20.Arkeoloji Arastirma Sonuclari Toplantisi 1.cilt

~~ ~ ~~ ~T.C.KLTR BAKANLIGIANITLAR VE MZELER GENEL MnRLG20.A R A T I R M A SONULARITOPLANTISI1. cn.r27-31 MAYIS 2002ANKARAT.C. KLTR BAKANLIGI No: 295111 ve Muzeler Genel No: 9JYAYINAHAZIRLAYANLARKoray Fahriye BAYRAMDr. Adil ZME GDER GENTRK Meryem UYANJKERISBN: 975-17-3082-1 (Tk.No)975-17-3083-X (1. Cilt)ISSN: 1017-7663Not: Bildiriler, sahiplerinden ve gre ya- KLTR BAKANLIGI ANKARA-2003 Osman Artvin ili Vadisi'ndeki Tarihi Yollar ve Kltr Yzey 200 i .Mehmet TOPHakkari ili ve ileleri Yzey 2001 17Mine Zafer .KARACA, Turgay YAZAR,Fahriye BAYRAM, Blent oruh Vadisi Grc Mimarisi 2001 Yzey 29Nur Zeynep ERES, Bure Ili, Birecik ve Halfeti Ileleri evresindekiGeleneksel (2001 41Kadir Glsen Bitlis Groymak ve Tatvan Ilelerinde ve 2001 Incelemeleri 53Ali BORANSiirt ve 2001 Yzey 67A. A. BAY,HAN, F. SALMAN, M. S. BAYRAKTAR Ili ve Ilelerinde Yzey 81Havva Tlos 2001 99 BOLOGNESI RECCHI FRANCESCHINIThe Eleventh Survey .of the Great Palace:the Crossi ng of the lti neraries II 3Sema ALPASLANLykia'da Bizans Dnemi 127EbruPARMAN ve evresi Ge 2001 Yzey 139Maria ANDALOROKk 2001 Report 153Akm ERSOY, Binnur GRLER Ky ve evresi 2001 Yzey 169Emel ERTENOlba 2001 Yzey 185Detlev WANNAGATBericht ber die Erste Foschungskampagne inDiokaisareia/Uzuncabur 197Giovanni SALMERI, Anna Lucia D' AGATACilicia Survey 2001 207Nicholas K. RAUH, LuAnn WANDSNIDER Kilikia Yzey Projesi:2001 Sezonu Raporu 213Feridun Ken DARK2001 Semtlerinde Yzey 225Vecihi ZKAYA, Oya SANAlinda 2001 235Eric M. MOORMANN, Miguel John VERSLUYSThe Nemrut Project: New Research the Mountain ofthe Gods by Amsterdam University (2001) 249Maria Berg BRIESE, Poul PEDERSENReport of the Turkish-Danish Investigations in AncientHalikarnassos (Bodrum) in 2000 and 2001 257 ZyAR, ,9nhan Cemil GURBUZ, Haluk OZENERTarsus Gzlkule 2001 Enterdisipliner 273Turgut SANER, Zeynep KUBAN Gl Kutsal 283Winfried HELDForschungen in Loryma 2001 289 ERKANALaKT, Gl AKALIN,Kaan IREN, Clemens LICHTER2001 Kuzey Yzey 301Lutgarde VANDEPUT, Veli KSEPisidien Survey Projekt: Erste Kampagne in Pednelissos 315Marc WAELKENS, Femke MARTENS,Hannelore VANHAVERBEKELThe 2001 Survey Season at Sagalassos and in its Territory 329Mehmet KARAOSMANOGLU, Mehmet Birol CAN2001 Erzurum Yzey 345ARTViN iLi-ORUH VAoisi'NOEKiTARiHI YOLLAR VE KLTR YZEY 2001Osman AYTEKiN*1997 beri Artvin ve ilelerinde yzey bu itibariyle Artvin, Erzurum ve Bayburt il ierisinde yer alan oruh Nehri vadisin-de hidro-elektrik baraj ve HES ierisinde bu-lunan ve gelecekte sular kalacak olan kltr ile tarihi tespit veincelemelerine ynelik olarak Sz konusu T.C. Kltr ve Muzeler Genel Mdrl- izinleri erevesinde ve Artvin ii Kltr ile XXVi. Blge M- Deriner ve Muratll-B9rka ve HES'lerinin stle-nen ERG. Tic. ve San. ile Yksel ve Konsorsiyumun Ba- temsilcisi ve Cumhuriyet Mzeleri Nuray Demir- gzetiminde, sanat tarihileri Erkan Ko ve Fatih Karaca ile kameraman Y. EmreAytekin'in 06-20 2001 tarihleri Yrd. Do. Dr. OS[TlanAYTEKiN, Yznc niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm ye-si 65080 Van-TURKIYE.O. Aytekin, "Artvin-Trk Dnemi Yzey ilk (1997-2001) zerine Bir 6. Orta- ve Trk Dnemi Sonulan ve Sanat Tarihi Kayseri 2 Vadiye ismini veren oruh Bayburt ili ierisindeki Bayburt merkezini sonra Erzurum'un Ispir ile merkezine ve oradan Artvin'in Yusufeli ile merkezinden geerek Artvin-Borka 11-esi'nin Ky'nden lkemizi terk ederek, Batum Karadeniz'e dklmektedir. Yol bo-yunca birok dere ve kendisine katan 21km.si olmak zere toplam 466km.dir. Bkz. AnaBritannica, "oruh mad., C. 6, Istanbul, 1992, s. 514. kaynaklarda ise oruh 376 km. gsterilmektedir. Bkz. M.T. Tarkan, Orta ve oruh Ankara, 1973, s, 40. Elektrik leri Ett Idaresi Genel verilerine gre oruh ana kolu ve yan zerinde toplam 15 barajve HES edilecektir. Bunlardan en nemlileri Artvin ierisinde kalmakta olup, mansapdan-menbaya ru ana kol zerinde Borka, Deriner, Artvin, Yusufeli ve Arkun; yan kollardan Berta Suyu zerinde veBayram ile Barhal zerinde ve HES'lerdir. eden ve Erzurum ieri-sinde kalan ana kolda Aksu, ve Ispir; yan kollardan Oltu kolu zerinde ve Olur ve HES 'ler-dir-,Unc olarak Bayburt Ili ierisinde ve anakol zerinde Laleli ve HES'idir. Teknik bilqiler iin bkz. oruh Projeleri XXVi. Blge Artvin; oruh Enerji T.C.Elektrik Ett Idaresi Genel (Projelere ait Ankara; i. "Artvin'deki Enerji Uvane Dergisi, Sy. 13-14, Mart-Nisan 1998, s. 6-15.3 4 boyunca srdrlmesi planlanan ve oruh Vadisi'nden oruh Vadisi'ne kadar gsterecekolan 2002 ile TUBITAK'a desteklenmesi uygun bir proje de Van-Y-znc Universitesi Fonu 4 olan; ve Mzeler Genel Artvin KltrMdr Sezgin'e ve personeline, XXVi. Blge Mdr Mehmet ve XXVi. Blge Mdr Yar- Demir ile Yener ERG. Tic. ve SaD. Tuncer Sezgin'e ve Altun'a,Yksel ve proje koordinatr Hamit Ozaslan'a ve saha mhendisi Ali Enver Abiral'a, Mehmet botuyla ekibimizin oruh Mehmet ekibimize zaman zaman yapan Erol temsilcisi Nuray olmak ze-re her zaman zverili dikkat eken ekip ve geen tm Artvinli 2001 sezonunda; ve Artvin ili ierisin-de bulunan Borka ve Deriner ve HES olarak,henz Artvin ve ve HES ise incelen- ve 18 kpr, 4 cami, 2 trbe, 2 ev, 1 1 ve 1 kanyon ile tarihi yol giren Batum-Ardahan karayolu vadi boyunca devam eden patikalarve oruh zerinde Artvin-Batum qzerqaru.bellrlenrneye Tespiti kltr video-kamera ve ekimlerinin ra, bir plan-kesit izimleri tarihi g- belirlenmeye ve yer yer Bunlardan tescilli olmayan10 adet kltr tesciline zet-lenen 2001 sezonuna ait bulgular mansabdan-menbaya gerek- Bir ilk kez saptanan bu kltr baraj sa- erevesinde ve iyi durumda 1).MURA TL! BARAJ SAHASIArtvin XXVi. Blge ve 01.09.1999 tarihin-de Yksel Konsorsiyumu'nda (Avusturya olmak zere) 6firma 69 ay srede bitirilmek zere veHES Borka Ilesi'ne Ky'nn 2 km. 96 m. maksimum su seviyesi ile Borka merkezine kadar ykselecektir. Busaha ierisinde; Yksek Mahalle'de Bulunan Kpr: yolu kk bir dere zerinde yer almakta olup, tek gzl, yol dz ve yonu dan kk bir kprdr. Uzerinde herhangi bir kitabe Kp-rnn kesin olmamakla birlikte, 1878 yreye egemen olan Rus ynetimi ta- tamamlanan Batum-Ardahan ol- Kprnun tabiiyesi sonradan Kemer yzeyleri betonla halen ara iin Orijinal durumunu Borka-Merkez Aksu Mahallesi'ndeki Kpr: Eski Batum-Ardahan ta-rihi yol ve oruh besleyen Kaynarca (Deviskel) Deresi'nin ze-rinde, kuzey-gney ve nehir 150 m. bulu-nan kpr; gzl, yol dz olan ve kemerleri dzgn kesme kaba yonu ile (izim: 1). Memba selyaranlara yer veril- Uzerinde herhangi bir kitabesi yoktur. Ancak, tabiiyesinin 37.28 m. 2.20 m. orijinalde Dneminde yaya-fayton iin 1878 ise Ruslar tabIi-yesinin her iki eklenen beton kolonlarla ara yolunun na gzlemlenmektedir. mansab ek bir yol ve tabiiyesi her iki orijinalolmayan demir korkulukludur. ara (Resim: 1). Borka ilesi, Ky, Mahallesi'nde, ykseke bir tepezerinde evreye hakim bir Dikdrtgen iki ve tek nef-lidir. Ust kat 4.38x3.23 m. llerindedir (izim: 2). Duvarlara kire tut-5 Kltr uzmanlannca Deriner ve HES 26-28 Ocak 1995 tarihinde sreli olarak ve bu rapor Trabzon-KTVKK' nun 08.03.1996 gn ve 2410 gre burada var olan kltr Ancak. bizim tespitlerimize gre herhangi bir uygulamaya Yine T.C. evre evresel Etki ve Planlama Genel 02 Mart1999 tarih ve 1476 gre 23.06.1997 tarihli ED geici 1. maddesinegre 07.02.1993 tarihinden nce projeleri Borka, Yusufeli ve Artvin baraj veHES projelerinin geici 1. madde ve yeni ynetmelik hkmlerine tabi belirtil-mektedir. Bu durumda. Deriner ve HES' inin de kapsamda ortaya 2 malzeme olup; iten tonaz, semerdam sa-hiptir. Ust kata ynnden yuvarlaK kernerll ve iten bir ile mazgal b,i,r penceresi Alt kata ise, Uzerinde herhangi bir kitabe ve sslemeunsuruna Muhtemelen Meskun ma-hal durumda olan iinde ve evresinde define tara- tahriplere hemen alt te-penin dzgn bir plan vermeyen kilise tespit Yeniyol Mahallesi Camii: Borka ile merkezinin Yeniyol Mahallesi'nde bu-lunan ve karkas biiminde olup, 10.20x9.91 m. llerinde kare dz ve alaturka (oluklu) kire-mit rtldr (izim: 3). Kuzey ve ynnde yedi direk zerine oturan, biimde balkan biiminde son cemaat yerine sahiptir. orijinalolmayan tek betonarme minaresinin do- cephesinin WC ve abdestlik Harime kuzeycephesinin ekseninde yer alan ile Ite; direk zerine "U" biiminde mahfili Mahfil iten merdivenle, balkandan geilerek kuzey cep-hesine iki Dz tavan on adet direkle ta- ve orta kare, evresinde iki kademeli gbek ssdikkatekmektedir. Cami, toplam 13 adet yuvarlak kemeri i pencere ile Ite ve direk ve oyma ile baklava dilimi, zikzak, yedikollu ve burma gibi sslemelere yer Harimin i yzeylerine lambiri a- pencere, mahfi i ve mihrap-minber Uzerinde her-hangi bir kitabesi XViii. ve Dneminde (Resim: 2).BORKA BARAJ SAHASIArtvin os: XXVi. Blge ve 01.09.1999 tarihinde stlenen Yksel Konsorsiyum'daki 7firma 69 ay srede (01.06.2005) bitirilmek zere Borka ve HES Borka ile merkezine 1,5 km. Murgul Suyu'nun o-ruh'a yerin 300 m. 185 m. maksimum su seviyesi ileArtvin'e geerek Deriner ka-dar ykselecektir. Bu saha ierisinde;Gevl Kprs: Borka-Murgul karayolunun 11. km.sinde yer alan veKorucular Ky istikametindeki kylere kpr; oruh besle-yen Murgul Deresi zerinde olup, tek gzl, yuvarlak kemerli, yol tabiiyesi 30.47m. bir sahiptir. Ozellikle kemerinde dzgn kesme malzeme ve kire Yaya yolu Tab-liye her iki betondan sahiptir. Yaya iin Uzerinde herhangi bir kitabesi Ancak, y-rede rastlanan tipik kprlerinden biridir ve XVIII. ol- Hatila Vadisi Kprs: Artvin merkezine Ky oruh'a 500 m. ve Hatila Deresi zerinde yer alan kpr; tek gzl, yuvarlakkemerli, yol tabiiyesi 19.32 m. bir Kemerinde dzgn kes-me ise malzeme ve kire Yrme yolu ve daha sonraki bir dnemde korkuluk ve bozulmalar ve tahripler mevcuttur. Basit Gnmzde kpr; Artvin'den, Borka-Murgul tarihi patika yol Uzerinde kitabe bulun- Dnerninden ve XViiI. 3 Kprs: 3 km. kadar gneyinde, Ky yol da, Murgul Suyu'nun oruh'a vadinin st yer almakta olan kpr; ori-jinalde gzl kprlerden biri olmakla birlikte; gnmze sadece 20.50 m. tek kemeri bir kemerin de temel bulunmaktay- Bu baraj toprak dolgu kalarak tmyle ortadan kalk- Dneminde Borka'dan Artvin'e pa-tika yol qzerqalu iin ve muhtemelen XViii. Ki-tabesi DERiNER BARAJ SAHASI. Artvin XXVi. Blge ve 08.01.1998 tarihindeERG Tic. ve San. Rusya ve ait olmak ze-re 6 firma 84 ay (08.01.2005) srede bitirilmek zere Deriner ve HES Artvin merkezinin 5 km. 395 m. maksimum su seviyesi ile Yusufeli istikametine devam eden ana kolun ve Ardanu ynne da gstermektedir. Yusufeli ynn-de, Ky'nn planlanan Artvin ve HES'e kadar, ynnde Ortaky kalan ve HES'e kadar, Ardanu ynn-de ise Ky kadar ykselecektir. Bu baraj, oruh Vadisi'nde barajlar ierisinde, ykseklik ve en byklerindendir.Bu baraj Zeytinlik Camii: Artvin merkezine Zeytinlik Ky'nde bulunan ve cephelerinekseriyeti dzgn kesme malzeme ile edilen cami; 13.00x12.50 m. llerinde kare harime sahip olup, kuzey ynnde direk zerine oturan, ve iki kattan son cemaat yeri Dz ve alaturka kiremit rtldr. sinde sonradan tek betonarme bir minareye sahiptir. Harime iki dikdrtgen formlu bir Sekiz adet direk zerine "U biiminde" ve korkuluklu mahfili bu- Buraya, iten merdivenle ve soncemaat yerinin st bir ile geilmektedir. minberiorijinaldir, ise sadedir. ve gney on kuzey ise iki olmak zere toplam on yedi pencere ile Ca-minin zellikle iteki zenli ve oyma ile zenginsslemelere sahiptir. harime minber ve tavan de sslemelere yer zerinde bulunan kitabesine g-re H. 1272 (1857) tarihinde Saliha Dneminde ok az gnmze ve ibadete Orulu Camii: Artvin merkezine Orulu Ky'nde bulunan ve cepheleri dz-gn kesme i ise malzeme ile olan cami, 13.50x12.25 m. llerinde kare harime sahip olup, dz ala-turka kiremit rtl ve minaresiz bir Son cemaat yeri da, ynnden bodruma sahiptir. Harime kuzeyden ve ile Ite, sadece kuzey blmnde olmakzere 6 adet direk zerine oturan 2.10 m. eninde mahfile yer Burayaiten konulan merdivenle ve 1951 yenilenen minberin nemli bir Harimde dikkateken bir unsur da, herhangi bir destek kafes67K. "1997 Artvin-Ardahan illeri Yzey XVI. Sonu/art c. Ankara,1999, s. 149.O. Aytekin, Dnemi Sonuna Kadar Artvin'deki Mimari Eser/er, Ankara, 1999, s. 119126; Trkiye'de Abide/er ve Eski Eser/er-Artvin Ili, C. Ankara, 1983, s. 747-748. 4sistemiyle monte. tavan merkezine sembolik de olsakubbeye yer I mekanda ajur ve kalem sslemeler zerindeki kitabe ve kaynaklara gre H. 1325 (1907) tarihinde, Ali Hamza oruh ky da ile larla ve bir gnmze Ibadete Zeytinlik Ky Trbe: Artvin merkezine Zeytinlik Ky oruh geliri camiye ait olan zeytinlik ve meyve olu- arazisi zerinde yer alan trbe; i olan, 7.90x7.82 m. llerinde kare ve tromplarla geilen merkezi kubbeli bir (izim: 4). Cephe kubbesi ve tonoz rts ya kuzeyden girilmektedir ve gney durumda bulunmak- Cephelerin kaplama tmyle yerlerinden ve pen-cere Ancak, kuzeyde iki, ynlerde birer olmak zere toplam adet pencereye yer Kripta, i orta ve dikdrtgen plana sahiptir. Buradaki mezarlar tmyle bozul- ve ii ile doludur. Uzerinde herhangi bir ssleme ve kitabesi bulun- Erken Seluklu trbelerine benzerlik gstermesi ile Xii. ve Saltuk-lulara ait tahmin etmekteyiz. Kaplama Zeytinlik Camii'nin cep-hesinde bilinmektedir. durumda ve zaman zaman kullarulrnaktadrrs (Resim: 3).Zeytinlik Ky Yukan Trbe: Trbe'nin 500 m. ynn-de, ve zeytin arazinin bulunan trbe, tan 8.55x8.40 m. llerinde, i merkezi kubbeli ve malzemesiyle Trbe'nin bir benzeridir. Bunun da kaplama tmyle Di- olarak; kuzey-gney ve gney pencere bunun yerine iki pencere XII. ve Saltuklu eseri Cevat-Ali Demirz Evi (Eski Gmrk Artvin merkezine Oru-lu Ky'nde bulunmakta olup ve malzeme ile edilen ev, 12.11x11.36 m. llerinde kare plana sahip ana blm ile, arka cephesinin sol bulunan iten 5.25x4.50 m. llerindeki yan kanattan Bodrum zeri iki kata sahiptir. ve alaturka kiremit rtldr. Bodrum ka- olarak Ar-ka ynnde yan yana oda Onde ise hemen solun-da bir oda, hemen ise birinci kata mer-diven nde bir, iki, arka bedeninde ise iki olmakzere toplam pencereye sahiptir. daha olan ek blme gi- odadan ve n cephesine konan ile ve sadecen cephesinde bir penceresi Birinci kata kuzey yan cephesinden ve sun- merdivenden bodrum benzerlik gstermektedir. olarak; sol odaya, ie yapan ve bir ocak ile arka yndeki iki beden peko olarak ve ikinci katta da devam eden ii sacla silindirik biimli bir tr ilkel kalorifer sistemi gsterilebilir. Mutfak ve or-tadaki birer, iki ise er penceresi Mutfak blmnn direk zerine at formunda kemerlere sahip ve ap-raz korkuluklu byke bir ardak yer Arka sol yandaki ek blm odadan geilmektedir ve pencere ile Son kata, bi-rinci kat olan merdiven ile ve ok8 Aylekin, a.g.e.,s. 127-130; VaklfAbidefer, s. 751-752.9 Aylekin, a.g.e., s. 231-234; Abidefer, s. 748-750.10 Aytekin, a.g.e., s. 235-236; Abidefer, s. 750-751.5az birinci kata benzer dzenleme olarak mutfaktakipencere ikiye arka bir penceresi Ssleme ek blmn ve st kat arka i duvar yzeylerin-de figrl kalem sslemelere Yre mimarisine benzerlik gsterme-yen ev sahiplerinden bilgiye gre 1878 evreye egemenolan Rus idaresince Gmrk olarak ve 1917 sonra ise, Rus-lar ekilince arazi sahiplerince konut olarak Gnmzde ya- eklemlenen tuvalet ve banyonun orijinalde konut an- ok az eski dokusunu Ek blmn de ikincibir pekoya sahip var olan izlenmektedir (Resim: 4).Berta Kprs: Eski karayolunun 21. km.sinde, yeni baraj yolunun yol oruh besleyen ve ynnden gelenBerta Suyu'nun zerinde, istikametinde, yzeyleri bombeli,kire malzeme ile edilen kpr, 64.20m., ortalama 5 m. ve 7.30 m. sahip olup, gzl ve yo-lunun dz kprler grubuna girmektedir. Bu kpr; Batum-Ardahan tarihl ara yolu zerinde ve Ardanu istikametine Tabiiyesi sonradan ve her iki korkuluk Suyuniinde kalan her iki memba ve st konik klahla be-lirlenen, yuvarlak formlu selyaranlara sahiptir. Kitabesi kesinolarak hangi tarihte kprlerine olduka ben-zerlik gstermektedir. Daha nce Borka'daki kpr ile de tedir. Btn bunlarla birlikte, Dneminde ancak, Batum-Ardahan yolun zerinde ve araba ne-deniyle son 1878 Rus ynetimi tahmin et-mekteyiz. Halen durumda olmakla birlikte, 1980'li hemen modern kprden eski Ky Kpr: Artvin merkezine Ky'nnalt Deriner iin yeni yolun hemen st yer alan vebombeli malzeme ile edilen kpr, ile beslenen kk bir dere zerinde, tarihl Batum-Ardahan yolu Tek gzl veyolunun dz kprler grubunda olup, 14.11 m. 6.53 m. ve3.50 m. lsnde kemer sahiptir. ve durumda na yeni Deriner yol nedeniyle, eski yolla birlikte duruma Muhtemelen 1878 ve Rus ynetimi zama- Herhangi bir kitabesi Yine buna benzer bir kpr de, ok ve isti-kametine paralelinde yol ve zamanda Avci/ar Kpr: Ardanu ilesi'ne Ky Ardanu modern karayolunun st ile beslenen dere zerinde ve bombeli malzeme ile edilen kpr, tek gzl ve yolunun dz kprler grubundan olup, 11.40 m. 9.30 m. ve 2.20 m. l-snde her iki taraftan yuvarlak kemerlerle tonozla sonlanan kemer sahiptir (izim: 5). kprlere, her benzerlik iin-dedir. ve durumda olmakla birlikte, Ardanu ynne devam edeneski yol qzerqah: hale Tarihi Batum-Ardahan yo-lu ile 1878 Ruslar (Resim: 5).Avci/ar Kemer Kprs: Ardanu ilesi'ne Ky Mahallesi'n-de ve Ardanu Suyu zerinde, malzeme ile edilen kpr, tek gzl, yuvarlak11 Aytekin, a.g.e., s. 260-261.6kemeri i ve yolunun kprlerden olup, 15.06 m. ve 2.66 m. kemere sahiptir. Kemerlerinde dzgn kesme ise ve kire harla Yrme yolu ay ile Korku- bulunmayan Kitabesi bulunmamakla birlikte,tipik kprlerinden biridir ve muhtemelen XViii. 500 m. modern bir kpr yer (Resim: 6).Deriner ierisinde ve sadece ayak bir blmgnmze ok ve ait kpr rastlan- Bunlardan belirlenebilenleri; Berta Kprs'nn mansab BertaKprs ile imenli Ky Zeytinlik Ky'nn Trbe'ye asma kprnn mansab (yan yana iki adet) ve Demirkent Ky'nn al- kpr Bu saha ierisinde ve Ky yeniara yolunun hemen st ve kk bir derenin kalma su Ardanu Ilesi'ne madan, modern karayolunun st Cehennem Deresi Kanyonu da tabiat olarak ARTViN BARAJ SAHASIoruh gsterilen ancak henz yan Artvin ve HES Yusufeli'ye Ky'nn 3 km. memba Yusufeli'nin mevki i plan-lanan Yusufeli ve HES kadar gsterecektir. Bu sezon bu baraj ierisinde sreli de olsa bir ve tespit Camii: Yusufeli ilesi'ne vadi ierisindeki Ky'nde yer alan ca-mi, 7.30x7.14 m. llerinde kare ana mekan ile 2.29 m. st ardak son cemaat yerinden Dz ah- ve alaturka kiremit rtldr. Minaresi cephe kire har malzeme ile i aksami ise ah- malzeme ile Hariminde "L" biiminde mahfi le yer ve buraya iten merdivenle, ise soncemaat yerinin st blm ile ile sa-de, minberi ise sslemelidir. Ana mekan, iki, gneyde drt, vekuzeyde iki olmak zere toplam on bir pencere ile Son cemaat yerininalt blmnn sonradan duruma I oyma ile sslemelere yer Kitabesi bulun- kesin olarak hangi tarihte Dnemin-den ve muhtemelen XVIII. Ibadete Ky'nde, izim gelecek sezon Musta-fa Tun Evi, bodrum zeri iki kattan Yresel mimariyi dan ye zerindeki H. 1216 (1801) tarihi nemli bir Ay- Ky'nn st Artvin-Yusufeli tarini patika ya da kervanyoluna ait, dere sahip derin bir vadi ierisinde kpr dikkat ekmektedir. Dnemi boyunca Gnmzde kprnn yol BAGLIK BARAJ SAHASIoruh Berta kolu zerinde ve 12 km. plan- ve dar bir blgede gsterecek olan ve HES Deri-ner bu yndeki noktadan, yani Ortaky yk-12 Aytekin. a.g.e., S. 204-206.7..selecektir. Burada da sreli bir inceleme ve iki kpr sap- Bunlardan biri, Ardanu-A. Irmaklar ynnden gelip, Berta Suyu'na derenin zerinde olup, 14.61 m. tek gzl ve yolunu kprlerdendir. kalma tahmin bu kprnn afet-lere dayanamayarak kemeri 2001 iinde kpr ise, yine Berta Su-yu zerinde, karayolunun 23 km. kala yolun ya- Ardanu'a Ky'ne yeni kprnn yer Bu kpr ete ne ki, sel dayanamayarak Olm durumda Sadece, ayak Eski tek gzl ve yola sahip kprlerden TARiHi YOL giren "Tarihi Yollar"a olarak oruh lkemizi terk Ky'nden Borka, Deriner, Artvin ve baraj izlenmeye Bu gzergahta, tarihsel neme sahipBatum-Ardahan vadi boyunca gre patika ya da kervan yolu ile oruh zerinde Artvin-Baturu belirlenmeye Batum-Ardahan Tarihi Yolu: Acaristan'daki Batum'dan Borka'ya lkemiz ierisine giren ve oruh takip ederek Bor-ka ile merkezine buradan Artvin ynne devam edip Borka'ya AdaglKy'ne ait Katlphanlar mevkiinden ykselmeye geerek (Resim: 7) Artvin'in daki Seyitler Ky'nden bir ok virajda tekrar oruh SotubarMahallesi'ne inerek buradan bir kolu Artvin merkezine, ana kolu ise tekrarykselmeye Deriner nedeniyle yeni yol takip ede-rek (Harhan yolu-Resim: 8) Ky'nn tarihi Berta Kprs'nden ge-ip, Ardanu istikametine ynelmekte ve Cehennem Deresi Kanyonu'ndan tek-:rar Orman Deposu'ndan ykselmeye Ardanu'un Yolst Ky'ne ve buradan Bilbilan geerek Ardahan'a kuran, ortalama 5m. ve 190 km. bir yoldur13. Bu bu yol gzerga- tespit edilmeye halen birlikte Borka-Ardanu b-lm ise Cumhuriyet Dneminde (1930'lu sonra) modern veDeriner stnden geen yeni yol yer yer ca, baraj suyu olan yeni yollar bu tarihi dokuyu biraz daha etki le-yecektir. Bu arada, oruh var olan qzerqah ise, sular olacak- kaynaklara gre bu tarihi yolun, 1878 ncesinde ve ara yolu olmasa da bir din Ancak 1878 yreye egemen olanRuslar ve yolun askeri olarak bilinmektedir.Bu gzergahta, kprler dikkat ekmekle birlikte, ok tmyle demir malze-me ile kprlere de zamanda bu yol kalma kervan yolu tahmin etmekteyiz. Yolu: oruh Vadisi boyunca rastlanan ok ve ait kprlerden de zere, eskilere dayanan ve bir tm gnmze gelebilen patika yollar Bunlardanen belirgin Artvin Kprs'nden oruh'un her iki takip ederek Bor-ka istikametine devam eden patikalar gsterilebilir. Ozellikle, Artvin Kalesi ile13 Muvahhit Zeki, Artvin ili Genel Bilgiler H, Tokdemir-E. Tokdemir), istanbul,1999, s, 40,14 Muvahhit Zeki, e.q.e. s. 41-42,8 olan Ky koruma yer anla- Bu tr patikalara Ardanu ve Yusufeli qzerqahlannda da yer yer Ekseriyeti modern ortadan gibi,var olan blmlerinin de bir baraj Ne zamandan beri uygulamaya belirlenemeyen o-ruh zerindeki Batum'un bizden kadar(1921) aktif olarak Yrede incelemelerde en son qzerqa- Yusufeli ierisinde yer alan Demirkent Ky Kprs'nekadar ve merkezlerinin olmak zere, Zey-tinlik Ky ve Borka istikametindeki kylerde grlmektedir. 1921 eski nemini kaybetmekle birlikte, 1955'li kadar Batum'a izinli olarak ve ara istasyonlarda bilinmektedir. Btn oruh'a has, yk ve yolcu 12 m.boyunda 1,5 m. 4 ton kapasiteli, kreki (tayfa) ve bir reis ta- yrtlen tespit Artvin'den Batum'a yakla- su ynne 4-5 saatte ve geriye, iple ekilerek ya da rzgar- havalarda yelken aarak, iki gnde geri Gnmzde hi kul- olmayan ve ok az hayatta olan reisierine rastlanan ve Borka ve Deriner 1930'lu sonra Borka-Yusufeli lan modern oruh olumsuz ynde ve ka- orijinal grlmektedir. kltr ve tarlhi o-ruh Vadisi boyunca ky ve mahallelerde ok yresel mlmariye ait zellikle Batum-Ardahan yolu ve tam olarakhangi tarihten tespit edilemeyen demir kprler ile (bunlardan en Borka ile merkezinde ve 1970'li oruh ve yan zerinde elik ve asma kprler y-reye has otantik Yine, etnografik nitelikte Borka Ilesi Ay- Mahallesi'nde seramik retimi yapan ve dayanan bir gnmzdeki belki de son temsilcisi durumundaki, 1929 da anmak gerekir. Daha nce evre ilelere ve Batum'a kadar vurgulanantoprak talepsizlik nedeniyle retimine bir ara Tamolarak baraj olmamakla birlikte, Artvin merke-zine Seyitler Ky'nde ait bir kilise ve Ky'nde oriji-nal dokusunu koruyan bir cami minberi sonunda, Ky'ne ve Atabeklere ait tarihl ilgili gelecekte ya- iin gzlemlerde SONU ve NERiLER zere, bu ilk kez baraj ierisinde en kltr ve tarihi yol i Deriner ve HES tes-pit ve Dnemi kadar bir sreyi kapsa- Ky k vadi ve merkezlerinin Yusufeli hari, sular kalmayacak bu aza indirgeyen etmenlerden 1998 gelecek barajlarla faaliyetlerininartarak devam ve yrenin sosyo-kltrel nemli yol bilinen olgu kesin bir ve ilgili nerilerde bulunmak Ancak, bir 15 Muvahhil Zeki. a.g.e., s. 21-22; Trabzon Vilayeti Salnamesi 11869 K. C. I, Ankara, 1993, s.216-219.9 ve bunlardan etkilenen karayolu yeni qzerqahlarda ile ilk su tutumuna 2005-2006 vadiye ynelik acilnlemler almak ortaya Bu sahaya nerilerimiz olarak; Erzurum kadar oruh Vadisi'nin video-kame-ra ve ekimlerinin nemli bir belge TRT planlanan "oruh Durgun Akacak" belgeselinin, bu anlam-da uzmanlarca da baraj tet-kik edilrnesjyle verilerin saptanabilmesine imkan verecektir. lanan ve TUBITAK desteklenmesi uygun bulunan projemiz, ekibimiz ve y-re bir olarak durumdaki tm rlvelerinin ve T.C.Kltr Trabzon Kltr ve Tabiat Koruma Kurulu'nun 08.03.1996tarih ve 2410 da gibi, Artvin merkezine Zeytinlik yer alan ve trbelerin (kmbet) resttsyon ve restorasyon projele-rinin ve kurtarma dnemlerinin tam olarak saptanma- ve birinin kyn yeni de Artvin merkezinin uygun birbirimine ve projesi uygun olarak yeniden edilme-si Zeytinlik ve Orulu camiieri de, yeni ky-lerine Orulu Ky'ndeki Gmrk bir uygulama gs-teren nedeniyle, sahibinden (devlet-sivil) ilerideki turizm ak-tivitesi iin Artvin'in herhangi bir yerinde otel-pansiyon olarak hizmete sunula-bilir. Berta Kprs'n Artvin merkezine herhangi bir yere, Ardanu-Av- her iki kprler ise, Ardanu ile merkezine yol lendirilebilir. ve Borka qzerqahlanndaki iin debir benzer nlemler Halen tescilleri Zeytinlik Ky ve trbelerinin, Zey-tinlik ve Orulu camiierinin tescillenmeleri tescilli olup olma- tam olarak tespit bu sezon bunlara ait Daha nce tescilleri Ky'n-deki Borka- Yeniyol Mahallesi'ndeki Camii'nin, Borka-Aksu Mahalle-si'ndeki kprnn, Murgul-Korucular Ky Gevl Kprs'nn, Artvinmerkezine Orulu Ky'ndeki Gmrk Artvin merkezine Ha- Ky alundaki kprnn, Artvin merkezine Ky yakmlanndakikprnn, Ardanu Ilesi'ne Ky iki kprnn ve Yusufeli esi'ne Ky Camii'ne ait Sonu olarak, oruh Vadisi bir iin, ynnde ve HES Yusufeli ynnde ise Artvin ve HES Tortum, Olur ve Ispir istikametine incelemelerimiz olmak zere, gelecek tm oruh Vadisi'nikapsar biimde srdrmeyi ve Batum-Ardahan Ardanu-Ardahan blm ileArdanu, ve Yusufeli ynnde vadilerde patika yol izlemeyi plan- 10".00;0,("od,(/;--,.,.......... Ancak, arkeolo-jik bulgular konusunda herhangi bir izlenir. 2001 da ilk kez yzeydeki kltr incelenmesi-ne 2001 arazi kentin ynelik incelemeleri-mizde, nymphaeum ncelik Koruma her an orta-ya bu kesin bir belgelemesinin gerekli Bu nedenle, 2001 sezonunda izim, yer (Resim: 4-7).Nymphaeum akropolisin sur Diocaesarea'dan Olba'ya gelen yol zerinde, belki de onun son Hemen kentin tiyatrosuna ait Roma Dneminde ken-tin sosyal merkezinin bu kesim nympha-eum'a bu konumun seiminde, su ile ne dikkat Nymphaeum arazi uygun olarak birka katzerine blmlerden Bu nedenle ve akropolis yama- grkemli, dramatik etkiye sahip bir "U" yksek bir arka Tek ile rlen bu duva- 65 cm.dir. n yznde yzeylerinin dzeltilmesine bakan arka yzde kaba yonu daha zensiz bir sz konusu izlenir. malzemesi Ilk rektagonal b-yk olarak bir birlikte, duvarda ile bir grlr. Bugn olanduvar, nde bir platformu bir alt dzeyde ise, hazne ya da yalak olarak blm yer nndeki platform da basa-makla bir alt dzleme Bu kademeli dzenleme, suyun ses ve hareketlilik ile son derece etkileyici bir mimari kompozisyon Buna n incelemeler, Roma imparatorluk DnemininAnadolu'daki grkemli sslemelere, eserlerine sahip e melerinden gstermektedir. Yzeydeki paralar qs- bir mimari dekorasyonu herhangi bir bulgu yoktur.Nymphaeumun tarihlendirilmesi konusundaki en somut veri, onun kente hizmetveren su sistemi ve aquaeductus ile olan Aquaeductus, Olba'ya 20 km. Lamas (Limonlu) akarsuyu zerindeki su sis-temin bir en grkemli olan aquaeductus (Resim: 8), sahip Imparator Septimius Severus Dnemine tarihlenrnektedir". Bunedenle, nymphaeumun da olarak I.S. 2. ol- gerekmektedir. Ancak, alt ve st dzeylerde izlenen iki fark-II ve rengi, evrelerini st seviye-de malzeme izlenimi veren da desteklemektedir. Bu durumda, ya iki olarak ya da dep-rem vb. bir tahribat bir ya da birden fazla ilk sezon 5 Olba ile ilgili genel Keil-Wilhelm 1931, 5.80-89; MacKay 1968, MacKay 1976, 5.641-642; Hellenkemper-Hild1986, 5.62-64, abb.65, 66; Hild- Hellenkemper 1990, 5.369-370; Olba konusundaki l-iicks1891, 269-270; BenI 1891, 5.222; Heberdey-Wilhelm 1896, 8.90-91; Olba sikketeri ile ilgili Hill 1900, Lii-LV,8.119-126; Staffieri 1978; Levanle 1986, no.603-664, pl.40-41; Staffieri 1987, 8. 233-248; Ziegler 1989, nO.358-376, Burnett 1992, 5.564-566; Martini 1992, 8.131,170; Levanle 1993, no.798-856, pI.40-42; Slaffieri 1994, 8.231-3516 Nymphaeum'dan 8Z eden Keil-Wilhelm 1931,8.82-84, re8.103 (Iev. 36) , plan 104,107; Hild-Hellen-kemper 1990, 5.369; Aran 1971,1157 BenI 1891, 5.222; Hicks 1891, 5.270 (no.71); Heberdey-Wilhelm 1896, 5.90; MacKay 1976, 5.642.186 gstermektedir. Keil-Wilhelm'in 1931 tarihli yer alannymphaeuma ait o gnden bugne kadar da tahribata ol- "U" arka bir son zamanlarda tmyle izlenmek-tedir".Olba'da aquaeductus ve nymphaeumun su rnekleri ola-rak birok grlmektedir. saptanan ak-ropolisin kesimindeki dikdrtgen ve 8.40x16.00 m. boyutun- toprakla dolu grlebilen 3.00 m. ila 5.00 m. ara- saptanabilmektedir. 80 cm. olan kayaya ye-di bir merdivenle inilmektedir. Kentteki bir byk ise vadiye bakan, akropolisin ykselti zerindedir. 8.1Ox32.5 m. boyutunda vedikdrtgen biimli sannca akrepolisteki yine kayaya ba-samaklarla inilmektedir.lleri her iki da en ve dan 1/2 veya 1/4'lk bir ly Kilikia blgesindeki gr-kemli bir llerinin 45.07x22.85 m. oldu- belirtilmekte? ve bu plan da 1/2'lik bir etmektedir.Olba'daki ile ilgili olarak incelemelerde, konut da nemli yer Akropolis ve onu evreleyen yama ve dz-lk alanlarda ok ev Bunlar arazi uygunolarak yksek duvar yerine buna byk rektagonal blok rlmesiyle da ait sve ve lento hala birok kesimde Ozellikle akropoliste ka- arazi ve dikenli bitki rtsyle g arazi kayaya merdivenve geitlerle bylece kent ii trafik Konutlarda ile de su gereksiniminin belirlenmek-tedir. yzeyde kiremiti, opus sectile, tessera pencere par- Olba'daki konutlarda olduka yksek bir gstermektedir. Bylece, bu evlerin ve iklim uyumlu, ilerinde mozaik, opus sectile bulunan, su sahip vecam pencerelerinden ve alan sonucuna biraz kalan ve eskiden beri blgeye gelen dikkatini eken Villa Rustiea da belirtilen zelliklere sahip bir Son derece iyi durumda ile Villa Rustiea, Olba kentsel yer- iindeki ve grnmlerini gz nne getirmekte yar- (Resim: 9). Kentte LS. 2. etkinliklerindenyola sz konusu da I.S. 2. tarlhlendirilmektedir!t. Olba konutlar da akropolis verimli olanaklar-la geimini bir nfusun olarak Olba'daki gnlk Roma kent dokusunun yresel rnekleri niteli- sivil ve kamusal mezarlar da nemli bir yer Ge- sahip kentteki 1. Kaya 2. l.ahitler3. Mezar 8 1931, res. 103 (lev.36).9 Langlois 1861, s.188.10 Keil-Wilhelm 1931, s.84, plan 108; Hild-Hellenkemper 1990, s.370, res.329; 1999, s.159, 166, lev. 32-33,lig 12-13.11 1999, s. 166.187Mezarlar, hemen her kesimine, ykselti, yama ve dzlklere "Gney Nekropolisi" olarak alan, gneydeki vadinin yamala- kaya ve lahitlerle doludur. Zaten Olba ve Diocaesarea nekropolislerinin or-tak zelliklerinin kaya ve lahitlerin yanyana yer ne srlmek-tedir12(Resim: 10). Vadisi'ne bakan yama zerindeki