Page 1
प्रतयया:
1. अधोठिठिताठन वाकयाठन पित — (i) बालक:ितठतुं तर्दालयंगचछतत। (ii) ितठतर्ागरंुुप्रणमयस:गहृमागचछतत।(iii) तत:स:तर्ुत्तम्तरणतालंगचछतत। (iv) तसयतमत्ंवयायामंकर्ुषंवयायामशालांगचछतत। (v) तत:आगतयतौिाठान्समरत:।उिररतलतखतातन रेखात�तिदातन प्रतयययकु्तातन सतन्त। भर्न्त: नर्कक्षायां एतान्प्रतययान् ितठतर्न्त:, अधनुा तेषां िनुरभयासं कृतर्ा एतातन अततररचय कततियान्प्रतययान्ितठषयाम:।
(क) शबदसयधातो:र्ाअन्तेयेशबदांशा:प्रयजुयन्तेतेप्रतयया:भर्तन्त।(ख) प्रतययानांयोगेनशबदसयअथत्त:िररर्तत्तते।(ग) प्रतयया:तत्तर्धा:भर्तन्त।
प्रतयया:
कृदन्ता: ततद्धता: सत्रीप्रतयया:
तरियासुयजुयमाना:प्रतयया: शबदषेुयजुयमाना:प्रतयया: ितुलल�शबदानांसत्रीतल�ेिररर्तत्तनायप्रयजुयमाना:प्रतयया:
8
ध्यातवयम्तथयम्—(क) क्तर्ा-तमुनु-्प्रतयययकु्तातनिदातनअवययातनभर्तन्त।(ख) धातनुातर्शषेणंतनमात्ततु,ं“कतुषंयोगयम”्इतयथवेतवयत,्अनरीयर,्यत्प्रतयया:यजुयन्ते।(ग) धातनुा(तरियया)तर्शषेणंतनमात्ततुंशतशृानचौप्रतययौप्रयजुयेते।(घ) भतूकातलकतरियाणांप्रयोगायक्त-क्तर्तूप्रतययौप्रयजुयेते।(ङ) अनेनगणुनेयकु्तइतयथवेमतिु/्र्तिु,्ठक्,तणतनचप्रतयया:प्रयजुयन्ते।(च) भार्र्ाचकसंज्ञांतर्ज्ञाितयतुंतर्,तल्चप्रतययौप्रयजुयेते।
Workbook.indd 57 5/24/2019 3:50:01 PM
2020-21
Page 2
अभ्यासवयान ्भव — दशमकक्या्या:
58
शतृ-प्रतयय:
2. अधोठिठिताठन वाकयाठन ध्यानेन पिन्तु — (i) ध्यायत:तर्षयान्िुंस:तेषुस�:उिजायते। (ii) गचछन्त:यातत्ण:जलितन्त।(iii) खादन्नर:नर्दतत। (iv) तचन्तयन्लर्:तलखतत। (v) गायन्तरीबातलकाप्रशसंांप्रापनोतत। (vi) ितत्फलंत्ट्ुयतत(तर्भक्तंभर्तत)उिररतलतखतेषु र्ाक्येषु रेखात�तिदातन शत-ृप्रतयययकु्तातन सतन्त। शतपृ्रतयययकु्तातन
िदातनतर्शषेणातनभर्तन्त।एतेषांरूिम्एर्ंभर्तत—िठ् + शतृ - िठत्तलख् + शतृ - तलखत्धार्् + शतृ - धार्त्गम् + शतृ - गचछत्भू + शतृ - भर्त्नरी + शतृ - नयत्रिीड् + शतृ - रिीडत्ब्रू + शतृ - र्दत्श्रु + शतृ - �ृणर्त्कृ + शतृ - कुर्त्तत्िा/तिब्+ शतृ - तिबत्
एतेरां पर्ानां प्रयोगं पशयाम: — (पुठ्ि�े) ठवभठकत: एकविनम ् ठविविनम ् बहुविनम्प्रथमा िठन् बालक: िठन्तौ बालकौ िठन्त: बालका:तद्तरीया िठन्तं बालकम् िठन्तौ बालकौ िठत: बालकान्ततृरीया िठता बालकेन िठदभ्यां बालकाभयाम् िठतभि: बालकमै :चतथुथी िठते बालकाय िठदभ्यां बालकाभयाम् िठभिय: बालकेभय:िञचमरी िठत: बालकात् िठदभ्यां बालकाभयाम् िठभिय: बालकेभय:षषठरी िठत: बालकसय िठतो: बालकयो: िठतां बालकानाम्सपतमरी िठतत बालके िठतो: बालकयो: िठतसु बालकेषुसमबोधनम् हेिठन् बालक! हेेिठन्तौ बालकौ! हेिठन्त:बालका:!
Workbook.indd 58 5/24/2019 3:50:01 PM
2020-21
Page 3
59
प्रत्यया:
(सत्रीठि �े)
ठवभठति: एकविन ठविविन बहुविनप्रथमा िठन्तरी बातलका िठन्तयौ बातलके िठन्तय: बातलका:तद्तरीया िठन्तीं बातलकाम् िठन्तयौ बातलके िठन्तरी: बातलका:ततृरीया िठन्तया बातलकया िठन्तरीभयांबातलकाभयाम् िठन्तरीतभ: बातलकातभ:चतथुथी िठन्तयमै बातलकायमै िठन्तरीभयांबातलकाभयाम् िठन्तरीभय: बातलकभय:िञचमरी िठन्तया: बातलकाया: िठन्तरीभयांबातलकाभयाम् िठन्तरीभय: बातलकभय:षषठरी िठन्तया: बातलकाया: िठन्तयो: बातलकयो: िठन्तरीनाम् बातलकानाम्सपतमरी िठन्तयाम्बातलकायाम्िठन्तयो: बातलकयो: िठन्तरीषु बातलकासुसमबोधनम् हेेिठतन्त बातलके! हेिठन्तयौ बातलके! हेिठन्तय: बातलका:!
(नपंुसकठि�े)
ठवभठति: एकविनम ् ठविविनम ् बहुविनम्प्रथमा ितत् फलम् िततरी फले िततन्त फलातनतद्तरीया ितत् फलम् िततरी फले िततन्त फलातनततृरीया ितता फलेन ितदभ्याम् फलाभयाम् िततभि: फलमै:चतथुथी ितते फलाय ितदभ्याम् फलाभयाम् ितभिय: फलेभय:िञचमरी ितत: फलात् ितदभ्याम् फलाभयाम् ितभिय: फलेभय:षषठरी ितत: फलसय िततो: फलयो: ितताम् फलानाम्सपतमरी िततत फलेे िततो: फलयो: िततसु फलेषुसमबोधनम् हेितत् फल! हेिततरी फले! हेिततन्तफलातन!
शानि ्प्रतयय:
3. शानि-्प्रतयययुकतपर्ाठन अठप ठवशेरराठन भवठन्त।िरसममैिदरी-धाततुभ:सहशतपृ्रतयय:प्रयजुयते।आतमनेिदरीधाततुभ:सहशानच्प्रतयय:अतिप्रयजुयते—सेर्् + शानच् - सेर्मान:मदु् + शानच् - मोदमान:रुच् + शानच् - रोचमान:र्धृ् + शानच् - र्धत्तमान:सह् + शानच् - सहमान:लभ् + शानच् - लभमान:
Workbook.indd 59 5/24/2019 3:50:01 PM
2020-21
Page 4
अभ्यासवयान ्भव — दशमकक्या्या:
60
एतेषां प्रयोगान ्अध: पशयाम:—
सेवमान: बालक: सेवमानौ बालकौ सेवमाना: बालका:
एतस्य रूपाणि पुँण्ल�े बालकवत ्भवण्त।
सवेमाना बाणलका सेवमाने बाणलके सेवमाना: बाणलका:
एतस्य रूपं स्त्रीणल�े लतावत ्चलणत।
लभमानं धनम ् लभमाने धने लभमानाणन धनाणन
सेवमानं णमतम ् सेवमाने णमते सेवमानाणन धनाणन
नपुंसकणल�े एतस्य रूपं फलवत ्भवणत।
अभ्यास:
1. शतृप्रत्््ं्ोजय्त््या्याक््पूयतिंकुरूत— (i) .............................................................. धावका: यश: प्रापनवुण्त। (धाव+्शत)ृ (ii) वस्ताणि ......................................................... रजक: श्ा्त: भवणत। (न्री+शत)ृ (iii) जलं .............................................................. तषृाततौ स्तषु्ौ स्त:। (णपब+्शत)ृ (iv) कथां ............................................................. मणिला णशशु ंशाययणत। (श्+ुशत)ृ (v) काययं .................................................................... ण्रिय: ग्रीतं गायण्त। (कृ+शत)ृ
2. शयानच्प्रत्््ं्ोजय्त््या्याक््पूयतिंकुरूत— (i) गरंु सेव+्शानच ्............................... छाता: सफलतां लभ्ते। (ii) कष्ं सि्+शानच ्............................... जना: द:ुणिन: भवण्त। (iii) सतयं ब्रू+शानच ्............................... नरा: सममानं प्रापनवुण्त। (iv) तस्य वधृ+्शानच ्............................... प्रगणत: णपतरं हृषयणत। (v) मदु+्शानच ्............................... बाणलका नतृयणत।
3. अधोयियित्याक््येषु रयेियाय�तपदस्् शुद्धमुत्तरं प्रदत्तयेभ्: य्कलपयेभ्: यित््यायिित—
(क) कथां श्+ुशत ृमणिला: ज्ानं लभ्ते।
�ृण्वन ् �ृण्व्त्री �णृ्व्तय:
(ि) गम+्शत ृबाणलके णच्तयत:। गच्छ्त्री गच्छ्तयौ गच्छ्तौ
Workbook.indd 60 03-10-2019 11:42:28
2020-21
Page 5
61
प्रत्यया:
(ग) र्द+्शतृबालकम्आकारय।र्दन् र्दन्तौ र्दन्तम्
(घ) धार्+्शतृरिीडकेनितथक:आहत:।धार्न् धार्न्तम् धार्ता
(ङ) श्रान्त:भ+ूशतृअरुण:सर्तितत।भर्न् भर्न्तौ भर्न्त:।
तव्यत-्प्रतयय:
अधोठिठिताठन वाकयाठन पित —
ठवठधठिङ्िकार: ‘तव्यत’् प्रतयय:
(i) अतमत:िाठंसमरेत्। अतमतेनिाठ:समतत्तवय:।
(ii) रमालेखान्तलखते्। रमयालेखा:लेतखतवया:।
(iii) र्यंर्कृ्षान्आरोियेम। असमातभ:र्कृ्षा:आरोितयतवया: ।
(iv) र्यंप्रतततदनंदगुधंतिबेम। असमातभ:प्रतततदनंदगुधंिातवयम ्।
(v) ययंूफलातनखादते। यषुमातभ:फलातनखातदतवयातन।
(vi) छात्ा:प्रशनान्िचृेछय:ु। छात्मै:प्रशना:प्रषटवया:।
(vii) ययंूकायषंकुयात्तत्। यषुमातभ:कायषंकर्त्तवयम ्।
(viii) स:धमषंिालयेत्। तेनधमत्त:िालतयतवय:।
(ix) सर्वेकथां�ृणयु:ु। सर्वै:कथाश्रोतवया।
(x) स:उचचमै:हसतत। तेनउचचमै:हातसतवयम्।
अत्भर्न्त:तकंिशयतन्त?
एतातनसर्ात्ततणर्ाक्यातन‘तवयत’्प्रतयययकु्तातनसतन्त।
तर्शषे:—• तवयत-्प्रतययसयप्रयोग:‘तर्तधतलङ्लकारसय’अथवेभर्तत।• असयअथत्त:भर्ततसमभार्ना,अनमुतत:इतयादय:।• तवयत-्प्रतययसय ‘त’् र्णत्तसय लोि: भर्तत ‘तवय’ धातो: िशचात् प्रयजुयते। यथा-िठ्+तवयत=्ितठतवय
• प्रतययसयिशचात्असयरूिातण—
Workbook.indd 61 5/24/2019 3:50:02 PM
2020-21
Page 6
अभ्यासवयान ्भव — दशमकक्या्या:
62
ितुलल�े – बालर्त् ितठतवय: ितठतवयौ ितठतवया:सत्रीतल�े – लतार्त् ितठतवया ितठतवये ितठतवया:निुंसकतल�े – फलर्त् ितठतवयम् ितठतवये ितठतवयातन
• ‘तवयत’्प्रतययसयप्रयोग:कमत्तर्ाचयेभर्तत—
कम्णवाचयम्
तरियाकमत्तकर्ात्त
कमात्तनसुारम्प्रथमातर्भक्तौततृरीयातर्भक्तौ
अभयास:
1. ररकतसथानाठन पूरयत — (i) रामणेिाठ: ..................................................।(तलख+्तवयत)् (ii)लतयािषुिातणन..................................................।(त्ट्ु+तवयत)् (iii)तर्याजलंर्थृान..................................................।(कृ+तवयत)् (iv)तर्याउचचमै:न..................................................।(र्द+्तवयत)् (v)असमातभ:बतह:..................................................।(भ्म+्तवयत)् (vi)सर्वै:सतयं..................................................।(र्द+्तवयत)् (vii) यषुमातभ:सन्ततुलतभोजनम्एर्..................................................।(खाद+्तवयत)्(viii) अतमतेनअर्शयमरे्तत्..................................................।(गम+्तवयत)् (ix)नकुलेनिाठा:..................................................।(िठ्+तवयत)् (x) तमै:धमत्त:..................................................।(िाल+्तवयत)्
2. कोष्िकप्रर्त्तशबरै्: सह उठितां ठवभठकतं प्रयुज्य ररकतसथानाठन पूरयत —
(i) ..............................एतत्कायषंकर्त्तवयम।्(असमद)्
(ii) .............................खगा:रक्षणरीया:।(यषुमद)्
(iii) ..............................िाठा:ितठतवया:।(नतमत)
(iv) ..............................अनशुासनंिालतयतवयम।्(सर्त्त)
Workbook.indd 62 5/24/2019 3:50:02 PM
2020-21
Page 7
63
प्रत्यया:
(v) ..............................दशेरक्षाकर्त्तवया।(समैतनक) (vi) ..............................मधरंुर्क्तवयम।्(जन) (vii) ..............................िररश्रम:कर्त्तवय:।(श्रतमक)(viii) ..............................तनयमा:िालतयतवया:।(अध्यािक) (ix) ..............................मनसािाठतयतवयम।्(तशक्षक)
(x) ..............................लेखौतलतखतवयौ।(तत)्
3. कोष्िकप्रर्त्तशबरै्: सह उठितां ठवभठकतं प्रयुज्य ररकतसथानाठन पूरयत — (i) न्यायाधरीशने..............................कर्त्तवय:।(न्याय) (ii) तर्या.............................खातदतवयम।्(िौतटिकभोजन) (iii) सर्वै:प्रात:..............................कर्त्तवयम।्(भ्मण) (iv) तेन..............................ितठतवया:।(कथा) (v) असमातभ:..............................समतत्तवया:।(िाठ) (vi) यषुमातभ:..............................एर्सेतर्तवयातन।(सचुररत) (vii) जनमै:..............................एर्कर्त्तवयातन।(सकुायत्त)(viii) छात्मै:..............................प्रषटवया:।(प्रशन) (ix) बालमै:..............................नदूषतयतवयम।्(जल) (x) यषुमातभ:..............................नत्ोटतयतवयातन।(िषुि)
अनीयर-्प्रतयय:
1. अधोठिठिताठन वाकयाठन पित —
(i) बालमै:र्दृ्धा:सदमैर्िजूनरीया:। (ii) छात्मै:अध्यािका:सममाननरीया:। (iii) असमातभ:तितरौिजूनरीयौ । (iv) यषुमातभ:गरुूणांआज्ञािालनरीया । (v) सर्वै:जलंरक्षणरीयम ्। (vi) जनमै:धरारक्षणरीया । (vii) सर्वै:र्कृ्षा:आरोिणरीया:।(viii) असमातभ:िषुिातणनत्ोटनरीयातन । (ix) सर्वै:अनशुासनंिालनरीयम ्। (x) सतुमतेनसचुररतातनसेतर्तवयातन।
Workbook.indd 63 5/24/2019 3:50:02 PM
2020-21
Page 8
अभ्यासवयान ्भव — दशमकक्या्या:
64
उिररयातनरेखात�तातनिदातनसतन्ततातन‘अनरीयर’्प्रतयययकु्तातनसतन्त।• ‘अनरीयर’्प्रतययसयप्रयोग:योगयाथवेभर्तत।• ‘अनरीयर’्प्रतययसय‘र’्र्णत्तसयलोि:भर्तत,केर्लम्‘अनरीय’धातो:िशचात्प्रयजुयते।यथा-िठ्+अनरीयर्=िठनरीय।
• धातो:िशचात्यदा‘अनरीयर’्प्रतययसयप्रयोग:भर्तततदाअसयरूिातण—ितुलल�े —बालर्त्= िठनरीय:िठनरीयौिठनरीया:सत्रीतल�े —लतार्त्= िठनरीयािठनरीयेिठनरीया:निुंसकतल�े —फलर्त्= िठनरीयम्िठनरीयेिठनरीयातन
‘अनरीयर’्प्रतययसयप्रयोग:कमत्तर्ाचयेभर्तत।
कम्णवाचये
तरियाकमत्तकर्ात्त
कमात्तनसुारम्प्रथमातर्भक्तौततृरीयातर्भक्तौ
1. अधोठिठिताठन वाकयाठन पठितवा ‘अनीयर’् प्रतयययुकतपर्ाठन ठितवा समक्षं ठिित —
पर्ाठन
(i) असमातभ:धमत्त:आचरणरीय:। ....................................................................
(ii) जनमै:िररश्रम:करणरीय:। ....................................................................
(iii) सर्वै:ियात्तर्रणसयरक्षाकरणरीया। ....................................................................
(iv) बालमै:तनयमा:िालनरीया:। ....................................................................
(v) तर्याएष:िाठ:िठनरीय:। ....................................................................
(vi) सर्वै:समयसयअनिुालनंकर्त्तवयम।् ....................................................................
(vii) तर्याकदातिर्थृानर्दनरीयम।् ....................................................................
(viii) अनेनएतत्नकरणरीयम।् ....................................................................
(ix) असमातभ:दतूषतंजलंनिानरीयम।् ....................................................................
(x) यषुमातभ:ियुत्ततषतम्अन्नंनखादनरीयम।्....................................................................
Workbook.indd 64 5/24/2019 3:50:03 PM
2020-21
Page 9
65
प्रत्यया:
2. अधोठिठितेरु वाकयेरु ‘अनीयर’् प्रतयययुकताठन पर्ाठन इठत () ठिहे्न ठिठह्तं कुरुत —
(i) मनसासततंसमरणरीयम् (ii) र्चसासततंर्दनरीयम् (iii) लोकतहतंममकरणरीयम् (iv) नभोगभर्नेरमणरीयम् (v) नसखुशयनेशयनरीयम् (vi) अहतनत्तशंजागरणरीयम् (vii) लोकतहतंममकरणरीयम्(viii) नजातुद:ुखंगणनरीयम् (ix) नचतनजसौख्यंमननरीयम् (x) कायत्तक्षेत्ेतर्रणरीयम् (xi) लोकतहतंममकरणरीयम् (xii) द:ुखसागरेतरणरीयम्(xiii) कषटिर्त्ततेचरणरीयम्(xiv) तर्ितर्तर्तिनेभ्मणरीयम् (xv) लोकतहतंममकरणरीयम्(xvi) सदामयासञचरणरीयम्(xvii) लोकतहतंममकरणरीयम्
3. कोष्िकप्रर्त्तपरै्: सह उठितां ठवभठकतं प्रयुज्य ररकतसथानाठन पूरयत —
(i) यषुमातभ:प्रात:उतथाय..................................................।(िठ्+अनरीयर)्
(ii) जनमै:सर्त्तदासर्वेषांकलयाणं..................................................।(कृ+अनरीयर)्
(iii) असमातभ:सकुायात्ततण..................................................।(कृ+अनरीयर)्
(iv) सर्वै:ईशर्न्दना..................................................।(सम+ृअनरीयर)्
(v) तर्यामधरुातणर्चनातन..................................................।(र्द+्अनरीयर)्
(vi) समैतनकमै :द:ुखंन..................................................।(गण+्अनरीयर)्
(vii) असमातभ:धमत्त:..................................................।(आ+चर+्अनरीयर)्
(viii) तर्यार्थृान..................................................।(र्च+्अनरीयर)्
(ix) जनमै:प्रात:..................................................।(जाग+ृअनरीयर)्
Workbook.indd 65 5/24/2019 3:50:03 PM
2020-21
Page 10
अभ्यासवयान ्भव — दशमकक्या्या:
66
4. उर्ाहररानुसारं ठिित —
तठद् त-प्रतयया:
ठशक्षक: — अधोठिठितवाकयाठन ध्यानेन पित — (i) बतुद्धमान्सदमैर्सफल:भर्तत। (ii) कीततत्तमान्सर्त्तत्यश:प्रापनोतत। (iii) धनर्ान्तनधत्तनसयसाहाययंकरोतत। (iv) शतक्तमान्जन:भारंर्ोढंुसमथत्त:भर्तत। (v) बलर्ान्जन:तनबत्तलंनउिहरेत।्एतेषुर्ाक्येषुकतृत्तिदषेुर्यंबतुद्धकीततत्तधनशतक्तबलम्इतयातदषु तकंयोतजतर्न्त: येनअथत्त:बदु्ध््यायकु्त:,कीतयात्तयकु्त:,शक्तयायकु्त:,बलयकु्त:चभर्तत।छात्:— महोदय!बतुद्धकीततत्तशक्तय:इतयातदशबदषेु‘मान’्इततयोतजत:धन-बलशबदाभयां
र्ान्इततयोतजत:।तशक्षक:—सषुठु!समयगतभज्ञातम्
1. मान्र्ान्एर्मतिु,्र्तिु्प्रतयययो:प्रयोग:यकु्तताया:अथवेभर्तत।2. मतिु्प्रतययसयमत,्र्तिु्प्रतययसयचर्त्शबदषेुसंयोजयतेिनु:हलन्तशबदानसुारं
रूितनमात्तणंभर्तत।3. अकारान्तशबदषेु र्तिु् प्रतयय: अ-तभन्नसर्रान्तशबदषेु च मतिु-्प्रतययसय प्रयोग:
भर्तत।4. सत्रीतल�ेबतुद्धमतरी,धनर्तरीइतयातदप्रकारेणनदरीशबदर्त्रूितनमात्तणंभर्तत।अधनुा
अनयो:प्रयोगसयअभयासंकुमत्त:।यथा—
धनवत ्(पुठ्ि�े) ठवभठकत: एकविनम ् ठविविनम ् बहुविनम् प्रथमा धनर्ान् धनर्न्तौ धनर्न्त: तद्तरीया धनर्न्तम् धनर्न्तौ धनर्त: ततृरीया धनर्ता धनर्दभ्याम् धनर्द्त्भ:
पुठ्ि�े सत्रीठि�े नपंुसकठि�ेशबद: एकर्चनम् तद्र्चनम् बहुर्चनम् एकर्चनम् तद्र्चनम् बहुर्चनम् एकर्चनम् तद्र्चनम् बहुर्चनम्हसनरीय- हसनरीय: हसनरीयौ हसनरीया: हसनरीया हसनरीये हसनरीया: हसनरीयम् हसनरीये हसनरीयातन
िठनरीय- .................... ................... .................... .................... ................... .................... .................... ................... ....................
िानरीय- .................... ................... .................... .................... ................... .................... .................... ................... ....................
ग्हणरीय- .................... ................... .................... .................... ................... .................... .................... ................... ....................
Workbook.indd 66 5/24/2019 3:50:03 PM
2020-21
Page 11
67
प्रत्यया:
चतथुथी धनर्ते धनर्द्भ्याम् धनर्द््भ्य: िञचमरी धनर्त: धनर्द्भ्याम् धनर्द्भ्य: षषठरी धनर्त: धनर्तो: धनर्ताम् सपतमरी धनर्तत धनर्तो: धनर्तसु समबोधनम् हेधनर्न!् हेधनर्न्तौ! हेधनर्न्त:!
धनवती (सत्रीठि�े) ठवभठकत: एकविनम ् ठविविनम ् बहुविनम् प्रथमा धनर्तरी धनर्तयौ धनर्तय: तद्तरीया धनर्तरीम् धनर्तयौ धनर्तरी: ततृरीया धनर्तया धनर्तरीभयाम् धनर्तरीतभ: चतथुथी धनर्तयमै धनर्तरीभयाम् धनर्तरीभय: िञचमरी धनर्तया: धनर्तरीभयाम्् धनर्तरीभय: षषठरी धनर्तया: धनर्तयो: धनर्तरीनाम् सपतमरी धनर्तयाम् धनर्तयो: धनर्तरीषु समबोधनम् हेधनर्तत! हेधनर्तयौ! हेधनर्तय:!
धनवत ्(नपुसकंठि�े) ठवभठकत: एकविनम ् ठविविनम ् बहुविनम् प्रथमा धनर्त् धनर्तरी धनर्तन्त तद्तरीया धनर्त् धनर्तरी धनर्तन्त• अन्यासुतर्भतक्तषुितुलल�र्द्रूिातणभर्तन्त।इन्प्रतयययकु्तिदानांरूिाणयतिहलन्तशबदर्द्भर्तन्त।तेभय:्रिरीतल�ार्बोधायसत्रीप्रतययसयप्रयोगंकृतर्ासत्रीतल�िदतनमात्तणम्अतिभर्ततयथा—
गुठरन ्(पुठ्ि�े) ठवभठकत: एकविनम ् ठविविनम ् बहुविनम् प्रथमा गणुरी गतुणनौ गतुणन: तद्तरीया गतुणनम् गतुणनौ गतुणन: ततृरीया गतुणना गतुणभयाम् गतुणतभ: चतथुथी गतुणने गतुणभयाम् गतुणभय: िञचमरी गतुणन: गतुणभयाम् गतुणभय: षषठरी गतुणन: गतुणनो: गणुरीनाम् सपतमरी गतुणतन गतुणनो: गतुणषु समबोधनम् हेगतुण! हेगतुणनौ! हेगतुणन:
Workbook.indd 67 5/24/2019 3:50:03 PM
2020-21
Page 12
अभ्यासवयान ्भव — दशमकक्या्या:
68
गुठरनी (सत्रीठि�े) ठवभठकत: एकविनम ् ठविविनम ् बहुविनम् प्रथमा गतुणनरी गतुणन्यौ गतुणन्य: तद्तरीया गतुणनरीम् गतुणन्यौ गतुणनरी: ततृरीया गतुणन्या गतुणनरीभयाम् गतुणनरीभय: चतथुथी गतुणन्यमै गतुणनरीभयाम् गतुणनरीभय: िञचमरी गतुणन्या: गतुणनरीभयाम् गतुणनरीभय: षषठरी गतुणन्या: गतुणन्यो: गतुणनरीनाम् सपतमरी गतुणन्याम् गतुणन्यो: गतुणनरीषु समबोधनम् हेगतुणतन! हेगतुणन्यौ! हेगतुणन्य:!
अभयास:
1. अधाठेिठितवाकयेरु समुठितपरे्न ररकतसथानपूठतयं कुरुत —(i)(बल+इन)्.............................................जना:तनबत्तलेषुबलप्रयोगंनकुयुत्त:।(ii)रतथनम्(....................+......................... )जनम्र्ातात्तयांमगनंनकतत्तवयम।्(iii)तशतलिन्य:(....................+.........................)बातलका:कुत्गता:?(iv)दतणडतन(....................+......................... )जनेनतर्शर्तसतह।(v)(कर+इन)्.............................................र्नेर्सतत।(vi)धतनन:(....................+.........................)गतर्त्तता:नभर्ेय:ु।(vii)सरीताअर्दत्-अहम् .............................................(कुशल+इन)्अतसम।(viii)बतलनौ(....................+......................... )अिमानंनसहतेे।(ix)(....................+......................... )गतुणनाजनेनएतत्कायषंसषुठुकृतम।्(x)दतणडन:(....................+.........................)दणडंधारयतन्त।
2. प्रर्त्तशबरे्रु मतुप ् अथवा वतुप ् प्रतययसय यथापेठक्षतं रूपं सयुंज्य/ठवयुज्य ठिित — (i) बतुद्धमतरी(....................+.........................)नाररीप्रशसयते। (ii) एतौछात्ौ(शतक्त+मतिु)्............................................. सत:। (iii) ता:कन्या:गणुर्तय:(....................+.........................)सतन्त। (iv) लक्मरीर्ान्(....................+.........................)लक्मया:आदरंकुयात्तत।् (v) .............................................(धन+र्तिु)्जना:दररद्ाणांसहायतांकुर्त्तन्त।ु
Workbook.indd 68 5/24/2019 3:50:03 PM
2020-21
Page 13
69
प्रत्यया:
(vi) सतयर्तयमै(....................+.........................)नायवैिसुतकंयचछ। (vii) (सतय+र्तिु)्............................................. जनमै:सदासतयभाषणंतरियते।(viii) बलर्ता(....................+.........................)जनेनतनबत्तलेषुबलंनप्रयोक्तवयम।् (ix) (शतक्त+मतिु)्............................................. नायात्तइदंकायषंकृतम् (x) गणुर्तभि:(....................+.........................)छात्मै:ध्यानेनिठ्यते।
इन ्(ठरठन) प्रतयय:
अकारान्तशबदमै:सह‘यकु्त’इतयथवेतणतन(इन)्प्रतययसयप्रयोग:अतिभर्ततयथा—गणु +तणतन(इन)्–गतुणन् –गणुमै:यकु्त:दणड +इन् –दतणडन् –दणडेनयकु्त:तशलि+इन् –तशतलिन् – तशलिकलयायकु्त:कर +इन् –कररन्(गज:)–करेण(शणुडेन)यकु्त:बल +इन् –बतलन् –बलेनयकु्त:एतेषांप्रयोग:अतिर्ाक्येषुशबदरूितनमात्तणायतरियते।
तव-ति-्प्रतययौ
तशक्षक: — एतंशलोकंिठत— तर्द्त्र्ंचनिृतरं्चनमैर्तलुयंकदाचन। सर्दशेेिजूयतेराजा,तर्द्ान्सर्त्तत्िजूयते।।
अत्‘तर्द्त्र्म,्निृतर्म’्इततिदयो:कसयप्रतययसयप्रयोग:?छात्ा: — गरुुर्र!नजानरीम:र्यम।्कृियाबोधयत।ुतशक्षक: — अत्भार्र्ाचकसय‘तर्’इततप्रतययसयप्रयोग:।
तर्द्स+्तर्=तर्द्त्र्म्निृ+तर्=निृतर्म्
‘तव’प्रतययसयप्रयोग:इतयेरं्तरियतेअसय प्रतययसय प्रयोगेण शबद: निुंसकतल�े: भर्तत। अत: शबदरूिं ‘फलम’् इतत शबदर्त्तनमथीयते।उमशे: — यथादरीघत्ततर्म।्तशक्षक: — आम्शोभनम।्एर्मरे्अन्यशबदानतितनमात्तयर्दन्त।ुमहशे: — लघतुर्म,्महत्र्म्
Workbook.indd 69 5/24/2019 3:50:03 PM
2020-21
Page 14
अभ्यासवयान ्भव — दशमकक्या्या:
70
तशक्षक: — अततशोभनम।्अधनुाएतांितङ्क्तंिठत- काजडता?िाठतोऽपयनभयास:। अथात्तत्यतदितठतसयअभयास:नतरियतेततहत्तजडताआयातत।अत्भार्र्ाचये
एर्तल्प्रतयय:प्रयकु्त:।रहरीम: — तकंतर्,तल्चद्ारे्र्भार्र्ाचकौप्रतययौ?तशक्षक: — अाम्समयगर्गतम।्रमशे: — ततहत्ततकमन्तरंद्यो:मध्ये?तशक्षक: — अन्तरंकेर्लंतल�प्रयोगसयएर्।छात्ा: — कथतमर्?तशक्षक: — तल्प्रतययसयप्रयोगेणशबद:सत्रीतल�:भर्तत।यथाजडता,दरीघत्तता,लघतुा,
महर्ाइतयातदप्रकारेणतल्प्रतयययतुसयशबदसयरूिातण‘बातलका’शबदर्त्भर्तन्त।
इदानरीमसया:तातलकाया:माध्यमनेअर्गचछाम:- लघु — लघतुा लघतुर्म् महत् — .................. ..................
दरीघत्त — .................. ..................
गरुु — .................. ..................
ितर्त् — .................. ..................
छात्ा:— तातलकांिरूयतन्त।तशक्षक:— अधनुार्ाक्येषुएतयो:अभयासंकुमत्त:।
अध: प्रर्त्तवाकयेरु तव/ति-्प्रतययसय सयंो्नं/ठवयो्नं वा कृतवा ररकतसथानाठन पूरयत —
(i) कृषणसदुामनो:तमत्ता(.....................................+......................................)तर्शर्प्रतसद्धा। (ii) तर्द्तर्म्(.....................................+........................................)चनिृतर्म्(...................................
+.....................................)चनमैर्तलुयम।् (iii) कायवेषुदरीघत्तसतू्ता(.....................................+......................................)कदातिनकतत्तवया। (iv) आकारसय(लघ+ुतर्).......................................................................कायत्तबाधक:नभर्ेत।् (v) िशर्:सर्िशतुर्म्(.........................................+...................................)तुदशत्तयतन्तएर्।
Workbook.indd 70 5/24/2019 3:50:03 PM
2020-21
Page 15
71
प्रत्यया:
(vi) र्ेदानां(महत+्तर्) .................................................कोनजानातत। (vii) ग�ाया:ितर्त्ता(............................+..............................)जगतप्रतसद्धा।(viii) मखूत्त:सर्मखूत्ततां(................................+...............................)सभायांनप्रदशत्तयेत।् (ix) नदरीनां(दरीघत्त+तल)्......................................................तचन्तनात्िर:तर्षय:। (x) तमते्णसहतमत्तर्म्(..............................+..............................)कदातिनतयाजयम।्
िक्- प्रतयय:
अधोठिठिताठन वाकयाठन पित —• सएक:श्रषेठ:नागररक:अतसत।• एतद्आध्याततमकंकायत्तम्अतसत।• एष:धातमत्तक:ग्न्थोऽतसत।• अदतर्दालयेसांसकृततक:कायत्तरिमोऽतसत।• दशेसयसेर्ाअसमाकंनमैततकंकर्त्तवयम्अतसत।• एतत्असमाकंदमैतनकंकायत्तम्अतसत।• अदअसमाकंर्ातषत्तकीिररीक्षाअतसत।• एष:कातमत्तक:िररश्रमरीअतसत।• एषामातसकीितत्काअतसत।• तदललरीप्रदशेेअनेकातनऐततहातसकातनसथानातनसतन्त।
उिररयातनरेखात�तातनिदातनसतन्ततातनसर्ात्ततण‘ठक्’प्रतयय-यकु्तातनसतन्त।• ‘ठक्’प्रतयय:भार्ाथवेप्रयजुयते।• ‘ठक्’प्रतयय:‘इक’रूिेणिररर्ततत्तत:भर्तत।• ‘ठक्’प्रतययेआतदसर्रेर्तृद्ध:भर्तत।
यथा—धमत्त+ठक्=धातमत्तक• ‘ठक्’प्रतययसयरूिातणतत्षुतल�ेषुभर्तन्त।
यथा— ितुलल�े– बालकर्त्– नमैततक: नमैततकौ नमैततका: सत्रीतल�े– नदरीर्त्– नमैततकी नमैततक्यौ नमैततक्य: निुंसकतल�े– फलर्त्– नमैततकम् नमैततके नमैततकातन
‘ठक्’प्रतययसयप्रयोग:तर्शषेणरुिेणभर्तत।
Workbook.indd 71 5/24/2019 3:50:03 PM
2020-21
Page 16
अभ्यासवयान ्भव — दशमकक्या्या:
72
अभयास:
1. अधो ठ िठितेरु कोष्िकप्रर्त्तशबरै्: सह ‘िक्’ प्रतययसय प्रयोगं कृतवा ररकतसथा नाठन पूरयत — (i) .............................................(धमत्त+ठक्)जना:धमत्तम्एर्आचरतन्त। (ii) अद.............................................(र्षत्त+ठक्)िररीक्षािररणाम:प्रापसयते। (iii) अदर्यं.............................................(इततहास+ठक्)सथलातनद्षटंुगचछाम:। (iv) .............................................(प्रथम+ठक्)तशक्षाबालयत:एर्भर्तत। (v) .............................................(सेना+ठक्)दशेंरक्षतन्त। (vi) अधनुा.............................................(अध्यातम+ठक्)तशक्षाअतनर्ायात्त। (vii) .............................................(नगर+ठक्)एर्दशेम्उन्नयतन्त।(viii) एता:.............................................(तर्ज्ञान+ठक्)तचन्तायांमगना:सतन्त।
2. ‘िक्’ प्रतयययुकतपर्ाठन ठितवा ठिित — (i) भौततकीउन्नततरतिअतनर्ायात्त। (ii) अधनुार्ातषत्तकंकायषंसमिन्नम।् (iii) समैतनका:दशेम्उन्नयतन्त। (iv) दमैतर्कीतर्िदाकषटकररीभर्तत। (v) एष:सार्त्तभौतमक:तसद्धान्तोऽतसत। (vi) सार्त्तकातलका:उिदशेा:एते। (vii) सामातजकंकायत्तम्एर्एतत।्(viii) र्मैज्ञातनका:अन्र्षेणेरता:भर्तन्त। (ix) भारतसयभौगोतलकीतसथतत:सनु्दराअतसत। (x) एषाकर्े:मौतलकीकृतत:।
सत्री-प्रतयया:
अधोठिठितवाकयाठन ध्यानेन पिन्तु —• इयंएकाछात्ाअतसत।• तर्दोर्मातर्दषुरीआसरीत।्• अध्यातिकाछात्ान्िाठयतत।• अजातणृंचरतत।• आचायात्तसनेहनेिाठयतत।
Workbook.indd 72 5/24/2019 3:50:04 PM
2020-21
Page 17
73
प्रत्यया:
• गातयकागरीतंगायतत।• सतुागहृसयभषूणंभर्तत।• नदरीमतलनानकर्त्तवया।• नातयकाअतभनयंकरोतत।उिरर तलतखतातन रेखात�तिदातन सत्रीतल�े सतन्त। ितुलल�िदानां सत्रीतल�े िररर्तत्तनायसत्रीप्रतयया:प्रयजुयन्ते।अत्र्यंटाि्ङरीि्चप्रतययौितठषयाम:।टाि्प्रतयये(आ)तशषयते,ङरीि्चप्रतयय:(ई/आनरी)तशषयते।नद + ङरीि् - नदरीगाेि + ङरीि् - गोिरीमतहष + ङरीि् - मतहषरीब्राह्मण + ङरीि् - ब्राह्मणरीर्दन् + ङरीि् - र्दन्तरीश्ररीमन् + ङरीि् - श्ररीमतरीदातृ + ङरीि् - दात्रीगतुणन् + ङरीि् - गतुणनरीतितसर्न् + ङरीि् - तितसर्नरीसर्वेषांरूिातणनदरीर्त्भर्तन्तयथा–गोिरी गोपयौगोपय:।छात् + टाि् - छात्ागायक + टाि् - गातयकाधार्क + टाि् - धातर्कातशक्षक + टाि् - तशतक्षकासाधक + टाि् - सातधकाप्रथम + टाि् - प्रथमातद्तरीय + टाि् - तद्तरीयासरल + टाि् - सरलाअज + टाि् - अजामषूक + टाि् - मतूषकासतु + टाि् - सतुाबालक + टाि् - बातलकासर्वेषांरूिातणलतार्त्भर्तन्त यथा–गातयकागातयकेगातयका:
Workbook.indd 73 5/24/2019 3:50:04 PM
2020-21
Page 18
अभ्यासवयान ्भव — दशमकक्या्या:
74
अभयास:
1. शुद् ंठवक्पं ठितवा ररकतसथानाठन पूरयत — (i) इयं ..............................िठतत।(छात्:/छात्ा) (ii) बातलकासु............................. अध्ययनशरीलाअतसत।(प्रथम:/प्रथमा) (iii) शोभनानांभोजनानां..............................भर्।(दात/ृदात्री) (iv) एषा..............................हर्नंकरोतत।(तिसर्री/तितसर्नरी) (v) ग�ाएका.............................. अतसत।(नद/नदरी)
2. कोष्िकप्रर्त्तपर्ानां समुठितं प्रयोगं कुव्णन्त:/ कुव्णन्तय: ररकतसथानाठन पूरयत —
मञ्ूरा
श्ररीमतरी, प्राध्यातिका, नदरी, तितसर्न्या, नदरीम,् प्रथमा, मातलुानरी, बातलका:,गचछन्तरी,मधेातर्नरी,छात्ा:
(i) इयम्एका........................................अतसत
(ii) .......................................... िररत:र्कृ्षा:सतन्त।
(iii) ..........................................सहतसयितु्:अतिप्रर्चनंकरोतत।
(iv) एता:............................................सतन्त।
(v) ता:सर्ात्त:....................................... सतन्त।
(vi) ............................................. र्ाचालाअतसत।
(vii) ग्ामं........................................ श्रतमकाश्रान्ताअतसत।
(viii) एषाबातलका............................................ अतसत।
(ix) मम..............................................तर्दशेंगचछतत।
(x) .............................................रमाएका.................................................... अतसत।
Workbook.indd 74 5/24/2019 3:50:04 PM
2020-21
Page 19
75
प्रत्यया:
3. अधोठिठिते अनुच्ेरे् रेिा ठ�तपर्ाठन सत्रीठि�े पररवतय्ण अनुच्ेर् ं पुन: ठिित —एक:बालक:ग्ामेर्सतत।स:तर्दालयंगचछतत।तेनसहतसयभ्ाताअतिगचछतत।तसयतशक्षक:तंपे्रमणािाठयतत।तर्दालयेअनेकेछात्ा:सतन्त।तेषुएक:अतयतधक:मधेार्रीअतसत।...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................
Workbook.indd 75 5/24/2019 3:50:04 PM
2020-21