε ζηα δεηήκαηα ηεο Αγρηάινπ θαη ησλ

«εθπξνζέζκσλ», απεηινχζε κε αδηέμνδν ηε βξεηαληθή δηακεζνιάβεζε. Νη

ειπίδεο πιένλ ηνπ Henderson πεξηνξηδφηαλ ζε κηα ππνρψξεζε ηεο Πφθηαο ζην

πξφβιεκα ηεο Αγρηάινπ. Γελ δίζηαζε, φκσο, λα ζεκεηψζεη φηη ζε πεξίπησζε

λέαο αδηαιιαμίαο «ζα έπαπε λα αθηεξψλεη ηε δξαζηεξηφηεηά ηνπ ζε έλα

δήηεκα ηερλεηά δεκηνπξγεκέλν θαη δηαηεξνχκελν».309 Ζ Αζήλα,

αληηιακβαλφκελε ηε βξεηαληθή απνγνήηεπζε θαη θνβνχκελε κήπσο ράζεη ηελ

επθαηξία ηεο πξνζθνξάο ππεξεζηψλ ηνπ παιαηνχ ηεο ζπκκάρνπ, έζπεπζε λα

βεβαηψζεη ηνλ Άγγιν πνπξγφ Δμσηεξηθψλ φηη ήηαλ πξφζπκε λα ζπκθσλήζεη

γηα ακνηβαία παξαγξαθή θαη ησλ δχν επίκαρσλ δεηεκάησλ.310 Ν Burov, φκσο

απέξξηςε ηε ιχζε απηή.311

Πηηο 23 Καξηίνπ, ν Henderson, ζε κηα χζηαηε πξνζπάζεηα επφδσζεο

ηνπ αξρηθνχ ηνπ ζρεδίνπ, ηειεγξάθεζε ζηνλ Waterloo λα πξνζπαζήζεη λα

κεηαπείζεη ηε Πφθηα. Πην κήλπκά ηνπ δελ έθξπβε ηε δπζθνξία ηνπ γηα

βνπιγαξηθή ππνθξηζία θαη ηελ αζέηεζε ησλ αξρηθψλ ηεο ππνζρέζεσλ γηα

παξαπνκπή φισλ ησλ ζεκάησλ ζε δηαηηεηηθή δηαδηθαζία.312 Ξαξάιιεια,

δεηνχζε θαη πάιη ηε ζπλδξνκή ηεο Γαιιίαο θαη ηεο Ηηαιίαο. Ν Waterloo, φκσο,

εζειεκέλα θαζπζηέξεζε ηελ εθηέιεζε ησλ εληνιψλ ηνπ πνπξγνχ ηνπ, κε ηε

δηθαηνινγία ηεο επεξρφκελεο πξνεθινγηθήο πεξηφδνπ ζηε Βνπιγαξία, ε νπνία

νχησο ή άιισο δελ επέηξεπε νχηε ζηελ θπβέξλεζε λα πξνβεί ζε ζεκαληηθέο

ππνρσξήζεηο, νχηε ζην βνπιγαξηθφ θνηλνβνχιην λα ζπδεηήζεη ηέηνηα ζνβαξά

νηθνλνκηθά ζέκαηα. Ρν βξεηαληθφ ζρέδην έπξεπε κε θάζε ζπζία λα επηηχρεη.

Γηαθνξεηηθά, θαηά ηνλ πξεζβεπηή, ζα δηλφηαλ κηα θαιή επθαηξία ζηε Οψκε λα

αλαιάβεη ηα ελία ησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ θαη λα θιέςεη ηε δφμα ηνπ

κεζνιαβεηή.313 Υζηφζν, ν Henderson δήηεζε απφ ηνλ Waterloo λα

πξνρσξήζεη. Ρν απνηέιεζκα ήηαλ ε έληνλε αληίδξαζε ηνπ Ξξσζππνπξγνχ

Liaptchev θαη ε άξλεζε ηειηθά ηνπ Burov λα ζπκβηβαζηεί ζην δήηεκα ηεο

308 Ibid. 309 Fleuriau πξνο Briand, Ινλδίλν, 11 Καξηίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931-

δεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/63. 310 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνο 96, F.O. 371/15970. 311 Fain πξνο Briand, Πφθηα, 12 Καξηίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931- Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/64. 312 Henderson πξνο Waterloo, Ινλδίλν, 23 Καξηίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931-Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/73. 313 Cora πξνο Grandi, Πφθηα, 20 Απξηιίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Greco-Bulgari, Busta 1 (1931).

94

Αγρηάινπ.314 Ζ απάληεζε απηή ηεο Πφθηαο ζήκαλε θαη ηελ νξηζηηθή πιένλ

εγθαηάιεηςε θαη θαηαδίθε ηνπ ζρεδίνπ Henderson.

Νη ζπλερείο πηέζεηο ηεο Αγγιίαο αιιά θαη ηεο Γαιιίαο θαη ην πνιηηηθφ

αδηέμνδν, ζην νπνίν είρε πεξηέιζεη ε βνπιγαξηθή θπβέξλεζε, είραλ πξνθαιέζεη

εθλεπξηζκφ ζηε Πφθηα. Πε απηή ηε δπζρεξή θαηάζηαζε ην κφλν ζηήξηγκα πνπ

κπνξνχζε λα αλαδεηήζεη ήηαλ ε Οψκε. Ν ίδηνο ν Burov ζεκείσλε:

Ξψο λνκίδεηε φηη κπνξψ λα ζηακαηήζσ απηφ ην ξεχκα πξνο κία

επηθίλδπλε πνιηηηθή, ηε ζηηγκή πνπ φια κε ζπξψρλνπλ πξνο απηφλ ηνλ δξφκν;.315

Ξαξά ηελ απνηπρία ηνπ ζρεδίνπ Henderson, ε Βξεηαλία έδσζε ηελ εληχπσζε

φηη είρε θαηνξζψζεη λα απεκπιαθεί απφ έλαλ ξφιν νπξαγνχ ζηηο εμειίμεηο ζηελ

Δπξψπε θαη ηδηαίηεξα ζηα Βαιθάληα. Κέρξη, φκσο, ηελ εκθάληζε ηεο λαδηζηηθήο

Γεξκαλίαο, δελ ζα αλαιάβεη θακία άιιε πξσηνβνπιία.

Οη κπζηηθέο ειιελν-βνπιγαξηθέο δηαπξαγκαηεύζεηο

Ζ απνηπρία ηνπ ζρεδίνπ Henderson ζήκαλε θαη ην ηέινο ησλ βξεηαληθψλ

πξνζπαζεηψλ γηα κηα ειιελν-βνπιγαξηθή πξνζέγγηζε. Ζ ζπνπδαηφηεηα ηεο

επίηεπμεο κηαο ζπκθσλίαο κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ επηβαιιφηαλ, άιισζηε, απφ

ην γεληθφηεξν δηπισκαηηθφ παηρλίδη ηεο Βαιθαληθήο ζε κία αηκφζθαηξα γεκάηε

πξφζθαηεο πνιεκηθέο κλήκεο θαη αλαζθάιεηα γηα ην κέιινλ. Έηζη, ε Αζήλα θαη

ε Πφθηα μεθίλεζαλ έλαλ λέν γχξν δηαπξαγκαηεχζεσλ, κπζηηθψλ απηή ηε θνξά,

κε βαζηθφ ζθνπφ ην ζπκςεθηζκφ ησλ απαηηήζεσλ θαη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ελφο

εθθαζαξηζηηθνχ πνζνχ. Πχκθσλα κε ηηο δειψζεηο ηνπ Κηραιαθφπνπινπ, ζηηο

18 Γεθεκβξίνπ 1931, ε Διιάδα πξνζήιζε ζηηο ζπλνκηιίεο κε ηνλ φξν φηη, αλ ην

ρξεσζηηθφ ππφινηπν ήηαλ ζε βάξνο ηεο Βνπιγαξίαο, ε Διιάδα ζα ρνξεγνχζε

επθνιίεο πιεξσκήο, αλ, φκσο, ήηαλ ζε βάξνο ηεο Διιάδαο ζα ζπκςεθηδφηαλ

κε ην ρξένο ηεο Βνπιγαξίαο απφ ηηο πνιεκηθέο επαλνξζψζεηο.316

Ζ κπζηηθφηεηα ησλ ζπλαληήζεσλ επηβιήζεθε απφ ηνλ θφβν θπξίσο ηεο

Βνπιγαξίαο γηα ηνλ αληίθηππν ηεο δηαπξαγκαηεπηηθήο γξακκήο. Πην εζσηεξηθφ

ηεο ρψξαο, ε θνηλή γλψκε δε ζα κπνξνχζε λα αλερζεί λα πιεγσζεί εθ λένπ ν

εζληθφο εγσηζκφο, θπξίσο κεηά ηελ αζχκθνξε γηα ηα βνπιγαξηθά ζπκθέξνληα

κεηαπνιεκηθή δηεπζέηεζε. κσο, αθφκε θαη ε ίδηα ε Πφθηα πνπ ηφζν ζπρλά

314 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνο 96, F.O. 371/15970. 315 Fain πξνο Briand, Πφθηα, 4 Απξηιίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931- Γεθέκβξηνο

1932) Grèce 201/91. 316 Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, 1923-41, ζ. 88.

95

εκθαληδφηαλ λα δεζκεχεηαη απφ ηνλ παξαπάλσ παξάγνληα, είρε θξνληίζεη λα

θαιιηεξγήζεη ηα εζληθηζηηθά θαη αιπηξσηηθά αηζζήκαηα ηνπ βνπιγαξηθνχ ιανχ.

Νη λέεο ζπλαληήζεηο ηεινχζαλ ππφ ηελ επηηήξεζε ηνπ πξνέδξνπ ηεο

Διιελν-βνπιγαξηθήο Δπηηξνπήο Κεηαλαζηεχζεσλ, Corfe. Ν ηειεπηαίνο δηέθεηην

κάιινλ αξλεηηθά πξνο ηνλ Κηραιαθφπνπιν πξνζσπηθά, ελψ δελ είρε δείμεη

ελζνπζηαζκφ γηα ηελ πξσηνβνπιία Henderson.317 Αλ θαη νη δχν πιεπξέο

ζπκθσλνχζαλ θαηαξρήλ ζηελ εθθαζάξηζε ησλ απαηηήζεσλ, δηαθσλίεο

δηαηππψζεθαλ σο πξνο ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ. Γηα ηε Πφθηα, ην κηθξφηεξν

δπλαηφ πνζφ πνπ ζα έπξεπε λα θαηαβάιεη ε Διιάδα ήηαλ 7.000.000 δξαρκέο,

ελψ ε Διιάδα απνδερφηαλ κφιηο 3.000.000. Θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ζπλνκηιηψλ,

ν Βεληδέινο θαηέβαιε θάζε δπλαηή πξνζπάζεηα γηα εμεχξεζε ζπκβηβαζηηθήο

ιχζεο.318 Υζηφζν, θαη πάιη, νη δηαπξαγκαηεχζεηο δελ νδήγεζαλ ζε θαλέλα

απνηέιεζκα. Νη ηειεπηαίεο ειπίδεο έζβεζαλ κεηά ηελ πξφηαζε ηνπ Ξξνέδξνπ

ησλ Ζ.Ξ.Α. Hoover γηα εηήζηα αλαζηνιή φισλ ησλ δηαθπβεξλεηηθψλ

πιεξσκψλ ιφγσ ηεο Ξαγθφζκηαο Νηθνλνκηθήο Θξίζεο. Άιισζηε, νη

βνπιγαξηθέο εθινγέο απνξξφθεζαλ ηδηαίηεξα ηε Πφθηα, κελ αθήλνληαο

πεξηζψξηα γηα πεξαηηέξσ δηαπξαγκαηεχζεηο.

Η ηηαιηθή παξέκβαζε: Οη εμειίμεηο ηνπ 1931

Ζ Βνπιγαξία απνηεινχζε έλαλ απφ ηνπο ζηαζεξνχο ζηφρνπο ηεο πνιηηηθήο ηνπ

Mussolini ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα αληηζηαζκίζεη ηελ επέθηαζε ηεο γαιιηθήο

επηξξνήο ζηε γεηηνληθή Γηνπγθνζιαβία θαη ηελ παξνπζία ηεο Κηθξήο

Ππλελλφεζεο. Ξαξάιιεια, κε ηελ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηνπξθηθνχ

ζπκθψλνπ, ε Οψκε ζηφρεπε ζηε δεκηνπξγία ελφο ειιελν-βνπιγαξν-ηνπξθηθνχ

πνιηηηθνχ ζπλαζπηζκνχ. Ρν ηξίγσλν απηφ, ππφ ηηαιηθή θαζνδήγεζε θαη κε ηε

ζπλδξνκή ηεο Νπγγαξίαο θαη ηεο Αιβαλίαο, ζα απνηεινχζε έλα ηζρπξφ

αληίβαξν ζηε γαιιηθή επηξξνή ζηα Βαιθάληα θαη ηελ Αλαηνιηθή Κεζφγεην.

Ζ πξψηε επθαηξία ζχζθημεο ησλ ζρέζεσλ ησλ δχν ρσξψλ

παξνπζηάζηεθε φηαλ πξνηάζεθε ν αξξαβψλαο ηνπ Βνπιγάξνπ Βαζηιηά Βφξηδα

κε ηελ Ηηαιίδα πξηγθίπηζζα Ρδνβάλλα. Ζ Πφθηα, αζθαιψο, επηζπκνχζε ηελ

εμεχξεζε ζπκκάρσλ θαη ηελ ππνζηήξημε θάπνηαο Κεγάιεο Γχλακεο. Γηα

ιφγνπο, φκσο, πνπ αθνξνχζαλ ην ηππηθφ ηνπ γάκνπ, ε πξφηαζε απηή

εγθαηαιείθζεθε. Απφ ηε κία, ην Βαηηθαλφ δελ ζα κπνξνχζε λα ππνρσξήζεη

317 Cora πξνο Grandi, Πφθηα, 28 Καΐνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Greco-Bulgari,

Busta 1 (1931). 318 Ibid.

96

ράξηλ ηεο θηιίαο κηαο κηθξφηεξεο θαη αζζελέζηεξεο νξζφδνμεο ρψξαο. Απφ ηελ

άιιε, ν Βφξηο δελ ζα κπνξνχζε νχηε λα παξαβεί ην Πχληαγκα πνπ επέβαιε ηελ

νξζφδνμε ζξεζθεία ησλ δηαδφρσλ ηνπ ζξφλνπ, νχηε λα αδηαθνξήζεη γηα ηελ

θνηλή γλψκε ηνπ νξζφδνμνπ βνπιγαξηθνχ ιανχ πνπ είρε ζπλδέζεη ζηε

ζπλείδεζή ηνπ ηα ζξεζθεπηηθά θαη ηα εζληθά αηζζήκαηα. Ρν πξφβιεκα ηνπ

ηππηθνχ ησλ βαζηιηθψλ γάκσλ ιχζεθε, ηειηθά, κε ηελ πξφηαζε ν Βαζηιηάο

Βφξηο λα παληξεπηεί κηα πξηγθίπηζζα ηεο έθπησηεο ειιεληθήο βαζηιηθήο

νηθνγέλεηαο. Ρελ πξφηαζε απηή ελίζρπζε θαη ην Βειηγξάδη ιφγσ ηνπ ζεξβηθνχ

θφβνπ κηαο ζηελήο ηηαιν-βνπιγαξηθήο ζχλδεζεο.319

Ζ Οψκε δελ έραλε επθαηξία αλαζέξκαλζεο ησλ ζρέζεψλ ηεο κε ηε

Πφθηα. Ακνηβαίεο επηζθέςεηο, έλζεξκνη ιφγνη θαη θηιηθέο δειψζεηο

θπξηαξρνχζαλ ζηηο αξρέο ηνπ 1929. Πε ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ Γελδξακή, ζηηο

18 Ηνπιίνπ 1929, ν πξεζβεπηήο Piatsentini ηνπ πεξηέγξαςε ηηο βαζηθέο αξρέο

ηεο ηηαιηθήο πνιηηηθήο απέλαληη ζηε Βνπιγαξία.320 Πεκείσζε, ινηπφλ, ηε

δπζαξέζθεηα ηεο Οψκεο έλαληη ησλ ελεξγεηψλ ηεο βνπιγαξηθήο θπβέξλεζεο, ε

νπνία ελψ έζπεπδε θάζε θνξά λα δεηήζεη ηε ζπλδξνκή ηεο Οψκεο, εληνχηνηο

δελ δερφηαλ λα ζπλδεζεί ζηελφηεξα κε ηελ ηειεπηαία. Έηζη αλαγθαδφηαλ λα

εθηειεί «ρξέε θξνπξνχ», πξνθεηκέλνπ λα εκπνδίζεη πηζαλή ζπλελλφεζε ηεο

Βνπιγαξίαο κε ηε Πεξβία ή νπνηαδήπνηε άιιε δχλακε ηεο Κηθξήο

Ππλελλφεζεο. Ρέινο, απνθάιπςε ηελ αξλεηηθή ζηάζε ηεο Ηηαιίαο απέλαληη ζε

κηα ειιελν-βνπιγαξηθή ζπλελλφεζε πνπ δελ ζα ηεινχζε ππφ ηηαιηθή εγγχεζε

θαη θαζνδήγεζε. Κεηά ηε ζπλνκηιία ηνπ κε ηνλ Ηηαιφ νκφινγφ ηνπ, ν Έιιελαο

πξεζβεπηήο θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη «ε Ηηαιία δελ επηζπκεί επφδσζηλ

απηψλ [ησλ ειιελν-βνπιγαξηθψλ δηαπξαγκαηεχζεσλ] εθ θφβνπ πξναγσγήο

ηδέαο ζπλεξγαζίαο βαιθαληθψλ θξαηψλ».321

Ρν θαινθαίξη ηνπ 1929, ηελ επνρή πνπ ην Foreign Office αλέιαβε

πξσηνβνπιία γηα κηα ζεξβν-βνπιγαξηθή πξνζέγγηζε θαη δηεπζέηεζε ησλ

ζπλνξηαθψλ επεηζνδίσλ, ηφζν ε Γαιιία φζν θαη ε Ηηαιία απέξξηςαλ ην ζρέδην.

Ζ κελ Γαιιία γηα λα πξνζηαηέςεη ηα ζπκθέξνληα ηεο ζπκκάρνπ ηεο,

Γηνπγθνζιαβίαο, ε δε Ηηαιία γηαηί επηζπκνχζε ηε ζπληήξεζε ηεο έληαζεο.322 Ρν

θζηλφπσξν ηνπ ίδηνπ έηνπο, ε Πφθηα ζηξάθεθε μαλά πξνο ηε Οψκε δεηψληαο

ηελ ππνζηήξημή ηεο γηα ην δήηεκα ησλ βνπιγαξηθψλ επαλνξζψζεσλ. Ζ λέα

319 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 28 Καξηίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1929. 320 Πχκθσλα κε αλαθνξά ηνπ Γελδξακή, ν Piatsentini αλαθιήζεθε απφ ηε ζέζε ηνπ ζηε Πφθηα, επεηδή απέηπρε ζηε βαζηθή ηνπ απνζηνιή πνπ ήηαλ ε ζχλαςε κηαο κπζηηθήο ηηαιν-βνπιγαξηθήο ζπκθσλίαο. Βι. Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 26 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α..Δ. Α/3/5/1931. 321 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 18 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Β/Ξνι./1929. 322 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 26 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1930.

97

απηή ελέξγεηα πνπ φπσο θαη νη πξνεγνχκελεο δελ ζπλνδεπφηαλ απφ αλάινγε

πξφηαζε γηα ππνγξαθή δηκεξνχο ζπκθσλίαο, πξνθάιεζε ηελ έληνλε αληίδξαζε

ηνπ Mussolini. Ζ απάληεζή ηνπ πξνο ηνλ Βνχιγαξν Ξξσζππνπξγφ είρε σο

εμήο:

Ζ Ηηαιία δελ είλαη έλ ησλ θξαηψλ άηηλα άιια κηθξά θξάηε δχλαληαη λα

κεηαρεηξίδνληαη, νχηε θαη λα πξνζηξέρνπλ πξνο απηήλ κφλνλ φηαλ έρσζηλ αλάγθελ ηεο ππνζηεξίμεψο ηεο. πσο ν θ. Βεληδέινο κεηέβε εηο Οψκελ φπσο εθζέζε ηαο ειιεληθάο απφςεηο, νχησ έδεη θαη ν θ.

Κπνχξσθ λα κεηαβή εηο Οψκελ αληί ησλ δηαξθψλ εηο Ξαξηζίνπο ηαμηδίσλ θαη ηελ εμαθνινπζεηηθήλ γαιιφθηινλ πνιηηηθήλ ηνπ. Ξεξαηηέξσ εηνλίδεην φηη, φπσο ε Ηηαιία θαηά ηνλ ηξέρνληα Ηαλνπάξηνλ

ππεζηήξημε ηαο βνπιγαξηθάο απφςεηο εηο ην δήηεκα ηεο δνζείζεο αλαβνιήο θαη ηελ εθαξκνγήλ ηεο ζπκβάζεσο Θαθαληάξε-Κνιιψθ, νχησ ζήκεξνλ δελ ζα εδχλαην λα είλαη επλντθή ππέξ ηεο Βνπιγαξίαο ελ

Ξαξηζίνηο, αιιά ζα ππεζηήξηδε ηελ Διιάδα, ήηηο θαηά ηελ ηειεπηαίαλ δηεηίαλ είρε ζηαζεξάλ απέλαληη απηήο πνιηηηθήλ.323

Ζ νξγηζκέλε απηή απάληεζε ηεο Οψκεο αλαζηάησζε ηε Πφθηα, ε νπνία

έζπεπζε λα δηθαηνινγήζεη ηε ζηάζε ηεο, επηξξίπηνληαο ηελ επζχλε ζηηο αγγιν-

γαιιηθέο πηέζεηο. Ν ίδηνο ν Βφξηο επηζθέθηεθε ηνλ Mussolini πξνθαλψο γηα λα

αλαθηλήζεη ην ζέκα ηνπ γάκνπ ηνπ κε ηελ πξηγθίπηζζα Ρδνβάλλα. Ν Ηηαιφο

δηθηάηνξαο έζπεπζε λα εθκεηαιιεπηεί ηηο βνπιγαξηθέο αλεζπρίεο θαη λα

«ζπκβνπιεχζεη» κε κάιινλ επηηαθηηθφ ηξφπν ηνλ Βνχιγαξν βαζηιηά:

Παο ζπκβνπιεχσ λα δηαηειήηε εηο αγαζάο ζρέζεηο κε ηνπο Πέξβνπο,

νπρί φκσο πνιχ ζηελάο (intimes), δχλαζζε δε αθνινπζνχληεο απηήλ ηελ πνιηηηθήλ λα ζηεξίδεζζε επ‟ εκνχ, επί ηνπ ηηαιηθνχ ζηξαηνχ θαη ηνπ ηηαιηθνχ ιανχ. Δάλ φκσο βνπιγαξηθή ηηο Θπβέξλεζηο απνθαζίζε πνηέ

λα ζπλδεζή κεηά ηεο Λνηηνζιαβίαο, είηε δηά ζπκκαρίαο, είηε δηά πξνζρσξήζεσο ηεο Βνπιγαξίαο εηο ην ηξηαδηθφλ Βαζίιεηνλ, είηε δηά πξνζσπηθήο ελψζεσο ησλ δχν ρσξψλ, δένλ λα γλσξίδεηε απφ ηνχδε φηη

ε Ηηαιία νπδέπνηε ζα επηηξέςε ηελ πξαγκαηνπνίεζηλ ελφο ηνηνχηνπ ζρεδίνπ θαη φηη απηφ ζα ζεκάλε πφιεκνλ (ce sera la guerre).324

Ρα ίδηα πεξίπνπ δήισζε θαη ζηνλ Burov, φηαλ ν ηειεπηαίνο έζπεπζε λα

εθθξάζεη ηηο επραξηζηίεο ηεο βνπιγαξηθήο θπβέξλεζεο γηα ηελ ππνζηήξημε ηεο

Οψκεο ζηε Β΄ Ππλδηάζθεςε ησλ Δπαλνξζψζεσλ ηεο Σάγεο ηνλ Ηαλνπάξην

1930.

Ρνλ επφκελν ρξφλν θακία αμηφινγε κεηαβνιή δελ ζεκεηψζεθε. Ζ Οψκε,

ζηελ πξνζπάζεηά ηεο λα αληηζηαζκίζεη ηε βξεηαληθή πξσηνβνπιία γηα

πξνζέγγηζε ηεο Βνπιγαξίαο κε ηε Γηνπγθνζιαβία θαη ηελ Διιάδα, αλέιαβε

323 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 7 Νθησβξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 324 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 29 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/3/5/1930.

98

θαλεξέο πξσηνβνπιίεο, θαηήγγεηιε ηηο θηλήζεηο ηεο Γαιιίαο σο ππνθξηηηθέο,

ελψ παξάιιεια έδεηρλε ηε δπζθνξία ηεο γηα ηε δεκηνπξγία ελφο ζεξβν-

βνπιγαξηθνχ ηφμνπ. Ρα πεξηζψξηα θηλήζεσλ ηεο Πφθηαο ήηαλ πιένλ

πεξηνξηζκέλα.

Ν Mussolini, κάιηζηα, θνβφηαλ ηελ πνξεία ηεο εζσηεξηθήο θαηάζηαζεο

ζηε Βνπιγαξία θαη ηηο επηθίλδπλεο εμειίμεηο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα

αθνινπζήζνπλ κηα ελδερφκελε αλαηξνπή ή δνινθνλία ηνπ Βνχιγαξνπ

βαζηιηά. Άξρηζε, ινηπφλ, λα επαλεμεηάδεη ην ελδερφκελν ησλ βαζηιηθψλ γάκσλ

κεηαμχ ησλ βαζηιηθψλ νίθσλ ησλ δχν ρσξψλ. Γελ ήηαλ ιίγνη, άιισζηε, νη

ππνζηεξηθηέο ηεο δεκηνπξγίαο ελφο λνηηνζιαβηθνχ ηφμνπ ηφζν ζηε ιατθή βάζε,

φζν θαη ζηελ πνιηηηθή ζθελή ηεο Βνπιγαξίαο.325

Ρνλ Νθηψβξην ηνπ 1930, αλαθνηλψζεθε ν αξξαβψλαο ηνπ Βφξηδα κε

ηελ Ρδνβάλλα, πξνθαιψληαο κεγάιε αλαζηάησζε θαη θφβνπο ζηε Γαιιία θαη

ηε Γηνπγθνζιαβία. Νη θπβεξλήζεηο ηεο Πφθηαο θαη ηνπ Ξαξηζηνχ είραλ πιένλ

πεηζηεί φηη ην ελδερφκελν κηαο ηηαιν-βνπιγαξηθήο ζπκκαρίαο ήηαλ πνιχ

θνληηλφ, ελψ απνκαθξπλφηαλ ζηαζεξά ε πξνζέγγηζε Πφθηαο-Βειηγξαδίνπ.326 Ζ

πξφηαζε ηνπ Mussolini ραξνπνίεζε, πάλησο, ηδηαίηεξα ηε Πφθηα. Ν γάκνο,

απηφο, αθφκε θη αλ ηεινχηαλ κε ην ηππηθφ ηεο θαζνιηθήο εθθιεζίαο, ήηαλ κηα

κνλαδηθή επθαηξία απεκπινθήο ηεο Βνπιγαξίαο απφ ην αδηέμνδν ζην νπνίν

βξηζθφηαλ.327

Πηηο 21 Ηνπλίνπ 1931 δηεμήρζεζαλ βνπιεπηηθέο εθινγέο ζηε Βνπιγαξία.

Ζ λέα θπβέξλεζε ήηαλ κηα θπβέξλεζε ζπλεξγαζίαο, απνηεινχκελε απφ

κεηξηνπαζή ηκήκαηα ηνπ Φηιειεχζεξνπ, ηνπ Γεκνθξαηηθνχ θαη ηνπ Αγξνηηθνχ

Θφκκαηνο. Ξξσζππνπξγφο νξίζηεθε ν πξφεδξνο ησλ Γεκνθξαηηθψλ θαη

κεηξηνπαζήο πνιηηηθφο Alexander Malinov. Ζ εθινγή ηνπ αληηκεησπίζηεθε

ηδηαίηεξα ζεηηθά απφ ηελ Αζήλα, ε νπνία έβιεπε ηελ απνκάθξπλζε

παιαηφηεξσλ αδηάιιαθησλ εζληθηζηηθψλ πνιηηηθψλ θαη ηελ αληηθαηάζηαζε ηεο

παιηάο θπβέξλεζεο απφ έλα κεηξηνπαζέζηεξν γεληθά θπβεξλεηηθφ ζρήκα.328

Ν Bastianini, ζηε λέα ηνπ ζέζε σο πξεζβεπηήο ηεο Ηηαιίαο ζηελ Αζήλα,

αληηκεηψπηδε επλντθά ηελ εθινγή ηεο λέαο θπβέξλεζεο. Ξίζηεπε, πσο ήηαλ κηα

πνιχ θαιή επθαηξία γηα νξηζηηθή δηεπζέηεζε ησλ ειιελν-βνπιγαξηθψλ

δηαθνξψλ. Δλφςεη ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκηθήο θξίζεο, ην βαζηθφηεξν κέιεκα

ηνπ Malinov, θαηά ηνλ Bastianini, ήηαλ ε δηεπθφιπλζε ηεο δηαθίλεζεο ησλ

325 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 19 Απγνχζηνπ, 1930, Α..Δ. Α/2/2/1930. 326 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 15 Νθησβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/3/5/1930. 327 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 128. 328 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνο 102, F.O. 371/15970.

99

βνπιγαξηθψλ πξντφλησλ. Ρν θιείζηκν ηεο ειιεληθήο αγνξάο, αιιά θαη νη

ζρεηηθέο πηέζεηο ηεο Ρνπξθίαο πξνο ηε Πφθηα γηα πξνζέγγηζε κε ηελ Διιάδα

πνπ εθδειψζεθαλ κε ηε δεκηνπξγία θσιπκάησλ ζηηο βνπιγαξηθέο εμαγσγέο,

ήηαλ ηα βαζηθφηεξα πξνβιήκαηα. Ν Ηηαιφο πξεζβεπηήο, κάιηζηα, δελ δίζηαζε

λα επηξξίςεη επζχλεο ζηνλ Κηραιαθφπνπιν γηα ηελ θαηάζηαζε ησλ ζρέζεσλ

ησλ δχν ρσξψλ.329

Ρν δήηεκα ησλ βνπιγαξηθψλ επαλνξζψζεσλ ηειηθά «πάγσζε» θαηφπηλ

ηεο εθαξκνγήο ηνπ ζρεδίνπ Hoover γηα έλα εηήζην moratorium ζε φιεο ηηο

δηαθξαηηθέο πιεξσκέο. Ν Βεληδέινο αληηιακβαλφκελνο πσο ειάρηζηα ζα

κπνξνχζε λα δεηήζεη απφ ηε Βνπιγαξία θάησ απφ ηηο λέεο ζπλζήθεο

παγθφζκηαο νηθνλνκηθήο αλέρεηαο, πξνζπάζεζε λα επηηχρεη αλάινγε ξχζκηζε

θαη ησλ πιεξσκψλ κε εθείλε πνπ πξνέβιεπε ε ζπκθσλία Θαθαληάξε-Mollov.

Ζ πξφηαζε απηή πξνθάιεζε ηελ έληνλε αληίδξαζε ηεο Πφθηαο. Ρν φιν δήηεκα

δηεπζεηήζεθε κφιηο ην Λνέκβξην ηνπ 1931.330 Νη ζπλνκηιίεο απηέο βξήθαλ ζηε

βνπιγαξηθή πξσζππνπξγία ηνλ Nikola Mushanov, πνπ αληηθαηέζηεζε ηνλ

Malinov ζηηο 12 Νθησβξίνπ. Νη πηπρέο, φκσο, απηνχ ηνπ δεηήκαηνο

εμεηάδνληαη αλαιπηηθά ζε ρσξηζηή ελφηεηα παξαθάησ.

Ζ δηεζλήο νηθνλνκηθή θξίζε αλάγθαζε ηελ Διιάδα λα αλαπηχμεη κηα

πνιηηηθή πξνζηαηεπηηζκνχ ησλ ειιεληθψλ πξντφλησλ. Ρν απνηέιεζκα ήηαλ ν

δεθαπιαζηαζκφο ησλ δαζκψλ πνπ επηβάιινληαλ ζηηο εηζαγσγέο πξντφλησλ απφ

ρψξεο, κε ηηο νπνίεο ε Διιάδα δελ είρε ζπλάςεη ήδε εκπνξηθέο ζπκθσλίεο.

Κνινλφηη ε απφθαζε απηή έπιεηηε θπξίσο ηα πξντφληα ηνπ Θαλαδά θαη ηεο

Αξγεληηλήο, πξνθάιεζε ηελ αγαλάθηεζε ηεο Βνπιγαξίαο θαιιηεξγψληαο έλα

λέν θιίκα έληαζεο κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ.331

Οη ηνπξθηθέο πξσηνβνπιίεο

Ρνλ Νθηψβξην ηνπ 1930, ν Βεληδέινο επσθεινχκελνο απφ ηηο επηζθέςεηο ηνπ

ζηελ Άγθπξα, εμαζθάιηζε ηε βνήζεηα ηεο Ρνπξθίαο ζηελ πξνζπάζεηα επίιπζεο

ησλ δηαθνξψλ κε ηε Βνπιγαξία. Θαηά ηελ άπνςε ηνπ ίδηνπ, αιιά θαη ηνπ

πξνέδξνπ ηεο ηνπξθηθήο θπβέξλεζεο Inönü, ζα έπξεπε λα επηηεπρζεί κηα

επξχηεξε ζπλελλφεζε πνπ ζα πεξηιάκβαλε φια ηα βαιθαληθά θξάηε. Απηφ ζα

κπνξνχζε λα γίλεη ζε ηξία ζηάδηα:

329 Bastianini πξνο Grandi, Αζήλα, 31 Ηνπιίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Greco-Bulgari, Busta 1 (1931). 330 Stavrianos, Leften Stavros, The Balkans Since 1453, New York: Rinehart, 1958, ζ. 652. 331 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 137.

100

Πχλαςε κεηαμχ φισλ ησλ βαιθαληθψλ ρσξψλ ζπκθψλσλ θηιίαο θαη

δηαηηεζίαο.

Ακνηβαία εγγχεζε ησλ βαιθαληθψλ ζπλφξσλ έλαληη νηαζδήπνηε

επίζεζεο βαιθαληθνχ θξάηνπο.

Ρήξεζε νπδεηεξφηεηαο ζε πεξίπησζε ζχγθξνπζεο ελφο απφ απηά κε κε

βαιθαληθή δχλακε.332

Θαη νη δχν, φκσο, πνιηηηθνί άληξεο γλψξηδαλ πσο θάηη ηέηνην ζα ήηαλ

ζρεδφλ αδχλαην ελφςεη ησλ θαθψλ ζρέζεσλ Πφθηαο-Βειηγξαδίνπ. Γηα ηνλ ιφγν

απηφ, ζπκθψλεζαλ φηη αλ ε επφδσζε ηνπ γεληθφηεξνπ ζρεδίνπ απνδεηθλπφηαλ

αλέθηθηε, ζα έπξεπε λα επηδηψμνπλ ηνπιάρηζηνλ ηελ ειιελν-βνπιγαξηθή

πξνζέγγηζε. Πε πεξίπησζε επηηπρίαο ζα κπνξνχζαλ λα πξνηείλνπλ ζηε

Βνπιγαξία λα δερζεί έλα ζχκθσλν εγγπήζεσλ. Πε αληάιιαγκα, ε Διιάδα θαη

ε Ρνπξθία ζα κεζνιαβνχζαλ ζηε Γηνπγθνζιαβία, ψζηε λα εμαζθαιίζεη θάπνηα

δηθαηψκαηα ζηε βνπιγαξφθσλε κεηνλφηεηα. Αλ θαη απηφ δελ επηηπγραλφηαλ,

ηνπιάρηζηνλ ζα παξέκελε ηζρπξή κηα ζπκθσλία ακνηβαίσλ εγγπήζεσλ

Διιάδαο-Βνπιγαξίαο-Ρνπξθίαο.

Ρελ πνιηηηθή απηή αλέιαβε λα πξνσζήζεη ζηε βνπιγαξηθή θπβέξλεζε ν

Ρνχξθνο πνπξγφο Δμσηεξηθψλ. Ρν Λνέκβξην ηνπ 1930, φηαλ ν Burov

ζπλάληεζε ηνλ Rüştü ζηε Πφθηα, θάλεθε δηαηεζεηκέλνο λα δερζεί έλαλ

ζπλνιηθφ δηαθαλνληζκφ ησλ ρξεκαηηθψλ δηαθνξψλ κεηαμχ Διιάδαο θαη

Βνπιγαξίαο θαη λα εγγπεζεί ηνλ ηεξκαηηζκφ ησλ ελεξγεηψλ ηνπ Καθεδνληθνχ

Θνκηηάηνπ ζε ειιεληθφ έδαθνο. Εήηεζε, φκσο, παξαρσξήζεηο ππέξ ηεο

«βνπιγαξηθήο κεηνλφηεηαο». Ζ ηειεπηαία, σζηφζν, απαίηεζε αλέηξεπε ζηελ

νπζία ην ειιελν-ηνπξθηθφ ζρέδην, ην νπνίν αθξηβψο ζηεξηδφηαλ ζηε βαζκηαία

πνιηηηθή πξνζέγγηζε κε θαηαξρήλ ξχζκηζε ησλ ρξεκαηηθψλ δηαθνξψλ. Έηζη, ε

πξνζπάζεηα απηή ηνπ 1930 έκεηλε ρσξίο απνηέιεζκα.333 Δληνχηνηο, ζπλέβαιε

ζηε δεκηνπξγία ελφο θιίκαηνο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ Ρνπξθίαο θαη Βνπιγαξίαο.

Πε απηφ ην θιίκα πξαγκαηνπνηήζεθε θαη ε επίζθεςε ηνπ Mushanov ζηελ

Άγθπξα ην επφκελν έηνο. Δίρε κάιηζηα, σο απνηέιεζκα ηελ εκθάληζε

δηαδφζεσλ γηα επηθείκελε ηξηπιή ειιελν-ηνπξθν-βνπιγαξηθή ζπλελλφεζε θαη

ηε ζπλαθφινπζε αληίδξαζε ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη ηεο Γαιιίαο.

Θαηά ηελ επίζθεςε ησλ Inönü θαη Rüştü ζηελ Αζήλα, ηνλ Νθηψβξην ηνπ

1931, ζπδεηήζεθε θαη ην ελδερφκελν ηεο ειιελν-βνπιγαξηθήο ζπκθηιίσζεο. Ζ

332 Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, ζ. 85. 333 Ibid, ζ. 89.

101

Ρνπξθία ζα επαλαιάκβαλε ηηο δηακεζνιαβεηηθέο ηεο πξνζπάζεηεο.334 Ρφζν ην

Ξαξίζη φζν θαη ε Οψκε δελ έθξπβαλ ηε δπζθνξία ηνπο γηα ηε ζπλεξγαζία απηή

κεηαμχ Αζήλαο θαη Άγθπξαο. Ν Bastianini, κάιηζηα, ηφληδε πσο ε πξνζπάζεηα

ηνπ Βεληδέινπ λα θξαηά ίζεο απνζηάζεηο απφ φινπο είρε θαη φξηα. Γλψξηδε,

φκσο, θαιά πσο ην ελδερφκελν κηαο ζεξβν-βνπιγαξηθήο πξνζέγγηζεο

απνηεινχζε ηελ «πην επαίζζεηε ρνξδή ηεο ειιεληθήο ιχξαο».335

Ζ βνπιγαξηθή απάληεζε ζηηο ηνπξθηθέο πξσηνβνπιίεο ήηαλ ε επίζθεςε

ηνπ Βνχιγαξνπ Ξξσζππνπξγνχ, Nikola Mushanov, ζηελ Άγθπξα ζηηο αξρέο

Γεθεκβξίνπ 1931. Ρν Βειηγξάδη θαη ην Ξαξίζη δηαπίζησλαλ πιένλ, φηη, εθηφο

απφ ηελ Ηηαιία, θαη ε ίδηα ε Ρνπξθία έδεηρλε λα ελδηαθέξεηαη γηα κηα ζηξνθή

ζηε βνπιγαξηθή πνιηηηθή.336 Ζ αληίδξαζε ηεο Γαιιίαο ήηαλ ε αθχξσζε κηαο

παξαγγειίαο αγνξάο βνπιγαξηθνχ ζηηαξηνχ,337 ελψ ε γηνπγθνζιαβηθή

πξνζπάζεηα λα καηαησζεί ε ηνπξθηθή κεζνιάβεζε είλαη εκθαλήο ζηα φζα

δήισζε ν Mushanov ζηνλ Kemal.338 Ζ Κηθξή Ππλελλφεζε δελ θνβφηαλ πιένλ

κφλν ην ελδερφκελν ελφο ειιελν-βνπιγαξν-ηνπξθηθνχ ζπκκαρηθνχ ηφμνπ,

αιιά θαη κηα πηζαλή βνπιγαξν-ζνβηεηηθή πξνζέγγηζε κε ηηο επινγίεο ηεο

Άγθπξαο. Κπνξεί νη αλεζπρίεο ηνπ Ξαξηζηνχ γηα ηηο πξσηνβνπιίεο ηεο Άγθπξαο

θαη ηνλ ζνβηεηηθφ ξφιν λα ήηαλ θάπσο ππεξβνιηθέο. Ξάλησο, ε λέα

βνπιγαξηθή θπβέξλεζε ηνπ Mushanov έδεημε λα επηζπκεί ηελ ειιεληθή θηιία

θαη ηε δηεπζέηεζε ησλ δηαθνξψλ ησλ δχν ρσξψλ.339

ηαλ ν Mushanov επέζηξεςε ζηε Πφθηα, θάιεζε ηνλ Γελδξακή λα ηνλ

ελεκεξψζεη γηα ην πεξηερφκελν ησλ ζπλνκηιηψλ ηνπ κε ηνλ Rüştü. Δίραλ

ζπκθσλήζεη πσο κηα ειιελν-βνπιγαξηθή νηθνλνκηθή ζπκθσλία ζα ήηαλ ε

θαιχηεξε δπλαηή ιχζε, βαξχλνληαο ηελ Διιάδα κε έλα απνζβεζηηθφ ρξένο ηεο

ηάμεο ησλ 10.000.000 δνιαξίσλ. Ν Γελδξακήο αληέδξαζε σο πξνο ην χςνο

ηνπ πνζνχ. Ζ ειιεληθή πιεπξά αλαγλψξηδε έλα ρξένο κφλν ηεο ηάμεο ησλ 3

έσο θαη 3,5 εθαη. δνιαξίσλ. Πχκθσλα, φκσο, κε κηα εκπηζηεπηηθή έθζεζε ηνπ

Ηηαινχ Ξξεζβεπηή ζηε Πφθηα πξνο ηε Οψκε, ν Έιιελαο νκφινγφο ηνπ είρε

334 πφκλεκα γηα ηηο ζπλνκηιίεο Βεληδέινπ-Κηραιαθφπνπινπ θαη Inönü-Rüştü, Αζήλα, 5 θαη

6 Νθησβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 61. 335 Bastianini πξνο Grandi, Αζήλα, 24 Νθησβξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti

Politici, Busta 1 (1931). 336 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 2 Λνεκβξίνπ, 1931, Α..Δ. Α/3/1931-32. 337 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 18 Γεθεκβξίνπ, 1931, Α..Δ. Α/3/1931-32. 338 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 31 Γεθεκβξίνπ, 1931, Α..Δ. Α/3/1931-32 339 Ξνιπρξνληάδεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Άγθπξα, 7 Γεθεκβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 61.

102

δεηήζεη ηελ ηηαιηθή κεζνιάβεζε γηα λα νξηζηεί ην ρξένο κέρξη θαη ηα

5.000.000 δνιάξηα.340

Ζ ηνπξθηθή δηακεζνιαβεηηθή πξνζπάζεηα ζπλάληεζε θαη εκπφδηα. Ρηο

ηειεπηαίεο εκέξεο ηνπ 1931, κηα έληνλε δηαθσλία μέζπαζε αλάκεζα ζηνλ

Βεληδέιν θαη ηνλ πνπξγφ Δμσηεξηθψλ, Κηραιαθφπνπιν. Ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο πνπ επηζπκνχζε ηελ ειιελν-βνπιγαξηθή πξνζέγγηζε, δηφηη

θνβφηαλ έληνλα ην ελδερφκελν κηαο αληίζηνηρεο ζεξβν-βνπιγαξηθήο θαη

γλψξηδε ηνπο θηλδχλνπο απφ ηε δηαηψληζε κηαο εθθξεκνχο θαηάζηαζεο, δήηεζε

απφ ηνλ πνπξγφ ηνπ λα εγθαηαιείςεη ηα ζρέδηα ππνβνιήο ζηε δηαηηεζία ηεο

Σάγεο νξηζκέλσλ ειιεληθψλ απαηηήζεσλ. Απνδερφηαλ ην ζπκςεθηζκφ ησλ

απαηηήζεσλ ησλ δχν ρσξψλ, δίρσο φκσο λα απνδέρεηαη κηα ππεξβνιηθή

επηβάξπλζε ηεο Διιάδαο, φπσο απηή πνπ πξφηεηλε ν Mushanov.341 Ν

Κηραιαθφπνπινο αληέηεηλε φηη ε Διιάδα έπξεπε λα επηκείλεη ακεηαθίλεηα ζηε

ζηάζε ηεο επί ηνπ δεηήκαηνο ηεο ππνγξαθήο κηαο γεληθφηεξεο νηθνλνκηθήο

ζπκθσλίαο, πηζηεχνληαο πσο απηφ ήηαλ ην κφλν δηαπξαγκαηεπηηθφ φπιν ηεο

ειιεληθήο πιεπξάο.342 Ρειηθά επηθξάηεζε ε γλψκε ηνπ Έιιελα

Ξξσζππνπξγνχ.

Έλα αθφκε εκπφδην ζηελ επφδσζε ηεο ηνπξθηθήο παξέκβαζεο ήηαλ θαη

νη ζπλερηδφκελεο δηαθσλίεο γηα ηνλ ζπκςεθηζκφ ησλ πιεξσκψλ πνπ επέβαιε

ην ζχκθσλν Θαθαληάξε-Mollov κε ηηο βνπιγαξηθέο επαλνξζψζεηο. Ρν

απνηέιεζκα ήηαλ ν Mushanov λα απνκαθξχλεηαη βαζκηαία απφ ηηο αξρηθέο ηνπ

πξνζέζεηο. Σαξαθηεξηζηηθή ήηαλ ε άξλεζή ηνπ λα ζπλαληήζεη ηνλ Βεληδέιν,

φηαλ θαη νη δχν βξίζθνληαλ ζην εμσηεξηθφ κεηαμχ Γελεχεο θαη Ξαξηζηνχ, ζηελ

πξνζπάζεηά ηνπο λα ξπζκίζνπλ ηα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα ησλ ρσξψλ ηνπο.343

Ν Γελδξακήο ζεκείσλε απφ ηε Πφθηα:

πάξρνπλ κάιηζηα νη θξνλνχληεο εληαχζα, φηη ν θ. Κνπζάλσθ

εζρεκάηηζε ηελ γλψκελ φηη ην εηο Άγθπξαλ ηαμείδηφλ ηνπ έβιαςε ηελ Βνπιγαξίαλ, θαη φηη κεηά ην εηο Ξαξηζίνπο ηαμείδηφλ ηνπ εληζρχζε εηο ηελ γλψκελ ηνπ ηαχηελ θαη εκφξθσζε ηελ πεπνίζεζηλ φηη πάζα

ζπλάληεζίο ηνπ κε ηνλ θ. Βεληδέινλ ππφ ηαο παξνχζαο ζπλζήθαο θαζ‟ άο ε Βνπιγαξία ζα έρεη απφιπηνλ αλάγθελ ηεο νηθνλνκηθήο βνεζείαο ηεο Γαιιίαο ζα εθίλεη ηελ δπζπηζηίαλ ηεο Γαιιίαο, θαη ηεο ζπκκάρνπ ηεο

340 Loupi πξνο Grandi, Πφθηα, 22 Γεθεκβξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Greco-

Bulgari, Busta 3 (1932). 341 Βεληδέινο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Αζήλα, 25 Γεθεκβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 344. 342 Κηραιαθφπνπινο πξνο Βεληδέιν, Αζήλα, 28 Γεθεκβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ

344. 343 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 140.

103

Λνηηνζιαβίαο, ήηηο αληηηίζεηαη εηο πάζαλ ζπλελλφεζηλ ηεο Βνπιγαξίαο κε ηελ Διιάδα, αλ δελ πξνεγεζή απηήο ζπλελλφεζηο κε ηελ Πεξβίαλ.344

Ρν Βειηγξάδη, πξάγκαηη, επηρεηξνχζε κε θάζε κέζν λα πξνθαιέζεη

πξνβιήκαηα ηφζν ζηελ επηδησθφκελε ειιελν-βνπιγαξηθή πξνζέγγηζε, φζν θαη

ζην δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν ηεο Ρνπξθίαο. Ππγθεθξηκέλα, δελ δίζηαδε λα

εληζρχζεη ην Θξαθηθφ Θνκηηάην, απνηεινχκελν απφ Βνπιγαξνζξάθεο

πξφζθπγεο, ην νπνίν πξνέβαιε δηεθδηθήζεηο ζηελ ηνπξθηθή Αλαηνιηθή

Θξάθε.345

Ρν επλντθφ θιίκα πνπ πξνθάιεζε ε πξσηνβνπιία ηεο Άγθπξαο είρε

πιένλ παξέιζεη αλεθκεηάιιεπην. Νη αλεζπρίεο ηνπ Βειηγξαδίνπ θαη ηνπ

Ξαξηζηνχ θαη νη αληηδξάζεηο ηνπο αληέζηξεςαλ ηηο δηαζέζεηο ηεο Πφθηαο. Ν

Βαζηιηάο Βφξηο δήισζε ζηνλ Rüştü φηη ε Βνπιγαξία δελ κπνξνχζε λα εληαρζεί

ζε έλα ηφμν κε ηε ζπκκεηνρή ηεο Αζήλαο θαη ηεο Άγθπξαο, γηαηί ρξεηαδφηαλ ηε

Γαιιία θαη θνβφηαλ ηε Γηνπγθνζιαβία.346 Πχληνκα άξρηζε λα θαιιηεξγείηαη έλα

θηινδπηηθφ θιίκα θαη ζην εζσηεξηθφ ηεο Βνπιγαξίαο, εκθαλέο ζηελ

αξζξνγξαθία ηνπ ηχπνπ ηεο επνρήο.347

Ξάλησο, ηφζν ε Πφθηα φζν θαη ε Αζήλα δχζθνια ζα κπνξνχζαλ λα

επηδηψμνπλ έλαλ ζπκβηβαζκφ κε νηθνλνκηθέο ζπλέπεηεο. Ν παιαηφηεξνο

παξάγνληαο ησλ εζσηεξηθψλ πηέζεσλ ζηε Βνπιγαξία είρε δψζεη ηε ζέζε ηνπ

ζηε δπζθνιία ησλ δχν ρσξψλ λα αληαπεμέιζνπλ ζηηο ξαγδαίεο δηεζλείο

νηθνλνκηθέο κεηαβνιέο θαη λα επηβηψζνπλ κε ηηο κηθξφηεξεο δπλαηέο ζπλέπεηεο

ζηε δίλε ηεο Ξαγθφζκηαο Νηθνλνκηθήο Θξίζεο.

Αθνινχζεζαλ νξηζκέλεο απνζπαζκαηηθέο πξνζπάζεηεο εμεχξεζεο ιχζεο

ρσξίο, φκσο, θαλέλα νπζηαζηηθφ απνηέιεζκα. Ρνλ Ηνχλην ηνπ 1932, ν

Γελδξακήο ζπλαληήζεθε κε ην Βαζηιηά Βφξηδα, ελψ έλαλ κήλα αξγφηεξα ν

Κηραιαθφπνπινο ζπλαληήζεθε κε ηνλ Mushanov ζηε Ισδάλλε. Πηελ ηειεπηαία

απηή ζπλάληεζε επηρεηξήζεθε ε επίηεπμε ζπκθσλίαο πνπ λα ξπζκίδεη κφλν ηα

νηθνλνκηθά δεηήκαηα, αθνχ ηα ππφινηπα είραλ πιένλ παξακεξηζηεί. Θαλέλα,

φκσο, απνηέιεζκα δελ επηζθξάγηζε ηελ χζηαηε απηή πξνζπάζεηα.348

Ξνιινί παξάγνληεο θηλήζεθαλ πξνο ηελ επίηεπμε κηαο πξνζέγγηζεο

Αζήλαο-Πφθηαο, ελψ άιινη, ηζρπξφηεξνη ζπλέβαιαλ ηειηθά ζηελ απνκάθξπλζε

ελφο ηέηνηνπ ελδερφκελνπ: Απφ ηε κία, ε ζεηηθή ζηάζε ηεο Αγγιίαο, ε

344 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 10 Φεβξνπαξίνπ, 1932, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 345 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 14 Καξηίνπ, 1932, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 346 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 19 Απξηιίνπ, 1932, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 347 Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 13 Καξηίνπ, 1932, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 348 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 140.

104

πξσηνβνπιία ηεο Ρνπξθίαο θαη νη πξνζπάζεηεο ηνπ Βεληδέινπ θαη ηνπ

Mushanov, ηνπιάρηζηνλ ζηελ αξρή. Απφ ηελ άιιε, ν αξλεηηθφο ξφινο ηεο

Γαιιίαο θαη ηεο Ηηαιίαο, νη παξαζθεληαθέο πξνζπάζεηεο ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, ε

Ξαγθφζκηα Νηθνλνκηθή Θξίζε θαη νη πηέζεηο ηεο θνηλήο γλψκεο ζην εζσηεξηθφ

ηεο Διιάδαο θαη, θπξίσο, ηεο Βνπιγαξίαο.

Ν Βεληδέινο ζα εγθαηαιείςεη ηελ εμνπζία κεηά ηηο εθινγέο ηεο 25εο

Πεπηεκβξίνπ 1932 δίρσο λα έρεη επηηχρεη ηελ ππνγξαθή ελφο ζπκθψλνπ

θηιίαο κε ηε Βνπιγαξία. Γελ πξέπεη λα ιεζκνλεζνχλ θαη νη πξνζπάζεηεο

πξνζέγγηζεο ησλ δχν ρσξψλ ζην πιαίζην επίηεπμεο κηαο επξχηεξεο βαιθαληθήο

ζπλεξγαζίαο. Απηέο αλαιχνληαη ζε ρσξηζηή ελφηεηα παξαθάησ.

Ζ πξνζέγγηζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο επηδησθφκελεο ειιελν-βνπιγαξηθήο

θηιίαο δπζρεξαίλεηαη απφ ηελ εμαθξίβσζε ησλ πξαγκαηηθψλ πξνζέζεσλ ηεο

Βνπιγαξίαο. Ζ αδηαιιαμία, ε ελαιιαγή δηάζεζεο θαη απξνζπκίαο ηεο

βνπιγαξηθήο θπβέξλεζεο θαη ν βνπιγαξηθφο αλαζεσξεηηζκφο απαζρφιεζαλ

ηνπο κειεηεηέο.349 Γχζθνια, φκσο, κπνξνχλ λα εμαρζνχλ αζθαιή

ζπκπεξάζκαηα γηα ηνπο πξαγκαηηθνχο ιφγνπο ηεο ζηάζεο ηεο Πφθηαο θαηά ηε

ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν.

349 Βι. Ξηπηλέιεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, 1923-41. Θχξνπ, Νη Βαιθαληθνί Γείηνλέο καο.

105

6. Νη ζρέζεηο κε ηε Ονπκαλία

Ζ πνιηηηθή ηεο Ονπκαλίαο ηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε παξνπζηάδεη ζεκαληηθφ

ελδηαθέξνλ γηα ηηο εμειίμεηο ζηα Βαιθάληα. Θαηέρνληαο έλα λεπξαιγηθφ ζεκείν

ζηνλ επξσπατθφ ρψξν, ζην νπνίν ηέκλνληαη νη επηξξνέο ησλ Κεγάισλ

Γπλάκεσλ ηεο γεξαηάο επείξνπ, ε Ονπκαλία ζχληνκα ζπλεηδεηνπνίεζε φηη δελ

ζα κπνξνχζε λα εμαζθαιίζεη ηελ εζληθή ηεο αλεμαξηεζία παξά κφλνλ αλ

επηηχγραλε ηελ εμηζνξξφπεζε ησλ επηξξνψλ απηψλ. πσο έγξαθε ν Gafenco,

ε ηχρε ηεο ρψξαο απηήο «είλαη ζπλδεδεκέλε πξνο ηελ ηζνξξνπίαλ [ησλ

επξσπατθψλ επηξξνψλ], φπσο θαη απηή ε ηζνξξνπία εμαξηάηαη απφ ηελ χπαξμηλ

ηεο Ονπκαλίαο».350 Κέρξη ην 1933 ε Ονπκαλία ήηαλ ζε ζέζε λα αθνινπζήζεη

αζθαιή γξακκή πιεχζεο, θαζψο ε Απζηξννπγγαξία αλήθε ζην παξειζφλ, ν

ξφινο ηεο Γεξκαλίαο είρε ειαρηζηνπνηεζεί, ελψ ε Οσζία πεξηφξηδε ζειεκέλα

ηελ πνιηηηθή ηεο επηξξνή ζηα Βαιθάληα,351 απνβιέπνληαο πξνο ην παξφλ κφλν

ζηελ απνηξνπή ζρεκαηηζκνχ ζπλαζπηζκψλ ζε βάξνο ηεο. Νη θαιέο ζρέζεηο κε

ηε Ονπκαλία ζα ηεο πξνζέθεξαλ, άιισζηε, κία ρξήζηκε ακπληηθή αζπίδα.

Δπηπιένλ, ν έιεγρνο ηνπ Γνχλαβε, ησλ Θαξπαζίσλ θαη ηεο Γνβξνπηζάο

παξείρε ζην Βνπθνπξέζηη κία πιενλεθηηθφηεξε ζέζε έλαληη ησλ

αλαζεσξεηηθψλ ηάζεσλ ηεο Βνπιγαξίαο. Ρέηνηνη, φκσο, θίλδπλνη ήηαλ καθξηλά

ελδερφκελα θαηά ηελ πεξίνδν 1928-1932.

Ο Βεληδέινο θαη νη ειιελν-ξνπκαληθέο ζρέζεηο

Ζ άλνδνο ηνπ Βεληδέινπ ζηελ εμνπζία ραηξεηίζηεθε απφ ην Βνπθνπξέζηη. Ζ

ξνπκαληθή θπβέξλεζε έβιεπε ζην πξφζσπν ηνπ Έιιελα πνιηηηθνχ ηνλ

εθθξαζηή ηεο εηξεληθήο ζπλχπαξμεο ησλ ιαψλ ηεο Βαιθαληθήο. Ν

πξνεθινγηθφο ιφγνο ηνπ ζηε Θεζζαινλίθε εμέθξαδε, κεηαμχ άιισλ, ηε

δηάζεζε ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ λα θαιιηεξγήζεη θηιηθέο ζρέζεηο κε ηε

Ονπκαλία, ζπλερίδνληαο ηηο πξνζπάζεηεο ηνπ πξνθαηφρνπ ηνπ

Κηραιαθφπνπινπ.

Νη δειψζεηο ηνπ Βεληδέινπ απνηέιεζαλ αληηθείκελν επλντθνχ

ζρνιηαζκνχ απφ ηνλ ηχπν θαη ηελ θπβέξλεζε ηνπ Βνπθνπξεζηίνπ. Νη

ξνπκαληθέο εθεκεξίδεο εμήξαλ ηδηαίηεξα ηελ πνιηηηθή γελλαηφηεηα ηνπ Έιιελα

Ξξσζππνπξγνχ λα ιακβάλεη δχζθνιεο απνθάζεηο αδηαθνξψληαο γηα ην

350 Ξηπηλέιεο, Ξαλαγηψηεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, 1923-41,

Αζήλα: ρ.ν., 1948, ζ. 118. 351 Stalin, Joseph, Problems of Leninism, New York, International publishers, 1934, ζ. 170.

106

πνιηηηθφ θφζηνο. Εεηνχζαλ, κάιηζηα, απφ ηελ θπβέξλεζε ηνπ Βνπθνπξεζηίνπ

λα παξαδεηγκαηηζηεί απφ ηελ εκπλεπζκέλε πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ.352

Αθφκε θαη γηα ηνπο πην εζληθηζηέο Ονπκάλνπο ε πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ

απνηεινχζε παξάδεηγκα πξνο κίκεζε. Ρν δήηεκα ηεο Γνβξνπηζάο απνηεινχζε

κία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο πηπρέο ηεο επηθξηηηθήο ζηάζεο ηνπ ξνπκαληθνχ

ιανχ θαηά ηεο πνιηηηθήο ηνπ Βνπθνπξεζηίνπ. Δλδεηθηηθή πεξίπησζε απνηειεί

ην άξζξν ηνπ πξψελ αξρεγνχ ηεο καθεδνλν-ξνπκαληθήο αλζειιεληθήο

θίλεζεο, Tuliu, ζε έλα άξζξν ηνπ ζηελ εθεκεξίδα Apararea, ζην νπνίν εμήξε

ην «ειιεληθφ απνηθηζηηθφ πλεχκα». Ν Tuliu ζπγθξίλεη ην έξγν ηεο πξνζθπγηθήο

εγθαηάζηαζεο ζηε Καθεδνλία κε ηελ αβειηεξία ηεο ξνπκαληθήο θπβέξλεζεο

γηα ηελ απνίθεζε ηεο Γνβξνπηζάο. Ρν άξζξν ηνπ απηφ θαηαιήγεη σο εμήο:

Δάλ ε Ονπκαλία ελήξγεη θαζ‟ φλ ηξφπνλ θαη ε Διιάο, ε λέα Γνβξνπηζά ήζειελ απνηθηζζή νξηζηηθψο κέρξη ζήκεξνλ, ην εζληθφλ πξφβιεκα δηά

παληφο ζα επειχεην, ην δε αξξσκνπληθφλ ζηνηρείνλ ην πξνσξηζκέλνλ δηα ηνλ απνηθηζκφλ έρεη ηθαλάο ηδηφηεηαο ππέξ ηνπ ζθνπνχ ηνπ κεγάινπ εζληθνχ ζπκθέξνληνο. Αιιά ηηο παξ‟ εκίλ ελλνεί ηα κεγάια θξαηηθά θαη

εζληθά δεηήκαηα. Νπδείο. Ηδνχ ην δπζηχρεκα.353

Κφλν δχν δεηήκαηα κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ φηη απείιεζαλ ηελ πνξεία

ησλ ειιελν-ξνπκαληθψλ ζρέζεσλ θαηά ηελ ηεηξαεηία Βεληδέινπ. Ρν Γεθέκβξην

ηνπ 1930, νη εθεκεξίδεο Διεύζεξνλ Βήκα, Διιεληθή, Θαζεκεξηλή θαη Ξξσία

δεκνζίεπζαλ άξζξα γηα ηελ πξνζσπηθή δσή ηνπ Βαζηιηά Θάξνινπ θαη ηηο

ζρέζεηο ηνπ κε ηελ βαζίιηζζα Διέλε ηεο Διιάδαο. Νη ξνπκαληθέο αξρέο

απάληεζαλ θαηάζρνληαο ηηο εθεκεξίδεο απηέο ζην ξνπκαληθφ έδαθνο.354 Ρν

δήηεκα έιεμε κε αίηεκα ηνπ δηεπζπληή ηνπ ξνπκαληθνχ Γξαθείνπ Ρχπνπ λα

γίλνπλ νη δένπζεο ζπζηάζεηο ζηηο εθεκεξίδεο. Ν Έιιελαο πξεζβεπηήο Θ.

Θφιιαο ζε επηζηνιή ηνπ πξνο ην ειιεληθφ πνπξγείν Δμσηεξηθψλ ζεκείσλε ηελ

ελαζρφιεζε ηνπ βαζηιηά, «φζηηο δελ απνθξχπηεη ηελ κεγάιελ απηνχ

δπζθνξίαλ ήηηο είλαη πιένλ ηνηο πάζη γλσζηή. Ρα ζρφιηα, αη θξίζεηο, αη

ζπκβνπιαί αλέπηπμαλ παξ‟ απηψ επαηζζεζίαλ λεπξαζζελνχο.»355 Ν Θφιιαο

πίζηεπε φηη ε εμαθνινχζεζε ηεο δεκνζίεπζεο ηέηνησλ άξζξσλ ζα κπνξνχζε λα

352 Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 31 Ηνπιίνπ, 1928, Αξηζ. 1076, Α..Δ. Α/22/1928. Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 12 Απξηιίνπ, 1929, Αξηζ. 666,

Α..Δ. Α/22/1928. 353 Θφιιαο πξνο Ξ.ΔΜ., Ρκήκα Α΄ Ξνιηηηθφλ Βνπθνπξέζηη, 7 Λνεκβξίνπ, 1930, Αξηζ. 2141, Α..Δ. Α/7/1/1930. 354 Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 9 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α..Δ. Α/7/1/1931. 355 Θφιιαο πξνο Ξ.ΔΜ., Ρκήκα Α΄ Ξνιηηηθφλ Βνπθνπξέζηη, 30 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Αξηζ. 195, Α..Δ. Α/7/1/1931.

107

ζεσξεζεί σο έιιεηςε ζεβαζκνχ ηεο ειιεληθήο πιεπξάο πξνο ηνλ Ονπκάλν

βαζηιηά θαη λα επεξεάζεη αξλεηηθά ηα αηζζήκαηά ηνπ έλαληη ηεο Διιάδαο.

Ρν δεχηεξν δήηεκα αθνξνχζε ηα επεηζφδηα ζηελ Διιεληθή Πρνιή ηνπ

Βνπθνπξεζηίνπ. Πην ξνπκαληθφ έδαθνο ππήξραλ αξθεηέο νξγαλσκέλεο

ειιεληθέο θνηλφηεηεο.356 Ρν ελδηαθέξνλ ηεο Αζήλαο γηα ηα γεγνλφηα ζην

Βνπθνπξέζηη θαλεξψλεη ε πξνζσπηθή ζπκβνιή ηνπ Βεληδέινπ ζηελ

εμνκάιπλζε ηεο έθξπζκεο θαηάζηαζεο. ηαλ ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1930 ν

Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο επηζθέθζεθε ηε Ονπκαλία, ππέβαιε ζρέδην

ζπκβηβαζκνχ γηα ηελ επίιπζε ησλ δηνηθεηηθψλ δηαθνξψλ ηεο Πρνιήο,357 ρσξίο

φκσο θαλέλα απνηέιεζκα. Γίρσο απνηέιεζκα ήηαλ θαη νη πξνζπάζεηεο ηνπ

Θφιια. Θαηαιήςεηο θαη αλαθαηαιήςεηο δηαδέρζεθαλ ηηο δηακεζνιαβεηηθέο

πξσηνβνπιίεο. Ζ Αζήλα απάληεζε απζηεξά ζηελ αδηαιιαμία ησλ

αληηηηζέκελσλ πιεπξψλ. Ν Κηραιαθφπνπινο, κφιηο δηαπίζησζε φηη ηα γεγνλφηα

ζα κπνξνχζαλ λα ζέζνπλ ζε θίλδπλν ηφζν ηελ νκαιή δσή ηεο ειιεληθήο

θνηλφηεηαο, φζν θαη ηηο ζρέζεηο ηεο ηειεπηαίαο κε ηε ξνπκαληθή θπβέξλεζε,

δήηεζε ην θιείζηκν ηεο Πρνιήο.358

Πξνο ηε δηεύξπλζε ηνπ ειιελν-ξνπκαληθνύ ζπκθώλνπ θηιίαο

Ζ πξνζέγγηζε ησλ δχν ρσξψλ είρε ήδε επηηεπρζεί απφ ηελ θπβέξλεζε

Κηραιαθφπνπινπ. Πηηο 22 Καξηίνπ 1928, ν Κηραιαθφπνπινο θαη ν ηφηε

Ονπκάλνο πνπξγφο Δμσηεξηθψλ, Nicolae Titulescu, ππφγξαςαλ ζχκθσλν κε

επίζεζεο θαη δηαηηεζίαο. Ρν ζχκθσλν απηφ δεκηνπξγνχζε ακνηβαία ππνρξέσζε

κε επίζεζεο θαη ππνβνιήο ησλ δηαθνξψλ, εθηφο ζπγθεθξηκέλσλ εμαηξέζεσλ,

ζηηο δηαδηθαζίεο ζπλδηαιιαγήο, δηαηηεζίαο θαη δηθαζηηθνχ δηαθαλνληζκνχ. Ρν

άξζξν 1 ξχζκηδε ηελ πξψηε ππνρξέσζε κε επίζεζεο εθηφο ηξηψλ εμαηξέζεσλ,

δειαδή ζηελ πεξίπησζε:

α) λφκηκεο άκπλαο, β) επηρείξεζεο γελνκέλεο εηο εθαξκνγήλ ηνπ

άξζξνπ 16 ηνπ Ππκθψλνπ ηεο Θ.η.Δ. θαη γ) επηρείξεζεο γελνκέλεο εηο εθηέιεζηλ απνθάζεσο ηνπ Ππκβνπιίνπ ή ηεο Ππλέιεπζεο ηεο Θ.η.Δ. ή δπλάκεη ηνπ άξζξνπ 15 παξ. 7 ηνπ Ππκθψλνπ ηεο Θ.η.Δ. αξθεί δηα ελ ηε

ηειεπηαία ηαχηε πεξηπηψζεη ε επηρείξεζηο λα δηεπζχλεηαη ελαληίνλ ηνπ πξψηνπ επηηηζέληνο.359

356 Βξνληακίηεο πξνο Ξ.ΔΜ., Αζήλα, 24 Καξηίνπ, 1930, Αξηζ. Δπ. 2699, Α..Δ.

Α/7/1/1930. 357 Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 12 Πεπηεκβξίνπ, 1931, Αξηζ. 1790, Α..Δ. Α/7/1/1931. 358 Αξγπξφπνπινο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 14 Νθησβξίνπ, 1931, Αξηζ. 1978,

Α..Δ. Α/7/1/1931. 359 Φάθεινο Διιελν-ξνπκαληθνχ Ππκθψλνπ, Α..Δ. Α/7/1/1929.

108

Ρν δεχηεξν άξζξν έδηλε, ζε πεξίπησζε αζέηεζεο ηνπ πξψηνπ, ην δηθαίσκα ζην

άιιν κέξνο λα θέξεη ακέζσο ην δήηεκα ελψπηνλ ηνπ Ππκβνπιίνπ ηεο Θ.η.Δ..

Ρν ηξίην άξζξν θαζηέξσλε ππνρξέσζε ππνβνιήο ζηε δηαδηθαζία ζπλδηαιιαγήο

ή δηαηηεηηθνχ ή δηθαζηηθνχ θαλνληζκνχ θάζε δηαθνξάο εθηφο ησλ εμήο

ηεζζάξσλ εμαηξέζεσλ:

α) δηαθνξαί αθνξψζαη γεγνλφηα πξνθιεζέληα βάζεη ηνπ Ππκθψλνπ, β)

δηαθνξαί ζρεηηδφκελαη κε αηηήζεηο ηδηψηνπ ελαληίνλ ηνπ εηέξνπ ζπκβαιινκέλνπ κέξνπο, γ) δηαθνξαί αθνξψζαη δεηήκαηα ηα νπνία θαηά ην δηεζλέο δίθαηνλ είλαη ηεο απνθιεηζηηθήο αξκνδηφηεηνο ησλ θξαηψλ …

θαη δ) δηαθνξαί αθνξψζαη ηελ εδαθηθήλ θαηάζηαζηλ ησλ ζπκβαιινκέλσλ ή ζίγνληαη ηα δσηηθά απηψλ ζπκθέξνληα.360

Ρν πέκπην άξζξν φξηδε φηη νη δηαθνξέο θαζαξά λνκηθήο θχζεο ζα

ππνβάιινληαη ζην Γηεζλέο Γηθαζηήξην ηεο Σάγεο, εθηφο αλ ηα κέξε

ζπκθσλήζνπλ γηα παξαπνκπή ζηε δηαηηεζία. Ρέινο, ηα άξζξα 10-24 φξηδαλ

ηνπο θαλφλεο ζπλδηαιιαγήο γηα ηα κε λνκηθήο θχζεο δεηήκαηα.

Ρν ειιελν-ξνπκαληθφ ζχκθσλν απνηέιεζε ην πξψην θαζαξά βαιθαληθφ

ζχκθσλν. Απηφ δηθαηνινγείηαη απφ ην γεγνλφο φηη άιια παιαηφηεξα ζχκθσλα,

φπσο απηφ κεηαμχ Ονπκαλίαο θαη Πεξβίαο, αθνξνχζαλ βαιθαληθά θξάηε σο

κέιε ηεο Κηθξήο Ππλελλφεζεο. πσο αλαθέξεηαη ζηνλ θάθειν ηνπ

ζπκθψλνπ, απηά είραλ πεξηζζφηεξν ραξαθηήξα «κεζεπξσπατθφλ».361 Γηα ηνλ

Loraine, κάιηζηα, ην ειιελν-ξνπκαληθφ ζχκθσλν ήηαλ ην πξψην βήκα πξνο

έλα Βαιθαληθφ Ινθάξλν.362 Ραπηφρξνλα, φκσο, απνηέιεζε έλα ηζρπξφ κέζν

πίεζεο πξνο ην Βειηγξάδη, ην νπνίν αληηιακβαλφηαλ πιένλ φηη ε Αζήλα ήηαλ

δηαηεζεηκέλε, παξάιιεια κε ηε θηιηθή δηεπζέηεζε ησλ ειιελν-

γηνπγθνζιαβηθψλ δηαθνξψλ, λα αλαπηχμεη θηιηθέο ζρέζεηο θαη κε άιια

θξάηε.363

Πχληνκα, ηφζν ην Βνπθνπξέζηη φζν θαη ε Αζήλα δηαπίζησζαλ ηελ

αλεπάξθεηα ησλ φξσλ ηνπ ζπκθψλνπ. Απφ ηε κία, ε Ονπκαλία επηζπκνχζε λα

πξνζδψζεη έλαλ θαηά πνιχ επξχηεξν ραξαθηήξα ζην ζχκθσλν, κε ηε

ζπκκεηνρή θαη ηεο Πεξβίαο, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζεη ηα ζχλνξά ηεο έλαληη

ηεο Βνπιγαξίαο. Απφ ηελ άιιε, ε Διιάδα επηζπκνχζε λα δψζεη δηαζηάζεηο

360 Ibid. 361 Ibid. 362 Loraine, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1928, Ξαξάγξαθνο 54, F.O. 371/13659. 363 Ibid. Γηα ην ειιελν-ξνπκαληθφ ζχκθσλν βι. θαη Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, «Ρν

Διιελνξνπκαληθφλ Πχκθσλνλ ηεο 21εο Καξηίνπ 1928», Καθεδνληθά, η. 14, 1974, ζζ. 151-161.

109

νινθιεξσκέλεο δηαηηεηηθήο θαη νηθνλνκηθήο ζπκθσλίαο, εληάζζνληαο θαη απηή

ηελ πξνζέγγηζε ζην πιαίζην ηεο γεληθφηεξεο πνιηηηθήο ζπκθηιίσζεο θαη

ζπλδηαιιαγήο ησλ βαιθαληθψλ θξαηψλ.

Θηλνχκελνο ζχκθσλα κε ηηο γξακκέο ηεο λέαο απηήο πνιηηηθήο ηνπ

Βεληδέινπ, ν Κηραιαθφπνπινο ζπλάληεζε ηνλ Ονπκάλν πξεζβεπηή ζηελ Αζήλα,

Rascanu, ζηηο 28 Καξηίνπ 1930, θαη ζπδήηεζαλ ην δήηεκα ηεο ζπκκεηνρήο

ειιεληθήο αληηπξνζσπείαο ζηελ Ρερληθή Ππλδηάζθεςε ησλ Γηεπζχλζεσλ

Πηδεξνδξφκσλ Βνπιγαξίαο, Διιάδαο θαη Ξνισλίαο. Πε απηή ζα ζπδεηνχηαλ θαη

ην ζέκα ηεο ζχλδεζεο ηεο Βαιηηθήο κε ηε Θεζζαινλίθε. Ζ ζέζε ηεο Διιάδαο

ήηαλ αξλεηηθή. Ζ Αζήλα δελ ζα κπνξνχζε λα ζπκβάιεη ζηε δεκηνπξγία κηαο

ηέηνηαο γξακκήο ιφγσ ηεο ζεξβηθήο επζημίαο. Γηα ηνλ Κηραιαθφπνπιν, ε

ζχλδεζε απηή «ζηεξνπκέλε πξαγκαηηθήο νηθνλνκηθήο αμίαο ζα είρελ θαζαξψο

ζηξαηησηηθήλ ζεκαζίαλ ζηξεθνκέλελ θαηά ηεο Πεξβίαο».364

Ν Rascanu, αληηκεησπίδνληαο ηελ ειιεληθή άξλεζε, πξνζπάζεζε λα

ζπλδέζεη ην δήηεκα κε ηελ παιαηφηεξε έθθιεζε ηνπ Κηραιαθφπνπινπ λα

παξάζρεη ε Ονπκαλία εγγπήζεηο ζηελ Διιάδα θαηά ηεο Βνπιγαξίαο. Δπέδεημε,

κάιηζηα, επηζηνιή ηεο 2 Ηνπλίνπ 1927 ηνπ Έιιελα πνπξγνχ Δμσηεξηθψλ,

ζηελ νπνία κε αθνξκή ζπδήηεζε κε ζέκα ηε ζχλδεζε ησλ ειιελν-ξνπκαληθψλ

ζηδεξνδξφκσλ θαη ηελ παξνρή δηεμφδνπ ζηε Ονπκαλία απφ ην ιηκάλη ηεο

Θεζζαινλίθεο, ν Κηραιαθφπνπινο είρε πξνηείλεη ηε ζχλαςε ζπκθψλνπ πνπ λα

εμαζθαιίδεη ηελ Διιάδα θαηά ηεο Βνπιγαξίαο. Ν Ονπκάλνο πξεζβεπηήο

ξψηεζε, ινηπφλ, ηνλ πνπξγφ αλ θαη ζηε λέα ηνπο απηή ζπλάληεζε επέκελε

ζηελ παιαηφηεξε πξφηαζή ηνπ. Ν ηειεπηαίνο ηνπ απάληεζε αξλεηηθά,

δειψλνληαο, φκσο, πσο ε Ονπκαλία ζα κπνξνχζε λα βξεη αζθαιή δηέμνδν ζηε

Θεζζαινλίθε αλεμάξηεηα απφ κηα ηέηνηα πνιηηηθή ζπλελλφεζε. ηαλ, φκσο,

ξσηήζεθε γηα ην δήηεκα δηφδνπ πνιεκηθνχ πιηθνχ, αληαπάληεζε φηη δελ είλαη

απαξαίηεηε κηα ηέηνηα ζπκθσλία. Ρν Βνπθνπξέζηη, πξφζζεζε, ζα κπνξνχζε λα

αξθεζηεί ζηηο ειιεληθέο δηαβεβαηψζεηο φηη, ζε πεξίπησζε πξνζβνιήο ηεο

Ονπκαλίαο απφ ηξίην, ε Αζήλα ζα ήηαλ πξφζπκε λα επηηξέςεη ηε δίνδν απηή.

Άιισζηε, είρε θάζε δηθαίσκα λα ην θάλεη βάζεη ηεο Πχκβαζεο ηεο Σάγεο ηνπ

1907, θαζψο θαη ηνπ άξζξνπ 16 ηεο Θ.η.Δ.. Ρν κφλν πξφβιεκα πνπ ζα

κπνξνχζε λα δπζρεξάλεη ηελ θαηάζηαζε, θαηά ηνλ Έιιελα πνπξγφ, ήηαλ φηη

ζα δηεθδηθνχζε παξφκνην δηθαίσκα θαη ε Πεξβία, πξνο ηελ νπνία δελ

ρνξεγήζεθε, νχηε θαλ έκκεζα, βάζεη ηνπ άξζξνπ 3 ηνπ Ρειηθνχ Ξξσηνθφιινπ

364 Κηραιαθφπνπινο, Πεκείσκα πεξί ζπλνκηιίαο κε ηνλ Rascanu, 28 Καξηίνπ, 1930, Α..Δ. Α/7/1/1930.

110

ηεο 17εο Καξηίνπ 1928.365 Ππδεηήζεθε αθφκε ην δήηεκα απαιινηξησκέλσλ

θηεκάησλ Διιήλσλ ππεθφσλ ζηε Ονπκαλία. Ν πνπξγφο επηθαιέζηεθε

αλάινγνπο πξφζθαηνπο θηεκαηηθνχο δηαθαλνληζκνχο κε ηελ Ξνισλία.

Ν Rascanu έδεημε λα θαηαλνεί ηηο ειιεληθέο ζέζεηο ζρεηηθά κε ην ζέκα

ηεο δηφδνπ. Δπέκεηλε, φκσο, ηδηαίηεξα γηα ηε ζπκκεηνρή ηεο Διιάδαο ζηε

ζχλνδν ηνπ Βνπθνπξεζηίνπ, ειπίδνληαο φηη ζα ζπλέβαιε ζηελ θαιιηέξγεηα

πλεχκαηνο ζπλεξγαζίαο. Ρν βαζηθφηεξν ζέκα ζα ήηαλ εθείλν ηεο δεχμεο ηνπ

Γνχλαβε κεηαμχ Ονπκαλίαο θαη Πεξβίαο πξηλ ηελ αληίζηνηρε Ονπκαλίαο-

Βνπιγαξίαο, ε νπνία είρε απνθαζηζηεί παιαηφηεξα απφ ηηο θπβεξλήζεηο

Βνπθνπξεζηίνπ θαη Πφθηαο. Ν Κηραιαθφπνπινο απάληεζε φηη ην δήηεκα δελ

ελδηέθεξε άκεζα ηελ Διιάδα θαη δελ ππήξρε, ινηπφλ, πξαθηηθφο ζθνπφο

επίζθεςεο ηεο ειιεληθήο αληηπξνζσπείαο. Αληίζεηα ειιφρεπε ν θίλδπλνο

ζχγθξνπζεο κε ηηο ζεξβηθέο ζέζεηο.

Ν Rascanu, αθφκε, έθαλε ζαθή ππαηληγκφ γηα ζχλαςε ζπκκαρίαο

κεηαμχ Ονπκαλίαο-Πεξβίαο-Διιάδαο. Ν Κηραιαθφπνπινο, φκσο, αξλήζεθε

δηπισκαηηθά. Ξξφηεηλε, κάιηζηα, λα επηρεηξεζεί έλαξμε ηεο ηειεγξαθηθήο,

ηαρπδξνκηθήο θαη ηειεθσληθήο ελφηεηαο ησλ ηειψλ θαη έπεηηα, ίζσο,

ελνπνίεζε ησλ ζηδεξνδξνκηθψλ ηειψλ θαη βαζκηαία πνιηηηθή πξνζέγγηζε. Ν

Rascanu ηνπ απάληεζε «…φηη ηαχηα ήζαλ νιίγα θαη ζρεηηθήο κφλνλ αμίαο θαη

κνινλφηη παξαδέρεηαη ην άθαηξνλ ζπκκαρίαο έπξεπε ηνπιάρηζηνλ λα

ππνγξαθεί θάπνην «pacte» εκθαλίδνλ κάιινλ πνιηηηθήλ έλλνηαλ ησλ

νηθνλνκηθψλ εγγπήζεσλ.»366

Δπηζηξέθνληαο απφ ην Βνπθνπξέζηη, ν Θφιιαο δήηεζε λα δεη ηνλ

Βεληδέιν, πξνθεηκέλνπ λα ηνπ αλαιχζεη ηηο θηλήζεηο ηνπ ζρεηηθά κε ην

ζχκθσλν πνπ είρε ππνγξάςεη ν Κηραιαθφπνπινο. Ν Ονπκάλνο πνπξγφο

Δμσηεξηθψλ, Mironescu, είρε πιεξνθνξήζεη ηνλ πξεζβεπηή Rascanu φηη γηα ην

Βνπθνπξέζηη ην ζχκθσλν απηφ θαίλεηαη πιένλ «αζζελέζηαηνπ πεξηερφκελνπ».

Ν ηειεπηαίνο επηζπκνχζε λα ζπλαληήζεη ηνλ Βεληδέιν γηα λα κεηαθέξεη ηηο

απφςεηο ηνπ πνπξγνχ ηνπ, πξνηνχ αλαρσξήζεη γηα ηε Πχλνδν ηεο Κηθξήο

Ππλελλφεζεο ζηελ Ρζερνζινβαθία. Ν Mironescu ζα ήζειε λα γλσξίζεη ηηο

δηαζέζεηο ηεο Αζήλαο γηα λα κπνξεί λα ζπλνκηιήζεη ζρεηηθά θαη κε ηνλ

Marinkovic.

Ν Βεληδέινο, αληηιακβαλφκελνο φηη ην Βνπθνπξέζηη θηλνχηαλ πξνο ηελ

θαηεχζπλζε ελφο ηξηπινχ ζπκθψλνπ Διιάδαο-Πεξβίαο-Ονπκαλίαο, είπε ζηνλ

365 Κηραιαθφπνπινο πξνο Θφιια, Άθξσο απφξξεηνλ, Αζήλα, 8 Καΐνπ, 1930, Α..Δ.

Α/7/1/1930. 366 Ibid.

111

Θφιια λα δψζεη αφξηζηε απάληεζε ζηνλ Rascanu, ρξεζηκνπνηψληαο ηελ

απνπζία ηνπ Κηραιαθφπνπινπ ζην εμσηεξηθφ σο πξφζρεκα. Ν Βεληδέινο ήζειε

λα παξέιζεη ε Πχλνδνο ηεο Κηθξήο Ππλελλφεζεο γηα ηνπο εμήο ιφγνπο:

Έλα ηέηνην επξχ ζχκθσλν εγγπήζεσο ησλ ηξηψλ θξαηψλ θαηά ηξίηνπ

ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί φηη ζηξεθφηαλ έκκεζα θαηά ηεο Δ.Π.Π.Γ., ηεο

Νπγγαξίαο ή θαη ηεο ίδηαο ηεο Ηηαιίαο.

Γελ ππήξρε νπζηαζηηθφο ιφγνο λα αλαλεψζεη ε Διιάδα ηνπο δεζκνχο

ηεο κε ηε Πεξβία θαη ηδηαίηεξα κέζσ ηνπ Βνπθνπξεζηίνπ. Άιισζηε, ε

Διιάδα είρε ήδε απνξξίςεη έλα ηέηνην ελδερφκελν ζηηο ζπδεηήζεηο γηα

ην ειιελν-ζεξβηθφ ζχκθσλν. Ν Βεληδέινο δελ έθξπβε θαη ηελ ελφριεζή

ηνπ ιφγσ ηεο αιαδνληθήο ζηάζεο ηνπ Βνπθνπξεζηίνπ ζηελ πξνζέγγηζε

κε ηελ Διιάδα.367

Ν ίδηνο ν Κηραιαθφπνπινο είρε αιιάμεη γλψκε ζρεηηθά κε έλα ζχκθσλν

εγγπήζεσο ή «ζπκκαρίαο», φπσο ην είρε απνθαιέζεη ν Rascanu.

Νπζηαζηηθφο, ηέινο, ζθνπφο ηεο Διιάδαο ήηαλ λα πξνζδνζεί ζην

ειιελν-ξνπκαληθφ ζχκθσλν ηνπ 1928 πεξηερφκελν πιεξέζηεξν,

πξαγκαηηθήο θαη γεληθήο δηαηηεζίαο.

Ν πξέζβεο Rascanu ζπλαληήζεθε θαη κε ηνλ Βεληδέιν, ζηηο 20 Ηνπλίνπ

1930. Πηε κεηαμχ ηνπο ζπλνκηιία ν πξεζβεπηήο κεηέθεξε ηηο ζθέςεηο ηνπ

πνπξγνχ ηνπ, Mironescu, γηα ζχζθημε ησλ ζρέζεσλ Διιάδαο-Ονπκαλίαο-

Γηνπγθνζιαβίαο. Δίλαη εκθαλήο ε αγσλία ησλ Ονπκάλσλ λα εμαζθαιίζνπλ ηε

ζπκκαρία ησλ γεηηφλσλ ηνπο, θνβνχκελνη ηφζν ηελ πξνο λφην επέθηαζε ηεο

ζνβηεηηθήο επηξξνήο, φζν θαη ηελ πνιηηηθή ηεο Βνπιγαξίαο. Ν Βεληδέινο

απάληεζε φηη, αλ επξφθεηην γηα νηθνλνκηθφ ζπλδπαζκφ, δελ ζα είρε θακία

αληίξξεζε. Πεκείσλε, κάιηζηα:

Άιισζηε ε νηθνλνκηθή πξνζέγγηζηο ελ ζπλδπαζκψ πξνο ηελ

πξνπαγαλδηζηηθήλ εξγαζίαλ ε νπνία γίλεηαη απφ ηνπ θ. Ξαπαλαζηαζίνπ δηα ηελ βαιθαληθήλ νκνζπνλδίαλ πξέπεη λα ειπίζσκελ φηη ζα δεκηνπξγήζε κίαλ εκέξαλ ηελ αλαγθαίαλ αηκφζθαηξαλ πξνο

πξαγκαηνπνίεζε ηνπ πςεινχ ηνχηνπ ηδεφληνο.368

Ξξφζζεζε, αθφκε, φηη θάζε νηθνλνκηθή πξνζέγγηζε πξέπεη λα πξνβιέπεη

ηε ζπκκεηνρή ηεο Βνπιγαξίαο, επηθπιάζζνληαο ζε απηή ην δηθαίσκα κεηέπεηηα

πξνζρψξεζεο, αλ δελ δερφηαλ εμαξρήο λα κεηάζρεη ζε απηήλ. Πρεηηθά κε ηηο

367 Πεκείσκα Α΄ Ξνιηηηθνχ, Αζήλα, 19 Ηνπλίνπ, 1930, Α..Δ. Α/7/1/1930. Ν Rascanu είρε πεη ζρεηηθά ζηνλ Βεληδέιν: “j‟ apporte quelque chose de tres bon pour vous”. 368 Βεληδέινο, Πεκείσκα πεξί ζπλνκηιίαο κε ηνλ Rascanu, 20 Ηνπλίνπ, 1930, Α..Δ. Α/71/1930.

112

δηκεξείο ζρέζεηο Διιάδαο θαη Ονπκαλίαο, ν Βεληδέινο δήισζε φηη, εθφζνλ ην

Βνπθνπξέζηη ην επηζπκεί, ε Αζήλα είλαη δηαηεζεηκέλε λα πξνζηεζνχλ επξείεο

πξνβιέςεηο πεξί δηαηηεζίαο ζην ππάξρνλ ειιελν-ξνπκαληθφ ζχκθσλν

θηιίαο.369 Ζ Ονπκαλία, δηαπηζηψλνληαο ηηο δηαζέζεηο ηεο Διιάδαο, επέιεμε λα

πεξηνξίζεη ηηο επηδηψμεηο ηεο ηθαλνπνηψληαο ηελ Αζήλα, κε ηελ απνδνρή

πξναηξεηηθήο ξήηξαο πεξί ππνρξεσηηθήο αξκνδηφηεηαο ηνπ Γηεζλνχο

Γηθαζηεξίνπ ηεο Σάγεο ζηηο 13 Λνεκβξίνπ ηνπ 1930.370 Άιισζηε, θαη ν ίδηνο

Titulescu ήηαλ επηθπιαθηηθφο απέλαληη ζηα ζχκθσλα επξένο πεξηερνκέλνπ.371

ηαλ ζηα ηέιε Απγνχζηνπ 1931 ν Βεληδέινο επηζθέθζεθε ηε Ονπκαλία

γηα λα ζπκβάιεη πξνζσπηθά ζηε δηεπζέηεζε ηεο έθξπζκεο θαηάζηαζεο ζηελ

Διιεληθή Πρνιή ηνπ Βνπθνπξεζηίνπ, ηνπ επηθπιάρζεθε ζεξκφηαηε

ππνδνρή.372 Ρελ ίδηα επνρή, ν Κηραιαθφπνπινο ζπλαληήζεθε κε ηνλ Titulescu

ζηε Γελεχε, φπνπ ζπδήηεζαλ ηα ζρεηηθά κε ην ζχκθσλν θηιίαο. Ν ηειεπηαίνο

αλέθεξε ζηνλ Έιιελα πνπξγφ φηη ηελ επνρή ηεο ππνγξαθήο ηνπ ζπκθψλνπ

κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ ε βαζηθφηεξε επηδίσμε ηεο Ονπκαλίαο ήηαλ λα

απνδείμεη φηη είλαη ζε ζέζε λα ζπλάπηεη ζπκθσλίεο πνιηηηθήο θχζεο κε ηελ

Διιάδα, ρσξίο λα αλακέλεη πξνεγνπκέλσο ηελ εθθαζάξηζε ησλ ηφηε δηαθνξψλ

κεηαμχ Γηνπγθνζιαβίαο θαη Διιάδαο.373

Πην ηέινο ηεο εμεηαδφκελεο πεξηφδνπ, νη ζρέζεηο κεηαμχ Αζήλαο θαη

Βνπθνπξεζηίνπ, δηαηεξψληαο ην θηιηθφ ραξαθηήξα πνπ εδξάδνληαλ ζην

ζχκθσλν ηνπ 1928, είραλ παξακείλεη ζην πιαίζην πνπ επηζπκνχζε ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο. Θαηνξζψλνληαο λα απνθχγεη ην ελδερφκελν ελφο ζπκκαρηθνχ

ζπλαζπηζκνχ Διιάδαο-Πεξβίαο-Ονπκαλίαο, ν Βεληδέινο, πέηπρε ηελ

νινθιήξσζε ηνπ δηαηηεηηθνχ ραξαθηήξα ηνπ ζπκθψλνπ. Ξξνζέδηδε έηζη ζε

απηφ ηηο δηαζηάζεηο πνπ επέβαιε ε λέα ηνπ πνιηηηθή, ραξάζζνληαο ηνλ δξφκν

γηα κία επξχηεξε βαιθαληθή ζπλελλφεζε, απαιιαγκέλε απφ πιέγκαηα

αζηαζψλ ζπκκαρηθψλ ζπκθσληψλ.

369 Ibid. 370 πφκλεκα πξνο Αλψηαηε Δπηηξνπή Δθαξκνγήο Ππλζεθψλ, Αζήλα, 13 Λνεκβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/7/1/1930. 371 Κηραιαθφπνπινο, Πεκείσκα πεξί ζπλαληήζεσο κε ηνλ Titulescu, Α..Δ. Α/7/1/1930. 372 Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 26 Απγνχζηνπ, 1931, Αξηζ. 1680 Α..Δ.

Α/7/1/1930. 373 Κηραιαθφπνπινο, Πεκείσκα πεξί ζπλαληήζεσο κε ηνλ Titulescu, Α..Δ. Α/7/1/1931.

113

7. Νη ζρέζεηο κε ηελ Αιβαλία

Ο γεσπνιηηηθόο ξόινο ηεο Αιβαλίαο

Ζ Αιβαλία ήηαλ δεκηνχξγεκα ησλ ζηξαηεγηθψλ ππνινγηζκψλ θαη επηινγψλ ηεο

Οψκεο θαη ηεο Βηέλλεο πξηλ ηνλ Α΄ Ξαγθφζκην Ξφιεκν.374 Ζ εζσηεξηθή

πνιηηηθή αζηάζεηα θαη νη αδπλακίεο ηεο ρψξαο ηελ θαζηζηνχζαλ ηνλ

αζζελέζηεξν παξάγνληα ζηα Βαιθάληα. Ζ ζέζε ηεο αλάκεζα ζηε κεηαπνιεκηθά

ηζρπξή Γηνπγθνζιαβία θαη ηελ Διιάδα σζνχζαλ ηε ρψξα ζηελ αλαδήηεζε ελφο

ηζρπξνχ θίινπ θαη πξνζηάηε. Ρν Βειηγξάδη ζεσξνχζε ηε βφξεηα Αιβαλία

πξνέθηαζε ηεο δαικαηηθήο αθηήο. Απφ ηελ άιιε, ε αξηζκεηηθά έληνλε

παξνπζία αιβαληθήο κνπζνπικαληθήο κεηνλφηεηαο κεηέηξεπε ην

γηνπγθνζιαβηθφ Θνζζπθνπέδην ζε αληηθείκελν αιβαληθψλ δηεθδηθήζεσλ. Ζ

Αζήλα, αληίζηνηρα, είρε εδαθηθέο δηεθδηθήζεηο ζηελ πεξηνρή ηεο Βφξεηαο

Ζπείξνπ, ελψ ηα Ρίξαλα πξφβαιιαλ αμηψζεηο ζηηο πεξηνρέο ηεο βνξεηνδπηηθήο

Διιάδαο. Νη παξαπάλσ δηεθδηθήζεηο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αζηάζεηα ησλ

ζπλφξσλ θαη ηε γεληθφηεξε ξεπζηφηεηα ζηα Βαιθάληα θαηά ηελ πεξίνδν

εθείλε, θαζφξηζαλ ηηο πνιηηηθέο επηινγέο ηεο Αιβαλίαο θαη ησλ γεηηφλσλ ηεο

κέρξη ηελ πξψηε κεηαπνιεκηθή δεθαεηία.

Ζ ζέζε ηεο Αιβαλίαο ζηελ είζνδν ηεο Αδξηαηηθήο, θαζψο θαη ε ρξφληα

θξίζε ησλ ηηαιν-ζεξβηθψλ ζρέζεσλ ηελ έζηξεςαλ πξνο ηελ αλεξρφκελε

κεζνγεηαθή δχλακε, ηελ Ηηαιία. πνζηεξίδνληαο ηελ άλνδν ηνπ Ahmet Zoghu

ζηελ εμνπζία, ε Οψκε εμαζθάιηδε ηνλ έιεγρν ζηα ζηελά ηνπ Νηξάλην θαη ηελ

είζνδν ζηελ Αδξηαηηθή, απεηινχζε ηα λφηηα ζχλνξα ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη

αληηζηάζκηδε, σο έλαλ βαζκφ, ηε γαιιηθή επηξξνή ζηα Βαιθάληα. Βάζεη ησλ

ζπλζεθψλ ηνπ 1926 θαη 1927, ε Αιβαλία κεηαηξάπεθε επίζεκα ζε δνξπθφξν

ηεο Ηηαιίαο,375 ε νπνία απέθηεζε ην δηθαίσκα λα «ζπλεξγάδεηαη» κε ηελ

Αιβαλία γηα ηε δηαηήξεζε φρη κφλν ηνπ εδαθηθνχ θαη λνκηθνχ, αιιά θαη ηνπ

πνιηηηθνχ ηεο θαζεζηψηνο.376

Ζ έληνλε ηηαιηθή παξνπζία ζηελ Αιβαλία πξνθάιεζε, φπσο ήηαλ

θπζηθφ, αλεζπρίεο ζε Αζήλα θαη Βειηγξάδη. Νη Πέξβνη, κάιηζηα, είραλ

πεξηζζφηεξνπο ιφγνπο λα αλεζπρνχλ. Γλψξηδαλ ηηο ππνλνκεπηηθέο

πξνζπάζεηεο ηνπ Mussolini ζε βάξνο ηνπ βαζηιείνπ θαη ηελ αληίζεζή ηνπ ζηε

374 Θαξακαλιήο, Θσλζηαληίλνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο Καο Πρέζεηο, 1928-1932, Αζήλα: Διιεληθή Δπξσεθδνηηθή, 1986, ζ. 147. 375 Mack Smith, Denis, Mussolini’s Roman Empire, London, New York: Longman, 1976, ζ. 20. 376 Γεληθή Έθζεζηο πεξηφδνπ Λνεκβξίνπ 1927, Αζήλα, 5 Γεθεκβξίνπ, 1927, Α..Δ. Α/3/1928.

114

Κηθξή Ππλελλφεζε. Έβιεπαλ, φκσο, θαη ηνλ δηθφ ηνπο εγεκνληθφ ξφιν λα

ππνβαζκίδεηαη ζηελ πεξηνρή. Ζ Αζήλα, απφ ηελ άιιε, επειπηζηνχζε πσο ε

πνιηηηθή ηεο Ηηαιίαο ζηελ Αιβαλία δελ ζα ζηξεθφηαλ ελαληίνλ ηεο, εθφζνλ

ηδίσο νη αγγιν-ηηαιηθέο ζρέζεηο δηέξρνληαλ θάζε βειηίσζεο.

πήξραλ, φκσο, ζαθείο αξλεηηθέο επηπηψζεηο γηα ηα ειιεληθά

ζπκθέξνληα, ηδίσο ζηε Βφξεηα Ήπεηξν. Πηε γεληθή έθζεζε ηνπ ειιεληθνχ

πνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ, ηνλ Λνέκβξην ηνπ 1927, επηζεκάλζεθαλ νη

αιαδνληθέο ηάζεηο ησλ Ρηξάλσλ πνπ νθείινληαλ ζην αίζζεκα αζθάιεηαο πνπ

γελλνχζε ε πξνζηαζία ηεο Οψκεο. Νη ηάζεηο απηέο εθδειψζεθαλ θπξίσο κε

ηνπο απμεκέλνπο πεξηνξηζκνχο ζηε ιεηηνπξγία θαη ηνλ αξηζκφ ησλ ειιεληθψλ

ζρνιείσλ ζηελ Αιβαλία.377 Πηελ Αζήλα, ν Mario Arlotta έζπεπζε λα

δηαζθεδάζεη ηηο εληππψζεηο, δειψλνληαο πσο ε ειιεληθή θπβέξλεζε ζίγνπξα

ζα είρε ιφγν ζηηο ζπλνκηιίεο γηα ην αιβαληθφ κέησπν, φπνηε θαη αλ

πξαγκαηνπνηνχληαλ. Ξαξάιιεια, φκσο, πξνζπάζεζε λα εθβηάζεη ηελ ειιεληθή

πξνζέγγηζε πξνο ηελ Ηηαιία, ιέγνληαο πσο κηα ηηαιφθηιε πνιηηηθή ζα ήηαλ

απαξαίηεηε θαη ηθαλή πξνυπφζεζε γηα ηελ πξνζηαζία ησλ ειιεληθψλ

ζπκθεξφλησλ ζηελ Αιβαλία.378

Ζ Διιάδα αλεζπρνχζε έληνλα γηα ηελ ηχρε ησλ Διιήλσλ ππεθφσλ ζην

αιβαληθφ έδαθνο. Αξλήζεθε, ινηπφλ, λα επηθπξψζεη ηηο ζπλζήθεο ηνπ 1926.

Απφ ηελ άιιε, ππνβάζκηδε επίζεκα ηε δηπισκαηηθή ζέζε ηεο Αιβαλίαο,

δηαηεξψληαο εθεί κφλν πξφμελν θαη φρη πξεζβεπηή. Ν αληηπεξηζπαζκφο ησλ

Ρηξάλσλ εθδειψζεθε ην 1928, φηαλ δήηεζαλ απφ ηνλ Sir Eric Drummond λα

θέξεη ελψπηνλ ηνπ Ππκβνπιίνπ ηεο Θ.η.Δ. ηα δεηήκαηα πνπ αθνξνχζαλ ηε

ξχζκηζε ησλ πεξηπηψζεσλ απαιινηξίσζεο ηδηνθηεζηψλ Αιβαλψλ ππεθφσλ

ζηελ Διιάδα379 θαη ηελ πξνζηαζία ησλ 15.000 Ρζάκεδσλ ηεο Ζπείξνπ, βάζεη

ησλ ζπλζεθψλ πεξί κεηνλνηήησλ, θαζψο θαη ηελ παχζε ησλ ππνηηζέκελσλ

δηαθξίζεσλ ζε βάξνο ηνπο απφ ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε.

Ρν αβάζηκν ησλ αιβαληθψλ αηηηάζεσλ επηζήκαλε ζηελ εηήζηα έθζεζή

ηνπ γηα ην 1928 ν Βξεηαλφο πξεζβεπηήο ζηελ Αζήλα, Sir Percy Loraine. Ζ

εθαξκνγή εηδηθψλ φξσλ ζηελ πεξίπησζε ησλ Βξεηαλψλ θαη Ηηαιψλ ππεθφσλ,

ηφληζε, επηβαιιφηαλ απφ ηδηαίηεξεο ζπκθσλίεο πνπ δελ ππήξραλ ζηελ

377 Γεληθή Έθζεζηο πεξηφδνπ Γεθεκβξίνπ 1927-Ηαλνπαξίνπ 1928, Αζήλα, 1 Φεβξνπαξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3.1928. 378 Néré, Jacques, The Foreign Policy of France from 1914 to 1945, London, Boston: Routledge and Paul, 1975, ζ. 86. 379 Ρα Ρίξαλα δεηνχζαλ λα επηβιεζεί ξχζκηζε αλάινγε κε εθείλε πνπ εθαξκφζζεθε ζηηο αληίζηνηρεο πεξηπηψζεηο ησλ θηεκάησλ Βξεηαλψλ θαη Ηηαιψλ ππεθφσλ

115

πεξίπησζε ηεο Αιβαλίαο. Γηέςεπζε αθφκε ηηο θαηεγνξίεο γηα δηψμεηο θαη

θαηαπίεζε. Πεκείσλε, κάιηζηα:

Ν αιβαληθφο ηζρπξηζκφο φηη ε ειιεληθή θπβέξλεζε ζα έπξεπε λα

εμαζθαιίζεη ζηνπο Αιβαλνχο θηεκαηίεο εηδηθνχο φξνπο απνδεκίσζεο πνπ δελ ήηαλ δηαηεζεηκέλε λα εμαζθαιίζεη ζηνπο ίδηνπο ηεο ηνπο ππεθφνπο, δελ κνηάδεη επαπφδεηθηνο.380

Ρα Ρίξαλα ηζρπξίδνληαλ φηη ε κεηαρείξηζε ησλ Αιβαλψλ ππεθφσλ ζηνλ

ειιεληθφ ζηξαηφ απνηεινχζε νπζηαζηηθή απφδεημε ησλ αιβαληθψλ ηζρπξηζκψλ.

Ρν Foreign Office ζε ζρεηηθφ ηνπ ππφκλεκα δήισλε:

Ζ ππνηηζέκελε θαθνκεηαρείξηζε ησλ Ρζάκεδσλ νπιηηψλ κνηάδεη νιφηεια θαληαζηηθή. Ξνηέ δελ ππήξμαλ δηαθξίζεηο ζηνλ ειιεληθφ ζηξαηφ θαηά

αλδξψλ άιιεο θχζεο ή ζξεζθείαο, φινη νη ζηξαηηψηεο έρνπλ ίζε κεηαρείξηζε, θαη ην γεγνλφο απηφ έρεη ήδε αλαγλσξηζηεί απφ ηα κέιε ησλ μέλσλ απνζηνιψλ γηα ηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ Διιεληθνχ

Πηξαηνχ.381

Ρν Ινλδίλν δελ δίζηαζε λα θαηεγνξήζεη κάιηζηα ηα Ρίξαλα, γηα δεκηνπξγία

ηερλεηήο έληαζεο, επεηδή γλψξηδαλ ην αβάζηκν ησλ θαηεγνξηψλ. Απέδσζε ηελ

θίλεζε ηεο Αιβαλίαο ζηε δηάζεζή ηεο λα πξνθαιέζεη δήηεκα αιχηξσησλ

Αιβαλψλ ζην ειιεληθφ έδαθνο θαη λα εκθαληζηεί σο πξνζηάηηδα ησλ

Ρζάκεδσλ.382

Ζ Θνηλσλία ησλ Δζλψλ ζπληάρζεθε κε ηηο βξεηαληθέο θαη ειιεληθέο

ζέζεηο. Γηα ην δήηεκα ηεο κεηαρείξηζεο ηεο ππνηηζέκελεο αιβαληθήο

κεηνλφηεηαο πξνβιήζεθε ε αλαξκνδηφηεηα ηνπ Ππκβνπιίνπ, ελψ γηα ην αίηεκα

πνπ αθνξνχζε ηηο απνδεκηψζεηο ζπλέζηεζε ηελ παξαπνκπή ηνπ ζε απ‟ επζείαο

δηαπξαγκαηεχζεηο. Ρα παξαπάλσ ζεκεία πεξηιήθζεθαλ ζηε δηαθήξπμε ηεο 5εο

Ηνπλίνπ 1928.383

Οη ειιελν-αιβαληθέο ζρέζεηο θαη ν βξεηαληθόο παξάγνληαο

Ν βαζηθφηεξνο ζηφρνο ηνπ Βεληδέινπ, φπσο έρεη ήδε επηζεκαλζεί, ήηαλ ε

εμνκάιπλζε ησλ ζρέζεσλ κε φινπο ηνπο γείηνλεο ηεο Διιάδαο. Ζ Αιβαλία,

ινηπφλ, δελ ζα κπνξνχζε λα εμαηξεζεί απφ ηε γεληθφηεξε απηή πνιηηηθή. Ζ

πξψηε θίλεζε ήηαλ ε αλαγλψξηζε απφ ηελ Διιάδα ηεο λέαο αιβαληθήο

380 Loraine, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1928, Ξαξάγξαθνο 62, F.O. 371/13659. 381 πφκλεκα επί ησλ Διιελν-αιβαληθψλ Πρέζεσλ, Ινλδίλν, 29 Καΐνπ, 1928, F.O. 371/12922. 382 Ibid. 383 Loraine, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1928, Ξαξάγξαθνο 63, F.O. 371/13659.

116

κνλαξρίαο ηνπ Ahmet Zoghu. Ν Έιιελαο πνιηηηθφο επηδίσθε, εμάιινπ, λα

ηθαλνπνηήζεη ηε Οψκε, ελ φςεη κάιηζηα ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ.384 Πηε

ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ Mussolini, δήισζε:

Θέιεζα λα αλαγλσξίζσ ακέζσο ηελ λέα αιβαληθή κνλαξρία δηφηη εθηφο ησλ άιισλ εγλψξηδα φηη απηφ ζα ζαο ήηαλ επράξηζην.385

Ζ δεχηεξε θίλεζή ηνπ ήηαλ ε επηθχξσζε ηεο ζπλζήθεο εκπνξίνπ θαη

λαπζηπινΐαο, ηεο ζπλζήθεο πεξί εθδφζεσο θαη ηεο ζχκβαζεο πεξί εζληθνηήησλ

ηνπ 1926. Κφλν κηα πξνμεληθή ζχκβαζε πνπ ζα ξχζκηδε ην δήηεκα ησλ

απαιινηξησκέλσλ πεξηνπζηψλ ησλ Αιβαλψλ ππεθφσλ ζηελ Διιάδα δελ

επδνθίκεζε. Αθφκε, πξνέβε ζηνλ δηνξηζκφ ηνπ Ιένληνο Κειά σο πξεζβεπηή

ζηα Ρίξαλα, κε εληνιή λα θηλεζεί πξνο ηε βειηίσζε ησλ ζρέζεσλ ησλ δχν

ρσξψλ θαη λα δηεπθξηλίζεη φηη ε Διιάδα δελ είρε βιέςεηο ζηελ αιβαληθή

επηθξάηεηα.

Ρνλ επφκελν ρξφλν νη ειιελν-αιβαληθέο ζρέζεηο ήηαλ ζρεηηθά

βειηησκέλεο. Ρν κφλν πξφβιεκα πιένλ ήηαλ νη ζπλερείο πξνθιήζεηο ησλ

Ρηξάλσλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο ειιεληθήο κεηνλφηεηαο. Απηφο ήηαλ θαη ν

ιφγνο άξλεζεο ηεο Διιάδαο386 ζηελ πξφηαζε ηνπ Αιβαλνχ πνπξγνχ

Δμσηεξηθψλ, Ilia Vrionis, γηα ππνγξαθή ελφο ειιελν-αιβαληθνχ ζπκθψλνπ,

έπεηηα απφ παξαίλεζε ηεο Οψκεο.387

Αθνινχζεζε ε επίζθεςε ηνπ Dino Grandi ζηελ Αζήλα, νπφηε ε Οψκε

έδεημε πξνζπκία λα κεζνιαβήζεη γηα ηελ πξνζέγγηζε Αζήλαο-Ρηξάλσλ θαη ηελ

πηζαλή ξχζκηζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο ειιεληθήο κεηνλφηεηαο ζηε Λφηηα

Αιβαλία.388 Ζ πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ, φκσο, παξεμεγήζεθε απφ ηνπο

Αιβαλνχο. Νη ηειεπηαίνη, ππεξεθηηκψληαο ηελ ηηαιηθή ππνζηήξημε, δεηνχζαλ

λέεο παξαρσξήζεηο. Ρα Ρίξαλα, φπσο θαη ε Αζήλα, πίζηεπαλ πσο ε ειιελν-

ηηαιηθή πξνζέγγηζε ζα βειηίσλε ηε δηαπξαγκαηεπηηθή ζέζε ηνπο.389 Έρνληαο

ήδε ππνγξάςεη ην ειιελν-ηηαιηθφ ζχκθσλν, ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο

γλψξηδε πσο παξά ην ελδηαθέξνλ ηεο γηα ηηο ειιελν-αιβαληθέο ζρέζεηο, ε

Οψκε δελ ζα ζπζίαδε ή, έζησ, δηαθηλδχλεπε ηηο αληίζηνηρεο ειιελν-ηηαιηθέο.

384 Ibid. 385 Mussolini, πφκλεκα, Οψκε, 23 Πεπηεκβξίνπ 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Poitici,

pacco 1237 (1928). 386 Κειάο πξνο Θαξαπάλν, Ρίξαλα, 6 Ηαλνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/4/1/1929. 387 Ibid. 388 Loraine πξνο Chamberlain, Αζήλα, 19 Ηαλνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13654. 389 Sola πξνο Grandi, Ρίξαλα, 11 Πεπηεκβξίνπ 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Politici, pacco 1237 (1928).

117

Ν Grandi ζηε ζπλέρεηα επηζθέθζεθε ηα Ρίξαλα, εληζρχνληαο ηηο θήκεο

γηα επηθείκελν γάκν κεηαμχ ηνπ Zoghu θαη ηεο Ξξηγθίπηζζαο Αδειαΐδαο ηεο

Γέλνβαο θαη, σο εθ ηνχηνπ, ζηελφηεξε ζχλδεζε ησλ δχν θξαηψλ. Πχληνκα,

φκσο, απηέο δηαςεχζηεθαλ. Ν Grandi πξνο γεληθή έθπιεμε ησλ Ρηξάλσλ

δήηεζε κεγαιχηεξε ππνρσξεηηθφηεηα ζηηο ειιεληθέο απαηηήζεηο.390 Ρα

πξαθηηθά πξνβιήκαηα ηεο αλαδηνξγάλσζεο ηνπ αιβαληθνχ ζηξαηνχ απφ

Ηηαινχο αμησκαηηθνχο θαη ε έληαζε πνπ πξνθαινχζαλ κεηαμχ ησλ ηειεπηαίσλ

θαη ηνπ Zoghu, θαζηζηνχζαλ απαξαίηεηε ηελ ηηαιηθή επίζθεςε. Ξαξάιιεια

έληνλα αληη-ηηαιηθά ζπλαηζζήκαηα θαιιηεξγήζεθαλ ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο.

Ν Κειάο αλαθέξεη ζρεηηθά:

Ρν βέβαηνλ είλαη φηη ηφζνλ είλαη ηζρπξφλ ελ φιε ηε ρψξα ην θαηά ησλ

Ηηαιψλ κίζνο, ψζηε θαη ν Βαζηιεχο, ν παξά πάλησλ σζαχησο κηζνχκελνο, λα αλαγθάδεηαη ελίνηε λα παξέρε ηελ εληχπσζηλ, πξνο ελίζρπζηλ ηεο ζέζεσο απηνχ ελ ηε ρψξα, φηη δελ είλαη, σο

ραξαθηεξίδεηαη, ηπθιφλ φξγαλνλ ηεο Ηηαιίαο.391

Ρελ Άλνημε ηνπ 1929 πξνθιήζεθε λέα έληαζε ζηηο ειιελν-αιβαληθέο

ζρέζεηο. Αηηία ήηαλ ε απφθαζε ησλ Ρηξάλσλ λα πξνρσξήζνπλ ζηελ ίδξπζε

απηνθέθαιεο Αιβαληθήο Δθθιεζίαο, αλεμάξηεηεο απφ ην Νηθνπκεληθφ

Ξαηξηαξρείν.392 Ζ απάληεζε ηεο Διιάδαο ήηαλ άκεζε. Θαηήγγεηιε ηελ Αιβαλία

γηα θαηαπάηεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ δηθαησκάησλ ηεο ειιεληθήο κεηνλφηεηαο,

αξλήζεθε λα αλαγλσξίζεη ηε λέα Δθθιεζία θαη πξνζέθπγε ζηελ Θ.η.Δ.. Ρα

Ρίξαλα αξλήζεθαλ ηηο θαηεγνξίεο. Ρειηθά, ε Θ.η.Δ. ζπλέζηεζε ηνλ ζεβαζκφ

ησλ δηθαησκάησλ ηεο κεηνλφηεηαο,393 απνθάλζεθε, φκσο, φηη δελ ρξεηαδφηαλ

λα ιάβεη πεξαηηέξσ κέηξα.394 Ρα γεγνλφηα πξνθάιεζαλ ηε δεκνζίεπζε

αξλεηηθψλ άξζξσλ ζηνλ ηχπν θαη ησλ δχν ρσξψλ, ζπκβάιινληαο ζηε

δηακφξθσζε αξλεηηθνχ θιίκαηνο ζε βάξνο ηνπ ελδερφκελνπ ηεο ειιελν-

αιβαληθήο πξνζέγγηζεο.

Ρνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1930, νη ειπίδεο γηα γεληθφ δηαθαλνληζκφ φισλ ησλ

εθθξεκψλ δεηεκάησλ αλαπηεξψζεθαλ αλαπάληερα. Νη ππνρσξήζεηο ηεο

Αιβαλίαο αθνξνχζαλ ην εθθιεζηαζηηθφ δήηεκα θαη ηε ιεηηνπξγία 52 ειιεληθψλ

ζρνιείσλ. Απφ ηελ άιιε, ε Διιάδα έδεηρλε δηαηεζεηκέλε λα ξπζκίζεη επλντθά

390 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 151. 391 Κειάο πξνο Θαξαπάλν, Ρίξαλα, 11 Απξηιίνπ, 1928, Α..Δ. Α/4/2/1929. 392 Pipinelis, Panagiotis, Europe and the Albanian Question. The Last Phase: A study in Greek-Turkish diplomacy, Chicago: Argonaut, Inc., 2ε έθδνζε, 1963, ζ. 79. 393 Ibid, ζ. 80. 394 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1929, Ξαξάγξαθνο 110, F.O. 371/14391.

118

ην δήηεκα ησλ αιβαληθψλ πεξηνπζηψλ πνπ είραλ απαιινηξησζεί.395 Γξήγνξα,

φκσο, νη ειπίδεο δηαςεχζηεθαλ. Ν Patrick Ramsay ζεψξεζε ππεχζπλνπο ηνπο

ειιεληθνχο ρεηξηζκνχο, ηελ αδηαιιαμία ησλ Ρηξάλσλ θαη, ηέινο, ηελ ηηαιηθή

επηξξνή.396 Ζ Οψκε, φπσο ηνλίζηεθε παξαπάλσ, επηζπκνχζε ηελ

απνθαηάζηαζε θαιψλ ζρέζεσλ, φρη φκσο θαη ηε ζπλεξγαζία κεηαμχ ησλ δχν

ρσξψλ. Ρν ίδην ίζρπε θαη γηα ηελ Αζήλα.

Ζ αλαδσπχξσζε ηνπ αιβαληθνχ εζληθηζκνχ πνπ εθδεισλφηαλ ζπρλά κε

δηαδειψζεηο έμσ απφ ηελ ειιεληθή Ξξεζβεία θαη χκλνπο κε αιπηξσηηθφ θαη

πξνθιεηηθφ πεξηερφκελν, απνκάθξπλε πεξηζζφηεξν ην ελδερφκελν ηεο

πξνζέγγηζεο. Γηα ηνλ Κειά, πίζσ απφ απηήλ ηελ έμαξζε θξπβφηαλ ε Οψκε,

θάηη πνπ ν Ηηαιφο πξεζβεπηήο δελ έθξπβε.397 Ν ζηφρνο ηεο Ηηαιίαο ήηαλ,

κάιινλ, ε αλαθίλεζε ηνπ δεηήκαηνο ηνπ Θνζζπθνπεδίνπ θαη ε πξφθιεζε

πξνβιεκάησλ ζηα λφηηα ζχλνξα ηεο Γηνπγθνζιαβίαο. Ξαξάιιεια, επεξέαδε

αξλεηηθά ηελ πξννπηηθή ειιελν-αιβαληθήο πξνζέγγηζεο.

Νη παιηλσδίεο ζηελ πνξεία ησλ ειιελν-αιβαληθψλ ζρέζεσλ πξφδηδαλ ην

αδηέμνδν ηεο αιβαληθήο θπβέξλεζεο πνπ απφ ηε κία επηζπκνχζε ηελ

πξνζέγγηζε κε ηελ Διιάδα πεξηζζφηεξν απφ ηελ ηειεπηαία, ελψ απφ ηελ άιιε

δελ κπνξνχζε λα αλερζεί ηε ζπκπεξηθνξά ηεο Αζήλαο. Ν ηηαιηθφο ξφινο, ζηνλ

νπνίν ηφζν ήιπηδε, απνδείρηεθε κάιινλ αξλεηηθφο. Ζ Οψκε δελ δίζηαδε λα

παξεκβαίλεη ζηε δηακφξθσζε ηεο αιβαληθήο πνιηηηθήο πξνζθεχγνληαο ζηε

ιεγφκελε «δηπισκαηία ηεο θαλνληνθφξνπ». Ρνλ Απξίιην, έλαο ηηαιηθφο

ζηνιίζθνο επηζθέθζεθε ηηο αιβαληθέο αθηέο, πξνθεηκέλνπ λα θαηαζηήζεη ζαθή

ηφζν ηνλ θπξηαξρηθφ ηεο ξφιν ζηελ πεξηνρή, φζν θαη ηε ζπλερή παξνπζία

νηθνλνκηθψλ θαη ζηξαηεγηθψλ ζπκθεξφλησλ ηεο. Ζ πξνθιεηηθή απηή ζηάζε

ηεο Ηηαιίαο πξνθάιεζε ηελ αληίδξαζε ηεο Βξεηαλίαο. Ν Βξεηαλφο πξεζβεπηήο

ζηα Ρίξαλα πξφηεηλε λα πξαγκαηνπνηεζεί κηα παξεκθεξήο λαπηηθή επίζθεςε

ζηελ Αιβαλία απφ ηνλ ειιεληθφ ζηφιν. Ζ Αζήλα, φκσο, δελ έδεηρλε πξφζπκε

λα πξνβεί ζε κία ηέηνηα θίλεζε,398 πηζηεχνληαο φηη θάηη ηέηνην δελ ζα

βνεζνχζε ηηο ζρέζεηο κε ηελ Ηηαιία. Ρνλ Νθηψβξην ηνπ 1930, ην Ινλδίλν

απάληεζε κε ηελ επίζθεςε ζην Γπξξάρην κηαο επηβιεηηθήο κνίξαο ηνπ

Βξεηαληθνχ Πηφινπ ζηε Κεζφγεην. Ζ ππνδνρή πνπ ηεο επηθπιάρηεθε ήηαλ

395 Γεληθή Αλαθνξά γηα ην 1929, Αζήλα, 15 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 396 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1930, Ξαξάγξαθνο 88, F.O. 371/15237. 397 Κειάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 24 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/4/1/1930. 398 Ξηπηλέιεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 27 Απξηιίνπ, 1930, Α..Δ. Α/4/2/1930.

119

ζεξκφηαηε, ελψ ε αιβαληθή θπβέξλεζε δελ έθξπςε ηελ ηθαλνπνίεζή ηεο γηα ην

ελδηαθέξνλ ηεο Αγγιίαο.399

Ρνλ Ηνχλην ηνπ 1930, ν Zoghu αλέιαβε πξσηνβνπιία βειηίσζεο ησλ

ζρέζεσλ, δεηψληαο ηε ζπκπαξάζηαζε ηνπ πξεζβεπηή Κειά. Ζ δηείζδπζε ηεο

Οψκεο ζηελ Αιβαλία είρε ήδε αξρίζεη λα ελνριεί ηα Ρίξαλα. Ν ίδηνο ν

πνπξγφο ηνπ Πηέκκαηνο ηνπ Zoghu, Ekrem Libahora, ήηαλ γλσζηφο

πξάθηνξαο ηεο Ηηαιίαο.400 Αθφκε, ν θφβνο ηεο απνθιεηζηηθήο ηηαιηθήο

νηθνλνκηθήο θπξηαξρίαο έζηξεςε ηελ θπβέξλεζε ζηελ αλαδήηεζε λέσλ

επελδχζεσλ, θπξίσο ειιεληθψλ. Ππγθεθξηκέλα, δήηεζε ηελ ίδξπζε κηαο

ζπγαηξηθήο ειιεληθήο ηξάπεδαο ζηα Ρίξαλα.401 Ρν θαινθαίξη ηνπ 1930, νη

ηηαιν-αιβαληθέο ζρέζεηο δηέξρνληαλ ην ρεηξφηεξν ζηάδην. Νη πξνζηξηβέο ζε

δεηήκαηα εζσηεξηθήο νξγάλσζεο, ζηξαηησηηθήο θαη νηθνλνκηθήο θχζεο, νη

θαηεγνξίεο γηα ηηαιηθέο θαηαρξήζεηο θαη απζαηξεζίεο θαη ηέινο ε ππεξνςία ηεο

Οψκεο θφξηηδαλ αξλεηηθά ηελ θαηάζηαζε. Νξηζκέλα κάιηζηα γεγνλφηα, φπσο ε

δνινθνλία ηνπ Ηηαινχ αμησκαηηθνχ Chesti θαη ε ζχγθξνπζε ηνπ Ηηαινχ

πξεζβεπηή, Sola, κε ηνλ Αιβαλφ πνπξγφ Δμσηεξηθψλ, Fitso, πξνθάιεζαλ

αλεζπρίεο ζηε Οψκε. Ν Κειάο κάιινλ πξνθεηηθά ζεκείσλε:

Αιι‟ εθ ηνχηνπ βεβαίσο δελ έπεηαη φηη νη Αιβαλνί, απσιέζαληεο ην αίζζεκα ηεο αδπλακίαο ησλ θαη παξαζπξφκελνη απιψο απφ ηα

αληητηαιηθά ησλ αηζζήκαηα, ζα εδχλαλην λα ξηθζψζηλ εηο πεξηπεηείαο, εμ σλ νπδέλ ζα είρνλ σθειεζψζη. Ρν πηζαλψηεξνλ άιισο ηε είλαη, φηη κεηά ηηο [αληητηαιηθέο] εθδειψζεηο απηάο, ζα ζεκεησζεί, επί ηηλα

ηνπιάρηζηνλ ρξφλνλ, βειηίσζηο εηο ηαο ζρέζεηο ησλ δχν θξαηψλ.402

Ρνλ επφκελν κήλα, ν λένο πξεζβεπηήο ηεο Αιβαλίαο ζηελ Αζήλα,

Aslani, δήηεζε ζρεδφλ ηθεηεπηηθά ηε βειηίσζε ησλ ζρέζεσλ θαη ηε ξχζκηζε

ησλ εθθξεκψλ δεηεκάησλ. Απνθάιεζε, κάιηζηα, ηελ Διιάδα «κεγάιε αδειθή

ηεο Αιβαλίαο». Ζ Αζήλα απάληεζε φηη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηε

βειηίσζε ησλ ζρέζεσλ ήηαλ ε πξνζηαζία ηεο ειιεληθήο κεηνλφηεηαο.403

Ξαξά ηηο εθθιήζεηο ησλ Ρηξάλσλ, ην εθθιεζηαζηηθφ δήηεκα δελ είρε

επηιπζεί, νχηε νη δηψμεηο ησλ ειιελνξζφδνμσλ είραλ ζηακαηήζεη. Ζ Αζήλα

απάληεζε απνζχξνληαο ηνλ πξεζβεπηή Κειά. Ν Fitso έδσζε εμεγήζεηο,

παξαδερφκελνο ηα δηπισκαηηθά ιάζε ηεο αιβαληθήο θπβέξλεζεο, απνδίδνληάο

399 Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 11 Νθησβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/3/1/1930. 400 Κειάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 28 Ηνπλίνπ, 1930, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. 401 Ibid. 402 Κειάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 6 Ηνπιίνπ, 1930, Α..Δ. Α/4/2/1930. 403 πφκλεκα επί ησλ Διιελν-αιβαληθψλ Πρέζεσλ, Αζήλα, 19 Ηνπιίνπ, 1930, Α..Δ. Α/4/1/1930.

120

ηα ζηελ απεηξία ηνπ λενζχζηαηνπ θξάηνπο θαη δείρλνληαο δηαηεζεηκέλνο λα

πξνβεί ζε θάζε δπλαηή ππνρψξεζε.404 Ζ Αιβαλία έδεηρλε, απφ ηε κία,

δηαηεζεηκέλε λα επηηξέςεη ηε δηδαζθαιία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο ζε

ειιελφθσλα ρσξηά θαη λα πξνσζήζεη κηα ζπκθσλία κεηαμχ ηεο Απηνθέθαιεο

Δθθιεζίαο θαη ηνπ Νηθνπκεληθνχ Ξαηξηαξρείνπ. Απφ ηελ άιιε, επηζπκνχζε ηε

ξχζκηζε ηνπ δεηήκαηνο ησλ απνδεκηψζεσλ ησλ απαιινηξησκέλσλ αιβαληθψλ

πεξηνπζηψλ ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα.405

Ρν 1931 έπεζαλ νη ηφλνη ζηηο ζρέζεηο Αζήλαο-Ρηξάλσλ. Ζ ειιεληθή

θπβέξλεζε απνθάζηζε, κάιηζηα, ηνλ Κάην ηνπ ίδηνπ έηνπο λα

επαλαηνπνζεηήζεη πξεζβεπηή ζηα Ρίξαλα. Ζ ζέζε αλαηέζεθε ζηνλ κέρξη ηφηε

επηηεηξακκέλν, Θίκσλα Θφιια.406 Νη δηαπξαγκαηεχζεηο, φκσο, δελ έκειιαλ λα

ζπλερηζηνχλ. Άιισζηε, ν Βεληδέινο έδεηρλε ηθαλνπνηεκέλνο απφ ηε κέρξη ηφηε

θαηάζηαζε. Ρα παξάπνλα ηεο Αιβαλίαο γηα ηα ζπλερηδφκελα αξλεηηθά άξζξα

ηνπ ειιεληθνχ ηχπνπ θαη ηηο ππεξβνιέο γηα ηελ θαηάζηαζε ηεο ειιεληθήο

κεηνλφηεηαο αλάγθαζαλ ηνλ πξεζβεπηή Θφιια λα παξαδερηεί φηη ηα

δεκνζηεχκαηα δελ ζπκθσλνχζαλ κε ηηο επίζεκεο ειιεληθέο ζέζεηο.407

Ρν 1932 νη ειιελν-αιβαληθέο ζρέζεηο παξέκεηλαλ ζηαζεξέο. Ζ

Ξαγθφζκηα Νηθνλνκηθή Θξίζε δελ ζπλέβαιε ζηελ επίιπζε ηνπ δεηήκαηνο ησλ

απνδεκηψζεσλ γηα ηηο απαιινηξησκέλεο αιβαληθέο πεξηνπζίεο, αμίαο πεξίπνπ

200.000.000 δξαρκψλ. Ζ Αζήλα επέκεηλε λα ξπζκίζεη ην δήηεκα κε φκνην

ηξφπν, φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ Διιήλσλ ηέσο γαηνθηεκφλσλ,

θαηαβάιινληαο σο απνδεκίσζε κεηνρέο αμίαο 25% ηεο νλνκαζηηθήο.408 Ν

Βεληδέινο έρνληαο πξνβεί, ήδε, ζε ζεκαληηθέο ππνρσξήζεηο ζηελ πεξίπησζε

ηεο Ρνπξθίαο θαη ηεο Βνπιγαξίαο δελ επηζπκνχζε λα αθνινπζήζεη ηελ ίδηα

πνιηηηθή θαη απέλαληη ζηελ Αιβαλία, εθφζνλ ηα νθέιε κηαο ηέηνηαο ζηάζεο δελ

ήηαλ αλάινγα ησλ ζπζηψλ. Απφ ηελ άιιε, ηα Ρίξαλα δελ έδεηρλαλ δηαηεζεηκέλα

λα ππνρσξήζνπλ ζην εθθιεζηαζηηθφ δήηεκα θαη εθείλν ησλ ειιεληθψλ

ζρνιείσλ ζηελ Αιβαλία. Ζ θαζπζηεξεκέλε ζπλεηδεηνπνίεζε ησλ ζπλεπεηψλ

ηεο ηηαιηθήο επηθπξηαξρίαο δελ κπνξνχζε λα επηθέξεη θαλέλα νπζηαζηηθφ

απνηέιεζκα, δεδνκέλεο κάιηζηα ηεο ειιελν-ηηαιηθήο ζπκθσλίαο. Πην ηέινο

ηεο ηεηξαεηίαο 1928-1932, νη ζρέζεηο ησλ δχν ρσξψλ ήηαλ θαιέο, ρσξίο φκσο

λα επηιπζνχλ νη εθθξεκείο κεηαμχ ηνπο δηαθνξέο.

404 Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 9 Πεπηεκβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/4/1/1930. 405 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1930, Ξαξάγξαθνο 88, F.O. 371/15237. 406 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνο 81, F.O. 371/15970. 407 Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 6 Απγνχζηνπ, 1931, Α..Δ. Α/4/1/1931. 408 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο Καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 158.

121

8. Νη ζρέζεηο κε ηε Κεγάιε Βξεηαλία θαη ην Θππξηαθφ

Απφ ηελ επνρή αθφκε ηεο απειεπζέξσζεο, ε Βξεηαλία ζπλδέζεθε έληνλα κε

ηελ πνξεία ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο. Γηαηεξψληαο χςηζηα ζηξαηεγηθά θαη

νηθνλνκηθά ζπκθέξνληα ζηε Κεζφγεην, ε κεγάιε λαπηηθή Γχλακε

επαλεηιεκκέλα παξελέβε ζηελ πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή δσή ηεο ρψξαο. Ζ

άλνδνο ηνπ Βεληδέινπ ζηελ εμνπζία έγηλε γηα πξψηε θνξά επκελψο δεθηή απφ

ηε Βξεηαλία, ε νπνία αλαγλψξηδε ηηο θηιηθέο ηνπ δηαζέζεηο θαη είρε δηαγλψζεη

θαηά ηελ θξίζηκε πεξίνδν ηνπ Α΄ Ξ.Ξ. ηνλ ξεαιηζκφ θαη ηε ζπλέπεηα ηνπ

Έιιελα εγέηε. Ν θηιειεχζεξνο πξνζαλαηνιηζκφο, άιισζηε, ηεο

δηαθπβέξλεζήο ηνπ πξντδέαδε γηα κηα πνξεία ζπλεξγαζίαο ησλ δχν ρσξψλ κε

βάζε ηελ ηαχηηζε ζπκθεξφλησλ θαη αμηψλ.

Κεηά ηηο εθινγέο ηνπ 1928 θαη ηελ επάλνδν ηνπ Βεληδέινπ ζηελ

πξσζππνπξγία, ε Βξεηαλία επηδίσμε λα εμαζθαιίζεη ηε ζπλεξγαζία ηνπ. Ζ

θπβέξλεζε Baldwin ήιπηδε φηη ηίπνηε δελ είρε αιιάμεη. Ζ λέα εμσηεξηθή

πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ, φκσο, δελ άξγεζε λα πξνθαιέζεη αλεζπρίεο ζην

Ινλδίλν. Ζ έθηαζε θαη ε κνξθή ηεο πξνζέγγηζεο κε ηηο γεηηνληθέο ρψξεο πνπ

επηρείξεζε, γέλλεζε θφβνπο ζην Ινλδίλν φηη ε Διιάδα ζα κπνξνχζε λα

απνκαθξπλζεί απφ ηελ παιαηφηεξε θηινβξεηαληθή ηεο ζηάζε. Γξήγνξα, φκσο,

έγηλε αληηιεπηφ φηη ε λέα απηή ειιεληθή πνιηηηθή ζπλέπιεε κε ηηο βξεηαληθέο

επηδηψμεηο.

Ζ Γεξκαλία θαη ε Απζηξννπγγαξία κε παιαηφηεξα ζπκθέξνληα ζηε

Βαιθαληθή είραλ ήδε ηεζεί ζην πεξηζψξην, ε πξψηε, θαη ζηελ ηζηνξηθή κλήκε,

ε δεχηεξε. Ζ Δ.Π.Π.Γ. απεηινχζε λα θαιχςεη ην θελφ ηζρχνο πνπ άθεζαλ πίζσ

ηνπο νη δχν Γπλάκεηο. Ρν ελδερφκελν επέθηαζεο ηνπ θνκκνπληζκνχ

πξνθαινχζε έληνλε αλεζπρία ζηε Βξεηαλία. Ζ ζηήξημε κηαο θηιειεχζεξεο

θπβέξλεζεο ζηελ Διιάδα ήηαλ κία θαιή επηινγή γηα αλάζρεζε ηνπ θηλδχλνπ

απηνχ. Δπηπιένλ, ην Ινλδίλν κπνξνχζε λα ινγαξηάδεη ζηε ζπκπαξάζηαζε ηεο

Γαιιίαο, ελψ ε Ηηαιία ηνπ Mussolini δελ πξνθαινχζε αλεζπρίεο αθφκε.

Ξεξηνξίζηεθε, ινηπφλ, ζε έλαλ κάιινλ δεπηεξεχνληα ξφιν, ρσξίο άκεζεο

επεκβάζεηο, αλαιακβάλνληαο κφλν δηακεζνιαβεηηθέο πξσηνβνπιίεο γηα ηε

ζηαζεξνπνίεζε ηεο θαηάζηαζεο ζηελ πεξηνρή.

Έηζη, κεηά ηε ξχζκηζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο Κνζνχιεο, παξελέβε ππέξ

ηεο ειιελν-ηνπξθηθήο πξνζέγγηζεο, ππνβνήζεζε ηελ ηαθηνπνίεζε ησλ

δεηεκάησλ Διιάδαο θαη Πεξβίαο θαη αθνινχζεζε έλαληη ηεο Βνπιγαξίαο κία

δηαιιαθηηθή πνιηηηθή πνπ επέηξεπε ζε νξηζκέλνπο παξαδνζηαθνχο

122

θηινβνπιγαξηθνχο θχθινπο ηνπ Ινλδίλνπ λα ππνζηεξίδνπλ δεκφζηα ηηο

βνπιγαξηθέο δηεθδηθήζεηο θαηά ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη ηεο Διιάδαο.409

Ζ πίεζε ηεο θνηλήο γλψκεο, ε θξνληίδα γηα ηε δηαηήξεζε ηεο

απνηθηαθήο απηνθξαηνξίαο ηεο, ε ζρεηηθή κείσζε ησλ κνλάδσλ ηνπ βξεηαληθνχ

ζηφινπ ζε ζρέζε κε ηηο άιιεο κεγάιεο λαπηηθέο Γπλάκεηο,410 αιιά θαη πνιιά

εζσηεξηθά νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα, θπξίσο κεηά ην 1929, έζεηαλ φξηα ζην

πνιηηηθφ ελδηαθέξνλ ηεο Κ. Βξεηαλίαο ζηα Βαιθάληα θαη ηδηαίηεξα ζηελ

Διιάδα. Ζ ζεκαζία ηεο Διιάδαο γηα ηε Βξεηαλία είρε πεξηνξηζηεί πιένλ

αηζζεηά. Ν Howard Smith δήισλε ζρεηηθά:

Ξνιηηηθά ε Διιάδα δελ έρεη θαη κεγάιε ζεκαζία γηα εκάο. Ξξάγκαηη, νη Έιιελεο δέρνληαη ηνλ βξεηαληθφ ζηφιν θαη ηνπ επηηξέπνπλ λα

ρξεζηκνπνίεη ζηηο αζθήζεηο ηνπ ηα ειιεληθά ιηκάληα, φπνηε επηζπκεί, αιιά πέξα απφ απηφ δελ λνκίδσ φηη ε Διιάδα κεηξά θαη πνιχ γηα εκάο.411

Ζ λέα απηή πνιηηηθή ηεο Βξεηαλίαο δηεπθφιπλε ηνλ Βεληδέιν ζηνλ

επαλαπξνζδηνξηζκφ ησλ ζρέζεσλ ησλ δχν ρσξψλ θαη ηελ αλαδήηεζε δχν

θίισλ θαη φρη ζπκκάρσλ ρσξψλ. Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο πεξηνξίζηεθε λα

ελεκεξψλεη ην Ινλδίλν γηα ηηο θηλήζεηο θαη δηαζέζεηο ηεο ειιεληθήο

θπβέξλεζεο, αιιά θαη λα θξνληίδεη γηα ηε δηαζθάιηζε ησλ βξεηαληθψλ

ζπκθεξφλησλ ζηε ρψξα. Άιισζηε θαη ε ίδηα ε Βξεηαλία έδεηρλε λα

ελδηαθέξεηαη πεξηζζφηεξν γηα ηελ ελίζρπζε ηνπ νηθνλνκηθνχ ηεο ξφινπ ζηελ

Διιάδα.

Τα νηθνλνκηθά ζπκθέξνληα ηεο Βξεηαλίαο ζηελ Διιάδα

Έρνληαο εμαζθαιίζεη ηελ θπξηαξρία ηεο ζην ρψξν ηεο Κεζνγείνπ θαη

ζπλεηδεηνπνηψληαο φηη ην θφζηνο ηεο δπλακηθήο ηεο παξνπζίαο ήηαλ πςειφ, ε

Βξεηαλία πξνζπάζεζε λα επεθηείλεη ηδηαίηεξα ηελ νηθνλνκηθή ηεο επηξξνή ζηελ

πεξηνρή θαη ε Διιάδα πεξηιακβαλφηαλ ζηελ λέα δψλε βξεηαληθψλ

(νηθνλνκηθψλ) ζπκθεξφλησλ. Πηε ρψξα δξνχζαλ ήδε κεγάιεο βξεηαληθέο

εηαηξίεο, αλαιακβάλνληαο ηελ εθηέιεζε κεγάισλ έξγσλ θαη ζπκβάιινληαο

ζηελ αλαζπγθξφηεζε πνπ αθνινχζεζε ηε Κηθξαζηαηηθή Θαηαζηξνθή. Ήηαλ κηα

409 Ξηπηλέιεο, Ξαλαγηψηεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, 1923-41, Αζήλα: ρ.ν., 1948, ζζ. 123-124. 410 Edwards, Kenneth, Commander, The Grey Diplomatists, London: Rich & Cowan, Ltd., 1938, ζ. 73. 411 Smith, Πρφιην ζε επηζηνιή ηνπ Loraine, Ινλδίλν, 28 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13649.

123

ρξπζή επθαηξία γηα ηε Κεγάιε Γχλακε λα επαλαπξνζδηνξίζεη ηνλ ξφιν ηεο θαη

λα ζπλδέζεη ηελ παξνπζία ηεο ζηνλ ειιεληθφ ρψξν κε ηελ αλαζπγθξφηεζε ηεο

ρψξαο.

Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο γλψξηδε πσο ηα νηθνλνκηθά ζέκαηα θαη

ηδηαίηεξα φζα αθνξνχζαλ ηηο ζρέζεηο κε ηε Κ. Βξεηαλία ειάρηζηα δηέθεξαλ απφ

εθείλα ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. Ν ίδηνο απέθεπγε λα έξρεηαη ζε απεπζείαο

ζπλνκηιίεο, βξηζθφηαλ, φκσο, πίζσ απφ θάζε απφθαζε ηέηνηνπ είδνπο. Ρν

απνηέιεζκα ήηαλ ηδηαίηεξα ζεηηθφ γηα ηελ Διιάδα. Ν Βεληδέινο θαηφξζσζε

ηειηθά λα επηηχρεη επλντθνχο φξνπο, λα εμηζνξξνπήζεη ηηο μέλεο επηξξνέο θαη

λα ηθαλνπνηεί ηαπηφρξνλα κεξηθέο απφ ηηο απαηηήζεηο ηνπ βξεηαληθνχ

θεθαιαίνπ.

Σαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ηεο πνιηηηθήο ηνπ Βεληδέινπ απέλαληη ζηα

βξεηαληθά επηρεηξεκαηηθά ζπκθέξνληα ζηελ Διιάδα απνηεινχλ νη πεξηπηψζεηο

ηεο εηαηξίαο Power and Traction (P&T), ηεο Eastern Telegraph Company θαη

ησλ δηαθνξψλ κεηαμχ ησλ εηαηξηψλ Siemens-Puglie θαη Siemens-Halske.

Πηελ P&T είρε παξαρσξεζεί βάζεη ζπκθσλίαο πνπ ππφγξαςε ε

θπβέξλεζε Ξάγθαινπ ε παξαγσγή, κεηαθνξά θαη δηαλνκή ειεθηξηθνχ

ξεχκαηνο ζηελ πεξηνρή ηεο Αζήλαο γηα εμήληα ρξφληα, θαζψο θαη ε θαηαζθεπή

δηθηχσλ ηξακ θαη ζηδεξνδξφκσλ ζηελ ίδηα πεξηθέξεηα. Δίλαη αιήζεηα φηη ε

ζπκθσλία απηή είρε ππνγξαθεί κε δπζκελέζηαηνπο φξνπο γηα ηελ Διιάδα. Ζ

δηάξθεηα ηεο ζπκθσλίαο (60 ρξφληα) ήηαλ ζαθψο ππεξβνιηθή. Ζ εηαηξία

εμαηξνχηαλ απφ θάζε θνξνινγία, ελψ είρε ην δηθαίσκα λα απμάλεη ηηο ηηκέο ηνπ

ειεθηξηθνχ θαη ησλ κεηαθνξψλ. Ρέινο, ζα ρξεζηκνπνηνχζε ελαιιαζζφκελν

ξεχκα, πνπ ζεσξείην ηδηαίηεξα επηθίλδπλν.412 Ζ ζπκθσλία αλάζεζεο ηνπ έξγνπ

δελ είρε επηθπξσζεί απφ ην Θνηλνβνχιην, αιιά είρε απιά ηνλ ηχπν ηνπ

λνκνζεηηθνχ δηαηάγκαηνο ηνπ δηθηαηνξηθνχ θαζεζηψηνο. Απφ ηε κία, ε

δηαηήξεζή ηεο πξνζέβαιιε δηαξθψο ηε δηθαητθή ηάμε θαη ην Πχληαγκα ηεο

ρψξαο. Απφ ηελ άιιε, ε αθχξσζή ηεο ζα πξνθαινχζε έληνλεο αληηδξάζεηο

ηφζν ζηελ Αγγιία, φζν θαη ζε άιιεο ρψξεο πνπ ζα δηαπίζησλαλ ηελ επηζθαιή

θαηάζηαζε φισλ εθείλσλ ησλ ζπκβάζεσλ πνπ είραλ ππνγξάςεη κε ηελ Διιάδα

θαηά ηελ πεξίνδν ηεο δηθηαηνξίαο Ξάγθαινπ. Έηζη ην δηεζλέο θχξνο θαη ε

αμηνπηζηία ηεο Διιάδαο ζα δέρνληαλ έλα ζνβαξφηαην πιήγκα.

Ζ θπβέξλεζε Βεληδέινπ επηρείξεζε λα επηηχρεη επλντθφηεξνπο φξνπο γηα

ηελ Διιάδα, ρσξίο λα απνζαξξχλεη ηνπο μέλνπο επελδπηέο. Ρν έληνλν

βξεηαληθφ ελδηαθέξνλ δηαθαίλεηαη θαη απφ ηε ζπλάληεζε κεηαμχ ηνπ Loraine

412 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 178.

124

θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ Βεληδέινπ ζηηο 16 Γεθεκβξίνπ 1928. Ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο δεζκεχηεθε λα εμεηάζεη ηηο βξεηαληθέο αληηξξήζεηο ζηα ζρέδηα

ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο, εμέθξαζε, φκσο, ηελ αληίζεζή ηνπ ζηελ απνπζία

θξαηηθήο παξέκβαζεο ζηελ πνξεία ηεο εηαηξίαο.413

Ρν θιίκα εληάζεθε πεξηζζφηεξν κεηά απφ ηε δεκνζίεπζε πνξίζκαηνο

επηηξνπήο λνκνκαζψλ ζηελ Αζήλα, ζχκθσλα κε ην νπνίν ε ζχκβαζε ήηαλ

άθπξε. Ρν Foreign Office πξνζπάζεζε ηφηε λα επηηχρεη ηε ζπλεξγαζία ησλ

Ακεξηθαλψλ, πνπ επίζεο είραλ αλαιάβεη κεγάια έξγα ζηελ Διιάδα, φπσο ε

απνμήξαλζε ηεο Θνηιάδαο ηνπ Αμηνχ. Ζ Βξεηαλία ζηελ νπζία πξνζπαζνχζε λα

εκπνδίζεη ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε λα δεκηνπξγήζεη έλα αληαγσληζηηθφ θιίκα

κεηαμχ ησλ μέλσλ εηαηξηψλ.414 Έληνλα αλήζπρε απφ ηηο λέεο εμειίμεηο, ε P&T

ηειηθά αλαδηπιψζεθε, δερφκελε ηελ άζθεζε επνπηείαο απφ ηελ ειιεληθή

θπβέξλεζε.

Πχληνκα ηα βξεηαληθά ζπκθέξνληα ζπγθξνχζηεθαλ κε ηα αληίζηνηρα

ηηαιηθά. Ν Ηηαιφο θφκεο Volpi, έρνληαο ηνλ έιεγρν ηεο ηηαιηθήο εηαηξίαο

Galileo, ζρεδίαδε λα αλαιάβεη ηελ αλάπηπμε ηεο Πηπκθαιίαο Ιίκλεο θαη λα

πσιεί πδξνειεθηξηθή ελέξγεηα ζηελ P&T. Ζ πξνζπάζεηα απηή βξήθε

αληηκέησπε ηε βξεηαληθή εηαηξία, ε νπνία θαηφξζσζε ηειηθά λα δηαηεξήζεη ηε

ζρεδφλ κνλνπσιηαθή ηεο ζέζε ζηνλ ηνκέα ηεο ειιεληθήο παξαγσγήο

ελέξγεηαο.415

Ζ πεξίπησζε ηεο Eastern Telegraph Company (E.C.T.) δελ δηέθεξε

πνιχ απφ ηελ παξαπάλσ. Ζ εηαηξία απηή κε ζηαζεξά ζπκθέξνληα ζηνλ

ειιεληθφ ρψξν απφ ην 1880, είρε αλαιάβεη ηελ νξγάλσζε ηνπ ηειεγξαθηθνχ

δηθηχνπ ηεο Διιάδαο. Θαηφξζσζε λα εθκεηαιιεπηεί ηε γλσζηή

ππνρσξεηηθφηεηα ηνπ Ξάγθαινπ, εμαζθαιίδνληαο ην 1925 θαη ηελ εθρψξεζε

ησλ αζπξκάησλ ηειεπηθνηλσληψλ.

Ζ άξλεζε ηεο θπβέξλεζεο Βεληδέινπ λα επηθπξψζεη ηε ζπκθσλία ηνπ

1925 απνζηέξεζε απφ ηελ E.T.C. ηα πξνλφκηα, πνπ ηεο παξαρσξνχζε ε

ζχκβαζε κε ην δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο Ξάγθαινπ. Ρν Foreign Office θνβφηαλ

πσο πίζσ απφ ηε ζηαζεξή άξλεζε ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο θξπβφηαλ κηα

άιιε επηθείκελε ζπκθσλία κε ηελ ακεξηθαληθή εηαηξία International Telegraph

and Telephone Company.416 Αληέηεηλε, ινηπφλ, φηη κε ηε ζχκβαζε ηνπ 1925

413 Loraine, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1928, Ξαξάγξαθνο 20, F.O. 371/13659. 414 Smith, Πεκείσκα γηα ηελ Power, Ινλδίλν, 15 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13652. 415 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνο 48, F.O. 371/15970. 416 Πεκείσκα Ρκήκαηνο γηα ηελ Eastern Telegraph Co., Ινλδίλν, 5 Ηνπιίνπ, 1929, F.O. 371/13661.

125

είρε ηνπιάρηζηνλ δεκηνπξγεζεί έλα δηθαίσκα πξνηίκεζεο ππέξ ηεο βξεηαληθήο

εηαηξίαο.

Ζ ακεηαθίλεηε ζέζε ηεο θπβέξλεζεο Βεληδέινπ αλάγθαζε θαη απηή ηε

θνξά ην Foreign Office λα αλαδηπισζεί. Ν Harvey αλαγλψξηζε φηη νη φξνη ηεο

ζχκβαζεο ηνπ 1925 είραλ απνηθηαθφ ραξαθηήξα θαη δελ ζα κπνξνχζαλ λα

παξαρσξεζνχλ πνηέ απφ κηα εθιεγκέλε λφκηκε θπβέξλεζε.417 Ν θφβνο ηεο

αλάζεζεο ηνπ έξγνπ ηεο νξγάλσζεο ησλ αζχξκαησλ ηειεπηθνηλσληψλ ζηελ

ακεξηθαληθή εηαηξία αλάγθαζε ην Ινλδίλν λα αληηκεησπίζεη ζεηηθά ηελ επίηεπμε

κηαο ζπκθσλίαο κε λένπο φξνπο. Νη δηαθσλίεο πνπ αλέθπςαλ, φκσο, δελ

επέηξεςαλ ηελ νξηζηηθή επίιπζε ηνπ ζέκαηνο σο ην 1932. Νη εθινγέο

πιεζίαδαλ θαη δελ επέηξεςαλ ζηνλ Έιιελα Ξξσζππνπξγφ λα πξνβεί ζηε

δηεπζέηεζε ελφο ηφζν ζεκαληηθνχ δεηήκαηνο.

Αλάινγα πξνβιήκαηα παξνπζηάζηεθαλ θαη ζηελ ππφζεζε Siemens-

Puglie θαηά Siemens-Halske. Ζ δηθηαηνξία Ξάγθαινπ είρε ππνγξάςεη ζχκβαζε

κε ηε γεξκαληθή εηαηξία Siemens-Halske, αλαζέηνληάο ηεο ηελ νξγάλσζε ελφο

απνηειεζκαηηθνχ ηειεθσληθνχ δηθηχνπ. ηαλ ν Βεληδέινο αλέιαβε ηελ

εμνπζία, αθχξσζε ηε ζπκθσλία, πξνθεξχζζνληαο λέν δηαγσληζκφ ηνλ Ηνχιην

ηνπ 1929. Ρνπο επλντθφηεξνπο φξνπο εμαζθάιηδε ν ηηαιν-βξεηαληθφο φκηινο

Siemens-Puglie. Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο, φκσο, δήισζε πσο θακία εηαηξία

δελ είρε πξνζθέξεη ηνπο φξνπο πνπ επηζπκνχζε ε ειιεληθή θπβέξλεζε θαη

δήηεζε ηε δηεμαγσγή λένπ δηαγσληζκνχ.418 Ζ ζηάζε απηή πξνθάιεζε ηελ

έληνλε αληίδξαζε ηεο Βξεηαλίαο θαη ηεο Ηηαιίαο.

Ρειηθά, ζηηο αξρέο ηνπ 1930, ε ππφζεζε πήξε ζεηηθή ηξνπή ππέξ ησλ

Γεξκαλψλ θαη ππνγξάθεθε ε ζχκβαζε κε ηε Siemens-Halske,419 πξνθαιψληαο

θαη ηελ αληίδξαζε ηεο Γαιιίαο.420 Νη Γεξκαλνί είραλ βειηηψζεη απνθαζηζηηθά

ηελ πξνζθνξά ηνπο πξνο ηθαλνπνίεζε ησλ ειιεληθψλ ζέζεσλ θαη ν Βεληδέινο

είρε θαηνξζψζεη λα εθβηάζεη ηελ θαηάιεμε απηή, πξνθαιψληαο θιίκα

αληαγσληζκνχ κεηαμχ ησλ ελδηαθεξφκελσλ εηαηξηψλ.

Τν Κππξηαθό

Ζ Θχπξνο, λεζί θαηνηθνχκελν θαηά πιεηνςεθία απφ ειιεληθφ πιεζπζκφ,

απνηεινχζε ηκήκα ηεο Νζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο κέρξη ην 1878, νπφηε ε

417 Harvey πξνο F.O., Αζήλα, 14 Απγνχζηνπ, 1929, F.O. 371/13661. 418 Harvey πξνο Henderson, Αζήλα, 3 Απγνχζηνπ, 1929, F.O. 371/13650. 419 Ramsay πξνο F.O., Αζήλα, 10 Φεβξνπαξίνπ, 1930, F.O. 371/14384. 420 Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 1 Καξηίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-31), Grèce 200/16.

126

θαηνρή θαη δηνίθεζή ηεο παξαδφζεθαλ ζηε Κ. Βξεηαλία κε αληάιιαγκα κία

εηήζηα πξφζνδν. Ρν λεζί αλαθεξχρζεθε «Απνηθία ηνπ Πηέκκαηνο» ζηηο 10

Καξηίνπ 1925.421 πσο θαη κε ηελ πεξίπησζε ησλ Γσδεθαλήζσλ, ε Ρνπξθία

παξαηηήζεθε θαη ηππηθά βάζεη ηεο Ππλζήθεο ηεο Ισδάλλεο απφ ηα δηθαηψκαηά

ηεο επί ηεο Θχπξνπ. Ζ ζεκαζία ηνπ λεζηνχ γηα ηε Κ. Βξεηαλία είρε θπξίσο

ζηξαηεγηθφ ραξαθηήξα. Δπξηζθφκελε θνληά ζηελ αξαβηθή Κέζε Αλαηνιή θαη

απέλαληη απφ ηα ηνπξθηθά παξάιηα, ε Θχπξνο πξνζέθεξε ηε δπλαηφηεηα

ειέγρνπ ησλ ζαιάζζησλ νδψλ θαη παξνρήο άκεζεο βνήζεηαο πξνο ηελ Ρνπξθία

ζε πεξίπησζε ζνβηεηηθήο επέθηαζεο πξνο λφην.

Ρελ πεξίνδν ηνπ Α΄ Ξ.Ξ., ην δήηεκα ηεο Θχπξνπ είρε ζπλδεζεί κε

εθείλν ησλ Γσδεθαλήζσλ. Ρν ελδερφκελν ηεο έλσζήο ηεο κε ηελ Διιάδα είρε

ζπδεηεζεί ζηε Ππλδηάζθεςε ηεο Δηξήλεο ζην Ξαξίζη παξάιιεια κε ην

Γσδεθαλεζηαθφ. Ρα δχν δεηήκαηα παξνπζίαδαλ αξθεηέο νκνηφηεηεο, αιιά θαη

δηαθνξέο. Θαηαξρήλ ηα Γσδεθάλεζα ήηαλ πιεζηέζηεξα ζηελ επεηξσηηθή

Διιάδα θαη ν πιεζπζκφο ηνπο ήηαλ νκνηνγελήο. Δπηπιένλ, ε ηηαιηθή δηνίθεζε

ήηαλ πνιχ ιηγφηεξν αλεθηηθή απφ ηελ αληίζηνηρε βξεηαληθή ζηελ Θχπξν.

Ξάλησο, γεγνλφο είλαη φηη θαη ηα δχν δεηήκαηα απνηεινχζαλ πεξηπηψζεηο

λεζηψλ θαηερνκέλσλ απφ δπηηθέο απνηθηαθέο δπλάκεηο. Νη Βξεηαλνί

ελνρινχληαλ απφ ηε ζχλδεζε ησλ δχν δεηεκάησλ. Ν Howard Smith ηφληδε φηη

κηα ηέηνηα ηαθηηθή ήηαλ πξνο φθεινο ηεο Ηηαιίαο. Πεκείσλε ζρεηηθά:

Γελ είλαη ζθφπηκν λα ηαπηηδφκαζηε κε ηε ζέζε απηή, ηδηαίηεξα αλ ιάβνπκε ππ‟ φςε ηελ αθνινπζνχκελε κέζνδν ηνπ δξαζηηθνχ εμηηαιηζκνχ.422

Ν Loyd George θαη ην Foreign Office είραλ ηαρζεί ππέξ ηεο

παξαρψξεζεο ηεο Θχπξνπ ζηελ Διιάδα. Ρν πνπξγείν, φκσο, Απνηθηψλ, ην

Λαπαξρείν θαη ην πνπξγείν Ξνιέκνπ ήηαλ αληίζεηα. Ρα βαζηθά επηρεηξήκαηα

ηεο αξλεηηθήο ηνπο ζηάζεο εζηηάδνληαλ ζηε ζηξαηεγηθή ζεκαζία ηνπ λεζηνχ

θαη ηνλ θίλδπλν λα πεξηέιζεη ε κεγαιφλεζνο ζηελ θαηνρή θάπνηαο ερζξηθήο

δχλακεο. Ξάλησο, ηα παξαπάλσ ζεκεία ηεο ζπιινγηζηηθήο ησλ Ππληεξεηηθψλ

Βξεηαλψλ πνιηηηθψλ δελ ήηαλ ηφζν δηθαηνινγεκέλα, θπξίσο ιφγσ ηεο απφ ην

1882 βξεηαληθήο θαηνρήο ηεο Αηγχπηνπ. Ζ παξνπζία ησλ δπλάκεσλ ηεο

Κεγάιεο Γχλακεο εθεί πεξηφξηδε ζεκαληηθά ηελ ίδηα ηελ ππνηηζέκελε

421 Γεκνζηεχηεθε ζηελ Δ.Π.Β. ηεο 1εο Καΐνπ ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ. 422 Smith πξνο πνπξγείν ησλ Απνηθηψλ, Ινλδίλν, 30 Καΐνπ, 1928, F.O. 371/12931.

127

ζηξαηεγηθή ζεκαζία ηνπ λεζηνχ.423 Αληίζεηα νη Ηηαινί επηδίσθαλ ηε ζχλδεζε

ησλ δπν ζεκάησλ, γλσξίδνληαο πσο ζε πεξίπησζε έλσζεο ηεο Θχπξνπ κε ηελ

Διιάδα, δηαθπβεπφηαλ ε ίδηα ε ηηαιηθή παξνπζία ζηα Γσδεθάλεζα.424

Ρν 1926, δηνξίζηεθε Θπβεξλήηεο ηνπ λεζηνχ ν Sir Ronald Storrs. Ζ

παξνπζία ηνπ ζην λεζί ζπλδέζεθε κε κία κεηαξξπζκηζηηθή πξνζπάζεηα. Ν

Βξεηαλφο Θπβεξλήηεο πξνζπάζεζε λα θαηαξγήζεη ηα ζηεγαλά αλάκεζα ζηνπο

Άγγινπο δηνηθνχληεο θαη ηνπο Θχπξηνπο δηνηθνπκέλνπο.425 Κε ηε δειεαζηηθή

ηνπ πνιηηηθή πξνζέιθπζε πνιινχο πνιηηηθνχο θαη άιινπο εγέηεο. Αξρηθά, φινη

κηινχζαλ γηα ηνλ θηιειιεληζκφ ηνπ, ηνλ νπνίν ν ίδηνο είρε θξνληίζεη ήδε λα

δειψζεη πξηλ απφ ηελ θάζνδφ ηνπ ζην λεζί, ιέγνληαο φηη ζα θπβεξλνχζε ηελ

Θχπξν «πάλσ ζε ειιεληθέο γξακκέο».426 Δλδηαθέξζεθε γηα ηελ νηθνλνκηθή ηνπ

πξφνδν, ηηο αξραηνινγηθέο έξεπλεο, ηε βειηίσζε ησλ δεκφζησλ ππεξεζηψλ θαη

ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ.427 Πηελ πξνζπάζεηά ηνπ, φκσο, λα

εμαζθαιίζεη ηελ εδξαίσζε ηεο βξεηαληθήο θπξηαξρίαο, επέδεημε θαη απηαξρηθέο

ηάζεηο, ηδίσο φηαλ δήηεζε ηε κεηαβνιή ηνπ Ππληάγκαηνο, πξνθεηκέλνπ λα

πεξηνξίζεη ηα δηθαηψκαηα ησλ εθιεγκέλσλ αληηπξνζψπσλ.428 Ππγθξνχζηεθε,

επίζεο, κε ηνλ ειιεληθφ εζληθηζκφ, πηζηεχνληαο πσο απνηεινχζε έλαλ απφ

ηνπο θχξηνπο ιφγνπο πνπ ππνλφκεπαλ ηε ζηαζεξφηεηα ζην λεζί.

Σαξαθηεξηζηηθά ζεκείσλε:

Δίλαη δπζηπρψο γεγνλφο φηη ε πξφνδνο ηνπ λεζηνχ, παξφιν πνπ ήηαλ πην γξήγνξε απ‟ φηη ζα ήηαλ δπλαηφ λα είλαη θάησ απφ ηελ νζσκαληθή ή

αθφκα θαη ειιεληθή Γηνίθεζε, πξνρσξνχζε κ‟ έλαλ πην αξγφ ξπζκφ απ‟ φηη ζα κπνξνχζε λα πεξηκέλεη θαλείο απφ ηνπο Βξεηαλνχο. πάξρνπλ ηξεηο βαζηθνί ιφγνη γη‟ απηφ: ε αξρηθή αβεβαηφηεηα ηεο κνληκφηεηαο, ε

θνξνινγία θαη ν ειιεληθφο εζληθηζκφο.429

Έηζη ν Storrs θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη έπξεπε λα πεξηνξίζεη ηελ επηξξνή

ηνπ ειιεληθνχ εζληθηζκνχ θαη λα επηδηψμεη ηελ αλάπηπμε ηεο λννηξνπίαο ηνπ

ειιελφθσλνπ Βξεηαλνχ ππεθφνπ.430

Νη θάηνηθνη ηνπ λεζηνχ, αληηιακβαλφκελνη ηηο πξνζέζεηο ηνπ λένπ

Θπβεξλήηε, αζθνχζαλ ζπλερψο πηέζεηο ζηε βξεηαληθή θπβέξλεζε πξνο ηελ

423 Alastos, Doros, Cyprus in History: A survey of 5.000 years, London: Zeno Publishers, 1955, ζ. 307. 424 Ξηθξφο, Γηάλλεο, Ν Βεληδέινο θαη ην Θππξηαθό, Αζήλα: Φηιηππφηεο, 1980, ζζ. 43, 45, 47. 425 Βι. Θχξνπ, Αιέμεο, Όλεηξα θαη Ξξαγκαηηθόηεο: 30 έηε δηπισκαηηθήο δσήο, 1923-1953,

Αζήλα: ρ.ν., 1972, ζ. 89. 426 Ιαλίηεο, Ληθφιανο Θι., Ζ Γνύιε Διιάο ηνπ Λόηνπ, Αζήλα: ρ.ν., 1954, ζ. 40. 427 Alastos, Cyprus in History, ζζ. 347-348. 428 Ibid, ζ. 349. 429 Storrs, Ronald, Sir, Orientations, London: I. Nicholson & Watson, limited, 1937, ζ. 481. 430 Θχξνπ, Όλεηξα θαη Ξξαγκαηηθόηεο, ζ. 89.

128

θαηεχζπλζε ηεο έλσζεο ηνπ λεζηνχ κε ηελ Διιάδα. Ζ πξψηε επθαηξία δφζεθε

ηνλ Ηνχλην ηνπ 1928, φηαλ ζπλέπεζαλ ρξνληθά ηα γελέζιηα ηνπ Βαζηιηά

Γεψξγηνπ Δ΄ ηεο Αγγιίαο κε ηελ πεληεθνζηή επέηεην ηεο επηβνιήο ηεο

βξεηαληθήο θπξηαξρίαο ζην λεζί. Δπηθαλή κέιε ηεο θνηλσλίαο ηεο Θχπξνπ

έζηεηιαλ ζην Βξεηαλφ βαζηιηά ηειεγξάθεκα, δεηψληαο λα επηηξέςεη ηελ

έλσζε.431 Ν ηειεπηαίνο, φκσο, δελ έδσζε θακία απάληεζε.

Ρν θαινθαίξη ηνπ 1928, ν ιαφο ηνπ λεζηνχ ραηξέηεζε ηελ επάλνδν ηνπ

Βεληδέινπ ζηελ εμνπζία, πηζηεχνληαο φηη ν παιαηφηεξνο αγσληζηήο ηεο

Κεγάιεο Ηδέαο ζα επαλέζεηε ην Θππξηαθφ δήηεκα. Ρα πξάγκαηα, φκσο, είραλ

πιένλ αιιάμεη. Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο πίζηεπε φηη κηα δπλακηθή δηεθδίθεζε

ηνπ λεζηνχ δελ ήηαλ ξεαιηζηηθή. Ξεξηζζφηεξν ζηήξηδε ηηο ειπίδεο ηνπ ζηηο

θαιέο δηαζέζεηο ηεο βξεηαληθήο θπβέξλεζεο, ελδηαθεξφκελνο θαηαξρήλ γηα

ηελ εμαζθάιηζε ηεο ζπκπαξάζηαζεο ηεο Κεγάιεο Γχλακεο ζηε γεληθφηεξε

εμσηεξηθή πνιηηηθή πνπ ζρεδίαδε λα αθνινπζήζεη. Ήδε, απφ ηελ πξψηε

επίζθεςή ηνπ ζην Ινλδίλν κεηά ηελ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ

θηιίαο, έζπεπζε λα δηαβεβαηψζεη ην Ινλδίλν φηη ην Θππξηαθφ δελ αθνξνχζε

ηελ Διιάδα, αιιά απνηεινχζε κία δηαθνξά αλάκεζα ζηε Βξεηαλία θαη ηνλ

Θππξηαθφ ιαφ.432

Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ν Βεληδέινο είρε ιάβεη ππφζρεζε απφ ηνλ

Δξγαηηθφ εγέηε Ramsay Macdonald πνπ ηειηθά αλέιαβε ηελ εμνπζία ηνλ Ηνχλην

ηνπ 1929, φηη φηαλ ην θφκκα ηνπ ζα γηλφηαλ θπβέξλεζε, ζα παξαρσξνχζε ηελ

Θχπξν ζηελ Διιάδα. Αθφκε, ν Βεληδέινο είρε δερζεί ην 1928 ηηο δηαβεβαηψζεηο

ηνπ Βξεηαλνχ βνπιεπηή ηνπ Δξγαηηθνχ Θφκκαηνο, Kenworth, φηη ην

«Δξγαηηθφλ θφκκα είλαη απνθαζηζκέλνλ, φηαλ έρε απφιπηνλ πιεηνςεθίαλ εηο

ηελ Βνπιήλ, λα καο δψζε ηελ Θχπξνλ, δηφηη ζεσξεί φηη είλαη άρξεζηνο εηο ηελ

Αγγιίαλ.»433 Αλάινγεο ππνζρέζεηο είραλ δνζεί θαη ζηε Γηεζλή Πνζηαιηζηηθή

Ππλδηάζθεςε ηεο Βέξλεο ην 1919.434

Ρν Πεπηέκβξην ηνπ 1929 κηα αληηπξνζσπεία κε αξρεγφ ηνλ Κεηξνπνιίηε

Θηηίνπ Ληθφδεκν επηζθέθζεθε ην Ινλδίλν θαη ζπλαληήζεθε κε ηνλ πνπξγφ

ησλ Απνηθηψλ ηεο Δξγαηηθήο Θπβέξλεζεο, Ιφξδν Pasfield. Πηε ζπλάληεζε

απηή ηνπ αλέπηπμαλ ηελ επηζπκία ηνπ ιανχ ηεο Θχπξνπ γηα έλσζε κε ηελ

Διιάδα. Πηηο 28 Λνεκβξίνπ 1929, ν Βξεηαλφο πνπξγφο έζηεηιε ηελ απάληεζή

431 Αξρηεπίζθνπνο Θχξηιινο πξνο Βαζηιέα Γεψξγην Δ΄, Ιεπθσζία, 4 Ηνπλίνπ, 1928, Α..Δ. Α/22/3/1928. 432 Ξξαθηηθά ηεο Ππλνκηιίαο κεηαμχ Βεληδέινπ θαη Ιφξδνπ Cushendun, Ινλδίλν, 1 Νθησβξίνπ, 1928, F.O. 371/12923. 433 Ξηθξφο, Ν Βεληδέινο θαη ην Θππξηαθό, ζ. 40. 434 Ibid.

129

ηνπ, ε νπνία δηαβηβάζηεθε ζηνλ θππξηαθφ ιαφ κέζσ ηνπ Θπβεξλήηε ηνπ

λεζηνχ:

Ζ απάληεζίο κνπ επί ηνπ ζεκείνπ ηνχηνπ δελ δχλαηαη παξά λα είλαη ε

απηή πξνο εθείλελ, ηελ νπνίαλ νη θαηά δηαδνρήλ πνπξγνί επί ησλ Απνηθηψλ έρνπλ δψζεη εηο παξνκνίαο θαηά ην παξειζφλ απαηηήζεηο δεινλφηη ε θπβέξλεζηο ηεο Απηνχ Καγαιεηφηεηνο αδπλαηεί λα

πξνζρσξήζε πξνο ηαχηαο. Ρν ζέκα ηνχην, θαηά ηελ γλψκελ ησλ, έρεη θιείζεη νξηζηηθψο θαη δελ δχλαηαη πιένλ λα ζπδεηεζή.435

Ζ αξλεηηθή απηή απάληεζε πξνθάιεζε ζχειια αληηδξάζεσλ ζην

εζσηεξηθφ ηνπ λεζηνχ. Κε ζπιιαιεηήξηα θαη λέα ςεθίζκαηα πξνο ηνλ πνπξγφ

Απνηθηψλ νη Διιελνθχπξηνη ηφληζαλ ηελ πξφζεζή ηνπο λα ζπλερίζνπλ ηνλ

ελσηηθφ αγψλα. Γηακαξηπξήζεθαλ, επίζεο, γηα ηνλ λέν εθπαηδεπηηθφ λφκν,

ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ν δηνξηζκφο ησλ δαζθάισλ ζα απνηεινχζε

απνθιεηζηηθή αξκνδηφηεηα ηνπ Θπβεξλήηε. Έηζη, ήηαλ δπλαηφλ λα

απνκαθξπλζνχλ φινη νη εθπαηδεπηηθνί πνπ ήηαλ θνξείο ηεο ελσηηθήο ηδέαο.436

Αληίδξαζε πξνθάιεζε θαη ν πεξηνξηζκφο ζηελ αλάδεημε ησλ θνηλνηαξρψλ, ν

νπνίνο αλαηέζεθε πιένλ ζηελ θπβέξλεζε θαη φρη, φπσο παιαηφηεξα, ζηνπο

δεκφηεο.437

Ρελ πνξεία ησλ εμειίμεσλ επεξέαζε απνθαζηζηηθά έλα αθφκε γεγνλφο,

ν δηνξηζκφο ηνπ Αιέμε Θχξνπ σο Γεληθνχ Ξξνμέλνπ ηεο Διιάδαο ζηελ Θχπξν

ηνλ Ηνχιην ηνπ 1930. Δπξφθεηην γηα δηπισκάηε θππξηαθήο θαηαγσγήο πνπ είρε

ζπγγεληθνχο δεζκνχο κε ηνλ Κηραιαθφπνπιν θαη έλζεξκν ππνζηεξηθηή ηεο

Έλσζεο. Ν Θχξνπ δελ δίζηαζε πνιιέο θνξέο λα εθκεηαιιεπηεί ηε ζέζε ηνπ

απηή γηα λα πξνβάιεη ηηο ζέζεηο ηνπ.438 Πχληνκα αλέπηπμε ζηελέο ζρέζεηο κε ηα

εζληθηζηηθά ζηνηρεία ηνπ λεζηνχ.

Πηηο αξρέο ηνπ 1931, έλα λέν πξφβιεκα πξνζηέζεθε ζηα φζα

ζπλέβαιαλ ήδε ζηελ απνζηαζεξνπνίεζε ηνπ λεζηνχ. Ζ νηθνλνκηθή θξίζε

έπιεμε ηε δσή ηεο Θχπξνπ, αλαγθάδνληαο ηνλ Storrs λα ζηξαθεί πξνο ηελ

επηβνιή πξφζζεησλ θφξσλ. Ζ απφθαζε ηνπ Θπβεξλήηε βξήθε αληίζεηεο ηφζν

ηελ ειιεληθή φζν θαη ηελ ηνπξθηθή θνηλφηεηα ηνπ λεζηνχ. Ν Θχξνπ ζεψξεζε

ηε ζηηγκή πξφζθνξε γηα λα εληζρχζεη ηηο ελσηηθέο πξνζπάζεηεο, εξρφκελνο

πιένλ ζαθψο ζε ζχγθξνπζε κε ηελ πνιηηηθή γξακκή ηνπ Βεληδέινπ. Ξαξά ηηο

ζπλερείο παξαηλέζεηο ηνπ ηειεπηαίνπ, ε θαηάζηαζε ζην λεζί έγηλε εθξεθηηθή.

435 Γαθλήο, Γξεγφξηνο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, Αζήλα: Ίθαξνο, 1955, ζζ. 75-76. 436 Ξηθξφο, Ν Βεληδέινο θαη ην Θππξηαθό, ζ. 82. 437 Alastos, Cyprus in History, ζ. 349. 438 Θχξνπ, Όλεηξα θαη Ξξαγκαηηθόηεο, ζ. 79.

130

Πηελ αιιεινγξαθία ηνπ Θχξνπ κε ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε είλαη εκθαλήο ε

δηάζηαζε ησλ απφςεσλ ηνπ πξνμέλνπ απφ ηηο επίζεκεο ειιεληθέο ζέζεηο.439

Πηηο 13 Καΐνπ 1931, ν Βεληδέινο ζε εκπηζηεπηηθφ θαη θξππηνγξαθεκέλν

έγγξαθν [Αξηζκ. Ξξσηνθ. (6650) 6650] πξνο ηνλ Θχξνπ, ζην νπνίν

απνθαιχπηεηαη ε ξηδηθή αληίζεζή ηνπ πξνο ηε ζηάζε ηνπ Έιιελα πξφμελνπ,

ηνλίδεη, κεηαμχ άιισλ, ηα εμήο:

Θαηά ηνπο ρξφλνπο ησλ Θξεηηθψλ αγψλσλ εδνθίκαζα πνιιάθηο η‟

απνηειέζκαηα ηεο ζηείξαο αληηδξάζεσο ηελ νπνίαλ ελεζέξξπλε ηφηε ε πνιηηηθή ηεο ειεπζέξαο Διιάδνο θαη επηζπκψ λ‟ απνηξαπή ε επαλάιεςηο ησλ παιαηψλ ζθαικάησλ.

Ζ αληίδξαζε ηνπ Storrs δελ άξγεζε λα εθδεισζεί. Ρν Φεβξνπάξην ηνπ

1931 μεθίλεζε κία ζεηξά δηαβεκάησλ πξνο ην Ινλδίλν θαη ηελ Αζήλα, ζηα

νπνία ν Άγγινο Θπβεξλήηεο πεξηέγξαςε ηελ θαηάζηαζε θαη ηαπηφρξνλα

θαηήγγεηιε ηε ζηάζε ηνπ Θχξνπ.440 Ν Ramsay, φκσο, δελ πίζηεπε πσο

ππήξραλ ζηνηρεία ηθαλά λα επηβεβαηψζνπλ ηνπο ηζρπξηζκνχο ηνπ Storrs.441

Ν Θχξνπ, απφ ηελ άιιε, πξνβάιινληαο ηελ ηδέα ηεο απαιινηξίσζεο ηεο

εθθιεζηαζηηθήο πεξηνπζίαο ηνπ λεζηνχ, πνιηηηθή πνπ ήδε εθάξκνδε ε

βεληδειηθή θπβέξλεζε,442 ζπλέρηδε άκεζα ή έκκεζα λα πξνπαγαλδίδεη ηελ

έλσζε θαη λα θαιιηεξγεί εζληθηζηηθά αηζζήκαηα ζηνλ ειιεληθφ ιαφ ηεο

Θχπξνπ. Πε απάληεζε ηεο πξνζπάζεηαο ηνπ Storrs λα δειεάζεη ηνπο λένπο

Θππξίνπο λα ζπνπδάζνπλ ζε βξεηαληθά παλεπηζηήκηα, πξφηεηλε ηελ εηήζηα

απνζηνιή Θππξίσλ ζπνπδαζηψλ ππνηξφθσλ ζηελ Διιάδα.443

Ρειηθά, ζηηο 5 Ηνπλίνπ 1931, ην ζέκα ηέζεθε ζηνλ Βεληδέιν απφ ηε

βξεηαληθή θπβέξλεζε. Ν Ξξσζππνπξγφο, πνπ είρε αληηιεθζεί ηηο πξνζέζεηο

ηνπ Έιιελα πξφμελνπ θαη δηέβιεπε ηηο επηθίλδπλεο δηαζηάζεηο ηνπο,

αλαγλψξηζε ηελ αθαηαιιειφηεηα ηνπ Θχξνπ.444 Ξαξάιιεια, θίλεζε ηηο

δηαδηθαζίεο γηα ηελ αλάθιεζή ηνπ.445

Ρνλ επφκελν κήλα, ν Βεληδέινο ζπλάληεζε ζην Ινλδίλν ηνλ Storrs θαη

ηνλ δηαβεβαίσζε φηη ν Έιιελαο πξφμελνο ζα απνκαθξπλφηαλ κέρξη ηα ηέιε

Απγνχζηνπ.446 Ρν θαινθαίξη ηνπ ίδηνπ έηνπο, ν Βεληδέινο ζπλαληήζεθε κε

439 Ξηθξφο, Ν Βεληδέινο θαη ην Θππξηαθό, ζζ. 99-102. 440 Storrs πξνο Ιφξδν Passfield, Ιεπθσζία, 12 Φεβξνπαξίνπ, 1931, F.O. 371/15233. 441 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνο 62, F.O. 371/15970. 442 Ξηθξφο, Ν Βεληδέινο θαη ην Θππξηαθό, ζ. 72. 443 Θχξνπ πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ιεπθσζία, 18 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α..Δ. Α/22/3/1931. 444 Ramsay πξνο Henderson, Αζήλα, 5 Ηνπλίνπ, 1931, F.O. 371/15970. 445 Βεληδέινο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Αζήλα, 25 Νθησβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ

284. 446 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνο 69, F.O. 371/15970

131

θππξηαθή αληηπξνζσπεία, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα ειέγμεη ηελ θαηάζηαζε θαη

λα πείζεη ηνπο Θππξίνπο φηη ε έλσζε δελ επξφθεηην λα επηηεπρζεί κε δπλακηθέο

δηαδηθαζίεο. Ραπηφρξνλα, αλέζεζε ζηνλ Κηραιαθφπνπιν λα αλαθνηλψζεη ζηνλ

Θχξνπ ηελ απφθαζή ηνπ γηα ηελ αλάθιεζε. Ν ηειεπηαίνο αληέδξαζε

δείρλνληαο ηφζν ηελ απνγνήηεπζή ηνπ γηα ηε ζηάζε ηνπ Βεληδέινπ, φζν θαη

ηελ πηθξία ηνπ γηα ηελ ππνηηζέκελε αδηάθνξε ζηάζε ηνπ Ξξσζππνπξγνχ ηνπ

απέλαληη ζην πξφβιεκα ηεο Θχπξνπ. Γελ δίζηαζε κάιηζηα λα ηνλ θαηεγνξήζεη

σο ππεχζπλν γηα ηελ ηεικάησζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο έλσζεο.447

Πηηο αξρέο Πεπηεκβξίνπ, ν Θχξνπ επέζηξεςε ζην λεζί γηα λα εηνηκάζεη

ηελ απνρψξεζή ηνπ, αιιά θαη λα εμαζθαιίζεη φηη νη πξνζπάζεηέο ηνπ ζα είραλ

απνηέιεζκα. Ζ θαηάζηαζε ζην λεζί είρε θζάζεη ζε εθξεθηηθφ ζεκείν. Ρν

αληηβξεηαληθφ θιίκα πνπ ν ίδηνο ν πξφμελνο είρε θαιιηεξγήζεη θαη ππνζηεξίμεη

νηθνλνκηθά, εληάζεθε.448 Αθνινχζεζαλ νη παξαηηήζεηο πνιιψλ εζληθηζηψλ θαη

ηνπ Δπηζθφπνπ Θηηίνπ, Ληθφδεκνπ, απφ ην Λνκνζεηηθφ Ππκβνχιην ηεο

απνηθηαθήο δηνίθεζεο. Πηηο 21 Νθησβξίνπ 1931 μέζπαζαλ δηαδειψζεηο θαη

νδνκαρίεο ζε πνιιέο πφιεηο. Πηε Ιεπθσζία ην ζψκα ησλ δηαδεισηψλ θηλήζεθε

θαηά ηνπ κεγάξνπ ηνπ Θπβεξλήηε. Ζ ζπκπινθή κε ηελ αζηπλνκία είρε σο

απνηέιεζκα ην ζάλαην έμη αηφκσλ. Πηελ Θπξήλεηα, κε πξσηνβνπιία ηνπ

Κεηξνπνιίηε Καθάξηνπ Διιελνθχπξηνη θαηέβαζαλ ηελ αγγιηθή ζεκαία απφ ην

δηνηθεηήξην θαη αλέβαζαλ ηελ ειιεληθή. Αλάινγεο εθδειψζεηο ζεκεηψζεθαλ

ζηελ Ακκφρσζην θαη ηε Ιάξλαθα.

Ν Θπβεξλήηεο δήηεζε ακέζσο εληζρχζεηο απφ ηελ Αίγππην. Κεηά ηελ

θαηαζηνιή ηεο επαλαζηαηηθήο εμέγεξζεο, ζπλειήθζεζαλ θαη απειάζεθαλ νη

Κεηξνπνιίηεο Θηηίνπ θαη Θπξήλεηαο θαη αξθεηνί επηθαλείο Έιιελεο ηνπ λεζηνχ.

Πην Γήκν Ιεπθσζίαο επηβιήζεθε πξφζηηκν 20.000 ιηξψλ γηα ηελ

αλνηθνδφκεζε ηνπ Θπβεξλείνπ, ελψ αξγφηεξα θαηαξγήζεθε ην Λνκνζεηηθφ

Ππκβνχιην.449 Ν Βεληδέινο αλαθάιεζε ακέζσο ηνλ Θχξνπ, ελψ ηαπηφρξνλα,

επαλέιαβε ηε ζέζε ηνπ φηη δελ πθίζηαηαη Θππξηαθφ δήηεκα κεηαμχ Αζήλαο θαη

Ινλδίλνπ, εθθξάδνληαο ηε ιχπε ηνπ γηα ηα γεγνλφηα:

Νπδείο ερέθξσλ εκπφξεη λα θαληαζζή φηη δηά ηνηνχησλ αζηφρσλ

ελεξγεηψλ ζα ππνρξεσζή ε Κεγάιε Βξεηαλία λα ηθαλνπνηήζε ηνπο εζληθνχο πφζνπο ησλ Διιελνθππξίσλ.450

447 Ξηθξφο, Ν Βεληδέινο θαη ην Θππξηαθό, ζζ. 104-105. 448 Θχξνπ, Όλεηξα θαη Ξξαγκαηηθόηεο, ζζ. 97-98. 449 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 78. 450 Διεύζεξνλ Βήκα, 24 Νθησβξίνπ 1931.

132

Νχηε ην Ινλδίλν έκεηλε, φκσο, άπξαγν. Πηηο 27 Νθησβξίνπ, αλαθιήζεθε

ε άδεηα παξακνλήο ηνπ Θχξνπ ζην λεζί κε ην ραξαθηεξηζκφ ηνπ σο persona

non grata.451 Κνινλφηη είρε ήδε πξνεγεζεί ε απφθαζε ηνπ Βεληδέινπ γηα

αλάθιεζε ηνπ Ξξνμέλνπ, ν Βεληδέινο ραξαθηήξηζε ηελ ελέξγεηα ηεο

βξεηαληθήο θπβέξλεζεο «ξάπηζκα θαηά ηεο θπβεξλήζεψο καο». Ν

Κηραιαθφπνπινο ζπκθψλεζε θαη δήηεζε κάιηζηα λα επηβιεζεί ζηνλ Θχξνπ

απζηεξφηαηε πνηλή, αλ ε αγγιηθή θπβέξλεζε έζεηε ππφςηλ ηεο ειιεληθήο ηα

ζηνηρεία θαηεγνξίαο θαηά ηνπ Έιιελα πξφμελνπ, βάζεη ησλ νπνίσλ είρε

δεηήζεη ηελ αλάθιεζή ηνπ.452 Ζ ζηάζε πάλησο ηνπ Ινλδίλνπ απνδεηθλχεη ηελ

αγαλάθηεζή ηνπ ηφζν γηα ηηο πξσηνβνπιίεο ηνπ αλαθιεζέληνο, φζν θαη γηα ηελ

θαζπζηεξεκέλε εθηέιεζε ηεο ππφζρεζεο ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ.453 Ρν

πξφβιεκα κάιινλ πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζηε δηαδηθαζία αλαθνίλσζεο ηεο

αλάθιεζεο. Ν Βεληδέινο είρε αλαζέζεη ζηνλ Ramsay λα αλαθνηλψζεη ζηνλ

Γεληθφ Γηεπζπληή ηνπ πνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ, Ληθφιαν Καπξνπδή, ηελ

απφθαζε ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο. Απηφο κε ηε ζεηξά ηνπ ζα ην ζπδεηνχζε

κε ηνλ Κηραιαθφπνπιν, κφιηο επέζηξεθε απφ ην εμσηεξηθφ. Ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο επηζπκνχζε λα αλαζέζεη ζηνλ ηειεπηαίν ηελ αλάθιεζε ηνπ

Θχξνπ γηα ιφγνπο «ιεπηφηεηνο», φπσο ν ίδηνο ππνζηήξηδε.454 Πίγνπξα πάλησο

δελ ζα ήζειε λα εκπιαθεί θαη πξνζσπηθά κε ηελ ππφζεζε απηή, θνβνχκελνο

ηελ αληίδξαζε ηφζν ηεο θνηλήο γλψκεο ζηελ Διιάδα θαη ηελ Θχπξν, φζν θαη

ηνπ Ινλδίλνπ. Φαίλεηαη, φκσο, φηη ν Καπξνπδήο θαζπζηέξεζε λα αλαθνηλψζεη

ζηνλ πνπξγφ Δμσηεξηθψλ ηελ απφθαζε ηνπ Βεληδέινπ. Νη ιφγνη δχζθνια

κπνξνχλ λα εμαθξηβσζνχλ. Γελ απνθιείεηαη ε θαζπζηέξεζε λα ήηαλ ζθφπηκε,

ιφγσ ζπκπάζεηαο ηνπ Καπξνπδή πξνο ηνλ αγψλα ησλ Θππξίσλ. Απφ ηελ άιιε

θαη ν Κηραιαθφπνπινο θέξεη έλα πνζνζηφ επζχλεο. Πηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα

δηεπθνιχλεη ηε ζέζε ηνπ Θχξνπ, δελ ήηαλ ηδηαίηεξα επηηαθηηθφο κεηαθέξνληαο

ηηο νδεγίεο ηνπ Βεληδέινπ. Ζ ζηελή ηνπ ζρέζε κε ηνλ πξφμελν θαη ε αίζζεζε

φηη νη ελέξγεηέο ηνπ είραλ επγελή, παηξησηηθφ ραξαθηήξα εμεγνχλ ηε ζηάζε

ηνπ απηή.

Αληηιακβαλφκελνο φηη ηα γεγνλφηα ηεο Θχπξνπ ζα κπνξνχζαλ λα

δπλακηηίζνπλ ηηο θαιέο ζρέζεηο κε ην Ινλδίλν, ν Βεληδέινο πξνζπάζεζε λα

ειέγμεη ηνλ ειιεληθφ ηχπν θαη ηηο εθδειψζεηο πνπ αθνινχζεζαλ. Δπηρείξεζε,

451 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνο 66, F.O. 371/15970. 452 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 83. 453 Βεληδέινο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Αζήλα, 25 Νθησβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ

284. 454 Ibid.

133

κάιηζηα, αλεπηηπρψο λα παξεκπνδίζεη ηε ζχζηαζε κηαο Δπηηξνπήο ππέξ ηεο

Θχπξνπ.455

Πηηο αξρέο Λνεκβξίνπ, ν Βεληδέινο ζπλαληήζεθε μαλά κε ηνλ Ramsay

θαη ηνπ εμέθξαζε ηε ιχπε ηνπ γηα ηα γεγνλφηα αιιά θαη γηα ηα δεκνζηεχκαηα

ηνπ ηχπνπ456. Ν Ramsay ηνπ δήισζε φηη, ζχκθσλα κε πιεξνθνξίεο πνπ είρε,

επξφθεηην λα μεθηλήζεη απφ ηνλ Ξεηξαηά γηα ηελ Θχπξν νκάδα 1.000 εζεινληψλ

γηα λα ζπκβάινπλ ζηνλ αγψλα ησλ Θππξίσλ. Ν Βεληδέινο ηνπ ππνζρέζεθε φηη

ζα απνηξέςεη ηελ απνζηνιή, ηνπ εμέθξαζε, φκσο, θαη ηελ πεπνίζεζε φηη δελ

ήηαλ κφλν ν Θχξνπ θαη ν θππξηαθφο ιαφο πνπ επζχλνληαλ γηα ηα γεγνλφηα,

αιιά θαη ν ίδηνο ν Storrs κε ηελ θνληφθζαικε πνιηηηθή ηνπ.457

Πηηο 11 Λνεκβξίνπ, ν Ξξσζππνπξγφο απεπζχλζεθε πξνο ηνλ ειιεληθφ

ιαφ, κε αθνξκή ζρεδηαδφκελε δηαδήισζε ππέξ ηνπ αγψλα ησλ Θππξίσλ.

Ρφληδε πσο είλαη απνθαζηζκέλνο λα εκπνδίζεη απνηειεζκαηηθά νπνηαδήπνηε

παξεθηξνπή θαη δήηεζε λα ζηακαηήζνπλ νη εθδειψζεηο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα

δεκηνπξγήζνπλ δηεζλείο πεξηπινθέο γηα ηε ρψξα. Δπίζεο θαηεγνξψληαο ηελ

πιεηνδνζία ηνπ ηχπνπ, ν Βεληδέινο ηφληζε:

Άιι‟ ε ηνηαχηε ακεηξνέπεηα ηνπ ηχπνπ φρη κφλνλ ηελ εζληθήλ ππφζεζηλ ηεο Θχπξνπ ηδηαηηέξσο δελ εμππεξεηεί, αιιά θαη εηο ηα γεληθψηεξα ζπκθέξνληα ηεο Διιάδνο θηλδπλεχεη λα πξνμελήζε κεγάιαο δεκίαο. Ζ

δηαηήξεζηο ζηελνηάησλ θηιηθψλ ζρέζεσλ πξνο ηελ Κεγάιελ Βξεηαλίαλ απεηέιεζε παγίαλ πνιηηηθήλ ηεο Διιάδνο απφ ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο κέρξη ζήκεξνλ. ζνη λνκίδνπλ φηη ζπκθέξεη λα

δηαηαξαρζνχλ αη ζρέζεηο αχηαη, δηφηη ηνηνπηνηξφπσο εκπνξεί λα εμαλαγθαζζή ε Αγγιία λα καο παξαρσξήζε ηελ Θχπξνλ, είλε πξνθαλψο άλζξσπνη αθαηαιφγηζηνη.458

Ρέινο, ζηξάθεθε πξνο ηελ Δπηηξνπή ππέξ ηεο Θχπξνπ, ηεο νπνίαο πξφεδξνο

ήηαλ ν λαχαξρνο Θνπληνπξηψηεο θαη δήηεζε λα πεξηνξίζεη ηνλ ξφιν ηεο ζηε

δηαθψηηζε γηα ηα δίθαηα ηνπ θππξηαθνχ ιανχ, απνθεχγνληαο θάζε αλεχζπλε

ελέξγεηα.

ηαλ ζε ζπλεδξίαζε ηεο Βνπιήο, ζηηο 18 Λνεκβξίνπ 1931, ν Βεληδέινο

ξσηήζεθε ζρεηηθά κε ην Θππξηαθφ δήηεκα, επαλέιαβε ηε ζέζε ηνπ φηη ηέηνην

δήηεκα δελ πθίζηαηαη κεηαμχ ηεο βξεηαληθήο θαη ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο,

παξά κφλν κεηαμχ ηεο πξψηεο θαη ηνπ θππξηαθνχ ιανχ. Δμέθξαζε ηε ιχπε ηνπ

γηα ηα γεγνλφηα, ηνλίδνληαο φηη «νη εγνχκελνη ηεο θηλήζεσο έπξεπε φκσο λα

455 Καξθεδίλεο, Πππξίδσλ, Ξνιηηηθή Ηζηνξία ηεο Πύγρξνλνπ Διιάδνο: Πύγρξνλνο Διιάο, ηφκ. Γ΄ (1924-1935), Αζήλα: Ξάππξνο, 1978, ζ. 346. 456 Ramsay πξνο Καξθήζην ηνπ Reading, Αζήλα, 3 Λνεκβξίνπ, 1931, F.O. 371/15235. 457 Ramsay πξνο F.O., Αζήλα, 7 Λνεκβξίνπ, 1931, F.O. 371/15235. 458 Διεύζεξνλ Βήκα, 11 Λνεκβξίνπ 1931.

134

γλσξίδνπλ φηη σζνχληεο ηα πξάγκαηα εκπνξνχζε λα θζάζνπλ εηο κίαλ

ζηηγκήλ, φπνπ δε ζα ήηαλ πιένλ θχξηνη ηεο θαηαζηάζεσο». πνζηήξημε, επίζεο,

φηη δσηηθά ζπκθέξνληα ηεο Διιάδαο ηεο επηβάιινπλ λα δηαηεξεί ζρέζεηο

«αδηαηαξάθηνπ θηιίαο» ηφζν απέλαληη ζηελ Ηηαιία, φζν θαη απέλαληη ζηε Κ.

Βξεηαλία. Ππλεπψο, δελ ζα κπνξνχζε λα ππνζηεξίμεη ηηο θηλήζεηο ησλ

Διιήλσλ ηεο Γσδεθαλήζνπ θαη ηεο Θχπξνπ. Ππγθεθξηκέλα ηφληδε:

Κφλν εηο πεξίζηαζηλ, θαζ‟ ήλ ε Κεγάιε Βξεηαλία ζα επείζεην φηη ε

Θχπξνο νπδακψο ηεο είλαη ρξήζηκνο, ή φηη ηελ ρξεζηκφηεηα, πνπ εκπνξεί λα έρε, δχλαηαη λα ηεο αζθαιίζε ε παξαθξάηεζηο κηθξνχ κφλνλ ηκήκαηνο απηήο, ζα εδχλαην λα ππάξμε πηζαλφηεο λα εηζαθνχζε

ηαο εζληθάο επράο ησλ Θππξίσλ, ππφ ηελ πξφζζεηνλ πξνππφζεζηλ φηη ε ηειεπηαία απηή ππέθπςελ εηο βίαλ.459

Ζ δεκφζηα απηή ζηάζε ηνπ Βεληδέινπ ηθαλνπνίεζε ην Ινλδίλν πνπ

πιένλ είρε πεηζηεί απφιπηα γηα ηηο πξνζέζεηο ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ.460

πήξραλ, φκσο, θαη πξφζθαηεο βξεηαληθέο απφςεηο, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ε

Βξεηαλία ζα έπξεπε λα παξαρσξήζεη ην λεζί ζηελ Διιάδα ηνπ Βεληδέινπ. Ν

Ramsay ππνζηήξηδε φηη θάηη ηέηνην ζα ήηαλ πξνηηκφηεξν απφ κηα επηζηξνθή

ησλ πνιηηηθψλ αληηπάισλ ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ, πνιχ πεξηζζφηεξν ηεο

«θαηξίαο ησλ θηινγεξκαληθψλ βαζηιηθψλ».461 Κηα πξαγκαηηθά ελδηαθέξνπζα

πηπρή ηνπ θππξηαθνχ δεηήκαηνο, ηδίσο φζνλ αθνξά ηε βξεηαληθή αληίδξαζε,

ήηαλ ε πξνζπάζεηα ηεο ηειεπηαίαο λα απνδψζεη ζηελ θνκκνπληζηηθή

πξνπαγάλδα επζχλεο γηα ηελ εμέγεξζε ηεο Θχπξνπ. Ήηαλ δηάρπηε, ινηπφλ, ε

εληχπσζε φηη ηα γεγνλφηα πξνθιήζεθαλ απφ θνκκνπληζηέο πξάθηνξεο. Ρν

κφλν γεγνλφο πνπ ελδέρεηαη λα πξνθάιεζε ηε ζέζε απηή ήηαλ ε θξαζηηθή

ππνζηήξημε ηνπ Βξεηαληθνχ Θνκκνπληζηηθνχ Θφκκαηνο πξνο ηνλ θππξηαθφ

αγψλα. Ζ πξνθαλψο ππεξβνιηθή απηή άπνςε, πάλησο είλαη ελδεηθηηθή ησλ

αλεζπρηψλ ηνπ Ινλδίλνπ γηα ηνλ ξφιν ηεο Δ.Π.Π.Γ..462

Ρν 1932, ν ζφξπβνο ηεο εμέγεξζεο είρε θνπάζεη. Ρν Θππξηαθφ, φκσο,

δήηεκα απαζρνινχζε έληνλα ηνλ ηχπν θαη ελίζρπε ηελ επηρεηξεκαηνινγία ησλ

αληηβεληδειηθψλ, ελψ ηα ελσηηθά αηζζήκαηα ζπλέρηζαλ λα θαιιηεξγνχληαη ζην

εζσηεξηθφ ηνπ λεζηνχ. Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο, ζε κία πξνζπάζεηα λα

βειηηψζεη ην θιίκα, πξφηεηλε ζην Ινλδίλν λα επηηξέςεη ζηνλ Δπίζθνπν Ξάθνπ

Ιεφληην πνπ είρε εμνξηζηεί απφ ηελ Θχπξν ιφγσ ηεο δξάζεο ηνπ θαηά ηα

459 Διεύζεξνλ Βήκα, 24 Νθησβξίνπ 1931. Ππλεδξίαζηο ηεο 18εο Λνεκβξίνπ 1931, Δ.Π.Β.. 460 Ramsay πξνο Καξθήζην ηνπ Reading, Αζήλα, 13 Λνεκβξίνπ, 1931, F.O. 371/15235. 461 Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 29 Καξηίνπ 1931, F.O. 286/1101. 462 Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 26 Γεθεκβξίνπ, 1931, Α..Δ. Ξνι./1929-30.

135

γεγνλφηα ηεο εμέγεξζεο, λα επηζηξέςεη.463 Ζ βξεηαληθή θπβέξλεζε εθηίκεζε

ηελ πξνζπάζεηα ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ θαη εθπιήξσζε ηελ πξφηαζή ηνπ.

Ξαξάιιεια κεηέζεζε ηνλ Storrs ζηε Λ. Ονδεζία.464

ηαλ, ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1932, νη δχν γηνί ηνπ Βαζηιηά Γεσξγίνπ Δ΄

επηζθέθζεθαλ ηελ Θέξθπξα, κηα αληηπξνζσπεία επηθαλψλ ππνζηεξηθηψλ ηνπ

θππξηαθνχ αγψλα έζπεπζε λα ηνπο ζπλαληήζεη θαη λα ηνπο παξαδψζεη κηα

ζρεηηθή έθθιεζε. Θαηφπηλ, φκσο, εληνιήο ηνπ Βεληδέινπ, ε αζηπλνκία ηνπ

λεζηνχ έζηεηιε πίζσ ηελ αληηπξνζσπεία, ελψ νχηε νη επηζηνιέο ηεο έθζαζαλ

πνηέ ζηα ρέξηα ησλ πξηγθίπσλ. Ρν Ινλδίλν γηα κία αθφκε θνξά ηθαλνπνηήζεθε

απφ ηε ζηάζε ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ. Ζ ειιεληθή αληηπνιίηεπζε, σζηφζν,

εθκεηαιιεχηεθε ην πεξηζηαηηθφ γηα λα ηνλ θαηεγνξήζεη φηη είρε «ηελ

λννηξνπία θαη ηελ δνπινπξέπεηα ελφο απιηθνχ ηεο παιηάο Νζσκαληθήο

Απηνθξαηνξίαο».465

463 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, Ξαξάγξαθνο 74, F.O. 371/15970. 464 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1932, Ξαξάγξαθνο 24, F.O. 371/16774. 465 Ibid, Ξαξάγξαθνο 8.

136

9. Ν Βεληδέινο θαη νη δηεζλείο ζεζκνί

Ο Βεληδέινο, ε Κ.η.Δ. θαη ην Σύκθσλν Briand-Kellogg

Ν Βεληδέινο, εθθξαζηήο ησλ πξνζδνθηψλ θαη ειπίδσλ ηεο κηθξήο Διιάδαο,

είρε ζπκβάιεη θαη πξνζσπηθά ζηελ ίδξπζε ηνπ δηεζλνχο νξγαληζκνχ ηεο

Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ ζην Ππλέδξην Δηξήλεο ηνπ Ξαξηζηνχ. πνζηεξηθηήο ηεο

δεκηνπξγίαο κηαο νξγαλσκέλεο πνιηηηθά δηεζλνχο θνηλσλίαο, είρε ζπλεξγαζηεί

κε ηνλ εκπλεπζηή ηνπ νξγαληζκνχ Ακεξηθαλφ Ξξφεδξν Wilson γηα ηελ

θαηάξηηζε ηνπ ηδξπηηθνχ ζπκθψλνπ πνπ ππνγξάθηεθε ζηηο 28 Απξηιίνπ 1919

θαη ηέζεθε ζε ηζρχ καδί κε ηε Ππλζήθε ησλ Βεξζαιιηψλ. Αλ αλαινγηζηεί θαλείο

ηνλ ξεαιηζηηθφ ραξαθηήξα ηεο πνιηηηθήο ηνπ, δχζθνια ζα κπνξνχζε λα

ππνζηεξηρζεί φηη ζπκκεξηδφηαλ απφιπηα ηηο ειπίδεο ηνπ Wilson. Ζ πνξεία ηνπ

δηεζλνχο νξγαληζκνχ επηβεβαίσζε ηηο επηθπιάμεηο ηνπ Βεληδέινπ. Ξαξφηη

πξνψζεζε ηελ ηδέα ηεο νξγάλσζεο ηεο δηεζλνχο θνηλσλίαο ζχκθσλα κε ηηο

αξρέο ηνπ Γηεζλνχο Γηθαίνπ, ε ζπκβνιή ηεο Θ.η.Δ. ζηε δηαηήξεζε ηεο εηξήλεο

θαη ηελ απνθπγή ελφο λένπ κεγάινπ πνιέκνπ ππήξμε εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλε.

Αζθαιψο, ε επηθπιαθηηθφηεηα ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ κπνξεί κφλν

λα ππνηεζεί. Ζ ζπκβνιή ηνπ ζηε γέλεζε ηνπ λένπ ζεζκνχ αιιά θαη ε

πξνζήισζή ηνπ ζηελ ηδέα ηεο εηξεληθήο ζπλχπαξμεο ησλ ιαψλ ηνλ εκπφδηδαλ

λα εθδειψζεη ηηο ακθηβνιίεο ηνπ ζηνπο ιφγνπο πνπ εθθσλνχζε θαη ζηηο

ζπλνκηιίεο πνπ είρε κε ηνπο εγέηεο ησλ άιισλ θξαηψλ. Ζ επίζεκε, πάλησο,

ζηάζε ηνπ Βεληδέινπ ζθηαγξαθείηαη έληνλα ζηελ νκηιία ηνπ ζηελ παλεγπξηθή

ζπλεδξίαζε ηεο Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ γηα ηε δεθαεηεξίδα ηεο ίδξπζεο ηνπ

ζεζκνχ. Πην ιφγν ηνπ πνπ δεκνζηεχηεθε ζην Διεύζεξνλ Βήκα ηελ επφκελε

κέξα, εμήξε ηηο επηηπρίεο ηνπ δηεζλνχο νξγαληζκνχ, ηφληδε, φκσο, θαη ηελ

έιιεηςε θαζνιηθφηεηαο θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ απηή ζπλεπάγεηαη θπξίσο ιφγσ

ηεο απνπζίαο ησλ Ζ.Ξ.Α. θαη ηεο Πνβηεηηθήο Έλσζεο. Δμέθξαζε αθφκε ηελ

επγλσκνζχλε ηνπ γηα ηηο σθέιεηεο πνπ είρε απνθνκίζεη ε Διιάδα απφ ηε

ιεηηνπξγία ηεο Θ.η.Δ., ηδίσο ζην δήηεκα ηεο απνθαηάζηαζεο ησλ πξνζθχγσλ

θαη ζηελ απνηειεζκαηηθή παξέκβαζε ηνπ Ππκβνπιίνπ ζηελ θξίζε κε ηε

Βνπιγαξία ην 1925, θαζψο θαη ζηε ζπκβνιή ηεο Γηεζλνχο Δπηηξνπήο γείαο

ζηελ νξγάλσζε ελφο πξνγξάκκαηνο πγείαο ζηε ρψξα. πνγξάκκηζε, φκσο, φηη

«απ‟ φια ηα επεξγεηήκαηα ηεο Θνηλσλίαο, ην πην αμηφινγν, θαηά ηε γλψκε κνπ

είλαη ε αλάπηπμε αλάκεζα ζηνλ θφζκν ελφο δηεζλνχο πλεχκαηνο θαη κηαο

αιεζηλήο θαηαλφεζεο ηεο εηξήλεο». Θαη πξφζζεζε κε λφεκα:

137

Ρίπνηε δε ζα κπνξνχζε λα απμήζεη ην γφεηξν θαη ηελ ηζρχ ηεο Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ πεξηζζφηεξν, απφ ηε βεβαηφηεηα φηη ηα

ζπκθέξνληα ησλ κηθξψλ ρσξψλ βξίζθνπλ ίζε κεηαρείξηζε κ‟ εθείλα ησλ Κ. Γπλάκεσλ.466

Ρελ πεξίνδν εθείλε, ν θφζκνο δηεξρφηαλ κηαο εηξεληθήο πεξηφδνπ, ε

νπνία ζθξαγίζηεθε απφ ηηο ζπκθσλίεο ηνπ Locarno θαη ηνπ Ππκθψλνπ ησλ

Ξαξηζίσλ, Briand-Kellogg, πνπ θαηαδίθαδε ηνλ πφιεκν σο κέζν επίιπζεο

δηεζλψλ δηαθνξψλ θαη θαινχζε ηα ζπκβαιιφκελα κέιε λα ζεβαζηνχλ ηελ

αξρή ηνπ εηξεληθνχ δηαθαλνληζκνχ ζε θάζε πεξίπησζε. Ν Βεληδέινο δηέθξηλε

πίζσ απφ ην ζχκθσλν Briand-Kellogg ηελ επηζπκία ηεο Γαιιίαο λα πξνθαιέζεη

ηελ παξέκβαζε ησλ Ζ.Ξ.Α. ζηε δηεπζέηεζε ησλ κειινληηθψλ δηεζλψλ θξίζεσλ.

Ζ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε, σζηφζν, εμαθνινπζνχζε λα ηεξεί πνιηηηθή

απνκνλσηηζκνχ.

Κπνξεί νη δηαθεξχμεηο, φπσο απηή ηνπ ζπκθψλνπ Briand-Kellogg, λα

κελ δηέθεξαλ θαη πνιχ σο πξνο ηεο πξαθηηθή ηνπο αμία απφ εθείλεο ηνπ

Θαηαζηαηηθνχ ηεο Θ.η.Δ., απνηεινχζαλ φκσο έλα ζεκαληηθφ βήκα πξνο ηελ

εδξαίσζε ηεο εηξήλεο θαη κία επηπιένλ απφδεημε φηη ηα θξάηε είραλ

δηαπηζηψζεη ηνλ νηθνπκεληθφ θαη θαηαζηξνθηθφ ραξαθηήξα ησλ ζπλεπεηψλ ηνπ

πνιέκνπ.

Άιιν παξάδεηγκα ηεο ζεηηθήο ζπκβνιήο ησλ δηαζέζεσλ ηνπ Βεληδέινπ

ζην θαζεζηψο ηεο Θ.η.Δ. ππήξμε ε πξνζρψξεζε ηεο Διιάδαο ζηελ Ξξναηξεηηθή

Οήηξα ηνπ Θαηαζηαηηθνχ ηνπ Γηαξθνχο Γηαηηεηηθνχ Γηθαζηεξίνπ Γηεζλνχο

Γηθαηνζχλεο, φπσο θαη ε δηάζεζε πξνζρσξήζεσο ζηε Γεληθή Ξξάμε γηα ηελ

Δηξεληθή Γηεπζέηεζε ησλ Γηεζλψλ Γηαθνξψλ.

Νη θηιεηξεληθέο δηαζέζεηο ηνπ Βεληδέινπ δελ ήηαλ κφλν πξντφλ ηεο

πνιηηηθήο ηνπ σξηκφηεηαο ζηελ ηειεπηαία πεξίνδν ηεο πξσζππνπξγίαο ηνπ. Νη

παιαηφηεξεο επηινγέο ηνπ αλαθνξηθά θπξίσο κε ηελ πξαγκάησζε ηεο Κεγάιεο

Ηδέαο ειάρηζηα δηθαηψλνπλ ην ραξαθηεξηζκφ ηνπ θηινπφιεκνπ πνιηηηθνχ.

Ξξσζππνπξγφο κηαο ρψξαο κε ηα ηξία ηέηαξηα ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ππφδνπια,

πξνζπάζεζε λα εθκεηαιιεπηεί ηηο θνζκνγνληθέο αιιαγέο ζηελ Δπξψπε γηα λα

εθπιεξψζεη ηνπο εζληθνχο ζηφρνπο ηνπ Διιεληζκνχ. Ζ πνιηηηθή, απφ ηελ άιιε,

πνπ αθνινχζεζε θαηά ηελ πεξίνδν 1928-1932, απνδεηθλχεη αθξηβψο ηελ πίζηε

ηνπ ζην ηδαληθφ ηεο εηξήλεο θαη ηνλ ζεβαζκφ ησλ δηεζλψλ ζπλζεθψλ. Πε κηα

πεξίνδν φπνπ ηα θξάηε πξνζπαζνχζαλ λα ζπλππάξμνπλ εηξεληθά,

αλαπηχζζνληαο ζρέζεηο πνιηηηθήο θαη νηθνλνκηθήο ζπλεξγαζίαο, ν Βεληδέινο

466 Διεύζεξνλ Βήκα, 8 Πεπηεκβξίνπ 1929.

138

αληαπνθξίζεθε ζηηο λέεο απαηηήζεηο, πξνζπαζψληαο λα αλαβαζκίζεη ηνλ ξφιν

ηεο Διιάδαο ηφζν ζηε Βαιθαληθή φζν θαη ζηνλ επξσπατθφ ρψξν.

Ο Βεληδέινο θαη ε ηδέα ηεο Δλσκέλεο Δπξώπεο

Ρν ζρέδην Briand γηα κία επξσπατθή νκνζπνλδία

Πηνλ ιφγν πνπ εθθψλεζε ζηε 10ε Ππλέιεπζε ηεο Θ.η.Δ. ζηηο 5 Πεπηεκβξίνπ

1929, ν Γάιινο Ξξσζππνπξγφο Aristide Briand παξνπζίαζε επίζεκα ζε αδξέο

γξακκέο ηελ πξφηαζή ηνπ γηα ηε δεκηνπξγία κηαο επξσπατθήο νκνζπνλδίαο.

Ιίγεο κέξεο αξγφηεξα, νη αληηπξφζσπνη ησλ επξσπατθψλ θπβεξλήζεσλ ηνπ

αλέζεζαλ λα ζπληάμεη έλα ππφκλεκα, ζην νπνίν λα αλαιχεη εθηελψο ηηο

πξνηάζεηο ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα ην ππνβάιεη ζηελ επφκελε Ππλέιεπζε ηεο

Θ.η.Δ., ηνλ Πεπηέκβξην ηνπ 1930. Ρειηθά, ην ππφκλεκα επηδφζεθε ζηηο

επξσπατθέο θπβεξλήζεηο θαη ζηελ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε ηνλ Κάην ηνπ 1930.

Έθεξε ηνλ ηίηιν «πφκλεκα πεξί νξγαλψζεσο νκνζπνλδηαθήο επξσπατθήο

Δλψζεσο» (« Mémorandum sur l‟organisation d‟un régime d‟Union fédérale

européenne »). Πηελ εηζαγσγή ηνπ ζεκεηψλνληαλ ηα εμήο ηέζζεξα ζεκεία:

Ζ επξσπατθή εηξήλε απεηινχηαλ απφ ηελ έιιεηςε ζπληνληζκνχ ζηελ

νηθνλνκία ηεο Δπξψπεο.

Ξξφηαζε δεκηνπξγίαο κέζα ζην πιαίζην ηεο Θ.η.Δ. θαη εληφο ησλ

επξσπατθψλ γεσγξαθηθψλ νξίσλ κίαο πεξηθεξεηαθήο ζπκθσλίαο.

Ζ λέα απηή έλσζε δελ ζα ζηξεθφηαλ ελαληίνλ θαλελφο άιινπ θξάηνπο

ή ζπλαζπηζκνχ θξαηψλ.

Ζ έλσζε ζα ζεβφηαλ ηελ θπξηαξρία ησλ θξαηψλ κειψλ.

Πηε ζπλέρεηα, ν Briand πξφηεηλε ηα αθφινπζα:

πνγξαθή ελφο γεληθνχ ζπκθψλνπ πνπ λα επηβεβαηψλεη ηελ «αξρή ηεο

εζηθήο ελψζεσο ηεο Δπξψπεο».

Ρξία φξγαλα ηεο Έλσζεο: ηελ Δπξσπατθή Γηάζθεςε (αληηπξνζσπεπηηθή

ζπλέιεπζε), ηε Κφληκε Ξνιηηηθή Δπηηξνπή (εθηειεζηηθφ ζπκβνχιην) θαη

κία Γξακκαηεία.

Θαζνξηζκφ ησλ γεληθψλ αξρψλ ηεο Έλσζεο: ππαγσγή ηνπ νηθνλνκηθνχ

παξάγνληα ζηνλ πνιηηηθφ, νκνζπνλδία εδξαησκέλε ζηελ αξρή ηεο

θπξηαξρίαο ησλ θξαηψλ θαη ηεο ελψζεσο θαη φρη ηεο ελφηεηαο (ζηελ

νπζία, δειαδή, ζπλνκνζπνλδία), ζηαδηαθή ελνπνίεζε ηεο επξσπατθήο

αγνξάο, νξζνινγηζηηθή νξγάλσζε ηεο παξαγσγήο θαη ησλ ζπλαιιαγψλ.

139

Αλάζεζε αξκνδηφηεηαο αληηκεηψπηζεο ησλ πξνβιεκάησλ εθαξκνγήο

ζηα φξγαλα πνπ ζα νξηζηνχλ απφ ηελ ηδξπηηθή ζπκθσλία.467

Πηελ 11ε Ππλέιεπζε ηεο Θ.η.Δ. ζηε Γελεχε, ν Briand κνίξαζε ζηνπο

αληηπξνζψπνπο ησλ επξσπατθψλ θπβεξλήζεσλ κία Ιεπθή Βίβιν ηνπ γαιιηθνχ

πνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ κε φια ηα ζρεηηθά έγγξαθα θαη ηηο απαληήζεηο ησλ

θπβεξλήζεσλ επί ηνπ ππνκλήκαηνο.468 Πηηο 8 Πεπηεκβξίνπ 1930, νη Δπξσπαίνη

αληηπξφζσπνη ηεο Θ.η.Δ. απνθάζηζαλ λα δεκηνπξγήζνπλ κία «Δπηηξνπή

κειεηψλ γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε» κε πξφεδξν ην Γάιιν Ξξσζππνπξγφ. Ζ

ίδηα Δπηηξνπή ζπλήιζε μαλά ζηηο αξρέο ηνπ επφκελνπ ρξφλνπ ζπλερίδνληαο ηηο

εξγαζίεο ηεο γηα νιφθιεξν ηνλ ρξφλν, ρσξίο, φκσο, θαλέλα νπζηαζηηθφ

απνηέιεζκα.

Ξξνηείλνληαο έλα ηφζν ζεκαληηθφ αιιά θαη παξάηνικν ζρέδην, ν Γάιινο

Ξξσζππνπξγφο, πνιηηηθφο πνπ δηαθξηλφηαλ γηα ηνλ ξεαιηζκφ θαη ηελ

επζηξνθία ηνπ, δελ κπφξεζε λα απνθχγεη ηε δεκηνπξγία κηαο θηινινγίαο

ζρεηηθά κε ηε ζθνπηκφηεηα ηεο γαιιηθήο πνιηηηθήο.469 Πε έθζεζή ηνπ πξνο ηνλ

Βεληδέιν, ν Έιιελαο πξεζβεπηήο ζην Βεξνιίλν, Ησάλλεο Ξνιίηεο, δηέβιεπε

πίζσ απφ ηνλ απνθιεηζκφ ηεο Δ.Π.Π.Γ. απφ ηελ πξνηεηλφκελε έλσζε ηελ

επηδίσμε λα ακπλζεί ε Δπξψπε θαηά ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θηλδχλνπ.470 Ρηο ίδηεο

απφςεηο θαίλεηαη φηη ζπκκεξηδφηαλ θαη ν Ληθφιανο Ξνιίηεο.471 Νη απφςεηο ησλ

Ησάλλε θαη Ληθφιανπ Ξνιίηε επηβεβαηψζεθαλ αξγφηεξα ηφζν απφ ηηο ζέζεηο

πνπ δηαηχπσζε ν Briand ζε κία ζπλνκηιία ηνπ κε ηνλ Λ. Ξνιίηε,472 φζν θαη απφ

ηε θηινζνθία πνπ ν Γεληθφο Γξακκαηέαο ηνπ γαιιηθνχ πνπξγείνπ

Δμσηεξηθψλ, Philippe Berthelot, αλέπηπμε ζε ζπλνκηιία ηνπ κε ηνλ Βεληδέιν.473

Γελ απνπζίαδε θαη ε ζθέςε φηη ην ζρέδην Briand ζηφρεπε ζηελ παξεκπφδηζε

ηεο αλαζεψξεζεο ηεο Ππλζήθεο ησλ Βεξζαιιηψλ πξνο φθεινο ηεο Γεξκαλίαο.

Ν Η. Ξνιίηεο ζε αξθεηέο εθζέζεηο ηνπ πξνο ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε έδεηρλε λα

467 Kitsikis, Dimitris, « La Grèce et le projet Briand d'Union européenne du 1er mai 1930 », Revue d’Histoire Moderne et Contemporaine, η. XII, 1965, ζζ. 203-204. Θηηζίθεο, Γεκήηξηνο, Διιάο θαη Μέλνη, 1919-1967, Αζήλα: Δζηία, 1981, ζζ. 54-55. Βι. θαη Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, «Ζ Διιεληθή Πηάζε Απέλαληη ζην Πρέδην Κπξηάλ γηα ηελ Νκνζπνλδηαθή Έλσζε ηεο Δπξψπεο», Διιεληθή Δπηζεώξεζε Δπξσπατθνύ Γηθαίνπ, η. 3, 1982, ζζ. 519-530. 468 Κinistère [français] des Affaires étrangères, Documents relatives à l’organisation d’un

régime d’Union fédérale européenne, Paris: Imprimerie Nationale, 1930. 469 Διεύζεξνλ Βήκα, 15 Ηνπιίνπ 1929. 470 Αξρεία ηεο ειιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, αξ. 2028. 471 Politis, Nikolaos, « Le projet d‟Union européenne et la Société des Nations », Revue de Droit International, vol. 3, Ηνπι.-Πεπη. 1930, ζζ. 4-5. 472 Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1931, Λ 1 θαη 6, αξ. 4724, 31

Γεθεκβξίνπ 1930. 473 Ibid, αξ. 2974.

140

ζπκκεξίδεηαη ηελ παξαπάλσ ζέζε.474 Κπνξεί αθφκε λα ππνζηεξηρζεί φηη ε

Γαιιία επηζπκνχζε ηε δεκηνπξγία κίαο έλσζεο επξσπατθψλ θξαηψλ, απφ ηελ

νπνία ζα απνπζίαδαλ νη Ζ.Ξ.Α. θαη ζηελ νπνία ηφζν ε Γεξκαλία,475 φζν θαη ε

Αγγιία ρσξίο ηελ Θνηλνπνιηηεία ηεο ζα εηζέξρνληαλ εμαζζελεκέλεο. Απέλαληη

ζην ελδερφκελν απηφ, ην Βεξνιίλν δελ έθξπβε ηηο αλεζπρίεο ηνπ.476 Κέζα ζε

έλα ηέηνην πνιηηηθφ ζθεληθφ, ε Γαιιία ηεο νπνίαο ε νηθνλνκία δελ είρε πιεγεί

αθφκε απφ ηηο ζπλέπεηεο ηεο Ξαγθφζκηαο Νηθνλνκηθήο Θξίζεο,477 ήιπηδε λα

δηαδξακαηίζεη έλαλ εγεηηθφ νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηθφ ξφιν.

Ζ απάληεζε ηεο Διιάδαο ζην ππόκλεκα ηνπ Briand

Ζ ειιεληθή θνηλή γλψκε θαη ν ηχπνο ηεο ρψξαο αληηκεηψπηδαλ ζεηηθά ηηο

πξνηάζεηο ηνπ Γάιινπ Ξξσζππνπξγνχ. Γελ έθξπβαλ, φκσο, ηελ

επηθπιαθηηθφηεηά ηνπο ζρεηηθά κε ην ελδερφκελν δεκηνπξγίαο κίαο έλσζεο,

δεδνκέλσλ ησλ ππαξρφλησλ ηφηε ζπλδπαζκψλ πνπ γέλλεζε ε κεηαπνιεκηθή

πεξίνδνο.478 Ρν θηινβεληδειηθφ Διεύζεξνλ Βήκα εμήξε ηηο πξνηάζεηο, ηφληδε

ηελ εκπηζηνζχλε πνπ φθεηιαλ λα έρνπλ νη επξσπατθνί ιανί ζηηο πξνζέζεηο ηνπ

Briand, ζεκείσλε φκσο θαη φηη κία ηέηνηα έλσζε δελ θαηλφηαλ

πξαγκαηνπνηήζηκε εθείλε ηελ επνρή.479

Ρελ ίδηα επνρή ζηελ Διιάδα είρε αξρίζεη λα θαιιηεξγείηαη θαη ε ηδέα

κηαο βαιθαληθήο έλσζεο. Πην 27ν Ππλέδξην ηεο Δηξήλεο πνπ ζπλήιζε ζηελ

Αζήλα ζηηο 7 Νθησβξίνπ 1929 κε πξσηνβνπιία ηνπ Γηεζλνχο Γξαθείνπ

Δηξήλεο, κε ζπκκεηνρή θαη ηεο Ρνπξθίαο, ζπδεηήζεθαλ θαη ηα δχν ζέκαηα. Ν

νξγαλσηήο ηνπ Ππλεδξίνπ, Αιέμαλδξνο Ξαπαλαζηαζίνπ εμέθξαζε ηελ πίζηε

ηνπ ζηελ ηδέα ηεο έλσζεο ζηνλ επξσπατθφ ρψξν, κηιψληαο γηα Ζλσκέλεο

Ξνιηηείεο ηεο Δπξψπεο. Απνθαιχπηνληαο, φκσο, θαη ην φλεηξφ ηνπ γηα κία

βαιθαληθή έλσζε, ηφληζε:

Δάλ κία ηνηαχηε έλσζηο εηο φιελ ηελ Δπξψπελ ήζειε ζπλαληήζεη παξ‟ ειπίδα δπζρεξείαο, ζα έπξεπε λα επηδησρζή λα πξαγκαηνπνηεζή εηο αθφκε ζηελφηεξνπο θχθινπο, επί παξαδείγκαηη απφ ηα Βαιθαληθά

Θξάηε, εηο ηα νπνία ζπκπεξηιακβάλεηαη θαη ε Ρνπξθία.480

474 Ibid, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, έθζεζε, αξ. 2028, Βεξνιίλν, 21 Ηνπλίνπ 1930 θαη έθζεζε αξ. 2155, Βεξνιίλν, 2 Ηνπιίνπ 1930. 475 Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζηελ Νπάζηγθηνλ, θάθεινο 1931-3, αξ. 16. 476 Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, αξ. 2155. 477 Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζηελ Νπάζηγθηνλ, θάθεινο 1931-3, αξ. δπζαλάγλσζηνο (3…1), Ξαξίζη, 10 Νθησβξίνπ 1931. 478 Θαζεκεξηλή, 22 Ηνπιίνπ 1929. 479 Διεύζεξνλ Βήκα, 14 Ηνπιίνπ 1929. 480 Ξαπαλαζηαζίνπ, Αιέμαλδξνο, Κειέηεο, Ιόγνη, Άξζξα, επηκ. Μ. Ιεπθνπαξίδε, Αζήλα: ηππ. Αγγ. Αζ. Θιεηζηνχλε, 1957, ζζ. 645-646.

141

Πηε ζπλέληεπμή ηνπ πξνο ην δεκνζηνγξαθηθφ πξαθηνξείν London

General Press ηνλ Νθηψβξην ηνπ 1929, ν Βεληδέινο αληηκεηψπηδε επλντθά κία

Δπξψπε νξγαλσκέλε θαηά ην πξφηππν ησλ Ζλσκέλσλ Ξνιηηεηψλ ηεο

Ακεξηθήο. Έλα ηέηνην ελδερφκελν ζα είρε νθέιε θαη γηα ηηο ίδηεο ηηο Ζ.Ξ.Α.,

ππνζηεξίδνληαο φηη ε νηθνλνκηθή επεκεξία ελφο θξάηνπο είλαη άξξεθηα

ζπλδεδεκέλε κε ηελ επεκεξία θαη ησλ ππφινηπσλ θξαηψλ. Φπζηθά, φπσο

ζεκείσλε ν ίδηνο, «δηά λα πξαγκαηνπνηεζή ην ζρέδηνλ ηνχην, ζα απαηηεζή

θνινζζηαία πξνπαξαζθεπαζηηθή εξγαζία».481 Κφλε ε θξάζε ηνπ απηή

ππνδειψλεη ηελ επηθπιαθηηθφηεηά ηνπ απέλαληη ζηελ πινπνίεζε ηεο έλσζεο.

Γηα ηνλ Βεληδέιν, ε Διιάδα είρε έλα ζαθέο πιαίζην ζπκθεξφλησλ θαη

επηδηψμεσλ. Ζ απνπζία νπζησδψλ εζληθψλ δηεθδηθήζεσλ ηνπ επέβαιαλ λα

θξαηήζεη απνζηάζεηο απφ ηνπο ζπλαζπηζκνχο θαη ηηο επηδηψμεηο ησλ Κεγάισλ

Γπλάκεσλ. Νη ζθέςεηο ηνπ γηα ηελ ηδέα ηεο Δλσκέλεο Δπξψπεο, παξά ηνπο

ελζνπζηψδεηο ηφλνπο, ήηαλ αξθεηά ζπγθξαηεκέλεο. Ξίζηεπε πεξηζζφηεξν ζηελ

σθειηκφηεηα κίαο νηθνλνκηθήο παξά κίαο πνιηηηθήο ελνπνίεζεο ηφζν γηα ηελ

ίδηα ηελ Δπξψπε φζν θαη γηα ηηο Ζ.Ξ.Α., ζηνλ βαζκφ πνπ κία νξγαλσκέλε

νηθνλνκηθά δηεζλήο θνηλσλία ζα απνκαθξπλφηαλ απφ ηνπο ζθνπέινπο κηαο

γεληθφηεξεο νηθνλνκηθήο θξίζεο.

Πηηο 17 Καΐνπ 1930, ε γαιιηθή θπβέξλεζε έζηεηιε ην ππφκλεκα Briand

ζηελ Αζήλα θαη έλα αληίγξαθφ ηνπ ζηνλ Έιιελα πξεζβεπηή ζην Ξαξίζη, Λ.

Ξνιίηε. Ν ηειεπηαίνο ηειεγξάθεζε ζηνλ Βεληδέιν, ζηηο 6 Ηνπλίνπ, πξνθεηκέλνπ

λα ηνλ ελεκεξψζεη γηα ηε ζεηηθή ζηάζε πνπ ζα θξαηνχζε απέλαληη ζην

ππφκλεκα, ζχκθσλα θαη κε ηηο ζέζεηο πνπ δηαηχπσζε ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο ζηε Σάγε. Ρειηθά, ε επίζεκε απάληεζε ηεο ειιεληθήο

θπβέξλεζεο, βαζηζκέλε ζε θείκελν πνπ ππέβαιε ν Ξνιίηεο482 κε νξηζκέλεο

ηξνπνπνηήζεηο απφ ηνλ Κηραιαθφπνπιν θαη ην πνπξγηθφ Ππκβνχιην,483

επηδφζεθε ζηνλ Γάιιν Ξξεζβεπηή ζηελ Αζήλα ζηηο 12 Ηνπιίνπ. Ρν ηειηθφ

θείκελν είρε σο εμήο:

Αλαθεξφκελνη εηο ην πφκλεκα πεξί νξγαλψζεσο θαζεζηψηνο νκνζπνλδηαθήο Δπξσπατθήο Δλψζεσο ην νπνίνλ ε θπβέξλεζηο ηεο Γαιιηθήο Γεκνθξαηίαο ηεο απέζηεηιε, ε θπβέξλεζηο ηεο Διιεληθήο

Γεκνθξαηίαο ιακβάλεη ηελ ηηκήλ φπσο ηεο θνηλνπνηήζε ηα αθφινπζα: 1) Ζ ειιεληθή θπβέξλεζηο πξνέβε εηο ηελ κειέηελ ηνπ σο άλσ ππνκλήκαηνο κεηά κεγίζηνπ ελδηαθέξνληνο θαη ηεο πιένλ εηιηθξηλνχο

ζπκπαζείαο.

481 Διεύζεξνλ Βήκα, 23 Νθησβξίνπ 1929. 482 Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, ρσξίο αξηζκφ,

ζηα γαιιηθά. 483 Ibid, αξ. 8303, ζηα γαιιηθά, θαη αξ. 8509, ζηα γαιιηθά.

142

2) Θεσξεί φηη ε ζρεδηαδφκελε ηδέα πεξί νξγαλψζεσο κεηαμχ ησλ Θξαηψλ ηεο Δπξψπεο θαζεζηψηνο δηαξθνχο θαη κεζνδηθήο νηθνλνκηθήο

θαη πνιηηηθήο ζπλεξγαζίαο, ελ ησ πλεχκαηη θαη εληφο ηνπ πιαηζίνπ ηεο Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ, αληαπνθξίλεηαη εηο ηαο πιένλ επγελείο ησλ εκπλεχζεσλ θαη εηο ηα πξαγκαηηθά ησλ επξσπατθψλ ιαψλ.

3) Δίλαη ηεο γλψκεο φηη ην σο άλσ ππφκλεκα πξνζθέξεη κίαλ πνιχ ρξήζηκνλ πξαθηηθήλ βάζηλ ζπδεηήζεσο δηά ηελ επξσπαηθήλ ζπλδηάζθεςηλ ήηηο πξνηείλεηαη δη‟ απηνχ φπσο ζπλέιζε εηο Γελεχελ θαηά

ηελ δηάξθεηαλ ηεο πξνζερνχο ζπλφδνπ ηεο Ππλειεχζεσο ηεο Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ θαη εηο ηελ νπνίαλ είλαη δηαηεζεηκέλε φπσο αληηπξνζσπεπζή. Θα έρε ηελ επθαηξίαλ, θαηά ηελ δηάξθεηαλ απηήο ηεο ζπδεηήζεσο, φπσο

εθζέζε επί δηαθφξσλ ππνδεηθλπνκέλσλ ππφ ηνπ ππνκλήκαηνο ζεκείσλ, παξαηεξήζεηο ηηλάο άηηλαο ζα εδχλαην λα ηεο εκπλεχζε ην γεληθφλ ζπκθέξνλ ηεο Δπξψπεο αιιά θαη ην εηδηθφλ ηνηνχηνλ ηεο Διιάδνο.

4) Ζ Διιάο ζα αληηκεηψπηδε κεηά ζπκπαζείαο ην ελδερφκελνλ κηαο ζπκκεηνρήο ηεο Ρνπξθίαο, δπλάκεσο Βαιθαληθήο θαη κεζνγεηαθήο σο είλαη ε ίδηα, εηο ηελ επξσπατθήλ νκνζπνλδηαθήλ Έλσζηλ».

Ρν ηειηθφ θείκελν ηεο ειιεληθήο απάληεζεο δελ πεξηείρε θακία ξεηή

επηθχιαμε. Έζεηε κάιηζηα ην δήηεκα ηεο εηζφδνπ θαη ηεο Ρνπξθίαο ζηελ

επηθείκελε έλσζε, γεγνλφο πνπ δελ απνηεινχζε απιά κία επγεληθή ρεηξνλνκία

πξνο ηε γεηηνληθή ρψξα, κε ηελ νπνία είρε πξφζθαηα ζπλάςεη ζρέζεηο θηιίαο ε

Διιάδα, αιιά απνδείθλπε θαη ηε δηάζεζε ζχκπιεπζεο ησλ δχν ρσξψλ ζηνλ

επξσπατθφ ρψξν.

Ρειηθά, ε απνηπρία ηνπ ζρεδίνπ ηνπ Γάιινπ πνιηηηθνχ θξίζεθε θαη απφ

ηελ ήηηα ηεο θπβέξλεζήο ηνπ ζηηο επφκελεο εθινγέο. Ζ πξνζπάζεηά ηνπ,

πάλησο, απνηέιεζε έλα βήκα γηα ηελ πξνζέγγηζε ησλ επξσπατθψλ θξαηψλ.

Απφ ηελ άιιε, ν Βεληδέινο θαηφξζσζε αθφκε κία θνξά λα πείζεη γηα ηηο

θηιεηξεληθέο αξρέο ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο, δηαθεξχζζνληαο, παξά ηνπο

ελδνηαζκνχο θαη ηηο επηθπιάμεηο ηνπ, ηελ πίζηε ηνπ ζηελ ηδέα ηεο επξσπατθήο

νινθιήξσζεο. Ραπηφρξνλα, ε Διιάδα κπφξεζε λα εθκεηαιιεπηεί κηα επθαηξία

γηα λα πξνσζήζεη ζην γεληθφηεξν ελσηηθφ θιίκα ηελ ηδέα ηεο βαιθαληθήο

έλσζεο.

Ο Βεληδέινο θαη ε Βαιθαληθή Σπλελλόεζε

Ρν ζρέδην ηνπ Βεληδέινπ: Νη πξώηεο πξνζπάζεηεο

Ήδε απφ ην ηέινο ησλ Βαιθαληθψλ Ξνιέκσλ είρε αξρίζεη λα θαιιηεξγείηαη

ζηνλ βαιθαληθφ ρψξν ε ηδέα ηεο βαιθαληθήο έλσζεο. Κεηαπνιεκηθά, ε Ρνπξθία

θνβφηαλ έληνλα κηα ηηαιηθή επέθηαζε ζηελ Αλαηνιηθή Κεζφγεην. Ζ Πεξβία

ρξεηαδφηαλ ππνζηήξημε ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ απεηιψλ ζηελ πεξηνρή ηεο

Γαικαηίαο θαη ηεο ζεξβηθήο Καθεδνλίαο. Ζ Ονπκαλία πνπ ελδηαθεξφηαλ

143

ιηγφηεξν γηα ηηο βαιθαληθέο ππνζέζεηο, θνβφηαλ ηφζν ηνλ βνπιγαξηθφ, φζν θαη

ηνλ ζνβηεηηθφ θίλδπλν. Ήηαλ κάιηζηα δηαηεζεηκέλε λα ελδπλακψζεη ηηο ζρέζεηο

ηεο κε ηελ Ρνπξθία γηα ηνλ ζθνπφ απηφ, αιιά θαη γηα λα δηαζθαιίζεη ην

ζαιάζζην εκπφξηφ ηεο.484

Ζ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηνπξθηθνχ ζπκθψλνπ ηνπ 1930 δεκηνχξγεζε

ηηο πξνυπνζέζεηο γηα κία επξχηεξε ζπλελλφεζε ζην βαιθαληθφ ρψξν. Νη

ζρέζεηο Αζήλαο-Άγθπξαο είραλ πιένλ εμέιζεη απφ ην θιίκα έληαζεο ησλ

πξνεγνχκελσλ εηψλ, πείζνληαο γηα ηηο πξαγκαηηθέο δηαζέζεηο ησλ δχν

θπβεξλήζεσλ γηα εηξήλε θαη αζθάιεηα ζηελ πεξηνρή. Κέζα ζηε λέα

αηκφζθαηξα ζπλεξγαζίαο άξρηζε λα εμεηάδεηαη ην ελδερφκελν κίαο επξχηεξεο

ζπλεξγαζίαο ζηα Βαιθάληα. Ρν ζεκαληηθφηεξν εκπφδην ζηηο επηδηψμεηο ησλ δχν

ρσξψλ ήηαλ αδηακθηζβήηεηα ε έληαζε ησλ βνπιγαξν-ζεξβηθψλ ζρέζεσλ. Γηα

ηελ Άγθπξα, ηε κεγαιχηεξε επζχλε έθεξε ην Βειηγξάδη πνπ πεηζκαηηθά

αξλνχηαλ λα αλαγλσξίζεη ηελ χπαξμε βνπιγαξηθήο κεηνλφηεηαο ζην εζσηεξηθφ

ηεο ρψξαο θαη επηδίσθε ηε ζηαδηαθή ελζσκάησζε ηεο Βνπιγαξίαο. Αληίζεηα,

γηα ηελ Διιάδα ππεχζπλε ήηαλ ε βνπιγαξηθή αδηαιιαμία ζρεηηθά κε ηελ

αλαγλψξηζε ησλ κεηαπνιεκηθψλ ζπλφξσλ θαη ε παζεηηθή ζηάζε ηεο Πφθηαο

απέλαληη ζηε δξάζε ηνπ Καθεδνληθνχ Θνκηηάηνπ.

Αληηιακβαλφκελνο ηελ θαιή ζέιεζε ηεο ηνπξθηθήο θπβέξλεζεο, ν

Βεληδέινο, πξφηεηλε έλα ζρέδην βαιθαληθήο ζπλελλφεζεο. Πε απηφ

πξνβιεπφηαλ: α) ε ππνγξαθή δηκεξψλ ζπκθψλσλ θηιίαο θαη δηαηηεζίαο κεηαμχ

ησλ βαιθαληθψλ ρσξψλ, β) ε αλαγλψξηζε ησλ ζπλφξσλ σο νξηζηηθψλ θαη ε

παξνρή ακνηβαίσλ εγγπήζεσλ γηα ηελ πεξίπησζε επίζεζεο απφ πιεπξάο

νπνηνπδήπνηε βαιθαληθνχ θξάηνπο θαη γ) ε αλάγθε κίαο πνιηηηθήο επκελνχο

νπδεηεξφηεηαο θαη κε επέκβαζεο ζε πεξίπησζε ζχγθξνπζεο ελφο βαιθαληθνχ

κε έλα κε βαιθαληθφ θξάηνο.

Ν Ismet Inönü έδεημε λα ζπκθσλεί κε ην ζρέδην. Γέρηεθε, κάιηζηα, λα

πξνζθέξεη ηηο ππεξεζίεο ηεο ηνπξθηθήο πιεπξάο γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ

ζρεδίνπ, θπξίσο ζην δχζθνιν έξγν ηεο πξνζέιθπζεο ηεο Βνπιγαξίαο.485 Ν

Βεληδέινο είρε αληηιεθζεί ηελ έληνλε δηάζεζε ηεο Άγθπξαο γηα ηε δηαζθάιηζε

ηεο εηξήλεο θαη ηεο ζηαζεξφηεηαο ζηελ πεξηνρή, θπξίσο ιφγσ ησλ θφβσλ ηεο

απέλαληη ζε ελδερφκελε βνπιγαξν-ζεξβηθή ζπλεξγαζία,486 κία ζνβηεηηθή

484 Seton-Watson, Hugh, Eastern Europe between the Wars 1918-1941, Cambridge: Cambridge University Press, 1945, ζ. 373. 485 Γεληθή Έθζεζηο θζηλνπψξνπ-ρεηκψλνο 1930, Αζήλα, 31 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α..Δ. Β/69/1031. 486 Ξνιπρξνληάδεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Άγθπξα, 8 Γεθεκβξίνπ, 1930, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 58.

144

επέθηαζε πξνο λφην θαη κία αληίζηνηρε ζιαβηθή πξνο ηελ Αλ. Θξάθε.

Ξξνζπάζεζε λα εθκεηαιιεπηεί ηελ επθαηξία, εμαζθαιίδνληαο έλαλ ηθαλφ

ζπλεξγάηε ζην δχζθνιν έξγν ηεο πξνζέγγηζεο ηεο Βνπιγαξίαο, αιιά θαη ηεο

γεληθφηεξεο βαιθαληθήο ζπλελλφεζεο.

Ξξψηε επηδίσμε ηεο ηνπξθηθήο θπβέξλεζεο ήηαλ ε εμαζθάιηζε ηεο

ζεηηθήο ζηάζεο ηεο Ηηαιίαο. Ζ άξλεζε ηφζν ηεο Αζήλαο φζν θαη ηεο Άγθπξαο

λα πξνβνχλ ζε κία ηξηκεξή ζπκκαρία κε ηε Οψκε, πξνθεηκέλνπ λα απνθχγνπλ

ην ελδερφκελν ζηελήο πξφζδεζεο ζην άξκα ηεο Κεγάιεο Γχλακεο ηεο

Κεζνγείνπ, δπζρέξαηλε ηελ πξνζπάζεηα. Γεχηεξνο ζηφρνο ήηαλ λα πεηζζεί ε

Βνπιγαξία λα επηδηψμεη ηε δηεπζέηεζε ησλ εθθξεκψλ ππνζέζεψλ ηεο κε ηελ

Αζήλα.487 Ζ βνπιγαξηθή πιεπξά ηήξεζε επηθπιαθηηθή ζηάζε απέλαληη ζην

ζρέδην ηεο βαιθαληθήο ζπλελλφεζεο, φρη κφλν εμαηηίαο ησλ δηαθνξψλ ηεο κε

ηελ Διιάδα, αιιά θαη ιφγσ ηνπ θφβνπ ηεο ζεξβηθήο αληίδξαζεο.488

Νη πξνζπάζεηεο ηεο ειιεληθήο πιεπξάο επηθεληξψζεθαλ ζηελ

πξνζέιθπζε ηεο Γηνπγθνζιαβίαο. Ρν Βειηγξάδη είρε θάζε ιφγν λα αλεζπρεί γηα

ηελ πνξεία ησλ εμειίμεσλ. Ζ εληχπσζε ηεο ηηαιηθήο παξνπζίαο πίζσ απφ ην

ειιελν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν, ν γάκνο ηνπ Βφξηδα κε ηελ Ηηαιίδα πξηγθίπηζζα θαη

ε άξλεζε ηεο Άγθπξαο λα ππνγξάςεη έλα ζεξβν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν κε ην

πξφζρεκα ηεο βνπιγαξηθήο απνμέλσζεο ελίζρπαλ ηνπο θφβνπο ηνπ.

Ξξνθεηκέλνπ λα θαζεζπράζεη ηνπο Γηνπγθνζιάβνπο, ν Βεληδέινο πξνζθάιεζε

ηνλ Marinkovic ζηελ Αζήλα ηνλ Γεθέκβξην ηνπ 1930. Πηε κεηαμχ ηνπο

ζπλνκηιία ν Βεληδέινο απνζαθήληζε φηη ην ειιελν-ηνπξθηθφ ζχκθσλν ζε θακία

πεξίπησζε δελ ζηξεθφηαλ θαηά ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη φηη ε Ηηαιία, παξά ηε

ζπκβνιή ηεο ζηελ ππνγξαθή ηνπ, δελ είρε θακία ζέζε ζε απηφ.489 Πηε

ζπλέρεηα έζεζε ζηνλ ζπλνκηιεηή ηνπ ην ζρέδην ηεο βαιθαληθήο ζπλελλφεζεο.

Γλσξίδνληαο πσο ην ζεκαληηθφηεξν πξφβιεκα γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ

απηνχ ήηαλ ε ζεξβν-βνπιγαξηθή έληαζε, ηνπ ππέδεημε φηη, αλ ε Βνπιγαξία

ππνρσξνχζε σο πξνο ην ζπλνξηαθφ δήηεκα θαη αλαιάκβαλε ηε δηάιπζε ηνπ

Θνκηηάηνπ, ζα κπνξνχζε λα εμεηαζηεί σο αληάιιαγκα κηα θάπνηα εθαξκνγή

ησλ ζπλζεθψλ γηα ηηο κεηνλφηεηεο. Ν Marinkovic δελ έθξπςε ηελ απξνζπκία

ηνπ σο πξνο ην δεχηεξν ζθέινο ηεο πξφηαζεο ηνπ Βεληδέινπ. Ζ ζπλάληεζε

απηή άθεζε ειάρηζηα πεξηζψξηα ειπίδαο ζηνλ Έιιελα Ξξσζππνπξγφ πνπ

487 Γηα ηελ πξνζπάζεηα απηή έγηλε ήδε ιφγνο ζην θεθάιαην 5. 488 Γεληθή Έθζεζηο θζηλνπψξνπ-ρεηκψλνο 1930, Αζήλα, 31 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α..Δ. Β/69/1031. 489 Θαξακαλιήο, Θσλζηαληίλνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο Καο Πρέζεηο, 1928-1932, Αζήλα: Διιεληθή Δπξσεθδνηηθή, 1986, ζ. 131.

145

ζπλεηδεηνπνηνχζε φηη ην ζρέδην δχζθνια ζα κπνξνχζε λα πξαγκαηνπνηεζεί ζηε

δεδνκέλε βαιθαληθή ζπγθπξία.

Πηα ηέιε Γεθεκβξίνπ, ν Βεληδέινο επηζθέθηεθε ην Βειηγξάδη

πξνθεηκέλνπ λα ζπλερίζεη ηηο πξνζπάζεηέο ηνπ. Θαη ζηηο λέεο, φκσο, ζπλνκηιίεο

δελ επηηεχρζεθε θαλέλα απνηέιεζκα. Νη πξνηάζεηο ηνπ Έιιελα

Ξξσζππνπξγνχ πξνζέθξνπαλ ζηε ζηαζεξή πεπνίζεζε ηνπ Βειηγξαδίνπ φηη ε

Διιάδα ελεξγνχζε ζχκθσλα κε ηηαιηθέο ππνδείμεηο.490 Ν Βεληδέινο

αληηιακβαλφηαλ επίζεο φηη έπξεπε λα δηαιχζεη θαη ηνπο θφβνπο ηεο Οψκεο, ε

νπνία αλεζπρνχζε γηα ηηο ειιελν-ζεξβηθέο ζπλνκηιίεο. Έηζη, ακέζσο κεηά ηηο

επηζθέςεηο ηνπ ζηελ Θεληξηθή Δπξψπε, ζηακάηεζε ζηε Οψκε πξνθεηκέλνπ λα

πείζεη ηνλ Mussolini φηη νη επηδηψμεηο ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο δελ είραλ

αιιάμεη θαζφινπ θαη φηη ίζρπε ε ειιεληθή νπδεηεξφηεηα ζε πεξίπησζε

ζχξξαμεο. Απνζαθήληζε αθφκε ηε ζηαζεξή ειιεληθή ζέζε γηα δηαηήξεζε ηνπ

εδαθηθνχ status quo. Ν Ηηαιφο δηθηάηνξαο έδεημε λα απνδέρεηαη ηηο ειιεληθέο

ζέζεηο.

Ξέξα, φκσο, απφ ηελ αλαζέξκαλζε ησλ ειιελν-ηηαιηθψλ ζρέζεσλ, ν

Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο δελ κπφξεζε λα επηηχρεη ηε δεκηνπξγία

πξνυπνζέζεσλ γηα ηελ επίηεπμε ηεο βαιθαληθήο ζπλελλφεζεο, ελφςεη ηεο

ζεξβηθήο θαρππνςίαο θαη ηεο βνπιγαξηθήο αδηαιιαμίαο. Ππλεηδεηνπνηψληαο φηη

νη εμειίμεηο επλννχζαλ ηελ επφδσζε ηνπ ελαιιαθηηθνχ ηνπξθηθνχ ζρεδίνπ γηα

κία βνπιγαξν-ειιελν-ηνπξθηθή ζπκθσλία, πξνζπάζεζε λα απνθχγεη έλα

ηέηνην ελδερφκελν, πξνβάιινληαο σο πξφζρεκα ηηο ζεξβηθέο, γαιιηθέο θαη,

πηζαλψο, ξνπκαληθέο αληηδξάζεηο.

Ν Βεληδέινο παξέκεηλε πηζηφο ζην φξακα ηεο βαιθαληθήο ζπλελλφεζεο.

Νη ελέξγεηεο ηνπ, σζηφζν, δηαθξίλνληαλ απφ πλεχκα ξεαιηζκνχ. Πε δειψζεηο

ηνπ πξνο ηνλ απεζηαικέλν ησλ Daily News ηνπ Πηθάγνπ είρε ηνλίζεη:

Ζ Βαιθαληθή Νκνζπνλδία είλαη θαη δπλαηή θαη επηζπκεηή απφ πάζεο απφςεσο. Γελ δχλακαη φκσο λα είπσ, φηη είλαη ακέζσο πξαγκαηνπνηήζηκνο. Απνηειεί φρη ηελ αθεηεξίαλ, αιιά ην ηέξκα πξνο

ην νπνίνλ πξέπεη λα θαηεπζχλσκελ ηαο πξνζπάζεηάο καο φινη επί καθξφλ.491

Νη πξνζπάζεηεο ηνπ Ξαπαλαζηαζίνπ θαη νη Βαιθαληθέο Ππλδηαζθέςεηο κέρξη ην

1932

490 Dard πξνο Briand, Βειηγξάδη, 26 Γεθεκβξίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο 1930-

Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/189. 491 Διεύζεξνλ Βήκα, 5 Καΐνπ 1930.

146

Δθηφο απφ ηνλ Kemal θαη ηνλ Βεληδέιν, κία άιιε εμαίξεηε πνιηηηθή

θπζηνγλσκία ζπλέβαιε απνθαζηζηηθά ζηελ θαιιηέξγεηα ηεο ελσηηθήο ηδέαο ζηα

Βαιθάληα. Ξξφθεηηαη γηα ηνλ Αιέμαλδξν Ξαπαλαζηαζίνπ, ηνλ εκπλεπζηή ηεο

ηδέαο ηεο Βαιθαληθήο Έλσζεο. Ξξνεξρφκελνο απφ ηελ αξηζηεξή πηέξπγα ηνπ

βεληδειηζκνχ, ζπλεξγάζηεθε ζηελά κε ηνλ Βεληδέιν θαη αξγφηεξα, σο αξρεγφο

ηνπ Ξξννδεπηηθνχ-Δλσηηθνχ Θφκκαηνο, ηνλ ππνζηήξημε ζηνλ ζρεκαηηζκφ

θπβέξλεζεο κεηά ηηο εθινγέο ηνπ 1928. Ξαξά ηελ έληαζε πνπ ραξαθηήξηζε ηηο

ζρέζεηο ησλ δχν αλδξψλ κεηά ην 1930, νη απφςεηο ηνπο ζηνλ ηνκέα ηεο

εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ειάρηζηα δηέθεξαλ.

Απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, ε θνηλή γλψκε θαη ν βαιθαληθφο

ηχπνο αληηκεηψπηδαλ επλντθά ην ελδερφκελν κηαο Βαιθαληθήο Έλσζεο,

πηνζεηψληαο ζπρλά ην ζχλζεκα «Ρα Βαιθάληα ζηνπο Βαιθαλίνπο».492 Ρνλ

Νθηψβξην ηνπ 1930, ζπλήιζε ζηελ Αζήλα ε Α΄ Βαιθαληθή Ππλδηάζθεςε κε

πξφεδξν ηνλ Ξαπαλαζηαζίνπ θαη ηε ζπκκεηνρή αληηπξνζψπσλ θαη ησλ έμη

βαιθαληθψλ ρσξψλ.493 Αθνινχζεζαλ νη ζπλδηαζθέςεηο ηεο

Θσλζηαληηλνχπνιεο ην 1931,494 ηνπ Βνπθνπξεζηίνπ ην 1932,495 θαη ηεο

Θεζζαινλίθεο ην 1933. Κέρξη ην 1932 είραλ ζπδεηεζεί ζέκαηα φπσο ε θχζε

ηεο Βαιθαληθήο Έλσζεο, ε πνιηηηζηηθή ζπλεξγαζία, ε νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή

πξνζέγγηζε, αιιά θαη νη εζληθέο κεηνλφηεηεο θαη ε αλαζεψξεζε ησλ

ζπλζεθψλ. Ζ γεληθή απφθαζε, πνπ επηθχξσζε ε Ππλδηάζθεςε ησλ Αζελψλ,

δήισλε:

πσο ε έλσζή ηνπο πξέπεη λα έρεη ην ραξαθηήξα ελφο ζπγθξνηήκαηνο αλεμάξηεησλ εζληθνηήησλ, λα κε ζίγεη ηελ θπξηαξρία ησλ Θξαηψλ πνπ

ζπκκεηέρνπλ, λα κελ ηείλεη ζηελ θαηαζηνιή ησλ εζληθψλ ζπλφισλ πνπ ππάξρνπλ ζ‟ απηέο ηηο ρψξεο … λα πνιιαπιαζηάζεη ηα θνηλά πνιηηηζηηθά ηνπο ζηνηρεία … πξέπεη λα ζπζηαζεί κέζα ζην πιαίζην θαη ην πλεχκα ηεο

Θ.η.Δ..496

Ν κφληκνο ζεζκφο πνπ δεκηνπξγήζεθε νλνκάζηεθε «Βαιθαληθή

Ππλδηάζθεςε» κε φξγαλα ηε Γεληθή Ππλέιεπζε, ην Ππκβνχιην, ην Γξαθείν, ηε

Γξακκαηεία, ηηο Δζληθέο Νκάδεο θαη ηηο έμη Κφληκεο Δηδηθέο Δπηηξνπέο. Ζ

492 Κinistère [français] des Affaires étrangères, Bulletin periodique: a) de la presse roumaine, αξ. 95, 1 Νθησβξίνπ-8 Λνεκβξίνπ 1930, ζ. 2, b) de la presse yougoslave, αξ. 90, 16 Απξηιίνπ-15 Ηνπλίνπ 1930, ζ. 5, c) αξ. 60, 2 Καΐνπ-20 Ηνπλίνπ 1928, ζ. 11. 493 Kerner, Robert Joseph, The Balkan Conferences and the Balkan Entente, 1930-35, Berkeley, CA: University of California Press, 1936, ζζ. 21-41. Geshkoff, Theodore Ivanoff,

Balkan Union: A road to peace in southeastern Europe, New York: Columbia University Press, 1940, ζζ. 79-199. 494 Kerner, The Balkan Conferences and the Balkan Entente, 1930-35, ζζ. 45-64. 495 Ibid, ζζ. 68-90. 496 Papanastasiu, Alexandros P., Vers l’Union Balkanique. Les conferences balkaniques, Paris: Publications de la Conciliation international, 1934, ζ. 239.

147

Βαιθαληθή Ππλδηάζθεςε κπνξεί λα ραξαθηεξίζηεθε σο πξντφλ ηδησηηθήο

πξσηνβνπιίαο θαη νξγάλσζε κε θπβεξλεηηθή. Αληινχζε, φκσο, έλαλ

εκηεπίζεκν ραξαθηήξα απφ ην γεγνλφο φηη νη αληηπξνζσπείεο νξίδνληαλ χζηεξα

απφ ζπλελλφεζε κε ηηο θπβεξλήζεηο ηνπο θαη είραλ ην δηθαίσκα λα

παξαθνινπζνχλ ηηο εξγαζίεο ηεο Ππλδηάζθεςεο497 θαη λα ζπκκεηέρνπλ ζηηο

ζπδεηήζεηο.

Ν Ξαπαλαζηαζίνπ επηζπκνχζε κία έλσζε, πνπ ζα επέηξεπε ειεπζεξία

ζηα κέιε ηεο κεγαιχηεξε απφ εθείλε πνπ δηέζεηαλ ηα ειβεηηθά θαληφληα, νη

πνιηηείεο ησλ Ζ.Ξ.Α. ή ηα νκνζπνλδηαθά θξάηε ηεο Γεξκαλίαο, αιιά θαη

ζηελφηεξνπο ζπλεθηηθνχο δεζκνχο απφ εθείλνπο ηεο Θ.η.Δ. ή κηαο απιήο

ζπκκαρίαο. Ζ λέα απηή έλσζε δελ ζα έπξεπε λα έρεη νχηε αληηακεξηθαληθφ,

νχηε αληηζνβηεηηθφ ραξαθηήξα.498 Νη δηαθεξχμεηο ηνπ δελ κπφξεζαλ, φκσο, λα

εμαιείςνπλ ηνπο θφβνπο ηνπ βαιθαληθνχ ηκήκαηνο ηεο Ρξίηεο Γηεζλνχο, ηεο

Θνκκνπληζηηθήο Βαιθαληθήο Νκνζπνλδίαο. Ζ ηειεπηαία, θηλνχκελε ζην

ηδενινγηθφ πιαίζην ηεο ηδξπηηθήο ηεο Πχζθεςεο ζηε Πφθηα ηεο 15εο Ηαλνπαξίνπ

1920, ραξαθηήξηζε δέθα ρξφληα αξγφηεξα ηελ 1ε Ππλδηάζθεςε γηα ηε

Βαιθαληθή Έλσζε ζπγθέληξσζε «ηκπεξηαιηζηψλ, δεκίσλ θαη

εθκεηαιιεπηψλ».499 Γηα ηελ Νκνζπνλδία, ε βαιθαληθή Έλσζε ζηφρεπε ζηελ

θήξπμε πνιέκνπ θαηά ηεο Δ.Π.Π.Γ. θαη ηελ νξγάλσζε ηεο θαηάπλημεο ησλ

επαλαζηαηηθψλ θηλεκάησλ ζηελ Δπξψπε.

Ν Βεληδέινο, ζεσξψληαο φηη ε ειιελν-ηνπξθηθή πξνζέγγηζε απνηεινχζε

ην πξψην βήκα γηα κία γεληθφηεξε βαιθαληθή, ππνζηήξηδε ηηο πξσηνβνπιίεο

ηνπ Ξαπαλαζηαζίνπ. Αληίζεηα, ν εθθξαζηήο ηεο δεμηάο πηέξπγαο ηνπ

βεληδειηζκνχ, πνπξγφο Δμσηεξηθψλ θαη Αληηπξφεδξνο ηεο Θπβέξλεζεο,

Κηραιαθφπνπινο, δελ έδεηρλε λα ζπκκεξίδεηαη ηηο ζέζεηο ηνπ Ξαπαλαζηαζίνπ,

ηνλίδνληαο φηη ν ίδηνο ήηαλ «κεηξηψηεξνο θαη πξαθηηθψηεξνο εηο ηαο επηζπκίαο»

ηνπ ζρεηηθά κε ηε βαιθαληθή πξνζέγγηζε.500 Θαηεγνξνχζε, κάιηζηα, ηνλ

Ξαπαλαζηαζίνπ φηη εθκεηαιιεπφηαλ ηελ ηδέα ηεο βαιθαληθήο έλσζεο γηα

πξνζσπηθή ηνπ πνιηηηθή πξνβνιή.501

497 Ibid, ζ. 80. 498 Papanastasiu, Alexandros P, « L‟Union Balkanique », Le Messager d’Athenes, 22 Ηαλνπαξίνπ 1930. 499 Degras, Jane (επηκ.), The Communist International, 1919-1943. Documents, η. ΗΗΗ (1929-1943), London, New York: Oxford University Press, 1956, ζ. 150. 500 Φάθεινο αξ. 345, Γελεχε, 23 θαη 24 Φεβξνπαξίνπ 1932, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ. Βι. θαη Ρνχληα-Φεξγάδε, Αξεηή, Κεηνλόηεηεο ζηα Βαιθάληα: Βαιθαληθέο Γηαζθέςεηο 1930-1934,

Θεζζαινλίθε: Ξαξαηεξεηήο, 1994, ζζ. 39-42. 501 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1932, Ξαξάγξαθνο 60, F.O. 371/16774.

148

Κέρξη ην 1932 ειάρηζηα είραλ επηηεπρζεί. Ζ Βνπιγαξία θαη ε Αιβαλία

πξφβαιαλ ζπλέρεηα ην δήηεκα ησλ κεηνλνηήησλ. Ζ Γηνπγθνζιαβία απέθεπγε

ηελ επέθηαζε ησλ ζπδεηήζεσλ ζε ζνβαξά πνιηηηθά δεηήκαηα. Ρειηθά,

αλεμάξηεηα απφ ηελ ππνγξαθή ηνπ Βαιθαληθνχ Ππκθψλνπ ηνπ 1934, ην

ζρέδην ηεο Βαιθαληθήο Έλσζεο απέηπρε. Νη ιφγνη εληνπίδνληαη φρη απιψο ζηνλ

ξφιν πνπ δηαδξακάηηζαλ νη επίζεκεο θπβεξλήζεηο θαη νη εμσ-βαιθαληθέο

Γπλάκεηο, αιιά θαη ζηηο εδαθηθέο δηεθδηθήζεηο κεηαμχ ησλ βαιθαληθψλ ρσξψλ.

Ν θαζεγεηήο Γ. Θηηζίθεο εληνπίδεη έλαλ αθφκε ιφγν ζηελ χπαξμε δχν

δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ ζηνλ βαιθαληθφ ρψξν, ηεο ζεξβηθήο θαη ηεο ειιελν-

ηνπξθηθήο. Ζ παξαπάλσ, φκσο, άπνςε εκθαλίδεηαη ηδηαίηεξα αθαηξεηηθή θαη

ζρεκαηνπνηεκέλε.502

502 Θηηζίθεο, Διιάο θαη Μέλνη, 1919-1967, ζζ. 117-118. Kitsikis, « La Grèce et le projet Briand d'Union européenne du 1er mai 1930 », ζ. 218.

149

10. Ν Βεληδέινο θαη νη δηεζλείο νηθνλνκηθέο ζρέζεηο ηεο

Διιάδαο

Νη πφιεκνη ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο, ε αζξφα εηζξνή ησλ πξνζθχγσλ,503 ε

απνπζία αλεπηπγκέλσλ πφξσλ θαη θεθαιαίσλ, νη νηθνλνκηθέο ππνρξεψζεηο ηεο

ρψξαο θαη ε θαθή δηαρείξηζε ησλ νηθνλνκηθψλ απφ ηελ θπβέξλεζε Ξάγθαινπ

ζπλέβαιαλ ζηελ άζρεκε εηθφλα ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο ζηελ αξρή ηεο

ηεηξαεηίαο 1928-1932. Ρν 1927, ε αλάγθε πιεξσκήο ησλ ειιεληθψλ

πνιεκηθψλ ρξεψλ είρε ζηξέςεη ηνλ Ξάγθαιν ζηελ αλαδήηεζε δαλείσλ απφ ηηο

Κεγάιεο Γπλάκεηο. Ζ Διιάδα ππέγξαςε ζρεηηθέο ζπκθσλίεο κε ηε Βξεηαλία

(21.500.000 ρξπζέο ιίξεο ζε 62 εηήζηεο δφζεηο), ηηο Ζ.Ξ.Α. θαη ηε Γαιιία. Κε

ζθνπφ λα εμαζθαιίζεη ηελ ππνζηήξημε ησλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ ζηηο εζληθέο

ηεο επηδηψμεηο, ε δηθηαηνξηθή θπβέξλεζε παξαηηήζεθε απφ ηε δηεθδίθεζε ησλ

πνζψλ πνπ νη δπλάκεηο ηεο Ππλελλφεζεο είραλ αλαιάβεη λα θαηαβάινπλ ζηελ

Διιάδα γηα ιφγνπο εμνπιηζκνχ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ

ζηε Καθεδνλία ην 1917-1918.504

Αθφκε, πξνθεηκέλνπ λα ξπζκηζηεί ην δήηεκα ησλ απνδεκηψζεσλ ησλ

Διιήλσλ θαη Βνπιγάξσλ πξνζθχγσλ είρε ππνγξαθεί ε ζπκθσλία Θαθαληάξε-

Mollov, κε δπζκελείο, φπσο πξναλαθέξζεθε, φξνπο γηα ηε ρψξα. Ν

Θαθαληάξεο είρε ήδε πξνβεί ζηηο 15 Πεπηεκβξίνπ 1927 ζηελ ππνγξαθή

πξσηνθφιινπ, ζχκθσλα κε ην νπνίν ζα δηλφηαλ ζηελ Διιάδα δάλεην

ζπλνιηθνχ χςνπο 9.000.000 ιηξψλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο

εγθαηάζηαζεο ησλ πξνζθχγσλ, ηε ζηαζεξνπνίεζε ηνπ λνκίζκαηνο θαη ηνλ

ηζνζθειηζκφ ησλ ειιεηκκάησλ ηνπ ειιεληθνχ πξνυπνινγηζκνχ. Πε απηφ

πξνβιεπφηαλ αθφκε ε ίδξπζε ηεο Ρξάπεδαο ηεο Διιάδνο θαη ε άζθεζε

νηθνλνκηθνχ θαη λνκηζκαηηθνχ ειέγρνπ ζηε ρψξα κέζσ ηεο Γηεζλνχο

Νηθνλνκηθήο Δπηηξνπήο θαη ηεο Θ.η.Δ.. Ρειηθά, ην χςνο ηνπ δαλείνπ

πεξηνξίζηεθε ζηηο 7.500.000 ιίξεο, αθνχ ε Διιάδα ζα εμαζθάιηδε επηπιένλ

θεθάιαηα απφ ακεξηθαληθφ δάλεην.

Νη αξρέο ηεο νηθνλνκηθήο δηπισκαηίαο πνπ αθνινχζεζε ν Βεληδέινο

ειάρηζηα δηέθεξαλ, φπσο ηνλίζηεθε, απφ εθείλεο ηεο πνιηηηθήο ησλ εζληθψλ

επηδηψμεσλ. Ζ έληνλε ζχλδεζε ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ηνπ Έιιελα

503 Βεξέκεο, Θάλνο θαη Νδπζζέαο Γεκεηξαθφπνπινο, Κειέηεο γηα ηνλ Βεληδέιν θαη ηελ Δπνρή ηνπ, Αζήλα: Φηιηππφηεο, 1980, ζζ. 9-11. 504 Γαθλήο, Γξεγφξηνο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, Αζήλα: Ίθαξνο, 1955, ζζ. 367-368.

150

Ξξσζππνπξγνχ κε ηελ αλαπηπμηαθή θαη γεληθφηεξε νηθνλνκηθή πνιηηηθή ηνπ,

θαζηζηά αλαγθαία ηελ πξνζέγγηζε ηεο ηειεπηαίαο.

Οη νηθνλνκηθέο ζρέζεηο κέρξη ην θζηλόπσξν ηνπ 1929

Ζ νηθνλνκηθή πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ επεξεάζηεθε πνιχ ηφζν απφ ηηο

γεληθφηεξεο επηδηψμεηο ηνπ ζην πνιηηηθφ επίπεδν, φζν θαη απφ ηελ επηζπκία ηνπ

γηα αλαζπγθξφηεζε ηεο ρψξαο. Ζ ιχζε πνπ πξνηίκεζε ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο ήηαλ ν εμσηεξηθφο δεκφζηνο δαλεηζκφο. πσο θαη ζην πιαίζην

ησλ πνιηηηθψλ ηνπ επηδηψμεσλ, ν Βεληδέινο απέθπγε λα πξνζδέζεη ηελ Διιάδα

απνθιεηζηηθά κε ηα θεθάιαηα θάπνηαο Κεγάιεο Γχλακεο. Ξίζηεπε, φηη κηα

ηέηνηα εμάξηεζε ζα πεξηφξηδε ηελ πνιηηηθή αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο,

θαηαιήγνληαο ζην ζεκείν ε άζθεζε ηεο εμσηεξηθήο ηεο πνιηηηθήο λα

ζπκβαδίδεη ππνρξεσηηθά κε ηηο επηηαγέο ηεο πξνζηάηηδαο Γχλακεο. Αληίζεηα,

πξνηίκεζε λα εθκεηαιιεπηεί ηνλ αληαγσληζκφ ησλ Γπλάκεσλ ζηελ αλάιεςε

κεγάισλ έξγσλ θαη ηελ παξνρή δαλείσλ πξνο φθεινο ηεο ρψξαο.

Ρα πξώηα δάλεηα θαη ν ξόινο ηεο Γ.Ν.Δ.

Νη εμειίμεηο ζηνλ ηνκέα ηεο δαλεηνδφηεζεο ηεο Διιάδαο επεξεάζηεθαλ αηζζεηά

απφ ηε κεηαζηξνθή ηνπ βξεηαληθνχ ελδηαθέξνληνο γηα ηε ρψξα. Δπηζπκψληαο

λα επεθηείλεη ηελ νηθνλνκηθή ηεο παξνπζία θαη πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιίζεη

ηελ παιαηφηεξε ζθαίξα επηξξνήο ηεο, ε Κ. Βξεηαλία επηδίσμε λα δεκηνπξγήζεη

κία δψλε νηθνλνκηθνχ ζπκθέξνληνο ζηε Κεζφγεην πνπ πεξηιάκβαλε θαη ηελ

Διιάδα.

Ξαξάιιεια, φκσο, κε ηελ ελίζρπζε ηεο βξεηαληθήο παξνπζίαο,

εκθαλίζηεθε εληνλφηαην θαη ην ακεξηθαληθφ ρξεκαηνδνηηθφ ελδηαθέξνλ. Ν

Βεληδέινο πξνζπάζεζε λα εθκεηαιιεπηεί ηηο δηαζέζεηο ηνπ ακεξηθαληθνχ

θεθαιαίνπ. Γηέβιεπε φηη έηζη ζα κπνξνχζε λα εμηζνξξνπήζεη ηε βξεηαληθή

παξνπζία, λα δεκηνπξγήζεη θαιχηεξεο ζπλζήθεο αληαγσληζκνχ θαη λα

απεμαξηήζεη ηελ Διιάδα απφ ηελ απνθιεηζηηθή πξνζθφιιεζή ηεο ζηε

Βξεηαλία, ηεο νπνίαο ε νηθνλνκηθή ηζρχο είρε αξρίζεη λα αθνινπζεί θζίλνπζα

πνξεία.

Πην νηθνλνκηθφ απηφ παηρλίδη πξσηαγσληζηηθφ ξφιν έπαημαλ ε βξεηαληθή

ηξάπεδα Hambro θαη ε ακεξηθαληθή Seligman. Κεηά απφ ζεηξά

δηαπξαγκαηεχζεσλ, ην Γεθέκβξην ηνπ 1928 πξνηηκήζεθε ε Hambro, κε ηελ

νπνία ζπκθσλήζεθε ε παξνρή δαλείνπ χςνπο 4.000.000 ιηξψλ. Ζ ζρεηηθή

151

ζπκθσλία φξηδε, φηη νη ηξάπεδεο Hambro θαη Erlanger, ζπγαηξηθή ηεο πξψηεο,

ζα αγφξαδαλ νκνινγίεο 4.000.000 ιηξψλ πξνο 84% απφ ηελ ειιεληθή

θπβέξλεζε θαη ζα ηηο εμέδηδαλ ζηελ αγνξά ηνπ Ινλδίλνπ πξνο 89% κε ηφθν

6%.505

Ξαξάιιεια, σο πξνο ην δήηεκα ηεο παξνρήο δαλείνπ χςνπο

15.000.000 ιηξψλ γηα ηελ θαηαζθεπή δεκνζίσλ έξγσλ, ζπκθσλήζεθε φηη απηφ

ζα κνηξαδφηαλ κεηαμχ ησλ ηξαπεδψλ Hambro θαη Seligman, ζχκθσλα κε

ζρέδην ηνπ Βεληδέινπ. Ρειηθά, ε ειιεληθή θπβέξλεζε απνθάζηζε λα απμήζεη ην

χςνο ηνπ δαλείνπ απηνχ ζε 22.000.000 ιίξεο, ζηεξηδφκελε ζηελ

αληαγσληζηηθή δηάζεζε ηεο Βξεηαλίαο θαη ησλ Ζ.Ξ.Α..506

Έληνλα πξνβιήκαηα παξνπζηάζηεθαλ, φηαλ ην Ινλδίλν αλέθεξε φηη ε

θίλεζε ηνπ δαλείνπ ηεο Hambro δελ νινθιεξσλφηαλ ηθαλνπνηεηηθά. Κέρξη ηνλ

Φεβξνπάξην ηνπ 1929, ην 75% ησλ νκνιφγσλ παξέκελε ζηελ θαηνρή ησλ

κεζνιαβεηψλ.507 Ρα γεγνλφηα άξρηζαλ λα γελλνχλ ακθηβνιίεο,

επηθπιαθηηθφηεηα θαη θαηεγνξίεο ηφζν ζην εζσηεξηθφ, φζν θαη ζην εμσηεξηθφ

γηα ηελ νηθνλνκηθή πνιηηηθή ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ.508

Ζ ρξεκαηηζηεξηαθή αλαζηάησζε δελ επεξέαζε επηπρψο ηε

ρξεκαηνδφηεζε ηεο Seligman. Πηηο 25 Ηαλνπαξίνπ 1929 ππνγξάθεθε ζχκβαζε

δαλείνπ κε ηελ ακεξηθαληθή ηξάπεδα, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ζα

θπθινθνξνχζαλ ζηελ ακεξηθαληθή αγνξά νκνινγίεο ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο

ζπλνιηθνχ χςνπο 54.000.000 δνιαξίσλ, ελψ ηελ εμππεξέηεζε ηνπ δαλείνπ ζα

εμαζθάιηδε ε Γ.Ν.Δ..509

Ζ επηηπρία απηή ηνπ Βεληδέινπ αληηζηάζκηδε ηε δηαθηλδχλεπζε ηνπ

βξεηαληθνχ δαλείνπ, δηαζθεδάδνληαο ηηο θαηεγνξίεο θαηά ηεο νηθνλνκηθήο ηνπ

πνιηηηθήο, ελψ παξάιιεια δεκηνπξγνχζε έλα πξνζηαηεπηηθφ πιαίζην γηα ηελ

απνηειεζκαηηθή δηαθίλεζε ησλ ειιεληθψλ νκνινγηψλ, εμαζθαιίδνληαο ηελ

εγγπεηηθή ζπκβνιή ηεο Γ.Ν.Δ.. Απηφ, φκσο, ην ηειεπηαίν ζηνηρείν ζπλέβαιε

ηειηθά ζηελ εκθάληζε λέσλ πξνβιεκάησλ, ζέηνληαο ζε θίλδπλν ηφζν ηελ ίδηα

ηελ εθηέιεζε ηνπ δαλείνπ πνπ ζηφρεπε λα εμππεξεηήζεη, φζν θαη ηελ εθηέιεζε

ησλ δεκνζίσλ έξγσλ. Ζ Βξεηαλία θαη ε Γαιιία άξρηζαλ λα δηακαξηχξνληαη γηα

ηελ επέθηαζε ησλ νξίσλ αξκνδηφηεηαο ηεο Δπηηξνπήο. Ζ Γ.Ν.Δ. είρε αλαιάβεη

505 Loraine πξνο F.O., Αζήλα, 12 Γεθεκβξίνπ, 1928, F.O. 371/12918. 506 Καξήο πξνο πνπξγείν Δμσηεξηθψλ, Αζήλα, 22 Φεβξνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/14/1929. 507 Sargent, πφκλεκα γηα ην ειιεληθφ δάλεην δεκνζίσλ έξγσλ, Ινλδίλν, 18 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13652. 508 Θαξακαλιήο, Θσλζηαληίλνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο Καο Πρέζεηο, 1928-1932, Αζήλα: Διιεληθή Δπξσεθδνηηθή, 1986, ζ. 235. 509 State Department, πφκλεκα γηα ην δάλεην ηεο Seligman, Νπάζηγθηνλ, 2 Καΐνπ, 1929, U.S. National Archives 868.51, Γεκφζηα Έξγα 57.

152

ηελ επζχλε γηα ηελ πιεξσκή δχν παιαηφηεξσλ δαλείσλ, ηνπ πξνζθπγηθνχ ηνπ

1924 θαη ηνπ ζηαζεξνπνηεηηθνχ ηνπ 1928. Νη εθπξφζσπνη ηεο γαιιηθήο θαη

βξεηαληθήο θπβέξλεζεο ππνζηήξημαλ φηη δελ ζπλέηξεραλ νη αλάινγεο έθηαθηεο

ζπλζήθεο πνπ λα δηθαηνινγνχλ ηελ επζχλε ηεο Γ.Ν.Δ..510 Πε πεξίπησζε

εμαίξεζεο ηνπ δαλείνπ ηεο Seligman, ππήξρε ν θφβνο φια ηα κειινληηθά

δάλεηα πξνο ηελ Διιάδα λα απαηηνχλ ηελ εγγχεζε ηεο Δπηηξνπήο, γεγνλφο πνπ

ζα θιφληδε ηελ πίζηε ηεο Διιάδαο.511

Απφ ηελ άιιε, νη Ζ.Ξ.Α. αληηκεηψπηζαλ ηε γαιιν-βξεηαληθή ζηάζε σο

κία πξνζπάζεηα παξεκπφδηζεο ηεο ακεξηθαληθήο νηθνλνκηθήο δηείζδπζεο ζηνλ

ειιεληθφ ρψξν, εθθξάδνληαο έληνλα ηε δηακαξηπξία ηνπο.

Ν Έιιελαο πνπξγφο Νηθνλνκηθψλ, Θαθιακάλνο, επηρείξεζε λα

κεηαπείζεη ηνπο Βξεηαλνχο, πξνηείλνληαο αλάινγνπο φξνπο θαη γηα ην δάλεην

ηεο Hambro.512 Ξαξάιιεια, ν Βεληδέινο δελ έθξπςε ηε δπζαξέζθεηά ηνπ

απέλαληη ζηε ζηάζε ηνπ Ινλδίλνπ. Ζ πξνεγνχκελε ζπγθαηάζεζε ηνπ Ινλδίλνπ

γηα αλαβνιή ηεο πιεξσκήο ησλ βνπιγαξηθψλ πνιεκηθψλ επαλνξζψζεσλ, ζε

ζπλδπαζκφ κε ηελ αθφκε παιαηφηεξε άξλεζε γηα εθπιήξσζε ησλ

αλεηιεκκέλσλ ζπκκαρηθψλ ππνρξεψζεσλ απέλαληη ζηελ Διιάδα βάζεη ηεο

ζπκθσλίαο ηνπ 1918-19 εμφξγηδαλ ηνλ Βεληδέιν,513 πνπ έβιεπε ηφζν ηα δάλεηα

φζν θαη ηα αλαπηπμηαθά έξγα λα ζπλαληνχλ απξνζπέιαζηα εκπφδηα.

Νη Βξεηαλνί, ελνριεκέλνη απφ ηελ αληίδξαζε ηνπ Έιιελα

Ξξσζππνπξγνχ, δελ δίζηαζαλ λα επηθξίλνπλ ηελ νηθνλνκηθή ηνπ πνιηηηθή. Ν

Otto Niemeyer ζεκείσλε φηη ε απνηπρία ηνπ δαλείνπ ηεο Hambro δελ

νθεηιφηαλ ζηελ απνπζία ειέγρνπ ηεο Δπηηξνπήο, αιιά ζηε ζπρλή θαη

ππεξβνιηθή ειιεληθή επηζπκία δαλεηνδφηεζεο. Ππκθψλεζε φηη ε Γ.Ν.Δ. δελ

έπξεπε λα επεθηείλεη ηα φξηα αξκνδηφηεηάο ηεο, ελψ δηθαηνιφγεζε ηε

βξεηαληθή ζηάζε κε ηνλ ηζρπξηζκφ φηη δελ κπνξεί ην Ινλδίλν λα αγσλίδεηαη γηα

ηα ακεξηθαληθά ζπκθέξνληα.514 Ζ ηειεπηαία απηή παξαδνρή απνθαιχπηεη θαη

ηηο πξαγκαηηθέο αληαγσληζηηθέο δηαζέζεηο ησλ δχν Γπλάκεσλ, αιιά θαη ηελ

έληνλε αλαζθάιεηα ηνπ Ινλδίλνπ απέλαληη ζηελ νηθνλνκηθή επέθηαζε ησλ

Ζ.Ξ.Α..

510 Sargent, πφκλεκα γηα ην ειιεληθφ δάλεην δεκνζίσλ έξγσλ, Ινλδίλν, 18 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13652. 511 Seligman πξνο Houghton, Ινλδίλν, 19 Καξηίνπ, 1929, U.S. National Archives 868.51, Θνηιάδα ηνπ Πηξπκφλα 105. 512 Sargent, πφκλεκα γηα ην ειιεληθφ δάλεην δεκνζίσλ έξγσλ, Ινλδίλν, 18 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13652. 513 Loraine πξνο Sargent, Αζήλα, 17 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13651. 514 Niemeyer πξνο Sargent, Ινλδίλν, 25 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13652.

153

Ν Βεληδέινο, ζε κία πξνζπάζεηα λα θάκςεη ηε βξεηαληθή αδηαιιαμία,

πξφζθεξε ζπκβάζεηο αλαπηπμηαθψλ έξγσλ ζηελ Αγγιία,515 ρσξίο φκσο

απνηέιεζκα. Νη Βξεηαλνί, εμαζθαιίδνληαο ηε γαιιηθή θαη ηηαιηθή ζπλαίλεζε,

απέξξηςαλ ηελ πξφηαζε εγγπεηηθήο παξνπζίαο ηεο Γ.Ν.Δ. ζην ακεξηθαληθφ

δάλεην. Ζ Αζήλα ζπλέρηζε ηηο πξνζπάζεηέο ηεο ζε ζπλεξγαζία απηή ηε θνξά κε

ηνπο Ακεξηθαλνχο, ηνλίδνληαο φηη ε Δπηηξνπή είρε εγγπεζεί θαη παιαηφηεξα

ειιεληθά δάλεηα θαη φηη ε απνπζία ηεο ζα κπνξνχζε λα επεξεάζεη αξλεηηθά ηελ

ειιεληθή πίζηε ζην εμσηεξηθφ.516 Ζ απάληεζε ηνπ Ινλδίλνπ ζηεξηδφηαλ θπξίσο

ζην αληεπηρείξεκα φηη νη παιαηφηεξεο εμειίμεηο νθείινληαλ ζηηο έθηαθηεο

ζπλζήθεο πνπ πθίζηαλην ηφηε.517

Ζ επίιπζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο εγγπεηηθήο παξνπζίαο ηεο Γ.Ν.Δ. ζην

δάλεην Seligman δηεπθνιχλζεθε απφ δχν εμειίμεηο. Ζ πξψηε ήηαλ ε

ακεξηθαληθή απξνζπκία γηα ζπλέρηζε ησλ πξνζπαζεηψλ,518 ηδηαίηεξα κεηά ηε

ζπκθσλία ησλ επξσπατθψλ Γπλάκεσλ. Ζ δεχηεξε ήηαλ ε επηθείκελε

Ππλδηάζθεςε ηεο Σάγεο, φπνπ θαη ζα ζπδεηνχζαλ εθηελψο ην ζρέδην Young

γηα ην δήηεκα ησλ πνιεκηθψλ επαλνξζψζεσλ. Ρν ηειεπηαίν ζα επεξέαδε

απνθαζηζηηθά θαη ην δήηεκα ησλ βνπιγαξηθψλ επαλνξζψζεσλ, ηνπ ειιεληθνχ

ρξένπο θαη ηεο ζπκθσλίαο Θαθαληάξε-Mollov.

Γηαηζζαλφκελνο φηη ειάρηζηα ζα κπνξνχζε λα επηηχρεη ζηε Σάγε,

εθφζνλ ην θιίκα έληαζεο κε ην Ινλδίλν δηαηεξνχηαλ, ν Βεληδέινο επηθέληξσζε

ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζηελ παξνπζία ηνπ εθεί, δηαβεβαηψλνληαο θαηαξρήλ ηε

βξεηαληθή519 θαη ηε γαιιηθή520 θπβέξλεζε γηα ηελ απνδνρή απφ ηελ ειιεληθή

θπβέξλεζε ηεο άπνςεο ηεο Γ.Ν.Δ.. Κεηά ην πέξαο ησλ εξγαζηψλ ηεο

Ππλδηάζθεςεο, ν Βεληδέινο επηρείξεζε λα εθκεηαιιεπηεί ην επλντθφ θιίκα

πξνθεηκέλνπ λα επηηχρεη ηνπο ζηφρνπο ηνπ, επηθαινχκελνο κάιηζηα ηε

ζχκθσλε γλψκε ηνπ Θαζεγεηή Borel ζρεηηθά κε ηελ επέθηαζε ηνπ ξφινπ ηεο

Δπηηξνπήο.521 Νη πξνζπάζεηέο ηνπ φκσο απέβεζαλ άθαξπεο. Ρν State

Department επηβεβαίσζε ηελ νξηζηηθή εγθαηάιεηςε ησλ ακεξηθαληθψλ

515 Καξήο πξνο πνπξγείν Δμσηεξηθψλ, Αζήλα, 28 Φεβξνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/14/1929. 516 Θαθιακάλνο πξνο F.O., Ινλδίλν, 9 Καξηίνπ, 1929, F.O. 371/13652. 517 State Department, πφκλεκα γηα ην δάλεην ηεο Seligman, Νπάζηγθηνλ, 2 Καΐνπ, 1929,

U.S. National Archives 868.51, Γεκφζηα Έξγα 57. 518 Ibid. 519 πφκλεκα γηα ην δάλεην ηεο Seligman, Ινλδίλν, 29 Ηνπιίνπ, 1929, F.O. 371/13653. 520 Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 9 Καΐνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Αχγνπζηνο 1928-

Γεθέκβξηνο 1929) Grèce 80/76. 521 Καξήο πξνο πνπξγείν Δμσηεξηθψλ, Αζήλα, 25 Πεπηεκβξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/14/1929.

154

πξνζπαζεηψλ,522 ελψ αξγφηεξα ε ίδηα ε Δπηηξνπή εμέδσζε αληίζηνηρε

απφθαζε,523 απνξξίπηνληαο ην ειιεληθφ αίηεκα γηα αληηθεηκεληθνχο ιφγνπο.

Ζ Seligman ζηήξημε ηηο ειπίδεο ηεο πιένλ κφλν ζηε κεγάιε αλάγθε γηα

εθηέιεζε ησλ δεκνζίσλ έξγσλ ζηελ Διιάδα. Ξίζηεπε φηη ε ίδηα ε Αγγιία ζα

επηζπκνχζε αξγφηεξα ηελ εγγπεηηθή παξνπζία ηεο Δπηηξνπήο θαη φρη φηη ε

Hambro ζα αλαδεηνχζε ηελ ακεξηθαληθή ζπλδξνκή.524 Ρειηθά, ε επεξρφκελε

Ξαγθφζκηα Νηθνλνκηθή Θξίζε ζα εμάιεηπηε θάζε ηέηνην ελδερφκελν.

Ξέξα απφ θάζε ακθηβνιία, ην αληαγσληζηηθφ παηρλίδη ησλ ακεξηθαληθψλ

θαη βξεηαληθψλ επηρεηξεκαηηθψλ θχθισλ απνηέιεζε ζχκπησκα ηνπ

γεληθφηεξνπ νηθνλνκηθνχ αληαγσληζκνχ κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ. Απνδεηθλχεη

κάιηζηα ηνλ εθλεπξηζκφ ηνπ Ινλδίλνπ απέλαληη ζηε λέα ακεξηθαληθή δηάζεζε

νηθνλνκηθήο δηείζδπζεο ζε ρψξεο, φπνπ πίζηεπε φηη είρε εμαζθαιίζεη

κνλνπσιηαθή παξνπζία. Ρειηθά, ε ίδηα ε απνηπρία ηνπ βξεηαληθνχ δαλείνπ

επλφεζε ηελ Αγγιία, θνβίδνληαο ηηο Ζ.Ξ.Α. πνπ πιένλ πίζηεπαλ φηη ειάρηζηα

ζα κπνξνχζαλ λα επηηχρνπλ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν ρσξίο ηελ εγγπεηηθή

παξνπζία κηαο δηεζλνχο επηηξνπήο, γεγνλφο πνπ πνιχ ζχληνκα απνθιείζηεθε.

Ρν ζρέδην Young θαη ε Ππλδηάζθεςε ηεο Σάγεο

Κεηά ην ηέινο ηνπ Κεγάινπ Ξνιέκνπ πξνέθπςε ην δήηεκα ησλ ιεγφκελσλ

πνιεκηθψλ επαλνξζψζεσλ ησλ εηηεκέλσλ ρσξψλ πξνο ηηο ληθήηξηεο γηα ηηο

δεκίεο πνπ είραλ πξνθαιέζεη ζηηο ηειεπηαίεο θαηά ηε δηάξθεηά ηνπ. Ζ

νηθνλνκηθή, φκσο, εμαζζέλεζε ησλ εηηεκέλσλ, αιιά θαη νη ηζρπξέο εζσηεξηθέο

αληηδξάζεηο δπζρέξαλαλ ζεκαληηθά ηελ θαηαβνιή ησλ νθεηιψλ. Ζ ξχζκηζε

ηνπ πξνβιήκαηνο απηνχ απαζρφιεζε έληνλα ηελ Δπξψπε. Ζ αλαζθάιεηα πνπ

πξνθάιεζαλ νη απζηεξνί φξνη ηνπ πξψηνπ ζρεδίνπ ηνπ 1924, ην επλντθφ θιίκα

ζπλεξγαζίαο ηνπ Locarno θαη ε λέα γαιινγεξκαληθή πξνζέγγηζε έζηξεςαλ ηηο

επξσπατθέο θπβεξλήζεηο ζηελ αλαδήηεζε ελφο πην απνηειεζκαηηθνχ ζρεδίνπ

πνπ ζα αληαπνθξηλφηαλ ζηηο λέεο ζπλζήθεο. Πηηο αξρέο ηνπ 1929 ζπζηάζεθε

κία επηηξνπή νηθνλνκνιφγσλ κε πξφεδξν ηνλ Ακεξηθαλφ θαζεγεηή Owen D.

Young, πξνθεηκέλνπ λα κειεηήζεη ην δήηεκα.

Ζ Διιάδα ήηαλ ζεκαληηθφο δηθαηνχρνο επαλνξζψζεσλ. Νη απνθάζεηο

ηεο Ππλδηάζθεςεο ηνπ Spa ην 1920 ηεο αλαγλψξηδαλ ην 0,4% ησλ γεξκαληθψλ

522 Stimson πξνο Skinner, Νπάζηγθηνλ, 26 Πεπηεκβξίνπ, 1929, U.S. National Archives 868.51, Γεκφζηα Έξγα 98. 523 Briand πξνο Ξξέζβε ησλ Ζ.Ξ.Α., Ξαξίζη, 27 Πεπηεκβξίνπ, 1929, U.S. National Archives 868.51, Γεκφζηα Έξγα 100. 524 State Department, πφκλεκα γηα ην δάλεην ηεο Seligman, Νπάζηγθηνλ, 24 Πεπηεκβξίνπ, 1929, U.S. National Archives 868.51, Γεκφζηα Έξγα 94.

155

θαη ην 12,7% ησλ κε γεξκαληθψλ επαλνξζψζεσλ, δειαδή ησλ νθεηιψλ ηεο

Νπγγαξίαο, ηεο Βνπιγαξίαο θαη ησλ δηαδφρσλ θξαηψλ ηεο Απζηξννπγγαξίαο.

Ρν χςνο ηνπο αλεξρφηαλ ζε 2 δηζεθαηνκκχξηα κάξθα.

Θαηφπηλ, φκσο, ζπλερψλ εθθιήζεσλ ησλ ππφρξεσλ πεξί πξαγκαηηθήο

αδπλακίαο θάιπςεο ησλ ρξεψλ, απνθαζίζηεθαλ αξθεηέο αλαβνιέο θαη

αλαζεσξήζεηο ησλ πιεξσκψλ γηα αλζξσπηζηηθνχο θαη νηθνλνκηθνχο ιφγνπο.

Ρν απνηέιεζκα ήηαλ ε Διιάδα, ρψξα αδχλακε νηθνλνκηθά, λα κελ κπνξεί λα

αληαπνθξηζεί ζηηο εζσηεξηθέο θαη δηεζλείο ηεο ππνρξεψζεηο, φπσο ηελ

απνθαηάζηαζε ησλ πξνζθχγσλ, ηελ απνπιεξσκή ησλ πνιεκηθψλ ρξεψλ πξνο

ηηο Κεγάιεο Γπλάκεηο θαη ηνπ ρξένπο πνπ ηεο αλαγλσξίζηεθε βάζεη ηεο

Ππκθσλίαο Θαθαληάξε-Mollov, ηεο νπνίαο ην θχξνο, φπσο είδακε, ηφζν

ακθηζβεηήζεθε. Κέρξη ην 1928 ε Διιάδα είρε εηζπξάμεη κφλν 37.300.000

κάξθα.

Ζ Βνπιγαξία, εθκεηαιιεπφκελε ην γεληθφηεξν θιίκα, φπσο θαη ηνπο

θαηαζηξνθηθνχο ζεηζκνχο πνπ έπιεμαλ ηε ρψξα, θαηφξζσζε λα εμαζθαιίζεη

ηε ζπκπαξάζηαζε ηεο Αγγιίαο θαη λα επηηχρεη ζπλερείο αλαβνιέο ζηελ

πιεξσκή ησλ επαλνξζψζεσλ ηεο. Ζ Αζήλα άξρηζε ινηπφλ λα αηζζάλεηαη

πξνδνκέλε απφ ηνπο παιαηνχο ηεο ζπκκάρνπο, δηαθξίλνληαο κηα επίδεημε

ππεξβνιηθήο επαηζζεζίαο απέλαληη ζε έλαλ παιαηφηεξν ερζξφ θαη αδηαθνξίαο

απέλαληη ζηελ ίδηα. Νη εμειίμεηο κάιηζηα ζηνλ ηνκέα ηεο δαλεηνδφηεζεο

ελίζρπζαλ ηελ ειιεληθή πηθξία.

Ρν ζρέδην Young πξνθάιεζε ζχειια αληηδξάζεσλ ζηελ Διιάδα. Ρν

χςνο ησλ γεξκαληθψλ επαλνξζψζεσλ νξίζηεθε ζηα 26.350.000.000 δνιάξηα,

ηα νπνία ζα έπξεπε λα θαηαβιεζνχλ ζε κία πεξίνδν 58½ εηψλ.525 Απφ ηε

δηαλνκή ησλ νθεηιψλ θάλεθε λα επλννχληαη ηδηαίηεξα νη Γάιινη, ελψ

πεξηθνπηφηαλ έλα κεγάιν κέξνο ησλ νθεηιψλ πξνο ηελ Διιάδα. Ν Βεληδέινο

πξνζπάζεζε λα εθκεηαιιεπηεί ηε βξεηαληθή δπζαξέζθεηα ιφγσ ηεο επλντθήο

κεηαρείξηζεο ηνπ Ξαξηζηνχ, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζεη ηελ ππνζηήξημε ηνπ

Ινλδίλνπ ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζπλεπεηψλ ηνπ ζρεδίνπ Young. Ξαξάιιεια,

επηρείξεζε λα απνζπάζεη θαη ηε ζπκπαξάζηαζε ηεο Γαιιίαο, επαλαθέξνληαο ην

δήηεκα ηεο ζπκθσλίαο πνπ είρε ππνγξάςεη κε ηελ ηειεπηαία παιαηφηεξα ν

Θαθαληάξεο. Ζ ζπκθσλία απηή ήηαλ ππεξβνιηθά δπζκελήο γηα ηελ Διιάδα,526

αθνχ φξηδε ηελ πιεξσκή ησλ ειιεληθψλ πνιεκηθψλ ρξεψλ πξνο ην Ξαξίζη ζε

ρξπζφ. Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο είρε εθθξάζεη πξνεθινγηθά ηε δηαθσλία ηνπ

525 Sontag, Raymond J., A Broken World, 1919-1939, New York, London: Harper and Row,

1971, ζ. 134. 526 Mackillop πξνο Chamberlain, Αζήλα, 21 Ηνπιίνπ, 1928, F.O. 371/12918.

156

γηα ην πεξηερφκελφ ηεο θαη είρε απνθχγεη λα πξνσζήζεη ηελ επηθχξσζή ηεο.

Απνθάζηζε, ινηπφλ, λα ηε ρξεζηκνπνηήζεη πξνθεηκέλνπ λα εθβηάζεη ηε γαιιηθή

ππνζηήξημε ζην δήηεκα ησλ επαλνξζψζεσλ. Γελ δίζηαζε αθφκε λα δειψζεη

φηη ιφγσ ησλ ηεξάζηησλ ππνρξεψζεσλ πνπ βάξαηλαλ ηε ρψξα, ηνπ

ρξενζηαζίνπ ησλ απζηξηαθψλ επαλνξζψζεσλ θαη ηεο γεληθφηεξεο αλαβνιήο

ησλ κε γεξκαληθψλ επαλνξζψζεσλ, ζα αλαγθαδφηαλ λα απνξξίςεη ην ζρέδην

Young.527

Δπίζεο, ν Βεληδέινο πξνζπάζεζε λα εμαζθαιίζεη θαη ηελ ηηαιηθή

ζπκπαξάζηαζε. Ν Mussolini επεηδή δελ επηζπκνχζε ηε δηαηάξαμε ησλ ειιελν-

ηηαιηθψλ ζρέζεσλ, δηαβεβαίσζε ηνλ Έιιελα Ξξσζππνπξγφ φηη ζπκκεξηδφηαλ

ηηο ειιεληθέο ζέζεηο θαη φηη επηζπκνχζε δίθαηε θαη ηζφηηκε ξχζκηζε ησλ

εθθξεκψλ δεηεκάησλ.528 Πηε Ππλδηάζθεςε ηεο Σάγεο, παξά ηελ αξρηθή

δηαθσλία ησλ Γάιισλ θαηφξζσζε λα επηηχρεη ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζηφρνπο

ηνπ.529 Πχκθσλα κε ηελ νξηζηηθή ζπκθσλία, ε Διιάδα ζα ιάκβαλε πέξαλ ησλ

7.000.000 ρξπζψλ κάξθσλ, πνπ δηθαηνχηαλ ζε εηήζηα βάζε επί 37 έηε θαηά ην

ζρέδην Young:

1.400.000 ρξπζά κάξθα εηεζίσο επί 37 έηε γηα ηελ πιεξσκή ησλ

πνιεκηθψλ ρξεψλ πξνο ηελ Αγγιία θαη ηηο Ζ.Ξ.Α..

7.539.000 ρξπζά κάξθα εηεζίσο επί 37 έηε, απφ ηα νπνία 7.053.000

κάξθα ζα θξαηνχζε ε Διιάδα πξνο θάιπςε ηνπ ρξένπο ηεο Γαιιίαο

πξνο ηελ Δζληθή Ρξάπεδα. Ρα ππφινηπα 506.000 κάξθα ζα δίδνληαλ ζηε

Γαιιία πξνο εμφθιεζε ηνπ ππνινίπνπ ηνπ ειιεληθνχ πνιεκηθνχ ρξένπο

πξνο απηήλ.

1.500.000 ρξπζά κάξθα εηεζίσο επί 37 έηε γηα επαλφξζσζε ησλ

πνιεκηθψλ δεκηψλ ζηελ Διιάδα.

Νπζηαζηηθά αλαγλψξηδε ηελ Διιάδα σο ηνλ θπξηφηεξν δηθαηνχρν ησλ

ιεγφκελσλ αλαηνιηθψλ επαλνξζψζεσλ αλαγλσξίδνληαο ζε απηή ην 76,73%

επί ηνπ ζπλνιηθνχ πνζνχ, έλαληη ηνπ πνζνζηνχ 12,7%, πνπ είρε πξνηείλεη ην

ζρέδην Young. Αθφκε ηεο αλαγλσξίζηεθαλ ηα πνζά ησλ 19.000.000 ρξπζψλ

κάξθσλ απφ ηε Γεξκαλία, ησλ 8.000.000 ρξπζψλ θξάγθσλ απφ ηελ Απζηξία

θαη ησλ 3.000.000 ρξπζψλ θξάγθσλ απφ ηελ Νπγγαξία, ιφγσ ησλ δεκηψλ πνπ

είραλ πξνθαιέζεη νη ηειεπηαίεο ζηε ρψξα θαηά ηελ πεξίνδν ηεο νπδεηεξφηεηάο

527 Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 16 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Β/Ξνι./1929 Πρέδην Young. 528 Θαςάιεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Οψκε, 31 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/10/1/1929. 529 Βεληδέινο πξνο Έιελα Βεληδέινπ, Σάγε, 29 Απγνχζηνπ, 1929, ζην Καξθεδίλεο,

Πππξίδσλ, Ξνιηηηθή Ηζηνξία ηεο Πύγρξνλνπ Διιάδνο: Πύγρξνλνο Διιάο, ηφκ. Γ΄ (1924-1935), Αζήλα: Ξάππξνο, 1978, ζ. 408.

157

ηεο (1914-1917).530 Ππλνιηθά, ζε εηήζηα βάζε ε Διιάδα ζα ιάκβαλε ζε

επαλνξζψζεηο πνζφ κεγαιχηεξν θαηά 706.000 ιίξεο απφ ηα πνιεκηθά ρξέε,

πνπ ππνρξενχηαλ λα θαηαβάιεη ε ίδηα.

Νη θηλήζεηο θαη επηινγέο ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ θαηά ηε

Ππλδηάζθεςε ηεο Σάγεο απνηέιεζαλ πξφηππν δηπισκαηηθήο δεηλφηεηαο θαη

επζηξνθίαο θαη απνθαιχπηνπλ πιήξσο ηηο ηθαλφηεηέο ηνπ. Απνθαζηζηηθφ ξφιν

ζηελ επηηπρία ηνπ απηή δηαδξακάηηζε ε βξεηαληθή ππνζηήξημε, ηελ νπνία ηφζν

πεξίηερλα είρε επηδηψμεη πξηλ θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Ππλδηάζθεςεο.531 Ν

Ramsay, κάιηζηα, δήισζε φηη «απηφ ην πιεφλαζκα είλαη κία θαζπζηεξεκέλε

πξάμε δηθαηνζχλεο πξνο ηεο Διιάδα».532 Νη Βξεηαλνί πξνζπάζεζαλ λα

εμαζθαιίζνπλ αληαιιάγκαηα γηα ηε ζηάζε ηνπο απηή ζρεηηθά κε ηελ αλάζεζε

ειιεληθψλ πξνκεζεηψλ ζε αγγιηθνχο νίθνπο.533 Ππγθεθξηκέλα, ην Ινλδίλν

ππνιφγηδε ζηελ παξαγγειία βξεηαληθψλ αληηηνξπηιηθψλ. Ζ ζρεηηθή, φκσο,

ζπκθσλία κε ηηαιηθή επηρείξεζε δηέςεπζε ηηο πξνζδνθίεο απηέο.

Ακέζσο κεηά ην πέξαο ησλ εξγαζηψλ ηεο Ππλδηάζθεςεο ηεο Σάγεο,

ζπζηάζεθε κία λέα επηηξνπή ζην Ξαξίζη πνπ ζα πξνεηνίκαδε ην έδαθνο γηα ηελ

επφκελε Ππλδηάζθεςε θαη ζα ξχζκηδε ηηο ιεπηνκέξεηεο ησλ απνθάζεσλ ηεο

ηειεπηαίαο. Ξαξά ηηο λέεο έληνλεο πξνζπάζεηεο ηεο Βνπιγαξίαο, νη απνθάζεηο

ηεο Δπηηξνπήο ήηαλ επλντθέο γηα ηελ Διιάδα. Ζ αλαθνξά ηεο ζπληζηνχζε ηελ

εηήζηα ρνξήγεζε ζηελ Διιάδα 13.00.000 κάξθσλ, έλαληη ησλ 7.000.000 ηεο

αξρηθήο ξχζκηζεο ηνπ ζρεδίνπ Young.534

Ν Βεληδέινο πεξηέγξαςε ηηο ελέξγεηέο ηνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο

ζπδήηεζεο ζηελ ειιεληθή Βνπιή, ζηηο 27 Ηαλνπαξίνπ 1930. Νη ειιεληθέο

απαηηήζεηο ζαθψο ζηεξνχληαλ ησλ πνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ εξεηζκάησλ πνπ

ζα δηθαηνινγνχζαλ κία ηέηνηα επηηπρία. Νη εζηθέο ππνρξεψζεηο ησλ Κεγάισλ

Γπλάκεσλ απέλαληη ζηελ Διιάδα, αιιά θαη νη επηηαγέο ηνπ Γηεζλνχο Γηθαίνπ

ππήξμαλ βαζηθά επηρεηξήκαηα ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ. κσο, ε απεηιή

απφξξηςεο ηνπ ζρεδίνπ Young απφ ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε πξφζθεξε ην

απνδνηηθφηεξν κέζν πίεζεο.

Ρειηθά, ε Ξαγθφζκηα Νηθνλνκηθή Θξίζε δξνκνιφγεζε λέεο εμειίμεηο πνπ

καηαίσζαλ ηηο πξνζδνθίεο ηνπ Βεληδέινπ. Ζ αλαζηνιή φισλ ησλ

δηαθπβεξλεηηθψλ πιεξσκψλ, ζχκθσλα κε ην ρξενζηάζην πνπ επέβαιε ην

530 Βι. Αλσλχκνπ, Ρν Έξγνλ ηεο Θπβεξλήζεσο Βεληδέινπ θαηά ηελ Ρεηξαεηίαλ 1928-1932, Αζήλα: ρ.ν., 1932. 531 Βεληδέινο πξνο Snowden, Σάγε, 29 Απγνχζηνπ, 1929, Α..Δ. Β/Ξνι./Πρέδην Young. 532 Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1930, F.O. 371/15237. 533 Κηραιαθφπνπινο πξνο Βεληδέιν, Αζήλα, 10 Απγνχζηνπ, 1929, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 54. 534 Ξνιίηεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ξαξίζη, 28 Λνεκβξίνπ, 1929, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 56.

158

ζρέδην Hoover, εκπφδηζαλ ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ ειιεληθψλ επηηπρηψλ.

Ξαξάιιεια, νη ξπζκίζεηο ηεο Σάγεο ζε βάξνο ηεο Γεξκαλίαο ζπλέβαιαλ ζηηο

εζσηεξηθέο πνιηηηθέο κεηαβνιέο ηεο ρψξαο, εληζρχνληαο ηε δχλακε ηνπ

γεξκαληθνχ Δζληθνζνζηαιηζηηθνχ Θφκκαηνο.

Νη ζπκβάζεηο γηα ηα δεκόζηα έξγα

Ρν δήηεκα ηεο αλάιεςεο θαη εθηέιεζεο ησλ δεκνζίσλ έξγσλ ζηελ Διιάδα

ζπλδέζεθε ζηελά κε εθείλν ηεο δαλεηνδφηεζεο. Ζ αλαζπγθξφηεζε ηεο ρψξαο

απαηηνχζε ηελ εηζξνή μέλσλ θεθαιαίσλ. Ζ εθδήισζε ελδηαθέξνληνο απφ

ηδηψηεο ή ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο ηνπ εμσηεξηθνχ ζήκαηλε θαη ηελ αλάκημε ησλ

θπβεξλήζεψλ ηνπο. Ζ αλάκημε απηή ππήξμε ηφζν έληνλε, ψζηε ε αλάζεζε ηεο

εθηέιεζεο ησλ ελ ιφγσ ζπκβάζεσλ ζπλδέζεθε ζηελά κε ηελ άζθεζε

εμσηεξηθήο πνιηηηθήο.

Ρν ζέκα ησλ ζπκβάζεσλ γηα ηελ εθηέιεζε ησλ δεκνζίσλ έξγσλ

απαζρφιεζε ηελ Αζήλα, ηδηαίηεξα θαηά ηα δχν πξψηα ρξφληα ηεο θπβέξλεζεο

Βεληδέινπ. Θάζε κία απφ απηέο ηηο ζπκβάζεηο ήηαλ άκεζα ζπλδεδεκέλε κε

θάπνηα άιιε θαη φιεο καδί κε ηελ ππφζεζε ηνπ ακεξηθαληθνχ δαλείνπ, ην

δήηεκα ησλ επαλνξζψζεσλ θαη ηα απνηειέζκαηα ηεο Ππλδηάζθεςεο ηεο Σάγεο.

πσο θαη ζηηο απνθάζεηο ζηνλ ηνκέα ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο, ν

Βεληδέινο, αθνινχζεζε κία πνιηηηθή ιεπηψλ ηζνξξνπηψλ. Απφ ηε κία,

πξνζπάζεζε λα εθκεηαιιεπηεί ηελ πξνζπκία ησλ μέλσλ επελδπηψλ, ηδηαίηεξα

ησλ Άγγισλ θαη ησλ Ακεξηθαλψλ, πξνθεηκέλνπ λα πεηχρεη θαιχηεξεο ζπλζήθεο

αληαγσληζκνχ πξνο φθεινο ηεο Διιάδαο. Απφ ηελ άιιε, επηδίσμε λα κελ

δπζαξεζηήζεη θακία πιεπξά. Ρειηθά, θαηφξζσζε λα ηθαλνπνηήζεη θαη ηηο δχν

πιεπξέο θαη ηαπηφρξνλα λα κεγηζηνπνηήζεη ηα νθέιε γηα ηελ Διιάδα.

Ξξνθεηκέλνπ λα επηηχρεη ηνπο ζηφρνπο ηνπ, ν Βεληδέινο ρξεζηκνπνηνχζε

ζπρλά ηε θαηλνκεληθά αθξηβνδίθαηε κέζνδν ησλ δηαγσληζκψλ βάζεη

πξνζθνξψλ. Ζ αιήζεηα ήηαλ φηη νη εξγνιήπηεο είραλ επηιεγεί εθ ησλ πξνηέξσλ

κε πνιηηηθά, θπξίσο, θξηηήξηα. Κέζσ, φκσο, αιιεπάιιεισλ δηαγσληζκψλ κε ην

πξφζρεκα φηη νη φξνη ήηαλ αζχκθνξνη γηα ηελ Διιάδα, θαηφξζσλε λα

πεξηνξίζεη ηηο απαηηήζεηο ηνπο θαη λα βειηηψζεη ηηο ηειηθέο πξνζθνξέο ηνπο.

Νη θπξηφηεξνη αληίπαινη, φπσο θαη ζην δήηεκα ηεο δαλεηνδφηεζεο, ήηαλ

ε Αγγιία θαη νη Ζ.Ξ.Α.. Ζ δηακάρε ησλ δχν Γπλάκεσλ ζην νηθνλνκηθφ πεδίν

επεξέαζε ηφζν ηελ πνξεία ησλ εμειίμεσλ, φζν θαη ηνλ ξφιν πνπ δηαδξακάηηζαλ

ακθφηεξεο ζηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα. Ρελ πεξίνδν πνπ εμεηάδεηαη, ν

Βεληδέινο πέηπρε ηελ εμαζθάιηζε επλντθψλ φξσλ γηα ηελ εθηέιεζε ελφο

159

εγγεηνβειηησηηθνχ πξνγξάκκαηνο πνπ ηειηθά ράξηζε ζηελ Διιάδα ηηο εχθνξεο

εθηάζεηο ηνπ Πηξπκφλα,535 ζπκβάιινληαο απνθαζηζηηθά ζηε βειηίσζε ηεο

αγξνηηθήο παξαγσγήο θαη ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο

εγθαηάζηαζεο ησλ πξνζθχγσλ. Ρα εγγεηνβειηησηηθά έξγα πνπ είραλ

πξνγξακκαηηζηεί γηα ηε Θεζζαιία, ηελ Ήπεηξν θαη ηελ Θξήηε536 παξέκεηλαλ

αλεθηέιεζηα ιφγσ ηεο Ξαγθφζκηαο Νηθνλνκηθήο Θξίζεο.

Η Παγθόζκηα Οηθνλνκηθή Κξίζε

Κέρξη ην 1929, ήηαλ δηάρπην έλα γεληθφηεξν θιίκα επεκεξίαο θαη ειπίδαο γηα

νηθνλνκηθή αλάθακςε κεηά ηα δεηλά ηνπ Κεγάινπ Ξνιέκνπ. Ζ επαλαθνξά ηνπ

θαλφλα ηνπ ρξπζνχ απφ ηνλ Winston Churchill ην 1925 ζπλέβαιε θαηλνκεληθά

ζηελ απνθαηάζηαζε ηνπ θιίκαηνο εκπηζηνζχλεο θαη ζηαζεξφηεηαο ζηηο δηεζλείο

νηθνλνκηθέο ζπλαιιαγέο. Ζ δηεζλήο, φκσο, θνηλφηεηα ζχληνκα απνδείρζεθε

απξνεηνίκαζηε λα αληηκεησπίζεη ηηο απαηηήζεηο ηεο κεηαπνιεκηθήο

πξαγκαηηθφηεηαο. Ρα πξνβιήκαηα πνπ γέλλεζε ν πφιεκνο, ε κεηαηφπηζε ηνπ

θέληξνπ βάξνπο ηνπ δηεζλνχο νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο πέξαλ ηνπ Αηιαληηθνχ

θαη ε απεηξία, ην ιηγφηεξν, ησλ Ζ.Ξ.Α. κπξνζηά ζηηο αλάγθεο ελφο πγηνχο

δηεζλνχο νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο ζπλέβαιαλ ζηε δηάςεπζε ησλ ειπίδσλ.

Ρν ππεξηηκεκέλν βξεηαληθφ θαη ην ππνηηκεκέλν γαιιηθφ λφκηζκα

πξνθάιεζαλ κία αλεμέιεγθηε ξνή θεθαιαίσλ πξνο ην Ξαξίζη. Απφ ηελ άιιε, ν

ππεξβνιηθφο δαλεηζκφο ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ππάξρνληα δηεζλή ρξέε

εμάληιεζαλ ηνπο εηηεκέλνπο ηνπ πνιέκνπ θαη πξνθάιεζαλ καδηθέο

ακεξηθαληθέο επελδχζεηο ζηε Γεξκαλία. Ζ λέα απηή νηθνλνκηθή θηλεηηθφηεηα ζε

ζπλδπαζκφ κε άιινπο παξάγνληεο νδήγεζαλ ζηε ρξεκαηηζηεξηαθή

θαηάξξεπζε ησλ Ζλσκέλσλ Ξνιηηεηψλ. Απνηέιεζκα απηήο ήηαλ θαη ε

επαθφινπζε αλαζηάησζε ηεο επξσπατθήο αγνξάο πνπ βξηζθφηαλ ζε ζηελή

εμάξηεζε απφ ηα ακεξηθαληθά θεθάιαηα. Νη ζπλέπεηεο ήηαλ θαηαζηξνθηθέο γηα

ηηο εζληθέο νηθνλνκίεο.537

535 Goold πξνο Stimson, Αζήλα, 22 Νθησβξίνπ, 1928, U.S. National Archives 868.51, Θνηιάδα ηνπ Πηξπκφλα 23. 536 Βι. Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζζ. 266-269. 537 Kindleberger, Charles P., The World in Depression, 1929-1939, Berkley, Los Angeles: University of California Press, 1973. Brown, William Adams, The International Gold Standard Reinterpreted, 1914-1934, New York: National Bureau of Economic Research, 1940. Rolfe, Sidney E. θαη James L. Burtle, The Great Wheel: The World Monetary System.

A reinterpretation, New York: Quadrangle, 1973. Angell, Λorman, Sir, The Great Illusion, New York: Patnam‟ Sons, 1933. Staley, Δugene, World Economy in Transition: Technology

160

Ζ Διιάδα, ρψξα κηθξή θαη άκεζα εμαξηεκέλε απφ ηηο νηθνλνκίεο ησλ

Κεγάισλ Γπλάκεσλ αηζζάλζεθε ηηο ζπλέπεηεο απηέο κε θάπνηα θαζπζηέξεζε

κελ, αιιά φρη ιηγφηεξν έληνλα. Ζ πξφζθαηε δαλεηνδφηεζε θαη άκεζε

ζπλάξηεζε ηεο κε ηελ πξνζπάζεηα αλαζπγθξφηεζεο ηεο ρψξαο έζεζαλ ζε

θίλδπλν ηελ πνξεία ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο.

Ξξνζπάζεηεο γηα έλα λέν δάλεην

Ν πξψηνο ηνκέαο ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο πνπ δνθηκάζηεθε απφ ηελ θξίζε

ήηαλ ην εμσηεξηθφ εκπφξην. Ζ Διιάδα, ε νπνία εμήγαγε θαηεμνρήλ είδε

πνιπηειείαο, αλαγθάζηεθε λα αλαδεηήζεη άιιεο πεγέο εηζνδεκάησλ. Ν

Βεληδέινο πίζηεπε φηη ε ιχζε βξηζθφηαλ ζηελ νινθιήξσζε ησλ δεκνζίσλ

έξγσλ, γεγνλφο πνπ ζα νδεγνχζε ζηελ αχμεζε ηνπ εζληθνχ εηζνδήκαηνο.

Νη μέλεο θεθαιαηαγνξέο βξήθαλ κία θαηάιιειε επθαηξία γηα λα

πξνβάινπλ αμηψζεηο θαη λα επηηχρνπλ επλντθφηεξνπο δηαθαλνληζκνχο θαη

παξαρσξήζεηο, πξνζπαζψληαο λα εθκεηαιιεπηνχλ ηελ ειιεληθή έλδεηα.

Ξξψηνη νη Γάιινη νκνινγηνχρνη απαίηεζαλ ηελ εθπιήξσζε ησλ ειιεληθψλ

ππνρξεψζεσλ απφ ηε ζηδεξνδξνκηθή γξακκή Θεζζαινλίθεο-Κνλαζηεξίνπ θαη

ηε ζπκκεηνρή ηεο Διιάδαο ζην Νζσκαληθφ ρξένο.538 Ν Βεληδέινο πξνζπάζεζε

λα κεηξηάζεη ηα γαιιηθά παξάπνλα, ππνγξάθνληαο ζπκθσλία θαηφπηλ

«δηαγσληζκνχ» κε γαιιηθή εηαηξία γηα ηελ εθηέιεζε εθηεηακέλσλ νηθνδνκηθψλ

θαηαζθεπψλ. Απψηεξνο ζθνπφο ηνπ ήηαλ ε ζχλαςε δαλείνπ 8.000.000 ιηξψλ,

κεγάιν κέξνο ηνπ νπνίνπ ζα θαιππηφηαλ απφ ην Ξαξίζη.539 Νχηε, φκσο, απηή ε

θίλεζε ηθαλνπνίεζε απφιπηα ηνπο Γάιινπο. Ν Clement-Simon δήηεζε ηε

δηεπζέηεζε φισλ ησλ εθθξεκψλ δηαθνξψλ κε ηελ Διιάδα, πηζηεχνληαο φηη

ήηαλ ε θαηάιιειε ζηηγκή γηα ηελ άζθεζε πηέζεσλ.540

Ζ βξεηαληθή ζηάζε θάλεθε θαηαξρήλ πην επλντθή. Ζ ειιεληθή

θπβέξλεζε είρε επηηχρεη ηε ζπγθαηάζεζε ηεο ηξάπεδαο Hambro λα

πξνθαηαβάιεη 1.500.000 ιίξεο. Ρν Ινλδίλν, φκσο, δελ έθξπςε ηε δπζαξέζθεηά

ηνπ γηα ηελ αλάζεζε ησλ νηθνδνκηθψλ έξγσλ ζηε γαιιηθή εηαηξία, απεηιψληαο

λα καηαηψζεη ηε βξεηαληθή ζπκβνιή ζην δάλεην.541

vs. politics, laissez faire vs. planning, power vs. welfare, New York: Council on Foreign Relations, 1939. 538 Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 2 Καΐνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-1932) Διιεληθά Νηθνλνκηθά 207/45. 539 Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 4 Λνεκβξίνπ, 1930, F.O. 371/14389. 540 Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 13 Γεθεκβξίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-1932)

Διιεληθά Νηθνλνκηθά 207/59. 541 Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 1 Γεθεκβξίνπ, 1930, F.O. 371/14389.

161

Πηηο 19 Καξηίνπ 1931, κεηά απφ ζθιεξέο δηαπξαγκαηεχζεηο ζην

Ινλδίλν, επηηεχρζεθε ε ζχλαςε δαλείνπ 4.200.000 ιηξψλ κε ζπκκεηνρή ησλ

ρξεκαηαγνξψλ ηεο Βξεηαλίαο (2.000.000), ηεο Νιιαλδίαο (300.000), ηεο

Πνπεδίαο (500.000) θαη ηεο Διβεηίαο (400.000), ελψ 1.000.000 ιίξεο έπξεπε

λα θαιπθζεί ζηελ Διιάδα. Νη Ακεξηθαλνί ζα παξείραλ ην πνζφ ησλ 2.000.000,

κφιηο ην επέηξεπαλ νη ζπλζήθεο ηεο νηθνλνκίαο ηνπο. Ξαξάιιεια,

απνθαζίζηεθε ε άκεζε θαηαβνιή 1.000.000.542 Ιίγεο κέξεο αξγφηεξα, ε Οψκε

έζπεπζε λα δειψζεη φηη ζα παξάζρεη θαη απηή 400.000 ιίξεο,543 πηζηεχνληαο

φηη έηζη ζα ελίζρπε ηνλ νηθνλνκηθφ ηεο ξφιν ζηνλ ειιεληθφ ρψξν.544 Έηζη ην

ζπλνιηθφ πνζφ ηνπ δαλείνπ αλήιζε ζηηο 4.600.000 ιίξεο. Ζ απνπζία ησλ

Γάιισλ απφ ηε ζπκθσλία νθεηιφηαλ ζε πνιινχο ιφγνπο πνπ αθνξνχζαλ ηφζν

ηελ θαηάζηαζε ηεο νηθνλνκίαο ηνπο, φζν θαη ην εληνλφηεξν ελδηαθέξνλ ηνπο

πξνο ηηο νηθνλνκίεο ησλ ζηελφηεξσλ ζπκκάρσλ ηνπο, φπσο ηεο Γηνπγθνζιαβίαο

θαη ηεο Ονπκαλίαο. Απφ ην ζχλνιν ηνπ δαλείνπ κφλν 1.300.000 ιίξεο

επελδχζεθαλ ηειηθά ζε δεκφζηα έξγα, ιφγσ ησλ παιαηφηεξσλ νηθνλνκηθψλ

ππνρξεψζεσλ ηεο Διιάδαο.545 Ζ κνλαδηθή ειπίδα ζηεξηδφηαλ πιένλ ζηα

ππνζρφκελα 2.00.000 ησλ Ζ.Ξ.Α.. Πχληνκα, φκσο, θαη νη ειπίδεο απηέο

εμαλεκίζηεθαλ κφιηο δηαπηζηψζεθε ε πξαγκαηηθή αδπλακία ηεο ακεξηθαληθήο

νηθνλνκίαο.

Κέζα ζε απηή ηελ αζηαζή θαηάζηαζε θαη κε ηηο ζπλερείο πηέζεηο ηνπ

Ξαξηζηνχ γηα λέεο νηθνλνκηθέο παξαρσξήζεηο, ε επίηεπμε ηνπ παξαπάλσ

δαλείνπ απνηέιεζε κία ειιεληθή επηηπρία. Ζ σο ηφηε αδηαηάξαθηε πίζηε ζηελ

ειιεληθή νηθνλνκία θαη ε εκπηζηνζχλε ζηνπο ρεηξηζκνχο θαη ηηο επηινγέο ηνπ

Βεληδέινπ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε δηαξθή δηάζεζε ησλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ λα

ελδπλακψζνπλ ηελ νηθνλνκηθή ηνπο ζέζε ζηελ Διιάδα ζπλέβαιαλ ζηελ

έθδνζε ηνπ δαλείνπ.

Ρν ζρέδην Hoover

Ζ Ξαγθφζκηα Νηθνλνκηθή Θξίζε νδήγεζε ζχληνκα ζηελ πηνζέηεζε πνιηηηθψλ

πξνζηαηεπηηζκνχ, πεξηνξίδνληαο αηζζεηά ηηο εκπνξηθέο ζρέζεηο ησλ θξαηψλ. Νη

ζεκαληηθφηεξεο ηξάπεδεο ησλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ αληηκεηψπηδαλ αμεπέξαζηα

542 Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 19 Καξηίνπ, 1931, Α..Δ. Ξαξαγσγηθφ Γάλεην Α/1931. 543 Ibid. 544 Bastianini πξνο Grandi, Αζήλα, 26 Καξηίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Busta 2 (1931). 545 Καξθεδίλεο, Πππξίδσλ, Ξνιηηηθή Ηζηνξία ηεο Πύγρξνλνπ Διιάδνο: Πύγρξνλνο Διιάο, ηφκ. Γ΄ (1924-1935), Αζήλα: Ξάππξνο, 1978, ζ. 352.

162

πξνβιήκαηα, ελψ αξθεηέο απφ απηέο ρξενθφπεζαλ.546 Νη πεξηζζφηεξεο

θπβεξλήζεηο αληηκεηψπηζαλ έιιεηςε ξεπζηφηεηαο θαη αδπλαηνχζαλ λα

αληαπνθξηζνχλ ζηηο δηεζλείο νηθνλνκηθέο ηνπο ππνρξεψζεηο. Ζ γεληθή απηή

νηθνλνκηθή αλαζηάησζε πξνθάιεζε ηελ παξέκβαζε ηνπ Ακεξηθαλνχ Ξξνέδξνπ

Herbert Hoover, πνπ πξφηεηλε, ζηηο 20 Ηνπλίνπ 1931, ηελ αλαζηνιή γηα έλα

έηνο φισλ ησλ δηαθπβεξλεηηθψλ νθεηιψλ απφ ηηο επαλνξζψζεηο θαη ηα

πνιεκηθά ρξέε, πξφηαζε πνπ έζηγε ηα ζπκθέξνληα πνιιψλ θξαηψλ, ηδηαίηεξα

εθείλσλ πνπ ζηήξηδαλ ηηο ειπίδεο ηνπο γηα αλάθακςε ζηηο εηήζηεο πιεξσκέο

απηνχ ηνπ είδνπο. Ζ Διιάδα ζπγθαηαιεγφηαλ ζε απηέο, αθνχ γηα ην έηνο 1931

επξφθεηην λα εηζπξάμεη 396.194.500 δξαρκέο γηα επαλνξζψζεηο θαη λα

θαηαβάιεη 153.950.000 δξαρκέο γηα πνιεκηθά ρξέε.547 Γειαδή, ε

πξνηεηλφκελε αλαζηνιή ζήκαηλε γηα ηε ρψξα δεκία 242.250.000 δξαρκψλ

(645.000 ιίξεο).

Πηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα απνηξέςεη έλα ηέηνην δεκηνγφλν ελδερφκελν, ν

Βεληδέινο ηζρπξίζηεθε φηη έπξεπε λα ζπκπεξηιεθζνχλ ζηε ξχζκηζε θαη νη

νθεηιέο ηεο Διιάδαο πξνο ηε Βνπιγαξία βάζεη ηνπ Ππκθψλνπ Θαθαληάξε-

Mollov πνπ αλέξρνληαλ εθείλν ην έηνο ζε 3.370.000 ρξπζά κάξθα. Ζ Πφθηα

αληέηεηλε φηη νη δηθαηνχρνη απηψλ ησλ ειιεληθψλ ρξεψλ ήηαλ ηδηψηεο θαη φρη

θπβεξλήζεηο. Υο εθ ηνχηνπ, νη νθεηιέο δελ ζα κπνξνχζαλ λα ραξαθηεξηζηνχλ

δηαθπβεξλεηηθέο θαη λα ζπγθαηαιερζνχλ ζην ζρέδην Hoover. Απφ λνκηθή

άπνςε, νη ηζρπξηζκνί ηεο βνπιγαξηθήο θπβέξλεζεο επζηαζνχζαλ θαη απηφ ην

γλψξηδε θαη ν ίδηνο ν Βεληδέινο. πσο, φκσο, ηζρπξίζηεθε ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο, ην δήηεκα ήηαλ πεξηζζφηεξν εζηθφ. Θα ήηαλ, δειαδή, άδηθν

λα αληηκεησπηζηεί ε Διιάδα πνπ ήηαλ παιαηφο ζχκκαρνο ησλ Κεγάισλ

Γπλάκεσλ απζηεξφηεξα απφ ηε Βνπιγαξία, απφ ηελ νπνία είρε ππνζηεί ηφζα

δεηλά θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Κεγάινπ Ξνιέκνπ.

Ρνλ Ηνχιην ηνπ 1931 ν Βεληδέινο επηζθέθηεθε ηελ Αγγιία,

ζπκκεηέρνληαο ζηηο εθδειψζεηο ηεο επεηείνπ πξνο ηηκή ηνπ θηιέιιελα ιφξδνπ

Byron. Πηηο ζπλνκηιίεο πνπ αθνινχζεζαλ ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο

ππνζηήξημε φηη ην πξνηεηλφκελν ζρέδην ηνπ Ακεξηθαλνχ Ξξνέδξνπ φθεηιε λα

αληαπνθξίλεηαη ζηηο ηδηαηηεξφηεηεο ησλ ρσξψλ. Ρνλίδνληαο ηε ζπνπδαηφηεηα

ηεο θαηαβνιήο ησλ βνπιγαξηθψλ επαλνξζψζεσλ γηα ηελ ειιεληθή νηθνλνκία,

ραξαθηήξηζε σο απαξάδεθην ηνλ ηζρπξηζκφ φηη νη ειιεληθέο νθεηιέο ζχκθσλα

κε ην ζχκθσλν Θαθαληάξε- Mollov δελ ήηαλ δηαθπβεξλεηηθέο.548

546 Sontag, A Broken World, 1919-1939, ζ. 138. 547 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 145. 548 Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 20 Ηνπιίνπ, 1931, Α..Δ. Α/14/α.

163

Ρν Ινλδίλν, θνβνχκελν φηη ε ειιεληθή εκκνλή ζα κπνξνχζε λα

πξνθαιέζεη ζεκαληηθά πξνβιήκαηα ζηελ εθαξκνγή ηνπ ζρεδίνπ, πξφηεηλε κία

απεπζείαο ζπκθσλία κε ηε βνπιγαξηθή θπβέξλεζε. Ν Βεληδέινο αληαπάληεζε

φηη δελ έπξεπε λα πξνζέιζεη ζε δηαθαλνληζκφ κε ηε Πφθηα, επεηδή έηζη ζα

δηαθπβεχνληαλ ηφζν ε παιαηφηεξε επηηπρία ηνπ ζηε Ππλδηάζθεςε ηεο Σάγεο

ζρεηηθά κε ην δήηεκα ησλ επαλνξζψζεσλ, φζν θαη ε πνξεία ηεο ειιεληθήο

νηθνλνκίαο. Ρειηθά, ε βξεηαληθή θπβέξλεζε αλαγθάζηεθε λα αλαγλσξίζεη σο

θαηά βάζε νξζέο ηηο ειιεληθέο ζέζεηο.

Ακέζσο κεηά ν Βεληδέινο ζπλαληήζεθε κε ηνλ Ακεξηθαλφ πξεζβεπηή

ζην Ινλδίλν, Hugh Gibson, εθζέηνληάο ηνπ ηα ειιεληθά επηρεηξήκαηα. Ν

ηειεπηαίνο δεζκεχηεθε λα αλαδεηήζεη απφ θνηλνχ κε ηε βξεηαληθή θπβέξλεζε

κία δίθαηε ιχζε γηα ην πξφβιεκα.549

Κεηά απφ επίπνλεο δηαπξαγκαηεχζεηο θαη πηέζεηο απφ ηηο Κεγάιεο

Γπλάκεηο, ε ειιεληθή θαη ε βνπιγαξηθή θπβέξλεζε θαηέιεμαλ ζε ζπκθσλία,

ζηηο 11 Λνεκβξίνπ 1931, πνπ ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ζπληαζζφηαλ κε ηηο

ειιεληθέο ζέζεηο. Αθνινχζεζε κία απφθαζε ηεο Θ.η.Δ. γηα παξαπνκπή ηνπ

δεηήκαηνο ζε άκεζεο ζπλνκηιίεο κεηαμχ Αζήλαο θαη Πφθηαο, ζπλδένληαο ηα

δχν ζέκαηα: επαλνξζψζεηο θαη πνιεκηθά ρξέε.550 Απνηέιεζκα ηεο ζπκθσλίαο

ήηαλ ν πεξηνξηζκφο ηεο ειιεληθήο δεκίαο. Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο είρε

θαηνξζψζεη θάηη πνπ αξρηθά θαηλφηαλ αδχλαην. Ρν ρξενζηάζην πνπ πξφηεηλε

ην ζρέδην Hoover ζα δεκίσλε ηελ Διιάδα κε 640.000 ιίξεο. Νη επηηπρεκέλεο,

φκσο, ελέξγεηεο ηνπ Βεληδέινπ κείσζαλ ην παξαπάλσ πνζφ ζηηο 144.000

ιίξεο.551

Νη εμειίμεηο κέρξη ηελ ειιεληθή παύζε πιεξσκώλ

Ζ απφθαζε ηεο βξεηαληθήο θπβέξλεζεο γηα εγθαηάιεηςε ηνπ Θαλφλα ηνπ

Σξπζνχ ζηηο 21 Πεπηεκβξίνπ 1931 θαη ε επαθφινπζε ππνηίκεζε ηεο ιίξαο

πξνθάιεζαλ παληθφ ζηνπο ειιεληθνχο ηξαπεδηθνχο θαη εκπνξηθνχο θχθινπο

ιφγσ ηεο ζχλδεζεο ησλ λνκηζκάησλ ησλ δχν ρσξψλ. Ν Βεληδέινο επέκεηλε

ζηελ άπνςή ηνπ γηα δηαηήξεζε ηεο νηθνλνκηθήο ζηαζεξφηεηαο. Απνθάζηζε,

ινηπφλ, λα ζπλδέζεη ηε δξαρκή κε ην δνιάξην ζε ηζνηηκία 1/77 θαη λα θιείζεη

ην ρξεκαηηζηήξην ηεο Αζήλαο.

Πην κεηαμχ ε ειιεληθή νηθνλνκία είρε εηζέιζεη ζε πησηηθή πνξεία. Νη

εηζαγσγέο θαη εμαγσγέο ηεο ρψξαο κεηψζεθαλ θαηαθφξπθα. Ρα έζνδα απφ ηνλ

549 Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 22 Ηνπιίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/α/1932. 550 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 280. 551 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 145.

164

ηνπξηζκφ θαη ηε λαπηηιία πεξηνξίζηεθαλ εμαηξεηηθά, ελψ νη Έιιελεο πνπ είραλ

επελδχζεηο ζην εμσηεξηθφ ζηακάηεζαλ λα δηνρεηεχνπλ ρξήκαηα ζηελ

Διιάδα.552 Ζ Διιάδα έπξεπε λα ζηξαθεί γηα κία αθφκε θνξά ζηνλ εμσηεξηθφ

δαλεηζκφ. Ζ θαηαθφξπθε, φκσο, αχμεζε ηνπ ειιείκκαηνο εμαλέκηζε θαη ηηο

ηειεπηαίεο ειπίδεο γηα πξνζέιθπζε θεθαιαίσλ απφ ην εμσηεξηθφ.

Ρα εζσηεξηθά νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα θαη ε δηεζλήο θξίζε ζχληνκα

εμαθάληζαλ ηελ εκπηζηνζχλε ζηελ ειιεληθή δξαρκή θαη θαιιηέξγεζαλ ηελ

εληχπσζε φηη ε ειιεληθή θπβέξλεζε δελ ζα κπνξνχζε λα αληηκεησπίζεη

απνηειεζκαηηθά ηελ θαηάζηαζε. Ζ αδπλακία νηθνλνκηθνχ ειέγρνπ νδήγεζε ζηε

δεκηνπξγία καχξεο αγνξάο, ζπκπηέδνληαο πεξαηηέξσ ηα απνζέκαηα ηεο

Διιάδαο.

Ν Βεληδέινο ήιπηδε ζε κία δηεζλή αληηκεηψπηζε ηεο Θξίζεο απφ ηηο

Κεγάιεο Γπλάκεηο πνπ ζα νδεγνχζε ζηελ αλάθακςε ηεο παγθφζκηαο

νηθνλνκίαο. Ξίζηεπε, φηη ε θήξπμε ρξενθνπίαο δελ ζα κπνξνχζε παξά κφλν

πξφζθαηξα λα αλαθνπθίζεη ηελ ειιεληθή νηθνλνκία. Νη ζπλέπεηεο κηαο ηέηνηαο

επηινγήο ζα ήηαλ εμνλησηηθέο γηα ηελ ειιεληθή πίζηε. Ρα δεκφζηα έξγα ζα

παξέκελαλ αλεθηέιεζηα, ηα μέλα θεθάιαηα δελ ζα κπνξνχζαλ πιένλ λα

πξνζειθπζηνχλ θαη ε παξαγσγηθφηεηα ζα παξέκελε ζηάζηκε. Έπξεπε, ινηπφλ,

λα δηαθπιάμεη ηελ νηθνλνκηθή ζηαζεξφηεηα θαη ην αμηφρξεν ηεο ρψξαο, Γη‟

απηφ απνθάζηζε λα κελ κεηαβάιεη ηελ νηθνλνκηθή πνιηηηθή.553

Πηηο 20 Ηαλνπαξίνπ 1932, νη Έιιελεο πξεζβεπηέο ζηε Οψκε, ην Ξαξίζη

θαη ην Ινλδίλν επέδσζαλ ζηηο εθεί θπβεξλήζεηο ππφκλεκα ηεο ειιεληθήο

θπβέξλεζεο,554 ην νπνίν πεξηέγξαςε θαηαξρήλ ζπλνπηηθά ηελ θαηάζηαζε ηεο

ειιεληθήο νηθνλνκίαο. Πεκείσλε σο βαζηθφ αδχλαην ζεκείν ηεο ην δηαξθέο

έιιεηκκα ζην ηζνδχγην πιεξσκψλ. Ζ ιχζε πνπ είρε επηιέμεη ε Αζήλα ήηαλ ε

νινθιήξσζε ησλ δεκνζίσλ έξγσλ. Έπξεπε, ινηπφλ, λα δηαθπιαρζεί ε

ζηαζεξφηεηα ηεο δξαρκήο θαη ε ειιεληθή πίζηε. Γηα ηνπο παξαπάλσ ιφγνπο ε

ειιεληθή θπβέξλεζε πξφηεηλε:

Ρελ αλαζηνιή ησλ ρξενιπζίσλ ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο γηα κία πεληαεηή

πεξίνδν, κέρξη λα θαηαζηνχλ εληειψο εθκεηαιιεχζηκα ηα παξαγσγηθά

έξγα.

552 Πηεθαλίδεο, Γεκνζζέλεο, Ζ Γηεζλήο Νηθνλνκηθή Θξίζηο θαη ε Διιάο, Θεζζαινλίθε: ρ.ν., 1932, ζζ. 16-17. 553 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 285. 554 Θαθιακάλνο πξνο Simon, Ινλδίλν, 20 Ηαλνπαξίνπ, 1932, F.O. 371/15959.

165

Ρελ παξνρή ζηελ Διιάδα ελφο εμσηεξηθνχ δαλείνπ 50.000.000

δνιαξίσλ ζε ηέζζεξηο εηήζηεο δφζεηο, πξνθεηκέλνπ λα νινθιεξσζνχλ νη

παξαγσγηθέο επελδχζεηο θαη λα ηζνζθειηζηεί ην ηζνδχγην πιεξσκψλ.

Ρν ππφκλεκα ππελζπκίδεη αθφκε ηε ζηαζεξή ηήξεζε ησλ δηεζλψλ

ππνρξεψζεσλ εθ κέξνπο ηεο Διιάδαο, παξά ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεηψπηζε ε

ειιεληθή νηθνλνκία ιφγσ ηνπ Κεγάινπ Ξνιέκνπ, ηεο Κηθξαζηαηηθήο

Θαηαζηξνθήο θαη ηεο εγθαηάζηαζεο ησλ πξνζθχγσλ.

Δλ ησ κεηαμχ, πιεζίαδε ε λέα Ππλδηάζθεςε ησλ Δπαλνξζψζεσλ ηεο

Ισδάλλεο. Ν Βεληδέινο επηζθέθηεθε λσξίηεξα ηε Οψκε, ην Ξαξίζη θαη ην

Ινλδίλν, πξνθεηκέλνπ λα εθζέζεη ηηο ζέζεηο ηνπ θαη λα αληρλεχζεη ηηο δηαζέζεηο

ησλ μέλσλ θπβεξλήζεσλ. Πηε ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ Ramsay δήηεζε λα

ζηείινπλ νη ηξεηο Γπλάκεηο πνπ εθπξνζσπνχληαλ ζηε Γ.Ν.Δ. θάπνηνλ εηδηθφ

ζηελ Διιάδα γηα λα κειεηήζεη απφ θνληά ηελ θαηάζηαζε θαη λα πξνηείλεη

ιχζεηο. Ζ Ρξάπεδα ηεο Διιάδαο είρε ήδε δεηήζεη απφ ηελ Νηθνλνκηθή Δπηηξνπή

ηεο Θ.η.Δ. λα εμεηάζεη επί ηφπνπ ηελ θαηάζηαζε θαη λα πξνηείλεη ιχζεηο.555

Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο έθζαζε ζηε Οψκε ζηηο 22 Ηαλνπαξίνπ 1932,

φπνπ ζπλάληεζε ηνλ Mussolini θαη ηνλ Grandi. Νη ηειεπηαίνη έδεημαλ ηε

ζπκπάζεηά ηνπο πξνο ηηο ειιεληθέο ζέζεηο θαη ππνζρέζεθαλ λα δψζνπλ νδεγίεο

ζηα κέιε ηνπο ζηε Γ.Ν.Δ. θαη ηελ εηδηθή επηηξνπή ηεο Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ,

πξνθεηκέλνπ λα ζπλδξάκνπλ πξνο ηελ απνθαζηζηηθή αληηκεηψπηζε ηεο

θαηάζηαζεο. Πρεηηθά φκσο κε ην δήηεκα ησλ επαλνξζψζεσλ, ν Mussolini δελ

έθξπβε ηελ απαηζηνδνμία ηνπ θπξίσο ιφγσ ηεο επηκνλήο ηεο Γεξκαλίαο γηα

νξηζηηθή ιχζε ηνπ ζέκαηνο θαη ηεο γαιιηθήο αδηαιιαμίαο.556

Θαηά ηελ άθημε ηνπ Βεληδέινπ ζην Ξαξίζη αλαθνηλψζεθε ε αλαβνιή ηεο

Ππλδηάζθεςεο ηεο Ισδάλλεο, πξνθαιψληαο έληνλε αλεζπρία ζηνπο

νηθνλνκηθνχο θχθινπο. Πηηο ζπλνκηιίεο ηνπο κε ηνλ Βεληδέιν νη Γάιινη δελ

δίζηαζαλ λα εθκεηαιιεπηνχλ επζέσο ηελ θαηάζηαζε θαη λα πξνβάινπλ ηηο

παιαηφηεξεο αμηψζεηο ηνπο ζρεηηθά κε εκπνξηθά δεηήκαηα, θπξίσο εθείλνπ ηεο

εηζαγσγήο ειιεληθψλ θξαζηψλ πνπ έπιεηηαλ ηελ εληφπηα παξαγσγή.557

Ν Γάιινο πνπξγφο Νηθνλνκηθψλ, Pierre Flandin, παξαδέρζεθε

θαηαξρήλ ηελ νξζφηεηα ησλ ειιεληθψλ ζέζεσλ.558 Κφιηο, φκσο, ν Βεληδέινο

555 Βεληδέινο, πφκλεκα πξνο ηηο Κεγάιεο Γπλάκεηο, Αζήλα, 20 Ηαλνπαξίνπ, 1932, Α..Δ.

Α/14/1932. 556 Κεηαμάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Οψκε, 22 Ηαλνπαξίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932. 557 Πεκείσκα ηεο Γηεπζχλζεσο, Ξαξίζη, 21 Ηαλνπαξίνπ, 1932, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-1932) Διιεληθά Νηθνλνκηθά 207/245. 558 Πεκείσκα γηα ηε ζπδήηεζε Βεληδέινπ θαη Chamberlain, Ινλδίλν, 26 Ηαλνπαξίνπ, 1932, F.O. 371/15959.

166

δήηεζε ηε ρνξήγεζε δαλείνπ απφ ηηο θπβεξλήζεηο ηεο Αγγιίαο θαη ηεο Γαιιίαο,

ν Γάιινο πνπξγφο απέθπγε λα απαληήζεη, παξαπέκπνληαο ηνλ Έιιελα

Ξξσζππνπξγφ ζην Ινλδίλν θαη κεηαζέηνληαο έηζη ηελ επζχλε ζηνπο

Βξεηαλνχο.559

Ν Βεληδέινο έθζαζε ζην Ινλδίλν ζηηο 25 Ηαλνπαξίνπ 1932. Ρελ

επνκέλε ζπλαληήζεθε κε ηνλ Βξεηαλφ πνπξγφ Νηθνλνκηθψλ, Neville

Chamberlain. Ν ηειεπηαίνο θάλεθε επηθπιαθηηθφο θαη πεξηνξίζηεθε κφλν λα

δηαπηζηψζεη φηη ε ηδέα κηαο έθζεζεο θάπνηαο δηεζλνχο επηηξνπήο ήηαλ νξζή. Ζ

βαζηθή δηαθσλία ζηηο απφςεηο ησλ δχν πνιηηηθψλ αθνξνχζε ηνλ ρξφλν ηεο

αλαζηνιήο ησλ ρξενιπζηψλ ζε ζρέζε κε ηελ έθζεζε ηεο επηηξνπήο.

Ππγθεθξηκέλα ν Chamberlain πίζηεπε φηη ζα ρξεηαδφηαλ ε πξνεγνχκελε

ζπγθαηάζεζε ησλ νκνινγηνχρσλ.560

Δπηζηξέθνληαο ζηελ Αζήλα, ν Βεληδέινο ζηακάηεζε ζην Ξαξίζη γηα λα

εθζέζεη ηηο βξεηαληθέο εθηηκήζεηο θαη ν Flandin έδεημε λα ζπκθσλεί κε απηέο.

Ρφληζε, φκσο, φηη νη ζέζεηο ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο ήηαλ αληηθαηηθέο,

εθφζνλ απφ ηε κία δεηνχζε ηελ παξνρή δαλείνπ, ελψ απφ ηελ άιιε απεηινχζε

ηελ αλαζηνιή ηεο πιεξσκήο ησλ δεκνζίσλ ρξεψλ ηεο, δηαθπβεχνληαο ηεο

αμηνπηζηία ηεο. Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο αληαπάληεζε φηη αζθαιψο ηα δχν

αηηήκαηα δελ ζπλδένληαλ θαη φηη ήηαλ πξφζπκνο λα παξαηηεζεί απφ ηελ

πξφηαζε ηνπ ρξενζηαζίνπ, αλ εμαζθάιηδε ην δάλεην πνπ δεηνχζε, χςνπο

πεξίπνπ 1.200.000 ιηξψλ εηεζίσο. ηαλ ν Flandin επαλέθεξε ην δήηεκα ησλ

θξαζηψλ, ν Βεληδέινο, δίρσο λα δεζκεπζεί, δέρζεθε λα ην αληηκεησπίζεη

επλντθά. Ξαξάιιεια εμέθξαζε ηελ ππνζηήξημή ηνπ πξνο ηε γαιιηθή ζέζε ζην

ζέκα ησλ γεξκαληθψλ επαλνξζψζεσλ, ηνλίδνληαο κάιηζηα φηη ε αλαζηνιή ησλ

νπγγξηθψλ θαη, ηδηαίηεξα, ησλ βνπιγαξηθψλ επαλνξζψζεσλ ζα απνηεινχζε

αδηθία ζε βάξνο ηεο Διιάδαο.561

Ν Βεληδέινο απνθάζηζε ηειηθά λα κελ πξνβεί ζε θακία ελέξγεηα κέρξη ηε

ζηηγκή πνπ ν Otto Niemeyer πνπ επηζθέθζεθε ηελ Αζήλα ζηηο 16

Φεβξνπαξίνπ, ππέβαιε ηελ έθζεζή ηνπ θαη ε Θ.η.Δ. πξνέβαηλε ζηελ έθδνζε

ζρεηηθήο απφθαζεο. Πχκθσλα κε παιαηφηεξε αλαθνξά ηνπ Θαθιακάλνπ, ν

Niemeyer είρε ηαρζεί ππέξ ησλ βξεηαληθψλ θαη γαιιηθψλ ζέζεσλ, ηνλίδνληαο

559 Balfour πξνο Ramsay, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε Βεληδέινπ θαη Leith-Ross, Ινλδίλν, 28 Ηαλνπαξίνπ, 1932, F.O. 371/15959. 560 Πεκείσκα γηα ηε ζπδήηεζε Βεληδέινπ θαη Chamberlain, Ινλδίλν, 26 Ηαλνπαξίνπ, 1932,

F.O. 371/15959. 561 Καξθέηεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ξαξίζη, 1 Φεβξνπαξίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932.

167

φηη ε αλαζηνιή ησλ πιεξσκψλ έπξεπε λα απνθαζηζηεί απφ ηελ Θ.η.Δ. θαη ηε

Γ.Ν.Δ. θαη φρη απφ ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε κνλνκεξψο.562

Πην κεζνδηάζηεκα επηρεηξήζεθε λέα θξνχζε πξνο ην Ξαξίζη, ην νπνίν

ελέκεηλε ζηελ παιαηφηεξε ζέζε ηνπ.563 Ζ γαιιηθή θπβέξλεζε, πάλησο,

ζεσξνχζε ακθίβνιε ηελ παξνρή βνήζεηαο πξνο ηελ Διιάδα θαη ζίγνπξα

εμαξηψκελε απφ ηελ επηηπρία ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο γηα ηζνζθέιηζε ηνπ

πξνυπνινγηζκνχ θαη ξηδηθή πεξηθνπή ησλ δαπαλψλ.564

Πην κεηαμχ, ε Νηθνλνκηθή Δπηηξνπή ηεο Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ είρε

ζπγθιεζεί ζην Ξαξίζη γηα λα απνθαζίζεη επί ησλ αηηήζεσλ νηθνλνκηθήο

βνήζεηαο ηεο Απζηξίαο, ηεο Νπγγαξίαο, ηεο Βνπιγαξίαο θαη ηεο Διιάδαο. Ν

Niemeyer είρε ππνβάιιεη ήδε ηελ έθζεζή ηνπ. Ζ ζχλνδνο άξρηζε ηηο εξγαζίεο

ηεο ζηηο 10 Καξηίνπ 1932. Ν λένο Έιιελαο πνπξγφο Νηθνλνκηθψλ, Καξήο,

ππνζηήξημε ηηο ειιεληθέο ζέζεηο, ηνλίδνληαο φηη ε θαηάζηαζε ζηελ Διιάδα

ρεηξνηέξεπε ζπλερψο.

Ζ Δπηηξνπή ηειείσζε ηηο εξγαζίεο ηεο ζηηο 23 Καξηίνπ. Πρεηηθά κε ηελ

Διιάδα, απνθάζηζε ηελ εηήζηα αλαζηνιή ηεο εμππεξέηεζεο ησλ

κεζνπξφζεζκσλ δαλείσλ, κε παξάιιειε θαηάζεζε ηνπ ηζνδχλακνπ ησλ

ηνθνρξενιπζίσλ ζε δξαρκέο ζηελ Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο, θαζψο θαη ηελ έθδνζε

πξνο ηε ρψξα δαλείνπ 10.000.000 δνιαξίσλ. Αθφκε, δεηνχζε ηελ αχμεζε ηεο

θνξνινγίαο ζηελ Διιάδα, ηε ξηδηθή πεξηθνπή ησλ δεκνζίσλ εμφδσλ θαη ηνλ

δηνξηζκφ ελφο μέλνπ ζπκβνχινπ ζην ειιεληθφ πνπξγείν Νηθνλνκηθψλ.565

Ρν πφξηζκα ηεο Δπηηξνπήο βαζηθά απνδερφηαλ ηε ζπιινγηζηηθή θαη ηελ

αλάιπζε ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο. Αλαγλψξηδε ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο

νινθιήξσζεο ησλ δεκνζίσλ έξγσλ, πξνθεηκέλνπ λα ηζνζθειηζηεί ην ειιεληθφ

ηζνδχγην πιεξσκψλ, ηνπ ρξενζηαζίνπ θαη ηεο εμσηεξηθήο βνήζεηαο. Βέβαηα δελ

αλαγλψξηζε ηα ειιεληθά αηηήκαηα ζε φιε ηνπο ηελ έθηαζε. Ρν πξνηεηλφκελν

πιένλ δάλεην αλεξρφηαλ ζηα 10.000.000 δνιάξηα, έλαληη ησλ 50.000.000

δνιαξίσλ πνπ δεηνχζε ε Αζήλα. Απηφ ζήκαηλε νπζηαζηηθά φηη ην ειιεληθφ

πξφβιεκα δελ ζα αληηκεησπηδφηαλ απνηειεζκαηηθά.

Ν Βεληδέινο ζεψξεζε φηη ε αλαθνξά ηεο Δπηηξνπήο απνηεινχζε κία

ηθαλνπνηεηηθή βάζε γηα ηελ ππνζηήξημε ησλ ειιεληθψλ απφςεσλ ζην

Ππκβνχιην ηεο Θνηλσλίαο ησλ Δζλψλ, ηελ 9ε Απξηιίνπ ζηε Γελεχε. Ρν δχζθνιν

απηφ έξγν ζα αλαιάκβαλε ν ίδηνο πξνζσπηθά. Ζ ζπνπδαηφηεηα ηεο έθζεζεο

562 Θαθιακάλνο πξνο Βεληδέιν, Ινλδίλν, 5 Φεβξνπαξίνπ, 1932, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 62. 563 Καξθέηεο πξνο Βεληδέιν, Ξαξίζη, 4 Καξηίνπ, 1932, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 62. 564 Πεκείσκα ηεο Γηεπζχλζεσο, Ξαξίζη, 14 Καξηίνπ, 1932, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-1932)

Διιεληθά Νηθνλνκηθά 208/76. 565 Ξνιίηεο πξνο Βεληδέιν, Ξαξίζη, 23 Καξηίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932.

168

απηήο δηαθαίλεηαη απφ ην γεγνλφο φηη ηφζν ζην εζσηεξηθφ ηεο Διιάδαο, φζν

θαη ζην εμσηεξηθφ, θπξίσο ζηελ Αγγιία, πνιινί ήηαλ εθείλνη πνπ είραλ

ζπλδέζεη ηελ έθβαζε ηεο ππφζεζεο κε ηελ παξακνλή ηνπ Βεληδέινπ ζηελ

εμνπζία.566 Αθφκε θαη ν ίδηνο ν Ξξσζππνπξγφο.567

Ζ Ξαύζε Ξιεξσκώλ

Ρελ 1ε Απξηιίνπ 1932 έπξεπε λα θαηαβιεζνχλ ηφθνη ζην εμσηεξηθφ γηα ηα

δάλεηα ηνπ 1889 (270.000 θξάγθα) θαη ηνπ 1893 (600.000), θαζψο θαη ηα

ρξενιχζηα γηα ην δάλεην ηνπ 1899 (110.000 ιίξεο), ην νπνίν είραλ εγγπεζεί ε

Κεγάιε Βξεηαλία, ε Γαιιία θαη ε Οσζία.568 Ζ Γ.Ν.Δ. έδσζε εληνιή ζηελ

Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο λα κεηαηξέςεη ζε ζπλάιιαγκα θαη λα κεηαβηβάζεη ηα

παξαπάλσ πνζά ζηελ Ρξάπεδα ηεο Αγγιίαο θαη ζηελ Ρξάπεδα ηεο Γαιιίαο,

αληίζηνηρα, κέρξη ηηο 19 Καξηίνπ ην αξγφηεξν, επεηδή ηα ρξήκαηα έπξεπε λα

θαηαβιεζνχλ ζηηο ηξάπεδεο 8 σο 15 εκέξεο πξνηνχ νη νθεηιέο θαηαζηνχλ

ιεμηπξφζεζκεο.

Πηηο 19 Καξηίνπ, ε Ρξάπεδα ηεο Αγγιίαο πιεξνθφξεζε ηε Γ.Ν.Δ. φηη ε

Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο δελ είρε πξνβεί ζηελ θαηαβνιή ηνπ νθεηιφκελνπ πνζνχ.

Ζ απάληεζε ηεο Ρξάπεδαο ηεο Διιάδνο ήηαλ φηη είρε αθνινπζήζεη ηηο εληνιέο

ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο, λα κελ πξνβεί ζε ρνξήγεζε ζπλαιιάγκαηνο κέρξη

ηελ αλαθνίλσζε ηεο απφθαζεο ηεο Νηθνλνκηθήο Δπηηξνπήο ηεο Θ.η.Δ..569

Ζ Δπηηξνπή δηακαξηπξήζεθε επίζεκα ζηνλ Βεληδέιν.570 Ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο απάληεζε φηη ε Δπηηξνπή δελ ζα έπξεπε λα αλεζπρεί θαζφινπ

γηα ην εγγπεκέλν δάλεην, αθνχ εγγπεηέο είλαη ε Γαιιία θαη ε Κεγάιε

Βξεηαλία. Υο πξνο ηνπο ηφθνπο ησλ δχν άιισλ δαλείσλ ηφληζε, φηη δελ ζα

κπνξνχζε λα δηαηάμεη πιεξσκέο πνπ ζα απνξξνθνχζαλ έλα κεγάιν κέξνο ησλ

ειιεληθψλ απνζεκάησλ, φζν ηνπιάρηζηνλ εθθξεκνχζε ε απάληεζε ησλ

εθπξνζψπσλ ησλ ηξηψλ θπβεξλήζεσλ ζηε Γ.Ν.Δ. ζρεηηθά κε ην ειιεληθφ

ππφκλεκα. Ζ Δπηηξνπή απάληεζε φηη κε απηφ ηνλ ηξφπν ε Διιάδα παξαβίαδε

αλεηιεκκέλεο ππνρξεψζεηο θαη δήηεζε απφ ηνλ Καξή λα αλαθαιέζεη ηηο εληνιέο

ηνπ πξνο ηελ Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο γηα απαγφξεπζε ρνξήγεζεο

ζπλαιιάγκαηνο.571

566 Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 5 Καΐνπ, 1932, F.O. 371/ 15959. 567 Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 19 Καξηίνπ, 1932, F.O. 371/ 15960. 568 πφκλεκα γηα ηα Διιεληθά Νηθνλνκηθά, Ινλδίλν, 9 Απξηιίνπ, 1932, F.O. 371/ 15960. 569 Roussin πξνο Simon, Αζήλα, 23 Καξηίνπ, 1932, F.O. 371/15960. 570 Ramsay πξνο Simon, Αζήλα, 22 Καξηίνπ, 1932, F.O. 371/15960. 571 Ramsay πξνο Simon, πφκλεκα ηνπ L.G. Roussin, Αζήλα, 4 Ηνπιίνπ, 1932, F.O. 371/15963.

169

Ζ ειιεληθή θπβέξλεζε ζηήξηδε ηελ εκκνλή ηεο ζηηο ζπζηάζεηο ηεο

Νηθνλνκηθήο Δπηηξνπήο ηεο Θ.η.Δ., νη νπνίεο είραλ γίλεη γλσζηέο ζηελ Αζήλα

πξηλ απφ ηελ επίζεκε αλαθνίλσζή ηνπο. Ζ ειιεληθή, φκσο, άξλεζε δελ ήξε

θαη ηελ ππνρξέσζε ηεο αγγιηθήο θαη ηεο γαιιηθήο θπβέξλεζεο λα

εθπιεξψζνπλ ηηο ππνρξεψζεηο ηνπο σο εγγπήηξηεο ηνπ δαλείνπ ηνπ 1899.572

Ξαξάιιεια, ε δφζε ηεο 1εο Καΐνπ ηνπ Ξξνζθπγηθνχ Γαλείνπ ηνπ 1924

έπξεπε λα θαηαβιεζεί ζηνπο ηξαπεδίηεο ηεο Λέαο φξθεο θαη ηνπ Ινλδίλνπ ηελ

1ε θαη 15ε Απξηιίνπ, αληίζηνηρα, ελψ απηή ηεο 15εο Απξηιίνπ ησλ νκνινγηψλ

ησλ ζηδεξνδξφκσλ Θεζζαινλίθεο-Θσλζηαληηλνχπνιεο ζα δηλφηαλ ζηνπο

ρξεκαηηζηέο ησλ Ξαξηζίσλ ηελ 1ε Απξηιίνπ. Νη δφζεηο ηειηθά δελ

θαηαβιήζεθαλ. Ζ Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο πιεξνθφξεζε ηε Γ.Ν.Δ. φηη ε ειιεληθή

θπβέξλεζε είρε απνθαζίζεη λα κελ θαηαβιεζνχλ λσξίηεξα νη νθεηιέο πνπ ζα

γηλφηαλ ιεμηπξφζεζκεο ηελ 1ε Καΐνπ, εθηφο θη αλ πξφεθππηε θάηη δηαθνξεηηθφ

απφ ηηο εξγαζίεο ηνπ Ππκβνπιίνπ ηεο Θ.η.Δ. ζηε Γελεχε.573

Ν Βεληδέινο παξνπζίαζε ηηο ειιεληθέο ζέζεηο ζην Ππκβνχιην ηεο Θ.η.Δ.

ζηηο 15 Απξηιίνπ 1932. Γήισζε φηη ε πεληαεηήο αλαζηνιή ησλ ρξενιπζίσλ

ήηαλ απαξαίηεηε, αληί ηεο εηήζηαο πνπ πξφηεηλε ε Νηθνλνκηθή Δπηηξνπή.

Δπηπιένλ, ε δχζθνιε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε θαζηζηνχζε αλαγθαία ηελ

πξνζσξηλή αλαζηνιή θαηαβνιήο ησλ κεξηζκάησλ ζηνπο νκνινγηνχρνπο. Ζ

Διιάδα ρξεηαδφηαλ αθφκε 50.000.000 δνιάξηα πξνθεηκέλνπ λα νινθιεξσζεί

ην αλαπηπμηαθφ ηεο πξφγξακκα.574 Ξξφζζεζε, ηέινο, φηη ε επηβνιή επηπιένλ

θφξσλ ήηαλ αδηαλφεηε θαη γηα απηφ ε θπβέξλεζή ηνπ επηρεηξνχζε θάζε

δπλαηή πεξηθνπή δαπαλψλ.575

Ν εθπξφζσπνο ηεο Νηθνλνκηθήο Δπηηξνπήο ηεο Θ.η.Δ. ππνγξάκκηζε

απαληψληαο ηε βαξχηεηα ησλ ειιεληθψλ ζέζεσλ, αιιά θαη ηελ απνθιεηζηηθή

επζχλε ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο γηα ηηο παξαπάλσ επηινγέο. Ν Βεληδέινο,

δεπηεξνινγψληαο, δήηεζε απφ ηηο Κεγάιεο Γπλάκεηο λα βνεζήζνπλ ηηο κηθξέο

θαη αδχλακεο νηθνλνκηθά ρψξεο. Ρν πξνεδξείν ηνπ Ππκβνπιίνπ δεζκεχηεθε γηα

ηελ παξνρή βνήζεηαο.576

Ζ απφθαζε ηνπ Ππκβνπιίνπ δελ ηθαλνπνίεζε ηνλ Βεληδέιν. ηνζεηνχζε

ηελ πξφηαζε ηεο Νηθνλνκηθήο Δπηηξνπήο γηα εηήζηα αλαζηνιή ησλ ρξενιπζίσλ

ησλ εμσηεξηθψλ δαλείσλ, ππφ ηνλ φξν λα θαηαηεζεί ην ηζνδχλακφ ηνπο ζε

572 πφκλεκα γηα ηα Διιεληθά Νηθνλνκηθά, Ινλδίλν, 9 Απξηιίνπ, 1932, F.O. 371/ 15960. 573 Ramsay πξνο Simon, πφκλεκα ηνπ L.G. Roussin, Αζήλα, 4 Ηνπιίνπ, 1932, F.O. 371/15963. 574 Ibid. 575 Διεύζεξνλ Βήκα, 21 Απξηιίνπ 1932. 576 Οαθαήι πξνο Κηραιαθφπνπιν, Γελεχε, 15 Απξηιίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932.

170

δξαρκέο ζηελ Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο θαη λα επηηεπρζεί ζπκθσλία κε ηνπο

μέλνπο νκνινγηνχρνπο. Γελ πξνέβιεπε, φκσο, ηελ παξνρή δαλείνπ, νχηε

απνθαηλφηαλ ζρεηηθά κε ην αίηεκα ηνπ Βεληδέινπ γηα πξνζσξηλή αλαζηνιή ησλ

κεξηζκάησλ ηεο 1εο Καΐνπ.

Ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο κπνξεί λα κελ πέηπρε φζα επηζπκνχζε ζην

Ππκβνχιην ηεο Θ.η.Δ.. Θαηφξζσζε, φκσο, λα πείζεη γηα ηε ζηαζεξή εκκνλή ηνπ

ζηελ αξρή ηεο δηαηήξεζεο ηεο νηθνλνκηθήο ζηαζεξφηεηαο θαη πίζηεο ηεο

Διιάδαο, φπσο θαη ζηελ αξρή ηεο εθπιήξσζεο ησλ δηεζλψλ νηθνλνκηθψλ

ππνρξεψζεσλ. Ξιένλ κπνξνχζε λα πξνζθχγεη ζηα αλαγθαία γηα ηελ ειιεληθή

πξαγκαηηθφηεηα κέηξα. Ζ ρξενθνπία, φκσο, πνπ ηφζν πξνζπαζνχζε λα

απνθχγεη,577 ήηαλ πιένλ θνληά.

Πηηο 23 Απξηιίνπ 1932, ν λένο πνπξγφο Νηθνλνκηθψλ Θπξηάθνο

Βαξβαξέζζνο πιεξνθφξεζε ηε Γ.Ν.Δ. φηη αλέζηεηιε ηφζν ηελ θαηαβνιή ησλ

κεξηζκάησλ ηεο 1εο Καΐνπ, φζν θαη ηηο πιεξσκέο ησλ κειινληηθψλ νθεηιψλ. Ζ

Διιάδα είρε πησρεχζεη. Ξαξάιιεια, δεηνχζε ηελ θαηαβνιή εθ κέξνπο ηεο

Γ.Ν.Δ. πξνο ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε 200.000.000 δξαρκψλ απφ ηηο πηζηψζεηο

ηεο. Ρξεηο κέξεο αξγφηεξα, ν λένο λφκνο 5422, αλέζηεηιε ηελ ειεχζεξε

κεηαηξεςηκφηεηα ηεο δξαρκήο ζε ρξπζφ ή ζπλάιιαγκα θαη ήξε ηηο ζηαζεξέο

ηεο ηζνηηκίεο έλαληη απηψλ, κε απνηέιεζκα ηελ άκεζε θαη ζπλερή ππνηίκεζε

ηεο δξαρκήο.

Ζ ειιεληθή αληίδξαζε πξνθάιεζε ηελ αγαλάθηεζε ησλ Γπλάκεσλ. Ζ

Δπηηξνπή αξλήζεθε λα ηθαλνπνηήζεη ην αίηεκα ηνπ Βαξβαξέζζνπ, ελψ νη

πξέζβεηο ησλ ηξηψλ Γπλάκεσλ επέδσζαλ θνηλή δηακαξηπξία ζηελ Αζήλα. Ζ

απάληεζε ηνπ Βεληδέινπ αθνχζηεθε ζην Θνηλνβνχιην. Πηα πέληε επφκελα

ρξφληα, ν θξαηηθφο πξνυπνινγηζκφο δελ ζα πεξηείρε θακία πξφβιεςε γηα

πιεξσκή ρξενιπζίσλ, ελψ ε θπβέξλεζε επηθπιαζζφηαλ λα έιζεη ζε ζπκθσλία

κε πηζησηέο ζρεηηθά κε ηελ πιεξσκή ησλ ηφθσλ.578 Νη Βξεηαλνί πνπ δελ

ζπκκεξηδφηαλ ηελ αηζηνδνμία ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ, έθαλαλ κία

ηειεπηαία πξνζπάζεηα λα πείζνπλ ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε λα απνζχξεη ηνπο

πεξηνξηζκνχο ζηηο αγνξέο ζπλαιιάγκαηνο.579

Ρειηθά, ζηηο 21 Καΐνπ, αλαθνηλψζεθε ε απφθαζε ηνπ Ππκβνπιίνπ γηα

ηελ ειιεληθή πηψρεπζε, ηνλίδνληαο φηη ε ειιεληθή θπβέξλεζε έπξεπε λα

εθπιεξψζεη ηηο ππνρξεψζεηο ηεο. Δπίζεο, ζεκείσλε ηηο ζπλέπεηεο ηεο

απφθαζεο ηεο Αζήλαο ζηελ ειιεληθή πίζηε θαη ηελ παξνρή ζπιινγηθήο

577 Διεύζεξνλ Βήκα, 9 Ηαλνπαξίνπ 1932. 578 Ramsay πξνο Simon, Αζήλα, 27 Απξηιίνπ, 1932, F.O. 371/15961. 579 Θεζαπξνθπιάθην πξνο F.O., Ινλδίλν, 17 Καΐνπ, 1932, F.O. 371/ 15962.

171

βνήζεηαο απφ ηελ Θ.η.Δ. ζην κέιινλ.580 Ρελ ίδηα εκέξα, ν Βεληδέινο ππέβαιε

ηελ παξαίηεζε ηεο θπβέξλεζήο ηνπ.

Ζ επηδείλσζε ηεο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο είρε επηθέξεη αζηάζεηα θαη

ζηελ πνιηηηθή δσή ηεο ρψξαο. Ζ θπβέξλεζε Βεληδέινπ θαη ν ίδηνο πξνζσπηθά

είραλ δερζεί δξηκχηαηεο θαηεγνξίεο.581 Πηηο 26 Καΐνπ 1932 ζρεκάηηζε

θπβέξλεζε ν Αιέμαλδξνο Ξαπαλαζηαζίνπ. Γηαηεξψληαο, εληνχηνηο, ηελ

θνηλνβνπιεπηηθή πιεηνςεθία, ν Βεληδέινο θπξηαξρνχζε αθφκε ζηελ πνιηηηθή

ζθελή. Ξνιχ ζχληνκα ν Ξαπαλαζηαζίνπ αλαγθάζηεθε λα παξαηηεζεί κεηά απφ

ζχγθξνπζε κε ηνλ Βεληδέιν γηα ην λνκνζρέδην πεξί θνηλσληθψλ αζθαιίζεσλ. Ν

Βεληδέινο ζρεκάηηζε λέα θπβέξλεζε ζηηο 5 Ηνπλίνπ 1932.582

Θαηά ην δηάζηεκα κεηαμχ Απξηιίνπ θαη Ηνπιίνπ 1932, ε Βνπιή ςήθηζε

ζεηξά λφκσλ θαζηεξψλνληαο ηνλ πξνζηαηεπηηζκφ σο επίζεκε νηθνλνκηθή

πνιηηηθή ηεο ρψξαο. Νη εηζαγσγέο κεηψζεθαλ, νη δαζκνί απμήζεθαλ,

εθαξκφζηεθε ην ζχζηεκα ησλ πνζνηηθψλ πεξηνξηζκψλ επί ησλ εηζαγσγψλ θαη

ην ζχζηεκα clearing ζηηο εζσηεξηθέο αληαιιαγέο.583 Δπηπιένλ, ιφγσ ηεο

ππνηίκεζεο νη εμαγσγέο απμήζεθαλ. Υζηφζν, νη πξνζπάζεηεο απηέο ζα είραλ

κφλν καθξνπξφζεζκα απνηειέζκαηα.

Πηηο 16 Ηνπιίνπ άξρηζαλ νη εξγαζίεο ηεο Γηεζλνχο Νηθνλνκηθήο

Ππλδηάζθεςεο ζηε Ισδάλλε. Ρν ζέκα ησλ εξγαζηψλ ηεο δελ ήηαλ κφλν νη

επαλνξζψζεηο, αιιά θαη ε Ξαγθφζκηα Νηθνλνκηθή Θξίζε.584 Ν Βεληδέινο

γλψξηδε φηη ειάρηζηα ζα κπνξνχζε πιένλ λα πεξηκέλεη. Πηξάθεθε, ινηπφλ,

πξνο ηε δηεπζέηεζε ησλ εθθξεκψλ νηθνλνκηθψλ δηαθνξψλ. Αθνχ θήξπμε

δηαθνπή φισλ ησλ πιεξσκψλ πνπ ηεινχζαλ ππφ ηνλ έιεγρν ηεο Γ.Ν.Δ.,

πέηπρε ηελ αλαζηνιή ησλ πιεξσκψλ πξνο ηηο Ζ.Ξ.Α. γηα δπφκηζη ρξφληα.585

Απέκελε, πιένλ, ην δήηεκα ησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ κε ηνπο

νκνινγηνχρνπο, πνπ δηακαξηχξνληαλ γηα ην κνλνκεξέο ρξενζηάζην ηεο

ειιεληθήο θπβέξλεζεο. Κέρξη ηηο 12 Πεπηεκβξίνπ είρε επηηεπρζεί ζπκθσλία,

βάζεη ηεο νπνίαο ε Διιάδα αλαιάκβαλε λα πιεξψζεη κφλν ην 30% ησλ ηφθσλ

ησλ δαλείσλ ζε ρξπζφ γηα ην νηθνλνκηθφ έηνο 1932-33.586 Ν Βεληδέινο ην

580 Ibid. 581 Καξθεδίλεο, Πππξίδσλ, Ξνιηηηθή Ηζηνξία ηεο Πύγρξνλνπ Διιάδνο: Πύγρξνλνο Διιάο, ηφκ. Γ΄ (1924-1935), Αζήλα: Ξάππξνο, 1978, ζ. 380. Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 19

Καξηίνπ, 1932, F.O. 371/ 15960. 582 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζζ. 140-142. 583 Βεξγφπνπινο, Kψζηαο, Δζληθηζκόο θαη Νηθνλνκηθή Αλάπηπμε: Ζ Διιάδα ζην κεζνπόιεκν, Αζήλα: Δμάληαο, 1978, ζζ. 31-32. 584 Sontag, A Broken World, 1919-1939, ζ. 204. 585 Πηκφπνπινο πξνο Mills, Νπάζηγθηνλ, 29 Ηνπλίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932. Mills πξνο

Πηκφπνπιν, Νπάζηγθηνλ, 30 Ηνπλίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/α/1932. 586 Γαθλήο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, ζ. 147.

172

ζεψξεζε κεγάιε επηηπρία,587 εθφζνλ ην απνηέιεζκα ηεο ζπκθσλίαο ειάρηζηα

δηέθεξε απφ ηηο δηθέο ηνπ πξνηάζεηο ζρεηηθά κε ην ζέκα.588

Κέζα ζε έλα γεληθφηεξν θιίκα έληαζεο δηεμήρζεζαλ νη εθινγέο ηεο 25εο

Πεπηεκβξίνπ 1932. Έρνληαο εμαζθαιίζεη κφλν 33,4% ησλ ςήθσλ θαη 98

έδξεο, παξέκεηλε ζηελ πξσζππνπξγία κέρξη ηηο 4 Λνεκβξίνπ, νπφηε

ζρεκαηίζηεθε ε θπβέξλεζε Ρζαιδάξε. Ζ αδπλακία, φκσο, δηακφξθσζεο

ζηαζεξήο πιεηνςεθίαο νδήγεζε ζηε δηεμαγσγή λέσλ εθινγψλ, ζηηο 5 Καξηίνπ

1933. Κε πνζνζηφ 38,1% θαη 118 έδξεο, έλαληη 33,3% θαη 80 εδξψλ ηνπ

Βεληδέινπ, ην Ιατθφ Θφκκα ζρεκάηηζε θπβέξλεζε κε άιια αληηβεληδειηθά

θφκκαηα.

Θξίλνληαο ηελ νηθνλνκηθή πνιηηηθή ηνπ Βεληδέινπ, νξηζκέλνη

νηθνλνκνιφγνη, φπσο νη θαζεγεηέο Πηεθαλίδεο θαη Ενιψηαο,589 ππνζηήξημαλ

φηη έπξεπε λα είρε πξνβιέςεη ηελ επεξρφκελε νηθνλνκηθή θξίζε θαη λα κελ

εκκείλεη ζηελ αξρή ηεο νηθνλνκηθήο ζηαζεξφηεηαο θαη δηαζθάιηζεο ηεο

ειιεληθήο πίζηεο κέζα ζε έλα δηεζλέο ζχζηεκα νηθνλνκηθήο αλαξρίαο. Ν

Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο, φκσο, δελ ζα κπνξνχζε λα ελεξγήζεη δηαθνξεηηθά. Ζ

παιαηφηεξε πίζηε ηνπ ζε απηέο ηηο αξρέο πνπ ηνπ εμαζθάιηζαλ άιισζηε ηε

βαζηά εθηίκεζε θαη εκπηζηνζχλε ησλ μέλσλ θπβεξλήζεσλ, δελ ηνπ άθελαλ

πεξηζψξηα δξάζεο. Άιισζηε, ε παιαηφηεξε ζηάζε ησλ Γπλάκεσλ απέλαληί ηνπ

ηνπ επέηξεπε λα αηζηνδνμεί γηα ηελ παξνρή βνήζεηαο. Ρν κέγεζνο, φκσο, ηεο

θξίζεο δελ επέηξεςε ηελ επδνθίκεζε ησλ πξνζπαζεηψλ ηνπ, νχηε ηελ

εθπιήξσζε ησλ ειπίδσλ ηνπ. Δπηπιένλ, νη θαηεγνξίεο γηα ππεξβάιινληα

δαλεηζκφ θαηαξξίπηνληαη απφ ηηο ίδηεο ηηο πεξηνξηζκέλεο επηινγέο ηνπ. Ζ

ακέζσο επφκελε επηινγή, γηα λα πξαγκαηνπνηήζεη ην ζρεδηαδφκελν

αλαπηπμηαθφ πξφγξακκα, ζα ήηαλ ν πιεζσξηζκφο. Δλφςεη ησλ ηφηε ζπλζεθψλ,

ε ζχγθξηζε ησλ δχν επηινγψλ ζαθψο επλνεί ηε ιχζε ηνπ δαλεηζκνχ, ζηελ

νπνία επαλεηιεκκέλα θαηέθπγε ν Βεληδέινο.

587 Βεληδέινο πξνο Βαξβαξέζζν, Αζήλα, 13 Πεπηεκβξίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932. 588 Βεληδέινο πξνο Βαξβαξέζζν, Κπαληφι, 30 Ηνπιίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932. 589 Θαξακαλιήο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο καο Πρέζεηο, 1928-1932, ζ. 319.

173

Δπίινγνο

Ρελ επνρή ηεο αλφδνπ ηνπ Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ ζηελ εμνπζία ν ειιεληθφο

ιαφο αλαδεηνχζε ηνλ εζληθφ ηνπ εγέηε. Ζ δηάρπηε απνγνήηεπζε γηα ηελ

απνηπρία ηεο Κηθξαζηαηηθήο Δθζηξαηείαο θαη ηελ νξηζηηθή εγθαηάιεηςε ηεο

Κεγάιεο Ηδέαο, ην θφζηνο ησλ παξάηνικσλ πεξηπεηεηψλ ζηα βνπιγαξηθά

ζχλνξα θαηά ηε δηθηαηνξία ηνπ ζηξαηεγνχ Ξάγθαινπ, φπσο θαη ε νπζηαζηηθή

αδπλακία ηεο Νηθνπκεληθήο Θπβέξλεζεο λα ιακβάλεη απνθάζεηο γηα ζεκαληηθά

δεηήκαηα ζπλέβαιαλ ζηελ θαιιηέξγεηα ελφο θιίκαηνο πξνζδνθίαο θαη ειπίδσλ.

Κέζα ζηηο δηεζλείο ζπλζήθεο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920, νη νπνίεο

πεξηγξάθεθαλ σο «απαηειή εηξήλε», θχξην κέιεκα ηνπ Βεληδέινπ ζηάζεθε ε

δηαθχιαμε ηεο εδαθηθήο αθεξαηφηεηαο θαη εζληθήο αλεμαξηεζίαο ηεο ρψξαο,

παξάιιεια κε ηελ αλαβάζκηζε ηνπ ειιεληθνχ ξφινπ ζηα Βαιθάληα θαη

δηεζλψο. Γηα λα επηηχρεη ηνπο θηιφδνμνπο ζηφρνπο ηνπ, αθνινχζεζε κία

επέιηθηε πνιηηηθή νπδεηεξφηεηαο, γλσξίδνληαο πσο κφλν θάησ απφ ζπλζήθεο

εηξήλεο, αζθάιεηαο θαη ζπλεξγαζίαο ζα κπνξνχζε λα εξγαζζεί απεξίζπαζηνο

γηα ηελ νηθνλνκηθή αλαζπγθξφηεζε θαη αλνηθνδφκεζε πνπ ηφζν είρε αλάγθε ε

ρψξα.

Ζ πξψηε ηνπ θίλεζε θαη, ίζσο, ε ζεκαληηθφηεξε δηπισκαηηθή επηινγή

ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ ππήξμε ε πξνζέγγηζε κε ηε Οψκε. Ζ πξφζθαηξε

αλαδίπισζε ηνπ βξεηαληθνχ παξάγνληα θαη ε εκθάληζε ηνπ έληνλνπ ηηαιηθνχ

ελδηαθέξνληνο γηα ηελ πεξηνρή ηεο Βαιθαληθήο πξφζθεξαλ ζηνλ Βεληδέιν κία

πξαγκαηηθά ρξπζή επθαηξία. Κε ηελ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ ζπκθψλνπ

θαηφξζσλε λα απνδεζκεπηεί απφ ηελ απνθιεηζηηθή πξνζηαζία θαη εμάξηεζε

απφ ηε Κεγάιε Βξεηαλία θαη λα εμηζνξξνπήζεη ηηο επηξξνέο ησλ ηξηψλ, πιένλ,

Κεγάισλ Γπλάκεσλ ζηελ Δπξψπε. Ραπηφρξνλα, εμαζθάιηδε έλαλ ηζρπξφηαην

κνριφ πίεζεο γηα ηελ πξνζέγγηζε ησλ γεηηνληθψλ βαιθαληθψλ ρσξψλ θαη ηελ

επλντθή ξχζκηζε ησλ νηθνλνκηθψλ δεηεκάησλ ζηηο Ππλδηαζθέςεηο ησλ

Δπαλνξζψζεσλ ζηε Σάγε.

Πηελ πεξίπησζε ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, ην απνθιεηζηηθφ ελδηαθέξνλ ηεο

Γαιιίαο γηα ηε ρψξα απηή έζεηε πεξηνξηζκνχο ζηηο επηινγέο ηνπ Βεληδέινπ,

ελψ παξάιιεια θαζηζηνχζε επηηαθηηθφηεξε ηελ πξνζέγγηζε ηεο Ηηαιίαο. Ρν

Βειηγξάδη, έρνληαο εμαζθαιίζεη ηελ πξνζηαζία ηεο Γαιιίαο, αηζζαλφηαλ ζαθψο

κεγαιχηεξε άλεζε ρεηξηζκψλ απέλαληη ζηνπο γείηνλέο ηνπ. Θάησ απφ απηέο ηηο

ζπλζήθεο ν ζεξβηθφο εγεκνληζκφο κπνξνχζε λα εθδεισζεί κε κεγαιχηεξε

επθνιία. Ν Βεληδέινο, φκσο, θαηφξζσζε λα πεξηνξίζεη ηηο απμεκέλεο απαηηήζεηο

174

ηνπ Βειηγξαδίνπ θαη ηα απνηειέζκαηα ηεο γαιιηθήο επηξξνήο, παίδνληαο κε

δεμηνηερλία ην «ηηαιηθφ ραξηί».

Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη απφ πνιιέο απφςεηο ε πνιηηηθή ηνπ

Βεληδέινπ απέλαληη ζηελ Ρνπξθία. πνγξάθνληαο ην ζχκθσλν θηιίαο ηνπ

1930, νθηψ κφιηο ρξφληα κεηά ηε Κηθξαζηαηηθή Θαηαζηξνθή επηρείξεζε λα

δψζεη ηέινο ζηελ πξνεγνχκελε έρζξα ησλ δχν ρσξψλ θαη λα ζέζεη ηηο βάζεηο

γηα κηα ζηαζεξή ζρέζε θαιήο γεηηνλίαο θαη ζπλεξγαζίαο. Ξέξα απφ ηηο

πξαγκαηηθέο δηαζηάζεηο απηήο ηεο λέαο θηιίαο θαη ηελ εληππσζηαθή θηινινγία

γηα ηηο ζρέζεηο θαη ηνπο δεζκνχο ησλ δχν ιαψλ πνπ αθνινχζεζε θαη

ζπλερίδεηαη σο ηηο κέξεο καο, απηφ πνπ έρεη ζεκαζία γηα ηνλ κειεηεηή ηεο

ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ είλαη ην γεγνλφο φηη ν Βεληδέινο, φρη γηα πξψηε θνξά,

επέδεημε ζπάλην πνιηηηθφ ζάξξνο κπξνζηά ζην εζσηεξηθφ πνιηηηθφ θφζηνο ησλ

δηεζλψλ επηινγψλ ηνπ. Δπεξεάδνληαο θαη θαζνδεγψληαο απηφο ηελ θνηλή

γλψκε θαη φρη αληηζηξφθσο, απέδεημε ην κεγάιν εγεηηθφ ηνπ αλάζηεκα,

εμαζθαιίδνληαο γηα ηε ζπκθσλία ην απαξαίηεην κέηξν ιατθήο απνδνρήο. Ρν

κέγεζνο ηνπ επηηεχγκαηφο ηνπ γίλεηαη αληηιεπηφ, αλ ιεθζνχλ ππφςε νη

ζεκαληηθέο ππνρσξήζεηο θαη ζπζίεο ηηο νπνίεο απνδέρζεθε ζε νηθνλνκηθά

θπξίσο δεηήκαηα. Ρα βξαρππξφζεζκα νθέιε ηεο πνιηηηθήο ηνπ αθνξνχζαλ ηελ

εμνηθνλφκεζε ζεκαληηθψλ πφξσλ απφ ηνλ ηεξκαηηζκφ ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ

εμνπιηζκψλ αλάκεζα ζηελ Διιάδα θαη ηελ Ρνπξθία, θαζψο θαη ηε ζεηηθή

ζπκβνιή ηεο Άγθπξαο ζηηο πξνζπάζεηεο δηεπζέηεζεο ησλ δηαθνξψλ κε ηε

Πφθηα. Ρα καθξνπξφζεζκα νθέιε ηεο ειιελν-ηνπξθηθήο θηιίαο, ήδε νξαηά

απφ ηελ επνρή ηνπ Βεληδέινπ, πξνυπέζεηαλ ηε ζπλέρηζε ηεο πνιηηηθήο πνπ

ράξαμαλ νη κεγάινη εγέηεο ησλ δχν ρσξψλ ην 1930.

Ξάλησο, ζηελ πεξίπησζε ησλ ειιελν-βνπιγαξηθψλ ζρέζεσλ ε πνιηηηθή

ηνπ Βεληδέινπ δελ είρε ηα πξνζδνθψκελα απνηειέζκαηα. Ν Έιιελαο

Ξξσζππνπξγφο επηρείξεζε επηδέμηα λα αμηνπνηήζεη ηφζν ηνλ ηηαιηθφ, φζν θαη

ηνλ ηνπξθηθφ παξάγνληα. Δπίζεο, δξαζηεξηνπνηήζεθε ε ηηαιηθή δηπισκαηία, αλ

θαη κε ηξφπν φρη απφιπηα επσθειή γηα ηελ Διιάδα. Νη αηηίεο ηνπ ηηαιηθνχ

αδηεμφδνπ πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ πεξηζζφηεξν ζηελ εζσηεξηθή πνιηηηθή

θαηάζηαζε ηεο Βνπιγαξίαο θαη ηε κφληκε πξαθηηθή ηεο Πφθηαο λα ππνθχπηεη

ζηηο πηέζεηο πνπ γελλνχζε ε δπζαξέζθεηα ηεο θνηλήο γλψκεο γηα ηνπο

δπζκελείο φξνπο ησλ Ππλζεθψλ Δηξήλεο. Υζηφζν, θαη ν ίδηνο ν Βεληδέινο δελ

ήηαλ ζε ζέζε λα πξνβεί ζε επηπιένλ παξαρσξήζεηο, ηδίσο ζην δήηεκα ησλ

επαλνξζψζεσλ θαη ησλ πεξηνπζηψλ ησλ πξνζθχγσλ, έρνληαο ήδε ππνρσξήζεη

ζε ζεκαληηθά νηθνλνκηθά ζέκαηα απέλαληη ζηελ Άγθπξα, πξνθεηκέλνπ λα

175

επηηεπρζεί ε ειιελν-ηνπξθηθή πξνζέγγηζε. Γελ πξέπεη λα παξαγλσξίδνληαη,

αθφκε, νη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ησλ δηεζλψλ εμειίμεσλ. Ζ Ξαγθφζκηα

Νηθνλνκηθή Θξίζε κεγηζηνπνίεζε ηε ζπνπδαηφηεηα ηεο θαηαβνιήο ησλ

ρξεκαηηθψλ νθεηιψλ, ελψ απέθιεηζε ην ελδερφκελν νηθνλνκηθψλ

παξαρσξήζεσλ θαη απφ ηηο δχν πιεπξέο.

Κε ηε Ονπκαλία νη ζρέζεηο ήηαλ ήδε θηιηθέο. Ζ ππνγξαθή ειιελν-

ξνπκαληθνχ ζπκθψλνπ θηιίαο είρε πξαγκαηνπνηεζεί απφ ηελ θπβέξλεζε

Κηραιαθφπνπινπ. Ιίγα, ινηπφλ, απέκελαλ λα πξάμεη ν Βεληδέινο, εθηφο απφ ηε

δηαηήξεζε ησλ θαηάιιεισλ ιεπηψλ ηζνξξνπηψλ, απνθεχγνληαο πηζαλέο

αληηδξάζεηο ηεο Οψκεο.

Θαηά ηελ ππφ εμέηαζε πεξίνδν νη ζρέζεηο ηεο Διιάδαο κε ηελ Αιβαλία

ζεκείσζαλ ειάρηζηε πξφνδν. Κεηά ηελ ππνγξαθή ηνπ ειιελν-ηηαιηθνχ

ζπκθψλνπ, ε Διιάδα ππνρξεσλφηαλ λα ζέβεηαη ηα ηηαιηθά ζπκθέξνληα ζηε

γεηηνληθή βαιθαληθή ρψξα. Ζ πεξηνξηζκέλε ζεκαζία, φκσο, ηεο ηειεπηαίαο

πεξηφξηδαλ ην ειιεληθφ ελδηαθέξνλ γηα αλάπηπμε θηιηθψλ θαη, ηδίσο,

νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ. Άιισζηε, ε πνιηηηθή ζπκθηιίσζε κε ηελ Αιβαλία ζα

εγθπκνλνχζε θαη θηλδχλνπο πνπ ν Βεληδέινο δελ κπνξνχζε λα αγλνήζεη. Ζ

πεξηνξηζκέλε ειιεληθή δηάζεζε γηα ζπλδηαιιαγή κπνξεί λα εμεγεζεί κφλν ζην

πιαίζην ηεο επηδίσμεο θάπνηνπ νθέινπο, ηδηαίηεξα ζηελ θαηνρχξσζε

δηθαησκάησλ ηεο ειιεληθήο κεηνλφηεηαο, κεγαιχηεξνπ απφ ην δηαθηλδπλεπκέλν

θφζηνο.

Ζ πξνζέγγηζε ηεο Οψκεο ζχληνκα δεκηνχξγεζε ηελ εληχπσζε φηη ν

Βεληδέινο είρε εγθαηαιείςεη ηελ παιαηφηεξε θηινβξεηαληθή ηνπ πνιηηηθή. Πηελ

νπζία, δηαπηζηψλνληαο ηε βξεηαληθή αδηαθνξία θαη ηελ εγθαηάιεηςε ηεο

παιαηφηεξεο δπλακηθήο πνιηηηθήο ηνπ Ινλδίλνπ, απιά πξνζπάζεζε λα θαιχςεη

ην θελφ θαη λα ελδπλακψζεη ην ελδηαθέξνλ ησλ Γπλάκεσλ απέλαληη ζηελ

Διιάδα. Ήηαλ, άιισζηε, γλσζηφο ν ζαπκαζκφο πνπ έηξεθε γηα ην νηθνλνκηθφ

θαη πνιηηηθφ ζχζηεκα ηεο κεγάιεο λαπηηθήο Γχλακεο, φπσο θαη νη ζρέζεηο ηνπ

κε αξθεηέο εμέρνπζεο πξνζσπηθφηεηαο ηεο βξεηαληθήο πνιηηηθήο ζθελήο.

Νη καθξνπξφζεζκεο επηδηψμεηο ηνπ Βεληδέινπ δελ άθελαλ πεξηζψξηα γηα

ηελ πξνβνιή εζληθψλ δηεθδηθήζεσλ ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ Γσδεθαλήζσλ θαη

ηεο Θχπξνπ. Άιισζηε, ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο γλψξηδε φηη ειάρηζηα ζα

κπνξνχζε λα επηηχρεη απέλαληη ζηελ αληίδξαζε ησλ Κεγάισλ Γπλάκεσλ θαη

ήηαλ απνθαζηζκέλνο λα αγλνήζεη ην εζσηεξηθφ πνιηηηθφ θφζηνο ησλ επηινγψλ

ηνπ. Πηελ πεξίπησζε ηεο Θχπξνπ, ν Βεληδέινο δελ επηζπκνχζε λα

δηαθηλδπλεχζεη ηηο ειιελν-βξεηαληθέο ζρέζεηο παξά ηηο έληνλεο πηέζεηο ησλ

176

πνιηηηθψλ ηνπ αληηπάισλ θαη ησλ εζληθηζηψλ ηνπ λεζηνχ. Ζ ζηάζε ηνπ ζηα δχν

παξαπάλσ δεηήκαηα απνηειεί έλα ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα Realpolitik,

αιιά θαη κία επηπιένλ απφδεημε φηη ν Έιιελαο Ξξσζππνπξγφο αλαγλψξηδε

κφλν έλα θφζηνο, ην εζληθό.

Έρνληαο δεκηνπξγήζεη ηηο επλντθφηεξεο δπλαηέο ζπλζήθεο ζηηο δηεζλείο

ζρέζεηο ηεο Διιάδαο, ν Βεληδέινο κπνξνχζε πιένλ, εθκεηαιιεπφκελνο ηφζν

ηνπο θαξπνχο ηεο πνιηηηθήο ηνπ φζν θαη ηε δηεζλή αλαγλψξηζε θαη

εκπηζηνζχλε ησλ μέλσλ θπβεξλήζεσλ πξνο ην πξφζσπφ ηνπ, λα ζηξαθεί πξνο

ηε ξχζκηζε ησλ νηθνλνκηθψλ πξνβιεκάησλ θαη ηελ αλαζπγθξφηεζε ηεο

ρψξαο. Νη επηηπρίεο ηνπ ζηνλ ηνκέα ησλ επαλνξζψζεσλ ήηαλ ίζσο κνλαδηθέο.

Υο πξνο ηελ νηθνλνκηθή αλαζπγθξφηεζε επηθέληξσζε ηηο πξνζπάζεηέο ηνπ

ζηελ εθηέιεζε δεκνζίσλ έξγσλ. Ρν θηιφδνμν, φκσο, απηφ πξφγξακκα

απαηηνχζε ηελ εηζξνή θεθαιαίσλ ζηε ρψξα, ηα νπνία θαηφξζσζε λα

πξνζειθχζεη απφ ηηο Ζλσκέλεο Ξνιηηείεο, ηελ αλεξρφκελε παγθφζκηα

νηθνλνκηθή δχλακε. Κε ηελ επηινγή ηνπ απηή ελίζρπε ηελ αλεμάξηεηε

εμσηεξηθή ηνπ πνιηηηθή, αθνχ απνκάθξπλε ην ελδερφκελν δηαηήξεζεο ηνπ

βξεηαληθνχ κνλνπσιίνπ ζην δαλεηζκφ ηεο Διιάδαο, ελψ, παξάιιεια

δεκηνπξγνχζε ζπλζήθεο εμαζθάιηζεο επλντθφηεξσλ φξσλ γηα ηε ρψξα.

Γπζηπρψο, φκσο, ε νηθνλνκηθή θξίζε δελ επέηξεςε λα θαλνχλ ηα

νινθιεξσκέλα απνηειέζκαηα ησλ επηινγψλ ηνπ. Ζ δηεζλήο απηή νηθνλνκηθή

αλαζηάησζε ζε ζπλδπαζκφ κε ηα εγγελή πξνβιήκαηα ηεο ειιεληθήο

νηθνλνκίαο θαη δηνηθεηηθήο κεραλήο ζπλέβαιαλ ζηελ ηειηθή απνηπρία ηεο

νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο ηνπ Βεληδέινπ. Ζ ηειεπηαία, παξά ηηο έληνλεο επηθξίζεηο

πνπ πξνθάιεζε, δηαπλεφηαλ απφ ηελ έληνλε θαη εηιηθξηλή επηζπκία ηνπ Έιιελα

Ξξσζππνπξγνχ λα δηαθπιάμεη ηελ ειιεληθή πίζηε ζην εμσηεξηθφ θαη λα

επηδηψμεη ηελ επηβίσζε θαη αλνηθνδφκεζε ηεο ρψξαο.

Κε ηελ επάλνδφ ηνπ ζηελ εμνπζία, ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο αγσλίζηεθε

γηα λα πξνσζήζεη ηνπο πνιηηηθνχο ηνπ ζηφρνπο κε εηιηθξίλεηα, δηπισκαηηθή

επζηξνθία θαη ξεαιηζκφ, ραξαθηεξηζηηθά πνπ ηνπ αλαγλψξηζε ην ζχλνιν,

ζρεδφλ, ηνπ ηφηε πνιηηηθνχ θφζκνπ. Νη ηθαλφηεηέο ηνπ πξνθαινχζαλ ηφζν ην

ζαπκαζκφ, φζν θαη ηελ επηθχιαμε.590 Ν ίδηνο ν Βξεηαλφο πξεζβεπηήο ζηελ

Αζήλα, Sir Percy Loraine, ηνλ νλφκαζε «ππεξ-Έιιελα».591

590 Nicolson, Harold George, Sir, Curzon: The Last Phase, 1919-1923. A study in post-war diplomacy, London: Constable Ltd., 1934, ζ. 96. Vansittart, Robert Gilbert, Baron, The Mist Procession: The autobiography of Lord Vansittart, London: Hutchinson, 1958, ζ. 217. 591 Loraine πξνο Chamberlain, Αζήλα, 17 Ηνπλίνπ, 1929, F.O. 371/13658. Βι. φκσο θαη

Σνλδξνλίθεο, Γεψξγηνο, Αη Ππκθνξαί ησλ Ξξνζθύγσλ θαη ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο: Αιήζεηα - δηθαηνζύλε - λνκηκόηεο, Ινλδίλν: ρ.ν., 1928, ζ. 42. Αιεμφπνπινο, Ράθεο Θ., Ν Διεπζέξηνο

177

Ζ εθινγηθή ηνπ ήηηα ζηηο εθινγέο ηνπ 1932 δελ ζα έπξεπε λα

εξκελεπζεί σο ε αλαγθαία θαηάιεμε κηαο πνιηηηθήο πνπ δελ κπφξεζε λα

εθαξκνζζεί. Ρν γεγνλφο κπνξεί λα εμεγεζεί, κάιινλ, ιφγσ ηεο απνηπρίαο ησλ

νηθνλνκηθψλ επηδηψμεσλ ηνπ Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ κέζα ζηε δίλε ηεο

κεγαιχηεξεο νηθνλνκηθήο θξίζεο πνπ γλψξηζε ν θφζκνο, θαζψο θαη ηεο

πξαγκαηηθήο αδπλακίαο ηνπ Βεληδέινπ λα εμαζθαιίζεη ηελ επξχηεξε δπλαηή

πνιηηηθή ζπλαίλεζε γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζπλεπεηψλ ηεο. Ν Ρζαιδάξεο

δελ ήηαλ δηαηεζεηκέλνο λα κνηξαζηεί ην πνιηηηθφ θφζηνο. Ξηζηεχνληαο φηη ήηαλ

ε θαηάιιειε ζηηγκή λα εθκεηαιιεπηεί ηελ θαηάζηαζε, πξνζπάζεζε λα

εληζρχζεη ηελ πφισζε ηνπ πνιηηηθνχ θιίκαηνο. Ν Βεληδέινο, αληηιακβαλφκελνο

φηη απνκαθξπλφηαλ ην ελδερφκελν ζρεκαηηζκνχ ζπκκαρηθήο θπβέξλεζεο,

αθνινχζεζε ηνλ εγέηε ηνπ Ιατθνχ Θφκκαηνο ζηελ ηαθηηθή ηεο νμείαο πνιηηηθήο

αληηπαξάζεζεο. Ξηζαλφηαηα ήιπηζε φηη ε πηνζέηεζε κηαο ηέηνηαο ζηάζεο ζα

κπνξνχζε λα ηνπ εμαζθαιίζεη ηελ απαξαίηεηε εθινγηθή λίθε πξνθεηκέλνπ λα

ζπλερίζεη ηελ πνιηηηθή ηνπ. Ν αλαγθαζηηθφο ή κε ραξαθηήξαο απηήο ηνπ ηεο

επηινγήο δε πεξηνξίδεη πάλησο ην κεξίδην επζχλεο ηνπ γηα ηε λέα έμαξζε ησλ

πνιηηηθψλ παζψλ.

Γελ ππάξρεη ίζσο θαιχηεξνο επίινγνο γηα ηελ πνιηηηθή πνπ αθνινχζεζε

ν Βεληδέινο απφ εθείλνλ πνπ ν ίδηνο επέιεμε γηα ηνλ εαπηφ ηνπ. Πηε

ζπλεδξίαζε ηνπ Θνηλνβνπιίνπ ηεο 28εο Απξηιίνπ 1932, απαληψληαο ζηηο

επηθξίζεηο ηεο αληηπνιίηεπζεο θαη ηηο θαηεγνξίεο ηνπ ίδηνπ ηνπ Ξαπαλαζηαζίνπ,

είπε φηη ν ηειεπηαίνο ζα ήηαλ εθείλνο πνπ ζην κειινληηθφ επηθήδεην ηνπ

Έιιελα Ξξσζππνπξγνχ ζα έιεγε:

Αγαπεηνί θίινη, ν πξνθείκελνο λεθξφο ήην έλαο αιεζηλφο άλδξαο, κε κεγάιν ζάξξνο, κε απηνπεπνίζεζε θαη δη‟ απηφλ θαη δηά ηνλ ιαφλ ηνλ

νπνίνλ εθιήζε λα θπβεξλήζε. Ίζσο έθακε πνιιά ζθάικαηα, αιιά πνηέ δελ ηνπ απέιεηςε ην ζάξξνο, πνηέ δελ ππήξμε κνηξνιάηξεο, δηφηη δελ

επεξίκελε πνηέ ηελ κνίξαλ λα ίδε ηελ ρψξαλ πξνεγκέλελ, αιιά έζεζελ εηο ηελ ππεξεζίαλ απηήο φινλ ην ππξ ην νπνίνλ είρε κέζα ηνπ, θάζε δχλακηλ ςπρηθήλ θαη ζσκαηηθήλ.592

Βεληδέινο ελ ηε Ηζηνξία, Αζήλα: Σαηδεγηαλλάθε θαη Πία, 1931, ζ. 47. Θαηαπφδεο, Ξάλνο, Βεειδεβνπιηθά: Πάηπξαη θαηά ηνπ Βεειδεβνύι Βεληδέινπ, Αζήλα: ρ.ν., 1931, ζ. 32. 592 Καξθεδίλεο, Πππξίδσλ, Ξνιηηηθή Ηζηνξία ηεο Πύγρξνλνπ Διιάδνο: Πύγρξνλνο Διιάο, ηφκ. Γ΄ (1924-1935), Αζήλα: Ξάππξνο, 1978, ζ. 367.

178

ΒΗΒΙΗΝΓΟΑΦΗΑ Πξσηνγελείο πεγέο

Γαιιία: Archives du Ministère des Affaires étrangères (Α.Μ.Α.Δ.) γηα ηελ Διιάδα, πεξίνδνο 1928-1932. Beaumarchais πξνο Briand, Οψκε, 11 Ηνπλίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο

1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/77. Beaumarchais πξνο Briand, Οψκε, 9 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε

(Φεβξνπάξηνο 1931-Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 102/10. Briand πξνο Dard, Clement-Simon, Fleuriau, Ξαξίζη, 4 Πεπηεκβξίνπ, 1928,

Α.Κ.Α.Δ. Δ (1918-1928) Yougoslavie 56.

Briand πξνο Dard, Ξαξίζη, 8 Λνεκβξίνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Δ (1928-1929) Yougoslavie 56.

Briand πξνο Fleuriau, Ξαξίζη, 4 Καξηίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο

1931-Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/58. Bulletin periodique de la presse roumaine, αξ. 95, 1 Νθησβξίνπ-8 Λνεκβξίνπ

1930.

Bulletin periodique de la presse yougoslave, αξ. 60, 2 Καΐνπ-20 Ηνπλίνπ 1928. Bulletin periodique de la presse yougoslave, αξ. 90, 16 Απξηιίνπ-15 Ηνπλίνπ

1930.

Cambon πξνο Briand, Πφθηα, 12 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο 1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/225.

Cambon πξνο Briand, Πφθηα, 12 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε

(Φεβξνπάξηνο 1931-Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/13. Cambon πξνο Briand, Πφθηα, 14 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο

1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/231.

Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 1 Καξηίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-31), Grèce 200/16.

Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 11 Λνεκβξίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε

(Ηαλνπάξηνο 1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/143. Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 13 Γεθεκβξίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-

1932) Διιεληθά Νηθνλνκηθά 207/59.

Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 2 Καΐνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-1932) Διιεληθά Νηθνλνκηθά 207/45.

Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 21 Φεβξνπαξίνπ, 1929, Α.Κ.Α.Δ. Ε

(1928-1929) Grèce 80/63. Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 23 Ηνπιίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε

(Ηαλνπάξηνο 1930-Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/105.

Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 28 Καΐνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο 1926-Ηνχληνο 1928) Grèce 79/143.

Clement-Simon πξνο Briand, Αζήλα, 9 Καΐνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Αχγνπζηνο

1928-Γεθέκβξηνο 1929) Grèce 80/76. Dard πξνο Briand, Βειηγξάδη, 26 Γεθεκβξίνπ, 1930, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Ηαλνπάξηνο

1930- Ηαλνπάξηνο 1931) Grèce 200/189.

Documents diplomatiques français, 1932-1939, Ière série: 1932-1935, tome Η, Paris: Imprimerie nationale, 1964.

Documents relatives à l’organisation d’un régime d’Union fédérale européenne, Paris: Imprimerie Nationale, 1930.

Fain πξνο Briand, Πφθηα, 12 Καξηίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931-

Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/64. Fain πξνο Briand, Πφθηα, 4 Απξηιίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931-

Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/91.

179

Fleuriau πξνο Briand, Ινλδίλν, 11 Καξηίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931-Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/63.

Fleuriau πξνο Briand, Ινλδίλν, 21 Απγνχζηνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Αχγνπζηνο 1928-Γεθέκβξηνο 1929) Grèce 80/13.

Henderson πξνο Waterloo, Ινλδίλν, 23 Καξηίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε

(Φεβξνπάξηνο 1931-Γεθέκβξηνο 1932) Grèce 201/73. Laboulaye, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Καξθέηε, Ξαξίζη, 27

Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α.Κ.Α.Δ. Ε (Φεβξνπάξηνο 1931- Γεθέκβξηνο 1932)

Grèce 201/48. Πεκείσκα ηεο Γηεπζχλζεσο, Ξαξίζη, 14 Καξηίνπ, 1932, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-

1932) Διιεληθά Νηθνλνκηθά 208/76.

Πεκείσκα ηεο Γηεπζχλζεσο, Ξαξίζη, 21 Ηαλνπαξίνπ, 1932, Α.Κ.Α.Δ. Ε (1930-1932) Διιεληθά Νηθνλνκηθά 207/245.

Πεκείσκα ηνπ Ρκήκαηνο, Ξαξίζη, 3 Νθησβξίνπ, 1928, Α.Κ.Α.Δ. Δ (1928-1929)

Yougoslavie 57.

Η.Π.Α.: National Archives γηα ηελ Διιάδα, πεξίνδνο 1928-1932. Briand πξνο Ξξέζβε ησλ Ζ.Ξ.Α., Ξαξίζη, 27 Πεπηεκβξίνπ, 1929, U.S. National

Archives 868.51, Γεκφζηα Έξγα 100.

Goold πξνο Stimson, Αζήλα, 22 Νθησβξίνπ, 1928, U.S. National Archives 868.51, Θνηιάδα ηνπ Πηξπκφλα 23.

Seligman πξνο Houghton, Ινλδίλν, 19 Καξηίνπ, 1929, U.S. National Archives 868.51, Θνηιάδα ηνπ Πηξπκφλα 105.

State Department, πφκλεκα γηα ην δάλεην ηεο Seligman, Νπάζηγθηνλ, 2

Καΐνπ, 1929, U.S. National Archives 868.51, Γεκφζηα Έξγα 57. State Department, πφκλεκα γηα ην δάλεην ηεο Seligman, Νπάζηγθηνλ, 24

Πεπηεκβξίνπ, 1929, U.S. National Archives 868.51, Γεκφζηα Έξγα 94.

Stimson πξνο Skinner, Νπάζηγθηνλ, 26 Πεπηεκβξίνπ, 1929, U.S. National Archives 868.51, Γεκφζηα Έξγα 98.

Ιηαιία: Archivo Storico e Diplomatico di Ministerio degli Affari Esteri (A.S.D.M.A.E.) γηα ηελ Διιάδα, πεξίνδνο 1928-1932.

Arlotta πξνο Grandi, Αζήλα, 20 Απγνχζηνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237.

Arlotta πξνο Grandi, Αζήλα, 22 Ηαλνπαξίνπ, 1929, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari

politici pacco 1241. Arlotta πξνο Mussolini, Αζήλα, 17 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco

1237.

Arlotta πξνο Mussolini, Αζήλα, 19 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237.

Arlotta πξνο Mussolini, Αζήλα, 9 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco

1237. Bardonaro πξνο Grandi, Ινλδίλν, 2 Νθησβξίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia,

Affari Politici, pacco 1237.

Bastianini πξνο Grandi, Αζήλα, 24 Νθησβξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Politici, Busta 1 (1931).

Bastianini πξνο Grandi, Αζήλα, 26 Καξηίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Busta

2 (1931). Bastianini πξνο Grandi, Αζήλα, 31 Ηνπιίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia,

Rapporti Greco-Bulgari, Busta 1 (1931).

Bastianini πξνο Grandi, Αζήλα, 9 Γεθεκβξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Politici, Busta 1 (1931).

180

Chigi πξνο Grandi, Βνπδαπέζηε, 3 Καΐνπ, 1930, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Politici, pacco 1244.

Cora πξνο Grandi, Πφθηα, 20 Απξηιίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Greco-Bulgari, Busta 1 (1931).

Cora πξνο Grandi, Πφθηα, 28 Καΐνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti

Greco-Bulgari, Busta 1 (1931). De Angelis πξνο Grandi, Αζήλα, 21 Πεπηεκβξίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia,

Affari Politici, pacco 1237.

Grandi πξνο Graham, Οψκε, 19 Φεβξνπαξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Greco-Bulgari, Busta 1 (1931).

Guariglia, πφκλεκα, Οψκε, 14 Φεβξνπαξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia,

Affari Greco-Bulgari, Busta 1 (1931). Loupi πξνο Grandi, Πφθηα, 22 Γεθεκβξίνπ, 1931, A.S.D.M.A.E. Grecia,

Rapporti Greco-Bulgari, Busta 3 (1932).

Mussolini πξνο Arlotta, Οψκε, 12 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, pacco 1237.

Mussolini πξνο Arlotta, Οψκε, 26 Απγνχζηνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia,

pacco 1237. Mussolini, Κλεκφλην ζπλνκηιίαο κε Βεληδέιν, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti

Politici, pacco 1237.

Mussolini, πφκλεκα, Οψκε, 23 Πεπηεκβξίνπ 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, Rapporti Poitici, pacco 1237 (1928).

Orsini πξνο Grandi, Γαιαηάο, 6 Ηνπιίνπ, 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Politici, pacco 1237.

Orsini πξνο Grandi, Θσλ/πνιε, 21 Ηαλνπαξίνπ, 1929, A.S.D.M.A.E. Grecia,

Affari Politici, pacco 1241. Sola πξνο Grandi, Ρίξαλα, 11 Πεπηεκβξίνπ 1928, A.S.D.M.A.E. Grecia,

Rapporti Politici, pacco 1237 (1928).

Trionfi πξνο Grandi, Αζήλα, 4 Ηαλνπαξίνπ, 1929, A.S.D.M.A.E. Grecia, Affari Politici, pacco 1241.

Μεγάιε Βξεηαλία: Public Record Office, Archives of the Foreign Office (F.O.) γηα ηελ Διιάδα, πεξίνδνο 1928-1932.

Balfour πξνο Ramsay, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε Βεληδέινπ θαη Leith-Ross, Ινλδίλν, 28 Ηαλνπαξίνπ, 1932, F.O. 371/15959.

Balfour, πφκλεκα γηα ην Διιελν-ηνπξθηθφ Πχκθσλν, Ινλδίλν, 18 Λνεκβξίνπ,

1930, F.O. 371/14391. Chamberlain, πφκλεκα, Ινλδίλν, 23 Καΐνπ, 1928, F.O. 371/12926. Harvey πξνο F.O., Αζήλα, 12 Πεπηεκβξίνπ, 1929, F.O. 371/13656.

Harvey πξνο F.O., Αζήλα, 14 Απγνχζηνπ, 1929, F.O. 371/13661. Harvey πξνο Henderson, Αζήλα, 3 Απγνχζηνπ, 1929, F.O. 371/13650. Harvey, πφκλεκα γηα ηνλ Βεληδέιν, Ινλδίλν, 29 Πεπηεκβξίνπ, 1928, F.O.

371/12933. Lindsay πξνο Chamberlain, Ινλδίλν, 27 Απγνχζηνπ, 1928, F.O. 371/12920. Loraine πξνο Chamberlain, Αζήλα, 17 Ηνπλίνπ, 1929, F.O. 371/13658.

Loraine πξνο Chamberlain, Αζήλα, 19 Ηαλνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13654. Loraine πξνο Chamberlain, Αζήλα, 23 Καΐνπ, 1928, F.O. 371/12926. Loraine πξνο F.O., Αζήλα, 12 Γεθεκβξίνπ, 1928, F.O. 371/12918.

Loraine πξνο Sargent, Αζήλα, 17 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13651. Loraine πξνο Sargent, Αζήλα, 9 Λνεκβξίνπ, 1930, F.O. 371/14381. Loraine πξνο Ιφξδν Cushendun, Αζήλα, 22 Νθησβξίνπ, 1928, F.O.

371/12921. Loraine, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1928, F.O. 371/13659.

181

Mackillop πξνο Chamberlain, Αζήλα, 21 Ηνπιίνπ, 1928, F.O. 371/12918. Mushanov, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1929, F.O. 371/14391.

Niemeyer πξνο Sargent, Ινλδίλν, 25 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13652. Ramsay πξνο F.O., Αζήλα, 10 Φεβξνπαξίνπ, 1930, F.O. 371/14384. Ramsay πξνο F.O., Αζήλα, 7 Λνεκβξίνπ, 1931, F.O. 371/15235.

Ramsay πξνο Henderson, Αζήλα, 5 Ηνπλίνπ, 1931, F.O. 371/15970. Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 1 Γεθεκβξίνπ, 1930, F.O. 371/14389. Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 19 Καξηίνπ, 1932, F.O. 371/ 15960.

Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 29 Καξηίνπ 1931, F.O. 286/1101. Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 4 Λνεκβξίνπ, 1930, F.O. 371/14389. Ramsay πξνο Sargent, Αζήλα, 5 Καΐνπ, 1932, F.O. 371/ 15959.

Ramsay πξνο Simon, Αζήλα, 22 Καξηίνπ, 1932, F.O. 371/15960. Ramsay πξνο Simon, Αζήλα, 27 Απξηιίνπ, 1932, F.O. 371/15961. Ramsay πξνο Simon, πφκλεκα ηνπ L.G. Roussin, Αζήλα, 4 Ηνπιίνπ, 1932,

F.O. 371/15963. Ramsay πξνο Καξθήζην ηνπ Reading, Αζήλα, 13 Λνεκβξίνπ, 1931, F.O.

371/15235.

Ramsay πξνο Καξθήζην ηνπ Reading, Αζήλα, 3 Λνεκβξίνπ, 1931, F.O. 371/15235.

Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1929, F.O. 371/14391.

Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1930, F.O. 371/15237. Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1931, F.O. 371/15970.

Ramsay, Δηήζηα Αλαθνξά γηα ην 1932, F.O. 371/16774. Roussin πξνο Simon, Αζήλα, 23 Καξηίνπ, 1932, F.O. 371/15960. Sargent πξνο Kennard, Ινλδίλν, 12 Λνεκβξίνπ, 1928, F.O. 371/12921.

Sargent, πφκλεκα γηα ην ειιεληθφ δάλεην δεκνζίσλ έξγσλ, Ινλδίλν, 18 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13652.

Sargent, πφκλεκα, Ινλδίλν, 3 Πεπηεκβξίνπ, 1928, F.O. 371/12920.

Smith πξνο πνπξγείν ησλ Απνηθηψλ, Ινλδίλν, 30 Καΐνπ, 1928, F.O. 371/12931.

Smith, Πεκείσκα γηα ηελ Power, Ινλδίλν, 15 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O.

371/13652. Smith, Πρφιην ζε επηζηνιή ηνπ Loraine, Ινλδίλν, 28 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O.

371/13649.

Sperling πξνο Chamberlain, Πφθηα, 7 Φεβξνπαξίνπ, 1929, F.O. 371/13651. Storrs πξνο Ιφξδν Passfield, Ιεπθσζία, 12 Φεβξνπαξίνπ, 1931, F.O.

371/15233.

Θεζαπξνθπιάθην πξνο F.O., Ινλδίλν, 17 Καΐνπ, 1932, F.O. 371/ 15962. Θαθιακάλνο πξνο F.O., Ινλδίλν, 9 Καξηίνπ, 1929, F.O. 371/13652. Θαθιακάλνο πξνο Simon, Ινλδίλν, 20 Ηαλνπαξίνπ, 1932, F.O. 371/15959.

Ξξαθηηθά ηεο ζπλνκηιίαο κεηαμχ Βεληδέινπ θαη Ιφξδνπ Cushendum, Ινλδίλν, 1 Νθησβξίνπ, 1928, F.O. 371/12923.

Πεκείσκα γηα ηε ζπδήηεζε Βεληδέινπ θαη Chamberlain, Ινλδίλν, 26

Ηαλνπαξίνπ, 1932, F.O. 371/15959. Πεκείσκα Ρκήκαηνο γηα ηελ Eastern Telegraph Co., Ινλδίλν, 5 Ηνπιίνπ, 1929,

F.O. 371/13661.

πφκλεκα γηα ηα Διιεληθά Νηθνλνκηθά, Ινλδίλν, 9 Απξηιίνπ, 1932, F.O. 371/ 15960.

πφκλεκα γηα ην δάλεην ηεο Seligman, Ινλδίλν, 29 Ηνπιίνπ, 1929, F.O.

371/13653. πφκλεκα επί ησλ Διιελν-αιβαληθψλ Πρέζεσλ, Ινλδίλν, 29 Καΐνπ, 1928, F.O.

371/12922.

182

Αξρεία Διιεληθώλ Γηπισκαηηθώλ Αξρώλ Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζηελ Νπάζηγθηνλ, θάθεινο 1931-3, αξ. 16.

Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζηελ Νπάζηγθηνλ, θάθεινο 1931-3, αξ. δπζαλάγλσζηνο (3…1), Ξαξίζη, 10 Νθησβξίνπ 1931.

Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, αξ.

2028. Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο,

έθζεζε, αξ. 2028, Βεξνιίλν, 21 Ηνπλίνπ 1930.

Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, έθζεζε, αξ. 2155, Βεξνιίλν, 2 Ηνπιίνπ 1930.

Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, αξ.

2155. Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, ρσξίο

αξηζκφ, ζηα γαιιηθά.

Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, αξ. 8303, ζηα γαιιηθά.

Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1930, Λ 9 εηδηθφο, αξ.

8509, ζηα γαιιηθά. Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1931, Λ 1 θαη 6, αξ.

4724, 31 Γεθεκβξίνπ 1930.

Αξρεία ηεο Διιεληθήο Ξξεζβείαο ζην Ξαξίζη, θάθεινο 1931, Λ 1 θαη 6, αξ. 2974, 31 Γεθεκβξίνπ 1930.

Διιάδα: Αξρεία Υπνπξγείνπ Δμσηεξηθώλ (Α.Υ.Δ.), Πεξίνδνο 1928-

1932. Mills πξνο Πηκφπνπιν, Νπάζηγθηνλ, 30 Ηνπλίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/α/1932. Αξγπξφπνπινο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 14 Νθησβξίνπ, 1931,

Αξηζ. 1978, Α..Δ. Α/7/1/1931. Αξρηεπίζθνπνο Θχξηιινο πξνο Βαζηιέα Γεψξγην Δ΄, Ιεπθσζία, 4 Ηνπλίνπ,

1928, Α..Δ. Α/22/3/1928.

Βεληδέινο πξνο Snowden, Σάγε, 29 Απγνχζηνπ, 1929, Α..Δ. Β/Ξνι./Πρέδην Young.

Βεληδέινο πξνο Βαξβαξέζζν, Αζήλα, 13 Πεπηεκβξίνπ, 1932, Α..Δ.

Α/14/1932. Βεληδέινο πξνο Βαξβαξέζζν, Κπαληφι, 30 Ηνπιίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932. Βεληδέινο, Κλεκφλην επί ησλ Διιελν-ηνπξθηθψλ Πρέζεσλ, Αζήλα, 12 Ηνπιίνπ,

1929, Α..Δ. Β/68/1928-1929. Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπδήηεζε κε ηνλ Grandi, Οψκε, 7 Ηαλνπαξίνπ,

1931, Α..Δ. Α/22/2/1931.

Βεληδέινο, Πεκείσκα πεξί ζπλνκηιίαο κε ηνλ Rascanu, 20 Ηνπλίνπ, 1930, Α..Δ. Α/71/1930.

Βεληδέινο, πφκλεκα πξνο ηηο Κεγάιεο Γπλάκεηο, Αζήλα, 20 Ηαλνπαξίνπ,

1932, Α..Δ. Α/14/1932. Βξνληακίηεο πξνο Ξ.ΔΜ., Αζήλα, 24 Καξηίνπ, 1930, Αξηζ. Δπ. 2699, Α..Δ.

Α/7/1/1930.

Γεληθή Αλαθνξά γηα ην 1929, Αζήλα, 15 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/Ξνι./1930.

Γεληθή Αλαθνξά πεξηφδνπ Καΐνπ-Ηνπλίνπ 1930, 4 Ηνπιίνπ, 1930, Α..Δ.

Α/3/3/1930. Γεληθή Αλαθνξά πεξηφδνπ θζηλνπψξνπ-ρεηκψλνο 1930, Αζήλα, 31

Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α..Δ. Β/69/1931.

Γεληθή Έθζεζηο Γεθεκβξίνπ 1927-Ηαλνπαξίνπ 1928, 1 Φεβξνπαξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928.

183

Γεληθή Έθζεζηο Λνεκβξίνπ 1928, 5 Γεθεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. Γεληθή Έθζεζηο πεξηφδνπ Γεθεκβξίνπ 1927-Ηαλνπαξίνπ 1928, Αζήλα, 1

Φεβξνπαξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3.1928. Γεληθή Έθζεζηο πεξηφδνπ Λνεκβξίνπ 1927, Αζήλα, 5 Γεθεκβξίνπ, 1927, Α..Δ.

Α/3/1928.

Γεληθή Έθζεζηο θζηλνπψξνπ-ρεηκψλνο 1930, Αζήλα, 31 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Α..Δ. Β/69/1031.

Γαιηέηνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Θσλζηαληηλνχπνιε, 26 Καΐνπ, 1928, Α..Δ.

Α/10/1928. Γελδξακήο πξνο Αξγπξφπνπιν, Απνζπάζκαηα ηνπ Βνπιγαξηθνχ Ρχπνπ, Πφθηα,

23 Ηνπλίνπ, 1929, Α..Δ. Α/6/1929.

Γελδξακήο πξνο Αξγπξφπνπιν, Πφθηα, 29 Ηνπλίνπ, 1929, Α..Δ. Α/6/1929. Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 26 Απξηιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1929. Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 28 Καξηίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1929.

Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 5 Απξηιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1929. Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 10 Φεβξνπαξίνπ, 1932, Α..Δ.

Α/Ξνι./1930.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 13 Καξηίνπ, 1932, Α..Δ. Α/Ξνι./1930.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 14 Καξηίνπ, 1932, Α..Δ.

Α/Ξνι./1930. Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 14 Λνεκβξίνπ, 1930, Α..Δ.

Α/2/2/1930. Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 15 Νθησβξίνπ, 1930, Α..Δ.

Α/3/5/1930.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 18 Γεθεκβξίνπ, 1931, Α..Δ. Α/3/1931-32.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 18 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ.

Β/Ξνι./1929. Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 19 Απξηιίνπ, 1932, Α..Δ.

Α/Ξνι./1930.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 19 Απγνχζηνπ, 1930, Α..Δ. Α/2/2/1930.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 19 Γεθεκβξίνπ 1929, Α..Δ.

Α/Ξνι./1930. Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 2 Λνεκβξίνπ, 1931, Α..Δ.

Α/3/1931-32.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 26 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/Ξνι./1930.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 26 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α..Δ.

Α/3/5/1931. Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 28 Καξηίνπ, 1929, Α..Δ.

Α/Ξνι./1929.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 29 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/3/5/1930.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 29 Λνεκβξίνπ, 1929, Α..Δ.

Α/Ξνι./1930. Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 31 Γεθεκβξίνπ, 1931, Α..Δ.

Α/3/1931-32

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 7 Καξηίνπ, 1930, Α..Δ. Α/Ξνι./1930.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 7 Νθησβξίνπ, 1929, Α..Δ.

Α/Ξνι./1930.

184

Δηδηθή Αζθάιεηα πξνο πνπξγείν ησλ Δμσηεξηθψλ, Αζήλα, 7 Ηνπλίνπ, 1931, Α..Δ. Α/22/2/1931.

Δζσηεξηθφ πφκλεκα πεξί ειιελν-ηνπξθηθψλ ζρέζεσλ, Αζήλα, Κάηνο 1928, Α..Δ. Α/3/6/1928.

Θαθιακάλνο πξνο Βεληδέιν, Ινλδίλν, 22 Απγνχζηνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928.

Θαθιακάλνο πξνο Βεληδέιν, Ινλδίλν, 5 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. Θαθιακάλνο πξνο Θαξαπάλν, Ινλδίλν, 2 Ηαλνπαξίνπ, 1929, Α..Δ.

Α/4/2/1929.

Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 16 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Β/Ξνι./1929 Πρέδην Young.

Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 17 Νθησβξίνπ, 1929, Α..Δ.

Α/3/1/1929. Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 19 Καξηίνπ, 1931, Α..Δ.

Ξαξαγσγηθφ Γάλεην Α/1931.

Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 20 Ηνπιίνπ, 1931, Α..Δ. Α/14/α. Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 22 Ηνπιίνπ, 1932, Α..Δ.

Α/14/α/1932.

Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 26 Γεθεκβξίνπ, 1931, Α..Δ. Ξνι./1929-30.

Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 29 Νθησβξίνπ, 1929, Α..Δ.

Β/65/ 1928-1929. Θαλειιφπνπινο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Απνζπάζκαηα ηνπ γεξκαληθνχ ηχπνπ,

Βεξνιίλν, 15 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/11.1929. Θαξαπάλνο πξνο Ξαππά, Αζήλα, 3 Λνεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Β/68/1928-1929. Θαςάιεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Οψκε, 31 Ηνπιίνπ, 1929, Α..Δ. Α/10/1/1929.

Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 12 Απξηιίνπ, 1929, Αξηζ. 666, Α..Δ. Α/22/1928.

Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 12 Πεπηεκβξίνπ, 1931, Αξηζ.

1790, Α..Δ. Α/7/1/1931. Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 26 Απγνχζηνπ, 1931, Αξηζ. 1680

Α..Δ. Α/7/1/1930.

Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 31 Ηνπιίνπ, 1928, Αξηζ. 1076, Α..Δ. Α/22/1928.

Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Βνπθνπξέζηη, 9 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α..Δ.

Α/7/1/1931. Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 11 Νθησβξίνπ, 1930, Α..Δ.

Α/3/1/1930.

Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 6 Απγνχζηνπ, 1931, Α..Δ. Α/4/1/1931. Θφιιαο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 9 Πεπηεκβξίνπ, 1930, Α..Δ.

Α/4/1/1930.

Θφιιαο πξνο πνπξγείν Δμσηεξηθψλ, Ρκήκα Α΄ Ξνιηηηθφλ, Βνπθνπξέζηη, 30 Ηαλνπαξίνπ, 1931, Αξηζ. 195, Α..Δ. Α/7/1/1931.

Θφιιαο πξνο πνπξγείν Δμσηεξηθψλ, Ρκήκα Α΄ Ξνιηηηθφλ, Βνπθνπξέζηη, 7

Λνεκβξίνπ, 1930, Αξηζ. 2141, Α..Δ. Α/7/1/1930. Θχξνπ πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ιεπθσζία, 18 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Α..Δ.

Α/22/3/1931.

Καξήο πξνο πνπξγείν Δμσηεξηθψλ, Αζήλα, 22 Φεβξνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/14/1929.

Καξήο πξνο πνπξγείν Δμσηεξηθψλ, Αζήλα, 25 Πεπηεκβξίνπ, 1929, Α..Δ.

Α/14/1929. Καξήο πξνο πνπξγείν Δμσηεξηθψλ, Αζήλα, 28 Φεβξνπαξίνπ, 1929, Α..Δ.

Α/14/1929.

Καξθέηεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ξαξίζη, 1 Φεβξνπαξίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932.

185

Καπξνπδήο πξνο Θαξαπάλν, Οψκε, 1 Φεβξνπαξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/4/2/1929. Καπξνπδήο πξνο Θαξαπάλν, Οψκε, 13 Λνεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Β/28/1929.

Καπξνπδήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Οψκε, 12 Ηνπλίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/12/1928.

Κειάο πξνο Θαξαπάλν, Ρίξαλα, 11 Απξηιίνπ, 1928, Α..Δ. Α/4/2/1929.

Κειάο πξνο Θαξαπάλν, Ρίξαλα, 6 Ηαλνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/4/1/1929. Κειάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 24 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Α..Δ.

Α/4/1/1930.

Κειάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 28 Ηνπλίνπ, 1930, Α..Δ. Α/Ξνι./1930. Κειάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 6 Ηνπιίνπ, 1930, Α..Δ. Α/4/2/1930. Κεηαμάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Οψκε, 22 Ηαλνπαξίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932.

Κηραιαθφπνπινο πξνο Θφιια, Άθξσο απφξξεηνλ, Αζήλα, 8 Καΐνπ, 1930, Α..Δ. Α/7/1/1930.

Κηραιαθφπνπινο πξνο Ξνιπρξνληάδε, Αζήλα, 17 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Α..Δ.

Β/28/7/1930. Κηραιαθφπνπινο, Πεκείσκα πεξί ζπλαληήζεσο κε ηνλ Titulescu, Α..Δ.

Α/7/1/1930.

Κηραιαθφπνπινο, Πεκείσκα πεξί ζπλαληήζεσο κε ηνλ Titulescu, Α..Δ. Α/7/1/1931.

Κηραιαθφπνπινο, Πεκείσκα πεξί ζπλνκηιίαο κε ηνλ Rascanu, 28 Καξηίνπ,

1930, Α..Δ. Α/7/1/1930. Κηραιαθφπνπινο, πφκλεκα γηα ηε ζπδήηεζε κε ηνλ Burov, Γελεχε, 29

Πεπηεκβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/6/1/1930. Ξαππάο πξνο Θαξαπάλν, Άγθπξα, 20 Γεθεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Β/28/1929. Ξαππάο πξνο Θαξαπάλν, Άγθπξα, 26 Λνεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Β/28/1929.

Ξαππάο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Οφδνο, 16 Ηνπιίνπ, 1930, Α..Δ. Α/22/2/1931. Ξηπηλέιεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ρίξαλα, 27 Απξηιίνπ, 1930, Α..Δ.

Α/4/2/1930.

Ξνιίηεο πξνο Βεληδέιν, Ξαξίζη, 23 Απγνχζηνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. Ξνιίηεο πξνο Βεληδέιν, Ξαξίζη, 23 Καξηίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932. Ξνιίηεο πξνο Θαξαπάλν, Ξαξίζη, 25 Ηαλνπαξίνπ, 1929, Α..Δ. Α/4/2/1929.

Ξνιίηεο πξνο Θαξαπάλν, Ξαξίζη, 28 Ηνπιίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/5/1928. Ξνιπρξνληάδεο πξνο Θαξαπάλν, Βειηγξάδη, 12 Φεβξνπαξίνπ, 1929, Α..Δ.

Α/3/22β/1929.

Ξνιπρξνληάδεο πξνο Θαξαπάλν, Βειηγξάδη, 19 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928.

Ξνιπρξνληάδεο πξνο Θαξαπάλν, Βειηγξάδη, 21 Ηαλνπαξίνπ, 1929, Α..Δ.

Α/4/2/1929. Ξνιπρξνληάδεο πξνο Θαξαπάλν, Βειηγξάδη, 30 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Α..Δ.

Α/3/1928.

Οαθαήι πξνο Κηραιαθφπνπιν, Γελεχε, 15 Απξηιίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932. Ονδελζηάηλ πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 14 Απγνχζηνπ, 1930, Α..Δ.

Α/Ξνι./1930.

Ονδελζηάηλ πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 9 Απγνχζηνπ, 1930, Α..Δ. Α/Ξνι./1930.

Οσζέηεο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 1 Καξηίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928.

Οσζέηεο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 18 Γεθεκβξίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/5/1928. Οσζέηεο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 25 Ηνπιίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/5/1928. Οσζέηεο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 30 Πεπηεκβξίνπ 1928, Α..Δ. Α/3/1928.

Οσζέηεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 1 Ηνπλίνπ, 1928, Α..Δ. Α/3/1928. Πεκείσκα Α΄ Ξνιηηηθνχ, Αζήλα, 19 Ηνπλίνπ, 1930, Α..Δ. Α/7/1/1930. Πηκφπνπινο πξνο Mills, Νπάζηγθηνλ, 29 Ηνπλίνπ, 1932, Α..Δ. Α/14/1932.

Ρξηαληαθπιιάθνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ξξάγα, 14 Πεπηεκβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/3/5/1930.

186

πφκλεκα επί ησλ Διιελν-αιβαληθψλ Πρέζεσλ, Αζήλα, 19 Ηνπιίνπ, 1930, Α..Δ. Α/4/1/1930.

πφκλεκα πξνο Αλψηαηε Δπηηξνπή Δθαξκνγήο Ππλζεθψλ, Αζήλα, 13 Λνεκβξίνπ, 1930, Α..Δ. Α/7/1/1930.

Φάθεινο Διιελν-ξνπκαληθνχ Ππκθψλνπ, Α..Δ. Α/7/1/1929.

Ταξνχδαο πξνο Θαξαπάλν, Ξξάγα, 28 Απγνχζηνπ, 1928, Α..Δ. Α/15/1928.

Διιάδα: Πξνζσπηθό Αξρείν ηνπ Δι. Βεληδέινπ, Μνπζείν Μπελάθε, Αζήλα. Aharunian, πφκλεκα, 4 Απγνχζηνπ, 1929, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/54.

Henderson πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 26 Γεθεκβξίνπ, 1930, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 58.

Inönü, δαθηπινγξαθεκέλν αληίγξαθν ιφγνπ, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/332.

Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 15 Ηνπιίνπ 1930, 173/57. Βεληδέινο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Αζήλα, 25 Γεθεκβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ 344.

Βεληδέινο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Αζήλα, 25 Νθησβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 284.

Βεληδέινο, δαθηπινγξαθεκέλν αληίγξαθν ιφγνπ, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ,

173/332. Βεληδέινο, Κλεκφλην γηα ηε Ππλζήθε κε ηελ Ηηαιία, Αζήλα, 28 Φεβξνπαξίνπ,

1934, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 306. Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Berthelot, Ξαξίζη, 27

Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51.

Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Briand, Ξαξίζη, 26 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51.

Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Marinkovic, Ξαξίζη, 29

Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51. Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλάληεζε κε ηνλ Mussolini, Οψκε, 25

Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51.

Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηε ζπλνκηιία κε ηνλ Mussolini, Οψκε, 24 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51.

Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηελ επίζθεςε ζην Βειηγξάδη, ζηηο 9, 10, 11, Σ. 1928.

Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ. Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηηο ζπλνκηιίεο κε ηνλ Mussolini, Οψκε, 23

Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ.

Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηηο ζπλνκηιίεο κε ηνλ Mussolini, Οψκε, 24 Πεπηεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ.

Βεληδέινο, Πεκείσκα γηα ηηο ζπλνκηιίεο ζην Βειηγξάδη, Βειηγξάδη, 12

Νθησβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 51. Γξάκκα ηεο Σξπζαιιίδνο, 5 Νθησβξίνπ 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ

173/αιιεινγξ. 1931.

Γελδξακήο πξνο Θαξαπάλν, Πφθηα, 9 Απξηιίνπ, 1929, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 52.

Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 6 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ 59. Γελδξακήο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Πφθηα, 9 Φεβξνπαξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ 59.

Θαθιακάλνο πξνο Βεληδέιν, Ινλδίλν, 5 Φεβξνπαξίνπ, 1932, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 62.

Θαθιακάλνο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ινλδίλν, 14 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ 57.

187

Θαιαπνζάθεο πξνο Βεληδέιν, Αζήλα, 3 Απγνχζηνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 50.

Καξθέηεο πξνο Βεληδέιν, Ξαξίζη, 4 Καξηίνπ, 1932, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 62. Κηραιαθφπνπινο πξνο Βεληδέιν, Αζήλα, 10 Απγνχζηνπ, 1929, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ 54.

Κηραιαθφπνπινο πξνο Βεληδέιν, Αζήλα, 28 Γεθεκβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 344.

Κηραιαθφπνπινο πξνο Βεληδέιν, Γελεχε, 10 Πεπηεκβξίνπ, 1929, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ 54. Ξνιίηεο πξνο Βεληδέιν, Γελεχε 7 Γεθεκβξίνπ 1930, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ,

173/340.

Ξνιίηεο πξνο Βεληδέιν, Ξαξίζη, 10 Ηνπιίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 331. Ξνιίηεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Ξαξίζη, 28 Λνεκβξίνπ, 1929, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ 56.

Ξνιίηεο, Γξάκκα, 4 Απγνχζηνπ, 1929, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/54. Ξνιίηεο, πφκλεκα επί ησλ Διιελν-ηνπξθηθψλ Γηαθνξψλ, Αζήλα, 18

Νθησβξίνπ 1928, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/51.

Ξνιίηεο, πφκλεκα επί ησλ Διιελν-ηνπξθηθψλ, Αζήλα, 4 Απξηιίνπ 1929, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/52.

Ξνιπρξνληάδεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Άγθπξα, 30 Απξηιίνπ, 1930, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ 57. Ξνιπρξνληάδεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Άγθπξα, 7 Γεθεκβξίνπ, 1931, Αξρείνλ

Δι. Βεληδέινπ 61. Ξνιπρξνληάδεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Άγθπξα, 8 Γεθεκβξίνπ, 1930, Αξρείνλ

Δι. Βεληδέινπ 58.

Ξνιπρξνληάδεο πξνο Κηραιαθφπνπιν, Άγθπξα, 9 Ηαλνπαξίνπ, 1930, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 57.

Ξνιπρξνληάδεο, πφκλεκα ζηνλ Tevfik Rüştü, Άγθπξα, 2 Καξηίνπ 1931,

Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ, 173/59. πφκλεκα γηα ηηο ζπλνκηιίεο Βεληδέινπ-Κηραιαθφπνπινπ θαη Inönü-Rüştü,

Αζήλα, 5 θαη 6 Νθησβξίνπ, 1931, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ 61.

Φάθεινο αξ. 345, Γελεχε, 23 θαη 24 Φεβξνπαξίνπ 1932, Αξρείνλ Δι. Βεληδέινπ.

Ταξνχδαο πξνο Θαξαπάλν, Ξξάγα, 29 Λνεκβξίνπ, 1928, Αξρείνλ Δι.

Βεληδέινπ 51.

Διιάδα: Αξρείν ηεο «Λέζρεο Φηιειεπζέξσλ-Μλήκε Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ», Αζήλα. Νκηιία ηνπ Βεληδέινπ εηο ην Ππκβνχιην ησλ πνιηηηθψλ αξρεγψλ ηεο 28εο

Φεβξνπαξίνπ 1934 επί ηνπ Βαιθαληθνχ Ππκθψλνπ, Αξρείν ηεο «Ιέζρεο Φηιειεπζέξσλ-Κλήκε Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ».

Διιάδα: Δθεκεξίο ησλ Σπδεηήζεσλ ηεο Βνπιήο (Δ.Σ.Β.) Ππλεδξίαζηο ηεο 15εο Απξηιίνπ 1931, Δ.Π.Β..

Ππλεδξίαζηο ηεο 17εο Ηνπλίνπ 1930, Δ.Π.Β.. Ππλεδξίαζηο ηεο 18εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β.. Ππλεδξίαζηο ηεο 18εο Λνεκβξίνπ 1931, Δ.Π.Β..

Ππλεδξίαζηο ηεο 1εο Καΐνπ 1925, Δ.Π.Β.. Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β.. Ππλεδξίαζηο ηεο 20εο Νθησβξίνπ 1930, Δ.Π.Β..

Ππλεδξίαζηο ηεο 22αο Γεθεκβξίνπ 1930, Δ.Π.Β.. Ππλεδξίαζηο ηεο 22αο Νθησβξίνπ 1928, Δ.Π.Β..

188

Ππλεδξίαζηο ηεο 24εο Ηνπλίνπ, 1930, Δ.Π.Β.. Ππλεδξίαζηο ηεο 24εο Φεβξνπαξίνπ 1930, Δ.Π.Β..

Ππλεδξίαζηο ηεο 25εο Ηνπλίνπ 1930, Δ.Π.Β.. Ππλεδξίαζηο ηεο 2αο Φεβξνπαξίνπ 1930, Δ.Π.Β.. Ππλεδξίαζηο ηεο 3εο Ηνπιίνπ 1930, Δ.Π.Β..

Διιεληθόο θαη μέλνο ηύπνο

Cumhuriyet, 8 Απγνχζηνπ 1962. Le Messager d’Athenes, 22 Ηαλνπαξίνπ 1930. Le Messager d’Athenes, 23 Νθησβξίνπ 1930.

Le Messager d’Athenes, 8 Λνεκβξίνπ 1930. Miliyet, 21 Καξηίνπ 1964. Mülkiye, η. III, Πεπηέκβξηνο 1933, No. 30.

Times, 16 Καξηίνπ 1929. Διεπζεξία, 7 Νθησβξίνπ 1931. Διεύζεξνλ Βήκα, 11 Λνεκβξίνπ 1931.

Διεύζεξνλ Βήκα, 11 Φεβξνπαξίνπ 1930. Διεύζεξνλ Βήκα, 14 Απξηιίνπ 1929. Διεύζεξνλ Βήκα, 14 Ηνπιίνπ 1929.

Διεύζεξνλ Βήκα, 15 Ηνπιίνπ 1929. Διεύζεξνλ Βήκα, 18 Λνεκβξίνπ 1928.

Διεύζεξνλ Βήκα, 21 Απξηιίνπ 1932. Διεύζεξνλ Βήκα, 21 Ηνπλίνπ 1930. Διεύζεξνλ Βήκα, 22 Γεθεκβξίνπ 1930.

Διεύζεξνλ Βήκα, 22 Φεβξνπαξίνπ 1930. Διεύζεξνλ Βήκα, 23 Ηνπιίνπ 1928. Διεύζεξνλ Βήκα, 23 Νθησβξίνπ 1929.

Διεύζεξνλ Βήκα, 24 Νθησβξίνπ 1931. Διεύζεξνλ Βήκα, 27 Απγνχζηνπ 1928. Διεύζεξνλ Βήκα, 3 Νθησβξίνπ 1928.

Διεύζεξνλ Βήκα, 31 Νθησβξίνπ 1930. Διεύζεξνλ Βήκα, 5 Απγνχζηνπ 1928. Διεύζεξνλ Βήκα, 5 Καΐνπ 1930.

Διεύζεξνλ Βήκα, 5 Νθησβξίνπ 1928. Διεύζεξνλ Βήκα, 8 Πεπηεκβξίνπ 1929. Διεύζεξνλ Βήκα, 9 Ηαλνπαξίνπ 1932.

Διιεληθή, 30 Νθησβξίνπ 1930. Δξγαζία, 10 Νθησβξίνπ 1931. Δξγαζία, 12 Ηνπιίνπ 1930.

Δξγαζία, 15 Καξηίνπ 1930. Δζηία, 29 Πεπηεκβξίνπ 1928. Θαζεκεξηλή, 22 Ηνπιίνπ 1929.

Ξεηζαξρία, 13 Ηνπιίνπ 1930. Ξεηζαξρία, 9 Λνεκβξίνπ 1930. Ξξσία, 29 Νθησβξίνπ 1930.

Γεπηεξνγελείο Πεγέο

Akay, Ihsan, Atatürkçülüğün Ilkeleri, Istanbul: Varlik Yayinevi, 1964. Akşin, Abtülahat, Atatürk’ün Dış Politika Ilkeleri ve Diplomasisi, 2 cilt.,

Instabul: Inkilap ve Aka Kitapevleri Kol. Sti., 1964.

Alastos, Doros, Cyprus in History: A survey of 5.000 years, London: Zeno Publishers, 1955.

189

Alastos, Doros, Venizelos: Patriot, statesman, revolutionary, London: P. Lund, Humphries & co., 1942.

Angell, Λorman, Sir, The Great Illusion, New York: Patnam‟ Sons, 1933. Barros, James, The Corfu Incident of 1923: Mussolini and the League of

Nations, Princeton N.J.: Princeton University Press, 1965.

Başar, Ahmet Hamdi, Atatürk’le Uc Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, Istanbul: Tan Matbaasi, 1945.

Brown, William Adams, The International Gold Standard Reinterpreted, 1914-

1934, New York: National Bureau of Economic Research, 1940. Cassels, Alan, Mussolini’s Early Diplomacy, Princeton, N.J.: Princeton

University Press, 1970.

Degras, Jane (επηκ.), The Communist International, 1919-1943. Documents, η. ΗΗΗ (1929-1943), London, New York: Oxford University Press, 1956.

Deliorman, Altan, Mustafa Kemal Balkanlar’da, Instabul: Turkiye Yayinevi,

1959. Edwards, Kenneth, Commander, The Grey Diplomatists, London: Rich &

Cowan, Ltd., 1938.

Geshkoff, Theodore Ivanoff, Balkan Union: A road to peace in southeastern Europe, New York: Columbia University Press, 1940.

Guariglia, Raffaele, Ricordi, 1922-46, Naples: Edizioni scientifiche italiane,

1950. Jelavitch, Barbara, History of the Balkans, London: Cambridge University

Press, 1983. Kerner, Robert Joseph, The Balkan Conferences and the Balkan Entente,

1930-35, Berkeley, CA: University of California Press, 1936.

Kindleberger, Charles P., The World in Depression, 1929-1939, Berkley, Los Angeles: University of California Press, 1973.

Kitsikis, Dimitris, « La Grèce et le projet Briand d'Union européenne du 1er

mai 1930 », Revue d’Histoire Moderne et Contemporaine, η. XII, 1965, ζζ. 203-204.

Ladas, Stephen Pericles, The Exchange of Minorities, New York: The

Macmillan Co., 1932. Lowe, Cedric James, θαη Frank Marzani, Italian Foreign Policy, 1870-1940,

London: Routledge & Paul, 1975.

Macartney, Maxwell H.H., θαη Paul Cremona, Italy’s Foreign and Colonial Policy, 1914-1937, London, New York, Toronto: Oxford University Press, 1938.

Mack Smith, Denis, Mussolini, New York: Knopf, 1982. Mack Smith, Denis, Mussolini’s Roman Empire, London, New York: Longman,

1976.

Mazarakis-Ainian, Alexandros, Memoirs, Θεζζαινλίθε: ΗΚΣΑ, 1979. Néré, Jacques, The Foreign Policy of France from 1914 to 1945, London,

Boston: Routledge and Paul, 1975.

Nicolson, Harold George, Sir, Curzon: The Last Phase, 1919-1923. A study in post-war diplomacy, London: Constable Ltd., 1934.

Papanastasiu, Alexandros P., Vers l’Union Balkanique. Les conferences

balkaniques, Paris: Publications de la Conciliation international, 1934. Pipinelis, Panagiotis, Europe and the Albanian Question. The Last Phase: A

study in Greek-Turkish diplomacy, Chicago: Argonaut, Inc., 2ε έθδνζε,

1963. Politis, Nikolaos, « Le projet d‟Union européenne et la Société des Nations »,

Revue de Droit International, vol. 3, Ηνπι.-Πεπη. 1930, ζζ. 4-5.

Psomiades, Harry J., The Eastern Question. The Last Phase: A study in Greek-Turkish diplomacy, Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1968.

190

Rolfe, Sidney E. θαη James L. Burtle, The Great Wheel: The World Monetary System. A reinterpretation, New York: Quadrangle, 1973.

Seton-Watson, Hugh, Eastern Europe between the Wars 1918-1941, Cambridge: Cambridge University Press, 1945.

Sontag, Raymond J., A Broken World, 1919-1939, New York, London: Harper

and Row, 1971. Staley, Δugene, World Economy in Transition: Technology vs. politics, laissez

faire vs. planning, power vs. welfare, New York: Council on Foreign

Relations, 1939. Stalin, Joseph, Problems of Leninism, New York, International publishers,

1934.

Stavrianos, Leften Stavros, The Balkans Since 1453, New York: Rinehart, 1958.

Stefanidis, Ioannis D., “Reconstructing Greece as a European State:

Venizelos‟ Last Premiership, 1928-1932”, ζην Eleftherios Venizelos: The Trials of Statesmanship, επηκ. Paschalis M. Kitromilides, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2008, ζζ. 193-233.

Storrs, Ronald, Sir, Orientations, London: I. Nicholson & Watson, limited, 1937.

Vansittart, Robert Gilbert, Baron, The Mist Procession: The autobiography of

Lord Vansittart, London: Hutchinson, 1958. Αζαλαζηάδεο-Λφβαο, Θεκηζηνθιήο, Πηελ Ρνπξθία κε Γεκνζηνγξαθηθό Φαθό,

1925-1926, Αζήλα: ρ.ν., 1967. Αιεμφπνπινο, Ράθεο Θ., Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο ελ ηε Ηζηνξία, Αζήλα:

Σαηδεγηαλλάθε θαη Πία, 1931.

Αλαζηαζηάδνπ, Ηθηγέλεηα, Ν Βεληδέινο θαη ην Διιελν-ηνπξθηθό Πύκθσλν Φηιίαο ηνπ 1930, Αζήλα: Φηιηππφηεο, 1981.

Αλδξεάδεο, Θσλζηαληίλνο Γ., Ζ Κνπζνπικαληθή Κεηνλόηεο ηεο Γπηηθήο

Θξάθεο, Θεζζαινλίθε: ΗΚΣΑ, 1956. Αλσλχκνπ [Βεληδέινο, Διεπζέξηνο], Ρν Έξγνλ ηεο Θπβεξλήζεσο Βεληδέινπ

θαηά ηελ Ρεηξαεηίαλ 1928-1932, Αζήλα: ρ.ν., 1932.

Βαξλάθνο, Ησάλλεο Γ., Ζ Απεκπόιεζε ησλ Θπξηαξρηθώλ καο Γηθαησκάησλ: Διιελν-ηνπξθηθόο δηάινγνο 1923-1993, Αζήλα: Θέζηο, 1994.

Βεληδέινο, Διεπζέξηνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο: Ζκεξνιόγην, αλακλήζεηο,

καξηπξίεο, αιιεινγξαθία, επηκ. Ξ.Α. Εάλλαο θαη Ξ.Α. Γέιηα, Αζήλα: Δξκήο, 1979.

Βεξγφπνπινο, Kψζηαο, Δζληθηζκόο θαη Νηθνλνκηθή Αλάπηπμε: Ζ Διιάδα ζην

κεζνπόιεκν, Αζήλα: Δμάληαο, 1978. Βεξέκεο, Θάλνο, θαη Νδπζζέαο Γεκεηξαθφπνπινο, Κειέηεο γηα ηνλ Βεληδέιν

θαη ηελ Δπνρή ηνπ, Αζήλα: Φηιηππφηεο, 1980.

Βεξέκεο, Θάλνο, Νη Δπεκβάζεηο ηνπ Πηξαηνύ ζηελ Διιεληθή Ξνιηηηθή, 1916-36, Aζήλα: Δμάληαο, 1977.

Βνγηαηδίδεο, Ησάλλεο, Ρν Διιελν-ηνπξθηθόλ Πύκθσλνλ Φηιίαο 1930-1933,

Θεζζαινλίθε, 1937. Γθίθαο, Ησάλλεο, Ν Κνπζνιίλη θαη ε Διιάδα, Αζήλα: Δζηία, 1982. Γαθλήο, Γξεγφξηνο, Ζ Διιάο Κεηαμύ Γύν Ξνιέκσλ, 1923-1940, η. ΗΗ, Αζήλα:

Ίθαξνο, 1955. Θαδακίαο, Γηψξγνο θαη Ξέηξνο Ξαπαπνιπβίνπ (επηκ.), Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο

θαη ε Θύπξνο, Αζήλα: Θαζηαληψηεο, 2008.

Θαξακαλιήο, Θσλζηαληίλνο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο θαη νη Δμσηεξηθέο Καο Πρέζεηο, 1928-1932, Αζήλα: Διιεληθή Δπξσεθδνηηθή, 1986.

Θαηαπφδεο, Ξάλνο, Βεειδεβνπιηθά: Πάηπξαη θαηά ηνπ Βεειδεβνύι Βεληδέινπ,

Αζήλα: ρ.ν., 1931. Θηηζίθεο, Γεκήηξηνο, Διιάο θαη Μέλνη, 1919-1967, Αζήλα: Δζηία, 1981.

191

Θηηζίθεο, Γεκήηξηνο, Ηζηνξία ηνπ Διιελν-ηνπξθηθνύ Σώξνπ, 1928-1973, Αζήλα: Δζηία, 1981.

Θχξνπ, Αιέμεο, Νη Βαιθαληθνί Γείηνλέο καο, Αζήλα: ρ.ν., 1962. Θχξνπ, Αιέμεο, Όλεηξα θαη Ξξαγκαηηθόηεο: 30 έηε δηπισκαηηθήο δσήο, 1923-

1953, Αζήλα: ρ.ν., 1972.

Ιαλίηεο, Ληθφιανο Θι., Ζ Γνύιε Διιάο ηνπ Λόηνπ, Αζήλα: ρ.ν., 1954. Καξθεδίλεο, Πππξίδσλ, Ξνιηηηθή Ηζηνξία ηεο Πύγρξνλνπ Διιάδνο: Πύγρξνλνο

Διιάο, ηφκ. Γ΄ (1924-1935), Αζήλα: Ξάππξνο, 1978.

Ξαπαθνζκάο, Βχξσλ, Ν Πηξαηόο ζηελ Διιεληθή Ξνιηηηθή Εσή, Αζήλα: Δζηία, 1981.

Ξαπαλαζηαζίνπ, Αιέμαλδξνο, Κειέηεο, Ιόγνη, Άξζξα, επηκ. Μ. Ιεπθνπαξίδε,

Αζήλα: ηππ. Αγγ. Αζ. Θιεηζηνχλε, 1957. Ξαπαρξηζηνδνχινπ, Σξηζηφδνπινο Η., Ηζηνξία ηεο Οόδνπ: Από ηνπο

πξντζηνξηθνύο ρξόλνπο έσο ηελ ελζσκάησζε ηεο Γσδεθαλήζνπ, Αζήλα:

Πηέγε Γξακκάησλ θαη Ρερλψλ Γσδεθαλήζνπ, 1978. Ξηθξφο, Γηάλλεο, Ν Βεληδέινο θαη ην Θππξηαθό, Αζήλα: Φηιηππφηεο, 1980. Ξηπηλέιεο, Ξαλαγηψηεο, Διιελν-ηνπξθηθή Φηιία θαη ε Διιεληθή Κεηνλόηεο

Θσλ/πόιεσο, Αζήλα: ρ.ν., 1961. Ξηπηλέιεο, Ξαλαγηψηεο, Ηζηνξία ηεο Δμσηεξηθήο Ξνιηηηθήο ηεο Διιάδνο, 1923-

41, Αζήλα: ρ.ν., 1948.

Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, «Ζ Διιεληθή Πηάζε Απέλαληη ζην Πρέδην Κπξηάλ γηα ηελ Νκνζπνλδηαθή Έλσζε ηεο Δπξψπεο», Διιεληθή Δπηζεώξεζε

Δπξσπατθνύ Γηθαίνπ, η. 3, 1982, ζζ. 519-530. Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, «Ρν Διιελνξνπκαληθφλ Πχκθσλνλ ηεο 21εο

Καξηίνπ 1928», Καθεδνληθά, η. 14, 1974, ζζ. 151-161.

Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή από ηηο Αξρέο ηνπ 20νπ Αηώλα σο ηνλ Γεύηεξν Ξαγθόζκην Ξόιεκν, Θεζζαινλίθε: Πάθθνπιαο, 1983.

Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, Ζ Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή κεηά ηελ Ππλζήθε ηεο Ισδάλλεο: Ζ θξίζηκνο θακπή, Ηνύιηνο-Γεθέκβξηνο 1928, Θεζζαινλίθε: Η.Γ.Γ.Δ.Π., 1977.

Πβνιφπνπινο, Θσλζηαληίλνο, Ρν Βαιθαληθόλ Πύκθσλνλ θαη ε Διιεληθή Δμσηεξηθή Ξνιηηηθή, 1928-1931, Αζήλα: Δζηία, 1974.

Πηεθαλίδεο, Γεκνζζέλεο, Ζ Γηεζλήο Νηθνλνκηθή Θξίζηο θαη ε Διιάο,

Θεζζαινλίθε: ρ.ν., 1932. Πηεθάλνπ, Πηέθαλνο, Ρα Θείκελα ηνπ Δι. Βεληδέινπ: Ζ δσληαλή ηζηνξία ηεο

δξακαηηθήο πεξηόδνπ ηνπ έζλνπο, 1909-1935, η. ΗΗΗ, Αζήλα: Ιέζρε

Φηιειεπζέξσλ - Κλήκε Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ, 1981. Ρνχληα-Φεξγάδε, Αξεηή, Κεηνλόηεηεο ζηα Βαιθάληα: Βαιθαληθέο Γηαζθέςεηο

1930-1934, Θεζζαινλίθε: Ξαξαηεξεηήο, 1994.

Σαηδεβαζηιείνπ, Δπάλζεο, Ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο, ε Διιελνηνπξθηθή Ξξνζέγγηζε θαη ην Ξξόβιεκα Αζθαιείαο ζηα Βαιθάληα, 1928-1931, Θεζζαινλίθε: ΗΚΣΑ, 1999.

Σνλδξνλίθεο, Γεψξγηνο, Αη Ππκθνξαί ησλ Ξξνζθύγσλ θαη ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο: Αιήζεηα - δηθαηνζύλε - λνκηκόηεο, Ινλδίλν: ρ.ν., 1928.