23.Arkeoloji Arastirma Sonuclari Toplantisi 2.cilt

T.C.KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü

23. ARAŞTIRMA SONUÇLARI

TOPLANTISI2. CİLT

30 MAYIS - 3 HAZİRAN 2005ANTALYA

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YAYINLARIYayın No: 3053-2Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel MüdürlüğüYayın No: 114-2

YAYINA HAZIRLAYANLARKoray OLŞENDr. Fahriye BAYRAMDr. Adil ÖZME

DİZGİ: Özlem Gül İNAL

ISBN: 975-17-3184-4 (Tk.No)975-17-3186-0 (2. Cilt)

ISSN: 1017-7663

Not: Bildiriler, sahiplerinden geldiği şekliyle ve sunuş sırasına göre ya-yınlanmıştır. Kitapta yayımlanan yazıların tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

KÜLTÜR BAKANLIĞI DÖSİMM BASIMEVİANKARA-2006

İ Ç İ N D E K İ L E R

D. WANNAGAT, S. WESTPHALEN, N. KRAMER, R. KOCHBericht Über Die Forschungen in Diokaisareia/Uzuncaburç 2004 ....................................................................... 1

Deniz Burcu ERCİYASTokat İli Komana Antik Kenti Yüzey Araştırması 2004 ................................ 13

Marie-France AUZÉPYSurvey of the Byzantine Monasteriesof the South Coast of the Sea of Marmara 2004 ........................................... 23

Thomas DREW-BEARKütahya’da Yeni Kurulan Bir Müzenin Yazıtları ......................................... 35

Maria ANDALOROKüçük Tavşan Adası: 2003 Report ..................................................................41

S. ÇİĞDEM, H. ÖZKAN, H. YURTTAŞ, N. ÖZTÜRK2004 Gümüşhane Yüzey Araştırması ............................................................. 57

Robert OUSTERHOUTArchaeological Materials From theÇanlı Kilise in the Aksaray Museum .............................................................. 71

G. LEHMANN, A. E. KILLEBREW, M. H. GATES, B. HALPERNThe Mopsos Project: The 2004 Season of Archaeological Survey in the Bay of İskenderun, Eastern Cilicia ......................................... 79

Hatice PAMİR, Gunnar BRANDSAsi Deltası ve Asi Vadisi Arkeoloji Projesi Antiocheia, Seleuceia Pieria ve Sabuniye Yüzey Araştırmaları 2004 Yılı Çalışmaları......................... 89

Orkan KÖYAĞASIOĞLU2004 Yılı Muğla ve Antalya İlleri Antik Batık Yüzey Araştırması .................................................................... 103

Nilay KARAKAYA2004 Yılı, Kayseri’nin Yeşilhisar İlçesi Erdemli Vadisi’ndeki Kaya Kiliseleri ............................................................113

Gül IŞINYumaklar Arpalık Tepe Küçük Buluntuları: Ön Rapor ..................................125

Sema DOĞANAlanya ve Çevresinde Bizans Araştırmaları 2004 ....................................... 135

Yalçın MERGEN2004 Yılı Olympos Antik Kenti Yüzey Araştırması ..................................... 147

Aslı ÖZYAR, Günhan DANIŞMAN, Hadi ÖZBALTarsus-Gözlükule 2004 Yılı Disiplinlerarası Araştırmaları ............................ 155

Taciser TÜFEÇİ SİVAS, Hakan SİVAS2004 Yılı Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar İlleri Yüzey Araştırmaları ................................................................................... 163

Marc WAELKENSThe 2004 Survey Season at Sagalassosand in its Territory ......................................................................................... 175

Elif Tül TULUNAYNif (Olympos) Dağı Araştırma Projesi:2004 Yılı Yüzey Araştırması ......................................................................... 189

Nurettin YARDIMCI2004 Şanlıurfa-Suruç Ovası Yüzey Araştırması ........................................... 201

Turgut SANER, Dorothea ROOS, Peter BAUMEISTERKeloşk Kale (Birecik) 2004 ......................................................................... 217

Mehmet TOP, Erkan KOÇ, Hatice İSLAMOĞLUHakkâri ve Şırnak İlleri ve İlçeleriYüzey Araştırması, 2004 ............................................................................. 225

Coşkun ÖZGÜNEL, Kutalmış GÖRKAY2004 Yılı Erythrai Antik YerleşimiArkeolojik Araştırmaları .............................................................................. 239

Mehmet ÖZSAİT2004 Yılı Samsun ve Amasya İlleriYüzey Araştırmaları .................................................................................... 249

Mehmet ÖZSAİT2004 Yılı Burdur İli Yüzey Araştırmaları .................................................... 259

Anneliese PESCHLOW-BİNDOKATDie Arbeiten des Jahres 2004 im Latmos ..................................................... 269

Raffaella PIEROBON BENOITSurvey of the Mandalya Gulf Report on the 2004 Campaign:The Iasos’ Chora and the System of Defence ............................................... 279

K. S. GİRGİNER, Ö. OYMAN-GİRGİNER, F. ERHAN2004 Yılı Adana ve Kayseri Yüzey Araştırmaları (Sarız ve Kozan) ........................................................................................... 293

Osman AYTEKİNArtvin İli-Çoruh Vadisi’ndeki Tarihî Yollar ve Kültür Varlıkları Yüzey Araştırması ............................................................ 309

C. Brian ROSE, Reyhan KÖRPEThe Granicus River Valley Survey Project, 2004 ......................................... 323

Giovanni SALMERI, Anna Lucia D’AGATACilicia Survey 2004 ..................................................................................... 333

Franz Alto BAUER, Holger A. KLEINVize’de Ayasofya (Süleyman Paşa Camii)2004 Yılı Çalışmaları Raporu ...................................................................... 337

Lutgarde VANDEPUT, Veli KÖSEPisidien Survey Projekt: Pednelissos 2004 ................................................. 351

K. STROBEL, C. GERBER, M. LUCIANI, E. CHRISTOFFeldforschungen in Tavium 2004-Bericht über die Kampagne 2004 ................................................................. 359

Christoph GERBERBericht über Die Tätigkeıt in Den Museen Ankara und Çorum 2004.................................................................. 377

H. H. Günhan DANIŞMAN, Gülsün TANYELİTrakya’da Bir Endüstri Arkeolojisi Projesi: Kırklareli-Demirköy Demir Dökümhanesi 2004 Yılı Yüzey Araştırması...................... 389

Zeynep KUBAN, Turgut SANERKıran Gölü Kutsal Alanı 2004 ....................................................................... 395

A. Nejat BİLGEN2004 Yılı Midaion/Karahöyük Yüzey Araştırması ....................................... 403

Eugeia Bolognesi Recchi FRANCESCHINIThe Chronological Phases of the LandingStaircase Structures in the Boukoleon Area ................................................ 409

A. TAVUKÇUOĞLU, E. N. CANER-SALTIK,Ş. DEMİRCİ, T. YAŞAR, A. GÜNEYAğzıkarahan (Aksaray) Tüflerinin Malzeme Özellikleri ................................................................................... 417

BERICHT ÜBER DIE FORSCHUNGEN IN DIOKAISAREIA/UZUNCABURÇ 2004

Detlev WANNAGAT*Stephan WESTPHALEN

Norbert KRAMERRoman KOCH

Dank der Genehmigung durch die Generaldirektion der Denkmäler und Museensowie der umfassenden Unterstützung durch die Deutsche Forschungsgemeinschaftkonnten die Forschungen in Diokaisareia, dem heutigen Uzuncaburç, fortgesetzt wer-den. Die Arbeiten des Jahres 2004 dauerten vom 4. August bis zum 18. September.Sie wurden von einer Arbeitsgruppe aus Archäologen, Bauforschern, Vermessungsin-genieuren und einem Geologen durchgeführt. Als Vertreterin des Kultur- und Touris-musministeriums fungierte Frau Oya Arslan vom Archäologischen Museum in Adana,der ich für ihre umfassende Hilfsbereitschaft und Sachkompetenz in allen administra-tiven und archäologischen Fragen sehr herzlich danke. Unterstützt wurde unsere Ar-beit zudem durch den Kaymakam von Silifke und den Kommandanten der Jandarmain Uzuncaburç, wofür ich hier ebenfalls Dank sagen möchte.

Folgende Arbeiten bildeten die Schwerpunkte der Kampagne 2004:- Abschluß der topographischen Aufnahme - Fortführung der Bauaufnahme am Zeus-Olbios-Tempel- Abschluß der Bauaufnahme am Tychaion- Dokumentation der Nekropolen- Geologische Bausteinanalyse

Topographische Aufnahme im Stadtgebiet von Diokaisareia1. Die Arbeiten andem topographischen Gesamtplan des Stadtgebietes konnten abgeschlossen werden.Zusätzlich zu den antiken Befunden erfasste die Aufnahme auch die moderne Beba-uung innerhalb der archäologischen Schutzzone, zudem wurde die aktuelle Nutzungder Bodenfläche als Weinfeld, Brachland etc. im Plan notiert. Hiermit ergibt sich einumfassendes Bild des aktuellen Zustandes der Ruinenstätte. Diese umfassende Do-kumentation erscheint besonders wichtig, da der antike Ruinenbestand heute durch ständige Bautätigkeit stark gefährdet ist. Es erscheint unter diesem Aspekt höchst rat-sam auch den südlich der Stadt Uzuncaburç gelegenen Hügel mit dem hellenistischen

* PD Dr. Detlev WANNAGAT, Archäologisches Institut, Albert-Ludwigs-Universität Freiburg, Fahnenbergplatz D-79085Freiburg/ALMANYA

1 Die topographische Aufnahme wurde geleistet von Florian Bauch, Manuela Pietschmann, Frank Sollinger. Dieabschließende Aufbereitung der Daten lag in den Händen von Manuela Pietschmann, betreut wurden die Arbeitenvon Günter Hell und Andreas Rieger von der Fachhochschule Karlsruhe.

1

Grabturm zur archäologischen Schutzzone erster Kategorie zu erklären, um ihn vor derZerstörung durch Haus- und Straßenbau zu schützen.

Der Tempel des Zeus-Olbios und die frühbyzantinische ‚Tempelkirche2. Für dieWeiterarbeit am Steinplan des Zeus-Olbios-Tempels wurde die Tempelruine gereinigt.Da der Zeustempel Ende der 1950er Jahre bereits einmal bis auf das antike Bodenni-veau freigelegt worden war, wurden dabei keine antiken Schichten berührt. Der heuti-ge Befund zeigt deutlich, dass der Tempel nach Beendigung des paganen Kultes ent-weder gezielt zerstört wurde oder dem Steinraub überlassen worden war. Denn bere-its vor Anlage der Basilika waren große Teile des Stylobates durch Steinraub entferntworden, und die fehlenden Stellen mussten für den Bau der Kirche erneuert werden.Spätestens für den Kirchenbau wurden auch Dach und Gebälk des Tempels entferntsowie die Kapitelle und die oberen Säulentrommeln auf den Langseiten systematischabgetragen. Ebenso gravierend waren die Eingriffe im Inneren (Abb. 1). Nicht nur dieCellamauern wurden entfernt, sondern auch der gesamte Boden der Cella und die Bö-den in den Ptera wurden herausgenommen. Für die Anlage der Kirche war der Tem-pel also vollständig entkernt und bis auf den Säulenkranz hin abgetragen worden. Vondem ursprünglichen Tempelbau war damit kaum mehr etwas zu erkennen.

Das Säulengerippe, das vom Tempel einzig geblieben war, bildete den Aus-gangspunkt für den Bau der Basilika. Die Gliederung des Kircheninnenraums entsp-richt mit einer Vorhalle im Westen, dem dreischiffigen Langhaus und dem dreiteiligenSanktuarium einem vertrauten Schema, das sich in der Verteilung der unterschiedlic-hen Fußbodenbeläge wiederholt: Opus sectile im Mittelschiff, Mosaik in den beidenSeitenschiffen und im südlichen Apsisnebenraum3, Kalksteinplatten im nördlichen Ap-sisnebenraum sowie im mittleren und südlichen Narthexraum. Monumental war die An-lage der drei Hauptportale in der Westwand, die wie die beiden Verbindungstürenzwischen den Kompartimenten der Vorhalle und die drei Eingänge in den Naos sowiedie zwei Portale in den Längsseiten durch gerahmte Türgewände hervorgehoben wur-den. Ihr Repertoire umfaßt Kehlen, Wülste und Faszien und lässt in den unterschied-lichen Relieftiefen der Haupt– und Seitenportale eine hierarchische Staffelung erken-nen. Sie sind außerdem der Beleg, dass eine eigene Werkstatt mit der architektonisc-hen Ausstattung beauftragt war, die man für eine kilikische Kirche dieses Formats auchvoraussetzen darf. Auffällig ist dagegen der große Verlust an Säulen mit ihren Basen,Schäften und Kapitellen. Abgesehen von den Basisprofilen der zwei Wandvorlagen zuSeiten der Apsis, ferner einem Pfeiler– und einem Säulenkapitell4 sowie einigen reiz-vollen Werkstücken von Kleinarchitektur fehlt die Ausstattung komplett. Man kann wohlausschließen, dass sie erst in den 1950er Jahren entfernt wurde, als man das Bauwerkvom Schutt befreite. Dagegen sprechen die Sorgfalt, mit der damals die Fußbodenmo-saiken konserviert wurden, wie auch das Lapidarium im Temenosbereich, das genü-gend Platz auch für größere Werkstücke geboten hätte. Eher ist von einer bislang nichtgenauer faßbaren ‚anonymen Zwischenphase‘ auszugehen, während der die Kircheaufgegeben und ausgeräumt wurde. Ephemere Mauerreste und ein rauher Plattenbe-lag im östlichen Mittelschiffsbereich weisen auf eine Nachnutzung des Bauwerks hin.Rotstichige Verfärbungen und Abplatzungen an den Innenseiten der Säulen und derApsis sind Indizien, dass die Kirche vorher einer Brandkatastrophe zum Opfer fiel.

2

2 Die folgenden Ausführungen zur‚ Tempelkirche’ beruhen auf einem Text Stephan Westphalens, der dieUntersuchungen durchführt. Die Bauaufnahme lag in den Händen von Martin Fladt und Andreas Irl, die zeitweise vonJohannes Linnemann unterstützt wurden.

3 Die Seitenlänge der Steintesserae beträgt 15 bis 20 mm, vereinzelt bis zu 25 mm. Langfristig scheint es ratsam, dieMosaiken im Langhaus freizulegen und neu zu konsolidieren; zur Zeit sind sie von einer ca. 10-15 cm starkenErdschüttung bedeckt. Unklar ist, wann diese Schüttung im Anschluß an die Freilegung vom Ende der 1950er Jahreeingebracht wurde.

4 Baugliederverzeichnis Nr. 04/163: Säulenkapitell, Fragment in der Zisterne unter der nördlichen Peristasis, H noch52 cm, B noch 46 cm; Baugliederverzeichnis Nr. 03/69: an der Oberfläche stark bestoßenes Pfeilerkapitell einerWandvorlage, in der Trockenmauer östlich der Apsis, H 55 cm, B 62 cm, L mehr als 95 cm.

Waren die meisten Merkmale der Basilika grosso modo schon seit längerem be-kannt, so fehlten bislang gesicherte Hinweise auf die Apsisseitenräume und ihre An-bindung an die angrenzenden Raumteile. In symmetrischer Entsprechung bilden siemit der Hauptapsis zusammen eine gerade Mauerstirn und sind zweiteilig angelegt(Abb. 2). Die östlichen Kompartimente besitzen eine Apsidiole in der Mauerstärke5 undsind über einen Durchgang mit der Hauptapsis verbunden. Durch Türen in den Außen-mauern waren beide Seitenräume auch separat zu betreten, ohne erst das Kirchensc-hiff durchqueren zu müssen. Die westlichen Kompartimente sind durch eine Querma-uer von dem Bereich des Seitenschiffs ausgeschieden und durch eine Rundnische inder Längsmauer ausgezeichnet6. Möglicherweise hat es zwischen den beiden Raum-teilen eine niedrige Abschrankung gegeben – die Einlassungen in den Säulenschäftensind in diesem Fall nicht eindeutig –, ansonsten bestand die Trennung lediglich in ei-nem zwischen den Säulenschäften eingespannten Bogen, von dem die Auflager nochdeutlich zu erkennen sind. Schwieriger ist der Befund im Bereich der Quermauernzwischen den Seitenräumen und den Seitenschiffen zu interpretieren. Im Fundamentist jeweils eine schmale Füllmauer mit einer Türschwelle zu erkennen, die gegen einebreitere Vorlage an der Außenmauer stößt. Ein Pendant auf der gegenüberliegendenMittelschiffsseite fehlt, vielmehr laufen die sorgfältig verlegten Säulenstylobate bis andie Wandvorlagen zu Seiten der Hauptapsis durch. Obwohl eindeutige Spuren auf denStylobaten fehlen, gibt es Anhaltspunkte, an dieser Stelle je einen Pfeiler mit T-förmi-gem Grundriß zu rekonstruieren, der einerseits die Quermauer der Seitenräume auf-fing und andererseits zwei Bögen in der Längsrichtung bediente. Dafür sprechen einzusätzlicher Fundamentblock, der passend gegen den südlichen Stylobaten gesetztist, sowie eine T-förmige Aufschnürung auf dem nördlichen Stylobaten. Schließlich istnoch eine Reihe von Pfeilerbasen erhalten, deren dreiseitig umlaufendes Profil den be-iden Wandvorlagen zu Seiten der Apsis entspricht, und zu einer derartigen Anlage ge-hört haben könnte7. Zum Chorbereich im Mittelschiff waren die Seitenräume über Bö-gen geöffnet, während eine Quermauer mit einer Tür sie von den Seitenschiffen trenn-te.

Eine kreuzförmige Piscina weist den nördlichen Seitenraum der Tempelkirchevon Diokaisareia eindeutig als Taufkapelle aus (Abb. 3, 4). Die Piscina ist vor der Ap-sidiole in Quadermauerwerk 0,85 m tief in den Boden eingelassen und war mit Mörtelglatt verstrichen. Der Durchmesser des runden Beckens beträgt am Boden 0,60 m.Zahlreiche Glas– und Steintesserae im Oberflächenschutt belegen, dass das Baptiste-rium der ‚Tempelkirche’ mit Wandmosaiken ausgeschmückt war8. Gleiches ist im süd-lichen Seitenraum der Fall, dessen Funktion ansonsten noch nicht eindeutig geklärtwerden konnte. Von der Ausstattung sind zudem noch sorgfältig gearbeitete Kalkste-inpfeiler einer Kleinarchitektur erhalten, der bislang noch kein Aufstellungsort zugewi-esen werden konnte9.

Angesichts dieser tiefgehenden Eingriffe in die Substanz des Tempels sind alleerhaltenen Partien des hellenistischen Baubestandes für eine Kenntnis des Zeustem-pels von großer Bedeutung. Für den Unterbau haben die Arbeiten wesentlich neue Er-

3

5 Im nördlichen Seitenraum ist die Apsidiole in der ersten Quaderlage erhalten, im südlichen ist sie durch eineAufschnürung auf der Grundmauer nachgewiesen.

6 Die Rundnische ist im südlichen Seitenraum ansatzweise erhalten, im nördlichen noch an den Abarbeitungen derSäulenschäfte zu erkennen.

7 Es handelt sich um fünf Pfeilerbasen mit einer einheitlichen Schaftbreite von 66 bis 67 cm, die wie die Höhe desProfils mit Plinthe, Torus und Trochilus den beiden Wandvorlagen entspricht: Baugliederverzeichnis Nr. 01/308, 312,313, 314 und 322.

8 Ihre Seitenlänge beträgt 5-10 mm. Material und Farbe: neben transluizidem Glas opakes Glas für gelbe und grüneFarbtöne, Kalkstein für Weiß, Keramik für Rot und poröse Schlacke für Grau. Die Steine waren in eine ca. 2,5 cmstarke und an der Oberfläche rot eingefärbte Mörtelschicht gedrückt. In einem der wenigen bis zu 10 cm großenFragmente will ich eine Augenpartie als Hinweis auf figürliche Darstellungen erkennen.

9 Die Pfeiler haben einen dreieckigen Querschnitt und lagen vor der Rundnische im Chornebenraum. Ober- undUnterteile sind nicht direkt anpassend. Baugliederverzeichnis Nr. 04/131: H 43 cm, davon das Kapitell 17 cm; Nr.04/132: H 35 cm, davon das Kapitell 17 cm; Nr. 04/133: H 65 cm, davon die Basis 15 cm; Nr. 04/134: H 44 cm, davondie Basis 15 cm.

kenntnisse gebracht. Die einzigen originalen Teile des hellenistischen Pteronbodenshaben sich in der Nordwestecke des Tempels erhalten (Abb. 5, 6). In der byzantinisc-hen Basilika befand sich an dieser Stelle ein Treppenhaus, sodass es dort nicht zu ei-ner grundlegenden Erneuerung des Bodens wie in allen anderen Teilen des Gebäudesgekommen war. Die erhaltenen Partien des Tempels weisen Eigenheiten auf, die sig-nifikant von den Standards hellenistischer Tempelarchitektur abweichen. Besondersauffällig ist der Steinschnitt. Die Blöcke sind nicht orthogonal geschnitten, sondern sehrunregelmäßig gearbeitet. Ihre Maße schwanken zwischen 130x70 cm bis zu 56x50cm. Jeder Stein wurde vor Ort speziell für die Anpassung zugerichtet, was sogar zurVerlegung eines nahezu dreieckig geschnittenen Steines führte. Mit dieser Arbeits-technik geht einher, dass es keine strukturelle Differenzierung von Stylobat und Pterongibt. Beide Zonen gehen nahtlos ineinander über10. Diese Eigenheiten deuten an, dassder Unterbau dieses monumentalen Sakralbaus von einer Bauhütte verlegt wurde, dieauf ihre Weise zwar routiniert arbeitete, aber offenbar nicht mit den Standards monu-mentaler Tempelarchitektur vertraut war. In der Auswahl des Steinmaterials zeigensich zudem begrenzte bautechnische Erfahrungen, denn der Unterbau besteht aus ei-nem sehr weichen Kalkstein. Dieses Material steht in der unmittelbaren Umgebung an,sodass Abbau und Transport äußerst ökonomisch betrieben werden konnten. Aller-dings ist der Kalkstein für die Beanspruchung, dem er als Lauffläche in diesem Bere-ich ausgesetzt war, wenig geeignet. Dementsprechend sind die Oberflächen stark ver-rieben.

Die Arbeiten am Grundriß des Baubestandes haben damit grundlegend neueErkenntnisse für die beiden zentralen Phasen des Bauwerks - den hellenistischenTempel und die frühbyzantinische Basilika - erbracht und sollen 2005 abgeschlossenwerden.

Das Tychaion und weitere Arbeiten zur kaiserzeitlichen Stadtentwicklung11. Zuden bedeutenden Sakralbauten der kaiserzeitlichen Stadt, die das urbanistische Gefü-ge wesentlich bestimmten, gehört der Tempel der Tyche. Das Tychaion lag an expo-nierter Stelle im äußersten Westen der Stadt und bildete den Endpunkt der ostwestlichverlaufenden Hauptstraße Diokaisareias. Der aktuelle Bestand der Ruine birgt eineganze Reihe ungelöster Fragen bezüglich der Gestaltung der Anlage und ihres Vorp-latzes. Sichtbar sind heute die Reste einer 14 m langen und 13 m breiten Cella, die anden äußersten Punkt des Plateaus im Westen herausgeschoben ist (Abb. 7). Der Auf-bau ist an der Nordwestecke des Tempels gut ablesbar: über einem 2,20 m hohen Po-dium erhob sich die Cellawand, die an den Ecken mit Pilastern versehen ist. Die Cel-lawand ist noch bis zu einer Höhe von 2,76 m erhalten. Das heutige Bodenniveau ste-igt nach Osten hin an, sodass die Oberfläche an der Gebäudefront auf Höhe der Ober-kante des Podiums liegt. Es handelt sich hierbei um eine Anschüttung die wahrsche-inlich zu einem späteren Zeitpunkt zwischen der Cella und einer ca. 30 m östlich vor-gelagerten Säulenstellung eingebracht worden war. Es ist anzunehmen, dass das Ni-veau auch in diesem Bereich ursprünglich ca. 2 m niedriger lag. Die heutige Flächeöstlich der Cella dürfte daher kaum dem antiken Vorplatz des Tempels entsprechen.Dieser Bereich wird im Osten von einer ursprünglich sechssäuligen Fassade begrenzt,von der noch fünf Säulen mit dem Architrav aufrecht stehen (Abb. 8-10). Der Architravträgt eine Inschrift, durch die die Benennung des Baus und seine Stifter bekannt sind:“O”PPIOS OBPIMOY KAI H GYNH KYPIA LEONIDOY TO TYXAION THI POLEI”Aufgrund der Prämisse, der Tempel müsse gleichzeitig mit der Stadtgründung errich-tet sein, war das Tychaion zunächst in das 1. Jh. n. Chr. datiert worden. Wie bereitsverschiedentlich bemerkt wurde, läßt sich diese Annahme jedoch nicht mit der Gestal-

4

10 Normalerweise wurde der Stylobat gegenüber dem Pteronpflaster auch durch eine leichte Erhöhung abgesetzt.11 Die Bauaufnahme wurde von Christian Kayser und Anita Ascher durchgeführt.

tung der Bauornamentik vereinbaren. Denn die korinthischen Kapitelle, deren Frontenteils mit Adlern verziert sind und die anstelle der Helices lediglich zwei kleinere Blätteraufweisen, können nach typologischen Kriterien nicht vor dem 2. Jh. n. Chr. entstan-den sein.

Zudem ist zu prüfen, ob die einzelnen Elemente des Aufbaus auch ursprünglichfür diesen Ort als Einheit konzipiert waren. Denn die relativ aufwendige Säulenordnungmit monolithen Schäften aus Granit sowie Basen und Kapitellen aus prokonnesischemMarmor und der nur grob gearbeitete Unterbau aus Kalkstein passen nicht reibungs-los zusammen. Sie unterscheiden sich nicht nur durch das Material, sondern auchdurch die Maße: die oberen Abschlussprofile der Piedestale sind geringfügig schmalerals die darauf lagernden Plinthen der Säulenbasen, die dementsprechend überkragen.Es scheint nach dem bisherigen Kenntnisstand durchaus möglich, daß es sich bei derSäulenstellung in der heute sichtbaren Form um eine sekundäre Zusammenstellung inVerbindung mit der Anhebung des Niveaus handelt. Allerdings verunklären verschi-edene Phasen moderner Nachnutzung den Befund, so dass eine präzisere Klärungder einzelnen Bauphasen nur über Sondagen erreicht werden könnte. Auf Baumaß-nahmen des 5. Jhs. n. Chr. im Bereich des Tychaion weist eine Serie von drei korint-hischen Kapitellen hin, die bereits 2003 nahe der Cella des Tychaion aufgenommenwurden (Inv. Nr. 03/406. 03/481. 03/515). Hinzu kommen einige Elemente einesfrühbyzantinischen opus-sectile-Paviments. Da unter Arkadius und Honorius das Nord-tor nach Aussage einer am Bau angebrachten Inschrift erneuert worden war, könntenauch die spätantiken Baumaßnahmen am Tychaion aus dieser Zeit stammen.

Zur weiteren Klärung der kaiserzeitlichen Stadtentwicklung konnte mit der Baua-ufnahme am Nordtor begonnen werden12. Ein weiterer Schwerpunkt galt der Inventa-risierung von Baugliedern vor allem im Bereich des sogenannten Gymnasion13. Mitder Dokumentation von 120 Architekturfragmenten im unmittelbaren Umfeld der Ruinedeutet sich an, dass der ursprünglich hellenistische Gebäudekomplex im 2. Jh. n. Chr.mit großem Aufwand umgebaut worden war.

Nekropolen14. Alle heute sichtbaren Grabanlagen im Umfeld der antiken Stadtkonnten während der Kampagne 2004 erfaßt werden. Die Dokumentation der insge-samt 715 Grabkomplexe, die häufig mehrere Einzelgräber enthalten, erfolgte deskrip-tiv, fotografisch und in Maßskizzen. Zudem wurden alle Anlagen tachymetrisch einge-messen, so daß ein Gesamtplan der Nekropolen Diokaisareias auf dieser Basis aus-gearbeitet wird. Die überwiegende Anzahl der Gräber sind Felsgräber, die entwederals Kammer- oder Arkosolgräber angelegt wurden. Sie enthalten in der Regel in denFels gearbeitete Sarkophage. Deutlich seltener sind freistehende Sarkophage, dieebenfalls zumeist aus dem anstehenden Fels gearbeitet sind. Lediglich ein Fundamentam Beginn der Ostnekropole gehörte möglicherweise zu einem freistehenden Grabha-us. Im Umfeld des Fundamentes fanden sich zahlreiche Marmorfragmente eines at-tischen Sarkophages, die eine solche Interpretation des spärlichen Baubefundes na-helegen.

Die bisher ältesten, späthellenistisch-frühkaiserzeitlichen Grabanlagen befindensich in der Ost- und Westnekropole. Die Gräber der Ostnekropole säumen die Straßezur benachbarten antiken Siedlung von Olba, sie orientierten sich also an einer regi-onal intensiv frequentierten Verbindung. Die Anlagen der Westnekropole liegen hinge-

5

12 Die Bauaufnahme führten Marcello Spanu, Luca Lanteri und Giuseppe Romagnoli durch.13 Die Dokumentation lag in den Händen von Nils Edelmann und Heike Möller.14 Die folgenden Ausführungen beruhen auf einem Text Norbert Kramers, der die Leitung des Nekropolen-Surveys

hatte; maßgeblichen Anteil an der Dokumentation der Befunde hatte Johannes Linnemann. DieVermessungsarbeiten leisteten Marta Maul und Sven Memmer, der zudem für die abschließende Aufbereitung derDaten verantwortlich war. Die Bauaufnahmen der aufwändigeren Gräber mit Architekturfassaden führten NilsEdelmann und Heike Möller aus .

gen an einer Straße, die nicht zu den wichtigen Duchgangsstraßen zu zählen ist. In derWestnekropole ragen drei Felsgräber mit sorgfältig gearbeiteten Architekturfassadendorischer Ordnung hervor, die noch der späthellenistischen Zeit oder der frühen Ka-iserzeit angehören (Abb. 11, 12).

Die mit weitem Abstand größte Nekropole ist die Nordnekropole. Hier gruppi-eren sich beiderseits der antiken Straße über 400 Grabanlagen von auffallender Ein-heitlichkeit: das Typenspektrum beschränkt sich weitgehend auf Arkosolgräber mit ei-nem einzelnen Felssarkophag und auf Kammergräber mit zumeist drei P-förmig ange-legten Sarkophagen. Vermutlich erfolgte die Etablierung der Nordnekropole erst in derhohen Kaiserzeit. Die größte Nutzungsaktivität dürfte anschließend in christlicher Zeit,vor allem im 5.-6. Jh. n. Chr. anzusetzen sein. In dieser Zeit kam es auch zu Zweitnut-zungen älterer Gräber. Bislang schwer einzuordnen ist die vergleichsweise kleineNordwestnekropole. Ihre Grabtypen sind nicht so einheitlich wie etwa die der Nordnek-ropole, und es gibt kaum Inschriften oder architektonisch gestaltete Fassaden, dieRückschlüsse auf Datierungen zuließen. Zudem liegt die Nekropole nicht an einerDurchgangsstraße, sondern in einem Seitental. Ebenfalls nur von untergeordneter Be-deutung war eine im Süden gelegene Nekropole; sie befindet sich an der Straße, dievon Seleukeia nach Diokaisareia führte. Allerdings bot die geologische Struktur diesesGebietes kaum Möglichkeiten für die Anlage von Felskammergräbern, die den vor-herrschenden Grabtypus bildeten. Westlich der modernen Straße von Silifke nachUzuncaburç finden sich daher Anlagen mit freistehenden Sarkophagen, die zum Teildurch den Bau der Asphaltstraße gestört sind.

Angesichts des überwiegend gleichförmigen Spektrums der Grabanlagen, sinddie Fragmente des bereits erwähnten attischen Sarkophages bemerkenswert. Diegrößten Fragmente messen ca. 30x40 cm. Sie waren für den Bau zweier modernerFeldmauern verwendet worden. Auch für ein 2004 noch im Bau befindliches Haus inunmittelbarer Nähe waren einige Marmorfragmente zerschlagen worden, um in derDachkonstruktion verbaut werden zu können. Im Anschluß an eine Dokumentation derFundsituation wurden die Fragmente aus den Feldmauern geborgen und in das Depotgebracht. Soweit die Fragmente des Sarkophags bereits eine Deutung erlauben, han-delt es sich um eine Schlachtdarstellung, möglicherweise eine „Schlacht bei den Schif-fen“. Bei der weiteren Bearbeitung wird auch zu klären sein, ob die Fragmente nur voneinem oder von mehreren Sarkophagen stammen.

Geologische Bausteinanalyse15. Das bevorzugte Baumaterial, das an den helle-nistischen und kaiserzeitlichen Bauten Verwendung fand, war der lokale Kalkstein.Signifikante Unterschiede, die an dem jeweiligen Material verschiedener Gebäude zubeobachten sind, warfen die Frage nach einer gezielten Auswahl des Baumaterialsund nach der Erschließung von Steinbrüchen mit unterschiedlicher Qualität in der An-tike auf. Das primäre Ziel der geologisch/sedimentologischen Untersuchungen bes-tand darin, nachzuweisen, woher das Material der verschiedenen Bauten stammt. Zu-dem sind Fragen der Qualität (Festigkeit, Verwitterungsstabilität) und der gezieltenAuswahl von Bedeutung.

In einer zweiwöchigen Kampagne wurde das Gebiet um Uzuncaburç im August2004 dank der finanziellen Unterstützung der Universität Erlangen geologisch/faziellkartiert, zudem wurden Richtprofile aufgenommen, die in einem Gesamtprofil die zeit-liche Entwicklung der verschiedenen Kalksteintypen dokumentieren. Ferner wurdendie Kalksteine der Objekte makroskopisch analysiert, klassifiziert und Miniproben fürDünnschliffuntersuchungen entnommen. Im Folgenden werden die Ergebnisse derFeldarbeit und der ersten mikroskopischen Untersuchungen von Dünnschliffen der

6

15 Die folgenden Ausführungen beruhen auf einem Text von Roman Koch, Paläontologisches Institut der UniversitätErlangen, der die Untersuchungen.

Kalksteine vorgelegt. Die Kalksteine ausgewählter Bauten wurden makroskopisch (undbei 10-facher Lupenvergrößerung) faziell gemäß ihren Hauptmerkmalen (Partikelgrö-ße, Fossilgehalt, Farbe, Sedimentstrukturen) eingestuft. Im Bereich der Nekropolensowie entlang der Straßen und Wege wurden Profile aufgenommen und dabei alleKalksteintypen erfasst, die in der näheren Umgebung anstehen. Diese Kalksteintypen(Faziestypen) konnten mit den Kalksteinen der Bauten vor Ort verglichen und somit ei-ne erste Zuordnung vorgenommen werden. Von ausgesuchten charakteristischenKalksteintypen wurden 12 Dünnschliffe hergestellt. Mittels der Mikrofaziesanalysekonnten weitere Merkmale im mikroskopischen Bereich analysiert werden, womit dieerste Zuordnung von Kalksteinen der Bauten zu entsprechenden Lagen bzw. zu bere-its bekannten Steinbrüchen untermauert wird.

Von verschiedenen Gebäuden sowie von charakteristischen Gesteinen aus al-len Aufschlüssen wurden repräsentative Proben mittels der Dünnschliffanalyse unter-sucht. Grobkörnige, Kalksteine mit biogenen Bruchstücken (Grainstones) und braunenFlecken stammen von der Basis des W-Profils. Sie sind sehr porös und weisenBruchstücke von Echinodermen und Mollusken sowie benthonische Foraminiferen auf.Die hangenden, gebankten, bräunlichen Kalke konnten aufgrund der geringen Mäch-tigkeiten – nur bis 50 cm Bankmächtigkeit – nicht als Naturwerksteine für größereWerkteile verwendet werden. Das Material der Nord-Nekropole sowie die lateral verg-leichbaren Kalke im S-Profil bestehen überwiegend aus feinen Kalksteinen mit dichtermikritischer Matrix, in denen einige feine Bruchstücke von Echinodermen und Mollus-ken auftreten. Die sichtbare Porosität ist sehr gering. Erst die hellen, feinkörnigen Kal-ke mit Bänken von bis zu 3 m Mächtigkeit, die im obersten Steinbruchgebiet des N-Profils auftreten, wurden als Naturwerksteine für größere Werkstücke benutzt. Sie bes-tehen aus bioklastischen Kalken mit zahlreichen auch größeren Bruchstücken vonCorallinaceen (Rotalgen) und kleinen Foraminiferen. Sie weisen noch partiell feinkör-nige Matrix auf und lassen auch offene Porosität erkennen. Ferner sind die einzelnenPartikel durch einige Zemente gut miteinander verbunden, so dass der Kalk insgesamtals homogen und mäßig verfestigt anzusehen ist und entsprechend im Vergleich zuden anderen Kalken gute Eigenschaften als Naturwerkstein aufweist.

Auf Grundlage dieser Analysen lassen sich erste Schlussfolgerungen for-mulieren. Die Abfolge des Miozäns zeigt im Untersuchungsgebiet eine sedimen-tologische Entwicklung, die durch einen Wechsel von grobkörnigen sehr porösen, zufeinkörnigen matrixreichen und zu mittelkörnigen porösen, gut verfestigen Kalksteinencharakterisiert ist. Sie spiegelt die Änderung der Wassertiefe im Ablagerungsraumwider. Der gleichzeitige Wechsel der Fossil-Assoziationen erlaubt eine erste biostratig-raphische Untergliederung, aufgrund derer die gesamte Kalksteinabfolge wahrschein-lich ins Untere bis Obere Miozän einzuordnen ist. Die Qualität der verschiedenenKalksteine äußert sich in entsprechenden Verwitterungsbildern, die vom Abschalen(Bildung von Platten) bis hin zum Abmehlen und Absanden reichen. Die Änderungender Gesteinstextur und der Fossilvergesellschaftungen erlauben es ferner, die beiverschiedenen Bauten verwendeten Naturwerksteine den untersuchten Gebietenzuzuordnen. Es kann somit festgestellt werden, dass das Material des Großen Turmseinzig aus dem untersten, geologisch ältesten Steinbruch im Bereich der späterenSüdwest-Nekropole stammt. Die Steine des Grabturmes stammen wohl ausschließlichaus dem im S-Profil anstehenden Material, also aus der nahen Umgebung. Die Steineder Türeinfassung wurden hingegen aus dem Gebiet relativ weit nördlich des Bauplat-zes, im Bereich der späteren Nordwest-Nekropole, entnommen. Die Kapitelle derkaiserzeitlichen Säulenstraße bestehen aus einem sehr hellen, feinen, sehr gut bear-beitbarem Kalk, der im obersten Steinbruch im N-Profil abgebaut wurde. Die Ersch-ließung dieses bautechnisch qualitätvollsten Materials fand offenbar erst in der hohenKaiserzeit statt.

7

8

Abb. 1: Zeus-Olbios-Tempel. Blick von Westen ins Innere

Abb. 2: Tempelkirche. Rekonstruierter Grundriß des Sanktuariums

9

Abb. 4: Tempelkirche. Grundriß und Schnitt der Piscina

Abb. 3: Tempelkirche. Piscina des Baptisteriums im nördlichen Apsisseitenraum

10

Abb. 5: Zeus-Olbios-Tempel. Stylobat und Bodenbelag des Pteron in der Nordwestecke

Abb. 6: Zeus-Olbios-Tempel. Nordwestecke, Grundriß und Rekonstruktion des Steinschnitts

11

Abb. 8: Tychaion. Säulenstellung östlich der Cella von Osten

Abb. 7: Tychaion. Nordflanke der Cella

Abb. 9: Tychaion. Säulenstellung östlich der Cella, Grund-und Aufriß

12

Abb. 11: Westnekropole. Felskammergrab mit dorischer Fassade

Abb. 10: Tychaion. Säulenstellung östlich der Cella, Unterbau von Osten

Abb. 12: Westnekropole. Felskammergrabmit dorischer Fassade, Aufriß

TOKAT ‹L‹ KOMANA ANT‹K KENT‹ YÜZEY ARAfiTIRMASI 2004

Deniz Burcu ERC‹YAS*

Tokat ‹li Komana antik kenti ve çevresinde bu y›l bafllayan çal›flmalar›m›z›n te-mel amac› Komana kentinin s›n›rlar›n› ve özellikle de e¤er mevcut ise sur duvarlar›n›tespit edebilmek, yerleflim düzeni ve kentin olas› yap›lar›n›n yerlerini belirleyebilmek vekentin do¤al çevresi ve kaynaklar› ile olan iliflkisini anlayabilmek; ayr›ca daha önce her-hangi bir bilimsel çal›flma yap›lmam›fl kent hakk›nda özellikle yaz›tlar yard›m› ile dahafazla bilgi toplayabilmektir.

Çal›flmalar 20 Eylül-7 Ekim tarihleri aras›nda gerçeklefltirmifltir. Kültür Bakanl›¤›temsilcisi Zeynep Akkoyun da dahil olmak üzere ekibimiz 5 kifliden oluflmufltur: Yrd.Doç. Dr. D. Burcu Erciyas (proje yöneticisi), Elif Koparal (arafl. gör.), Emrah Köflgero¤-lu (mimar/yüksek lisans ö¤rencisi) ve Emine Sökmen (tarihçi/yüksek lisans ö¤rencisi).Çal›flmalar›m›za destek veren Tokat Valisi Say›n Ayhan Nasuhbeyo¤lu’na, Tokat Mü-zesi çal›flanlar›na, DS‹ çal›flanlar›na ve ‹l Jandarma Komutanl›¤›’na teflekkürlerimizisunar›z.

Antik kentte çal›flmalar›m›za öncelikle Hamamtepe ad› verilen, Yeflil›rmak Neh-ri’nin hemen k›y›s›nda, DS‹ regülatörünün yan›nda ve K›l›çl› Köyü, Afla¤› Mahalle ileiçiçe bulunan höyükte bafllad›k (Harita). Hamamtepe, Tokat-Niksar ile Tokat-Almus ka-rayollar› aras›nda uzanan yaklafl›k 250 metreye 150 metre büyüklü¤ünde, genifl kena-r› nehir taraf›na do¤ru üçgen bir höyüktür (Resim: 1). Höyü¤ün sivri ucu ayr› bir ada-c›k olarak gövdeden ayr›lmaktad›r. Höyü¤ün üzerinde bulunan yap› kal›nt›lar› ve ke-narlar›nda hâlen görülebilmekte olan duvarlar, höyü¤ün genifl adas›n›n bir teras duva-r› veya surlarla çevrilerek küçük adac›ktan ayr›ld›¤›n› göstermektedir. Bu genifl k›sm›ngüneye uzanan taraf› maalesef eski Niksar yolu ve DS‹ su regülatörünün inflas› s›ra-s›nda hasar görmüfltür. Höyü¤ün do¤al e¤iminin eski Niksar yolunun güneyinden ge-çen sulama kanal›na kadar uzand›¤›, yol kenar›ndaki kültürel malzeme içeren toprakkesitlerinden anlafl›lmaktad›r.

Höyü¤ün güneybat› köflesinde, bat›s›nda, kuzeybat› köflesinde ve kuzeyinde ol-dukça kaba tafl ve çimento kullanmak suretiyle yap›lm›fl, yo¤un hasara u¤ram›fl duvar-lar bulunmaktad›r (Resim: 2). Bu duvarlardan güneybat›da olan› d›flar›ya do¤ru ç›k›n-t› yapmakta, adeta dörtgen bir yap› oluflturmaktad›r. Yine bat› taraftaki 2 duvar› takipeden 3. s›ra duvar ileriye, d›flar›ya uzanmaktad›r. Duvar s›ras› kuzeybat›da dönerekdevam etmekte, kuzeyde ise tekrar bir ç›k›nt› ile çift duvar olarak do¤uya uzanmakta-d›r. Güneyde yolun yaratt›¤› tahribat sebebiyle duvar takip edilememifltir. Do¤uda iseduvarlar›n devam› bulunamam›fl, bu duvarlardan ba¤›ms›z olarak dörtgen bir yap›yarastlanm›flt›r. Tepeyi çevreleyen duvarlar ayr›ca yer yer ana kaya ile de desteklenmifltir.

* Yrd.Doç.Dr. Deniz Burcu ERC‹YAS, Orta Do¤u Teknik Üniversitesi, Yerleflim Arkeolojisi Anabilim Dal›, Mimarl›kFakültesi ‹nönü Bulvar›, ODTÜ Ankara/TÜRK‹YE 06531

13

Hamamtepe’nin üzerinde odalar hâlinde yap›lar bulunmaktad›r ancak bu yap›la-r›n toprak üzerinde kal›nt›lar› görülememektedir. Odalar›n duvarlar› ancak duvarlar›nyaratt›¤› ç›k›nt›lar ve boflluklardaki çöküntülerden anlafl›labilmektedir. ‹ncelemeler s›-ras›nda 2 yap› grubu tesbit edilebilmifltir. Bunlar›n her ikisi de güney tarafa yak›n olupher ikisi de farkl› planlarda 6 odal›d›r.

Hamamtepe’yi çevreleyen duvarlar ve üzerindeki yap›lar 1/500 ölçekle çizilmifl-tir (Resim: 3). Hamamtepe’nin üzerinden ve güney yamaçta aç›lm›fl olan kaz› çuku-rundan çanak çömlek toplanm›flt›r. Tepe üzerinde bulunan çanak çömlek ço¤unluklas›rl› olup Ortaça¤’a tarihlenebilmekte (Resim: 4), kaz› çukurunda bulunan seramiklerise muhtemelen Roma Dönemine uzanmaktad›r.

Hamamtepe üzerindeki incelemeleri takiben ekip, çal›flmalar›n› höyü¤ün yak›nçevresinde yo¤unlaflt›rm›flt›r. Höyü¤ün bat›s›nda uzanan tarlalar Yeflil›rmak’›n kuzeyin-de kalmak suretiyle Niksar yolu ile sulama kanal›n›n kesiflti¤i noktaya kadar taranm›fl,geç döneme ait birkaç duvar kal›nt›s›na ve az miktarda geç dönem serami¤ine rastlan-m›flt›r. Diagnostik parçalar toplanm›fl, kal›nt›lar foto¤raflanm›flt›r.

Eski Niksar yolu ile Yeflil›rmak aras›nda kalan ve DS‹’ye ait geçilmez bölgede deyürünmüfl, burada da çok az miktarda seramik ve birkaç mimarî parça bulunmufltur.Yine DS‹ arazisi içerisinde Yeflil›rmak’›n güney k›y›s›nda infla edilmifl yüzme havuzu-nun çevresi dolafl›lm›fl, ancak inflas› s›ras›nda ortaya ç›kt›¤› DS‹ yetkilileri taraf›ndanbilinen, fakat flu andaki yerleri tespit edilemeyen mimarî parçalara ait yap›lara rastlan-mam›flt›r. Yüzme havuzu inflaat› s›ras›nda burada bulunan yap›lar›n tahrip edilmifl ol-mas› veya üzerlerinin kapat›lm›fl olmas› mümkündür. DS‹ arazisi içerisinde bulunantek kayda de¤er antik yap› Roma Döneminden kalma köprünün aya¤› olmufltur. Herne kadar köprünün orijinal aya¤› üzerine beton at›lmak suretiyle regülatör yap›s›n›n ku-zeyde bir parças› hâline gelmifl de olsa köprünün yap›m› s›ras›nda devflirme malzemeolarak kullan›lm›fl iki adet Roma yaz›t› nehir sular› çekildi¤inde görülebilmektedir(Resim: 5).

Yaz›tlar Anderson (1903) ve Cumont (1906) taraf›ndan daha önce görülmüfl,Wilson taraf›ndan da tezinde yay›nlanm›flt›r (1960)1. 20. yüzy›l›n bafl›nda hâlâ ayaktadurmakta olan bu köprünün bugünki hâli üzücüdür.

Hamamtepe’nin hemen do¤usunda yer alan K›l›çl› Köyü Afla¤› Mahalle’de evleraras›nda dolafl›lm›flt›r. Evlerin duvarlar›nda antik dönemden kalma mimarî parçalargözlenmifl, Murat Can’›n evinde Yunanca yaz›tl› bir mezar tafl› bulunmufltur.

Hamamtepe ve yak›n çevresindeki incelemeler tamamland›ktan sonra, höyü¤üngüney taraf›ndaki tepeler üzerinde görülen tümülüsleri araflt›rmak üzere Almus yo-lunun güneyinde çal›fl›lm›flt›r. Yola ve höyü¤e en yak›n tümülüs Karart›c› Tepe’nin (Ba-demlitepe) ön taraf›nda bulunan tümülüstür (Harita). Bu tümülüs güneydeki sulama ka-nal›n›n yan›nda, yüksekçe bir tepenin üzerindedir (663 m.). Hem kuzey yamac›ndahem de tepesinde kaçak kaz›lar yap›lm›fl ancak tahminimizce mezar odas›na ulafl›la-mam›flt›r (Resim: 6). Tümülüs üzerinden toplanan seramikler Demir Ça¤›’na tarihlene-bilmekte ancak tümülüsün dolgusu içerisinde tafl›nm›fl malzeme olabilece¤i için tümü-lüs için kesin bir tarih vermemektedir (Resim: 7).

Tokat’tan Almus’a do¤ru ilerlerken tümülüsten yaklafl›k 500 m. mesafede, yolungüneyindeki tepe üzerinde, yo¤un seramik bulunan bir düzlük tespit edilmifltir. Büyükbir elektrik dire¤i taraf›ndan tahrip edilmifl bu düzlükte arkeolojik malzeme 100 m. ça-p›nda bir alana yay›lm›flt›r. Arkeolojik malzeme Roma Dönemi çanak-çömle¤i (Resim:8) ki, bat› taraf›nda özellikle büyük pitos parçalar›, kiremitler ve k›r›k tafllar içermekte-dir. Ayr›ca bol miktarda kemi¤e, birer parça cam ve mermere de rastlanm›flt›r. Alan-

14

1 Anderson, J.G.C. 1903. “A Journey of Exploration in Pontus”. Studia Pontica I, Brussels; Cumont, F., and Cumont,E. 1906. “Voyage d’exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie”. Studia Pontica II., Brussels; Wilson,D.R. 1960. The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia and Pontos in the Greek and Roman Periods. Ph.D.diss., Oxford University.

da irice ifllenmifl bir tafl bulunmufl, bu tafl›n sanduka lâhit kapa¤› olabilece¤i düflünül-müfltür. Ayr›ca alandaki kaçak kaz›larda küçük flekilsiz tafllardan yap›lm›fl basit bir du-var temeli ve alan›n do¤u taraf›nda tonozlu bir yap› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Daha büyükbir yap›ya ait olmas› muhtemel tonoz görülebildi¤i kadar›yla 2,50 m. geniflli¤inde ve4,10 m. uzunlu¤undad›r. Tonozun yap›m›nda çok iri olmayan tafllar ve harç kullan›l-m›flt›r. Tonozun içi, bir yang›n veya ikincil kullan›m s›ras›nda uzun süre atefle maruzkalm›fl olmal›d›r ki, isle kapl›d›r.

Yine Almus yolu üzerinde bulunan Döllük Köyü’nde de incelemelerde bulunul-mufltur. Köyün evleri aras›nda bol miktarda çok iyi iflçili¤e sahip yap› tafl› görülmüfltür.Bu tafllar aras›nda yer döflemeleri, bir adet sütun kaidesi ve bir lâhit de bulunmakta-d›r. Bir köylü bizlere bu tafllar›n geldi¤i bahçeleri göstermifl ancak buralarda yap›laraait herhangi baflka bir kal›nt› görülememifltir. Döllük’ün üzerindeki Sivritepe’ye t›rma-n›rken kayaya oyulmufl iki adet mekân tespit edilmifl, köylülerin bir tanesinin içerisindebulunan klineyi tarifinden bunlar›n kaya mezar› olabilece¤i düflünülmüfltür.

Sivritepe, Döllük Köyü’nün güneybat›s›nda yer alan ve üzerinde tümülüs bulu-nan bir tepedir. ‹ncelemelerimiz s›ras›nda bu tümülüsün de Karart›c› Tepe Tümülüsügibi kaçak kaz›larla tahrip edildi¤i, hatta mezar odas›na ulafl›ld›¤› gözlenmifltir. Tümü-lüsün çevresinde kayda de¤er serami¤e rastlanmam›flt›r. Yaln›z mezar odas›na ait ol-du¤unu tahmin etti¤imiz ve bölgede görülen k›rm›z› renkli yerli tafltan kesilmifl bir adetblok tafla rastlanm›flt›r.

Hamamtepe’nin güneyinde yap›lan araflt›rmalar tamamlad›ktan sonra Hamam-tepe’nin ve Tokat-Niksar yolunun kuzeyinde bulunan K›l›çl› ve Bula köyleri çevresindeçal›flmalara devam edilmifltir. Hem gezginler taraf›ndan tespit edilmifl hem de müze ta-raf›ndan tescillenmifl bir kaya mezar› (Resim: 9) ve türbenin çevresinde incelemelerdebulunulmufltur. Kaya mezar› ba¤›ms›z bir kaya kütlesinin üzerine Amasya’da görülenkaya mezarlar›na benzer olarak tap›nak görüntüsünde yap›lm›flt›r. fiu anda k›r›k du-rumda bulunan iki sütunun tafl›d›¤› bir al›nl›¤› olup mezar odas›na girifl küçük bir pen-cereden sa¤lanm›flt›r. Al›nl›k üzerinde bir kalkan tasviri vard›r. Alt tarafta iki sat›r Grek-çe bir yaz›, mezar›n bu ikinci kullan›m›nda kime ait oldu¤unu göstermektedir. Yaz›n›nsol taraf›nda bulunan niflin kremasyon urnesi için yap›lm›fl olmas› ve orijinalinde bir ka-pa¤›n›n bulunmas› muhtemeldir. Mezar odas›n›n (2,34x1,65 m.) içerisinde herhangibir yap› bulunmamaktad›r. Yaln›zca yerde 23 cm.ye 41 cm.lik bir oyuk görülmektedir.Mezar odas›n›n iç arka yüksekli¤i 1,19 m. olup girifl yüksekli¤i 1,15 m.dir.

Kayan›n do¤u yüzeyinde ikinci bir kaya mezar› bulunur. Bu mezar›n d›fl› beze-meli de¤ildir ancak içerisinde iki adet mezar çukuru ve arka tarafta bir kline vard›r. Ka-yan›n üzerinde de bir mezar çukuru kaz›lm›flt›r. Ayr›ca ikinci bir çukurun kaz›lmas› içinnoktalar belirlenmifl ancak oyma ifllemi yap›lmam›flt›r. Kaya mezar› çevresinde bir mik-tar Bizans veya Osmanl› serami¤i toplanm›flt›r.

Kaya mezar›n›n bat›s›nda bulunan e¤imli arazinin özellikle bat› e¤iminde erkendöneme ait oldu¤u düflünülen çanak çömlek parçalar› bulunmufltur (Resim: 10). Buparçalar›n Erken Tunç ve hatta Geç Kalkolitik olabilece¤i düflünülmektedir. Yüzeyaraflt›rmas› s›ras›nda ele geçirilen en erken malzeme bu olmal›d›r. Bu çanak çömle-¤in bulundu¤u alanda herhangi bir yap› izine veya baflka arkeolojik buluntulara rastlan-mam›flt›r. Bu e¤imli arazinin kuzey k›s›mlar›nda, kaya mezar› çevresinde toplanm›flolan serami¤e benzer seramikler de bulunmufltur.

Kaya mezar›n›n 150-200 metre do¤usunda yine küçük bir tepe üzerinde bir tür-be görülmektedir. Bu türbenin çevresinde dolafl›lm›fl, eskizleri çizilmifltir. Türbe çev-resinde bol miktarda kiremit göze çarpmaktad›r. Ayr›ca türbenin güneyinin eski bir me-zarl›k oldu¤u, sürülerek pancar ekilmifl bu arazide görülen insan kemiklerinden anlafl›l-maktad›r. Burada herhangi bir buluntuya rastlanmamas› mezarl›¤›n ‹slâm Dönemineait oldu¤unu düflündürmektedir.

15

Yüzey araflt›rmas›n›n geri kalan k›sm› K›l›çl› ve Bula köyleri aras›nda bulunanarazinin taranmas›na ayr›lm›flt›r. K›l›çl› Köyü sakinlerinin de yard›mlar›yla K›l›çl›’n›nkuzeyinde bulunan tepelerin hemen dibinde Bizans Dönemine ait bir bazilika (Resim:11), ayn› çevredeki kayalarda tafl oca¤› olarak kullan›ld›klar›na dair alet izleri (Resim:12), tepelerin önündeki tarlalarda kaçak kaz›da ortaya ç›kar›lm›fl Bizans Dönemine aitbir duvar (Resim: 13) ve Bula Köyü yak›nlar›nda kesme tafllardan yap›lm›fl alt›gen birsu yap›s› bulunmufltur.

Bu buluntulardan kuflkusuz en görkemlisi alt›gen havuz görünümündeki yap›d›r(Harita; Resim: 14). Henüz tam olarak ifllevi anlafl›lamam›fl bu yap›n›n herbir duvar›yaklafl›k 5 metre, çap› ise 10,55 metredir. Tafllardan birço¤una oyularak su kanal›yap›lm›flt›r. Taban›nda da su giderleri göze çarpmaktad›r. Yap›n›n çevresinde aç›lm›flolan kaz› çukurlar›ndan anlafl›ld›¤› kadar›yla, yap›ya kuzeyden birden fazla künk ile sugelmektedir. 1955 y›l›na kadar sulama havuzu olarak kullan›ld›¤›n› ö¤rendi¤imiz buyap› Roma Dönemine ait olmal›d›r. Bu havuz görünümündeki yap›n›n daha büyük biryap›n›n parças› olmas› olas›d›r, ancak bu seneki çal›flmalar›m›zda bu düflünceyi des-tekleyecek kan›t bulunamam›flt›r.

2004 y›l› Komana antik kenti yüzey araflt›rmas› hem Komana oldu¤u varsay›lanHamamtepe ve çevresinde, hem de güneydeki mezarl›k alanlar› ve Roma-Bizansdönemlerinde yerleflim gördü¤ü anlafl›lan kuzeydeki K›l›çl› ve Bula köyleri aras›ndakalan arazide önemli bulgular ortaya koymufltur. Bu ön çal›flmay› gelecek y›llardajeomanyetik yöntemlerin kullan›ld›¤› daha yo¤un yüzey araflt›rmalar› takip edecektir.

16

17

Resim 1: Hamamtepe’nin tepeden görünümü

Harita 1: 2004 Araflt›rma Alan›

18

Resim 2: Hamamtepe etraf›ndaki duvar kal›nt›lar›

Resim 3: Hamamtepe, vaziyet plan›

19

Resim 4: Hamamtepe’de ele geçirilen seramikler

Resim 5: Roma köprüsünün içerisinde devflirme olarak kullan›lm›fl yaz›tlar

20

Resim 7: Karart›c›tepe üzerinden toplanan seramikler

Resim 6: Karart›c›tepe’nin uzaktan görünüflü

Resim 8: Nü¤ücüktepe’de toplanan Roma dönemi seramikleri

21

Resim 10: Erken Tunç Ça¤› seramikleri

Resim 9: Kaya mezar›

Resim 11: K›l›çl›’daki bazilikan›n kal›nt›lar›

22

Resim 12: K›l›çl›’daki tafloca¤›

Resim 13: K›l›çl›’daki Bizans Dönemine ait yap› kal›nt›s›

Resim 14: Bula’daki havuzuntepeden görünümü

SURVEY OF THE BYZANTINE MONASTERIES OFTHE SOUTH COAST OF THE SEA OF MARMARA 2004

Marie-France AUZÉPY*

The purpose of the mission was a survey in the vilayet of Yalova and in that ofBursa, which cover the Byzantine province of Bithynia, in order to localise the remainsof the Byzantine monasteries, in relation with the informations given by the ByzantineLives of holy monks, which are numerous for that area during the Middle Byzantineperiod (mostly VIIIth and IXth centuries).

At the end, our ambition is to provide a map of the archeological remains of themonasteries of the region with their Byzantine names, as often as possible.

I am not going to make a complete report on the mission which may be found inthe Turkish version of the report, but I shall focus on the 3 most important results of themission.

I.Tiriliye/Trigleia/Zeytinba¤›Two saints’Lives of the 9th century mention the monastery of Medikion: the Live

of his founder, Nikephoros (BHGa 2297 : Fr. HALKIN, “La Vie de saint Nicéphorefondateur de Médikion en Bithynie”, Analecta Bollandiana 78, 1960, pp. 401-428; repr.in Saints moines d'Orient [VI] Londres 1973), and that of his successor, Niketas (BHG1341: Acta Sanctorum, April. I, Anvers 1675, pp. XXII-XXXII). The monastery has beenidentified thirty years ago by C. Mango and I. Sevcenko as a big farm along the mainroad south west of Tiriliye/Trigleia (Dumbarton Oaks Papers 27, 1973, pp. 235-277),nowadays very well known because a TV 00 has been shot there.

That monastery, according to Nikephoros’Life, was his second foundation. Hehad founded a first monastery, but, when there were too much monks inside, he wasobliged to find something else. I quote the Life : “As the brothers and the incomingshad increased, he built another monastery, the name of which was Mediken, not farfrom the sea nor from the first monastery since it is separated from each other by sevenstadiums and a half” (op. cit., ed. Halkin, p. 413), that is to say 1332 meters.

Now, we have found the remains of a Byzantine building at about 1500 metersof Medikion in the hills at the south, on a shelf which can be seen from Medikion (Fig.1). The spot is 240 meters high and its position is N 40°22’14.3’’ and EW 28°47’27.3’’.From there, it is possible to see (Fig. 2) the valley where Medikion is situated, Medikionitself, the western part of the city of Tiriliye/Trigleia, the sea, and far further theArganthonios, that is to say the range west of Gemlik. A farm is now on the spot which,according to his owner, had once the Greek name “Ayasotir” and is now known as

23

* Prof. Dr. Marie-France AUZÉPY, Byzantine History at Paris 8 University, member of the Centre de Recherchesd’Histoire et Civilisation de Byzance, [email protected]/FRANSA

Çakalcalar. We have found there 2 fragments of column, one chancel pillar (Fig. 3), 2elements of a marble cornice (Fig. 4) and one marble gutter (Fig. 5). On the spot is tooa spring, previously a hagiasma with ancient stones which has been destroyed duringthe winter 2003-2004 for enlargement.

The Greek name Ayasotir, still known by the owner nowadays, is the reason whythe spot may be identified with the monastery of the Holy Savior (Hagios Sôter), whichwas described by Evangelidis in 1889 (T. E. EUAGGÉLIDÈS, Periv tinwn ajrcaiothvtwnbuzantinw'n monw'n ejn Biquniva/, Sôtér 12, 1889, p. 276-277) as follows: 3 quarters of anhour far from Trigleia in the valley over Medikion, a place with a view on the sea andthe Arganthonios, where is a church; it is a square building with 2 monoliths columnswith Corinthian capitals inside.

Last, the monastery was founded by Nikephoros, according to his Life, at theend of the 8th century and the style of the chancel pillar, with the rosettes, suits to thatdatation.

So, we know for certain that the monastery of the Holy Savior seen byEvangelidis and became to-day the spot called Çakalcalar, is the first monastery ofNikephoros of Medikion.

The monastery remained linked to Medikion as we know by the Life of Niketasof Medikion, §48. When the corpse of Niketas, dead in exile (ca 821-822) because hewas an opponent to the iconoclast policy of the emperor Leo V, was brought back bysea to the monastery “we have bowed with tears before the holy relic, and having putit on our shoulders with the appropriate hymns, we, all the brotherhood of one and theother monastery, we have walked in front of it with great honour until the monastery”.

In this case, the informations on the field fit perfectly well with the literarysources, with the Saints’Lives. But it is not always the case. Sometimes there arearcheological remains and no literary source, and sometimes there are sources, but itis impossible to identify the spot.

II. Ayazma/MesutiyeAt Ayazma/Mesutiye (west of Tiriliye), there are ancient column basis on the

square in front of the village “café”(Fig. 6), and there are too remains of a Roman road,on the road to the Nilufer valley (Fig. 7). One kilometer and 800 meters north-east ofthe village, on the slope towards the coast, is a Hagiasma, specialised in healingrabies, called Kuduz Ayazma (Fig. 8). Around 100 meters from the hagiasma in thefields, some planted with olive-trees, the others planted with onions in August 2004,has been found a material which allows to affirm that there was there a Byzantinemonastery.

We have found a lot of ceramics, in majority incised yellow glaze ones (Fig. 9),marble blocks among which a cross, and 2 tesserae (Fig. 10). Moreover a wall, with anEast-West orientation and covered with small trees, is in the center of the area wherethe material has been found, and it is on one side of a bush which hides probably thestructure of a church. The position of the spot is N 40° 21’ 17.4’’/EO 28° 36' 41.4’’ andit is 150 m. high. From the North part of the shelf on which are the fields and the bushwhere could be the church, it is possible to see a valley going down to the sea and thesea itself (Fig. 11). The style of the ceramics leads to a datation around XIth-XIIIthcenturies.

The hagiographic litterature doesn’t mention any monastery in that area, but bycolophons of manuscripts and signatures of monks in Acts of councils, we know thenames of numerous monasteries in Bithynia for which there is no knownhagiographical text.

Ayazma would deserve at least a topographic study, and even excavations,because it looks a very rich site.

24

III. ArnavutköyThe western part of the southern coast of the ‹zmit Gulf, not far from Cape

Bozburun, is steep, and the slope is abrupt. The higher point of the range is Tazda¤,more than 900 meters high. The slopes are covered with woods, mainly beeches, andthe water streams everywhere.

Arnavutköy, which is the first settlement on the coast east of Cape Bozburun,was once a village with an iskeli and is now a closed estate. On the wooded slopeabove Arnavutköy, along the Arnavutköy Deresi, there is a place called Manast›r, andabove again another place, called Kilise mevkii. Kilise mevkii, 311 m. up, is a terracebuilt on the slope which is abrupt, (Fig.12) on the South-East part of which are theremains of a church and numerous blocks (Fig.13). Its position is N 40° 34’ 10,9” ; EO28° 53’ 13,1”.

The church has been seen at the end of the XIXth century by Makrès and byGedeon (P. G. MAKRÈS, Tó; Katirliv, Constantinople, 1888, p. 45-46 ; M. I. GÉDÉÔN,“Eggrafoi livqoi kai; keravmia, Constantinople, 1892, p. 29-30), and has been describedby Corsten who was there in 1982 (Th. CORSTEN, Die Inschriften von Apameia(Bithynien) und Pylai, IK 32, Bonn, 1987, p. 159-161). Non official excavations on thespot have brought to light numerous blocks which were not visible when Corstenvisited it. The material is rich: 2 columns of vert antique, 337 cm high, 2 big Corinthiancapitals made of Proconnesus marble (Fig. 14), 2 small columns, 2 white marbleimposts (Fig. 15), and many marble fragments. Inside the church — which is a basilicawith 3 naves — was a tomb perpendicular to the axis of the nave, which has beenexcavated. Last, the church has been reconstructed many times, as it may be seenfrom the north wall, and the west one, and the presence on the spot of tiles fromMarseille prooves that the church has been reconstructed in the XIXth century.

The identification of that monastery with Sakkoudion, the first monastery ofTheodore, the well known IXth century abbot of the constantinopolitan monastery ofStoudios (‹mrahor), was proposed because the site fits with the description ofSakkoudion in the Lives of Theodore: “Wooded; at the middle of the estate there is ashelf where is the church of St John and much water. From there the inhabitants seenothing except the sky, and north, the sea” (Vie B de Théodore Stoudite : PG 99, col.241 B ). But the problem is that the style of the material, which may be dated of theVIth and even the Vth century, doesn’t suit to a church founded in the VIIIth century,as is Sakkoudion. The material may have been reemployed but it seems reallyhomogenous. So the question of the identification of Kilise mevkii remains open.

25

MARMARA DEN‹Z‹’N‹N GÜNEY KIYISINDAK‹ B‹ZANSMANASTIR KALINTILARI ARAfiTIRMASI 2004

Tarih: 23 A¤ustos-3 Eylül 2004

Üyeler: Marie-France Auzépy, Paris VIII’de profesör (araflt›rma sorumlusu) Jean-Pierre Grélois, UMR üyesi 7572, Michel Kaplan, Paris I’de profesör ve Sena Mutlu, Ba-kanl›k Temsilcisi.

Finansman: EA Paris VIII Tarih Bölümü; EA Paris I Bizans Tarihi; Bizans Tarihive Uygarl›¤› Araflt›rma Merkezi (UMR7572); IFEA (Frans›z Anadolu Araflt›rmalar› Ens-titüsü, ‹stanbul).

Amaç: Bizansl› azizlerin yaflamlar› üzerine verilerle, Bithynia gibi çok say›da ma-nast›r bulunan ve aziz yaflamlar›na tan›kl›k etmifl bir bölgenin verilerini karfl›laflt›rmak.

Yer: Bursa/Karacabey/Marmara k›y›s› ve Kios’un bat›s›ndaki yar›mada/Yunan-ca’da Arganthonios ad›yla bilinen Gemlik dörtgeni.

Sonuçlar Araflt›rma Medikion’da amac›na tamamen ulaflm›flt›r; iki yerde ise zengin manas-

t›r yerleflimleri bulunmufltur; bunlar›n birine (Ayazma) metinlerde rastlanmam›flt›r, di¤e-ri (Arnavutköy) ise aziz yaflam öyküsü metinlerinde zikredilen birçok manast›ra uymak-tad›r. Öte yandan, araflt›rmalar›m›z s›ras›nda Nilüfer Vadisi’ndeki 19. yüzy›ldan kalmaYunan kiliseleri ziyaret edilmifl ve Jacques Lefort’un Bithynia ekibinin Tahtal›, Trigleiave Pelekete’de toplad›klar› bilgiler güncellefltirilmifltir.

I. Trigleia/Tiriliye/Zeytinba¤›’ndaki Médikion Manast›r› otuz y›l önce C. Mango veI. Sevcenko (DOP 27, 1973, s. 235-277) taraf›ndan tespit edilmifl ve burada çevrilenbir televizyon dizisinin etkisiyle k›sa süre önce ün kazanm›flt›r. Bununla birlikte bu Me-dikion Manast›r›, kurucusu Nikeforos’un yaflam öyküsüne göre, Nikeforos’un (755-813civ.) kurdu¤u ikinci manast›rd›r. Yaflam öyküsünde flöyle denmektedir: “Kardefllerin vegelirlerin artmas› sonucunda, k›y› üzerinde baflka bir paideutèrion ya da askètèrion in-fla etti; bu manast›r k›y›ya ve ilk manast›ra çok uzak de¤ildi, çünkü her birinden yedibuçuk stad mesafedeydi ve ismi Medikèn’di” (Vie de Nicéphore de Médikion, BHGa2297, éd. Halkin, §10, s. 413). Nitekim k›y›n›n güney yamac›na hâkim olan tepelere ç›-karak, Médikion’dan görülebilen bir taraçan›n üzerinde, Médikion’a yaklafl›k 1,5 km.mesafede bir Bizans dinî yap›s›n›n kal›nt›lar›n› bulduk (Fig. 1). Vie de Nicéphore adl›aziz yaflam›nda verilen uzakl›k da budur (7,5 stad=1327 m.).

Bu yerleflimin ad› vaktiyle Yunan kökenli “Ayasotir”dir ve flimdi Çakalcalar ad›ylaan›lmaktad›r. Konumu 240 m. yükseklikte ve 40° 22’ 14. 3’’ Kuzey; 28° 47’ 27.3’’do¤u-bat›dad›r. Buradan, Medikion, günümüzdeki Trigleia kentinin bat› bölümü, deniz ve

26

uzakta Arganthonios Yar›madas› görülmektedir (Fig. 2). Sit alan›n›n üzerinde bir çiftlikbulunmaktad›r ve bu çiftli¤in sahibi –ki çeflitli deliklerin de gösterdi¤i gibi, iflgal etti¤i sitalan›yla yak›ndan ilgilenmektedir– bize kap›s›n› açm›flt›r. Burada iki sütun parças›, birkoro parmakl›¤› duvaraya¤› (Fig. 3), iki kornifl unsuru ve bir mermer oluk (Fig. 4) bul-duk. Sit alan›nda ayr›ca, alt› ay öncesine kadar eski tafllarla düzenlenmifl bir ayazmaolan bir p›nar vard›r; ama p›nar›n kepçeyle büyütülmesi nedeniyle bu ayazmadan hiç-bir fley kalmam›flt›r. Üç adet gülbezekle süslenmifl olan parmakl›¤›n duvaraya¤›n›n ya-p›m›, manast›r›n 8. yüzy›lda kurulmufl oldu¤u izlenimiyle ba¤daflmaktad›r.

Bu belirgin durumda, sahada elde edilen veriler, aziz yaflam› kayna¤›ndaki veri-lerle mükemmel bir mütekabiliyet içindedir ve Vie de Nicétas de Médikion’dan ö¤rendi-¤imiz gibi Medikion’a ba¤l› kalm›fl olan Nicéphore’un Medikion’daki ilk manast›r›n›nyerleflimini buldu¤umuza kuflku yoktur: Sürgünde ölen (821/822 civ.) Nicétas’›n bede-ni Medikion’a deniz yoluyla getirilmifltir: Sahilde, “Kutsal emanetin önünde gözyafllar›dökerek secde ettik ve gerekli ilahileri söyleyerek omuzlar›m›za ald›k, her iki manast›-r›n da kardeflli¤i içinde büyük bir törenle manast›ra kadar götürdük.” (Vie de Nicétas deMédikion, BHG 1341, AASS Apr. I, §48).

II. Ayazma/Mesutiye’de (Trigleia’n›n bat›s›nda) –antik sütun kaidelerinin bulun-du¤u yerde– köye 1,8 km. uzakl›kta duvar örülmüfl bir ayazma vard›r; bu ayazman›nkuduz hastal›¤›n› iyilefltirdi¤ine inan›lmaktad›r (Kuduz Ayazma); bu ayazman›n yan›n-da büyük bir alana (iki so¤an tarlas›, çok say›da zeytinlik) saç›lm›fl bulunan malzeme-ler, tereddüte yer b›rakmayacak flekilde bir Bizans manast›r›na iflaret etmektedir ve buönemli bir yap›d›r. Nitekim burada çok say›da Bizans çömlek k›r›¤› (özellikle de sar› s›r-la çizilerek yar›lm›fl seramik) ve mermerler (bir blok, bir haç, bir heykel parças›) bulduk.Di¤er yandan, bitki örtüsünün gizledi¤i do¤u-bat› yönündeki bir duvar, malzemenin ya-y›lm›fl oldu¤u bölgelerin merkezinde bulunmaktad›r ve bir kilise yap›s›n› gizleyen birkorulu¤un bir taraf›n› iflgal etmektedir. Koordinatlar› afla¤›daki gibidir: 40° 21’ 17.4’’ Ku-zey/28° 36' 41.4’’ do¤u-bat›; deniz seviyesinden yüksekli¤i: 150 m. Kiliseyi gizleyebile-cek olan korulu¤un bulundu¤u taraçan›n (günümüzde bu taraçada bir so¤an tarlas› bu-lunmaktad›r) kuzey ucundan, denize dökülen bir akarsu yar›¤› görülmektedir.

Hiçbir aziz yaflam öyküsünde bu bölgede (Rhyndakos’un do¤usunda) bir manas-t›r bulundu¤u bildirilmemektedir, ama elyazmas› colophon’lar› ve konsil listeleri saye-sinde, hiçbir aziz yaflam öyküsünde geçmeyen çok say›da Bithynia manast›r›n›n adla-r›n› biliyoruz.

Sit alan› çok çabuk hayata geçirilmesi gereken bir topografik araflt›rmay› hak et-mektedir, zira flafl›rt›c› bir biçimde, bunu bize gösteren köylüler taraf›ndan bilinmekte-dir, ama henüz kaz›lmam›flt›r.

III. Arnavutköy’de (Arganthonios’un kuzey yan›), Arnavutköy Deresi’ni takip ede-rek ç›karken Manast›r denen bir sit alan› ve daha yukar›da ise Kilise mevkii denen biryer bulunmaktad›r; Arganthonios’un bütün kuzey yamac›n›n bat› bölümü a¤açlarla(özellikle kay›n a¤açlar›) kapl›d›r. Sit alan›, yüksek e¤imli bir yerde haz›rlanm›fl bir ta-raçadan ibarettir; bu taraçan›n güneydo¤u bölümünde bir kilise bulunmaktad›r ve bu ki-lisenin kuzeyinden deniz görülmektedir. Koordinatlar› flöyledir: 40° 34’ 10,9” kuzey; 28°53’ 13,1” do¤u-bat›; deniz seviyesinden yüksekli¤i: 311 m.

Bu kilise Makrès (P. G. MAKRÈS, To; Katirliv, Constantinople, 1888, s. 45-46) veGédéon taraf›ndan bildirilmifl (M. I. GÉDÉÔN, “Eggrafoi livqoi kai; keravmia, CP, 1892,p. 29-30) ve Corsten taraf›ndan tasvir edilmifltir (Th. CORSTEN, Die Inschriften vonApameia ( Bithynien ) und Pylai, IK 32, Bonn, 1987, s. 159-160), ama yak›n zamandayap›lm›fl olan hoyrat kaz›lar, sit alan›n› Korsten’in ziyaret etti¤i s›rada görünür olmayanzengin bir arkeolojik malzemenin gün›fl›¤›na ç›kar›lmas›na yol açm›flt›r. Burada tespitettiklerimiz: iki antik yeflil sütun (l. 3, 37 m.), bir antik yeflil burma sütun, Proconèse

27

mermerinden iki Korinthos sütun bafll›¤›, iki beyaz mermer kemer aya¤› tablas›, iki sil-meli blok ve çeflitli di¤er bloklar ve kaplama parçalar›. Kubbenin orta hizas›nda ve ek-senine dik aç›da bir mezar (kaz›lm›fl) ve güney duvar›n›n zemininde iki kanal deli¤i bu-lunan kilise, göründü¤ü kadar›yla birçok yeniden inflaya maruz kalm›flt›r: Günümüzde-ki duvarlar, her halükârda burada bulunan malzemeye tekabül etmemektedir. Sahadabulunan Marsilya kiremidi, bir yeniden inflay› ya da 19. yüzy›lda yeni bir kaplama yap›l-d›¤›n› teyit etmektedir.

‹lk bafllarda bu sit alan›n› Platon ve Thédore Stoudite’in manast›r› Sakkoudionolarak teflhis etti¤imizi düflünmüfltük, zira Théodore Stoudite’in yaflam öykülerindekitasvirlere uymaktayd›; fakat malzeme kalitesi ve sütun bafll›klar›n›n yap›l›fl›na bak›ld›-¤›nda, 6. hatta 5. yüzy›l civar› bir tarihlendirmeye yönelmekteydik, ki bu da Sakkoudi-on gibi 8. yüzy›lda kurulmufl bir yap›ya uyamazd›. Kald› ki kuvvetli e¤im ve arazinin en-gebeli yap›s› da 8. yüzy›lda, 6. yüzy›ldan kalma parçalar›n yeniden kullan›lmas›n› pekmuhtemel k›lmamaktad›r, ama tart›flma henüz kapanmam›flt›r.

IV. Nilüfer Vadisi’ndeki 19. Yüzy›l KiliseleriManast›r aray›fl›m›z s›ras›nda Nilüfer Vadisi’ndeki köyleri ziyaret ettik; buralarda

pek az Bizans kal›nt›s› vard›r, ama bazen antik kal›nt›lara rastlanmaktad›r ve Ötüken’intespit etti¤i 19. yüzy›l Bizans kiliseleri harap hâlde bulunmaktad›r (Y›ld›z ÖTÜKEN etal., Türkiye’de Vak›f Abideler ve Eski Eserler IV, Ankara, 1986). Bu kiliselerin hepsininplan› ayn›d›r (ç›k›nt›l› absidli bazilika) ve duvarc›l›klar› ayn›d›r. Ziyaret ettiklerimizi sa-yarsak: Çaml›ca (1837 kayd›, eflik olarak antik blok kullan›lm›fl), Karakoca (yenidenkullan›lm›fl koro parmakl›¤› dire¤i, flimdi yeralt›nda kalan ayazma), Harmanl›/Kirmi-kir/Primikèrion (yeniden kullan›lm›fl antik bloklar, flimdi Aziz Theorodos’u temsil etti¤izannedilen süvarili antik dikme tafl). Süslemelerine bak›l›rsa daha yak›n bir zamandayap›lm›fl olmas› gereken Dereköy Kilisesi en iyi muhafaza edilmifl olan›d›r ve en büyü-¤üdür (üç sah›nl› bazilika plan›, tribün). Daha do¤uda ve Bursa’n›n daha yak›n›nda, ca-mi haline getirilmifl olan (Eski C.) ve Nilüfer Vadisi’ndeki kiliselere benzeyen DemirtahKilisesi’ni de ziyaret ettik (1839 kayd›).

V. Tahtal›Giros’un eserinde zikredilen (B. Geyer ve J. Lefort yay., La Bithynie au Moyen

Age içinde, Paris 2003, afla¤›da Bithynie, s. 222) Tahtal› Kalesi hâlen görünür durum-dad›r, ama kuzeydo¤u köflesi betonlanm›flt›r ve hâlen bir bofl arsa olan kuzeydo¤u kö-flesinin içi, k›sa zaman içinde muhtemelen bir ev taraf›ndan perdelenecektir. Kuzeydo-¤u aç›s›n› oluflturan ve iki örne¤i kale yerleflimininin bat› taraf›ndaki sokaklar›nda bulu-nan bloklar›n boyutu, Roma ve Eski H›ristiyan dönemine ait malzemenin zenginli¤i (ta-raf›m›zdan tespit edilmifl bulunan blok parçalar›, Lefort’un ekibi taraf›ndan tespit edilenheykel ve yaz›t [Pralong, n°139 in Bithynie, pl. XXII; Kurtzian, in Bithynie, p. 63] ayr›caLefort’un ekibi taraf›ndan tespit edilen çok say›da blok [Pralong in Bithynie, s. 259]), gü-nümüzdeki Tahtal› Köyü’nün bir Roma ve eski H›ristiyan sitesi olmufl oldu¤unu teyit et-me olana¤› vermektedir.

Ayr›ca, yak›nda (5 km. do¤uda) bulunan Yaylac›k Köyü’nde, iki ayazma bulun-maktad›r ve köyden biraz uzaktaki Kayal›k denen mevkide antik bir mezarl›k bulunmak-tad›r. Bütün bu unsurlar, Nilüfer Vadisi’nin güney ete¤indeki bu bölümün sürekli bir yer-leflime evsahipli¤i yapt›¤› yönünde tan›kl›k etmektedir.

Tahtal›’n›n Néocésarée/Pandémos/Éristè ile birlikte teflhis edilmesi Jean-PierreGrélois taraf›ndan önerilmifltir. E¤er bu teflhis do¤ru kabul edilirse, Vie d’Antoine leJeune’de birçok kez zikredilen Had›mlar Manast›r›’n› Yaylac›k’a hâkim olan a¤açl›ktepelerde aramaya teflvik etmektedir. Bu manast›r gerçekten de Bursa’dan Pan-demos’a giden da¤ yolu üzerindedir (§27, §28) ve manast›r›n ifllerinin görüldü¤ü vemanast›ra ulaflmak için geçilen en yak›n flehir Pandemos’tur (§31,§34). Manast›r

28

do¤an›n içindedir: bir tilki azize yiyecek getirir (§35), keflifller Antoine için manast›ra 5stad mesafede bir hücre infla ederler (§28); ama Pierre taraf›ndan La Vie de Joan-nice’te (BHG 936) zikredilen Eriste Manast›r›’n›n da bulundu¤u Pandemos’tan çokuzak olmamal›d›r.

VI. TrigleiaFatih Camii 5 ya da 6 y›l önce yeniden itibar kazanm›flt›r, bunun da olumlu ve

olumsuz sonuçlar› olmufltur. Olumlu sonuçlar: silmeleri ve sütun bafll›klar›n› kaplayanyeflil boya kaz›nm›flt›r; flimdiye kadar bilinmeyen bir malzeme, haç›n güney ve kuzeykollar›na yerlefltirilmifltir (d›flta sütun bafll›klar› ve alçak kabartmalar›nda haç bulunansütunlar aras›na levhalar; içeride birbirine dolaflm›fl gülbezeklerle süslü çanakl›kbiçiminde sütun bafll›klar› ve oluklu baklava flekilleriyle süslü levhalar; mozaikler ise(siyah [ya da koyu yeflil] ve beyaz damal› bezek) absid pencereleri ve haç›n güneykolundaki kubbe içinde bulunmufltur. Olumsuz sonuçlar: Vaktiyle camide (özellikle min-berde) bulunan bir malzeme flimdi darmada¤›n›k bir biçimde limanda bulunmaktad›r.

VII. PélékétèManast›r flimdi eskiye nazaran daha güç ulafl›labilir bir durumdad›r; zira sit

alan›na 1 km. kala yol kapat›lm›flt›r. Ayr›ca k›sa zaman önce gerçeklefltirilen bir ziyaret-le (1990) karfl›laflt›r›ld›¤›nda da manast›r›n daha kötü durumda oldu¤u görülmektedir;zira kepçeyle yasa d›fl› kaz›lara maruz kalm›flt›r. Bat› duvar›n›n üst k›sm› çökmüfltür.Koro bölümünde bulunan çok güzel bir iflçilik ürünü üst kornifl birçok yerinden k›r›lm›fl-t›r ve kaplamas›n›n bir bölümü çökmüfltür.

29

30

Fig. 1: Çakalcalar viewed from Medikion

Fig. 2: Medikion viewed from Çakalcalar

Fig. 3 : Çakalcalar, chancel pillar

31

Fig. 4 : Çakalcalar, marble cornice

Fig. 5: Çakalcalar, marble gulter

Fig. 6 : Ayazma/Mesutiye, column basis in the village

32

Fig. 7: Ayazma/Mesutiye, Roman road

Fig. 8 : Ayazma/Mesutiye, Kuduz Ayazma

Fig. 9: Ayazma/Mesutiye,Byzantine ceramics Kuduz Ayazma

33

Fig. 10: Ayazma/Mesutiye, Byzantine tessera near Kuduz Ayazma

Fig. 11: View from Kuduz Ayazma towards the sea of Marmara

Fig. 12 : Kilise mevkii seen from the coast road at Arnavutköy

34

Fig. 13: Arnavutköy, the site of Kilise mevkii

Fig. 14: Kilise mevkii, corinthian capital

Fig. 15 : Kilise mevkii, marble impost

KÜTAHYA’DA YEN‹ KURULAN B‹R MÜZEN‹N YAZITLARI

Thomas DREW-BEAR*

2004 y›l›nda yapt›¤›m yüzey araflt›rmas› s›ras›nda bana gösterilen yak›n ilgi vedestek için, baflta Say›n Genel Müdür olmak üzere, Kültür Varl›klar› ve Müzeler GenelMüdürlü¤ü’nün tüm personeline ve Afyon Müzesi Müdürü Say›n Mevlût Üyümez, Ispar-ta Müzesi Müdürü Say›n Jale Dedeo¤lu ile Kütahya Müzesi Müdürü Say›n Metin Türk-tüzün’e, ayr›ca, Bakanl›k temsilcisi, ‹stanbul Arkeoloji Müzeleri’nden Say›n Feza De-mirkök’e, gösterdi¤i özveri ve gayretinden dolay› içtenlikle teflekkür ederim.

Her sene oldu¤u gibi, 2004'te de, Afyon’un kuzeyinde bulunan ‹scehisar (antikDokimeion) Kasabas›’n›n yan›nda yer alan ve Bacakale denilen, dünyan›n en büyükRoma mermer ocaklar›na gidildi (Resim: 1). Alimo¤lu fiirketi taraf›ndan burada yap›-lan çal›flmalarda Roma mermer ocaklar›ndan ç›kart›lan, kabaca biçimlendirilmifl birkaçadet Lâtince yaz›tl› blok tespit edildi.

Bilindi¤i gibi; tafl ustalar› taraf›ndan yaz›lm›fl bu küçük metinler, blok veya sütun-lar›n, oca¤›n hangi yerinden, hangi ekip taraf›ndan, hangi senede ç›kar›ld›¤›na iflaretetmektedir. Tek tük olarak bize fazla bilgi veremeyecek olan bu metinler, say›lar› artt›-¤›nda, önemli veriler içerir hale gelip Roma ‹mparatorlu¤u’nun sahip oldu¤u genifl dev-let çiftliklerinin ve madenlerin yönetimine ›fl›k tutarlar. Ünlü Frans›z yaz›tç›s› Letron-ne’un dedi¤i gibi, “bir an›t gördünüz mü, hiçbir fley görmediniz, bin an›t gördünüz mü,bir an›t görmüfl olursunuz.”

Ayr›ca Afyon ‹li, Dinar ‹lçesi’nde yer alan ve Roma Döneminde ‹ç Anadolu’nunen önemli ticarî flehri olan Apameia’dan ilginç yaz›tlar gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r. Bunlar-dan birinin tercümesini vereyim: “Meclis ve halk ve flehirde oturan Romal›lar, Publi-us’un o¤lu, Romilia afliretinden Proculus Manneius Ruso’yu, iyi ve hay›rsever (bir)adam olup dedelerinin ve kendinin halka karfl› gösterdikleri eflsiz meziyetlerinden do-lay› halk›n umumî karar› ile onurland›rd›”. Bu fleref yaz›t› flehrin sosyal yap›s›n›, flehir-de yerel halk yan›nda, Roma vatandafllar›ndan oluflan cemaatin de oturdu¤unu ve ku-flaklar boyunca ayn› ailelerin iktidarda kald›¤›n› bize çok aç›k bir flekilde gösterir.

Isparta ‹li’ne gelince, burada Isparta Müzesi Müdürü Say›n Jale Dedeo¤lu’nungösterdi¤i ola¤anüstü gayretler neticesinde Konana (Gönen) flehrinden Isparta Müze-si’ne getirilmifl olan bir grup mezar tafl› incelendi.

Ama, geçen y›l sürdürdü¤üm araflt›rmalarda a¤›rl›k, Kütahya’da yeni kurulan birmüzeye verilmifltir. 1970 y›llar›ndan beri Kütahya’y› ziyaret eden her arkeolog, Ulu Ca-mi yan›nda bulunan görkemli bir Osmanl› mescidi içinde yer alan Kütahya ArkeolojiMüzesi’ni bilir. Gerçekten çok zengin, Kütahya ‹li’nden toplanm›fl bol miktarda yaz›tl›tafl ile mimarî elemanlar, lâhitler, kabartmalar, sütun bafll›klar›, yaz›tl› ve yaz›ts›z Bi-zans tafllar› vs., müzenin küçük bahçesinde, k›s›tl› bir flekilde sergilenmekteydi. Sene-

* Prof. Thomas DREW-BEAR, 31 rue Royale, 69001 Lyon/FRANCE

35

ler geçtikçe müzenin tafl koleksiyonu tabii ki sürekli olarak zenginlefliyor, dolay›s›yleyer s›k›nt›s› seneden seneye art›yordu.

Ama 2004 y›l›nda, Kütahya Hava Er E¤itim Tugay Komutan› Say›n Tu¤generalMehmet Bali ile Kütahya Müzesi Müdürü Say›n Metin Türktüzün’ün iflbirli¤inde Kütah-ya Hava Tugay Komutanl›¤› bünyesinde yeni bir arkeoloji müzesi kurulmas› düflünce-si gerçeklefltirilmifltir. Hava Tugay› içinde bulunan, tescilli eski bir uçak hangar› binas›tamamen elden geçirilerek iç ve d›fl k›s›mlar› yeniden düzenlenmifl ve böylece, 900m2lik kapal›, 2000 m2lik aç›k bir gezinti alan› yarat›lm›flt›r.

Kütahya Arkeoloji Müzesi’nde bulunan 200’den fazla tafl eser Kültür ve TurizmBakanl›¤› Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’nden al›nan izin üzerine imza-lanan bir protokol ile Hava Er E¤itim Tugay Komutanl›¤›’na devredilmifltir (bunlara ilâ-veten, modern araçlar vas›tasiyle çeflitli yaz›t ve mimarî parçalar sürekli olarak köyler-den getirilmektedir). Devredilen eserler içinde adak tafllar›, mezar tafllar›, di¤er kitabe-ler, sütun bafll›klar›, muhtelif mimarî elemanlar, Erken Hristiyan ve Bizans kilisesine aitbezemeli parçalar vb. eserler yer almaktad›r. Müzenin arka bahçesinde oluflturulanaç›k hava teflhir alan›nda dikdörtgen ve silindirik adak sunaklar›, kap› tipli veya sunakfleklinde mezar tafllar› sergilenmektedir. Sanat tarihi aç›s›ndan Yukar› Tembris (PorsukÇay›) Ovas›’n› iflgal eden büyük devlet çiftli¤inden gelen kap› tipli mezar tafllar› (Re-sim: 2) özel bir çat› alt›nda korunarak teflhir edilmektedir.

‹lk bak›flta, askerî bir üs içinde bir arkeoloji müzesi kurma düflüncesi tuhaf gibigörünebilir. Ama bu müzenin ziyaretçisi çoktur. Hem tugaya her sene kat›lan yirmi binaskere, hem bu askerlerin ailelerine ve hem de halka aç›k olan bu müze, her sene otuzbin civar›nda vatandafla eski eserlerin korunmas› konusunda görsel e¤itim vermekte-dir. Müze zaten e¤itim maksad›yla kurulmufltur. Askerliklerini bitiren gençler, teskere-lerini al›p köylerine döndüklerinde, memleketlerinde bulunan eserlerin de¤erini bilip bu-lunduklar› yerlerde de bu kültürel zenginliklere sahip ç›kacaklard›r.

Bu müzede korunan birkaç yaz›t› gözden geçirelim: Mezar tafllar› aras›nda su-nak tipli bir örnek (Resim: 3) ilgi çekmektedir. Alt ve üst k›sm› silmeli, kaba ifllenmifl ye-rel tafltan bu suna¤›n ön yüzünde akroterler aras›nda sekiz kaz›ma çizgili süs, sa¤ yüz-de ise, üst silme üzerinde iki flüt: bir kam›fl düdük ve bir boru; sol yüzde, bir panflüt.Tercümesi flöyle: “Mutlu ve hayret uyand›ran Euplasis Eumousis’i görüyorsun: tiyatro-lar ve stadlar ve özel toplant›larda be¤eni toplad›, trompet, Apollon ve Pan flütleri çal›ptüm dostlar› güldürerek hoflnut etti. Bu yüzden ben, karar verdim ki, an›s›na, onun veefli Domna’n›n ve k›z› Nike’nin ve torunu, sanatç› Epiktetos’un ad›n› yazd›ray›m.”

Tahmin edebiliriz ki, bu mezarda gömülmüfl olan müzik sanatç›s›, zengin bir ki-fli de¤ildi - mezar tafl› mermer de¤il zaten, sadece yerel tafl. Ayr›ca, bu yaz›t› yazd›-ran kifli, “ben karar verdim” diye konufluyor. Bu kelimelerden flu sonuca varabiliriz ki,mezar tafl›n› yapt›ran ve yaz›t› yazd›ran adam, ölen müzisyenin sahibi idi - demek ki,bu müzisyen bir köle idi. ‹smi “Euplasis Eumousos” da, yani “yak›fl›kl› ve kültürlü”, an-nesi taraf›ndan kendi bebe¤ine verilmifl de¤il, büyük bir olas›l›kla müzik mesle¤inde ba-flar›l› olduktan sonra sahibi taraf›ndan bu sanatç›ya tak›lm›flt›r. Ölen müzisyenin bütünailesi -efli, k›z› ve yine sanatç› olan torunu- bu yaz›t› yazd›ran adam›n mülkiyetiydi. Ko-tiaeion (yani Kütahya) flehrinin üst tabakas›na mensub olan bu zengin kifli, hizmetçile-ri aras›nda bulunan bu müzisyeni umumi törenler düzenleyenlere kiralay›p kendisinekazanç sa¤l›yordu.

Kotiaeion flehrinin kültürünü temsil eden baflka yaz›tlar da vard›r: Örne¤in birkaç mezar fliiri. Burada Kosmikos’un yaz›t› (Resim: 4): “Ben, Kosmikos, burada yat›-yorum. Benim iyi bir baba ad›m var, Diodoros. Yumuflak kalpli bir kifliydim. Eflimle be-raber k›sa bir zaman yaflad›m ve tek bir mezar ikimizi bir arada tutuyor.” Kad›nlar›nmezar fliirleri de vard›r, örne¤in (Resim: 5): “Titos’un sayg›de¤er kar›s› idim, Eupole-mos’un da talihsiz k›z›, Tertia”. Ama Kotiaeion flehrinin halk›, müzik ve edebiyat yan›n-da baflka e¤lencelerden de faydalanabiliyordu. Roma ‹mparatorlu¤u’nun neredeysetüm flehirlerinde halk taraf›ndan çok tutulan gladyatör savafllar› Kotiaeion'da da düzen-

36

leniyordu. Örne¤in bir mezar suna¤› üzerinde (Resim: 6): Hapleros isimli gladiator (buismin manas›: "tek aflk") provocator (demek ki, bir cins z›rhl› gladyatör) üç kez savafl-m›fl diye yaz›yor.

Sadece gladyatörler de¤il, askerler de bize Kuzey Frigya'da an›tlar b›rakm›fllar.Örne¤in Kadoi flehri (bugünkü Gediz)'den gelen bir stel (Resim: 7): ‹ki kaideli sütunaras›nda ayakta duran asker, sa¤ elinde kama, sol elinde kalkan tutuyor, kemerindeas›l› bir k›l›ç yer al›yor. Yaz›t›n tercümesi: “Ebeveynler(i); Poplas ve Aristes ve kardefliOnesimos (bu mezar›) çok sevgili Theophilos’lar›n›n an›s›na (yapt›rd›lar).” Geç Romaordusunun hafif piyade giysisinin ayr›nt›l› olarak betimlendi¤i bu stel, o dönemin çoknadir olan askerî kabartmalar›ndan biridir.

Yine Geç Roma ‹mparatorlu¤u’na ait olan önemli bir grup H›ristiyan yaz›t› vard›r.Bunlardan biri (Resim: 8) Kütahya'n›n kuzeyinde bulunan Appia’dan (Alt›ntafl ‹lçesi’ndeAbiye, flimdiki P›narc›k Köyü) gelmifltir. Çelenk içine çizilmifl ›stavroz, bu mezardagömülü ailenin H›ristiyan oldu¤unu ilân etmektedir. Çelenk alt›nda (solda) aç›k tablet,(sa¤da) kamç›, (altta) gem ve eyerli, yele ve kuyru¤u ayr›nt›l› ifllenmifl sa¤a do¤ru attasvir edilmifltir. Sa¤ yüzde, i¤ ve kirman, ayna, tarak ve sabana koflulmufl iki öküzkabartmas› yer almaktad›r. Bu kabartmalara göre mezar sahipleri çiftçi idiler, ama nis-peten zengin (çünkü at lüks bir hayvand›) ve ayn› zamanda okur-yazard›lar (aç›k tab-let bunu gösteriyor). Yaz›t›n tercümesi flöyle: “Aur(elios) Domnos ve (Aurelios) Ksant-hias ve (Aurelios) Asteris ve (Aurelios) Demetrios (bu mezar›) babalar› (Aurelios)Demetrios ve anneleri (Aurelia) Appe, kardefllerimiz (Aurelios) Porphürios ve (Aurelios)Sünesios ve (Aurelios) Küriakos için (yapt›rd›), H›ristiyanlar H›ristiyanlara.” Bunlar,politeist Roma devlet politikas›na ald›rmayarak yeni dine ba¤l› olduklar›n› aç›kçayaz›yorlard›.

K›saca sözünü etti¤im bu yaz›tlar, Kotiaeion ve çevresinde bulunan flehirlerindin, politika ve kültür tarihinin yan› s›ra Anadolu’nun topografyas› ve H›ristiyanl›k’›ndo¤uflu aç›s›ndan da önemli sonuçlar elde etmemize olanak sa¤layacakt›r.

37

38

Resim: 1

Resim: 2

39

Resim: 3 Resim: 4

Resim: 5

40

Resim: 6 Resim: 7

Resim: 8

KÜÇÜK TAVfiAN ADASI: 2003 REPORT

Maria ANDALORO*

The main goals of the 2003 survey were:1. The prolongation of the study, documentation and conservative restoration of

the floor mosaics and wall-paintings in the church of Küçük Tavflan Adasï1.

2. The furtherance of Byzantine Caria medieval paintings survey i.e. Herakleiaon the Latmos Mountain, Kara Ada and Kisebükü churches2.

We are much indebted to the General Direction of Monuments and Museums ofthe Turkish Republic for allowing work permission in the Tavflan church and in theother sites. The deputy of Cultural Ministry of Turkish Republic was Nilgün Sinan, ofthe Museum of Anatolian Civilizations always carefully interested in our research. Ourgratitude goes to Dr. Annelise Peschlow-Bindokat, of the German ArchaeologicalInstitute of Berlin, for her ever so generous and friendly hospitality in Herakleia.

The Tuscia University of Viterbo working team carried forward the survey incooperation with the I.C.R. (Central Institute for Restoration).

FIRST PATH: KÜÇÜK TAVfiAN ADASIIn the Tavflan church ( Fig. 1) the main activities were:- Careful cleaning of the ground - Monitoring of the sculpture pieces - Conservative restoration of the floor mosaic- Conservative restoration of the south aisle vault

* Prof. Dr. Maria ANDALORO (Medieval Art History), Tuscia University of Viterbo, Faculty of Cultural HeritageConservation, Largo dell’Università, 01100-Viterbo, ITALY (e-mail:[email protected]).

1 See M. Andaloro, Küçük Tavflan Adasï 1996 the Wall-Paintings: Chronological Sequence, Technique and Materialsin The XV International Symposium of Excavations, Survey and Archaeometry, (Ankara, 26-30 May 1997) Ankara1998, pp. 183-200; Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 1997 Report in The XVI International Symposium of Excavations,Survey and Archaeometry (Tarsus, 25-29 May 1998) Ankara 1999, pp.183-201; Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 1998Report in The XVII International Symposium of Excavations, Survey and Archaeometry, (Ankara, 24-28 May 1999),Ankara, 2000, pp.109-122; Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 1999 Report in The XVIII International Symposium ofExcavations, Survey and Archaeometry, (Ankara, 22-26 May 2000), Ankara, 2001, pp.87-102; Eadem, Küçük TavflanAdasï Fifth Campaign Balance and Perspectives in The XIX International Symposium of Excavations, Survey andArchaeometry, (Ankara, 8 May- 1 June 2001), Ankara 2002, pp. 125-136; Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 2001 Reportin The XX International Symposium of Excavations, Survey and Archaeometry, (Ankara, 27-31 May 2002), Ankara,2003, pp. 153-168; Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 2002 Report in The XXI International Symposium of Excavations,Survey and Archaeometry, (Ankara, 26-31 May 2003), Ankara, 2004, pp.211-224; Eadem, Le pitture della chiesa diKüçük Tavflan Adasï in Asia minore, in Le vie del Medioevo a cura di A. Quintavalle (Atti del Convegno Internazionaledi Studi, Parma, 28 maggio- 1°ottobre 1998), Milano 2000, pp. 73-87.

2 See Andaloro, Küçük Tavflan Adasï: 1999 Report cit., pp.91-92; Eadem, Küçük Tavflan Adasï Fifth CampaignBalance and Perspectives cit., p.127, 129; Eadem, Küçük Tavflan Adasï:2002 Report cit., pp. 214-216.

41

Cleaning of the GroundThe cleaning of the ground inside the church completed the previous excavation

campaigns (2000-2002)3.The cleaning of the nave allowed us to discover: the foundation of the pres-

bytery’s precinct; the foundation of a structure probably relative to the ambo (Fig. 2)The robbery-spoiling pit of the presbytery’s precinct, rectangle-shaped and

north-south oriented, is off the first pillar. Its emptying has brought to light the mortarwith traces witnessing the ancient presence of marble slabs, later removed. The onlyelement still in situ is a rectangular marble block, located on the north edge, beside thepillar, and covered by the low wall of the north settle. A red ground layer, over whichthe statumen and the mosaic mortars are spread, covers the foundation. Therefore, thepit has clearly been made before the pavements and we link it to the building phase ofthe church (VI century).

In the area between the second and the third pillar there is another robbery-spoiling pit of fragments from the liturgical furniture. It is East-South oriented and hasan irregular shape. It includes a rectangular shape in the East (length 103 cm, width60 cm), lined by a circular one in the West (minimal diameter 115-120 cm). The foun-dation is probably relative to the structure of a Carian ambo, like the one in the court-yard of the Bodrum Archaeological Museum4. There are many examples of this ambotype, some of which are preserved in the Milas Museum5.

Complete Monitoring of Sculpture PiecesDuring the 2003 campaign, we catalogued twenty-two new pieces of sculpture

[among about 430], and we did a general reassessment of the materials recoveredsince the second campaign in 19976. This induced us to reconsider the relationshipand the connections existing between the sculpture fragments and their original con-text. There were discovered: twenty-one pieces of transennae decorated with a peltaepattern; sixteen fragments of slabs (thickness 5 cm); eleven of these belong to a slabdecorated with a cross inside a quadrilobe and four to a slab decorated with a crossinside a circle; several fragments belonging to a pluteus of the templon which enableus to define its original measures (length 109 cm; height 80 cm; thickness 14,5 cm);six pieces of a little pillar of the templon; eleven capitals. We linked the column with itscapital restoring the entire dimension of that architectonic element, originally situatedin the mullioned window of the southern apse (Fig. 3).

Preservation Works on the Floor MosaicThe preservation works were performed, inside the church, on the floor mosaics

of the nave and of the south aisle which were brought to light during the 2000-2002campaigns7.

42

3 The discover of the original floor level started in the 2000 campaign in the southern nave, and followed in the 2001campaign in the central nave and in 2002 in the northen nave ( Eadem, Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign Balanceand Perspectives, cit., p.126; Eadem, Küçük Tavflan Adasï:2001 Report cit., pp 154-155; Eadem, Küçük TavflanAdasï:2002 Report cit. pp. 211-214).

4 S. Acconci, Gli amboni cari: coordinate storico-artistiche in V . Ruggieri, S. Acconci, J. M. Featherstone, Amboni carie la “Vita Xenae seu Eusebiae di Mylasa” in “Orientalia Christiana Periodica”, 68, 1, 2002, pp.37-88, pp. 51-67, fig.29.

5 Eadem, Gli amboni cari: coordinate storico-artistiche cit. pp.37-88, p. 52, figg. 30-32.6 M. Andaloro, Küçük Tavflan Adasï: 1997 Report cit., pp. 185-186; Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 2002 Report cit., pp.

91-92.7 The preservation work on the floor mosaic started on 2000 in the south nave and followed on 2001and on 2002 in

the central nave and in the north nave ( Eadem, Küçük Tavflan Adasï:2001 Report cit., pp. 155-156; Eadem, KüçükTavflan Adasï:2002 Report cit. p. 214).

The operations started with the consolidation of the floor mosaic pieces and ofthe mortars, both the original and the new ones.

The state of preservation of the floor mosaic and the series of conservation oper-ations still visible has been the object of an articulated plan of photographic documen-tation, implementing AutoCAD software too (Fig. 4). Moreover, the mortars were inves-tigated according to the plan of visual and micro-chemical analysis used in the previ-ous surveys8. The nave mortars, analysed by means of mineralogical microscopesand X-ray diffractometry analysis (XRD) in the Laboratory of Diagnostics forConservation and Restoration of the Tuscia University of Viterbo, especially put in evi-dence the different composition of the constitutive materials of the mortars, both origi-nal and new. All the file-cards of the cross–sections were collected into an Albumaccording to Normal parameter 12/83.

Preservative Operations in the South VaultThe plan of 2003 campaign required the consolidation of the south aisle vault

structural mortars to protect the wall paintings inside the aisle by the rainwater seep-age. The covering of the south vault especially kept us busy with an unexpected dis-covery.

Before cleaning we carried out the weed disinfestations with herbicidal.Removing stones and superficial bricks and cutting withered saplings, we discovereda rather homogeneous layer of ground with mortar fragments, bricks and amphoraefragments, except for the western area, which was covered with a cement mortar layerascribed to a recent restoration operation before 1996, year of our first survey inTavflan9.

After the removal of the layers, a coating of white mortar with small fillers cameout, preserved above all in some areas, along the sides of the keystone. It probablyformed the original superficial finishing touch that looked as an horizontal level. In thenorth side and in the remaining south side of the extrados vault two series ofamphorae, used to lightening the fill-in of the vaults, were brought to the light. Alongthe north side the amphorae (originally 24) laid out in horizontal, herringbone way ( Fig.5), put down in a white-grey mortar layer. While more than the half of the body of 16amphorae has been preserved, of the remaining three only their shape in the mortaris visible.

The amphorae, whose average length and height are, respectively, 60-70 and30-40 cm, have been numbered and photographed. Six of them have been identifiedas amphorae belonging to the late Roman first typology, dated to late IV-early VII cen-tury. Along the south side of the extrados vault, eight fragmentary amphorae havebeen found. They are smaller in size, placed vertically, unlike the ones found in thenorth side and some of them decorated with parallel incisions (Fig. 6). The amphoran.8 has been removed, assembled with adhesive tape and stored (Fig. 7).

The cleaning of the south vault extrados has highlighted the sequence of theconstructive modes of the church.

We proceed to the provisional covering of the south vault, as part of the survey,carefully devising the methods to adopt, according to the particular situation found.Since restorers of the Central Institute for Restoration (Rome) and of the Universityof Ankara, the structure engineers of the University of Chieti10, the archaeologistsworked together in order to thoroughly analyse the structure and to guarantee the best

43

8 Eadem, Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign Balance and Perspectives, cit., pp.129-130.9 Eadem, Küçük Tavflan Adasï 1996 the Wall-Paintings: Chronological Sequence, Technique and Materials cit.,

pp.183-200.10 Dr. Ing. Alberto Viskovic Faculty of Architecture, University of Chieti.

preservation. We opted for an interdisciplinary approach, requested by our survey per-spective.

First we have consolidated the original mortars and the mix of mortar andstones and the interstices between the ashlars of the masonry of the elevation of thenave, then the amphorae was filled with expanded clay and the surface of extradoswas levelled in order to obtain the slopes necessary for the down flow of the rainwateroffering a supporting plain to the subsequent insulating layer. The north eastern end,where no amphorae were present, was filled with two modern amphorae.

For the provisional covering of the north and central areas we used strips of lighttar (catramina), spread over with two layers of mortar.

Map Antique F21 mortar and the Ledan TA1 have been used as pre-mixed mor-tar to accelerate the mixture setting rates, as already experimented after the 1997earthquake for the vaults restoration of the Saint Francis Basilica in Assisi11.

SECOND PATH: OTHER SITESSome members of the survey – art historians, chemists and restorers – went to

Kara Ada, Kisebükü and to the Latmos mountain to implement the Byzantine paintingsmaterials and techniques Data–Bank, which we called Egeria.

The Data–Bank Egeria, accomplished in the year 200012, collects different kindof data, as they consists of: images, reliefs, schedules, maps et cetera. A Data-Bankis the only system which is suitable to manage a vast and diversified documentationsuch as this one.

In Kara Ada the documentation and materials samples campaign started in 2002was completed13; in Kisebükü where the study concerned the wall paintings of themausoleum, seven samples of pigments were taken and spectrocolorimetric mea-surements of the singled out colours were carried out14.

At last, we visited some sites of the Latmos mountain, not previously exam-ined15: the Kula Tepe16, the Karakiçik17 the Two Crosses Caves18, the cave dwellingof E¤ridere19 and the chapel in the East of the isle of Kahve Ada20 ‹n Kule Tepe ( hillof the tower) we documented the remains of a votive panel painted on the rock; fromthe scanty traces of colour on the left lower corner and on the right upper corner wecan suggest that it represented a jewelled cross. In Karakiçik (the two entrances cave)inside a wide room two nuclei of paintings were singled out. The vault of the rockpreserves a palimpsest formed by three layers of paintings. The Two Crosses Cavecontains only a small votive panel with a cross and a red votive inscription on a whitebackground, and two bigger cross painted with ochre directly on the rock. In the E¤-

44

11 The restoration in the Saint Francis Basilica in Assisi has been carried out by the Central Instiut for Restoration(Rome).

12 Eadem, Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign Balance and Perspectives, cit., pp.129-130.13 Eadem, Küçük Tavflan Adasï 2002 Report cit, p. 215.14 Ibidem, pp. 215-216; V. Ruggeri, Il golfo di Keramos dal tardo-antico al medioevo bizantino, Catanzaro 2003, pp. 168-

174; pp. 181-184.15 The recognition of medieval painting on the Latmos montain, guest of the German mission in Herakleia started in the

2000 (Andaloro. Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign Balance and Perspectives cit., p.127,129; Eadem, KüçükTavflan Adasï 2002 Report , pp. 214-215). See U. Peschlow, Die Latmos Region in Byzantinischer Zeit in A. Pechlow-Bindokat, Der Latmos, Berlin 1996, pp. 58-86; M. Restle, Byzantinische Wandmalerei in Kleinasien Region inByzantinischer Zeit, Recklingausen 1967, pp.81-84

16 The cave is unknown. It is at East of Herakleia, near the Christ Cave.N. Lugol, Artistes et ermites, premiers chrétiens du Latmos, in "Archeologia", 369, 2000, pp. 40-47, p. 47.

17 Th. Wiegand, Der Latmos, Berlin 1913, pp. 91-92.18 Lugol, Artistes et ermites cit., p. 46.19 Peschlow, Die Latmos Region, cit., p.74.20 U.Peschlow, Die Latmos Region, cit., p.74

ridere cave dwelling the remains of a single wide panel show geometric and orna-mental motives alternated to figurative scenes, only an Anastasys scene and a por-trait of a chlamys wearing saint survived (Fig.14). In Kahve Asar Ada a little vaultedchurch with an apse was discovered. In the interior four panels were recognized (onerepresenting a knight saint killing a dragon, maybe Saint George or Saint Theodore );in a panel the inscription “Gregorius” is still readable. The paintings in the E¤ridereand in the church in Kahve Asar Ada are of the medieval period.

The integrated system of analysis (photographic documentation, colorimetricmeasurements, mortars and pigments samples) implemented in Küçük Tavflan Adas›and strictly connected with the constitution of the Data-Bank, was applied in every siteof the Latmos region.

KÜÇÜK TAVfiAN ADASI: THE ARCHITECTONIC SURVEY OF THE CHURCH AND THE PROJECT FOR MAKING THE NAVE APSE SAFENow we come back to Küçük Tavflan Adas› to present the architectonic survey

of the church and the project for making the nave apse safe.The project for making the apse and the vaults safe in the church of Küçük

Tavflan Adas›, approved by the General management of Culture of the TurkishRepublic, foresees the creation of a temporary wooden structure to support the apseitself. This wooden structure will be placed inside the presbytery area with some sup-ports outside of the apse.

In view to the executive project, the following have proceeded:- the study of the structural configuration of the monument- the survey of the church in collaboration with the surveyors, architects and

engineers of the Faculty of Architecture of the University of Chieti21. The study of structural configuration of the monument and the analyses of its

safety state are the result of the observations of the structural engineer22. The actualdamages and local collapses of the church appear to be caused mostly by seismicactions which must have occurred along directions predominantly parallel to the longi-tudinal nave axis. The analyses of the masonries have demonstrated that they are nottoo irregular and without too diversified dimensions and with mortar joints of well limit-ed thickness. In additions, the quality of the mortar appears to be good and of hydraulictype23.

With regard to the architectonic survey of the church it has to be underlined theuse of the “objects method” (patented by the University of Chieti)24, which allows theuse of only two base points to geo-refer a structure, which is revealed to be particular-ly appropriate in the context of the Tavflan island characterized by a thick vegetation:the 3D architectonic survey model was anchored on the island’s scaled photogram-metric map using the “objects method” (Fig. 9).

KÜÇÜK TAVfiAN ADASI: 2004 REPORTThe main objective of the 2004 survey was the completion of the studies carried

out from 1996 onwards on the church of Küçük Tavflan Adas› in the Gulf of Mandalyaand on other Byzantine sites in Caria.

45

21 Dr. Alberto Viskovic (enginer), Dr. Pierpaolo Palka (architect), Fabio Fumagalli (architect), Nicola Smigliani ( sur-vivor), Department of Sciences, History of Architecture, Restoration and Representation, University of Chieti "G.D'Annunzio".

22 Dr. Alberto Viskovic, Faculty of Architecture of the University of Chieti.23 The mortars were sampled. The samples wew been analysed in the Laboratory of Diagnostics for Conservation and

Restoration of the University of Viterbo. 24 P. Palka, FOTORAD, Brevetto Programma Software di Raddrizzamento Computerizzato, n° 9403218 del 09-12-94

dell'Università "G. D'Annunzio", Chieti 1995.

In particular we wanted to:1. complete the study, documentation and conservation treatment of the paintings,

the floor mosaics and the ceramic material in the church of Küçük Tavflan Adas› 25

2. continue research in the territory of Byzantine Caria, analyzing the paintingson other sites such as Herakleia on Latmos, Kisebükü, Manast›r Da¤ 26

3. extend several lines of research

We are greatly indebted to the General Direction of Monuments and Museumsof the Turkish Republic for allowing the survey in Tavflan and to the deputy of CulturalMinistry Murat Gülyaz of the Museum Nevflehir, who always showed deep interest inour research.

Our deepest thanks go to Dr. Annelise Peschlow-Bindokat, of the GermanArchaeological Institute of Berlin, for her ever so generous and friendly hospitality inHerakleia.

THE FIRST ASPECT: KÜÇÜK TAVfiAN ADASIResearch and field work in the church involved the completion of- the architectural survey of the church and related structures- analyses and documentation of the mural paintings- conservation treatments on the floor mosaics, the extrados of the south aisle

vault and ceramic findsThe architectural survey was carried out by the team from the University of

Chieti, using the “Method of survey by object” patented by them27. This techniqueallowed the creation of a three-dimensional model of the church of Tavflan which incor-porates all the elements of the building. It also provided uniform base maps which canbe used for recording the documentation collected on the excavation and on the paint-ings and mosaics.

The survey, together with clearance work outside the church, meant that theremains of the narthex, the cistern, and the centrally planned building next to it couldbe brought to light. The remains of other structures were also detected such as: a semi-circular structure located between the narthex and the cistern; and other structures,one located at the back of the apse and the other two near the narthex (Fig.10).

The last survey saw the completion of the mapping of the mural paintings on thewalls of the nave and the south aisle which form part of the four distinct phases duringwhich the entire church was painted (6th – 13th Centuries). The information which hadbeen collected and graphically mapped in previous years was entirely digitalised andapplied to the map provided by the architectural survey28( Fig. 11). Special emphasiswas given to the digitalised transfer of the documentation for the murals of Layer I (6thCentury), which extend in an extremely fragmentary form over all the walls of thechurch, and to the palimpsest preserved on the walls of the north-east corner of thenave, where the highest concentration of painted layers has survived29.

Inside the church, the conservation treatments were concentrated on the floormosaic.

46

25 See M. Andaloro, Küçük Tavflan Adas›: 2003 Report in this volume, note 1.26 Eadem, Küçük Tavflan Adas›: 2003 Report cit., note 2.27 Eadem, Küçük Tavflan Adas›: 2003 Report cit., note 24.28 The mapping of the mural painting started in the 1996. See M. Andaloro, Küçük Tavflan Adasï 1996 the Wall-

Paintings: Chronological Sequence, Technique and Materials cit., pp. 183-200.29 Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 1997 Report cit. , p. 183-184; Eadem, Le pitture della chiesa di Küçük Tavflan Adasï

in Asia minore cit., pp. 73-87.

In the waiting the 2005 survey, when the protective covering of the nave floormosaics will be completed, the mosaics were monitored to examine their condition sub-sequent to their emergency treatments in the previous years. On the whole they werefound to be in quite good condition – the few tesserae which had detached from thebedding plaster were reattached, and the pointing between the tesserae was consoli-dated with slaked limes30.

On the exterior of the church, maintenance was carried out on the 2003 consol-idation treatment applied to the structural plaster of the extrados of the southern vaultwhich was aimed at protecting the paintings inside the corresponding part of the navefrom infiltrating rain water31.

THE SECOND ASPECT: OTHER SITESWithin the framework of the study and documentation project which is at the

basis of the survey for the establishment of a data base on “Wall paintings and mosaicsin Asia Minor: images, materials, techniques (4th – 15th Centuries)”, we continued ourresearch and studies of the paintings in the sites of Kisebükü, Manast›r Da¤ and MountLatmos32.

At Kisebükü and Manast›r Da¤ the photographic documentation was complet-ed. Special emphasis was placed on recording the architectural characteristics of theremains of the monuments and the layout of the surrounding landscapes.

There were many reasons for continuing the survey at Latmos – finishing theanalyses on the paint pigments, completion of the photographic documentation, test-ing the conservation record form and locating other painting remains33

In the Grotto of Yediler34, the late Comnenian decoration was documented usinggeneral photographs, details of single figurative elements and macro-photographs,essential for bringing out particular details of the decoration and the range of coloursemployed. Apart from the well known scenes from the life of Christ on the vault, theremains of an unidentifiable saint and an archangel were also found.

In the Grotto of Christ35, the traces of a paint layer prior to the known 13thCentury paintings were recorded. Its most significant element is the outline of a foot onan ochre background.

In the nearby grotto of the Pantocrator36, analyses of technical data enabled theloss of most of the figures in the lower register, the signs of an attempt to detach theeagle and the bull belonging to the tetramorph painted at the sides of the Pantocrator’shalo, the deliberate damage done to the eyes of Christ and graffiti of recent date.

The visit to Stilos meant we were able to complete the studies carried out in2002 and 200337 and to discover the previously unknown traces of a painting lining ahollow in the rock to the south of the monastery. Only a fragment in the upper part ofthe hollow remains, with areas of green, black, ochre and red (Fig.15).

30 Eadem, Küçük Tavflan Adas›: 2003 Report cit.31 Eadem, Küçük Tavflan Adas›: 2003 Report cit.32 See Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 1999 Report cit., pp.91-92; Eadem, Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign Balance

and Perspectives, cit., p.127,129; Eadem, Kücük Tavflan Adasï:2001 Report cit., pp. 156-157; Eadem, Küçük TavflanAdasï:2002 Report cit., pp. 214-216; Eadem, Küçük Tavflan Adas›: 2003 Report cit.

33 See Eadem, Küçük Tavflan Adasï 2003 Repor cit, note 15. U. Peschlow, Die Latmos Region in Byzantinischer Zeitin A. Pechlow-Bindokat, Der Latmos, Berlin 1996, pp. 58-86; M. Restle, Byzantinische Wandmalerei in KleinasienRegion in Byzantinischer Zeit, Recklingausen 1967, pp.81-84.

34 Eadem, Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign cit., p.127, 129. See U. Peschlow, Die Latmos, p.83. 35 Eadem, Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign cit., p.127,129; U. Peschlow, Die Latmos, p.82. 36 Eadem, Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign, cit., p.127,129; U. Peschlow, Die Latmos, p.82. 37 M.Andaloro, Küçük Tavflan Adasï 2002 Report , pp. 214-215; Eadem, Küçük Tavflan Adasï 2003 Report cit. See U.

Peschlow, Die Latmos, pp.81-84.

47

THE THIRD ASPECTCurrent lines of Tavflan research include:1. development of a system to measure the quantity of painting fragments col-

lected from the ground and excavated in previous surveys2. preliminary study and organization of the ceramic material belonging to the

amphorae discovered in the extrados of the south aisle3. preliminary studies of the inscriptions4. extension of the scientific analyses of the pigments

1. The large number of painted plaster fragments fallen from the walls and col-lected in last years38 led us to develop a measurement system to obtain more accurateinformation about the size of the area covered by the recovered fragments.

The measurement system for the painting fragments is based on two differentmethods which in some cases complement each other, and in others do not. The firstmethod is based on the calculation of the area using image processing and softwareapplications (Fig.12). The second method consists in calculating the surface area usingthe weight of the fragments. Once a correlation is established between the weight ofsome fragments and their area, it is possible to calculate the total area of the fragmentssimply from their weight. Once we have the total surface area occupied by all the frag-ments it will be possible to add this to the area of the paintings still in situ so as to deter-mine the original area occupied by the layers of paintings.

2. The study of the ceramic materials carried out the analysis and the graphicdocumentation of all the finds recovered from the extrados of the south aisle vault.Overall, 1,631 ceramic fragments belonging to transport amphorae were collected.These were distributed within 8 stratigraphic units39.

The fragments which are morphologically most significant, and which can beattributed to the amphorae used to reduce the weight of the vault, belong to a type pro-duced in the Eastern Mediterranean (Egypt, Southern Turkey, Syria) between the 4thand the beginning of the 7th Century A.D40.

A special note should be dedicated to the amphora which has been almost com-pletely reconstructed (Fig. 7). It is about 62 cm high, with a capacity of approximately19 litres. Apart from these amphorae there is a group of earlier vessels which havethicker or much thicker rims and straight, smooth necks (which can be identified withRhodian or Late-Rhodian types widespread in the Eastern and Western Mediterraneanbetween the 1st Century BC and the beginning of the 2nd Century AD. These werereused – evidently as inert fillers – in the layers added during restorations to fill thelosses left by amphorae partially destroyed.

3. The groups of inscriptions brought to light by the work during the surveyinclude41:

48

38 The collection of the frangments started on the 1997 (M. Andaloro, Küçük Tavflan Adasï: 1997 Report cit., pp.185-186).

39 Eadem, Küçük Tavflan Adasï 2003 Report cit.40 See J.W. Hayes, Excavations at Saraçane in Istanbul, vol. 2. The Pottery, Princeton, New Jersey, 1992.41 Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 1997 Report cit., p. 185; Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 1998 Report p.113; Eadem,

Küçük Tavflan Adasï: 1999 Report, p.93; Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign Balance and Perspectives, cit., p.126;Eadem, Küçük Tavflan Adasï:2002 Report cit. pp. 211-214. The preliminary exam of the inscriptions was carried outby Dr. Stefano Guizzi ( University of Rome “La Sapienza”).

- painted inscriptions - two mosaic inscriptions in the floor (the one in the threshold of the south aisle

mentions a presbyter named Peter)42

- several inscriptions on marble, including two texts from the imperial age whichhave been reused (a dedication to one or more emperors and a funerary inscriptionbelonging to a family tomb, of which the lower right corner survives with the interdic-tion and fine to Artemis Kindyas, one of the principal gods of Bargylia)43.

- Inscriptions on clay slabs.Reading the text on the terracotta slab discovered in numerous fragments near

Tomb number 344 in the north aisle suggests it contained Biblical quotations or a prayerinspired by such quotations. The lengthy text indeed contains two separate mentionsof the term Cheroubim, alluding to this type of angel ( Fig. 8).

4. Laboratory investigations were directed to complete the characterization ofwall painting, mosaic and sculpture materials sampled during the surveys in KüçükTavflan Adas›, Latmos, Kisebükü and Kara Ada. It’s important to remember that one ofthe main aim of the research project, at the basis of the survey “Tavflan”, is the pig-ment characterization45.

The pigments were analysed in the Laboratory of Diagnostics for Conservationand Restoration “Michele Cordaro” of Viterbo University; moreover during the last yearthe pigment characterization was deepened through the application of new methods ofanalysis, in collaboration with the Faculty of Agricultural Science ( University of Tuscia-Viterbo)46 and ENEA47.

In particular the pigments of Küçük Tavflan Adas› were unequivocally charac-terized by means of Raman microscopy (Fig.13). The yellow colours are obtained withyellow ochres in the mineralogical form of goethite; the red ones are obtained with ironoxide pigments whose Raman spectrum is similar to that of hematite but with someparticularities. An important and interesting result was obtained with the analysis ofgreen pigments: optical microscopy and FTIR spectroscopy allow the identification ofa beautiful green earth whose Raman spectrum doesn’t match anyone of the spectratoday available in the library and data-bank. The Raman analysis confirms the hypoth-esis that this green earth came from the ancient quarry of Izmir, not far from Tavflan,quoted by Vitruvius as one of the best in antiquities.

A particular deepening was devoted to the blue pigments sampled in KüçükTavflan Adas›, Kisebükü and Latmos. X-Ray Diffraction analysis, carried out to ENEALaboratory confirmed the presence of Egyptian Blue in all the ancient wall paintings(VI-VII centuries) and the presence of ultramarine blue, a very precious and rare pig-ment, in the late pictorial layers expecially in Latmos48.

Finally, special attention was dedicated to heightening the visibility of the islandand the church, which can be seen from every point along the gulf of Mandalya.Bearing witness to this was an extensive series of photographs, from which I have cho-sen for you two of the most significant views.

49

42 Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 2001 cit., p.155, Fig. 8.43 Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 1997 Report cit., p. 185-186.44 Eadem, Küçük Tavflan Adasï: 2002 Report cit., p 220.45 Eadem, Küçük Tavflan Adasï Fifth Campaign Balance and Perspectives, cit., p.130-131; Eadem, Küçük Tavflan

Adasï:2002 Report, cit., p.219.46 Laboratory of Raman Spectroscopy directed by Prof. Alberto De Santis.47 Italian National Agency for New Tchnologies, Energy and Environnement.48 Eadem, Küçük Tavflan Adasï:2002 Report, p. 220.

AcknowledgementThe members of the research team of the 2003 and 2004 campaigns were: Prof.

Dr. Maria Andaloro (director of the survey), Dr. Claudia Pelosi (chemist of the TusciaUniversityof Viterbo); Dr. Maria Raffaella Menna (senior lecturer of the TusciaUniversity of Viterbo); Marina Marchese (information tecnologist, Central Institut forRestoration, Rome); Giulia Bordi, Benedetto Di Fazio, Manuela Mencherini, FrancescaMoretti, Cristina Morigi, Dr. Simone Piazza, Paola Pogliani, Maria Donatella Raneri,Daniela Sgherri, Domenico Ventura and Manuela Viscontini (graduates of the TusciaUniversity of Viterbo); Gaetano Alfano, Chiara Bordino, Stefania Mezzabarba, GiulianaSolimine (students of the Tuscia University of Viterbo) The archeologs were:Francesca Consoli, Helga Di Giuseppe, Flaminia Pizzino.

The architectural survey was carried out by the survivors, architects and engin-er of the University of Chieti: Dr Alberto Viskovic (enginer, senior lecturer), Dr.Pierpaolo Palka (architect, senior lecturer), Guido Di Girolamo, Fabio Fumagalli ( archi-tect), Nicola Smigliani ( survivor).

The conservative plan for the floor mosaic consolidation and for the preserva-tive operations in the south vault was carried out by the restores: Silvia Borghini(Sovrintendenza dei Beni Archeologici delle Marche), Cristina Caldi, Serena Cinelli,Sara Scioscia; Dr. Bekir Eskici, Dr. Selçuk fiener (Ankara University).

Photos, image analysis acquisitions and graphs were made by the graduates ofthe Tuscia University of Viterbo and by the photographer Rodolfo Fiorenza.

Dr. Ulderico Santamaria (chemist of the I.C.R.) coordinated the scientific opera-tions; the microscopical and micro-chemical analysis were performed by theLaboratory of Diagnostics for Conservation and Restoration “Michele Cordaro” of theTuscia University of Viterbo by Dr. Claudia Pelosi. The Raman microscopy analysiswere carried out by Prof. Alberto De Sanctis, Director of the Laboratory RamanSpectroscopy, University of Tuscia-Viterbo- with the collaboration of Elisabetta Mattei.

50

51

Resim 1: Küçük Tavflan Adas› , the church, exterior

Resim 3: Küçük Tavflan Adas›, column and capital fromthe south apse

Resim 2: Küçük Tavflan Adas›, foundation of the ambo

52

Resim 4: Küçük Tavflan Adas›, central aisle, documentation of floor mosaique restorationi plân›

Resim 5: Küçük Tavflan Adas›, south vault, north side, amphorae

Resim 6: Küçük Tavflan Adas›, south vault, south side, amphorae

53

Resim 7: Küçük Tavflan Adas›,recomposed amphorafrom south vault

Resim 8: Küçük Tavflan Adas›, terracotta slab discovered near tomb number 3

Resim 9: Küçük Tavflan Adas›, relief of the church

54

Resim 11: Küçük Tavflan Adas›, documentation of painting plasters

Resim 10: Küçük Tavflan Adas›, plan of the church and structures located outside

55

Resim 12: Measurement system for the painting fragments

Resim 13: Küçük Tavflan Adas› Raman Spectra of redand green pigment of the first layer

56

Resim 14: Mount Latmos, E¤ridere cave, Anastasys

Resim 15: Mount Latmos, Stylos, hollow in the rock to the south ofthe monastery

2004 GÜMÜfiHANE YÜZEY ARAfiTIRMASI

Süleyman Ç‹⁄DEM*Haldun ÖZKAN Hüseyin YURTTAfiNurettin ÖZTÜRK

08/18.08 2004 tarihleri aras›nda Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Kültür Varl›klar› veMüzeler Genel Müdürlü¤ü’nün 27.07.2004 tarih ve 18522 say›l› izni ile Yrd. Doç. Dr.Süleyman Çi¤dem baflkanl›¤›nda yap›lan ve Doç. Dr. Hüseyin Yurttafl, Yrd. Doç. Dr.Haldun Özkan, Dr. Nurettin Öztürk, Doç. Mahmut Drahor, Prof. Dr. Martin Hartmann,Arfl. Gör. Meriç Berge, Özgür Kurtulmufl (yüksek lisans ö¤rencisi), Betül fienbak (yük-sek lisans ö¤rencisi) ve Bakanl›k temsilcisi olarak Beyhan Bartu‘nun kat›ld›¤› araflt›r-ma ve jeofizik çal›flmalar› sonucu flu veriler tespit edilmifltir1.

2004 yüzey çal›flmam›z fiiran, Kelkit ve Torul ilçe s›n›rlar› içersinde gerçekleflti-rilmifltir.

HöyüklerOrtaköy Tepesi: Höyük fiiran’›n 6 km. güneydo¤usunda, Karafleyh Köyü ile Çil-

horoz Geçidi aras›nda, Karafleyh Köyü’nün 2.5 km. do¤usunda, Firdevs Han›m Türbe-si’nin ve fiiran Kelkit yolunun sa¤›ndad›r (Resim: 1). Höyük flehitlik orman› olarak dü-zenlenmifltir. Höyü¤ün üzeri do¤u-bat› yönünde 50.80 m., kuzey-güney yönünde 86.70m. ölçülerindedir. Yüksekli¤i yaklafl›k 50 m.dir. Höyük yüzeyinde ve kaçak kaz›lar so-nucunda Karaz2, Demir ça¤lar›na ve Ortaça¤’a ait bol miktarda keramik bulunmakta-d›r. Höyük üzerinde kesintiler hâlinde duvar temel izleri takip edilebilmektedir.

Kaya Mezar› Kad›çay›r› Kaya Mezar›: Kad›çay›r› fiiran’›n 18 km. bat›s›ndad›r. Kaya mezar›

köyün kuzeybat›s›nda yer alan Kabilge denilen ormanl›k alan içerisindedir. Do¤u cep-hesi 6.95 m. uzunlu¤unda olup mezar›n girifli buradan sa¤lanmaktad›r (Resim: 2). Gi-

* Yrd. Doç. Dr. Süleyman Ç‹⁄DEM, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Erzurum/TÜRK‹YEYrd. Doç. Dr. Haldun ÖZKAN, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Erzurum/TÜRK‹YEDoç. Dr. Hüseyin YURTTAfi, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Erzurum/TÜRK‹YEDr. Nurettin ÖZTÜRK, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Erzurum/TÜRK‹YE

1 Bölgede 2004 y›l› çal›flmalar›n›n yap›lmas›nda Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Kültür Varl›klar› ve Müzeler GenelMüdürlü¤ü’ne, Gümüflhane Valisi Say›n Veysel Dolmaz’a, Atatürk Üniversitesi Rektörü Say›n Yaflar Sütbeyaz’a,fiiran Kaymakam› Say›n Avni Oral’a, Kelkit Kaymakam› Say›n Süleyman Y›lmaz’a, Atatürk Üniversitesi Araflt›rmaFonu’na, Gümüflhane Kültür ve Turizm Müdürü Say›n Hüseyin Atefl’e, Bas›n ve Halkla ‹liflkiler Müdürü Say›n EnginDo¤ru’ya ve Gümüflhane DS‹ yetkililerine gösterdikleri katk›lardan dolay› sonsuz flükranlar›m›z› arz ederiz. Ayr›ca hergitti¤imiz köyde s›cak ilgilerini esirgemeyen bölge halk›na minnettarl›¤›m›z› sunar›z.

2 H. Z. Koflay-K. Turfan, “Erzurum-Karaz Kaz›s› Raporu” Belleten 91(1959), 349 vd.

57

rifl 1 m. yüksekli¤inde, 0.8 m. geniflli¤indedir. Düzgün bir iflçilik sergilenmifltir. Plan ola-rak geçen y›l tan›mlad›¤›m›z fiiran Araköy kaya mezar› ile ayn› özelliklerdedir.

Askerî GarnizonSatala: Gümüflhane ‹li, Kelkit ‹lçesi, Sadak Köyü s›n›rlar› içerisinde bulunan Ro-

ma Dönemine ait Satala3 askerî garnizon alan›nda çal›fl›lm›flt›r. Bu alanda Doç. Dr.Mahmut Drahor ve ‹sviçre Bern Üniversitesi’nden Prof. Dr. Martin Hartmann taraf›ndanjeofizik çal›flmalar› gerçeklefltirilmifltir. Ayr›ca yüzey çal›flmalar›nda garnizondan günü-müze kalan su kemerlerinin ölçümleri yap›lm›fl ve Roma Dönemine ait tu¤ladan imaledilmifl 12 adet lejyon mühürleri bulunmufltur (Resim: 3).

Kaleler ve Gözetleme KuleleriTorul Kalesi: Gümüflhane-Trabzon anayolu üzerindeki kale, Torul ‹lçesi’nin do-

¤usundad›r. Yaklafl›k 200 m. yükseklikteki kalenin do¤u yönünde bir kap›s› bulunmak-la beraber günümüzde y›k›lm›fl durumdad›r. Kaleye ancak kuzeydo¤udan yaklafl›lmak-tad›r. Kuzey ve bat› yönü yamaç fleklinde yükselmekte; bat› yönü sarp bir kayal›k flek-lindedir. Güney ve bat› kesimi tamamen sarp bir kayal›kt›r. Kale ana kaya üzerinekayan›n flekline göre oturtulmufl, moloz tafl malzeme kullan›lm›flt›r. Kale özellikle stra-tejik aç›dan Trabzon-Gümüflhane yoluna ve etraf›ndaki bütün vadilere hâkim bir nok-tadad›r. Kalenin ne zaman yap›ld›¤› kesin olmamakla beraber Ortaça¤’a tarihlendiril-mektedir4.

Övündü Gözetleme Kulesi: Gümüflhane’nin 20 km. kuzeybat›s›nda, ÖvündüKöyü’nün do¤usunda, 30 m. yükseklikte bir ana kaya üzerinde yer almaktad›r. Kuze-yinden Harflit Çay›, bat›s›ndan Kodil Deresi geçmektedir. Gümüflhane-Torul-fiiran yolüçgenini kontrol eden önemli bir noktadad›r. Duvarlar›n›n büyük bir k›sm› tahrip olmufldurumdad›r. Kulenin güney yönünde 7 m. ve 6 m. uzunlu¤unda, 0.90 m. kal›nl›¤›ndamoloz tafl örgülü iki ayr› duvar bulunmaktad›r. Ç›k›lmas› çok güç olan kulenin güneyin-de 1.60x1.30 m. ölçülerinde, 0.70 m. derinli¤inde bir sarn›ç bulunmaktad›r. Yap› mal-zemesi Ortaça¤’a tarihlendirilmesini zorunlu k›lmaktad›r.

Kodil Kalesi: Kale Gümüflhane’nin 23 km. bat›s›nda bulunan Dibekli Köyü’nünkuzeybat›s›nda, sarp ve büyük bir ana kaya üzerine kurulmufltur. Kale stratejik bir ko-numa sahip olup Alt›np›nar-fiiran-Torul-Gümüflhane yol ba¤lant›s›n›n merkezinde hemsavunma hem de yol güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla kurulmufltur5. Yaklafl›k 1450 m.yüksekliktedir. Do¤usunda ve kuzeyinde sur duvarlar› yer almaktad›r. Surlar 1.80–2.00m. kal›nl›¤›nda ve mazgall›d›r. Güneybat› yöndeki giriflinde oldu¤u gibi, k›smen ana ka-ya düzlefltirilerek moloz tafl malzemeli duvarlar örülmüfltür. Girifl yuvarlak kemerli, 3.40m. yüksekli¤inde, 2.10 m. aç›kl›¤›nda olup 1 m. aral›klarla ahflap hat›l kullan›lm›flt›r.Moloz tafl örgülü kale kuzey-güney do¤rultusunda 4.40 m. uzunlu¤unda bir duvara sa-hiptir. Kale do¤u-bat› yönünde 40 m.dir. Kale içerisinde tonozlu bir oda ve tonozun do-¤usunda iki duvar kal›nt›s› bulunmaktad›r.

Kalenin yaklafl›k 100 m. güneybat›s›nda biri ana kayaya oyulmufl 2.10x1.90 m.ölçülerinde 1.10 m. derinli¤inde bir sarn›çla bunun hemen bat›s›nda duvar örgülü, içis›val› yar›s› y›k›lm›fl ikinci bir sarn›ç bulunmaktad›r. Yine birinci sarn›c›n bat›s›nda, 7.40m. uzunlu¤unda 13 basamakl› kaya basamaklar› tan›mlanm›flt›r. Kale Ortaça¤ özellik-leri tafl›maktad›r.

58

3 C. S. Lightfoot, “Satala Yüzey Araflt›rmas› 1989” VIII. AST, Ankara,1990,299–311;C. S. Lightfoot, “Satala YüzeyAraflt›rmas› 1990” IX. AST, Ankara,1991,145.

4 Clavijo, Embassy to Tamerlane 1403-1406, London, 1948, 117; F.C. Eugene, Studia Pontica II, Voyage D’explorationArcheologique dans la Pont la Armenie, Bruxeles, 1906, 359-360; H. F. B. Lynch, Armenia Travels and Studies I,Khayats-Beirut, 1967, 243;G. A. Uslu, Gümüflhane ve Çevresinin Tarihi-Sanat Eserleri, ‹st., 1980, 86; A. Bryer-D.Winf›eld, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I, Washington D.C., 1985,305;T.A. Sinclair,Eastern Turkey: An Archaeological Survey II, London, 1989,127.

5 G. A. Uslu, Gümüflhane ve Çevresinin Tarihi-Sanat Eserleri, 18; A.Bryer-D.Winfield, The Byzantine Monuments,308;T. A. Sinclair, Eastern Turkey,146.

Kalecik Gözetleme Kulesi: Torul’un 30 km. güneydo¤usundad›r. Kalecik-Ifl›k ka-rayolu üzerindeki kulenin özellikle ana kaya üzerindeki k›sm› hâlâ sa¤lam durumdad›r.Mevcut durumu daha çok bir kuleyi and›rmaktad›r. Kulenin bat›s›ndan ve güneyindenPaflal› Deresi geçmektedir. Kuzey yönündeki girifli 7.00 m.lik bir ana kaya üzerindedir.Güney yönündeki yükselti 25.00 m.dir. 20.00x 9.50 m. ölçülerindeki kule moloz tafl ör-gülüdür. Kulenin hemen do¤usunda, dere yamac›nda, 1.00 m. kal›nl›¤›nda yaklafl›k10.00 m. uzunlu¤unda bir duvar örgüsü de yer almaktad›r. Bu duvar kulenin eskidenbir kale durumunda olabilece¤ini göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Ortaça¤’a tarihlendi-rilen kalenin sonradan en az iki defa onar›m gördü¤ü ifade edilmektedir6.

Yal›nkavak/Soroyna Kalesi: Torul’un 32 km. güneyinde, Yal›nkavak Köyü’nünkuzeyinde bulunan kale daha çok bir gözetleme kulesi niteli¤indedir. Üzerinde kuruldu-¤u kayal›k alana uyumlu olarak üç kademeli bir yap›lanma bulunmaktad›r. Güneydo¤uyönünde 14.00 m.lik bir duvar yer almaktad›r. Kuzeybat›da 8.40 m., bat›da 5.30 m., gü-neybat›da 9.20 m.lik bir duvar bulunmaktad›r. Kuzeyi 50.00 m.lik sarp bir kayal›kt›r.Güney cephesinde küçük bir burç bulunmaktad›r. Halk aras›nda her ne kadar Yal›nka-vak Deresi’ne inen bir girifli oldu¤u belirtilmiflse de bununla karfl›lafl›lmam›flt›r. Yer yerana kaya üzerinde kesme tafl malzeme kullan›lmakla beraber moloz tafl malzeme anayap› malzemesidir. Kalenin girifli bulunmaktad›r. Kale 14. yüzy›la tarihlendirilmektedir7.

Cebeli Gözetleme Kulesi: Cebeli Köyü Torul’un 20 km. do¤usundad›r. 20.00 m.yükseklikte bir kayal›k kütle üzerinde 4.20 m. yüksekli¤inde, 1.70 m. geniflli¤indedir.Bölgede yapt›¤›m›z çal›flmalarda flu ana kadar karfl›laflt›¤›m›z tek örnektir. Özellikle va-diye hâkim olmas› dolay›s›yla dikkat çekmektedir. Bölgenin jeomorfolojik özellikleri gözönünde bulunduruldu¤unda daha çok haberleflme amaçl› olarak kullan›ld›¤› görülür.

Demirkap›/Ermük Kalesi: Demirkap› Torul’un 23 km. kuzeybat›s›ndad›r. KaleDemirkap› Köyü’nün Ermük Mahallesi s›n›rlar› içerisindedir (Resim: 4). Kale çok önem-li bir kavflak noktas›nda olmas›ndan dolay› stratejik bir konuma sahiptir. Kuzeybat› yö-nünde Gürgen istikametinden Kürtün’e, do¤udan Torul’a, güneyden Kopuz’a ulaflanyollar›n birleflti¤i bir noktada konufllanm›flt›r. Yaklafl›k 450 m. yükseklikteki sarp bir ka-yal›k üzerine kurulmufltur. Kalenin güneybat›, bat› ve kuzey yönlerinde dik uçurumlarbulunmaktad›r. Kaleye do¤u yönünden H›drellez Köyü’ne giden yoldan sa¤a do¤ru dö-nülerek yaklafl›k 4 km.lik bir patika yol ile ulafl›lmaktad›r. Kuzey-güney ve do¤u kesim-lerinde kesintiler hâlinde, yüksekli¤i 4.00 m.ye kadar ç›kan 0.80 m. kal›nl›¤›ndaki duvarörgüleri bulunmaktad›r. Özellikle güneyde 4.60x3.20 m. ebad›nda bir burcun varl›¤›dikkat çekmektedir. Mevcut veriler daha çok bir gözetleme kulesi olabilece¤ini düflün-dürmektedir. Moloz tafl malzemenin kullan›ld›¤› kalede büyük bir tahribat söz konusu-dur. Kaleyi yap› malzemesine göre Ortaça¤’a tarihlendirebiliriz.

CamilerGülaçar/Esentepe Camii: 6.60x6.60 m. ölçülerinde, kare planl›, Osmanl› Döne-

mi camisidir (Resim: 5). Yenilenmifl olan caminin üzerinde H. 1214 (1799) tarihini tafl›-yan orijinal kitabesi bulunmaktad›r. Cami iki katl› olup orijinal k›sm› alt katt›r. Üst katsonradan yap›lm›flt›r.

Demirkap› Camii ve Haziresi: Demirkap› Köyü, Torul’a 23 km. uzakl›kta, 519 nü-fuslu bir orman köyüdür. Demirkap› Köyü’nün kuzeydo¤usunda e¤imli arazi üzerine ku-rulmufl Osmanl› Dönemi camisinin orijinal kitabesi günümüze ulaflmam›flt›r8. Cami,1932 y›l›nda Civeleko¤lu Hac› Osman taraf›ndan bir onar›m geçirmifl ve Hac› HamzaEfendi bu onar›m› Bayram K. Öner ad›nda birine tarihiyle birlikte Latin harfleriyle yaz-d›rarak son cemaat yerinin mahfil k›sm›na koydurmufltur. Bölge halk› caminin 1812 y›-

59

6 A. Breyr-D. Winfield, The Byzantine Monuments, 308; T. A. Sinclair, Eastern Turkey, 146.7 A. Breyr-D. Wi›nfield, The Byzantine Monuments, 308; T. A. Sinclair, Eastern Turkey, 146.8 Köy halk› caminin 1812 y›l›nda yap›ld›¤›n› ifade etmektedir.

l›nda yap›ld›¤›n› ifade etmektedir ki bu tarih, caminin haziresinde bulunan 1812 tarihlimezar tafllar›9 ile örtüflmektedir. Muhtemelen 1812 y›l›nda ölen Süleyman Bey ve efliNâile Han›m caminin haziresine defin edilmifllerdir ki, bu durumda 1812 y›l›nda buradabir caminin varl›¤›n› düflünebiliriz. Ayr›ca caminin yans›tm›fl oldu¤u mimarî üslûp da 19.yüzy›la uygundur. Bu nedenle cami ile hazirenin iliflkilendirilmesi ve hatta mezar›n› ca-minin haziresine yapt›ran Üçüncü-zâdelerden Süleyman Bey’in, caminin banisi olabile-ce¤i de düflünülmesi gereken ihtimaller aras›ndad›r.

Bahçeli Camii: 11.00x6.90 m. ebad›nda dikdörtgen bir alan üzerine kurulmufl de-rinlemesine planl› bir camidir. Üzerinde kitabesi bulunmayan caminin üslûp özellikleri19. yüzy›la uygundur. Ortada dört ba¤›ms›z sütun bulunmaktad›r. Üst örtüsü içten be-flik tonoz, d›fltan k›rma çat›l› olarak yap›lm›flt›r.

U¤urtafl› Köyü Camii: 9.06x 6.70 m. ölçülerindeki kare planl›, ahflap tavanl› ca-mi 1314 (1896) tarihli olup Osmanl› Dönemi yap›s›d›r. Minaresi 1987 y›l›nda MenduhaKarakullukçu taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Yan›nda bulunan mektep ile birlikte cami-mek-tep birlikteli¤ini sunan tek örnek olmas› bak›m›ndan önemlidir.

Gülaçar/Köklü Mahallesi Camii: Tek kubbeli cami 5.20x5.04 m. ölçülerinde kareplanl› bir Osmanl› Dönemi yap›s›d›r. Kubbesi y›k›lm›fl ve bunun yerine üzerine betontabiliye at›lm›flt›r. Mihrab›n yan›nda kalemifli süslemeler bulunmaktad›r. Girifl kap›s› ori-jinalli¤ini korumaktad›r. Kitabesi bulunmamas›na ra¤men yap›sal özellikleri 18–19. yüz-y›l›n üslûbuna uygundur.

Kocadal/Erdemler Camii: Kocadal Torul’un 45 km. güneydo¤usundad›r.8.60x5.80 m. ölçülerindeki cami kiliseden çevrilmifltir. Üzeri tek kubbeyle kapat›lm›fl,güney duvar›na bir mihrap nifli yerlefltirilmifltir.

Arpal› Köyü Camii: Kiliseden camiye dönüfltürülmüfl bir yap›d›r. Penceresi üze-rinde Osmanl›ca yaz›lm›fl 1865 tarihi bulunmaktad›r. Ortas›ndaki dört ba¤›ms›z sütunyap›n›n kubbesini tafl›maktad›r. Yan k›s›mlar beflik tonozla örtülmüfltür. Önünde karekaide üzerine sekizgen olarak yap›lan çan kulesi sonradan minareye dönüfltürülmüfltür.Bölge yap›lar› içerisinde günümüze sa¤lam olarak ulaflan çan kulesi olmas› bak›m›n-dan önemlidir. Caminin önünde kademeli sivri kemerli bir de çeflmesi bulunmaktad›r.

Zigana Koçlar Mahallesi Camii: Ortada kubbe, dört yandan tonozlar›n bulundu-¤u cami 8.48x7.90 m. ölçülerindedir Üzerinde 1010 tarihli sonradan yaz›lm›fl bir levhabulunmaktad›r. Bölgesel özelliklerin ön planda oldu¤u bir yap›d›r.

Yal›nkavak Camii: 1916 tarihinde yap›lm›fl olan cami ahflap kirifllidir. 8.47x7.35m. ölçülerinde kareye yak›n ölçülerde düzenlenmifl bir ibadethanedir.

Kocadal/Dörene Mahallesi Camii: 7.35x4.50 m. ölçülerindeki yap› 1962 y›l›ndacamiye çevrilmifltir. Bölgesel özelliklerin ön plana ç›kt›¤› bir yap›d›r.

Atalar Merkez Mahallesi Camii: 9.90x8.22 m. ebad›ndaki cami kiliseden çevril-mifltir. ‹çeride ba¤›ms›z dört sütun bulunmaktad›r. Üst örtüsü beflik tonozla örtülmüfl-tür. Güney duvar›na bir mihrap yerlefltirilmifltir.

Cebeli Köyü Merkez Camii: 9.53x8.10 m. boyutlar›ndaki cami kiliseden dönüfltü-rülmüfltür. ‹çerisinde dört ba¤›ms›z sütun bulunmaktad›r. Güney duvar›na bir mihrapyerlefltirilmifltir.

60

9 M. Yüksel, Gümüflhane Kitabeleri, ‹stanbul, 1997, 168.

Cebeli Köyü Çengelli Mahallesi Camii: Kiliseden camiye dönüfltürülmüfl bir yap›-d›r. Üst örtüsü 4 ba¤›ms›z sütun ile tafl›nan camii 8.65x7.24 m. ölçülerindedir.

KiliselerÇak›rkaya Manast›r›: Manast›r, Gümüflhane’nin fiiran ‹lçesi’ne ba¤l›, eski ad›

“Kelur” olan Çak›rkaya Köyü s›n›rlar› içerisinde10, köyün do¤usundaki 1295 rak›ml› birkaya kütlesi üzerinde yer al›r. Zeminden 65.00 m. yüksekli¤e sahip kaya içerisine oyu-larak yap›lm›flt›r. Manast›rdan günümüze kilise, flapel ve kayal›klar içerisindeki birkaçküçük mekân ile temel seviyesinde ulaflabilen efl boyutlu düzenlenmifl hizmet odalar›gelebilmifltir11.

Güney cephesinde kaya basamaklardan ç›k›larak ulafl›lan kilise, 14.96x7.18 m.boyutlar›nda dikdörtgen bir mekân içerisine, üç nefli kubbeli bazilika plan›nda düzen-lenmifltir. ‹ç mekân, yuvarlak kemerlerle birbirine ba¤lanan iki destek dizisiyle üç nefeayr›lm›flt›r. Nefler, do¤u-bat› do¤rultusunda uzanan beflik tonozlarla örtülmüfl, naosunüzerine, oyularak flekillendirilmifl kubbe yerlefltirilmifltir.

Orijinalinde kilisenin içerisinde kayalardan yontularak oluflturulmufl sekiz destekkullan›lm›fl olmas›na ra¤men, günümüzde bunlardan sadece kuzeybat› köfleye yerlefl-tirilen 1.30x0.45 m. ölçülerindeki tafl›y›c› sa¤lam kalabilmifl, bunun d›fl›ndaki yedi sü-tun k›r›larak kiliseden götürülmüfltür. Sadece üst seviyede sark›t fleklindeki parçalar›y-la günümüze ulaflan sütunlar›n, kalan izlerinden de gayet düzgün yontulmufl olduklar›anlafl›lmaktad›r. Apsis önündeki iki tafl›y›c›n›n kare, di¤erlerinin ise yuvarlak sütunlarolduklar› ve hepsi ayn› ölçülerde olmasa dahi genelde 0.50x0.55 m ölçülerinde kare alt-l›klar üzerine oturtulduklar› tespit edilmifltir.

fiapel: Kilisenin bat›s›ndaki kayal›k alan içerisine 8.30x3.50 m. boyutlar›ndaoyularak düzenlenmifl tek nefli yap› flapeldir. D›flardan kaya basamaklarla ç›k›larakulafl›lan flapelin 1.00 m. aç›kl›¤›nda girifli bulunmaktad›r. Ancak giriflin çevresi k›r›lm›flve orijinal fleklini büyük ölçüde kaybetmifltir. Giriflin hemen önünde narteks fleklindedüflünülmüfl 2.24 m. uzunlu¤unda bir ön mekân oluflturulmufltur. Bu alan her iki yan-dan 0.80 m. daralt›larak yuvarlak kemerlerle as›l iç mekândan ayr›lmaya çal›fl›lm›flt›r.‹ç mekân› ayd›nlatan tek aç›kl›k güney duvarda 1.10 m. geniflli¤indeki penceredir. An-cak günümüzde büyük ölçüde tahrip olmufltur.

Yukar› Ar›l› Köyü Kilisesi: Tek nefli flapelin üstü beflik tonozla kapat›lm›flt›r. Ap-sisi d›fltan yar›m yuvarlak olup 8.50x7.20 m. ebad›ndad›r.

Kurtdüzü Kilisesi: 8.65x5.55 m. boyutlar›nda tek nefli bir kilisedir. ‹çten beflik to-noz, d›fltan yöreye özgü sal tafllarla kapat›lm›flt›r.

Gülaçar/Ayana Kilisesi: Gülaçar Köyü Torul’un 42 km. güneyindedir. Köy içeri-sinde bulunan kilise üç nefli bazilikal planl›d›r. Üzeri beflik tonuz örtülü olup 14.00x8.90m. ebad›ndad›r. Üç apsisli olan kilisenin apsisleri içten ve d›fltan yar›m yuvarlak olarakdüzenlenmifltir. ‹çeride apsis önünde iki paye, ortada dört ba¤›ms›z sütun bulunmakta-d›r. Üzeri beflik tonozla örtülmüfltür. Düzgün kesme tafl ve moloz tafl malzeme kullan›l-m›flt›r.

Cebeli Küpcüler Mahallesi Kilisesi: 11.70x7.55 m. ölçülerindeki kilise alt yap›daüç nefli bazilika, üst örtüde haç plan flemas›ndad›r. ‹çerisinde apsis önünde iki paye,ortada dört ba¤›ms›z sütun bulunmaktad›r. Naos mekân›n›n üzeri kubbe ile kapat›lm›fl-t›r. Üst örtüde dört yandan tonoz düzenlemesi ile yap›ya haç görüntüsü kazand›r›lma-ya çal›fl›lm›flt›r. D›fl örtüsü orijinaldir. Apsisler üçlü düzenlemifl, içten ve d›fltan yar›myuvarlakt›r.

61

10 A. Bryer - D. Winfield , The Byzantine Monuments, 170; E. Honigmann; Bizans Devletinin Do¤u S›n›r› (Çev. F. Ifl›ltan),‹stanbul, 1970, 51’de piskoposluklar›n isimleri: 1-Seranon, 2-Hamatzuron, 3-fiafliu, 4-Papeu, 5-Kerameon, 6-Leriu, 7-Bizonin fleklinde belirtmifltir.

11 H. Özkan, “fiiran-Çak›rkaya (Kelur) Manast›r›” Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4/32 (2004) 96.

Cebeli Loria Kilisesi: 8.15x7.40 m. ölçülerinde üç nefli bazilika olarak düzenlen-mifltir. ‹çerisinde apsis önünde iki paye, ortada dört ba¤›ms›z sütun bulunmaktad›r. Na-os mekân›n›n üzeri kubbe ile kapat›lm›fl ancak kubbe günümüzde y›k›lm›flt›r. Üst örtüdedört yandan tonoz düzenlemesi ile yap›ya haç görüntüsü kazand›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

Cebeli Meryem Ana Kilisesi: 13.60x9.60 m. ölçülerinde üç nefli bazilika olarakdüzenlenmifltir (Resim: 6). ‹çerisinde apsis önünde iki paye, ortada dört ba¤›ms›z sü-tun bulunmaktad›r. Naos mekân›n›n üzeri 2.98 m. çap›nda bir kubbe ile kapat›lm›flt›r.Girifli kiborion tarz›nda düzenlenmifltir. Tafl›y›c›lar ahflap gergi ile birbirlerine ba¤lan-m›flt›r. Zemini plaka tafl döflemelidir. Üst örtüsü d›fltan orijinal olup sal tafllarla kapat›l-m›flt›r.

U¤urtafl› Köyü/‹stavri Mahallesi Kilisesi: 10.20x8.10 m. ölçülerinde üç nefli bazi-lika olup naos mekân›n›n üzeri kubbe ile örtülmüfltür. Ortada dört ba¤›ms›z sütun bu-lunmaktad›r. Sadece orta apsis d›fla yans›t›l›rken pastophorion hücrelerinin d›fla tafl›n-t›s› yoktur.

‹stavri Mahallesi Kilise II: Üzerinde 1862 tarihli bir kitabe bulunan kilise 13x8.54m. ölçülerinde olup nefli ve üç apsislidir. Kitabesi ile günümüze ulaflmas› bak›m›ndanönemlidir. ‹çerisinde apsis önünde iki paye, ortada dört ba¤›ms›z sütun bulunmaktad›r.Üst örtüsü beflik tonozdur. ‹ç mekân freskolarla kaplanm›flt›r.

Cebeli Köyü Çengelli Mahallesi Kilisesi: 10.53x7.90 m. ölçülerinde üç nefli bazi-lika olarak düzenlenmifltir. ‹çerisinde apsis önünde iki paye, ortada dört ba¤›ms›z sü-tun bulunmaktad›r. Üzeri tonozla örtülmüfltür. ‹ç mekânda fresko tekni¤inde yap›lm›flH›ristiyan dini içerikli tasvirler bulunmaktad›r.

Dibekli Köyü Ekmekçi Mah. Kilisesi: Üç nefli bazilikal planl›, 9.60x8.65 m. ölçüle-rinde infla edilmifl bir bazilikad›r. ‹çerisinde dördü sütun, ikisi paye olmak üzere toplamalt› tafl›y›c› bulunmaktad›r. Naos mekân›n›n üzeri kubbe ile örtülmüfl, kubbe d›fla yan-s›t›lmam›flt›r. Girifli bat›dan aç›lan kilisenin içerisinde süsleme bulunmamaktad›r.

Gülaçar/Çaml›evler Kilisesi: ‹çten üç nefli kilise 9.76x7.00 m. ölçülerindedir. Üstörtüsü y›k›lm›flt›r. Kalan izlerden kiborion tarz›nda bir girifli oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sa-dece apsis önündeki iki paye sa¤lam kalabilmifl, di¤er tafl›y›c›lar y›k›lm›flt›r. Kesme taflve moloz tafl malzeme ile yap›lm›flt›r.

U¤urtafl›/Menzilhane Kilisesi: 9.10x6.70 m. ölçülerinde üç nefli bazilikal planl› birkilisedir. Üç nefli olmas›na ra¤men tek apsisi vard›r. Kilisenin içi s›val› olup küçük birfresko izine rastlanm›flt›r. ‹çerisinde dört ba¤›ms›z sütun bulunmaktad›r.

U¤urtafl› Kilisesi III: 10.70x7.09 m. ölçülerindeki kilise üç nefli bazilikal planl› birkilisedir. Kilisenin apsisi önünde iki paye, ortada dört ba¤›ms›z sütun bulunmaktad›r.Üst örtüsü beflik tonozla örtülmüfltür. Pastaphorion hücreleri d›fla yans›t›lmam›fl sade-ce apsisin d›fla tafl›nt›s› vard›r.

U¤urtafl› Kilisesi IV: 12.60x6.70 m. ölçülerinde düzenlenmifl üç nefli kubbeli birbazilikad›r. Apsis önünde iki paye, ortada dört ba¤›ms›z sütun kullan›lm›flt›r. Naos me-kân›n›n üzeri yüksek kasnakl› bir kubbe ile örtülmüfltür. Kubbenin yar›s› y›k›lm›fl, kub-beye geçifllerde dört ‹ncil yazar› resmedilmifltir. Apsisler içten ve d›fltan yar›m yuvarlakolarak yap›lm›flt›r.

Atalar Ayd›nlar Mahallesi Kilisesi: 13.0x8.96 m. boyutlar›nda, üç nefli bazilikalplanl› bir kilisedir. ‹çerisinde apsis önünde iki paye, ortada dört ba¤›ms›z sütun bulun-

62

maktad›r. Üst örtüsü beflik tonozdur. Duvar yüzeylerindeki freskolar aras›nda ‹ncil ya-zarlar› ve aziz tasvirleri bulunmaktad›r.

fiapellerAtalar Köyü fiapeli I: Atalar Köyü Torul’un 28 km. kuzeydo¤usundad›r. fiapel

8.58x4.10 m. ölçülerinde dikdörtgen bir alan üzerine kurulmufl tek nefli beflik tonoz ör-tülü bir flapeldir.

Övündü Köyü fiapeli: Köyün kuzeydo¤usunda yol kenar›nda bulunmaktad›r. ‹kizbir flapeldir. Birinci bölüm 5.90x2.75 m. ölçülerinde olup çift apsislidir. ‹kinci bölüm 5.90x290 m. ebad›nda tek apsislidir. ‹çten beflik tonoz, d›fltan k›rma çat› ile örtülüdür.

Kocadal/Dörene fiapeli: 5.10x5.30 m. ölçülerindeki flapel 1912 tarihlidir. Dikdört-gen bir alan üzerine kurulmufl tek nefli, beflik tonoz örtülüdür.

Kocadal/Kalis Mahallesi fiapeli: 6.93x4.90 m. ölçülerindeki dikdörtgen alan üze-rine kurulmufl flapel tek nefli, beflik tonoz örtülüdür.

U¤urtafl›/Kömürcü Mevkii fiapeli: 7.40x4.40 m. ölçülerinde dikdörtgen bir alanüzerine kurulmufl tek nefli, beflik tonoz örtülüdür. fiapelin kap› ve pencere kenarlar›kesme tafl, di¤er k›s›mlar› moloz tafltan yap›lm›flt›r.

Cebeli Köyü Karaca Mahallesi fiapeli: Cebeli Köyü Torul’un 20 km. do¤usunda-d›r. 7.72x4.40 m. ebad›ndaki flapel tek nefli, apsisi d›fltan 5 köfleli olup içerisinde fres-kolar bulunmaktad›r.

Cebeli Köyü Karaca Mahallesi fiapeli II: 7.20x4.80 m. ebad›ndaki tek nefli fla-pelin üst örtüsü y›k›kt›r. Apsis içten yar›m yuvarlakt›r, d›fla tafl›nt›s› yoktur.

Cebeli/Çiçekli Mahallesi fiapeli: 9.70x5.95 m. ölçülerindeki flapel tek nefli olupbir dönem cami olarak kullan›lm›flt›r.

TürbelerKelkit Çamur Köyü Kümbeti: E¤imli bir arazi üzerine kurulmufl olan kümbet d›fl-

tan sekizgen gövdeli, içten silindirik ve tek katl›d›r. Cenazelik bölümü yoktur. Do¤udanbafllay›p bat›ya do¤ru yükselen toprak seviyesi kümbetin bat›s›n› yar› yüksekli¤e kadarkapatm›fl durumdad›r.

Kümbetin do¤u cephesine bir girifl ve bir mazgal pencere aç›lm›flt›r. 0.85 m. ge-niflli¤indeki giriflin iki yan›ndaki duvar örgüleri sökülerek tahrip edildi¤i için giriflin düzlentolu oluflu d›fl›nda kap›n›n flekli ve tezyinat› hakk›nda fikir edinmek mümkün olma-maktad›r. 1.65 m. yüksekli¤inde düzenlenen giriflin üzerinde düz bir lento vard›r. Do¤ucephesi zemininden 1.83 m. yükseklikte, giriflin üzerinde, bir mazgal pencere aç›lm›fl,pencerenin de özellikle alt kesimi tahrip edilmifltir. Bunun d›fl›nda kümbeti ayd›nlataniki mazgal pencere de kubbeye aç›lm›flt›r ancak bunlar günümüzde kapat›lm›flt›r.

Kümbetin do¤u cephesinde giriflin üzerindeki kitabe yere düflmüfltür ve hâlâ yer-de duran kitabe üzerinde “Ahmet” ismi okunmaktad›r. Kümbetin girifline göre solda, se-kizgenin güneydo¤u yüzünde iki kitabe daha bulunmaktad›r. Alttaki yaz›tta harfler eri-mifl oldu¤u için okunamaz durumdad›r. Üsttekinde ise “Emir bin… Dede fieyh Ka-s›m…” ibaresi okunabilmektedir. Yap›dan biraz uzakta yerde duran bir kitabe üzerinede kelime-i tevhit yaz›lm›flt›r. Mevcut kitabelerin hiçbirinde tarih bulunmamaktad›r. Bunedenle kümbetin yap›l›fl tarihi kesin olarak tespit edilememifltir.

63

Firdevs Han›m Türbesi: fiiran’›n 8 km. do¤usunda, fiiran-Kelkit yolunun solun-dad›r (Resim: 7). D›fltan sekizgen, içten silindirik planl›, tek katl› türbenin orijinal kita-besi bulunmaktad›r. Kubbenin üzeri yenilenmifl, iç mekân boyanm›flt›r. ‹çeride bir san-duka bulunmaktad›r. Güney, do¤u ve bat›ya aç›lan birer penceresi vard›r12.

Gümüflkaya/Musa Dede Türbesi: Köyün mezarl›k alan› içersinde 4.73x3.00 m.ebad›nda yap›lm›fl dikdörtgen planl› bir türbedir. Girifli do¤udan aç›lm›fl, tek pencere ileiç mekân ayd›nlat›lm›flt›r. Türbe içerisinde bir sanduka bulunmaktad›r. Kesme tafl mal-zemeden yap›lm›fl olan türbenin üzeri içten ve d›fltan tonoz örtülüdür.

HanlarZiagana Köyü Han›: Zigana/Kalkanl› Torul’un 15 km. kuzeydo¤usundad›r (Re-

sim: 8). Han, Torul-Trabzon yolunun 1 km. do¤usunda, 16.00x12.80 m. ölçülerindedir.Büyük ölçüde tahrip olan kervansaray›n kitabesi bulunmad›¤› için orijinal ismi konusun-da da bilgi yoktur. Sekiz paye ile üç sah›nl› olarak düzenlenen kervansaray›n orta sahn›yan sah›nlar›ndan daha genifl tutulmufltur. Tafl›y›c›lar ve duvarlar büyük ölçüdey›k›lm›flt›r. Kal›nt›lar›ndan kervansaray›n mimarisi hakk›nda bilgi edinmek mümkündür.Üst örtüsü tu¤ladan örülen beflik tonozla kapat›lan kervansaray›n önünde bir avlununvarl›¤› görülmektedir13.

KöprülerBölge köprülerinde ortak bir malzeme kullan›m› dikkat çekmektedir. Köprülerin

kemerleri kesme tafl, gövde duvarlar› moloz tafl malzemeden yap›lm›fl ve üzeri plakatafllarla kapat›lm›flt›r.

Dedeli Köyü Köprüsü: Dedeli Köyü Torul’un 35 km. güneyindedir. Ganal Deresi(Resim: 9) üzerinde yer alan köprü 16.60 m. boyunda, 1.95 m. geniflli¤indedir. Sivri ke-merli, tek gözlü bir köprüdür.

Torul Köprüsü: Köprü Torul-Trabzon yolu üzerinde olup Torul’un en büyük köp-rülerinden biridir. 69.00 m. uzunlu¤unda, 6.00 m. geniflli¤indeki köprü sivri kemerli, tekgözlüdür.

Dibekli Köyü Köprüsü: Dibekli Köyü’nde bulunan köprü, yuvarlak kemerli tekgözlü olup 32 m. uzunlu¤unda, 12 m. geniflli¤indedir.

Gülaçar/Esentepe Mah. Köprüsü: Kesme tafl kemerli köprü 20.30 m. uzunlu¤un-da, 3.15 metre geniflli¤inde, tek gözlü bir köprüdür.

Gülaçar/Esentepe Köprüsü II: Büyükdere üzerindeki köprü 17.40 m. uzunlu¤un-da, 2.67 geniflli¤inde, tek gözlü bir köprüdür.

Demirkap›/Ermük Köprüsü: Demirkap›’da Büyük Dere üzerine kurulmufl 30.00m. uzunlu¤unda, 3.75 m. geniflli¤inde, 7.60 m. yüksekli¤inde yuvarlak kemerli, tek göz-lü bir köprüdür. Kesme tafl ve moloz tafl malzeme kullan›lm›flt›r. Üzeri tafl kaplamal›d›r.

Bahçelik/Çavuflali Mahallesi Köprüsü: Bahçelik Köyü Torul’un 26 km. güneydo-¤usundad›r. 9.50 m. uzunlu¤unda, 2.70 m. geniflli¤inde tek gözlü bir köprüdür. Üstü be-ton tabliye ile kapat›lm›flt›r.

64

12 O. C. Tuncer, Anadolu Kümbetleri, 2, Ankara, 1991, 6313 G. A. Uslu, Gümüflhane ve Çevresinin Tarihi-Sanat Eserleri, 29–30.

Yal›nkavak Köyü Köprüsü: Yal›nkavak Köyü Torul’un 32 km. güneyindedir. Ya-l›nkavak Deresi üzerindeki köprü 10.00 m. uzunlu¤unda, 4.00 m. geniflli¤inde, tek göz-lü bir köprüdür.

U¤urtafl› Köyü Köprüsü: U¤urtafl› Köyü Torul’un 38 km. kuzeydo¤usundad›r. Yu-varlak kemerli, 33.00 m. uzunlu¤unda, 3.00 m. geniflli¤inde tek gözlü köprü, kesme taflmalzemeden yap›lm›flt›r.

U¤urtafl› Köyü Köprüsü II: 20.00 m. uzunlu¤unda, 3.20 m. geniflli¤indeki köprü,yuvarlak kemerli tek gözlü olup kesme ve moloz tafl malzeme kullan›lm›flt›r.

Zigana ‹pek Yolu Köprüsü: Tarihî yol üzerinde bulunan köprü 15.20 m. uzunlu-¤unda 2.95 m. geniflli¤inde, tek gözlü bir köprüdür. Köyün 1,5 km. kuzeydo¤usundad›r.

ÇeflmelerDibekli Köyü Çeflmesi: Dibekli Köyü, Ekmekçi Mahallesi’nde bulunan çeflme

2.75 m. yüksekli¤inde, 3.25 m. geniflli¤inde ve 1.50 m. derinli¤inde, sivri kemerli, ey-van türü bir çeflmedir. Üzerinde kitabe yoktur. Çeflmenin arka taraf› e¤imli araziden do-lay› topra¤a dayand›r›lm›flt›r. Eyvan›n içerisinde 1.10 m. geniflli¤inde sivri kemerli birçeflme nifli oluflturulmufltur. Kademeli sivri kemerle s›n›rland›r›lm›fl niflin içerisinde ikilüle bulunmaktad›r. Lülelerden, 0.38 m. geniflli¤inde ve 1.74 m. uzunlu¤undaki sulu¤aakan su, küçük bir kanal ile çeflmenin önündeki havuzda toplanmaktad›r. Çeflmenintonoz kesimi de, yine sivri kemerli olarak düzenlenmifltir. Kaliteli düzgün kesme taflmalzemeden infla edilmifltir.

Ar›l› Köyü Çeflmesi I: Ar›l› Köyü içerisindedir. 2.15 m. geniflli¤inde, 0.75 m. derin-li¤inde, 1.50 m. yüksekli¤inde, sivri kemerli, tek lüleli bir çeflmedir. Önünde 1.55 m.uzunlu¤unda, 0.30 m. geniflli¤inde bir suluk bulunmaktad›r. Suluk k›sm› uzat›larakakan suyun çeflmenin do¤u taraf›nda yap›lan havuzda toplanmas› sa¤lanm›flt›r. Kes-me tafl ve moloz tafl kullan›larak yap›lm›fl, üzerine beton tabliye yerlefltirilmifltir. Suyuakar durumdad›r.

Yukar› Ar›l› Köyü Çeflmesi: Yukar› Ar›l› Köyü içerisinde bulunan çeflme 2.56 m.yüksekli¤inde, 5.58 m. geniflli¤inde ve 3.12 m. derinli¤inde yuvarlak kemerli, tek lüleli,eyvan türü bir çeflmedir. Önünde 3.90 m. uzunlu¤unda ve 0.85 m. geniflli¤inde birsuluk bulunmaktad›r. Kesme tafl malzemeden yap›lan çeflme sonradan yenilenmifltir.

Demirkap› Köyü/Arpal› Mahallesi Camii Çeflmesi: Demirkap› Köyü, Arpal›Mahallesi’ndedir. 3.14 m. yüksekli¤inde, 3.45 m. geniflli¤inde ve 1.90 m. derinli¤indesivri kemerli, tek lüleli bir çeflmedir (Resim: 10). Üzerinde kitabesi bulunmamaktad›r.Yan›nda yer alan kiliseden camiye dönüfltürülmüfl olan yap› üzerinde 1865 tarihi bulun-maktad›r. Bu tarih, çeflmenin de yap›m y›l› olarak düflünülebilir. Çeflme d›fltan içe do¤-ru kademeli olarak küçülen üç sivri kemerle daralt›lm›flt›r. D›fltaki sivri kemer üçgenal›nl›kla son bulmufltur. 1.13 m. geniflli¤indeki çeflme nifli içerisinde bir lüle ve bir detas nifli yer almaktad›r. Önünde 1.13 m. uzunlu¤unda ve 0.55 m. geniflli¤inde sulukbulunmaktad›r. Dolgu malzemesi moloz tafl olan çeflmenin kemerleri kesme tafllarlainfla edilmifltir.

Gülaçar/Esentepe Camii Çeflmesi: Torul’un Gülaçar Köyü, Esentepe Mahal-lesi’nde bulunmaktad›r. 1.50 m. yüksekli¤e, 1.76 m. geniflli¤e ve 0.57 m. derinli¤esahip sivri kemerli, üçgen al›nl›kl›, üç lüleli bir çeflmedir. Lülelerden biri sonradankapat›lm›flt›r. Kesme tafl malzemeden yap›lan çeflme, caminin güneybat› köflesine yer-

65

lefltirilmifltir. Önünde 1.00 m. geniflli¤inde, 0.61 m. derinli¤inde bir de suluk bulunmak-tad›r. Üzerinde 6 sat›rl›k bir kitabe vard›r14.

Sahibül hayrat-vel hasenatRa¤ibül cenneti…vel hasenatAhmed…Muhammed AliSene 1276Hay›rlar ve iyilikler sahibiCenneti ve iyili¤i arzu edenAhmed…Muhammed AliSene 1859-1860

U¤urtafl›/Afla¤› Mahalle Çeflmesi: U¤urtafl› Köyü’nün Afla¤› Mahallesi’nde eskiköy yerleflimi yak›n›ndad›r. Günümüzde yak›n çevresinde yerleflim yoktur. 2.80 m. yük-sekli¤inde, 3.80 m. geniflli¤inde, 1.80 m. derinli¤inde yuvarlak kemerli, eyvan türü birçeflmedir. Çeflmenin arka taraf›nda 2.00x2.10 m. ölçülerinde üzeri kapal› bir su haz-nesi bulunmaktad›r. Kalan izlerden üçgen al›nl›kl› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Kesme taflve moloz tafl malzemeden infla edilmifltir.

‹stavri Mahallesi Çeflmesi: U¤urtafl› Köyü’nün ‹stavri Mahallesi’nde bulunmak-tad›r. 2.80 m. yüksekli¤inde, 4.15 m. geniflli¤inde, 2.00 m. derinli¤inde yuvarlak kemer-li eyvan türü bir çeflmedir. Üzerinde kitabesi yoktur. Tek lüleli çeflmenin önünde 2.65m. uzunlu¤unda ve 0.86 m. geniflli¤inde bir suluk bulunmaktad›r. Suyu günümüzde deakmaktad›r. Kesme tafl ve moloz tafl malzemeden infla edilmifltir. Çeflmenin arkataraf›nda bir su haznesi bulunmaktad›r.

Cebeli Meryem Ana Çeflmesi I: Eski ad› Loria olan Cebeli Köyü’nde bulunançeflme, 1.80 m. yüksekli¤inde, 3.52 m. geniflli¤inde ve 2.05 m. derinli¤inde eyvan türübir çeflmedir. E¤imli bir arazi üzerine kurulmufl ve kuzeyi topra¤a dayand›r›lm›fl çefl-menin tonoz kesimi y›k›lm›flt›r. K›smen tahrip olan çeflmenin 0.66x0.47 m. ölçülerindesu haznesinin ölçüleri çeflmenin arka taraf›nda 1.30 m. derinli¤e, 1.08 m. geniflli¤eulaflmaktad›r. Suyu akmaktad›r.

Cebeli Meryem Ana Çeflmesi II: Cebeli Köyü’ndeki ikinci çeflme daha büyük öl-çülerde olup 3.00 m. yüksekli¤inde, 3.90 m. geniflli¤inde ve 5.30 m. derinli¤inde, yuvar-lak kemerli eyvan türü bir çeflmedir. Tek lüleli çeflmenin önünde 2.50 m. uzunlu¤un-da, 0.73 m. geniflli¤inde ve 0.43 m. yüksekli¤inde bir suluk bulunmaktad›r. Çeflmelülesinin üzerinde bir tas nifli ve hemen yan›nda da su haznesinin a¤z› bulunmaktad›r.Kemeri kesme tafl, di¤er yerleri moloz tafltan örülmüfltür. Suyu akmaktad›r. Ayr›caçal›flmalar›m›z s›ras›nda Kufllu Mahallesi Kilisesi’nin çan kulesi alt›nda bir ayazmatan›mlanm›flt›r.

EvlerGümüflhane’de evler ço¤unlukla iki katl› olarak infla edilmifltir. Birinci katlar esas

ikâmet bölümü oldu¤u için daha fazla önem kazanm›fl; evin as›l plan› da burada teflek-kül etmifltir. Gümüflhane evlerinde plan fleklinin bafll›ca belirleyicisi ve merkezi sofad›r.Evlerinin temel yap› malzemesi tafl, kerpiç ve ahflapt›r. Zemin katta tafl, üst katlardakerpiç ve ahflap kullan›lm›flt›r.

66

14 H. Özkan, “Torul Çeflmeleri” Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5/1 (2005), 125-154.

67

Resim 1: fiiran- Ortaköy Höyük

Resim 2: fiiran-Kad›çay›r› kaya mezar›

68

Resim 4: Ermük Kalesi

Resim 3: Satala-Roma lejyon mührü

Resim 5: Esentepe Mah. Camii

69

Resim 7: fiiran-Firdevs Hatun Türbesi

Resim 6: Cebeli Meryemana Kilisesi

70

Resim 9: Dedeli Köyü Köprüsü

Resim 10: Arpal› Camii Çeflmesi

Resim 8: Zigana Han›

ARCHAEOLOGICAL MATERIALS FROM THEÇANLI K‹L‹SE IN THE AKSARAY MUSEUM

Robert OUSTERHOUT*

In 1994 I began a survey of the Byzantine church and rock-cut settlement at theÇanl› Kilise in Western Cappadocia, working with a team of American, Turkish, andBritish students. Located several kilometers from the nearest village, the site is aban-doned, a picturesque ruin below the mountain of Hasan Da¤›. Its popular name, the“Bell Church,” derives from the distinctive masonry church that forms the centerpieceof a large, rock-cut settlement dating from the tenth and eleventh centuries (Fig. 1).The original dedication of the church and the name of the surrounding settlement areunknown; no written records or archival documents survive for the site or for the regionin general. Arguably the most important and best preserved masonry church in theregion, the Çanl› Kilise has long been known to scholars, but its art and architecturehad been given scant attention, and the large, rock-cut settlement around the churchhad been virtually ignored. Most important, although much has been written about thearts of Cappadocia, no single settlement had been recorded in its entirety.

Our fieldwork continued for four seasons and was reported annually at the sym-posium of excavations, surveys and archeometry1. It represents the first systematicsite survey from a region rich in material remains. We propose that the settlement atÇanl› Kilise was a town, rather than a monastic enclave, as it has been commonly iden-tified, replete with houses ranging from the distinctive mansions of landowners to thehovels of the poor, as well as barns and stables, storerooms, cisterns, dovecotes, winepresses, fortifications and places of refuge, churches and chapels, cemeteries, and afew monasteries – that is, features common to any Byzantine community.

The study was formulated to record the Byzantine settlement in its entirety andto derive maximum results from a non-intrusive survey, but unfortunately our presenceon site attracted illegal excavations. Immediately following our first season, looters dis-covered mummies in the north narthex of the church, and this prompted interventionby the Aksaray Museum. A salvage excavation was conducted in August 1994 underthe direction of Muhsin Endo¤ru and was summarily published by him and Demet Kayain 19982. As I completed assembling the final report of our survey in 2004, I was grant-ed permission to study the archaeological materials from this excavation, which will bepublished in an appendix to our study. I am grateful to the staff of the Aksaray Museumfor their hospitality and assistance.

* Prof. Dr. Robert OUSTERHOUT, School of Architecture, University of Illinois at Urbana-Champaign, 611 Taft Drive,Champaign. IL 61820-6921 USA; email: [email protected]

1 Robert Ousterhout, "The 1994 Survey at Akhisar-Çanl› Kilise," XIII. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› (Ankara, 1996),165-180; idem, "The 1995 Survey at Akhisar-Çanl› Kilise," XIV. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› (Ankara, 1997), vol.I, 435-54; idem, "The 1996 Survey at Akhisar-Çanl› Kilise," XV. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› (Ankara, 1998), vol. I,45-57; idem, "The 1997 Survey at Akhisar-Çanl› Kilise," XVI. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› (Ankara, 1999), vol. I, 49-59.

2 M. Endo¤ru and D. Kaya, “Aksaray Akhisar Köyü Çanl› Kilise Kurtarma Kaz›s›,” VIII. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri(Ankara, 1998), 585-606.

71

Prior to 1994, erosion had filled the north narthex 2 m. deep with dirt, and themummies (which I have not studied) are most likely Christian burials from the lateOttoman period, placed close to the surface. In clearing the area, however, the exca-vators discovered 16 rock-cut tombs in the floor of the narthex (Fig. 2). From theirtypology, many of these must date from the Byzantine period. All but two Ottoman-period burials had been plundered, but the excavators were able to retrieve a varietyof Byzantine objects from the churned earth, many of which I will present here.Although they probably came from burials, none was found in situ.

Documents. Among the debris, fragments of ten Byzantine manuscripts werefound, as well as the remains of a printed book. The manuscripts give some indicationof the chronology of the site during the Byzantine period, and they form a unique col-lection which I hope will tell us more about libraries and book collecting in Byzantium.I am grateful to Dr. Alice-Mary Talbot of Dumbarton Oaks for her assistance in makingsense of the texts, and we plan a more detailed study of them. I note several of themas follows:

1. A tiny fragment of parchment measures 9 cm high and is curled and worn (Fig.3, top). The writing is in a distinctive style, the so-called Biblical uncial, in brown inkwith red notations. Portions of seven lines of text are preserved on each side, althoughthese have not yet been deciphered. The style is important here, as it indicates aMiddle Byzantine date, no later than the tenth century3.

2. A second tiny fragment of parchment measures 7 cm high and is written inbrown ink with some red in a distinctive, rounded minuscule (Fig. 3, bottom). It maycome from a gospel book or more likely a lectionary, written in two columns. The textof Mark 2 appears on one side, with something else on the other. The style is MiddleByzantine, from the eleventh or twelfth century.

3. A fragment of thin parchment, measuring 20 cm high, is very fragile, dark-ened, and worm-eaten, curling at the edges. One complete leaf and half of another(apparently cut) are preserved, with a fold at the center. Written in black ink, it is fadedto brown except in upper left partial page; occasional red initials and notably last lineof verso. The writing style suggests a Middle Byzantine, probably eleventh-century,date, although the text is not yet deciphered4.

4. A full page of paper, 29 cm tall, is damaged in the center area, but the writingis fluid and clear in dark brown ink with red initials, with rough marginal additions inblack ink (Fig. 4). Thirty lines of text are arranged in two columns and include the eighthand ninth odes of a hymn, thus far unidentified. This piece is probably Late Byzantine,possibly from the fifteenth century, although there are later marginal notes in a differ-ent hand5.

5. Another full page of paper measures 17.5 cm tall. The paper is worn, dark-ened, and worm-eaten, with writing in faded brown ink with a red heading on the recto(Fig. 5). The recto has a two-line heading in red plus 21 lines of text; the verso has23 lines of text, all evenly spaced. The text is particularly important as it discusses theregulations for admission to a monastery. It is probably Late Byzantine, probably fromthe fourteenth century.

6. There are also a full page and three fragments of a printed book. The fullpage has an excerpt from the liturgy of St. Basil. One fragment preserves part of adecorative heading in black, with the beginning of the text of John 18. This must befrom the Late Ottoman period.

Bronze reliquary crosses. Two bronze reliquary crosses were found, although

72

3 Compare R. Barbour, Greek Literary Hands A.D. 400-1600 (Oxford 1981), no. 3.4 Compare Barbour, nos. 42-43.5 Compare Barbour, no. 102.

neither is complete (Fig. 6). This type of cross was made of two identical parts hingedtogether. One piece has slightly flaring arms, with the lower arm missing, with the backhollow. The surface is decorated with a schematic image of Christ crucified, with a tab-ula ansata-like pattern above his head; he is bearded and has a nimbed halo. Theupper arm is pierced and broken.

A second reliquary cross is better preserved. The rough inscription at the topreads AGIOC<...>GIOC; beneath this is the image of a haloed saint in orans pose, withshort hair, short beard, and large eyes. To either side on the crossarms are uprightpalm leaves. The robe is schematized with decorative band of the robe on axis, dec-orated with hatching, and hatched borders to either side. The excavators had inter-preted this to be a female figure, but it more likely represents a male saint. The mostpopular saint in this category of crosses is George – Georgios, and this may accordwith the fragmentary inscription. The reliquary crosses are clearly of a commonByzantine type frequently found in burials, datable no later than eleventh or twelfth cen-tury6.

Lead pilgrim’s ampulla. This unique lead pilgrim’s flask is rounded and full, witha broad, flattened neck; 4.8 x 6.9 tall, by 2.9 cm thick; molded in two pieces (Fig. 7).One carrying ring appears at the shoulder; the other is missing. One side is decorat-ed with a pinwheel pattern surrounded by a foliate border. A similar foliate borderappears on the neck. The other side is decorated with a cross framed within a ropeborder. The cross is a Latin cross with a triangular base and a second, smallercrossarm. This type of cross is associated with the True Cross and may thus repre-sent a souvenir from Jerusalem. Pilgrims’ ampullae are often found in Byzantine buri-als; the type is probably twelfth- through fourteenth-century in date7. It may be com-pared to some thirteenth-century examples from Acre with non-figural decoration.

Stucco Objects: There are also five fragments of a stucco molding decoratedwith palmette motifs (Fig. 8). These are all 5.5 cm wide and vary between 3.5 (threepieces) and 4.2 (two pieces) high with flat rear surfaces. Although the patterns are sim-ilar, the two taller fragments are ornamented in greater detail; on the thinner pieces,the leaves tend to be flat and unarticulated. Two sets of two pieces fit together, form-ing lengths of 21.5 and 19 cm; the additional piece is 7.0 cm long. One piece pre-serves a drill hole, possibly for mounting. These moldings may have been part of anarchitectural frame or a tomb decoration. Similar pieces were found in the parekklesionin 1997. The patterns are familiar from the Byzantine sculpture repertory, although Iknow of no similar pieces.

Icon. The tiny, portable icon is a unique piece. It survives in partially brokenform; the surviving portion measures 13 x 7.5 cm and would have measured ca. 13 x9 cm when complete – that is, slightly smaller than a human hand (Figs. 9, 10). Thewooden panel is 0.4 cm thick. It was broken into three pieces and repaired, once, notvery recently, with drill-holes and cord. The upper border is ogival in shape, with asmall finial at the top. There is no evidence of a frame. The icon’s remarkable survivalmay be attributed to the dry climate of the region and its protected location in the vault-ed north narthex. The size and findspot suggest that this was an object of personaldevotion, and that it was originally included in a burial.

On the obverse, the icon represents a metropolitan saint in liturgical garb, paint-

73

6 See B. Pitarakis, Les croix-reliquaires pectorales byzantines en bronze, Bibliothèque des Cahiers Archéologiques(Paris, 2004), in press (I am grateful to the author for this information).

7 Compare to examples from Thessaloniki: Ch. Bakirtzis, “Byzantine Ampullae from Thessaloniki,” in Blessings ofPilgrimage, ed. R. Ousterhout (Urbana, 1990), figs. 48-49; and for ampullae from the Crusader period in Jerusalem,see L. Koetzsche, “Zwei Jerusalemer Pilgerampullen aus der Kreuzfaherezeit,” Zeitschrift für Kunstgeschichte 51(1988), 13 ff.; J. Folda, The Art of the Crusaders in the Holy Land 1098-1187 (Cambridge, 1995), 294-97. The lackof specificity in the ampulla accords with a type known to have been produced in Acre; see D. Syon, “Souvenirs fromthe Holy Land: A Crusader Workshop of Lead Ampullae from Acre,” in Knights of the Holy Land: The CrusaderKingdom of Jerusalem, ed. S. Rozenberg (Jerusalem 1999), 110-15.

ed in a sophisticated style with rich colors. He stands on a green ground and is setagainst a fine gold background laid over a thin layer of gesso. Large areas of the rightside and upper portion, including the top of the figure’s head and left arm, are missing.Both arms were raised, either in a symmetrical orans pose, or with the right hand in agesture of blessing and the left hand possibly holding a staff or a book. Indecipherabletraces of the inscription, in red letters, are preserved on the upper left side.

The identity of the saint represented on the icon is uncertain. However, the shortgrey beard, rosy complexion, and lively eyes with black pupils suggest St. Gregory theTheologian as a likely candidate. These features may be compared to an eleventh-century image of Gregory from the manuscript Dionisiou 61. Gregory came from near-by in Cappadocia, and his estates at Arianzos, his bishopric at Nazianzos, and tomb inGelveri were all close at hand8.

The elaborate liturgical dress is distinctive. The figure wears a simple whitesticharion decorated with black bands on the right side. Over this he wears a sakkos,ochre in color and decorated with green orbs with gold crosses on them, organized inthree rows of six along the front of the robe. Darker brown linear crosses appearbetween these, and the lower and right borders of the robe are decorated with pearls.A small bit of the epitrachelion hangs from beneath the sakkos, and an omophoriondecorated with crosses is worn over the shoulders and hangs down his front. Thesakkos does not appear before the mid-twelfth century, when it is worn exclusively bymetropolitans9.

The dating of the icon is problematic, but its artist clearly possessed both skilland sophistication. Certain elements of style might suggest a Middle Byzantine date(possibly eleventh century), such as the shading of the omophorion, the three-dimen-sional treatment of the drapery, and the details of the face. However, the liturgicaldress argues for a later date, as does the ogival form of the icon, which is uncommonbefore the Late Byzantine period.

At apparently a later date, probably during the Late Byzantine period, the otherside of the icon was painted with an image of Constantine and Helen holding the TrueCross. When this side was painted, the icon was turned upside down so that the ogiveis at the bottom, thus giving the icon a shield-like shape. The colors are not as rich ason the obverse; the gold ground appears flatter, over a thinner layer of gesso. A thinband of gold frames the green ground. The upper portions of Constantine and theCross are missing; part of Helena’s face survives, but her entire right side is missing.Nevertheless enough of the iconography is preserved to identify the subject.

Constantine wears a purple robe decorated with jeweled gold borders andstands on a red hypopodion, apparently barefoot. His right foot in profile has a higharch, while his left foot is missing. The robe has ochre highlights. He gestures with hisright hand and his sash is overturned as it presumably draped over his left arm, nowmissing. Helena is dressed in red and stands on a purple hypopodion. Her robe hasjeweled gold borders and the red is highlighted in white. A small portion of her face ispreserved, including a long thin nose and small mouth and left eye, all sensitively paint-ed.

74

8 See B.Baldwin et al., “Gregory of Nazianzos,” Oxford Dictionary of Byzantium (New York, 1991), II, 880-82. The fig-ure compares favorably to representations of Gregory in 11th-century manuscripts, such as Dionysiou 587m, fol. 143rand Dionysiou 61, fol. 172v, and elsewhere in his illustrated homilies; see Treasures of Mount Athos: IlluminatedManuscripts, eds. S.M. Pelikanides, P.C. Christou, Ch. Tsioumis, and S.N. Kathas (Athens, 1973), I, pls. 116, 258;also G. Galavaris, The Illustrations of the Liturgical Homilies of Gregory Nazianzenus, Studies in ManuscriptIllumination 6 (Princeton 1969), passim.

9 A. Kazhdan, “Sakkos,” Oxford Dictionary of Byzantium (New York, 1991) III, 1830. In a 14th-century version of hisHomilies, Gregory is depicted in identical garb addressing an assembly of bishops: Paris, Bib. Nat., Cod. Gr. 543, fol.288v; see Galavaris, fig. 467.

A common feature in the painted churches of Cappadocia, the iconography isstandard, except quite possibly for the bare feet of Constantine and the hypopodia10.Stylistically, a Late Byzantine date seems most likely. The thirteenth-century Karfl›Kilise near Gülflehir provides a good iconographic comparison.

The sophistication and variety of the objects found in the salvage excavationsupport our contention that the settlement at the Çanl› Kilise was a significant centerwith cosmopolitan connections. Moreover, they accord with our chronology of the site,which we believed flourished in the Middle Byzantine period of the tenth and eleventhcenturies, when it was associated with the nearby fortress at Akhisar, but the settle-ment continued to prosper as a Christian community well after the Seljuks took controlof the region at the end of the eleventh century, with life continuing as late as the four-teenth century.

Obviously we still have much to learn about Byzantine Cappadocia, and wehope the results of our study will encourage further systematic exploration in theregion. The final report on the Çanl› Kilise will appear as A Byzantine Settlement inCappadocia, and published as Dumbarton Oaks Studies, vol. 42 (2005

75

10 See K. Wessel, “Konstantin und Helena,” Reallexikon für byzantinischen Kunst, 4 (1989), 257-66; For Cappadocianexamples, Aç›k Saray 1, Yusuf Koç Kilise , Göreme Çar›kl› Kilise, Göreme Y›lanl› Kilise, Göreme 21, Hermitage ofSymeon, So¤anl› St. Barbara, Ayval› Kilise, Göreme TokI; L. Rodley, Cave monasteries of Byzantine Cappadocia(Cambridge, 1985), passim.

76

Fig. 1

Fig. 2

77

Fig. 3 Fig. 4

Fig. 5

78

Fig. 6

Fig. 7

Fig. 8

THE MOPSOS PROJECT: THE 2004 SEASON OFARCHAEOLOGICAL SURVEY IN THE BAY OF

‹SKENDERUN, EASTERN C‹L‹C‹A

Gunnar LEHMANN*Ann E. KILLEBREW

Marie-Henriette GATES Baruch HALPERN

In October 2004, a joint expedition of Bilkent University (Turkey), PennsylvaniaState University (USA) and Ben-Gurion University (Israel) inaugurated an archaeolog-ical survey in eastern Cilicia, in the Plain of Issos, under the direction of GunnarLehmann (Ben Gurion University of the Negev), Ann Killebrew (Penn State), andBaruch Halpern (Penn State) in cooperation with Marie-Henriette Gates (BilkentUniversity). This five-year project focuses on a survey of the eastern shores of the Gulfof ‹skenderun.

The project aims at an understanding of Mediterranean plains in the Levant asinterfaces in the cultural exchange between the Mediterranean world and the AncientNear East. Having worked previously in the plains of Acre, Philistia and the Jezreel val-ley, the participants of this project are interested in investigating the Cilicia as thelargest plain in the Levant. Although this project goals include a complete inventory ofarchaeological sites in the research region, the focus of our study will be on the Bronzeand Iron Ages.

In a more general sense, the Levantine plains are an interface and place of cul-tural and economic exchange between developments in the maritime areas of theLevant and the continental world of the Ancient Near East. Since the second millenni-um and in the first half of the first millennium BCE, extended continental empires char-acterize the political landscape of the Ancient Near East. Along the Levantine coastthese empires were increasingly in contact with social and economic developments inthe Mediterranean. Focusing on continental hegemony, these powers usually lackedpossibilities to intervene directly in the Mediterranean. This created a weakened “mar-itime flank” that often allowed for coalitions to form at the periphery of the empires andto threaten the center of the continental powers, whose capitals were often located farfrom the Mediterranean coast.

Thus, the continental powers of the Ancient Near East were to some extentdependent on the mediation of local polities with maritime experience. These local poli-

* Gunnar LEHMANN, Ben Gurion University of the Negev/‹SRA‹LAnn E. KILLEBREW, Pensilvenia State University/USA Marie-Henriette GATES, Bilkent Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Ankara/TÜRK‹YE Baruch HALPERN, Pensilvenia State University/USA

79

ties controlled the harbors and the maritime trade and were usually situated in theMediterranean plains of the Levant. They included local centers such as Byblos,Ugarit, Tyre, Sidon, Akko, Ashkelon, and many more. Economic exchange was chan-neled through these maritime and mercantile city-states that may have been under thedomination of continental empires in the Ancient Near East. On the other hand theempires had few means to directly control the activities of these city-states in theMediterranean. Against this background complex forms of economic and culturalexchange developed that at times allowed for a considerable prosperity of cities situ-ated in the coastal plains. Sometimes, however, being exposed to the sea may havebeen a disadvantage for the coastal city-states in the Levantine plain, especially whenweakened political control enabled pirates and conquerors to attack the coasts.

In our research, these macro-scale, geopolitical considerations are complement-ed with an investigation into the regional scale of Mediterranean plains. These fertile,alluvial plains were a focus of early urbanism (Bintliff 2002) and significant populationdensity. Harbors and overland routes connected the plains with trade, with culturalinfluences from outside, with technologies and crafts. Grain cultivation in the plainenabled the local polities to collect a surplus that was invested into expanding archi-tectural projects that included extensive public building and the development of apalace economy that employed significant numbers of the population.

In times of stable polities in the plain, the investment capacities of the urban elitesenabled the powers of the plain to expand into the hill-country, the foothills of the near-by mountains that characterize the Mediterranean landscapes. Here cash cropsbecame the focus of an agricultural that was sponsored by the cities of the plains. Thethird typical landscape in this scenario are the mountains, some of which are high andremote such as Mount Lebanon or the Taurus range of Cilicia. Under conditions ofBronze and Iron Age logistics, these areas were difficult to control from the plain. Andwhile there was a widening gap between rich and poor in the plain, in the mountainsthere was a shared sense of equality of the poor. While the mountains provided safe-ty and distance from kings, tax collectors and pirates the price for this “mountain free-dom” was often poverty. The limited resources allowed only a small population to sur-vive here and still the mountains were quickly overpopulated. As a result to the plain’sdifficulty to control the mountains, the highlanders were perceived by the elites in thecities of the plains as asocial elements, bandits and rebels. In the case of Rough Ciliciathe mountains reached down to the sea and provided hiding places and operationalbases for the famous Cilician pirates.

Cilicia provides clearly an important area for such an approach. Being one of thelargest plains in the Levant, Cilicia formed part of the kingdom of Kizzuwatna duringthe Hittite Empire. When Hatti collapsed (ca. 1200 BCE), Cilicia played host to the“Sea Peoples”, who are often implicated in Hatti’s fall and in Egypt’s withdrawal fromsouthwestern Asia. In Greek myth, it is where the seer, Mopsos, our project’s eponym,founded cities in Cyprus and Cilicia after the Trojan War. Late, at the time of Assyria’sascent in the 9th – 7th centuries BCE, Cilicia appears as Que or as Hilakku (Kilicia,Cilica), and as “the Valley of Adana” in Mesopotamian royal inscriptions. Epigraphs atKaratepe and Cineköy trace Iron Age dynasties back to Mopsos. Phoenician inscrip-tions and material culture, most noteworthy the Phoenician harbor at Myriandros, char-acterize much of the region during the Iron II period. Coinciding with the demise ofAssyria’s empire (ca. 620 BCE), the area came under the hegemony of the Medes.Persian kings (ca. 550-332 BCE) incorporated Cilicia into their fourth satrapy, whichwas later conquered by Alexander in 332 BCE. Cilica was often the haunt of piratesthat were periodically subdued, most notably by the Roman general Pompey. Duringthe Byzantine period, Armenians were settled in Cilicia, which became known asLesser Armenia. Following the Crusader period, it was incorporated into the Ottomanempire. Today the Gulf of ‹skenderun is an industrial zone and Kinet Höyük is the end-

80

point of the oil pipeline from Kirkuk. Increasing settlement and industry make archae-ological survey urgent in the region. Changing concepts of ethnicity in the self-defini-tion of populations in this theatre of Mediterranean landscapes make the archaeologyof identity one of the themes of the Mopsos.

The archaeological fieldwork is designed as an intensive survey, following theexamples of recent research in the Mediterranean (Bintliff and Snodgrass 1985; Cherry1994), the Levant (Yener et al. 2000) and the Middle East (Wilkinson 1990, 2004).Building upon earlier published surveys by E. Gjerstad (1934), M. V. Seton-Williams(1954), F. Hild and H. Hellenkemper (Hellenkemper and Hild 1986; Hild andHellenkemper 1990) of prominent sites in the region and unpublished surveys byMarie-Henriette Gates and Karen Wright, our goals include the creation of an invento-ry of archaeological sites and of a comprehensive database encompassing natural andhuman-generated features of the landscape (settlements, agricultural installations,water and irrigation installations, bridges, ancient roads, etc.). The focus of the first sur-vey season was a preliminary survey of the Erzin Region. The co-directors of this pro-ject are Baruch Halpern, Ann Killebrew and Gunnar Lehman with participation in 2004by Lynne Koppeser, Heather Evans, Hüseyin Eryurt, and Ayse Batman. The surveyforms part of the Kinet Höyük regional project and is conducted in consultation withMarie-Henriette Gates.

Future investigations in the research area will include a thorough geomorpholog-ical study, intensive surveys in selected landscapes in order to record past humanactivities and settlement remains, sampling of recorded archaeological sites and exist-ing modern settlements. Our methodology will follow intensive survey strategies as out-lined i.a. in the Boeotia survey (cf. Bintliff and Snodgrass 1985) and in sampling strate-gies of ancient settlements (cf. Portugali 1982). In general, our theoretical and method-ological approach is designed as an archaeology of the Mediterranean landscape asoutlined by the Populus Project (Bintliff and Sbonias 1999; Francovich and Patterson1999; Gillings, Mattingly and Dalen 1999; Leveau, Trément, Walsh and Barker 1999;Pasquinucci and Trément 1999).

The project is part of Bilkent University’s ongoing excavations at Kinet Höyükunder the direction of Marie-Henriette Gates. The Kinet Höyük excavations provide thetypological and chronological anchor for our survey and is our home, while in the field.

During the October 2004 season, 22 sites in the Erzin region were surveyed, doc-umented, and mapped (Fig. 1).

Site no. 1 Site Name: Gözeneler (Gözene)UTM East 43750 UTM North 95800. Dating: LB - MIA - Pers - Hell - Rom - Byz- Umm/Abb - Crs/Arm - Mmlk - OttRemarks: Originally called Oeniandos (Plinius Nat.Hist. v 27 [22]), renamed

Epiphaneia by Antiochus IV Epiphanes (later Kanisat as-Sawda', al-Kanisa, Keniz,Keinision) (for the identification see Hellenkemper and Hild 1986: 103 n. 17; SetonWilliams 1954: 155 note a).

The archaeological site was heavily damaged during the last decades, especial-ly in 1983, when large parts of the site were bulldozed. An acropolis, apparently anancient höyük, a theatre and a colonnaded street are still preserved. While SetonWilliams (1954: 155) did not report any pre-Roman pottery, we found clear evidencefor Late Bronze Age, Iron Age and Persian period pottery. Late Bronze Age and IronAge pottery was found only on the acropolis (160x60 m., 0.75 ha.). Pottery from thePersian and Hellenistic periods were found scattered around the acropolis in an areaof ca. 350x220 m., ca. 6 ha., (Persian) and ca. 400x250 m. (Hellenistic), ca. 7.8 ha.

81

The total size of the Roman and Byzantine city was ca. 920x920 m., ca. 66 ha. Thesettlement size is thus seems to be smaller than the 150 ha. reported by Hellenkemperand Hild. This area includes also an occupation outside the remains of the city wall.The late Roman or Medieval city wall with rectangular towers was still visible 2 m widein 1952 (Gough 1954). In 1969 the city wall was almost completely destroyed(Hellenkemper and Hild 1986: 103). There are also remains of a basilica with 3 naveswith granite columns and re-used dressed stones originally from a Roman temple.Approximately 200 m SW of the theatre are the remains of bathhouse in which aMedieval pottery workshop was found. The early Medieval city was still of approxi-mately the same size as the Late Roman/Byzantine city. In 1214 a document men-tioned the site as casale Keni, a settlement granted by king Leon I to the order of St.John. At this time the former city was only a village. The site is mentioned as 'Keinision'in a Greek manuscript of the 16th century.

There are remains of an aqueduct that brought water from the Amanus in the SEinto the center of the ancient city (Hellenkemper and Hild 1986: 127). Along the aque-duct are remains of residential areas. West of the ruins are rock-cut tombs.

A detailed description and bibliography of the site was published byHellenkemper and Hild (1986: 102-104, 127-128) and Hild and Hellenkemper (1990:249-251).

Site no. 2 Site Name: Kara Höyük (Tell Arakli)UTM East 41061 UTM North 91466. Dating: EB - MB - LB? - Hell - Rom - Byz

- Crs/Arm - Mmlk - OttRemarks: A höyük, ca. 15 m. high, with the remains of basalt buildings, columns,

a threshold and dressed stones, all of basalt. These stones seem to be the remains ofsome monumental building at the site. There are modern buildings on top of the hill,some of them built on the foundations of ancient walls. A number of cuts and pits weredug into the slopes of the höyük exposing earlier levels with walls. The top of the höyükhas a size of ca. 60x100 m. (ca 0.5 ha.), the höyük base 150x200 m. ( ca. 2.3 ha).Artifacts scatter of a total area of 500x350 m. (ca. 14 ha).

Seton Williams (1954: 159) reported Early Bronze Age, Late Bronze Age and IronAge pottery. A Roman dedication inscription found at the site mentions the building ofgrain market. The inscription, however, may have been brought to Kara Höyük fromGözeneler (Epiphaneia).

Janke (1904: 15) reported a number of archaeological sites near Kara Höyük: SEof the site ruins N of Karabasdan Çiftlik and in the SW near the coast a fortificationtower at the Burnazsu.

Site no. 3 Site Name: Küçük BurnazUTM East 34893 UTM North 91542. Dating: Hell - Rom - Byz - Crs/ArmRemarks: Extensive ruins in the coastal dunes, built with basalt stones and

bricks. Coherent architecture is difficult to survey between the sand dunes. A plan ofthe site was established by Jennifer Tobin (2004), who surveyed the site intensively1994 and 1995. Domed buildings with barrel vaults, painted walls and a number ofpressure pipes from an aqueduct are still visible in the ruins. In 1986 bulldozing hadexposed some 20 buildings laid out on a grid plan. Among them were two baths, sev-eral cisterns and an aqueduct system. The architecture and the finds collected by J.Tobin at the site indicate that the remains date from the Roman period, mid 1st centu-ry BC through the 7th c. AD. The location of the site, on the sea and along a major

82

roadway, as well as the character of the architecture indicates that it may have servedas a way station, or mansio, for both overland and sea traffic. Because Küçük Burnazwas buried by sand sometime after the 14th century AD, it had been virtually lost andits existence had been forgotten. Even Hellenkemper and Hild do not mention this site.Contrary to Hild and Hellenkemper (1986 and Hellenkemper and Hild 1990), J. Tobin(2004) identified the site as the mansio of Catavolo (cf. Muttalip Höyük).

Site no. 4 Site Name: TuruncluUTM East 35392 UTM North 94660 Remarks: Remains of an ancient settlement, pottery and wall foundations, are

visible in the modern village. A tower, built with basalt stones, apparently from aMedieval period at UTM 35392.94660, is well preserved.

Site no. 5 Site Name: [Aqueduct]Remarks: Roman aqeduct running over several kilometers from the Muttalip area

eastward: measured points in the year 2004 at 35017.94236, 34978.94238,34958.94224, 34907.94186, 34847.94235, 35072.94182, 35076.94203. For a shortdescription and references see Hellenkemper and Hild 1986: 127('Catavolo/Mutlubake/Muttalip Hüyük'). The aqueduct appears also on a French navymap of 1863 that is based on research of the British Navy officers Beaufort and Mansell('Carte des côtes de Carmanie et de Syrie').

Site no. 6 Site Name: UTM East 52733 UTM North 90900. Dating: Byz - Crs/Arm

Site no. 7 Site Name: UTM East 52856 UTM North 91131. Dating: Hell - Rom/Byz?Remarks: A scatter of artifacts.

Site no. 8 Site Name: UTM East 56251 UTM North 93070. Dating: ByzRemarks: A site was identified, but there was no time to sample it. Byzantine pot-

tery, roof tiles and remains of a water tank were observed.

Site no. 9 Site Name: UTM East 33486 UTM North 96832 Remarks: A scatter of pottery.

Site no. 10 Site Name: UTM East 44255 UTM North 88526. Dating: Hell? - Crs/ArmRemarks: The site is located on the slopes of hills in a ploughed area just east of

a gas station. This K. Wright's site no. 28. Very few pottery sherds and roof tiles arescattered in an area of ca. 50x50 m. The site was probably not a settlement, but a ruralactivity area with agricultural installations. Basalt rocks area scattered all over the areaand are apparently a natural phenomenon here. As opposed to K. Wright, in our viewthis site does not date to the Early Bronze Age. The glazed pottery found here datesthe site later, to the Medieval period. We surveyed a lower terrace in a transect, but

83

there was almost no pottery in this area. We noticed a modern animal enclosure in ahollow to the SW of the site.

Site no. 11 Site Name: UTM East 44303 UTM North 89509. Dating: Byz - Crs/Arm - MmlkRemarks: Pottery scatter in a field. The sites is located on a ridge overlooking a

wadi.

Site no. 12 Site Name: YefliltepeUTM East 44032 UTM North 89478. Dating: OttRemarks: Modern village, bed-rock visible in several areas. The present village

was founded in 1957. Some of the population came from Aydin in western Turkey. TheUTM coordinates were taken at the mosque.

Site no. 13 Site Name: ‹çmelerUTM East 53796 UTM North 93217 Remarks: Water mills along the Sar› Çay. The mills use the water of a spring at

Kar›ncal Yaylas›. The area of the spring was inaccessible in October 2004.

Site no. 14 Site Name: ‹çmeler De¤irmeniUTM East 53257 UTM North 93096. Dating: OttRemarks: A water mill, said to be the oldest and still standing one in the area.

Site no. 15 Site Name: Muttalip HöyükUTM East 765633 UTM North 90182. Dating: LB - Hell - Rom - Byz - Crs/ArmRemarks: Ancient Mutlubake, Mutublacce, Hisn al-Muthaqqab, Caybo mons,

Monte Gabo, Gaibo or Giubo, Catavolo (Hild and Hellenkemper (1990: 361-362 for ref-erences). The site is located inside a fertilizer factory (Toros Gübre). The top of the hillis ca. 70 x 65 m (ca. 0.35 ha), at the base of the höyük ca. 150x110 m. (ca. 1.3 ha). Alower shelf S of the höyük is 150x80 m. (ca. 1.2 ha). The total size of the site is thus2.5 ha. The edges of the site are cut by roads, but most of the site is protected by afence. The site appears on an archaeological map of the area published by Forrer(1937). The site was not mentioned by Seton Willams (1954). It was first surveyed bya team of M. H. Gates, Bilkent University.

The höyük is approximately 20 m high. The top of the hill is ca. 70x65 m. (ca. 0.35ha), at the base of the höyük ca. 150x110 m. (ca. 1.3 ha). A lower shelf S of the höyükis 150x80 m. (ca. 1.2 ha). The total size of the site is thus 2.5 ha. Basalt blocks withremains of cement are fallen down the slopes of the höyük. Wall foundations of fist-sizebasalt stones with cement are visible on the hill. At the bottom of the NW slopes aresome deep cuts into the hill. According to the director of the fertilizer factory, a Romanmarble sarcophagus was found at the site and transported to the nearby village ofSarimazi, where it is placed in the courtyard of the main mosque.

Burials with bones and a skull were visible in 2004 in a road cut at 765720.90127. In late antiquity the site was important enough to be the seat of bishop. In the year 431a bishop Valentinos of Mutlubake is mentioned as a participant in the council ofEphesos. Medieval fortress and road station. Mentioned in Italian maps and portolansas a harbor with the name Catavolo. After J. Tobin's (2004) studies at Küçük Burnazthat site may well be the harbor Catavolo mentioned.

84

Site no. 16 Site Name: UTM East 65176 UTM North 90041. Dating: RomRemarks: Remains of a Roman road between points 65176.90041 and

65160.90026. Cobble pavement in poor condition.Site no. 17 Site Name: UTM East 765021 UTM North 89990. Dating: Rom - Byz?Remarks: Open rock tombs that look like arcosolia tombs. (1) 765021.4089990 -

h. 38m, (2) 765004.4089977 - h. 38 m, (3) 764999.4089977 - h. 39 m.

Site no. 18 Site Name: 'Muttalip Kalesi'UTM East 64950 UTM North 89930. Dating: EB - Rom - ByzRemarks: This is M.H. Gates' site no. 18. The ploughed field lies south and

beneath Gates' site no. 19 (in this survey also recorded as site no. 19). The sherds mayhave been washed down from site 19.

Site no. 19 Site Name: 'Muttalip Kalesi'UTM East 764911 UTM North 90016. Dating: EBRemarks: This is M.H. Gates' site no. 19. The site is located on a small hill with

basalt stones around the slopes. These look like the remains of former fortifications.No modern building or remains of ancient buildings are visible. At a cut in the east bed-rock is visible that is overlaid by layers of ancient ocupation. The visibility of sherds wasespecially good after a short rain.

Site no. 20 Site Name: UTM East 64835 UTM North 89940. Dating: RomRemarks: This is M.H. Gates' site no. 20. Rock-cut tomb (or cistern?) filled with

debris. Very few sherds, bed-rock visible at many spots around the tomb.

Site no. 21 Site Name: Karanl›k Kap›UTM East 64257 UTM North 90209. Dating: RomRemarks: Ancient Amanikai Pylai (Stadiasmos 478) (or Amanides Pylai at

Strabon xiv 5, 18; xvi 2, 8). Mentioned as Timour Kapou (Demir Kap›) in an itinerary of1682 (Hild and Hellenkemper 1990: 174 for references). The site consists of a wall anda gate guarding a pass from Kurtkulak to the the Mediterranean. Remains of theRoman road are still visible east of the gate. Ruins of a bath and a mansio are on arock north of the gate.

A detailed description and bibliography of the site was published byHellenkemper and Hild (1986: 101-102) and Hild and Hellenkemper (1990: 174).

Site no. 22 Site Name: Kinet Höyük (Yeflil Höyük, Karakaya)UTM East 46530 UTM North 82430 Remarks: Ancient ‹ssos, Nikopolis, Seleucia at the Issikos kolpos, Hisn at-Tinat.

Since 1992, M.H. Gates, Bilkent University, is excavating the site. The survey team didnot work on the höyük itself, but visited only the Classical city of Issos, south of KinetHöyük. Classical Issos was heavily damaged in later periods and only a few remainsof architecture are still visible, one of them the ruins of a Roman bridge. An important

85

site in the Bronze and Iron Ages, as well as in the Hellenistic period, the site wasalready declining in the 1st century AD.

Seton Williams reported Middle Bronze Age, Hellenistic, Roman and Byzantinepottery (1954: 161). The site was identified as ancient ‹ssos by Hellenkemper (1984).For a short outline of the Classical and Medieval history of the site see Hild andHellenkemper (1990: 277-278 with references).

REFERENCES

Bintliff, J.L. 2002, Rethinking Early Mediterranean Urbanism. in: R. Aslan et al. (eds.):Mauerschau: Festschrift für Manfred Korfmann. Remshalden-Grunbach: Bernhard AlbertGreiner: 153-177.

Bintliff, J.L.; Sbonias, K. (eds.) 1999, The Archaeology of Mediterranean Landscapes: 1.Reconstructing Past Population Trends in Mediterranean Europe (3000BC-AD1800).Oxford: Oxbow.

Bintliff, J.L.; Snodgrass, A.M. 1985, The Cambridge/Bradford Boeotian Expedition: The FirstFour Years. Journal of Field Archaeology 12: 123-161.

Cherry, J.F. 1994, Regional Survey in the Aegean: The 'New Wave' (and After). in: P. Kardulias(ed.): Beyond the Site: Regional Studies in the Aegean Area. Lanham, MD: University Press of America: 91-112.

Forrer, E.O. 1937, Kilikien zur Zeit des Hatti-Reiches. Klio 30.2(1937)135-186, 267-268Francovich, R.; Patterson, H. (eds.) 1999, The Archaeology of Mediterranean Landscapes: 5.

Extracting Meaning from Ploughsoil Assemblages. Oxford: Oxbow.Gillings, M.; Mattingly, D.; Dalen, J. van (eds.) 1999, The Archaeology of Mediterranean

Landscapes: 3. Geographical Information Systems and Landscape Archaeology. Oxford:Oxbow.

Gjerstad, E. 1934, Cilician Studies. Revue Archéologique: 155-203Gough, M. 1954, The Plain and the Rough Places: An Account of Archaeological Journeying

Through ... the Roman Province of Cilicia in Southern Turkey. London: Chatto & Windus.

Hellenkemper, H.; Hild, F. 1986, Neue Forschungen in Kilikien. Veröffentlichungen derKommission für die Tabula Imperii Byzanti 4: Denkschriften der ÖsterreichischenAkademie der Wissenschaften, philosophisch-historische Klasse 186: Wien:Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

Hild, F.; Hellenkemper, H. 1990, Tabula Imperii Byzantini 5: Kilikien und Isaurien.Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische KlasseDenkschriften 215: Wien : Verlag der Österreichischen Akademie derWissenschaften.

Leveau, P.; Trément, F.; Walsh, K.; Barker, G. (eds.) 1999, The Archaeology of MediterraneanLandscapes: 2. Environmental Reconstruction in Mediterranean Landscape Archaeology. Oxford: Oxbow.

Pasquinucci, M.; Trément, F. (eds.) 1999, The Archaeology of Mediterranean Landscapes: 4.Non-Destructive Techniques Applied to Landscape Archaeology. Oxford: Oxbow.

Portugali, Y. 1982, A Field Methodology for Regional Archaeology: The Jezreel Valley Survey,1981. Tel Aviv 9: 170-188.

Seton-Williams, M.V. 1954, Cilician Survey. Anatolian Studies 4: 121-174.

86

Tobin, J. 2004, Black Cilicia: A Study of the Plain of Issus during the Roman and Late RomanPeriods. British Archaeological Reports: International Series 1275: Oxford: TempusReparatum.

Wilkinson, T.J. 1990, Town and Country in Southeastern Anatolia: 1. Settlement and Land Useat Kurban Höyük and other Sites in the Lower Karabala Basin. Oriental InstitutePublications 109: Chicago: Oriental Institute of the University of Chicago.

Wilkinson, T.J. 2004, On the Margin of the Euphrates: Settlement and Land Use at Tell esSweyhat and in the Upper Tabqa Area, Syria. Oriental Institute Publications 124:Chicago: Oriental Institute of the University of Chicago.

Yener, K.A.; Edens, C.; Harrison, T.P.; Verstraete, J.; Wilkinson, T.J. 2000, The Amuq ValleyRegional Project, 1995-1998. American Journal of Archaeology 104: 163-220.

87

88

Fig. 1: Map of the Survey Area, 2004 Season

AS‹ DELTASI VE AS‹ VAD‹S‹ ARKEOLOJ‹ PROJES‹ ANT‹OCHE‹A, SELEUCE‹A P‹ER‹A VE SABUN‹YE YÜZEY ARAfiTIRMALARI 2004 YILI ÇALIfiMALARI

Hatice PAM‹R*Gunnar BRANDS

2002 y›l›nda bu yana yap›lmakta olan “Asi Nehri Deltas› ve Asi Vadisi ArkeolojikYüzey Araflt›rmas›” 2004 y›l› çal›flmalar› T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›k-lar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’ nün izinleri, Bakanl›k Temsilcisi Ömer Çelik’ in kat›-l›m› ve katk›lar› ile 15 Temmuz – 27 A¤ustos 2004 tarihleri aras›nda Hatay ‹li, Saman-da¤ ve Antakya merkez ilçelerinde gerçeklefltirilmifltir. Yüzey araflt›rmas›n›n temelamac› Asi Deltas›’nda, Amik Ovas› ile delta aras›ndaki ba¤lant›y› sa¤layan do¤al birgeçit olan Asi Nehri vadisinde mevcut yerleflim dokusunu ve yerleflim da¤›l›m›n› tespitetmek, Amik Ovas› kültürlerinin denize aç›lan kap›s› olan Asi Deltas› ile Amik Ovas›aras›ndaki kültürel ba¤lar› araflt›rmak, delta ve vadide daha önceden tespit edilmifl bü-yük yerleflimlerin kültür envanterini ve topografik harita ve yerleflim planlar›n› ç›kar-makt›r. 2004 y›l› çal›flmalar› Asi Deltas›’nda Sabuniye ve Seleukeia Pieria’da; Asi Va-disi’nin iki yan›ndaki yamaçlarda ve Asi Nehri vadisinin Amik Ovas› ile kesiflti¤i yerdeuzanan Antiocheia’da yürütülmüfltür (Harita).

Sabuniye Çal›flmas› H. PAM‹R*

S. N‹SH‹YAMAA. GÖRMÜfi

1998-2003 y›llar› aras›nda Sabuniye’de yürütülen arkeolojik araflt›rmalarda dikka-ti çekecek say›da ithâl K›br›s Geç Tunç II (WSII) ve Myken (LHIIIC) (‹.Ö. 14.-13.yüzy›l) çanak çömleklerine ait ele geçirilen parçalar, bu yerleflimin, Kuzeybat› Levantk›y›lar›n›n Geç Tunç ça¤lar›nda önemli bir liman› oldu¤unu göstermektedir (Resim: 1).Geç Tunç II evresi ithâl eserlerinin yan› s›ra yerel Demir Ça¤› I’in varl›¤›n› gösteren ça-nak çömlekler de ele geçirilmifltir ki, bu durum deltada Geç Tunç Ça¤›’ndan Demir Ça¤›I’ e uzanan kesintisiz yerleflimin varl›¤›n› göstermektedir1.

* Yrd. Doç. Dr. Hatice PAM‹R, Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Klasik ArkeolojiAnabilim Dal›, Tayfur Sökmen Kampüsü, 31040 Antakya-Hatay/TÜRK‹YE e-posta: [email protected]. Dr. Gunnar BRANDS, Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg, Institut für Orientalische Archäologie undKunst, Brandbergweg 23c, 06099 Halle/ALMANYA [email protected] S. N‹SH‹YAMA, ‹nstitute of Archaeology, UCL-LondonDoktorant A. GÖRMÜfi, Hacettepe Üniversitesi, Arkeoloji Anabilim Dal›, Beytepe-Ankara/TÜRK‹YE

1 H. Pamir, S. Nishiyama“The Orontes Delta Survey: Archaeological Investigations of Ancient Trade Stations/Settlements”, Ancient West and East Vol. 1.II, p. 294-315 Leiden, Boston. E. J. Brill. 2002; K. A.Yener, T.Harrison, H.Pamir “Hatay Bölgesel Yüzey Araflt›rmalar›: Asi Nehri Deltas› Yüzey Araflt›rmas›” XIX. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›,p.289-303, Ankara

89

2004 y›l› çal›flmas›, Sabuniye’deki yerleflim evrelerini daha iyi anlayabilmek içinWoolley’in 1936 y›l›nda araflt›rma amaçl› açt›¤› sondaj çal›flmalar›ndan arta kalan ikikesit profil ve tepenin ete¤inde ya¤mur ve erozyon nedeniyle aç›lm›fl bir kesit üzerindegerçeklefltirildi. Höyü¤ün bat› taraf›nda 14.88 m. uzunlu¤unda ve 3.6 m. yüksekli¤in-deki Kesit 1 (bat› kesit) ve höyü¤ün güney taraf›nda 15.60 m. uzunlu¤unda ve 2 m.yüksekli¤indeki Kesit 2 (güney kesit) üzerinde çizim çal›flmas› yap›ld› (Çizim: 1). Herbir kesitten total station ile koordinatlar› al›narak toplanan çanak çömlek parçalar› ke-sitlerdeki stratigrafiyi vermektedir. Seramik analizi henüz tamamlanamamas›na ra¤-men ilk sonuçlara göre Kesit 1 Geç Tunç II ( ‹.Ö.1300-1200) ve Demir Ça¤› I (‹.Ö. 1200-1100) yerleflim tabakalar›n› içermektedir. Kesit 1’in en alt yerleflim tabakas›, kayaç ta-baka üzerinde yer alan Geç Tunç II’ye aittir (Çizim: 1). Tabaka XXX olarak tan›mlad›-¤›m›z bu tabakan›n taban›nda K›br›s beyaz astarl› süt kaplar› (Cypriote WSII) (Resim:2), Tabaka XXXV’de Geç Tunç Ça¤›’na ait yüzey tabakas› çok afl›nm›fl fayans silindirmühür (Resim: 3) toplanm›flt›r. Silindir mühür üzerindeki motifler konu ve üslûp bak›-m›ndan Açana Höyü¤ü’nde ele geçirilmifl olan Mitanni mühürleri ile çok yak›n benzer-likler göstermektedir2. Do¤rudan kireçtafl› ana kaya üzerine oturmakta olan TabakaXXXV’de kerpiç tu¤ladan yap›lm›fl küçük bir ocak tespit edilmifl, buradan ve TabakaXXI’den analiz yap›lmak üzere karbon örnekleri al›nm›flt›r. Bu kesitin yerleflim tabaka-laflmas›nda en az 5 yerleflim taban› ve duvar kal›nt›lar› tan›mlanabilmekte ve GeçTunç ile Demir Ça¤› evlerinin bir dizi hâlinde farkl› kotlarda teras evler fleklinde inflaedilmifl olduklar› anlafl›lmaktad›r. Kesitin yak›nlar›ndan toplanan yüzey buluntu kolek-siyonu içinde K›br›s beyaz astarl› süt kâselerine ait parçalar (Cypriote WSII), K›br›s hal-ka dipli kaplara (Cypriote Base-Ring II) ve Myken (LHIII C) kaplar›na ait parçalar ve ye-rel Geç Tunç/Demir Ça¤› seramiklerine ait parçalar dikkat çekmektedir.

Kesit 2, höyük tepe noktas›n›n hemen alt›nda bafllamakta ve maximum 2.20 m.derinli¤inde ve 15.60 m. uzunlu¤undad›r. Bu kesitten toplanan buluntu koleksiyonuGeç Tunç II, Demir Ça¤› I-II ve Helenistik-Roma dönemlerine ait seramik parçalar› içer-mektedir. Geç Tunç II’ye ait buluntu miktar› Kesit 1’den toplanan buluntu miktar›naoranla daha azd›r. Erken evrelerin Kesit 1’de, geç evrelerin Kesit 2’de ele geçirilmesi,Kesit 2’nin höyü¤ün üst k›sm›na daha yak›n olmas› ile aç›klanabilir. Kesit 2’de sadecebir duvar kal›nt›s›, büyük ço¤unlu¤u duvarla ba¤lant›l› olmayan birkaç yan›k tabaka ta-n›mlanabilmektedir. Bu kesit çal›flmas›nda yukar›da tan›mlanan buluntu örnekleri için-de yerel Demir Ça¤› I-II, Akhamenid Dönemi atl› adam figürin parças›, K›br›s beyaz as-tarl›lar› (WSII), Demir Ça¤› II k›rm›z› astarl›lar›, K›br›s’›n Geometrik Dönemine ait ikirenkli kap parçalar› ve Akhamenid Dönemi mortaria kaplar›na ait parçalar dikkati çek-mektedir.

Sabuniye’de kesit temizlik ve çizim çal›flmas› Geç Tunç II ve Demirça¤ I seramik-leri yerleflim evrelerinde teras ev planl› yerleflimin varl›¤›n› vurgulamaktad›r. 2004 y›l›sonuçlar› iki ba¤lamda dikkati çekmektedir:

1) Sabuniye’nin, Geç Tunç ve Demir Ça¤› I yerleflimleri içeren Kuzey Levant’ ›nbirkaç sahil yerleflmesinden birisi oldu¤u,

2) Sabuniye’nin Geç Tunç Ça¤› boyunca Açana Höyü¤ü’ndeki Alalakh’›n liman›oldu¤udur.

Sabuniye Höyü¤ü’nde yap›lacak araflt›rmalar, Amik Ovas› ile Akdeniz ve Ege kül-türleri aras›nda ba¤lant› noktas› oluflturan höyü¤ün, bu kültürler aras›ndaki rolünü aç›-¤a ç›karacakt›r.

90

2 3D. Collon 1982, The Alalakh Cylinder Seals, no. 39, 40 ve 54.

Asi Vadisi ve Harbiye Mevkii H. Pamir

Harbiye, Helenistik ve Roma Dönemindeki ad›yla Daphne, Antakya’n›n yaklafl›k8 km. kadar güneyinde, Yukar› Asi Vadisi’nin güney taraf›nda, vadi yata¤›ndan itiba-ren hafif yükselen tepenin üst k›sm›nda, denizden ca. 250 m. yüksekte uzanmaktad›r(Harita). Harbiye do¤al güzelliklere sahip flelaleleri ve Antik Ça¤’da dahi koruma alt›naal›nm›fl do¤al korulu¤u ile Hatay ‹li’nin turistik bak›mdan en gözde merkezlerinden bi-risidir. Bu özelli¤i, do¤al olarak yo¤un bir modern yerleflimi de beraberinde getirmifl veyap›laflma bugün I. Derece Do¤al Sit Alan› olarak ilan edilmifl Harbiye flelalelerini vekorulu¤u tehdit eder hâle gelmifltir.

Harbiye’deki araflt›rma Hürriyet Tepesi, Yukar› Döver Köyü, Bahçeköy, Da¤dü-zü mevkii, Bozcular Köyü,Yedi Sultan Mahallesi, Karyer Mahallesi, Bostanc› Köy’de;a) Arkeolojik de¤erdeki an›tlar›n tespiti, b) Asi Deltas› ile Amik Ovas› aras›nda, do¤albir geçit özelli¤ine sahip Asi Vadisi üzerinde Helenistik Dönem öncesi yerleflim nokta-s›n›n varl›¤›n›n tespitine yönelik olarak deneysel yüzey araflt›rmas› olmak üzere ikifarkl› amaçla gerçeklefltirilmifltir.

a. Arkeolojik De¤ere Sahip An›tlar›n TespitiHarbiye Karyer ve Yedisultan Mahallesi s›n›rlar› içerisinde 6 adet kayaya ifllen-

mifl kaya mezar odas› tespit edilmifl ve belgelenmifltir (HB 19, HB 20, HB 21, HB 22,HB 23, HB 24) (Resim: 1). Harbiye Bozcular Köyü s›n›rlar› içerisinde (HB 18) profilli,büyük boyutlu mimarî bloklar toprak yüzeyine da¤›lm›fl hâlde tespit edilerek foto¤raf-lanm›fl ve envanterlenmifltir. Harbiye Karyer Mahallesi s›n›rlar› içersinde bazalt bloklar-dan yaplm›fl zeytinya¤› iflli¤i tespit edilmifl ve belgelenmifltir (HB 26). Asi Vadisi’ndeAfla¤› Döver (Bahçeköy)’de Noria tipinde an›t de¤irmen (OS 95) tespit edilmifl ve bel-gelenmifltir (Resim: 4).

b. Yeni Yerleflim Noktalar›n›n Tespitine Yönelik Yüzey Araflt›rmas›Asi Nehri vadisi boyunca Antakya’ ya kadar vadi yata¤› ve Harbiye yak›nlar›nda-

ki olas› yerleflim yerlerinin tespitine yönelik 1:25.000 ölçekli topografik harita ve uzayfoto¤raflar› kullan›larak önceden belirlenen noktalarda deneysel (transect) ve yo¤unyüzey araflt›rmalar› yap›larak gerçeklefltirildi. Bu çal›flma ile Asi Nehri’nin denize ulafl-t›¤› noktadan Amik Ovas›’n›n bafllang›c›na kadar nehrin vadi yata¤› tamamen taranm›flolacakt›r. Yerleflim yeri karakterine uyabilecek alanlarda deneysel olarak 7 noktada yü-zey araflt›rmas› yap›larak olas› yerleflimlere dair buluntular toplanarak de¤erlendiril-mifltir. Bu noktalarda yerleflimler tespit edilmemesine ra¤men, araflt›rma yap›lan alan-lar›n lokaliteleri al›narak haritaya ifllenmifl ve belgelendirilmifltir. Nehir yata¤›n›n do¤utaraf›nda, Harbiye’den Antakya’ya kadar yaklafl›k 8 km. uzunlu¤undaki vadi yata¤› ta-ranm›flt›r. Araflt›rma, vadi yata¤›n›n 0 noktas›ndan hafif yükselerek 300 m.ye ulaflan te-peliklere kadar uzanan alan üzerinde yürütülmüfltür. Bu araflt›rmada HB 15 küçük öl-çekli bir köy yerleflimi, bu yerleflime ba¤lant›l› mezar odas› HB 16 tespit edilmifltir. Ay-r›ca nehir vadisinin bat› taraf›nda, geç dönem teknik özelliklerinde mozaik taban içerenbir di¤er yerleflim tespit edilmifltir (OS 94) (Resim: 1). Yüzeyden toplanan buluntu ko-leksiyonu Roma ve Geç Roma Dönemi çanak çömleklerine ait parçalardan oluflmakta-d›r. Seramikler yerel, günlük kullan›m kaplar›na ait parçalard›r. Tespit edilen yerleflim-ler küçük boyutlu ve k›rsal yerleflimler, Helenistik ve Roma dönemlerinde Antiocheiamerkezi yerleflimine (çekirdek merkez) ba¤l›, Daphne’nin küçük k›rsal yerleflimleri ola-rak tan›mlanm›flt›r.

91

Antakya Yüzey Araflt›rmas›Çal›flma alan›m›z›n son yerleflimi olan Antakya’da yüzey araflt›rmas›; antik ken-

tin do¤usunda flehir surlar›n›n hemen d›fl›nda antik kentin kal›nt›lar›n›n tespitine yöne-lik sistematik yüzey taramas›, kentin flehir surlar› üzerinde mimarî çal›flma ve antikkentin flehir plan›n›n ç›kar›lmas›na yönelik jeodezi, toprak alt›nda var olmas› muhte-mel mimarî yap› kal›nt›lar›n›n tespitine yönelik olarak jeofizik ölçümleri olarak gerçek-lefltirilmifltir. Antakya’daki yüzey araflt›rmas› 2003 y›l›nda bafllat›lm›fl olup 2004 y›l›ndaHalle Üniversitesi’nden Prof. Dr. G. Brands baflkanl›¤›nda bir ekibin kat›l›m› ile çal›fl-malar flu alanlarda yürütülmüfltür:

Report on the 2004 Preliminary Campaign of AntiocheiaG. BRANDS

The basis of archaeological research on ancient Antioch was laid in the 1930s bythe franco-american expedition under the auspices of Princeton University and the Mu-sées du Louvre. Although its self-declared goal was an examination of the city’s urbandevelopment between Hellenism and Late-Antiquity, the research conducted becameincreasingly concerned with the excavation of roman and late-antique houses in Anti-och and its suburb Daphne. The focus on the large number of mosaics, which were un-covered unintentionally4 until the expeditions premature end in 1939, resulted in a la-mentable disregard of investigations of both the urban development and the extant mo-numents, most of which remain virtually unknown until today. As a consequence, overthe past decades Antioch has not received attention commensurate with its vital role inNear Eastern history. The present project’s point of departure aims to document, rese-arch and publish these monuments to substantiate the basic questions concerning An-tioch’s urban development and its “urban armature” in order to build a comprehensiveunderstanding of the city’s development from its foundation around 300 B.C. until La-te Antiquity and the Crusader Age.

With a permit granted by the Ministry of Culture, the German Mission to the AsiNehri Deltas› Projesi from Halle University launched a pilot survey in Antakya in sum-mer 2004, in cooperation with Turkish archaeologists5. The project was generouslysponsored by the Fritz Thyssen-Stiftung of Cologne. The 2004 campaign aimed to in-tegrate archaeological and architectural survey as well as geodetical and geophysicalinvestigations to serve as a basis for future medium-term and large-scale surveys ofthe city. The investigations target at a documentation as complete as possible to beimplemented into a GIS-data base.

The lack of a reliable map of Antakya has proved to be a major hindrance to pre-vious investigations of the city. To eliminate this problem and to yield an up-to-date ba-sis for further research, a geodetical team examined the city’s complex morphology -with the rugged Silpius and Staurin Mountains towering the eastern flank of the city-using reflector-based and reflectorless tacheometry and taking RTK-GPS-measure-ments to establish a principal coordinate system for architectural and geophysical sur-veys.

Although the city wall is a monument of great importance in understanding Anti-och’s urban growth, it has largely been ignored by the american excavators. Thus anintegral part of the pilot campaign became a general survey and a preliminary docu-

92

4 G. Downey, A History of Antioch in Syria (Princeton 1961) 28.5 The Orontes River Delta and the River Valley Archaeological Project is directed by Asst. Prof. Dr. Hatice Pamir. The

research of the German team, conducted between July 26th and August 22nd, 2004, was coordinated by Prof.Dr.Gunnar Brands and funded by generous grants from the Fritz-Thyssen-Stiftung of Cologne. The german team wasmade up of Christiane Brasse (Technische Universität Cottbus), Philipp Strugalla (Technische Universität Dresden),Cornelius Meyer, Burkart Ullrich (Eastern Atlas, Berlin) and Ulrich Weferling (Fachhochschule Leipzig).

mentation of the more than 8 kilometres of wall preserved (in distinctly varying conditi-ons) on Mts. Silpius and Staurin as well as in the lower city, including the Orontes is-land (‘Basileia’). These investigations extended 100 metres beyond the walls to docu-ment such structural remains as residential and non-residential buildings, road net-works, cisterns and related water installations, quarries, tombs, and dispersed rem-nants of the fortifications. The team mapped and measured the course of the walls, re-corded curtains and towers in order to gain additional information on their elevation.The greatest damage to the walls involves the western part, of which only 18th and19th century engravings seem to provide a reliable idea of its pre-modern condition.Remains of the western wall, largely demolished in the early 19th century, could, ho-wever, be identified on the slopes of Mt. Silpius, not far from a roughly pentagonal bas-tion, which is based on the rock surface and solidly built of large ashlar of limestone(Fig. 5). The building material can be quarried on the spot. Most of the curtains and to-wers between the bastion and the summit of Mt. Silpius exhibit a rubble core (opus ca-ementicium) with a facing consisting of limestone blocks and sometimes also alterna-ting brick-bands. The rectangular towers seem to have extended beyond the line of thewall in a projection that accomodated a staircase. The wall is generally 2.0 to 2.5 met-res thick. South of the peak of Mt. Silpius, adjacent to tower 19, a small postern seemsto have communicated with the glacis by means of a small footpath deepened into therock surface.

The walls on the western slopes of Mt. Silpius adjacent to the peak are much bet-ter preserved than the southern part. On the outside, a shallow depression in the rocksurface about 5 metres from the wall appears to be indicative of a fortification ditch.The trace of the ditch can be followed for more than 200 metres at a distance of abo-ut 5 to 15 metres in front of the wall thus forming a trench and proteichisma-system.

The largest building north of the Silpius summit is represented by the so-calledMediaeval Citadel (Fig. 6), which occupies a commanding position overlooking boththe Orontes valley and the Amuq plain. Our survey suggests that the complex seemsto have made use of Roman walls to a much larger degree than hitherto assumed. Thismay indicate the existence of a stronghold at least as early as in the roman era6, anassumption that cannot, however, be substantiated without additional research. The ci-tadel’s eastern enclosure contains the ruins of at least one house and several cisterns,which seem to belong to the mediaeval phase of the structure.

The castle’s northern tip attaches to the northern wall on the precipice of Mt. Sil-pius and connects it to the Staurin fortifications crossing the secluded Parmenios gor-ge by means of a viaduct. The northern wall is basically preserved up to the level ofthe sentry walk. Founded on a rock-bedding and following the ridge of the steep slo-pes of Mt. Silpius, it is organized by rectangular towers of various sizes (with no or onlyslight rear projection) and placed at irregular intervals. In contrast to the situation onthe southern part of Mt. Silpius, curtain and towers of the northern wall were solidly bu-ilt of small-size ashlar (Fig. 7). Despite the precipitous nature of the terrain, at least twoposterns and a small gate were set into the wall, some of which are flanked by small-sized towers and equipped with cisterns. The largest gate, more than three metres wi-de and spanned by a brick arch (Fig. 7), obviously communicated with a mule trackwinding alongside the Parmenios gorge that may have linked the city to the area eastof the Staurin plateau.

The lowest section of the wall in the Parmenios valley is formed by the Iron Ga-te (Demir Kap›), which figures prominently among Justinian’s building activities afterthe Persian sack of 540 as described by Procopius in his account on the emperors bu-ilding policy (de aed. 2, 10, 5ff.). Procopius sets the scene by describing the ravine bet-ween Mt. Silpius (Orocassias) and Staurin through which a torrent occasionally flowed,

93

6 Downey, History 71 suggests the existence of a citadel in the Seleucid founding phase.

sometimes overtopping the circuit wall to cause havoc within the city. To diminish theforce of the torrent, Justinian devised a remedy, says Procopius, and built a wall ac-ross the ravine, fitted with sluices, in order to prevent the stream from affecting the vi-tal parts of the city. Its second function was to carry the circuit wall across the ravinein order to ensure the city’s safety. The water gate (Fig. 8) has clearly undergone se-veral stages of reconstruction and repair that cannot be fully elucidated without a de-tailed survey. Our preparations for a photogrammetrical survey of this important buil-ding revealed that the upper section consists of a rubble core faced on both sides withashlar masonry containing several layers of ornamented spolia. The Iron Gate is cle-arly linked to the water management system of the city. On the northern slopes of theravine, one can detect several stretches of an aqueduct, which probably fed the watercollected by the Demir Kap› into the so-called Cossutius aqueduct, which is usually da-ted to the 2nd c. B.C7.

The walls that enclose Mt. Staurin are generally not very well preserved. A parti-cularly good conservation remains, however, on its eastern flank, where a stretch ofthe curtain can be followed for a some 300 metres, including several towers, amongwhich is a bastion-like round tower facing the Parmenios gorge. The enclosure on theStaurin plateau features some previously unrecorded sites, such as rock-cut structuresas well as large quantities of soil ceramics. A large amount of roof-tiles and tile frag-ments were found especially close to the towers, but also at a greater distance to vi-sible structure. The plateau, the slopes of which contain rock-cut tombs and small qu-arries, was accessible from the city area by means of a serpentine path on the westernslope. Several kilometers of walls on Mt. Staurin and its neighbouring hills, which we-re provisionally mapped, show the city’s fortification system to be more complex thanpreviously acknowledged. Among the most outstanding discoveries are the remains ofpolygonal walls on the southeastern and northern slopes of the Staurin plateau, thoughno consistent plan of the fortifications in this part of the city can be established witho-ut further exploration. The polygonal walls share some striking similarities with thewalls of Antiochs twin city, Seleukeia Pieria.

Among the monuments extant today in this part of the city’s outskirts is a naturalcave on the southern fringe of the plateau, accessible by an arch of large ashlars of li-mestone. In addition, the rolling hills in front of the Staurin plateau boast of ceramicsand thus far hundreds of coins reported found by locals. The area has recently beenidentified with the ‘Epiphaneia’, the greatest benefaction of Antiochos IV Epiphanes,who added this new quarter to his capital according to Strabo (16,2,4), who is somew-hat vague about the exact location. Downey, in his account on the history of Antioch ,locates Epiphaneia on the western slopes of Mt. Silpius, while Malalas explicitly spe-aks of its founding “on the mountain” and “outside the city”. To prove Hoepfner’s as-sumption, a geophysical prospection was carried out on a small stretch of land (2.25hectares) subjected to intense agricultural use. The area did not reveal any coherentstructures, and for now there exists no basis for the reconstruction of an urban settle-ment. The saddle adjacent to the cave, however, displayed some linear anomalies sug-gesting the existence of limestone walls, which recommends the continuation of ge-ophysical research in the future.

On the western slopes of Mt. Staurin, polygonal walls were detected as part of aretaining wall that could be traced for approximately 400 metres. Most sections, howe-ver, are rubble core structures reveted with alternating bands of small-size ashlar andbrick that resemble the building technique of the city’s west wall.

A preliminary survey took place on the Orontes Island (‘Basileia’). The monu-ments documented by the American excavators some 70 years ago have since either

94

7 Cf. Downey, History 102f.8 Downey, History 99ff. 176. - See also G. Downey, Strabo on Antioch: Notes on his Method, Transactions of the

American Philological Association 72, 1941, 85-95.

been destroyed or are increasingly endangered by illegal building activities and inten-se agriculture. Only the so-called Temple, the rubble core podium of which still standsat a height of 5 meters, is in a better state of preservation. It is surrounded by a teme-nos wall, of which several courses survive. A geomagnetic test survey of only 0.4 hec-tares was conducted west of the Temple, on the periphery of the adjacent Hippodromethat became part of the tetrarchic palace at Antioch in the late 3rd century. It seemsthat this small piece of land between Temple and Hippodrome chosen for investigati-on was not a built-up area. Certain anomalies, however, require additional investigati-on by means of georadar, although the contamination of the area is not favourable tofurther geophysically based research9.

Among the few extant monuments on Basileia are the remains of an opus ca-ementicium wall that once separated the Orontes Island from the rest of the city. Thiswall, which can be followed for more than 2 kilometres, was provisionally documented.Surprisingly, also scattered remains of the last large-scale military building activities ofthe late roman period are still identifiable. According to Procopius, the emperor Justi-nian I, after the Persian conquest of 540, reduced the length of the wall and also stra-ightened it. Remnants of this reduced circuit wall in the northern part of downtown An-takya were registered and will be mapped in detail in future campaigns.

Antiocheia Nekropol Alan› Çal›flmas› H. PAM‹R

Antik kentin do¤u ve kuzeydo¤usunda, flehir surlar› d›fl›ndan Narl›ca’ya kadarHabib ün Neccar Da¤›’n›n kuzeydo¤usundaki alçak tepeler üzerinde antik kentin nek-ropol alan› uzanmaktad›r. Bu alan›n yak›nlar›nda yo¤unlaflan modern yerleflim faaliyet-leri, bu alanda tahribatlar› art›rmakta, alan›n ayn› zamanda koruma s›n›rlar›n›n d›fl›ndaolmas› nedeniyle bir çok kaya mezar an›t›n› yok olma tehlikesi ile karfl› karfl›ya b›rak-maktad›r. Bu nedenle bu alandaki tüm an›tlar›n ve mimarî kal›nt›lar›n tespitine yöne-lik olarak yüzey araflt›rmas› yürütülmüfltür. Bu çal›flma sonucunda kaya mezar odas›,nifl ve lâhitten (teknesi kayaya oyulmufl yar› ba¤›ml› lâhit) oluflan toplam 120 adet ka-ya an›t› tespit edilmifltir. Yo¤un tahribata maruz kalm›fl bir kaya mezar odas›n›n iç du-varlar›n›n freskolu oldu¤u, figüratif ve bitkisel motifle süslendi¤i tespit edilmifltir. Mezarodas›n›n içinde beflik tonoz çat›l› nifl olarak ana ayaya oyulmufl loculi arka duvarlar›n-da ve üst cephe yüzeyinde fresk bezeme izleri tespit edilmifltir. Loculi arka duvar›ndaoturan kad›n figürü ve k›smen izlenen erkek figürlerinden oluflan figüratif konu, iki yanduvar›nda ise k›rm›z› fon rengi üzerinde beyaz renkle bal›k pulu fleklinde çizilmifl bitki-sel motiflerin yan› s›ra ….DOC…. yaz›t izleri okunabilmektedir (Resim: 9). Ayr›nt›l› ça-l›flmas› 2005 y›l› çal›flmalar›nda gerçeklefltirilecek olan bu mezar odas›nda fresk boya-man›n üzeri, zaman içinde su s›z›nt›s›n›n yaratt›¤› yo¤un kireç tabakas› ile kapl›d›r.

Nekropol alan›n›n bat›s›na do¤ru, Reyhanl›-Antakya yolunun güney taraf›nda ya-maç üzerinde, ev infla etmek amac›yla oluflturulmufl yaklafl›k 3 m. yüksekli¤inde ve 20m. uzunlu¤unda modern bir tahribat›n a盤a ç›kard›¤› derin bir kesit üzerinde antikkentin d›fl mahallerine ait olmas› muhtemel Roma/Geç Roma ev (?) veya bir mekânaait 2 adet duvar kal›nt›s› ve mezar kal›nt›lar› tespit edilmifltir. Kesit üzerinde bozulmuflmezar odas›na ait tu¤la ve kiremit kal›nt›lar› ile insan kemikleri görülebilmektedir. ‹lkde¤erlendirme sonuçlar›na göre altta Helenistik, üstte Roma ve Geç Roma birikintisigösteren bu kesitte mezarl›k ve ev/yap› kal›nt›s›n›n mevcudiyeti bu evreler aras›nda anide¤iflim karakterini yans›tmaktad›r.

Genel görünümü itibar›yla son derece sade mezar odalar› içeren bu alanda yeralan tüm kaya an›tlar› ve mimarî kal›nt›lar tek tek incelenerek ölçümleri al›nm›fl, foto¤-

9 For a more detailed report on this and additional geophysical research carried out in front of S. Pierre Kilisesi and inSeleuceia Pieria, see G. Brands - C. Meyer, Antiocheia on the Orontes and Seleuceia Pieria 2004: PreliminaryResults of the Geophysical Survey, Arkeometri Sonuçlar› Toplant›s› 20 (2006).

95

raflanm›fl ve bilgi fifllerine ifllenmifltir. 2005 y›l›nda bu alandaki çal›flmalara devam edi-lecektir.

Seleukeia Pieria Çal›flmalar› H. PAM‹R

‹.Ö. 300 y›l›nda Seleukos I. Nikator taraf›ndan, Seleukos Krall›¤›’na baflkent ola-rak kurulmufl, ‹.Ö. III. yüzy›l ortalar›ndan itibaren daha çok ticarî karakterini yans›tan veAntiocheia’n›n liman kenti olarak Do¤u Akdeniz ticaretini yönlendirmifl olan SeleukeiaPieria’da an›tlar›n belgelenmesi ve sistematik yüzey araflt›rmalar› 1998 y›l›ndan bu ya-na yürütülmektedir10.

Seleukeia Pieria’da yüzey araflt›rmas› kapsam›nda çal›flmalar›m›z antik kentinan›tsal kal›nt›lar›n›n rölöve çizimleri, do¤u nekropol alan›ndaki mezar odalar›n›n belge-lenmesi ve iç liman›n do¤usundaki alanda toprak alt›ndaki olas› an›tsal kal›nt›lar›n tes-pitine yönelik jeofizik (jeomanyetometre ve jeoradar) ve kentin antik yerleflim plan›n›nyap›lmas›na yönelik jeodezi ölçümleri olarak gerçeklefltirilmifltir.

2002 y›l›nda bafllat›lan antik kentin mimarî kal›nt›lar›n›n rölöve çal›flmalar›na de-vam edilmifltir. Mimar S. Biçer taraf›ndan yürütülen mimarî rölöve çal›flmalar›nda iç li-man›n do¤usunda, agora alan› ile liman›n aras›nda farkl› kotta yer alan liman yap›la-r›ndan tah›l ambar› granarium’da rölöve çal›flmalar› tamamlanm›flt›r. Buna göre tespitedilebilen kal›nt›lar 13 birimli magazin fleklinde ince uzun dar mekânlardan oluflan, ar-ka tepe k›sm›nda rampal› tepe aç›kl›¤› bulunan bir silo yap›s› oldu¤unu göstermekte-dir. Bugün bu birimin sadece tek bir mekân› sa¤lam olarak ulaflm›flt›r, di¤er mekânla-r›n›n sadece arka duvarlar› ve rampal› çat› penceresi mevcuttur (Resim: 10). ‹.S. 4.yüzy›lda Roma ‹mparatoru Constantius Döneminde, kentin ilk liman› olan iç liman›ndolmas› ve ihtiyaca cevap verememesi üzerine infla edilen11 ikinci liman› olan d›fl li-man›n güney aya¤›n›n rölövesi ç›kar›lm›flt›r. Yaklafl›k 12 m. geniflli¤indeki liman ayak-lar›nda 4.5 m. uzunlu¤undaki kesme tafl bloklar›n demir kenetlerle tutturuldu¤u hâlenmevcut izlerinden anlafl›lmaktad›r (Resim: 11) . Kentin an›tsal kal›nt›lar›ndan olan ve18. yüzy›ldan itibaren seyahatnamelerde “Liman Kap›s›” olarak adland›r›lan çift kuleliana kap›n›n rölöve ve plan-kesit çal›flmas› gerçeklefltirilmifltir.

Kentin an›tsal kal›nt›lar›n›n bafll›calar›n› oluflturan nekropol alanlar›nda kayamezar an›tlar›n›n belgelenme çal›flmalar›na bu y›l da devam edilmifltir. Kentindo¤usunda uzanan “Do¤u Nekropol” olarak adland›rd›¤›m›z alanda toplam 25 adetkaya mezar odas›, 1 adet lâhit mezar›n belgeleme çal›flmas› yap›lm›flt›r. Kentin “Bat›Nekropol” alan› içinde kalan kompleks mezar odas› olan tamamen kayaya oyulmufl 4mekânl› ve içinde yan duvarlarda ve tabanda toplam 93 loculi bulunan, 4 sütunlu cep-he düzenlemesi içeren seyahatnamelerde “Krallar Mezar›” (Resim: 12), yerel halktaraf›ndan “Beflikli Ma¤ara” olarak tan›mlanan an›t›n›n tahribattan korunmas› veziyaretçiler taraf›ndan daha iyi anlafl›labilmesi ve daha rahat gezilebilmesi için çevredüzenleme projesi yap›lm›fl, Kültür ve Tabiat Varl›klar› Bölge Kurulu’na sunulmufl vekurul taraf›ndan uygun görülerek kabul edilmifltir. 2005 y›l› çal›flma döneminde çevredüzenleme projesinin uygulamas› yap›lacakt›r.

2004 y›l›ndan itibaren Halle Üniversitesi (Almanya)’nin, Antiocheia ve SeleukeiaPieria’da jeodezi ve jeofizik araflt›rmalar› projesi kapsam›nda Seleukeia Pieria’dajeofizik ve jeodezi çal›flmalar› bafllat›lm›flt›r. Jeofizik (jeomanyetometre ve jeoradar) vejeodezi ölçüm çal›flmalar›na ilk kez bu y›l bafllan›lmas› nedeniyle, deneme amaçl›olarak seçilen iç liman›n do¤usundaki agora olarak adland›r›lan alanda, 55x100 m.likbir alanda yürütüldü. Yaklafl›k 1 m. derinlikte, alan›n toprak alt› dokusunu ortaya ç›kar-mak amac›yla yürütülen bu çal›flmada yo¤un bir yap›laflman›n varl›¤›na dair izler tes-pit edilmifltir. Bu çal›flmada yan yana s›ral› mekânlar›n varl›¤›n›n ortaya ç›kmas›, bu

96

10 A.Yener, T. Harrison, H.Pamir, “Hatay Bölgesel Yüzey Araflt›rmalar›: Asi Nehri Deltas› Yüzey Araflt›rmas›” XIX.Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, p.289-303, Ankara: An›tlar ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü; H. Pamir, Seleuceia Pieria,(Bas›lmam›fl doktora tezi) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2002.

11 Pamir 2002, s. 118.

alan›n önemli yap›lar› içeren merkezî bir alan oldu¤unu göstermektedir12. Bir günlükçal›flman›n son derece umut verici sonuçlar vermesi nedeniyle 2005 y›l› çal›flmadöneminde bu çal›flman›n devam edilmesine karar verildi. Ayr›ca kentin topografik yer-leflim plan›n›n ç›kar›lmas›na yönelik olarak Jeodezi Uzman› Prof. Dr. U. Weferlingtaraf›ndan çal›flmalar bafllat›lm›flt›r.

2004 y›l› çal›flmalar› yaklafl›k alt› buçuk haftal›k yo¤un bir arazi dönemi olaraktamamlanm›flt›r. Bu çal›flman›n gerçekleflmesinde de¤erli katk›lar› bulunan T.C. Kültürve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’ne, Bakanl›k tem-silcimiz Sn. Ömer Çelik’e, kültürel miras›m›z konusunda büyük duyarl›l›k gösteren,maddî ve manevî desteklerini esirgemeyen Hatay Valisi Sn. Abdulkadir Sar›’ya, Antak-ya Belediye Baflkan› Sn. Mehmet Yelo¤lu’na, Samanda¤ Kaymakam› Sn. SelimÇapar’a ve katk›da bulunan tüm kifli ve kurulufllara en içten teflekkürlerimizi sunar›z.2004 y›l› çal›flmalar› MKU Araflt›rma Fonu, INSTAPP (Institute for Aegean Prehistory)ve Fritz Thyssen-Stiftung of Cologne taraf›ndan desteklenmifltir. Mimari çizim çal›fl-malar›nda Gazi Üniversitesi yüksek lisans ö¤rencisi Mimar Sedat Biçer’e, MKÜ SanatTarihi Bölümü Ö¤retim Üyesi Mimar-Sanat Tarihçi Yrd. Doç. Dr. Mine Temiz’e, seramikanalizi ve kesit çizim çal›flmalar›nda S. Nishiyama (doktora ö¤rencisi UCL-Institute ofArchaeology, UK) ve A. Görmüfl (MKÜ Arkeoloji Bölümü Ö¤r.Gör.)’e, araflt›rman›n hersafhas›ndaki MKÜ Arkeoloji Bölümü ö¤rencileri Alper Bafl›ran, Burçak Altunay, Can Er-can, Yeliz Tan, Volkan Gül, ‹nanç Yamaç, Suna Arkaz, Gülcan Keskin ve ErhanYa¤›z’a sonsuz teflekkür ederiz.

97

12 Ayr›nt›l› bilgi için G. Brands - C. Meyer, Antiocheia on the Orontes and Seleuceia Pieria 2004: Preliminary Results ofthe Geophysical Survey, Arkeometri Sonuçlar› Toplant›s› 20 (2006).

98

Harita: Asi Deltas› ve Asi Vadisi 2004 y›l› çal›flma alan› haritas›

Çizim 1: Sabuniye, kesit 1 (bat› kesit) profil çizimi

99

Resim 1: Asi Deltas› ve Asi Vadisi arkeoloji projesi 1998-2004 yerleflim da¤›l›m haritas›

Resim 2: Sabuniye, K›br›s Geç Tunç IIbeyaz astarl› kap örnekleri

Resim 3: Sabuniye, kesit 1‘den gelen silindir mühür

100

Resim 4: Afla¤› Döver (OS 95) Asi Nehri üzerinde Noria tipi de¤irmen kal›nt›s›

Resim 5 : Habibün Neccar Da¤› üzerinde (Mt. Silpius) üzerindeki Antiocheia flehir sa-vunma duvar›ndan ayr›nt›

Resim 6: Antiocheia, Habibün Neccar Da¤› tepesinde yer alan Ortaça¤ yerleflimi

101

Resim 7: Antiocheia, Habibün Neccar Da¤› üzerinde flehir surlar›n›n kesme tafliflçili¤inde infla edilmifl kule veperde duvarlar›ndan görünüm

Resim 8: Antiocheia, su tafl›am sistemi içinde yer alan su bendi/kap›s› Demirkap›

Resim 9: Antiocheia, nekropol, fresk bezemeli mezar odas›ndan ayr›nt›

Resim 10: Seleukeia Pieria, granarium rampal› tepe aç›kl›¤›

102

Resim 11: Seleukeia Pieria, d›fl liman, genel görünüm

Resim 12: Seleukeia Pieria, Beflikli Ma¤ara, cepheden görünüm

2004 YILI MU⁄LA VE ANTALYA ‹LLER‹ ANT‹K BATIK YÜZEY ARAfiTIRMASI

Orkan KÖYA⁄ASIO⁄LU*

Sualt› Arkeoloji Enstitüsü taraf›ndan Antalya ve Mu¤la illerinde gerçeklefltirilenyüzey araflt›rmas› 8 Haziran 2004 ve 30 Temmuz 2004 tarihleri aras›nda toplam 7 haf-ta sürmüfltür.

Prof. Dr. Faith Hentschel baflkanl›¤›ndaki araflt›rman›n Bakanl›k temsilcili¤iniÇeflme Müzesi’nden Arkeolog Hüseyin Bural yapm›flt›r.

Yüzey araflt›rmalar›m›zda Türk kaptanlar ve Türk mürettebatlar taraf›ndan idareedilen Virazon Araflt›rma Gemisi ile birlikte katamaran tipi destek teknesi Millawandave iki kiflilik araflt›rma denizalt›s› Carolyn kullan›lm›flt›r.

B‹R‹NC‹ ETAP (8 – 28 HAZ‹RAN 2004)Araflt›rman›n ilk üç haftas›nda Mu¤la ‹li’nde, Marmaris’ten Atabol Kayas›’na ka-

dar olan k›s›m araflt›r›lm›flt›r. Süngercilerin rapor ettikleri bat›klar› ve muhtemel baflkabat›klar› araflt›rman›n yan› s›ra bu bölümdeki as›l amaç, 1953 y›l›nda kangavac› Meh-met Erbil taraf›ndan gün›fl›¤›na ç›kart›lan ve flu anda ‹zmir Arkeoloji Müzesi’nde bulu-nan (Resim: 1) bronz Demeter büstünün bulundu¤u bat›¤›n araflt›r›lmas›yd›. 1960’lar-da George Bass’›n Demeter bat›¤›n› aramas› baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Bu etaptaplan›m›z, bölgeye geri dönmek ve Sualt› Arkeoloji Enstitüsü’nün araflt›rma denizalt›s›Carolyn’e ek olarak Bat› Avustralya Denizcilik Müzesi’nden Say›n Prof. Dr. JeremyGreen taraf›ndan kullan›lan (Resim: 2) “Yan Taramal› Sonar” (Side Scan Sonar) ile ala-n› araflt›rmakt›.

Araflt›rma denizalt›s› Carolyn’in haberleflme sisteminde meydana gelen baz›teknik ar›zalar sebebi ile bak›ma al›nmas› sonucu, çal›flmalar “Yan Taramal› Sonar”(Side Scan Sonar) ile devam ettirilmifltir.

Demeter büstünün geldi¤i rapor edilen 30 fathom (54 metre) derinlikte yap›lansonar tarama çal›flmalar›nda (Harita: 1) 14 hedef tespit edilmifltir. Bunlardan yaln›zca4’ü 60 metre derinlikteki kum ve kayal›k alan›n birleflti¤i kontürde yer almaktad›r. An-cak bu hedeflere yap›lan dal›fllarda bunlar›n bat›k olmad›¤› anlafl›lm›flt›r.

Her ne kadar büstün geldi¤i rapor edilen bölgede (Harita: 2) kapsaml› bir arafl-t›rma yap›ld›ysa da; bir heykelin gelebilece¤i bat›k konteksti saptanamam›flt›r. AncakKumlu Burnu ile Gökçe Burnu aras›nda 60 metre derinlikteki kum ve kayal›k alan›n bir-leflti¤i kontürde bat›k olmad›¤› kesin olarak söylenebilir.

* Orkan KÖYA⁄ASIO⁄LU, Sualt› Arkeoloji Enstitüsü, Sualt› Sokak, No. 2, 48400, Bodrum-Mu¤la/TÜRK‹[email protected]

103

Bat›k No. 1: Akyar Burnu (M.Ö. II. yüzy›l – M. S. IV yüzy›l)Akyar Burnu’nun yaklafl›k olarak 75 metre a盤›nda yap›lan denizalt› deneme

dal›fllar› s›ras›nda 25 ila 45 metre aras›nda de¤iflen derinliklerde kumluk alan›n baflla-d›¤› k›sma kadar olan kayal›k bölgeye da¤›lm›fl durumda c. M.Ö. II. yüzy›l ile c. M. S.IV. yüzy›l aras›nda de¤iflik dönemlere tarihlendirilen en az 5 çeflit amphora bulunmufl-tur. Yap›lan çal›flmalarda kumun alt›nda hiçbir buluntu ile karfl›lafl›lmam›flt›r. En s›krastlanan amphora türü 12 k›r›k örnek ile temsil edilen, c. M.Ö. I. yüzy›l ile c.M.S. I. yüz-y›l aras›na verilen Kos amphoralar›d›r. Daha derin k›s›mlarda Dressel 2 ve 4 tipinde ikiamphoraya daha rastlanm›flt›r.

Bunlar›n yan› s›ra bat›k bölgesinin yak›nlar›nda c. M.S. 3. ve 4. yüzy›llara tarih-lendirilen Suriye – Filistin kökenli amphoralar bulunmaktad›r.

Bat›k No. 2: K›z›l Ada (Geç Roma – Erken Bizans Dönemi)K›z›l Ada ve anakara aras›ndaki kanalda 49 metre derinlikte, yaklafl›k olarak

200x300 metre genifllikteki alanda k›smen gömülmüfl 6 adet sivri dipli tam amphoran›nyan› s›ra tüm alana da¤›lm›fl durumda çeflitli tiplerdeki amphora parçalar›, tüm hâldebir Bizans amphoras› ve bir piflirme kab›na ek olarak çapalar›n yan dönmelerini önle-mek için günümüzde hâlâ kullan›lmakta olan ve Roma Dönemine tarihlendirilen bir ça-pan›n kurflundan imal edilmifl olan çipo k›sm›n›n yan› s›ra (Resim: 3) modern bir çapabulunmufltur.

Araflt›rman›n bu bölümünde yani Marmaris ve Atabol Kayas› aras›ndaki bölge-de 2003 y›l› denizalt› yüzey araflt›rmas›nda bulunan üç bat›¤a ek olarak 2004 y›l›ndaiki bat›k daha bulunmufltur.

‹K‹NC‹ ETAP (29 HAZ‹RAN – 19 TEMMUZ)Yüzey araflt›rmas› program›n›n 29 Haziran–19 Temmuz aras›nda olan ikinci üç

haftal›k bölümünde Mu¤la ‹li s›n›rlar› içerisinde yer alan Atabol Kayas› ile Ba¤la Burnuaras›ndaki bölgenin yüzey araflt›rmas› yap›lm›flt›r.

Bu etapta yan taramal› sonar ile elde edilen verileri araflt›rmak için BodrumluMühendis Merih Karaba¤ taraf›ndan tasarlan›p infla edilen uzaktan kumandal› sualt›arac› ROV (Remote Opareted Vehicle) ekibe kat›lm›flt›r (Resim: 4).

Bat›k No. 3: Aslan Burnu (M.Ö. V. yüzy›l)Araflt›rman›n bu bölümünün as›l amac›, Knidos yak›nlar›nda yer alan ve ad›n›

üzerindeki Hellenistik Dönem mezar yap›s›nda bulunan Aslan heykelinden alan AslanBurnu’nun hemen a盤›ndaki M.Ö. 5. yüzy›la tarihlendirilen bat›kta yeniden inceleme-lerde bulunmak ve ele geçecek bilgiler ›fl›¤›nda Sualt› Arkeoloji Enstitüsü’nün yeni ka-z› alan›n›n buras› olup olmayaca¤›n› belirlemektir.

Bu bat›k 1981 y›l›nda Sualt› Arkeoloji Enstitüsü taraf›ndan bulunmufltur. 2001 y›-l›nda yap›lan denizalt› yüzey araflt›rmas› s›ras›nda yeniden ziyaret edilmifl ve 2003 y›-l›ndaki çal›flmalarda deniz taban›n›n yüzey k›sm›nda görünür hâlde bulunan tüm eser-lerin kay›tlar› yap›lm›flt›r.

Bu y›l yap›lan çal›flmalarda ele geçirilen en ilginç buluntulardan biri büyük bir ola-s›l›kla geminin inflas›nda kullan›lan bronz bir çividir (Resim: 5). Bunun yan› s›ra bir ary-ballos (Resim: 6), bir piflirme kab›, bir çukur tabak ve çeflitli amphora parçalar› ele ge-çirilmifltir.

Bat›k bölgesindeki kum yüzeyin alt›nda bulanabilecek arkeolojik materyalin yeri-ni ve niteli¤ini saptamak amac› ile bu y›lki çal›flmam›zda magnetometre kullan›lm›flt›r(Resim: 7). Ancak Aslan Burnu’nda yap›lan magnetometre çal›flmalar› kesin olarakolumsuz sonuçlar vermifltir. 50x20 metre boyutlar›ndaki alanda, kum yüzeyin alt›ndahiçbir anormal bulguya rastlanamam›flt›r.

104

Bat›k No. 4: ‹skandil Burnu – Krater Bat›¤› (c. M.Ö. IV. yüzy›l) ‹lk defa 1981 y›l›nda bulunan bu bat›k yaklafl›k olarak 35 metre derinliktedir. ‹lk

raporlarda ikisi çan krater olmak üzere toplam 4 adet krater oldu¤unun bildirilmesinekarfl›n yaln›zca 2 adet çan kraterle karfl›lafl›lm›flt›r (Resim: 8). Bunlar›n yan› s›ra düzçat› kiremitleri (stegaster) ve kapak kiremitleri (kalypter’in) ile birlikte çeflitli k›r›k parça-lar mevcuttur (Resim: 9). Bat›k, Sualt› Arkeoloji Enstitüsü taraf›ndan 1999–2001 y›llar›aras›nda kaz› çal›flmalar› yap›lan Tektafl Burnu bat›¤›nda en s›k rastlanan amphora ti-pi olan Erythrai amphoralar› ile olan paralellikleri esas al›narak c. M.Ö. 4. yüzy›la tarih-lendirilmektedir.

Bat›k No. 5: ‹skandil Burnu – Bizans Bat›¤› (Bizans Dönemi) Krater bat›¤›n›n yaklafl›k olarak 15–20 metre yak›n›nda, 35 metre derinlikte bu-

lunan bat›k Bizans Dönemine tarihlenmektedir. Bat›kta yaklafl›k olarak 200 adet genifla¤›zl›, yuvarlak gövdeli amphoralarla birlikte 1984 y›l›nda Texas A&M Üniversitesi’neverilen bir yüksek lisans tezinin konusunu oluflturan cigar tipi amphoralar bir arada bu-lunmaktad›r (Resim: 10). Bunlar›n yan› s›ra üç adet Bizans çapas› da ele geçirilmifltir.

Bat›k No. 6: ‹skandil Burnu – Kiremit Bat›¤› (tarihlendirilememifltir)Çat› kiremidi tafl›yan bu bat›k, 30 – 45 metre derinlikte bulunmaktad›r. Kiremitler

yukar›da bahsi geçen Krater bat›¤›ndan ele geçirilenler ile ayn› tiptedir. Daha sonrakiaraflt›rmalar bu kargonun Krater bat›¤›ndan kaza ile dökülüp dökülmedi¤ini ortaya ko-yacakt›r. Bu grupta yaln›zca bir amphora parças› ele geçirilmifltir. Ancak bu parça he-nüz tan›mlanamam›flt›r.

Bat›k No. 7: ‹skandil Burnu – Roma Bat›¤› (M.S. II. yüzy›l – M.S. IV. yüzy›l) Bu bat›k ortalama 15 metrede olup Roma Dönemine tarihlendirilmektedir ve resif

üzerinde genifl bir alana yay›lm›fl durumda, muhtemelen ayn› periyoda ait olan farkl›tipteki amphora parçalar›ndan meydan gelmektedir. 20 metre derinlikte k›r›k materyalinoluflturdu¤u depozitin alt›nda yer alan kumluk alanda üç adet konik kap bulunmufltur(Resim: 11). Genellikle bir kaptan baflka bir kaba s›v› transferi için sifon ifllevi ile kul-lan›lan bu tür kaplar›n en iyi paralelleri Atina Agoras›’nda M.S. II. yüzy›ldan M.S. IV.yüzy›la kadar tarihlendirilmektedir.

ÜÇÜNCÜ ETAP (27 TEMMUZ – 30 TEMMUZ 2004)27 Temmuz’da Virazon ile Sualt› Arkeoloji Enstitüsü taraf›ndan 1983 y›l›nda

Kekova Adas› aç›klar›nda bulunan ve M.Ö. 7. yüzy›la tarihlendirilen Arkaik Dönembat›¤›nda incelemelerde bulunmak üzere Antalya ‹li’ne hareket edildi.

Bat›k No. 8: Kekova Adas› – Arkaik Dönem Bat›¤› (M.Ö. 7. Yüzy›l)Bat›k, Kekova – Ölüdeniz Liman›’n›n hemen giriflindeki resifin bat› taraf›nda ol-

dukça genifl bir alana yay›lm›fl durumdad›r. Buluntular 15 ile 30 metre aras›ndade¤iflen derinlikte ve hepsi ayn› döneme tarihlendirilen K›br›s sepet tutamakl› amp-horalar, Korinth amphoralar› ve iki farkl› amphora tipinden oluflmaktad›r. Resif üzerin-de görülebilen buluntular›n hepsi k›r›kt›r ve a¤›r biçimde deniz canl›lar› taraf›ndan sar›l-m›flt›r (Resim: 12). Herhangi bir tüm kap ele geçirilmemifltir. Bu bat›¤a ait oldu¤u tah-min edilen önemli say›da safra tafl› bulunmufltur, ancak gövde kal›nt›lar›na rast-lanamam›flt›r.

105

106

Harita: 1

107

Har

ita:

2

108

Resim: 1

Resim: 2

109

Resim: 4

Resim: 3

110

Resim: 5

Resim: 6

111

Resim: 7

Resim: 8

112

Resim: 9

Resim: 10

2004 YILI, KAYSER‹’N‹N YEfi‹LH‹SAR ‹LÇES‹, ERDEML‹ VAD‹S‹’NDEK‹ KAYA K‹L‹SELER‹

Nilay KARAKAYA*

Kültür ve Turizm Bakanl›¤› taraf›ndan verilen izinle Erciyes Üniversitesi ad›nayürütülen ‘’Kayseri’ nin Yeflilhisar ‹lçesi Erdemli Vadisi Kaya Kiliseleri'’ konulu yüzeyaraflt›rmas› 22 Temmuz- 4 A¤ustos 2004 tarihlerinde gerçeklefltirilmifltir. Araflt›rmayaBakanl›k temsilcisi olarak ‹sparta Müzesi’nden Ferhat ‹nci ile Erciyes ve Hacettepeüniversiteleri Sanat Tarihi Bölümü lisans ve yüksek lisans ö¤rencileri kat›lm›flt›r. Arafl-t›rma iznini veren Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’na, Bakanl›k temsilcisi ile birlikte araflt›r-ma ekibine, ayr›ca katk›lar›ndan dolay› Kayseri Valili¤i ve ‹l Kültür ve Turizm Müdür-lü¤ü’ne yard›m›n› esirgemeyen köy muhtar›na teflekkür ederim .

Bu sene gerçeklefltirdi¤imiz yüzey araflt›rmas›nda vadideki duvar resimli Ay› Ki-lisesi ile beraber 1, 2, 3, 4 No.lu kiliseler, Bezirhane I ve Haralam kiliseleri ile Bezir-hane Manast›r› incelenmifltir. Özellikle vadideki duvar resimli kiliselerin azalmas›, biziyeni buldu¤umuz kilise, flapel ve manast›r›n mimarisini çal›flmaya yöneltmifltir. Dolay›-s›yla bu y›ldan sonra yapaca¤›m›z çal›flmalar duvar resmi ile birlikte yo¤unlukla mima-riye yönelik olacakt›r.

Ay› Kilisesi: Vadinin kuzey ucunda yer alan Ay› Kilisesi, kuzey-güney do¤rultu-sunda, 5.25x3.90 m. boyutlar›nda, düzensiz dikdörtgen planl›d›r. Do¤uda, merkezi içe-ride üç apsis yer al›r. Kuzey duvarda arkosolium nifli, bat› duvarda ise dikdörtgen, yak-lafl›k efl boyutlarda nifller vard›r. Beflik tonozla örtülü yap›n›n güneyinde, do¤u-bat›do¤rultusunda dikdörtgen planl› narteks bulunur. Narteksin do¤usunda ise düzensizplanl› bir mekân yer al›r (Çizim: 1).

Ay› Kilisesi’nin duvar resimlerinin büyük bir bölümü yok olmufltur. Günümüze ge-lebilen resimler kuzey duvardaki: “Deesis” sahnesi ile birlikte asker aziz, bafl melek-ler, piskopos, martir olmak üzere toplam 8 figürden oluflur. Bu resimler, Thierry’nin1992 y›l›na ait makalesinin k›sa bir bölümünde yay›nlanm›flt›r1.

Kuzeydeki mezar nifli duvar›nda tasvir edilen “Deesis” sahnesi, konusu aç›s›n-dan bulundu¤u yerin ifllevi ile bütünlük oluflturur (Çizim: 2). Genellikle apsiste bulunansahnenin 11. yüzy›l›n sonuna do¤ru gömü flapellerinde çok s›k tasvir edildi¤i bilinir2.Ayr›ca ayn› yüzy›ldan sonra sahne, burada oldu¤u gibi mezar nifllerinde görülür . VizeH. Sophia (10. yüzy›l), So¤anl› H. Barbara (11. yüzy›l) ve Demre H. Nikolaos Kilisesi(11.-12. yüzy›l) benzer baz› örneklerdir3.

* Nilay KARAKAYA, Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Ö¤retim Üyesi,Kayseri/TÜRK‹YE

1 N. Thierry, “ Le Potrait Funeraire Byzantin, Nouvelles Donnees” Anatipo (1992), 585-586,590-591.2 Deesis sahneleri için Bkz. T. Bogyay “Deesis” Reallexikon zur Byzantinischen Kunst 1 (1966),1178-1186; N.

Çora¤an Karakaya “Antalya’n›n Demre (Myra) ‹lçesi’ndeki H. Nikolaos Kilisesinde Yer Alan Deesis Sahnesi” AdalyaVI (2003), 281-291.

3 S. Y. Ötüken –R. Ousterhout “Notes on the Monuments of Turkish Thrace”Anatolian Studies 39 (1989),140-141,fig.6 (Vize, H.Sophia); M. Restle, Byzantine Wall Painting in Asia Minor , Recklinghausen 1969, Pl.XLVI,fig. 433(So¤anl›, H.Barbara); Çora¤an Karakaya, a.g.e., 2003.

113

Bani figürlerinin sahneye dahil edildi¤i en erken örnekler 9. yüzy›la tarihlenir 12.yüzy›lda yo¤unluk kazan›r . Ay› Kilisesi’ndeki “Deesis” sahnesinde banilerin kimlikleribilinmemektedir. Bu kiflilerin büyük ihtimalle burada mezarlar› oldu¤u düflünülür. Ge-çen y›l tan›tt›¤›m›z ve 11.-12. yüzy›llara tarihledi¤imiz Oniki Havari Kilisesi’nin prothe-sis templonu duvar›ndaki figürler, mezar› bulunan kiflinin portresi olmas› aç›s›ndanbenzer örnektir4. Ayr›ca Meryem ve Yahya'n›n, bani ile ‹sa aras›ndaki arac› rolü, 11.yüzy›ldan itibaren benimsenir5.

“Deesis” sahnelerinde genellikle proskynesis yani secde duruflunda verilen ba-niler, Ay› Kilisesi’nde ayakta tasvir edilmifltir. Bu flekildeki bani figürleri Kapadokya’ daazd›r. Arkasolium kemerinin iç yüzeylerinde Bafl Melek Gabriel ve Mikhael yer al›r(Resim: 1). ‹mparatorluk giysileri içindeki melekler bir ellerinde küre, di¤er ellerinde iseasa tutarlar. Mezar› bekleyen figürler olarak yorumlanabilecek melek figürlerinin mezarile iliflkin tasvirleri 11.-12. yüzy›llarda görülür. Özellikle meleklerden birinin lorosu üze-rinde görülen stilize bitkisel tasvirler ayn› yüzy›llarda yo¤undur.

Arkosoliumun kuzey söve iç yüzeyi ile duvar›n do¤usunda üç piskopos ve ikiaziz tasviri görülür. Bu figürler, ölen kifliler için tanr›ya yalvaran arac›lard›r. Mezar nifl-lerinde tasvir edilen bu figürlerin Anadolu ve yurt d›fl›ndaki örnekleri 12. yüzy›lda yo-¤unlafl›r6. Ayn› duvar›n bat›s›nda yer alan Asker Aziz Georgios da muhtemelen me-zar› bekleyen figür olarak arkosolium ile birlikte tasarlanm›flt›r . ‹konografi ile birlikte re-simlerin üslûp özellikleri de 11. yüzy›la tarihlenir. Erdemli’de 11. yüzy›la tarihledi¤imizK›rk Martir Kilisesi ile So¤anl› Karabafl Kilisesi duvar resimleri Ay› Kilisesi duvar resim-leri ile benzer üslûptad›r7.

Yap›n›n mimarî özellikleri de resimler kadar dikkat çekicidir. Bat› duvar, yakla-fl›k ayn› boyutlardaki kademeli yuvarlak kemerli nifller ile hareketlendirilmifltir (Çizim:3) . Gömü ifllevine ayr›lan narteksin güney duvar›n›n eksenindeki yuvarlak kemerlikap›n›n iki yan›nda, kayadan oyma düz bafll›kl› duvar sütunceleri vard›r. Sütunceler,kübik kaideleri ile dikkat çeker. Do¤u ve bat› duvarlardaki köfle payeleri ise bugünküzeminden yaklafl›k 1 m. yüksektedir. Narteksin güney cephesi de kademeli yuvarlakkemerli kap› ve bat›s›ndaki kademeli yuvarlak kör kemer ile önem tafl›r. Bu cephe dü-zeni, bölgede 10.-11. yüzy›llarda s›k görülür. Narteksin do¤usunda, yuvarlak kemer-li bir aç›kl›kla girilen, düzensiz bir plana sahip, düz tavanl› bir mekân bulunur. ‹çindemezara rastlamad›¤›m›z bu mekân›n ifllevi henüz çözülmemifltir.

1 No.lu Kilise: Vadinin orta bölümünde, yanyana s›ralanm›fl dört kilise yeni bu-lunmufltur. Bunlardan 1 No.lu kilise 5.70x4.90 m. boyutlar›nda, kuzey-güney do¤rultu-sunda dikdörtgen planl›d›r.Yap›n›n do¤usunda eksendeki büyük, yanlardaki küçük ol-mak üzere merkezi içeride üç apsis yer al›r. Kuzey duvarda, arkosolium nifli vard›r. Ku-zey ve güneyde düz tavanl› yap›n›n orta bölümü do¤u-bat› do¤rultusunda beflik to-nozla örtülüdür (Çizim: 4). Gömü kilisesi olan yap›n›n güney duvar› ve üst örtüsününgüney bölümü tümüyle y›k›lm›flt›r (Resim: 2). Kilisenin yan ve ana apsisleri, kuzey du-var ile tonozundaki boya tabakas› orijinalde yap›n›n duvar resimleri ile bezeli oldu¤u-nu gösterir. Yaklafl›k tümüyle yok olan resimlerden, özellikle örtü sistemindekiler isalt›ndad›r. Tonozun kuzey ve güney yar›s›nda çok az belirgin olan haleli figürler bura-da sahnelerin olabilece¤ini düflündürür. Apsis kemer yüzeyinde ise madalyonlar için-de, belirgin olmayan k›z›l kahve haçlar dikkati çeker.

114

4 N. Karakaya “ 2003 Y›l›, Kayseri Yeflilhisar ‹lçesi, Erdemli Köyü’ndeki Kaya Kiliseleri Duvar Resimleri” 22.Araflt›rmaSonuçlar› Toplant›s›, 2.cilt, Konya 2004, 121.

5 Çora¤an Karakaya, a.g.e., 2003, 284.6 A. H. S. Megaw, E. J. W. Hawkins “The Church of Holy Apostles at Perachorio Cyprus and It’s Wall Paintings”

Dumbarton Oaks Papers 16 (1962), fig. 30 (Perachorio Oniki Havari); O. Feld, “Die Innenausstattung der Nikolaoskirche in Myra “ (J. Borchardt u.a., Myra 1975) ,389-390 (Myra H. Nikolaos); C. Mango, “The Monastrey of St.Chrysostomos at Koutsovendis (Cyprus) and It’s Wall Painting’s, Part I:Description” Dumbarton Oaks Papers 44(1990) , fig. 163,169,170 (Koutsovendis, H.Krisostomos);

7 Erdemli’deki K›rk Martir Kilisesi için bkz. N. Karakaya “2002 Y›l›, Kayseri Yeflilhisar ‹lçesi Erdemli Köyü’ndeki KayaKiliseleri Duvar Resimleri” 21. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, 2. cilt, Ankara 2003, 20-21, res.5-6.

2 No.lu Kilise : 1 No.lu Kilise’nin do¤usunda yer alan 2 No.lu Kilise, 5.50x 4.10m. boyutlar›nda, do¤u-bat› do¤rultusunda dikdörtgen planl›, do¤uda merkezi içeridetek apsisli, beflik tonoz örtülüdür (Çizim: 5). Yap›n›n kuzey ve güney duvarlar›nda ar-kosolium niflleri yer al›r. Bir gömü kilisesi olan yap›n›n özellikle do¤u duvar› dikkat çe-kicidir. Ortada yuvarlak kemerli kap›n›n iki yan›nda efl boyutlarda, yuvarlak kemerli ikipencere ve tonoz al›nl›¤›nda, alttaki üç aç›kl›¤› kapsayacak genifllikte yuvarlak kemer-li bir aç›kl›k bulunur (Çizim: 6). Erdemli 'de 11.-12. yüzy›llara tarihledi¤imiz H. Eustat-hios Kilisesi ve çift apsisli gömü flapelinin do¤u duvarlar› da ayn› flekilde düzenlen-mifltir8. Yap›da duvar resmi yoktur.

3 No.lu Kilise : 1 No.lu Kilise’nin bat›s›nda yer alan 4.80 m. boyundaki 3 No.luKilise’nin büyük bir bölümü yok olmufltur. Kilisenin örtü sisteminin kuzey bölümü düztavand›r. Orta bölüm ise do¤u-bat› yönünde beflik tonozla örtülüdür. Yap›, daha öncesöz etti¤imiz 1 No.lu Kilise ile ayn› plana sahip olmal›d›r. Yap›n›n ana apsisinin çokaz bir bölümü ile kuzey apsis, kuzey duvar ve örtü sisteminin kuzey yar›s› günümüzegelebilmifltir (Çizim: 7). Kuzey ve bat› duvarlardaki boyal› alç› tabakas› yap›n›n orijinal-de duvar resimleri ile bezeli oldu¤unu gösterir. Özellikle bat›daki girifl bölümünün to-nozunun kuzey yar›s›ndaki boyamalar, buradaki figürlerin giysilerine ait olmal›d›r.

4 No.lu Kilise : 2 No.lu Kilise’nin do¤usundaki 4 No.lu fiapel ise 2.50x1.50m.boyutlar›nda, do¤u-bat› do¤rultusunda dikdörtgen planl›d›r. Do¤uda merkezi içeride birapsis bulunmaktad›r. Bir gömü flapeli olan yap›ya girifl güneydendir (Çizim: 8). fiape-lin sadece narteks bölümü duvar resimlerine sahiptir. Burada kemer iç yüzeylerindeayakta, cepheden tasvir edilmifl iki aziz çok az belirgindir. Resimlerin kötü durumu, üs-lûp incelemesine olanak vermemektedir.

Haralam Kilisesi : Vadinin do¤u ucunda yer alan Haralam Kilisesi, yeni bulu-nan yap›lardand›r. Kilise, do¤u-bat› do¤rultusunda, 5.10x4.60 m. boyutlar›nda dikdört-gen planl›d›r. Düz tavan ile örtülü yap›n›n do¤usunda, eksendeki büyük, yanlardaki kü-çük olmak üzere merkezi içeride üç apsis yer al›r. Kilisenin güneyindeki do¤u-bat› do¤-rultusunda dikdörtgen planl› narteks düz tavan ile örtülüdür (Çizim: 9). Yap›n›n do¤u-sundaki apsisler, templon duvarlar› ve altarlar› ile günümüze gelebilmifltir. Yap›n›n gü-ney ve do¤u duvarlar› ile kuzey duvar›n›n bir bölümünü seki çevreler. Seki, kuzey du-var›n yaklafl›k ekseninde bitip güney duvara paralel olarak devam eder. Narteks ile bir-likte narteksin güneyinde çok say›da mezar vard›r. Narteksin kuzey duvar› eksenindeyer alan kademeli çerçeveli dikdörtgen kap›, arkosolium nifli, yuvarlak kemerli kü-çük nifller ve hat›l delikleri ile hareketlendirilmifltir. Tümüyle y›k›lm›fl olan güney cep-henin üst bölümünde eksende, yuvarlak kemerli bir al›nl›k oluflturulmufltur. Bu bölü-mün üzerindeki kaya kütlesi ise düzgün ifllenerek ortas›na yuvarlak kemerli bir nifl ya-p›lm›flt›r. Ayn› cephede, kaya yüzeyine k›z›l kahve boya ile yap›lm›fl belirgin olmayansembolik tasvirler vard›r. Cephede özellikle ‹sa ve Oniki Havariyi simgeleyen üç difl-li çatal kollu haç motifi yo¤undur9. Ayr›ca üstteki kaya yüzeyine de kaz›ma tekni¤in-de ayn› haç yap›lm›flt›r. Bu tür haçlar Bizans sanat›nda ‹konoklazm Döneminden itiba-ren görülür. Erdemli'de Saray ve Oniki Havari kiliselerinde de s›kça tasvir edildi-¤i dikkati çeker.

Bezirhane I Kilisesi : Ay› Kilise’nin güneyinde yer alan Bezirhane I Kilisesi yak-lafl›k kare planl›, do¤uda merkezi içeride yar›m yuvarlak apsislidir. Düz tavanl› yap›n›n

115

8 Erdemli’deki H.Eustathius Kilisesi ve Çift apsisli gömü flapeli için bkz. N. Thierry “ Une vallee Monastique inconnueen Cappadoce etude preliminaire” Zograf 20 (1989), fig.14,18.

9 Bu tür haçlar için bkz. G. Spitzing, Lexikon Byzantinisch Christlicher Symbole, München 1989, 200.

kuzey duvar›nda arkosolium nifli bulunur. Niflin bat›s›ndaki aç›kl›kla yap›n›n kuzeybat›-s›ndaki daire planl› mekâna geçilir. Kilisenin bat›s›nda düzensiz planl› bir narteks var-d›r. Kilisenin kuzeybat›s›nda bulunan sonradan yap›lm›fl bir aç›kl›kla kuzeybat› me-kâna geçilmektedir (Çizim: 10). Mekân›n zemininde daire biçiminde bir ocak (tand›r)dikkati çeker. Oca¤›n hizas›nda, tavanda bir baca deli¤i bulunur. Narteksle de ba¤lan-t›l› olan bu mekân›n hangi ifllevde kullan›ld›¤› henüz bilinmemektedir. Kilisenin bat›s›n-da yer alan narteksin büyük bir bölümü günümüze gelememifltir. Kademeli olan kuzeyduvar›nda nifller ve bat›da tonoz bafllang›c› çok az belirgindir. Narteksin do¤usundaatnal› kemer içinde kiliseye girifl kap›s› yer al›r. Kemerin güney sövesinin iç yüzeyin-deki yuvarlak kemerli niflte alç› tabakas› üzerinde boyamalar çok az belirgindir. Ayr›-ca kiliseye girifl kap›s›n›n güney sövesinde kaya üzerine k›z›l kahve boyamalar dikkatiçeker.

Bezirhane Manast›r› : Vadinin do¤usunda flimdiye kadar yay›nlanmam›fl bir ma-nast›r tespit ettik. Kapadokya'daki avlulu manast›rlar grubuna dahil edebilece¤imiz bukomplekste bugün tümüyle yok olmufl bir avlu, girifl mekân›, bazilikal planl› bir salon,ifllevi belirlenemeyen üç mekân ile birlikte ah›r ve kilise vard›r. Yap›lar avlunun bat›, ku-zey ve do¤u olmak üzere üç kenar› boyunca düzenlenmifltir. ‘’Bezirhane’’ olarak ad-land›rd›¤›m›z manast›r›n güney bölümü ve avlusu yok olmufltur. Avlunun kuzeyindekigirifl mekân› do¤u- bat› do¤rultusunda dikdörtgen planl› ve düz tavanl›d›r (Çizim: 11).Mekân›n güney duvar› tümüyle y›k›lm›flt›r. Kuzeyindeki salonun güney cephesini olufl-turan duvarda, eksende atnal› ve kademeli kemerli bir kap› yer al›r. Kap›n›n iki yan›n-daki yuvarlak kemerli ikifler aç›kl›ktan do¤udakiler k›smen, bat›dakiler ise tümüyle y›-k›lm›flt›r. Mekân›n do¤u ve bat› duvarlar›, ikifler yuvarlak kör kemerle hareketlendiril-mifltir. Bölgedeki manast›rlarda, atnal› ve yuvarlak kör kemer ve aç›kl›klarla hareket-lendirilen bu tür cepheler, 10.-11.yüzy›llarda yo¤undur10. Ayr›ca bat› duvardaki kemeryüzeyinde kaya yüzeyine k›z›l kahve boya ile yap›lm›fl süslemeler dikkati çeker.

Girifl mekân›n›n düz tavan›, dikdörtgen alt› bölüme ayr›lm›fl, her bölüme kabart-ma tekni¤inde birer haç yap›lm›flt›r. Do¤uya bakan haçlar›n kollar›nda dört ‹ncil yaza-r›n› sembolize eden daire motifleri vard›r. Bu tip haçlar Bizans resim sanat›nda s›k tas-vir edilmemekle birlikte, 11. yüzy›la ait baz› küçük el sanatlar› örneklerinde görülür11.Kapadokya'daki avlulu manast›rlarda girifl mekân›n›n tavan›n›n bu flekilde kabartmahaçlarla süslü örnekleri s›n›rl›d›r. Aç›ksaray'daki 11. yüzy›la ait 7 No.lu Manast›r ben-zer örnektir12.

Manast›r›n merkezî bir konumuna yerlefltirilmifl olan toplant› salonu bazilikalplanl›d›r. Mekân, kuzey- güney do¤rultusunda yerlefltirilen üçerden iki s›ra sütunla üçnefe ayr›lm›fl, düz tavanla örtülmüfltür (Resim: 3). Mekân›n özellikle bat› ve do¤u du-varlar›nda zemine yak›n flekilde oyulan yar›m yuvarlak nifller vard›r. Mekân›n ayr›cakuzeydo¤usunda sonradan yap›ld›¤›n› düflündü¤ümüz birbirine ba¤›ml› iki küçük odayer al›r. Kapadokya'da avlulu manast›rlardan 11. yüzy›la ait Hallaç, Avc›lar'da Bezir-hane, Aç›k Saray'da 5 No.lu manast›rlar, 3 nefli bazilikal planl› salonlar› ile Erdemli'yeyak›n örneklerdir13. Salonun orta nefinin tavan›, do¤u-bat› yönünde bir fleritle ikiyebölünmüfltür. Her iki bölüme yanyana ikiflerden dört büyük haç yap›lm›flt›r. Kuzeyebakan haçlar›n d›fla do¤ru hafifçe geniflleyen kollar›n›n ucu, köflelerde yuvarlat›lm›fl-t›r. Salonun güneybat›s›nda, yaklafl›k daire planl› bir mekân vard›r. Henüz iflleviçözülemeyen mekân›n duvarlar› boyunca düzensiz yar›m yuvarlak nifller aç›lm›flt›r.

116

10 L. Rodley, Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge 1985, fig.3 (Hallaç), fig.21 (Bezir Hane); V.Kalas, “ The 2003 Survey at Selime-Yaprakhisar in the Peristrema valley, Cappadocia” 22. Araflt›rma Sonuçlar›Toplant›s›, 2.cilt, Konya 2004, 62, fig.11-12 (Yaprakhisar 11)

11 Spitzing, a.g.e., 1989, 200.12 Rodley, a.g.e, 1985, 144.13 Rodley, a.g.e. 1985, 13, plan 2 (Hallaç), 2, plan 5 (Bezir Hane), 141, plan 23 (Aç›k Saray No: 5).

Mekân›n do¤usunda ise iki ayr› mekândan oluflan düzensiz dikdörtgen planl›ah›r yer al›r. Ah›r›n kuzey ve do¤u duvarlar›nda yemlikler bulunur. Bölgedeki benzermanast›rlarda ah›rlar›n gereksinme sonucu yap›ld›¤›, kimi manast›rlarda ise bu mekân-lar›n olmad›¤› görülür. 11. yüzy›la ait Aç›k Saray 2 ve 4 No.lu manast›rlar ile YusufKoç Manast›r› avluya aç›lan ah›rlar› ile benzer örneklerdir14. Avluya aç›lan ve ah›rabitiflik infla edilen, kuzey-güney do¤rultusunda dikdörtgen planl› mekân, beflik tonozörtülüdür. Tonozdaki baca deli¤i ile duvarlardaki seki ve nifllerden, ayr›ca mekânabitiflik kilere benzer küçük bir odadan hareketle buras›n›n bir mutfak olabilece¤inidüflünüyoruz.

Avlulu manast›rlarda kiliselerin avlunun bir kenar›na yap›ld›¤› ve ço¤unluklagömü yeri olarak düzenlendi¤i bilinir. Manast›rlar›n bir ço¤unda belirgin bir kilise yap›s›yoktur. Bezirhane Manast›r›’n›n do¤u ucunda ise kuzey-güney do¤rultusunda dikdört-gen planl›, düz tavanl› bir kilise yer al›r. Kilise, dört apsisli olmas› aç›s›ndan dikkatçekicidir (Resim: 4). Do¤udaki yar›m yuvarlak dört apsisten en kuzeydeki templonduvar› ile k›smen ayaktad›r. Apsis yar›m kubbelerindeki s›va tabakas› ve çok azgörülebilen boya kal›nt›lar›, kilisenin duvar resimleri ile bezeli oldu¤unu gösterir.Bugün sadece en ortadaki apsisin ekseninde yer alan niflteki haç belirgindir.

Sonuçta, Erdemli’deki Bezirhane Manast›r› benzer örneklerden yola ç›k›larak10.-11. yüzy›la tarihlenebilir. Günümüzde, Kapodokya’da bulunan bu yap› topluluk-lar› hakk›ndaki çal›flmalar ço¤almakta ve konu hakk›nda de¤iflik görüfller ileri sürül-mektedir. Araflt›rmac›lardan R. Ousterhout, bu komplekslerin avlunun üç taraf›ndaodalar, sütunlu bir cephe ve flapelden oluflan aile meskenleri olabilece¤ini ileri sürer15.

Çal›flmalar›m›z›n son günlerinde yapt›¤›m›z araflt›rmalarda, köy s›n›rlar› içeri-sinde, vadinin güneybat›s›nda ‹ki Kuyu mevkiini tespit ettik. Bu bölge çok önemli birRoma yerleflimi olup zengin mezar yap›lar› içermektedir. Kapadokya bölgesinde; Or-tahisar, Sofular ve Belis›rama benzer Roma mezarlar›na sahip yerleflmelerdir16.Dolay›s›yla henüz deteyl› araflt›r›lmam›fl iki önemli Roma ve Bizans yerleflimi ile Er-demli'nin önemi daha da artmaktad›r.

117

14 Rodley, a.g.e. 1985, 126, 129, plan 20 (Aç›k Saray, No: 2), 138,140, plan 22, fig. 136 (Aç›k Saray, No: 4), 152, plan28, fig. 147 (Yusuf Koç).

15 R. Ousterhout, “A Byzantine Church and Town in Cappadocia” Arkeoloji ve Sanat 86 (1998), 4, 9.16 Benzer Roma mezarlar› için Bkz. N.Thierry, La Cappadoce de L’antiquite au Moyen Age, Brepols 2002, Pl.16, 18.

118

Çizim: 1

Çizim: 2

119

Çizim: 3

Çizim: 4

120

Çizim: 5

Çizim: 6

121

Çizim: 7

Çizim: 8

122

Çizim: 9

Çizim: 10

123

Çizim: 11

Resim: 1

124

Resim: 2

Resim: 3

Resim: 4

YUMAKLAR ARPALIK TEPE KÜÇÜK BULUNTULARI:ÖN RAPOR

Gül IfiIN*

1997 y›l›nda Antalya Emniyet Müdürlü¤ü’nce ele geçirilmifl bir grup tarihî eserinkaçak kaz› yoluyla Antalya Yumaklar Köyü, Arpal›k Tepe mevkiinden gelmifl oldu¤ununtespitinin ard›ndan, 1998 y›l›nda Antalya Müze Müdürlü¤ü arkeologlar›ndan Cihan Ti-bet, Ünal Demirer ve Mustafa Demirel taraf›ndan alanda bir haftal›k bir çal›flmayla kur-tarma kaz›s› gerçeklefltirilmifltir. Ekip, kaz› sonras›nda alan›n mimarî çizim ve rekonst-rüksiyon önerilerilerini haz›rlayarak Antalya Müze Müdürlü¤ü’ne teslim etmifltir1. Antal-ya Emniyet Müdürlü¤ü’nün 1997 y›l› operasyonu ve Antalya Müze Müdürlü¤ü’nün 1998y›l› kurtarma kaz›lar›yla toplam 60 adet envanterlik ve etütlük eser ile 500’e yak›n etüt-lük de¤erde sikke ele geçirilmifltir.

Antalya’ya 53 km. uzakl›ktaki Arpal›k Tepe mevkii güney Pisidia bölgesinde, Sel-ge ve Pednelissos antik kentlerinin güneyinde, kufluçumu 15’er km. mesafede, 650 m.rak›mda Pamphylia düzlü¤üne hâkim bir konuma sahiptir. Eserlerin ele geçirildi¤i alan-da kaçak kaz›larla yo¤un tahribata u¤ram›fl bir yap› kal›nt›s› vard›r. Dorik mimarî ele-manlara sahip yap›, temenos olarak nitelendirilecek bir çevre duvar›na sahip konumuve plan itibariyle bir tap›nak olmal›d›r. Üç basamakl› bir krepidoma üzerinde yükseltil-mifl tap›nak 9x6 metre boyutlar›ndad›r (Resim: 1). Tap›na¤›n naosuna isabet edenalanda tahribat nedeniyle kar›flm›fl mimari kal›nt›lar›n alt›nda kuru duvar tekni¤i ile örü-lerek kuyu a¤z›na dönüfltürülmüfl bir ma¤ara girifli belirlenmifltir (Resim: 2). Bu kuyugörüntülü dar geçit kuzeybat› yönde yaklafl›k 50 metre boyunca takip edilmifl daha son-ra çökmeler nedeniyle geri dönülmüfltür. Böylece tap›nak alt›nda do¤al bir ma¤ara ilebirleflen bir tünel oldu¤u anlafl›lm›flt›r (Resim: 3). Ma¤ara girifli, kaçakç›lar taraf›ndanbulunmufl, kurtarma kaz›s› s›ras›nda ele geçirilmifl olan buluntular›n as›l kayna¤›d›r.Kaçakç›lar›n – 2 metre derinli¤e ulaflt›¤› ve eserleri bu kottan ele geçirdi¤i belirlenmifl,Antalya Müzesi kurtarma kaz›s›nda ise – 6 metre derinli¤e kadar inilerek kaçakç›lar ta-raf›ndan dokunulmam›fl seviyeden de buluntular›n gün ›fl›¤›na ç›kar›lmas› sa¤lanm›fl-t›r2. Çal›flmalar ilk aflamada alandaki do¤al ma¤ara giriflinin bir adak kuyusu olarak kul-lan›lm›fl olabilece¤ini, ikinci evrede bu alan›n dikdörtgen bir temenos içine al›nd›¤›n›,son evrede de –belki de ikinci evre ile efl zamanl› olarak- krepidoma üzerine yükselenbir tap›na¤›n infla edilmifl oldu¤u sonucunu bizlere kazand›rm›flt›r.

Yumaklar’›n yak›n çevresi bugüne kadar Pednelissos, Melli, Selge ve Sillyon yer-leflmelerinde sürdürülmüfl yüzey araflt›rmalar›yla tan›nan arkeolojik bir aland›r. Yumak-lar’a en yak›n mesafede gerçeklefltirilen kaz› çal›flmalar› ise Perge antik kenti ile s›n›r-l›d›r. Son y›llardaki çal›flmalarla Tunç Ça¤› ve erken birinci biny›l arkeolojisi için önem-

* Doç. Dr. Gül IfiIN, Akdeniz Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü 07058 Kampus/ANTALYA1 Bu çal›flmada kullan›lan çizim ve rekonstrüksiyon önerileri Yük. Mimar Hasan Çelik taraf›ndan haz›rlanarak Antalya

Müzesi Arflivi’nden müze müdürlü¤ünün izniyle kullan›lm›flt›r. Eserlere ait fotograflar ise Uzman Arkeolog fievketAktafl taraf›ndan yine müze müdürlü¤ünden al›nan izinle çekilmifltir. Sa¤lad›klar› kolayl›klardan ötürü Antalya MüzeMüdürlü¤ü’ne ve Ünal Demirer, Mustafa Demirel, Akan Atilla ile Aynur Tosun’a teflekkürlerimi sunar›m.

2 C. Tibet, Ü. Demirer, M. Demirel , “Antalya Müzesi 1998 Gebiz Yumaklar Arpal›k Tepe Kurtarma Kaz›s› Raporu”.

125

li veriler sunan Perge, bölgenin güneybat›s›nda ayr›cal›kl› bir konuma sahiptir. Bugünekadar antik kaynaklar ve yüzey araflt›rmalar›yla tan›nan ve Eski Ça¤ tarihçilerine göreHellenistik Dönemden öncesine iz vermekte zorlanan3 güney ve merkez Pisidya bölge-sinin Yumaklar Arpal›k Tepe mevkii, Erken Arkaik Dönemden-‹.S. dördüncü yüzy›la ka-dar kesintisiz tarih veren buluntular›yla bölge arkeolojisine önemli bir katk› sa¤lam›flt›r.

Adak Ma¤aras› ile iliflkideki bir kült alan› olan Yumaklar’da ele geçirilen buluntu-lar piflmifl toprak figürinler ve nesneler, bronz figürinler, 3 adet yaz›tl› minyatür tafl adakaltar›, az say›daki k›r›k çömlek parças›, bir adet kireçtafl› heykel ve çok say›daki sikke-den oluflmaktad›r. Anadolu’da adak ma¤aralar›na iliflkin kült alanlar›yla ilgili sistemli ça-l›flmalar›n eksikli¤i Yumaklar malzemesinin önemini artt›r›r. Buluntular›n ikonografik in-celemeleri ve ele geçirilmifl olan yaz›tlar, alandaki tap›n›m›n hangi tanr› veya tanr›çaiçin oldu¤una dair ipuçlar› vermektedir. Ele geçirilen veriler alan›n birden fazla tanr› içinkutsal say›ld›¤› yönündedir.

Buluntular›n ‹konografik ve Stilistik De¤erlendirilmesiAtl› Adam Figürinleri (Resim: 4): Yumaklar’da iki adet sa¤lama yak›n örnek ve kü-

çük k›r›k parçalarla tan›nan elle yap›lm›fl yaklafl›k 10-12 cm. yüksekli¤indeki at ve bini-cisinin bir arada çal›fl›ld›¤› bu tarz figürinler, tipolojik olarak K›br›s Arkaik II Döneminetarihlenen örneklerle bir arada de¤erlendirilmelidir. Figürinlerin genel k›sa verilmifl bo-yunlar› d›fl›nda gövde üzerine koyu k›z›lkahve ve k›rm›z› boya ile yap›lm›fl çizgisel be-zemeler de bu iliflkiyi kuvvetlendirir. Anadolu’da Kilikya bölgesinde tekil örneklerle ta-n›nmas›na ra¤men K›br›s’taki kadar yayg›n kullan›m›na tan›k oldu¤umuz bir buluntugrubuyla henüz karfl›lafl›lmam›flt›r. K›br›s’ta özellikle Salamis Kutsal Alan›’ndan4 tan›-nan bu tiplemenin ayn› zamanda mezar hediyesi olarak da kullan›ld›¤› bilinir5. Ancakkutsal alanlardaki da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda binici figürinleri genellikle Apollon kültüyleiliflkilendirilmektedir. Yumaklar örnekleri kabaca ‹.Ö. 7. yüzy›l sonu-6. yüzy›l bafl›na ta-rihlendirilebilecek stil özellikleri gösterir.

Bo¤a Figürini (Resim: 5): Adak hayvan› olarak bo¤a Neolitik Dönemden itibarenAnadolu ve komflu co¤rafyalarda kutsal say›lm›fl bir hayvan olmas›yla ça¤lar boyuncailgi oda¤› olmufltur. El yap›m› Yumaklar bo¤as› atl› figürinlerle benzer stilistik özelliklergösterir ve tarihleme aç›s›ndan yine ‹.Ö. 7. yüzy›l bafllar› uygundur. Bo¤a figürinleri Ze-us, Artemis ve Hera6 gibi bir çok farkl› kutsal alanlarda karfl›lafl›lan bir tipleme olmak-la beraber, özellikle ana tanr›ça kültü ve yine tipolojik birliktelik kurdu¤umuz K›br›s’taApollon kültü ile kendini gösterir7.

Selamlama Duruflundaki Adorant Figürinleri (Resim: 6): Yumaklar buluntular›içinde tunçtan yap›lm›fl 11 cm. ile 6 cm. aras›nda de¤iflen yükseklikleriyle üç eserle ta-n›nan, sa¤ elini omuz hizas›ndan bafl üzerine do¤ru kald›ran, cinsel uzuvlar› belirtilmiflç›plak erkek adorant figürinleri önemli bir grubu oluflturur. Bu tiplemenin Güney Girit’teOrta ve Geç Minos dönemlerine tarihlendirilen erken örneklerden itibaren farkl› tanr› yada tanr›çalar için kutsal alanlara b›rak›ld›¤› bilinmektedir8. Yumaklar örneklerinden birtanesi Erken Hellenistik Dönem özellikleri yans›tan oldukça nitelikli bir iflçili¤e sahip saçstili ve ifllenifliyle Augustus Dönemine tarihlenebilecek bir eser olmakla birlikte, bu tip-te di¤er iki örnek stilize ve özensiz iflçilikleriyle tarihleme aç›s›ndan problemlidir; ancakgenel olarak Roma Ça¤› içlerinden olmal›d›r.

126

3 S. Mitchell, “Hellenization of Pisidia” MedA 4 1991, 119-147. 4 T. Manloup, Salamine de Chypre XII. Les Figurines de Terer cuite de tradition archaique. (1984) 46-47.5 V. Karageorghis, The Coroplastic art of Ancient Cyprus IV. The Cypro Archaic Period (1995) 76.6 V. Jarosch, Samische Tonfiguren des 10. bis 7.Jhs. v. Chr. aus dem Herain von Samos. Samos XVIII (1994) 20-21.7 J. H. Young, S. H. Young, Terracotta Figurines From Kourion in Cyprus (1955) 218.8 U. Naumann, Subminoische und protogeometrische Bronzplastik auf Kreta. AM Beih. 6 (1976) 41 vdd.

Çömelmifl Diaulos Çalan Papasilen: Yumaklar’da çok kötü durumda bulunmufl bueser özellikle K›ta Yunanistan’da Olynth, Atina Agoras› ve Korinth gibi merkezlerdenoldukça iyi tan›nan bir tiplemedir9. Yumaklar eseri de sözü edilen merkezlerin eserleriile stilistik bir birliktelik içinde olup ‹.Ö. 5. yüzy›l›n üçüncü çeyre¤ine tarihlendirilebilir.Silen figürinleri a¤›rl›kl› olarak Dionysos kültü ile iliflkili görülse de itiphallik özellikle-rinden dolay› bu figürinler üremeyle iliflkili olabilecek bereketin de tetikleyicisi say›ld›k-lar›ndan10 Eileutheia ya da Artemis, Kybele hatta Athena gibi üremeyi gözeten ana-tanr›ça karakterli kutsal alanlarda da ortaya ç›kar.

Baflörtülü Ç›plak Oturan Kad›n Figürinleri (Resim: 7): Bafllar›n›n omuzlar›ndanafla¤›ya sarkan uzunca himation ile örtünmesine ra¤men vücutlar› ç›plak olarak b›ra-k›lm›fl oturur durumdaki kad›n figürlerin birebir tipolojik benzerleriyle, mevcut yay›nlariçinde henüz karfl›lafl›lamam›flt›r. ‹liflkili benzer örnekler ise Girit’te Eileithyia kültüyleba¤lant›l› kült ma¤aralar›ndan tan›n›r11. Figürinlerden bir tanesinin oldukça fliflkin olankarn› ile hamileli¤i net bir flekilde vurgulanm›flt›r. Di¤er iki örnekten birinde kar›n hafiffliflkin, di¤erinde daha düzdür (Resim: 8). Bu haliyle figürinler hamileli¤in farkl› safha-lar›n› anlatmak ister gibidir12. Stilistik özellikler dikkate al›nd›¤›nda figürinler için ‹.Ö. 5.yüzy›l bafllar› uygun bir tarihtir.

Baflörtülü Ç›plak Oturarak Çocuk Tafl›yan Kad›n Figürinleri (Resim: 9): Yukar›da-ki grupla ayn› özelliklere sahip olmakla beraber fark olarak sol kollar›na yerlefltirdikleriçocuklar› tafl›maktad›rlar13. Yumaklar’da bu gruba giren yaklafl›k 11 cm. yüksekli¤indeyaln›zca iki örnek ele geçirilmifltir.

Adak Kulak Levhac›¤› (Resim: 10): Kutsal alanlarda s›kl›kla rastlan›lan bir nesne-dir. Yumaklar örne¤inde oldu¤u gibi piflmifl topraktan yap›lm›fl olanlar›n›n yan› s›ra tunçve gümüflten yap›lm›fl örnekleri de mevcuttur. Adak kulaklar önceleri iyilefltirmeyle ilifl-kili uzuv modellerinin adak olarak b›rak›ld›¤› Asklepios kutsal alanlar›yla iliflkili olarakgörülürlerken14, Asklepios kutsal alanlar›n›n d›fl›nda hemen her tanr› ya da tanr›çaylailgili bir adak eflyas› olarak rastlan›lmas›yla birlikte, tanr›n›n dilek ve yakar›fllar› duyma-s›n› kolaylaflt›rmas›na yönelik b›rak›lan kulaklar olarak da yorumlanmaktad›rlar15. Ke-sin tarihlemeleri zor olmakla birlikte Hellenistik Dönemle birlikte yayg›nlaflt›klar› ve Ro-ma Ça¤› içinde de kullan›m›n devam etti¤i söylenebilir.

Tafl›nabilir Kabartmal› ve Yaz›tl› Tafl Altarlar (Resim: 11): Yükseklikleri 25 – 30cm. aras›nda de¤iflen, yerel kireçtafl›ndan yap›lm›fl bu grup, yaz›tlar›yla kült alan›ndatap›n›m görmüfl tanr›lar hakk›nda önemli bilgilere ulafl›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Yaz›tlaragöre adaklar Apollon ve anatanr›ça ad›na gerçeklefltirilmifltir. Altarlar üzerindeki ka-bartmalar yaz›t stilinin de destekledi¤i gibi ‹.S. 3. yüzy›la tarihlenir16.

Apollon Heykeli (Resim: 12): 85 cm. yüksekli¤inde mermer bir Apollon heykeli Yu-maklar buluntular› aras›nda özel bir öneme sahiptir. Heykelin kaidesinde tafl›d›¤›yaz›t›nda “Paulinos -bu heykeli- büyük tanr› Mamblasenos’a adad›” ibaresi okunmak-tad›r. Ayakta duran, geriye at›lm›fl chlamys d›fl›nda ç›plak olarak betimlenmifl figür,afla¤› uzatt›¤› sol elinde tafl›d›¤› defne dallar› ile Aphrodite ile özdeflleflti¤i halde Bel-

127

9 P.C. Bol, Liebighaus Museum alter Plastik antike Bildwerke III (Melsungen 1986); Winter Typen I, 216, 6. 10 B. Schmaltz, Terrakotten aus Kabirenheiligtum bei Theben (1974) 32-33.11 B. Rukkowski, The Cult Places of the Agean (1986) 9-11.12 Benzer anlat›m için Girit Inatos Tsoutsouros Eleithyia Ma¤aras› buluntular›na bkz: T. Hadziteliou Price,

Kourotrophos (1978) 89-90.13 A. Krug, Heilkunst und Heilkult. Medizin in der Antike (1985) 151, 165. 14 O. Ziegenaus, G. De Luca, Das Asklepion AvP XI (1968) 171-172.15 C. Roebuck, The Asklepion and Lerna. Corinth XIV (1951) 114-120.16 Yaz›tlar›n okumalar› ve transkripsiyonlar› Doç. Dr. Recai Teko¤lu taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir.

vedere Apollonu’yla Apollon saç düzenlemelerinde de kullan›lmaya bafllanan lam-padion saç düzenlemesi heykelin Apollon oldu¤undan kuflku b›rakmaz. Heykelinyaz›t›nda okunan “Mamblasenos” ismi bugüne kadar literatürde karfl›lafl›lmam›fl,olas›l›kla tanr›n›n yerel isimlendirilmelerinden biri olarak yorumlanm›flt›r.

Sikkeler: Ayr›nt›l› bir araflt›rma konusu olacak yo¤unlukta ele geçirilmifl olanYumaklar sikkelerinin ço¤unlu¤u Selge sikkeleri olmakla birlikte Attaleia, Aspendos veSide gibi merkezlerin de sikkelerini içerir. ‹.Ö. 3. yüzy›ldan ‹.S. 4. yüzy›l ortalar›nakadar kesintisiz bir kültün varl›¤›n› belgeleyen sikkeler son derece önemli buluntugrubunu oluflturmaktad›r.

Sonuç: Güney Pisidia’n›n Pamphylia ile birleflti¤i kesimde, henüz sistematik kaz›araflt›rmalar›n›n yap›lmad›¤› bu co¤rafyada, Yumaklar Kutsal Alan›’n›n ‹.Ö. 6. yüzy›lbafl›ndan ‹.S. 4. yüzy›la kadar süreklilik gösteren son derece önemli bir kült merkezi ol-du¤u anlafl›lm›flt›r. Yumaklar’›n yak›n çevresindeki irili ufakl› kal›nt›lar, Arpal›k Tepe’ninyal›n bir kült alan› olmay›p küçük de olsa bir yerleflim görmüfl oldu¤unu gösterir. Selgeve Pednelissos antik kentlerine son derece yak›n olan konumu bu yerleflmenin bu ikikentten birinin komesi olabilece¤i yolunda bir düflünceyi de akla getirir. Yumaklar kültma¤aras› ve tap›na¤›n›n buluntular ›fl›¤›nda hem Apollon hem de anatanr›ça kültüyleiliflkili bir kutsal alan olarak hizmet verdi¤i anlafl›lmaktad›r.

Sonuç olarak Yumaklar, güney Pisidia ve bat› Pamphylia’da Kremna17, Hurma18

ve Karain19 gibi merkezlerde epigrafik veriler yard›m›yla Meter Oreia ya da Tanr›çaTyriose ile iliflkili olarak tan›nan kült ma¤aralar›na, buluntular› ve mimarisiyle çokönemli bir yenisini eklemifltir.

128

17 G. H. Horsley, S. Mitchell (Ed.) The Inscriptions of the Central Pisidia. Inschriften griechische aus Kleinasien 57(2000) 92-93.

18 M.J. Vermaseren,, Corpus Cultus Cybelae Attidisque I (Leiden 1987), 219 no 735.19 S. fiahin, EA 17 (1991) 127.

129

Resim: 1

Resim: 2

130

Resim: 3

131

Resim: 4

Resim: 5 Resim: 6

132

Resim: 8

Resim: 7

133

Resim: 9

Resim: 10

134

Resim: 11

Resim: 12

ALANYA ve ÇEVRES‹NDE B‹ZANS ARAfiTIRMALARI 2004

Sema DO⁄AN*

Antalya ‹li ve ilçelerinde sürdürdü¤ümüz Bizans araflt›rmalar›n›n 2004 y›l› araziçal›flmas›, 12 - 21 Eylül tarihleri aras›nda Alanya ve çevresinde yap›lm›flt›r1. 2003 y›-l›nda Kültür ve Turizm Bakanl›¤›'n›n izniyle, Alanya Müzesi'nde Bizans tafl yap›tlar›üzerine çal›flmalar›m›z, bizi Alanya ve çevresindeki Bizans yerleflim ve yap›lar›na yön-lendirmifl, müzedeki zengin mimarî tafl ö¤elerin kullan›m yerlerini araflt›rmaya nedenolmufltur2.

1998 y›l›ndan bu yana Antalya ve ilçelerinde, yo¤un olarak Likya'da sürdürdü¤ü-müz yüzey araflt›rmalar›, 2004 y›l›ndan itibaren Antalya'n›n do¤usunda kalan ilçelerde,özellikle Alanya ve çevresinde sürdürülmeye devam edilmifltir. Amac›m›z Akdeniz k›y›-s›ndaki Bizans yerleflim ve yap›lar› ile mimariye iliflkin tafl ö¤elerin de¤erlendirilmesi-dir.

Bu y›l öncelikle Alanya olmak üzere Gündo¤mufl ve Gazipafla ilçelerinde toplam19 yerleflimde inceleme yap›larak Bizans yerleflimlerindeki kilise ve flapellerin yan› s›-ra kale, garnizon gibi askerî yap›lar ile hamam, zeytin iflli¤i, sarn›ç vd. sivil ifllevdeki ya-p›lar saptanm›flt›r. 2004 y›l› çal›flma program›, Alanya ve çevresinde kaz› yap›lmayanBizans yerleflim ve yap›lar›n›n saptanmas›n›, önümüzdeki y›llarda ise belirlenen yap›-larda kapsaml› çal›fl›larak belgelenmesini hedef alm›flt›r.

Alanya kenti Yunanl›larca Korakesion olarak bilinirdi. Kentten ilk kez ‹.Ö. 500'deco¤rafyac› Miletoslu Hekatios söz etmiflti. Korakesion Klasik ve Hellenistik Dönemdekorsanlar›n s›¤›nd›¤› önemsiz bir kent idi. Bu korsanlar›n en ünlüsü olan DiadotosTryphon, ‹.Ö. 2. yüzy›lda o denli güçlendi ki, Seleukos taht›n› ele geçirmeye çal›flt›, an-cak VII. Antiokhos onu yenerek öldürdü. Romal›lar Akdeniz k›y›lar›n› denetim alt›naalarak korsanl›¤› önledi; ‹.Ö. 78'de Servilius Zeniketes'i Olympos'ta yendi; Pompeiusise Korakesion'daki bir savafl sonucunda Kilikia ve Pamphylia k›y›lar›n› korsanlardantemizledi3. Korakesion, Antik Ça¤da Pamphylia ile Kilikia s›n›r› aras›nda yer ald›¤› içinbazen Kilikia, bazen de Pamphylia kentleri aras›nda say›ld›4. 7. yüzy›lda Bizans ‹mpa-

* Doç. Dr. Sema DO⁄AN, Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Beytepe-Ankara/TÜRK‹YEe-posta: [email protected]

1 2004 y›l› çal›flmalar›m›zda yard›mlar›ndan dolay› Alanya Müzesi eski müdürü, flu anki ‹stanbul Arkeoloji MüzesiMüdürü Say›n Dr. ‹smail Karamut'a ve Bakanl›k temsilcisi Sanat Tarihçisi Say›n Berrin Taymaz'a teflekkür ederim.

2 Do¤an, S., "Alanya Müzesi'ndeki Bizans Dönemi Tafl Eserleri", Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, 22. Araflt›rma Sonuçlar›Toplant›s›, 24-28 May›s 2004, Ankara 2005: 71-76.

3 Freely, J., Türkiye Uygarl›klar Rehberi, Akdeniz K›y›lar›, 4, ‹stanbul 2004, 113; Strabon, XIV.5; Arslan, M., "‹.Ö. 188Y›l›ndan ‹.Ö. 67 Y›l›na Kadar Lykia, Pamphylia ve Kilikia Trakheia Sahillerindeki Korsanl›k Faaliyetleri: Nedenleri veSonuçlar›", Adalya VI/2003: 91-116.

4 Beaufort, F., Karamanya, (çev. A. Neyzi-D. Türker), Suna&‹nan K›raç Akdeniz Medeniyetleri Araflt›rma Enstitüsü,Antalya 2002, 174; Texier, Ch., Küçük Asya Co¤rafyas›, Tarihi ve Arkeolojisi, 3 (çev. A. Suat), Ankara 2002, 476-478.

135

ratorlu¤u'nda thema düzeninin kurulmas› sonucu, Lykia ve Pamphylia'y›, k›smen Ka-ria'y› içine alan ve Cibyratis (Kibyraioton) Themas› ad›yla an›lan bölge içinde kald›5. Bi-zans Döneminde kent Kalon Oros "Güzel Da¤" ad›n› ald›, Latinler ise Candiloro, Scan-delore adlar›n› kulland›lar6. 663'ten itibaren Anadolu'da yeniden görülmeye bafllayanArap ordular›, Muaviye komutas›nda K›br›s, Rodos, Kos adalar›n› iflgal etti7. Arap do-nanmas›, 678'de Pamphylia aç›klar›ndaki f›rt›nada büyük kay›plar verdi, ayn› zamandaArap ordusunun da Anadolu'da yenilgiye u¤ramas› sonucu Muaviye 30 y›ll›k bir bar›flanlaflmas› imzalamak zorunda kald›.

Antalya Liman›’n› üs edinen Kibyraiot donanmas›, imparatorlu¤un Akdeniz'dekigücü olarak 9.-10. yüzy›llarda etkin rol oynad›.

Antalya, Haçl› Seferleri s›ras›nda denizden gelen ordular›n ve yolcular›n konak-lama mekân› oldu. III. Haçl› ordusu, Kilikia k›y›lar›nda do¤uya do¤ru ilerlerken 1191'deKalon Oros'ta konaklad›. IV. Haçl› Seferi ile Konstantinopolis'in fethi ve 1204 y›l›ndaLatin ‹mparatorlu¤u’nun kurulmas›yla Bizansl›lar Selçuklular karfl›s›nda güçlenmiflti.Anadolu'nun kuzeybat›s›nda baflkenti ‹znik olan bir sürgün imparatorlu¤u kuruldu. Öteyandan ‹mparator Aleksios Komnenos'un soyundan gelen Büyük Komnenoslar Trab-zon'da bir imparatorluk kurdu. Bu nedenle, Selçuklular Antalya'y› ‹znik ‹mparatorlu-¤u'ndan, Sinop'u ise Trabzon'dan ald›. III. K›l›ç Aslan (1203-4) Isparta ile Burdur'dansonra Antalya'n›n fethini planlad›. I. Alaeddin Keykubad (1220-37), Kalon Oros'u elegeçirerek kendi onur san› Alaeddin'den ötürü kentin ad›n› Alaiye (Alanya) yapt›8.

Bölge, 7. yüzy›lda Arap ak›nlar›na hedef oldu¤undan, kent savunmas› önem ka-zanm›fl ve korunma amac›yla savunma yap›lar›na öncelik verilmifl olmal›d›r. Bu neden-le Alanya ve çevresindeki pek çok kale, kule, garnizon gibi savunma ve korunma yap›-lar› önem tafl›rken, dinsel ve yerleflime iliflkin sivil yap›lar da ayn› süreçte yap›lm›flt›r.

Kentin tarihsel verileri ›fl›¤›nda incelemek üzere çal›flmalar›m›za, Alanya-Antal-ya karayolunda Konakl›, Türkler ve Yeflilköy beldelerinde bafllad›k (Harita).

Türkler'de, k›y› yol fleridinin kenar›nda yer alan yap› kompleksi, do¤uda apsisduvar› ile naosun güney duvar›n›n k›smen ayakta oldu¤u bir kilise yap›s› ile, kuzeyin-de yer alan bat›ya ve kuzeye do¤ru devam eden duvar kal›nt›lar› içermektedir. Kilise-nin çevresinde farkl› ifllevdeki mekânlar, bir manast›r›n varl›¤›n› düflündürür. Almafl›kduvarlar›n malzeme ve tekni¤i ile yüzeyde görülen seramik buluntular Bizans Dönemiözellikleri tafl›maktad›r.

Alanya-Antalya aras›nda bat›ya do¤ru devam eden k›y› yol fleridinde, Türkler veAvsallar mevkiini geçince yer alan Yeflilköy Beldesi'nde bir Bizans hamam›na iliflkin ya-p› kal›nt›lar›n›n bir bölümü, karayolunu geniflletme çal›flmalar› s›ras›nda kepçe ile za-rar görmüfl, müze müdürlü¤ünce müdahale edilerek yolun yönü de¤ifltirilmifltir.

Hamam›n mekânlar›ndan olas›l›kla caldarium/s›cakl›k bölümü, üç cephesi büyüknifllerle geniflletilmifl, kubbe ve tonoz örtü elemanlar› ile ayaktad›r. Bu mekâna bitiflik,tepidarium ve frigidarium bölümleri duvar kal›nt›s› olarak günümüze gelebilmifltir.

Hamam›n içinde ve çevresinde künkler ve seramik buluntular, tarihlendirme ve-rileri olarak önem tafl›maktad›r.

Alanya ile Türkler aras›nda Konakl› Beldesi'nde karayolunun k›y› taraf›nda kalantepenin üst düzleminde ve yamac›ndaki yap› kal›nt›lar›, karemsi-dörtgen planl›, iki kat-l› mekânlar ile zeytin iflli¤i, burada bir yerleflim oldu¤unu ortaya koyar. Günümüze ge-len duvarlar›n malzeme tekni¤i, yüzeydeki günlük kullan›ma iliflkin seramik buluntular,Bizans nitelikleri tafl›maktad›r.

136

5 Bean, G. E., Eskiça¤da Güney K›y›lar, ‹stanbul 1999, 85-86.6 Hellenkemper, H.-F. Hild, Lykien und Pamphylien, Tabula Imperii Byzantini 8, Wien 2004, 587-594; Freely, 2004, 113. 7 Ostrogorsky, 115-116.8 Holt, P. M., Haçl›lar Ça¤›, 11. Yüzy›ldan 1517'ye Yak›ndo¤u, (Çev. Ö. Ar›kan), ‹stanbul 1999, 174; Erdem, ‹., "Bir

Ortaça¤ Kenti Antalya: Geç Antik Dönemden Selçuklular›n Sonuna Genel Bir Yaklafl›m (I)", Adalya V, 2001-2002:163-171; a.y., "Bir Ortaça¤ Kenti Antalya: Geç Antik Dönem'den Selçuklular'›n Sonuna Genel Bir Yaklafl›m (II)", AdalyaVI/2003: 294-303.

Alanya'n›n kuzeyindeki Gündo¤mufl ‹lçesi'nde, Güzelba¤ Köyü’nün do¤usundayer alan Kolybrassos antik kenti, bugünkü ad›yla Ayasofya Harabeleri, 1500 m. yük-seklikteki Susuz Da¤› (Anobius)'nda kurulmufltur9. Alanya'ya 22 km.dir. Kentin girifl ya-mac›nda görkemli bir mimarî, kayaya oyma, basamakl› girifli olan, cephesi aslan ka-bartmal› levha ve kartal bezemeli cephe düzenlemesi ile bir kült yap›s› olarak nitelen-melidir.

Kentin yer ald›¤› tepeye ç›k›fl› sa¤layan merdivenler, do¤al kayal›k biçimlendiri-lerek oluflturulmufltur. Tepenin en üst noktas›ndaki birbirine bitiflik mekânlar›n olufltur-du¤u yap› kal›nt›lar› Bizans Dönemi özellikleri tafl›r.

Akropoliste farkl› düzlemde yer alan iki an›tsal tap›nak kentin Roma Dönemine›fl›k tutar. Farkl› tipteki ostothekler ise nekropol alan›n› belirlemektedir.

Alttaki tap›na¤a iniflte 3 nefli, do¤usu yar›m-daire apsisli bir Erken Bizans bazili-kas› ile bat›s›nda küçük bir flapel saptanm›flt›r. Kiliseye iniflte buldu¤umuz, kabartmahaç motifi bezemeli k›r›k parça, vaftiz teknesine aittir10. Antik kentin, Bizans Dönemin-de de kimi ek yap›larla kullan›m›n› sürdürdü¤ü buluntulardan anlafl›lmaktad›r.

Konakl›'n›n kuzeydo¤usunda, Hamaxia antik kentine 2 km. uzakl›ktaki ElikesikKöyü'nde11, bir kilise ile bat›s›nda kare planl› bir yap› saptanm›flt›r (Resim: 1).

Kare planl› yap›, düzensiz kesme tafllarla dolgu duvar tekni¤inde, yer yer k›r›ktu¤la ile infla edilmifltir. Duvar kal›nl›¤› yaklafl›k 1 m. olan yap›n›n, çevreye hâkim ko-numda olmas› ve boyutlar› da göz önüne al›narak, gözetleme kulesi vb. ifllevde kulla-n›ld›¤› düflünülebilir. Hamaxia'ya yak›nl›¤› nedeniyle, olas›l›kla kentin k›y›dan gelecektehlikelere karfl› korunmas› amac›yla yap›lm›flt›r.

Kulenin bat›s›ndaki kilisenin yaln›z apsis duvar› ayakta olup naos duvarlar›nailiflkin herhangi bir veri yoktur. Apsisin yar›m-daire biçimli duvar›nda, farkl› boyutta dü-zensiz tafllar›n k›r›k tu¤la ile birlikte kullan›ld›¤› duvar tekni¤i, kule ile ça¤dafll›¤›n› orta-ya koyar.

Öte yandan apsisin do¤usunda, kuzeydo¤udan do¤uya do¤ru uzanan bir duva-r›n izleri ve ayn› yönde farkl› kottaki dikdörtgen planl› yap›, ayn› duvar tekni¤inde olupher iki yap› ça¤dafl olmal›d›r. Dibek ve hemen yan›ndaki kuyu, buradaki yaflam›n izle-rini aktaran ipuçlar›d›r.

K›z›lcaflehir Kale, Alanya'n›n Oba Beldesi'nde, K›z›lcaflehir Köyü'nde yer al›r12.Tepenin üst düzleminde, denize ve Alanya'ya hâkim konumdaki kale, d›fl ve iç surlar-dan oluflmaktad›r (Resim: 2).

Surlar düzensiz kesme tafllarla dolgu duvar tekni¤inde infla edilmifltir ve duvarörgüsünde tu¤la-kiremit kullan›m› ile Bizans Dönemine tarihlenir. ‹ki sur aras›nda ve içkalede dörtgen planl› mekânlar›n yan› s›ra, iç kalede bir flapel belirlenmifltir (Resim: 3).fiapelin do¤usu üç apsislidir. Kuzey ve güney duvarlar› kör kemer dizileriyle hareket-lendirilmifltir. ‹ç cephelerdeki duvar resimlerine iliflkin kal›nt›lar oldukça zarar görmüfl-tür.

Obaköy'ün kuzeybat›s›nda Ç›plakl›-Aksaray mevkiindeki orman deposunun kar-fl›s›nda tek mekânl›, do¤usu içte ve d›flta yar›m daire biçimli apsisli, üzeri tonoz örtülübir flapel bulunmaktad›r (Resim: 4). Çevresi çok katl› evlerle sar›lm›fl yap›n›n de¤eri, iç-te tüm duvarlar› ve tonoz örtüsünü kaplayan duvar resimleri ile belirlenir.

137

9 Hellenkemper-Hild, (2004), 648-650.10 Do¤an, S., "Alanya ve Çevresinde Bizans Araflt›rmalar› 2004/Byzantine Surveys in and Around Alanya in 2004"

Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri/News of Archaeology from Anatolia's Mediterranean Areas, ‹stanbul 2005: 97-102.

11 Beaufort, (2002), 177-179.12 Redford, S., Landscape and the State in Medieval Anatolia. Seljuk Gardens and Pavilions of Alanya, Turkey, BAR

International Series 893, Oxford 2000., 17, Fig. 7.

‹ç cephelerde geometrik, bitkisel ve sembolik motifler ile apsiste haç motifinin yerald›¤› duvar resimleri nedeniyle yap› ‹konaklastmus Dönemine tarihlenmelidir (Resim:5). fiapelin yaklafl›k 200 m. yak›n›nda bir yap› kal›nt›s› ile zeytin iflli¤i burada küçük birtoplulu¤un yaflad›¤›n› ortaya koyar.

Alanya'n›n do¤usunda, Mahmutlar Beldesi'nin kuzeybat›s›nda, 1690 m. yüksek-likteki Cebelireis Da¤›’nda yer alan Laertes antik kenti, Alanya'ya 14 km. uzakl›ktad›r13.

Geç Roma - Erken Bizans surlar› içindeki kent, hamam, gymnasion, stoa, eksed-ra olarak tan›mlanan kimi antik yap›lar bar›nd›rmaktad›r. Eksedra, üçlü daire biçimlioturma s›ras› ile Geç Roma bouleuterion plan tipindedir. Surlarda yer yer Erken Bizansduvar örgüsü, Geç Roma/Erken Bizans Dönemi evleri, kentin Bizans Dönemindeki kul-lan›m›na iliflkin verilerdir. Ancak kentin kilisesi yoktur.

Kaynaklarda Alanya'daki iki yerleflimin liman kentlerinden söz edilmesine karfl›nbu iki liman›n adlar› belirtilmeden söz edilmifl, kimi kaynakta da birbirine kar›flm›flt›r.Bunlardan biri Laertes'in, öteki de Syedra'n›n liman kentleridir. ‹ki liman birbirine 4 km.uzakl›ktad›r. Bu yaz incelemek üzere gitti¤imiz Mahmutlar Beldesi'nde, k›y› yolunun ya-n›ndaki yazl›k evlerin arkas›nda yer alan yerleflimin, son araflt›rmalarda Laertes'in lima-n› Mylomê oldu¤unu saptad›k14. Syedra'n›n liman› Naula/Nauloi 'da ise bu y›l çal›flmaolana¤›m›z olmad›.

Mylomê, Alanya'n›n 13 km. do¤usunda, k›y›ya 800 m. uzakl›kta olup günümüz-de muz bahçelerinin içinde kalm›flt›r. Mylomê, Roma Krall›k Döneminde kurulan bir li-man olmas›na karfl›n, Erken Bizans'ta önem kazanm›fl ve 5.-6. yüzy›llarda Alanya ileSyedra aras›nda bir liman-kente dönüflmüfltür. Yerleflim surlarla çevrilmifl olup surlariçinde iki katl›, kare-dörtgen planl›, duvarlar› niflli Erken Bizans yap›lar›, olas›l›kla evlerve zeytin iflli¤i yer al›r. Duvarlarda k›r›k tafl iflçili¤i ile kiremitin kullan›ld›¤› duvar örgü-sü görülür.

Kent içinde belirledi¤imiz 4 kilise an›tsal boyutlar› ile dikkati çeker15. A Kilisesi üçnefli, do¤usu yar›m daire apsislidir; pastophorium odalar› yoktur (Resim: 6). Apsiste du-var resimlerine iliflkin kal›nt›lar ve s›va saptanm›flt›r.

B Kilisesi üç nefli, do¤usu yar›m daire apsislidir. Naosunun kuzey ve güney du-varlar› günümüze gelen kilisenin pastophorium odalar› yoktur (Resim: 7). Yap›, yakla-fl›k 20 m. uzunlu¤u ile oldukça an›tsal boyutludur. Naosun bat›s›nda ise eksende olma-yan, iki katl› pencereli bir yap› yer al›r. ‹çte duvarlar s›val› ve yer yer duvar resimleri iz-lenebilmektedir. Apsisin güneydo¤u duvar›ndaki bir nifl, olas›l›kla prothesis olarak kul-lan›lm›flt›r.

C Kilisesi, kentin içinde kalm›fl bir evin bahçesindedir. Apsisin d›fl›nda kiliseyeiliflkin veri yoktur (Resim: 8). Apsiste beflik kemerli pencere aç›kl›klar› kentin tüm kili-selerinde ortak özelliktir. Duvarlar düzensiz kesme tafl ve tu¤la ile örülmüfltür.

Kentin di¤er dinsel yap›s› olan D Kilisesi, bir köy evinin arka bahçesinde, muz-luklar›n bafllang›c›ndad›r. Yap›n›n apsisi ile naosun kuzey duvar›n›n bir bölümü günü-müze gelebilmifltir (Resim: 9). Apsiste di¤er yap›larda oldu¤u gibi ikiz pencere aç›kl›¤›vard›r. Kilisenin bugün toprakla dolmufl zemininde ise mozaik döflemeye iliflkin tesse-rae, özgün iç dekorasyonun bir parças›d›r.

Kiliseler ile surlar, ilk gözlemlerimize göre ayn› dönemin mimarl›¤›d›r. Kaynaklar-da dokuz kiliseden söz edilmesine karfl›n henüz dört kilise saptayabildik. Olas›l›klamuzluklar›n içinde kald›¤› düflünülen yap› kal›nt›lar›n› önümüzdeki sezonda bulmay›umuyoruz.

138

13 Beaufort, (2002), 176; Hellenkemper-Hild, (2004), 678-679.14 Hellenkemper-Hild, (2004), 738-740.15 Yerleflimdeki befl kilise, T. Akkaya taraf›ndan Afla¤› Laertes olarak tan›t›lm›flt›r: Akkaya, T., "Laertes'de Dini Mimari

‹zleri", V. Ortaça¤ ve Türk Dönemi Kaz› ve Araflt›rmalar› Sempozyumu, 19-20 Nisan 2001, Ankara 2001, 1-12.

Alanya-Gazipafla karayolunda, iki ilçenin s›n›r› üzerinde yer alan Iotape antikkenti, tepenin yamac›nda kurulmufl ve eteklerinden deniz k›y›s›na kadar inmektedir.Günümüzde karayolu kentin ortas›ndan geçmektedir. Kentin üst yamaçlar›nda nekro-pol alan›n›n yan› s›ra sivil ifllevli Erken Bizans yap›lar›n›n varl›¤› belirlenmifltir.

Kentin k›y›da kalan bölümünde do¤u-bat› yönünde uzanan tek nefli, apsisli bir ki-lise, güney duvar›ndaki nifllerden birinde yer alan yaz›tl› duvar resmi nedeniyle HagiosGeorgios Stratelates ad›yla an›lmaktad›r16 (Resim: 10). Kentin di¤er dinsel yap›s› isehamam›n do¤usundaki tek mekânl›, apsisli bir flapeldir.

Alanya-Gazipafla yolu üzerinde Halil Liman› mevkiinde, yolun üst yan›nda bir ki-lise yer al›r. Iotape'ye 2 km. uzakl›kta olmas› nedeniyle, bu kilisenin de Iotape halk›n-ca kullan›ld›¤› düflünülmektedir17. Kilise, do¤usu içte ve d›flta yar›m daire biçimli apsis-li, bazilikal planl›d›r (Resim: 11). Yap›n›n do¤u ve kuzey duvarlar› günümüze gelmifltir.Apsisin örtüye geçifl seviyesinde ise olas›l›kla yap›ya iliflkin bilgi içeren, k›smen zarargörmüfl bir yaz›t yer al›r.

Kilisenin güneyinde, karayolunun alt yan›nda ise tonozlu bir mezar yap›s›, duvar-lar›n›n malzeme-tekni¤i nedeniyle kilise ile ça¤dafl olmal›d›r. Önde bir girifl mekân›n-dan geçilerek girilen mezar odas› kare planl›d›r. Duvarlarda arkosolium tipi mezarlaryer al›r. Duvarlar s›va ile kaplanm›fl ve s›va üzerinde Bizans duvar iflçili¤ine özgü ma-la izleri görülmektedir. Olas›l›kla iç cepheler, duvar resmi yap›lmak üzere haz›rlanm›flolmal›d›r.

Alanya-Gazipafla yolunda B›çk›c› Çay›'n›n denize döküldü¤ü k›y›n›n hemen ar-kas›ndaki tepe üzerinde B›çk›c› Kale ad›yla bilinen Bizans yerleflimi yer al›r18.

Tepe üzerinde denize hâkim konumdaki surlara ait duvarlar, bir kilise ile ek ya-p›lar›, küçük bir yerleflim görünümündedir (Resim: 12). Kilise, do¤u-bat› yönünde uza-nan, do¤usu yar›m daire biçimli apsisli, üç nefli, payeli bazilikad›r. Kuzey duvarda örtü-ye geçifl seviyesindeki e¤im, yan neflerin tonoz örtülü oldu¤unu ve tonozun duvar pa-yeleri ile desteklendi¤ini düflündürür (Resim: 13). Duvarlardaki s›va üzerinde, olas›l›k-la duvar resimleri yer almaktayd›.Yap›n›n naosu, duvarlardan y›k›lan kesme tafllar ilenefleri ay›ran payelerin tafl›d›¤› kemerlerin y›k›nt›lar› ile dolmufltur.

Kuzeydo¤u köflede tonozlu bir mekân, yerleflimin su gereksinimini karfl›lamaküzere, yaklafl›k 10 cm. kal›nl›¤›nda harçla kaplanarak sarn›ç havuzu oluflturulmufltur.Yap›n›n d›fl cepheleri, farkl› boyuttaki düzensiz tafllarla örülmüfl Erken Bizans duvarözelliklerini yans›t›r.

Alanya çevre yoluna 3 km. mesafede bir da¤ köyü olan Hac›mehmetli'deki yap›Aya Yorgi, Hagios Georgios ya da halk aras›nda H›drellez olarak bilinir. Yap›, 1873 ta-rihli yaz›t› ile günümüze gelmifl bir Rum kilisesidir (Resim: 14). 1922'deki mübadele ön-cesinde Alanya'da 350 Rum ailenin yaflad›¤›, yaklafl›k 1700-1800 H›ristiyan nüfusunvarl›¤›, o döneme iliflkin kay›tlardan bilinmektedir. Her mahallede bir kilisenin yer ald›-¤› ve hatta Aya Yorgi gibi k›r kiliselerinin de hizmet verdi¤i araflt›rmalarda aktar›lmak-tad›r19. Yap›n›n do¤usunda küçük bir apsis d›fltan da izlenebilmektedir.

Tek nefli yap›da naosun bat›s›nda, d›fltan merdivenlerle ç›k›lan ikinci kat gyne-kaion/kad›nlar bölümü yer al›r. D›flta çift pahl› kiremit çat› ile örtülü yap›n›n içinde isesivri tonozun, ahflap çubuklar›n düzenli dizilerek tasarland›¤› görülür. Örtü sistemindekiahflap malzemeyle oluflturulan teknik, yap›n›n k›rsal niteli¤ini öne ç›karmaktad›r.Gynekaionun mermer taklidi korkulu¤u ile, tavan bezemelerindeki ahflap iflçili¤i veboya bezemeler 19. yüzy›l Geç Osmanl› Dönemi özelliklerini yans›t›r.

139

16 Freely, (2004), 117.17 Karamut, ‹. - S. Türkmen, "Da¤l›k Kilikya'da Bir Kent: Iotape", Türk Arkeoloji Dergisi, XXXI, 1997:291-305. 18 Hellenkemper-Hild, (2004), 216, 838.19 Voyaco¤lu, V., Alanya-alagia_______, (ed. T. Karasu, çev. A. Ozil), Alanya 2002, 73-74.

Kilisenin yer ald›¤› tepenin yukar› yamac›nda, dönemine ait özgün basamaklar-la ç›k›lan yol, bir su kayna¤›na ulaflmaktad›r. Ön cephesinde bir aziz kabartmas› ile haçbezemeli levhan›n yer ald›¤› çeflme, kayna¤›n kutsall›¤›na da iflaret eder.

Alanya ve çevre ilçelerdeki arkeolojik sit alanlar› ile yerleflimlerin bir bölümüKültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü'nce tescil edilmifltir. 2004 y›l› çal›fl-malar›m›z, bölgede Bizans yap› ve yerleflimlerinin saptanmas›na yönelik ön çal›fl-mad›r. Önümüzdeki sezondan itibaren Bizans yap›lar›n›n plan-rölöve, görüntü kay›tlar›ile belgelenerek mimarî ifllevdeki tafl ö¤elerin envanterlenmesi, yüzey seramiklerinintarihlendirme verileri olarak incelenmesi, elde edilecek sonuçlar›n Bizans sanat›geliflimindeki de¤erlendirilmesi ve yay›mlanmas› planlanm›flt›r.

140

141

Harita: Pamphylia (Hellenkemper-Hild 2004)

Resim 1: Elikesik Köyü, kilise ve kule

142

Resim 2 : K›z›lcaflehir Kale

Resim 3: K›z›lcaflehir Kale'deki flapel

143

Resim 4: Ç›plakl›/Aksaray-flapel, d›fl görünüm

Resim 5: Ç›plakl›/Aksaray-flapeldeki apsis duvar resmi

144

Resim 6 : Mylomê-A Kilise, naostan apsise bak›fl

Resim 7: Mylomê-B Kilise, naostan apsise bak›fl

Resim 8: Mylomê-C Kilise, apsis duvar›

145

Resim 10: Iotape-Hagios Georgios Stratelates Kilisesi

Resim 9: Mylomê-D Kilise, naostan genel görünüm

Resim 11: Halil Liman› mevkiinde flapel, do¤u d›fl cephe

146

Resim 13: B›çk›c› Kilise, naostan kuzeydo¤uya bak›fl

Resim 12: B›çk›c› Kale yerleflimi, genel görünüm

Resim 14: Hac›mehmetli-Hagios Georgios Kilisesi

2004 YILI OLYMPOS ANT‹K KENT‹ YÜZEY ARAfiTIRMASI

Yalç›n MERGEN*

2004 y›l› Olympos ören yeri çal›flmalar› Antalya Müzesi Müdürlü¤übaflkanl›¤›nda ve Prof Dr. Ebru Parman’›n bilimsel dan›flmanl›¤›nda; Anadolu, Ege veDokuz Eylül Üniversitesi'nden kat›lan uzman, lisans üstü ve lisans ö¤rencilerindenoluflan bir ekiple1 20 A¤ustos – 15 Eylül tarihleri aras›nda gerçeklefltirilmifltir. Çal›flmaiznini veren Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve Müzeler GenelMüdürlü¤ü’ne, maddî destek sa¤layan Anadolu Üniversitesi Araflt›rma Fonu’na veSuna&‹nan K›raç Akdeniz Medeniyetlerini Araflt›rma Enstitüsü (AKMED)’ne teflekkürederiz.

2004 y›l›nda Olympos antik kentinde Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’n›n izinleri kap-sam›nda gerçeklefltirilen çal›flmalar; arazi ve kaz› evi çal›flmalar› olarak iki ana gruptade¤erlendirilebilir.

I- Arazi çal›flmalar›Arap donanmas›n›n M.S. 646’dan 8. yüzy›l›n ortas›nda kadar Do¤u Akdeniz’deki

etkinlikleri özellikle kara yolu ile Anadolu’nun iç bölgelerine ba¤lant›s› s›n›rl› olan Lykiakentlerini olumsuz etkilemifl olmal›d›r2. Arap sald›r›lar›n›n Akdeniz k›y›s›ndaki kentlerdeyol açt›¤› sorunlar, 692 y›l›nda toplanm›fl olan Trullo Konsili’nde al›nan kararlardaizlenebilmektedir. Barbarlar olarak adland›r›lan Araplar’›n istilalar› sonucunda, dinadamlar›n›n seyahat etmesinde ortaya ç›kan güçlükler nedeniyle, bu tarihe kadar hereyalette y›lda iki kez yap›lmas› gelenek haline getirilen synodlar›n y›lda bir kez

* Yalç›n MERGEN, 9 Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Temel E¤itim Bölümü, ‹zmir/TÜRK‹YE.1 Bilimsel dan›flman Prof. Dr. Ebru Parman (Anadolu Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü), Doç. Dr. B. Yelda Olcay Uçkan

(Anadolu Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü), Dr. Erkan Uçkan (Anadolu Ünüiversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, ‹çMimarl›k Bölümü), Arfl. Gör. Muradiye Bursal›, Anadolu Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü), Ö¤r. Görev. Yalç›nMergen) Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Temel E¤itim Bölümü), Harita Mühendisi Ahmet NadirTopograf, Restoratör Mimar R›za Y›lmaz, Mimar Ebru Taneri, Anadolu Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, yükseklisans ö¤rencileri Gökçen Öztaflk›n ve Hande Yeflilova, lisans ö¤rencisi Ali Gümüflo¤lu; Ege Üniversitesi, Sanat TarihiBölümü lisans ö¤rencileri Nurullah Kart, Göktan Ergün

2 M. S. 646’da oluflturulan ve fetihlere bafllayan Arap donanmas›, 655 y›l›n›n temmuz ay›n›n bafllar›nda Lykiabölgesindeki Phoiniks’te (Finike) bulunan Bizans donanmas› ile Khelidoniona aç›klar›nda karfl›lafl›r ve Bizansl›lar a¤›rbir yenilgiye u¤rar (Theophanes, The Chronicle of Theophanes Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD284- 813 (Trans. C. Mango, R. Scott, G. Greatrex), Oxford 1997, 482- 483, dipnot 5; A. N. Stratos, Byzantium in theSeventh Century (Translation H. T. Hionides), Amsterdam 1975, Cilt III, 49-55). 671/2 y›l›nda Lykia’da ad›belirtilmeyen liman kentleri Araplar’›n sald›r›s›na u¤rar (Theophanes, a.g.e., 493-494). 697’de, Araplar’›n Akdeniz’deetkinliklerini durdurmak için, yeni düzenlemeler yapma ihtiyac› duyulmufl ve Pamphylia, Lykia ve Karia bölgelerindenoluflan Kibyraioton themas› kurulmufltur (C. Foss, “The Cities of Pamphylia in the Byzantine Age” Cities, Fortressesand Villages of Byzantine Asia Minor, Hampshire 1996, IV, 6 dipnot 20). 715 y›l›nda ise, Arap donanmas›n›n‹skenderiye’den Phoniks’e gemi inflas›nda kullanmak için a¤aç kesmeye geldi¤i bilinmektedir (Theophanes, a.g.e.,535, dipnot 5).

147

yap›lmas›na karar verilmifltir3. Di¤er bir kararda ise, barbarlar›n sald›r›lar› nedeniyleK›br›s Adas› Piskoposu Ioannes’in cemaati ile birlikte Hellespont’a göç etti¤iö¤renilmektedir4. Lykia bölgesine çok yak›n olan K›br›s’ta yaflayan din adamlar›n›nArap sald›r›lar› s›ras›nda ald›klar› K›br›s Adas›’n› terk etme karar›, olas›l›kla deniz yol-culuklar›nda K›br›s’tan sonraki bir demirleme yeri olan komflusu Lykia’n›n da, özelliklek›y› kentlerinde önemli nüfus hareketlerine neden olmufltur. 8. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda,halifeli¤in fiam’dan Ba¤dat’a geçmesi s›ras›ndaki olaylar nedeniyle Araplar’›n,Akdeniz’deki ve dolay›s›yla Lykia üzerinde etkinliklerinin geçici bir süre için azald›¤›tahmin edilebilir5.

Bölgede Arap ak›nlar›n›n d›fl›nda etkili olan ve bilgi eksikli¤inin de kayna¤› olarakgösterebilece¤imiz bir di¤er önemli etken ise son y›llarda yap›lan araflt›rmalarla ortayakonulan do¤al afetlerin y›k›c› gücüdür. Antalya Körfezi’nde hâlen aktif olarak nitelenenfay hatlar›n›n6, Olympos ve çevresini günümüze kadar sürekli etki alt›nda b›rakt›¤› vehatta yak›n çevrelerde gerçekleflen tsunami felaketlerinin etkin oldu¤unu bilmekteyiz.Kay›tl› tarihsel verilere göre 2000 y›ldan daha uzun bir süredir Antalya ve AntalyaKörfezi k›y›lar›nda yer alan yerleflimler, hem depremler hem de ‹.S. 542 y›l›ndanbafllayarak 8. yüzy›la kadar aral›kl› olarak devam eden, ayr›ca 1346-47’de tekrar edenveba salg›nlar› nedeniyle sürekli nüfus kayb›na maruz kalm›fl; bu da Olympos’un daiçinde yer ald›¤› birçok k›y› kentinde özellikle geç antik dönemde %50’lere varan nüfuskay›plar›na neden olmufltur. Bu kayb›n nedenleri hem ölümler hem de daha iç böl-gelere göç olarak anlafl›lm›flt›r7.

“Olympos Antik Kenti Yüzey Araflt›rmas›” kapsam›nda 2004 y›l› yaz sezonundaarazide yürütülen çal›flmalar üç ana bafll›k alt›nda de¤erlendirilebilir

a- Yap› Stoklar›n›n Saptanmas›Olympos antik kentinde geçti¤imiz y›llardan bafllayarak devam eden ve 2004

yaz sezonunda da sürdürülmesi hedeflenen çal›flmalardan bir di¤eri de kent içinde veçevresinde yer almas› muhtemel, bilinmeyen yap›lar›n tespitidir. Bu nedenle, öncekiy›llarda Olympos Çay›’n›n ay›rd›¤› “Kuzey” ve “Güney Kent’in” ulafl›lamayan, bilhassayamaçlarda yer alan bölgelerine ulafl›lm›flt›r. Bu alanlarda bir çok teras duvarlar› ve buduvarlar›n oluflturdu¤u düzlük alanlarda niteli¤i henüz belli olmayan bir çok yap›kal›nt›s› tespit edilmifltir. Henüz kaz› aflamas›na geçilemedi¤inden küçük buluntuyadayal› tarihlendirme yap›lamamakla beraber; malzeme ve teknik karfl›laflt›rmas›yaparak bu yap›lar›n kent s›n›rlar›ndaki di¤er Orta Ça¤ yap›lar› ile benzerlikler göster-di¤i anlafl›lm›flt›r.

Olympos antik kentinde günümüze kadar yap›lan çal›flmalar s›ras›nda veöncesinde “kale” olarak adland›r›lan iki adet yap› toplulu¤u bulunmaktad›r. Bunlardanilki; Akçay’›n (Olympos Çay›) güneyinde ve Olympos sahilinin en güney ucunda bulu-nan sarp ve yüksek bir kayal›k üzerine denize ve kentin do¤u k›sm›na hâkim bir nok-tada infla edilmifl olan, Ceneviz Kalesi olarak adland›r›lan yap› toplulu¤udur (Resim: 1).Di¤eri ise, bu mevkinin kuzeybat›s›nda yer alan ve “Akropol Tepesi” olarak adland›r›lankayal›k tepe üzerine infla edilmifl olan yap› toplulu¤udur (Resim: 2).

148

3 P. Schaff and H. Wace (Edt.) “The Seven Ecumenical Councils of the Undivided Church”, (Trans H. R. Percival),Nicene and Post-Nicene Fathers, 2nd Series (repr. Grand Rapids MI: Wm. B. Erdmans, 1955), XIV: 356-408: 369,Canon VIII.

4 Schaff and Wace, a.g.e., 383, Canon XXXIX. 5 M.S. 789-790’da K›br›s’a do¤ru harekete geçen Araplar’› durdurmak için, aralar›nda Prenses Eirene’nin de oldu¤u

Bizans donanmas›na ait gemiler Myra k›y›lar›na kadar gelir ve Khelidonion (Gelidonya) Burnu’nu geçip Attalia(Antalya) Körfezi’ne do¤ru devam ederler (Theophanes, a.g.e., 639, W. Tomaschek, Zur historischen Topographievon Kleinasien im Mittelalter, SBWien 1891 (reprint 1975), 49). M.S. 787’de I. Theodoros, Myra piskoposu olarakyedinci synoda kat›lm›flt›r. Ard›ndan da, III. Nikolaos Myra metropoliti olmufltur. M.S. 821 ile 825 y›l› aras›nda ise Lykiametropoliti heretik Niketas’t›r (Le Quine, a.g.e. (1760), 969).

6 Özhan, Güven; “Antalya Körfezi Jeolojik ve Tektonik Özellikleri”, Antalya’n›n Jeolojisi ve Do¤al Afetler Konferanslar›,2004; sf., 27-36,TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odas› yay›nlar›: 87.

7 Daha fazla bilgi için bkz.: Duggan, T. M. P.; Adalya No:VII, sf., 123-170, 2004.

1999 y›l›ndan itibaren kentin kuzey ve güney sektörlerinde ve özellikle bu yap›topluluklar›nda gerçeklefltirilen çal›flmalar baz› bilgilerin de¤iflmesine neden olmufltur.Kale olarak bilinen ve hâlen kale olarak adland›r›lan bu yap› topluluklar›, önceliklebünyelerinde bar›nd›rd›klar› baz› binalardan ve daha sonra da bu binalar›n ifllev-lerinden dolay› “kale” olmalar› hususunda tart›flmal› hâle gelmifllerdir. Ayr›ca,Anadolu’nun farkl› yer ve dönemlerinde infla edilmifl kaleler hakk›nda yap›lm›fl önemliaraflt›rmalar›n da yard›m›yla; bu iki yap› toplulu¤unun bilinen “kale” plan tiplerine ak›lc›bir uyumdan ziyade, savunmaya da elveriflli ve büyük bir ihtimalle Olympos kentininOrtaça¤’›nda belirleyici olan baz› politik ve sosyal koflullara yönelik ak›lc› çözümlersundu¤u anlafl›lmaktad›r.

Özellikle “Güney Kale” (Ceneviz Kalesi) olarak bilinen yap› toplulu¤u içinde yeralan oldukça büyük boyutlu, “bazlikal plan flemas›nda” infla edilmifl bir kilise bu kan›y›güçlendirmektedir. Zira, yap› toplulu¤unun infla edildi¤i alan›n topografik yap›s› gözönünde bulunduruldu¤unda, deniz yönünde, yani kuzeyde bulunan duvarlar›nd›fl›ndaki di¤er duvarlar›n savunmaya imkân sa¤layacak nitelikte düzenlenmediklerianlafl›lmaktad›r. Deniz cephesinde yer alan duvarlar üzerinde de mazgallarla berabergenifl pencere aç›kl›klar› bulunmas› bu kan›y› yani; yap›n›n inflas›nda biricik amac›nsavunma yap›s› inflas› de¤il, ancak savunmaya da kolayl›k sa¤layacak dinsel niteliklibir yap› toplulu¤u infla etmek oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Afla¤› yukar› ayn› durum, “Akropol Kalesi” için de geçerlidir. Yaln›z bu yap› toplu-lu¤u dahilinde dinsel niteli¤inden kuflku duyulmayan herhangi bir bina ilekarfl›lafl›lmam›flt›r. Ancak, duvar kal›nl›klar› ve deniz, yani do¤u cephesinde yer alanduvarlar›n sald›r›da zorluk ç›karacak olan ve üst seviyelerde bulunan sarp kayal›klar dakullan›larak savunmaya elveriflli k›l›nacak flekilde düzenlenmesi yerine, mekânoluflturma kayg›s›yla neredeyse deniz seviyesindeki yüksekliklerden bafllayarak inflaedilmesi “kale” fikrini zorlamaktad›r. Ayr›ca, deniz cephesinde bulunmas› beklenenancak bat› cephede, yani kara taraf›nda ve daha ziyade kente ve da¤l›k bölgeye hâkimyüksek kuleler, uzun süreli savunmalarda su gereksinimini sa¤lamas› beklenen sarn›çveya kuyu benzeri su kaynaklar›n›n flimdilik bulunamay›fl›, bu yap› toplulu¤unun da“kale” de¤il ancak sivil kullan›m› da haiz bir hisar oldu¤unu düflündürmektedir.Önümüzdeki çal›flma sezonlar›nda yap›lacak olan temizlik ve kaz› çal›flmalar› budüflünceler aç›s›ndan gerekli bilgiyi sa¤layacakt›r.

Olympos antik kentinde yap›lan çal›flmalar sanat tarihi ve arkeoloji bilimleridünyas›na önemli katk›lar sa¤layacak zenginlikte bir bilgi da¤arc›¤› oluflturmaktad›r.Böyle bir hipotez, Orta Ça¤ Bizans uygarl›¤› aç›s›ndan kentte yer alan yap› kal›nt›lar›taraf›ndan desteklenmektedir. Zira, Likya bölgesi ve di¤er tarihî co¤rafik bölgeleraç›s›ndan ele al›nd›¤›nda, Olympos Ortaça¤’›na dair yap› topluluklar›, dinî-askerî nite-likleri aç›s›ndan özgün biçemleri ile dikkati çekmektedir. Bizans dinî mimarisinde, hemAnadolu hem de Anadolu d›fl›ndaki manast›r yap› topluluklar›nda bilhassa Suriye böl-gesi örneklerinde tarihsel, sosyal-siyasi nedenlerden dolay› savunmaya yönelik mimarîçözümlemeler getirildi¤ini bilmekteyiz. Ancak genel ve yayg›n olan savunma uygula-mas›, hisar ve kaleler ile gerçeklik kazan›rken Olympos Ortaça¤ Bizans mimarisi buözelli¤in d›fl›nda kalmaktad›r.

Oldukça genifl bir alana yay›lan Ortaça¤ kent dokusu, gözden ›rak bir vadininiçinde kurulmakla beraber, bilhassa 7. yüzy›lda bölgede hayat› derinden etkileyen Arapak›nlar›na, özellikle denizden gelen sald›r›lara karfl› savunma sa¤layacak surlardanyoksun gözükmektedir. Erken H›ristiyanl›k Dönemindeki güvenli ortam nedeniyle,kentin güvenli¤i aç›s›ndan çok önemli olan surlar›n infla edilmedi¤ini, bu nedenle deArap ak›nlar›na haz›rl›ks›z yakaland›¤›n› düflünsek bile, sonraki dönemlerde deyerleflim gören kentte, özellikle Akdeniz’e aç›lan do¤u yönünde, sur inflas›n›n olma-mas› flafl›rt›c› görünmektedir. Bu farkl›l›¤›n nedeni ise kentte yer alan yap› topluluk-lar›n›n niteli¤i ile anlafl›lmaktad›r. Olympos’ta bulunan yap› topluluklar› bu güne kadarçal›flmalar›n ›fl›¤›nda tamam›yla dinsel nitelikli olarak yorumlanabilmektedir. Bu neden-

149

le, Olympos halk›n›n çok büyük ihtimalle sadece ve sadece bu yap›larda yaflayan dinîgörevlilerden, rahiplerden oluflmufl bir topluluk oldu¤unu düflünmek olanakl›d›r. Askerîgüç ise, gene bu kiflilerden oluflan bir birlik, buna ek olarak belki de küçük bir garnizonve birkaç gemilik bir filo ile sa¤lanm›fl olmal›d›r. Bu nedenle olsa gerek, flehirde büyükmasraflar gerektiren sur a¤› oluflturulmam›fl, bunun yerine yaflam›n ve ibadetinsürdürüldü¤ü büyük boyutlu yap› topluluklar› yüksek duvarlarla çevrilmifl, savunmay›sa¤layabilecek mazgal pencerelerle donat›lm›fl böylelikle de dinî-askerî mekânlarlakent savunmas› sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r .

Sonuç olarak Olympos kentinin Ortaça¤’da surlarla tahkim edilmemesinin temelnedeni; Olympos nüfusunun belki de sadece din adamlar›ndan oluflmas›, önemli birticaret merkezinden çok, önemli bir dinî merkez olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Budurum ise, Bizans uygarl›¤›nda önemli bir yer tutan manast›r teflkilat›n›n özellikleaskerî ve toplumsal aç›dan konumu, ifllevi, siyasî iliflkileri ve teflkilat sistemi ileba¤lant›l› bir flekilde ele al›nd›¤›nda aç›kl›k kazanabilmektedir.

Yaz sezonunda yap›lan çal›flmalar sonucunda elde edilen verilerin d›fl›nda, takipeden k›fl mevsiminin sert geçmesi sonucunda da baz› daha önce bilinmeyen verilereulafl›lm›flt›r. Sert f›rt›nalar nedeniyle yükselen dalgalar ve Olympos Çay›’n›n yüksekdebisi, Olympos Çay› ile Akdeniz’in birleflti¤i yerde, ekibimizin de¤erli üyesi Say›nOrhan Atvur taraf›ndan tespit edilen baz› mimarî kal›nt›lar› ortaya ç›karm›flt›r (Resim:3-5). Ortaya ç›kan buluntular, yeniden üzerlerinin dere ve denizden tafl›nmas›muhtemel çak›l ve alüvyonla kapanmas› tehlikesine karfl›l›k, k›fl aylar›nda Say›n AhmetNadir Topograf yönetimindeki bir ekip ile topografik plana eklenmifltir.

Yukar›da sözü geçen ve kentin bat›s›nda ve Akdeniz k›y›s›nda ortaya ç›kan bukal›nt›lar önemli baz› yeni veriler sunmufltur. Olympos Çay› a¤z›nda ve kuzeyindeortaya ç›kan tafl zemin kaplamas› (Resim: 3) bu alanda mendirek veya r›ht›ma ait biryürüme düzlemine ba¤l› olarak, cadde ve/veya meydan düzenlemesinin var oldu¤unudüflündürmüfltür. Tafl kaplama üzerinde yer alan yivli sütun tamburlar› da bu düflünceyidestekler niteliktedir. Ayr›ca çay›n mansap bölümünün güneyinde de daha öncegörülemeyen ve düzgün plan düzenlemesine iflaret eden düzenli ve kaba-yonudevflirme tafl malzeme kullan›larak infla edilmifl baz› duvarlar ortaya ç›km›flt›r (Resim:4, 5). Bu alanda elde edilen en önemli sonuç; sözü geçen duvarlar içinde devflirmemalzeme olarak kullan›lm›fl olan Yunanca yaz›tl› iki adet mimarî plastik malzemedir(Resim: 6, 7).

b- Mimari Plastik Malzemenin TespitiGeride kalan çal›flma dönemlerinde tespit edilen mimari plastik malzemelerin

d›fl›nda, 2004 y›l› çal›flma sezonunda yo¤un bitki örtüsü alt›nda kalan birçok alanda dayeni malzemelere rastlanm›flt›r. Bu buluntular›n suni tahribata aç›k olup müdahaleaç›s›ndan aciliyeti olan tafl›nabilir durumdaki baz› parçalar kaz› evine getirilerek koru-ma alt›na al›nm›flt›r.

b.1- Olympos antik kentinde sürdürülen yüzey araflt›rmalar› s›ras›nda önemlisay›labilecek bir buluntu grubunu da yaz›tlar oluflturmaktad›r. Bunlar›n aras›nda RomaDönemine tarihlenen ve “Güney Kent”te yer alan hamam›n infla ve tamir yaz›tlar› tespitedilmifltir. Ayr›ca flehir içi alanlar›nda kurulan manast›r ve kilise komplekslerinde kul-lan›m› görülmeyen kilise s›n›r yaz›t› bulunmufltur. Bu yaz›tlar›n niteli¤i, ayn› dönemdeOlympos s›n›rlar› ve çevresinde epigrafik çal›flmalar›n› sürdüren Prof. Dr. Say›n Bülent‹plikçio¤lu’nun deste¤i ile aç›kl›k kazanm›flt›r. Ayn› zamanda Prof. Dr. Say›n Bülent‹plikçio¤lu ve ekibinin yürüttü¤ü çal›flmalar sayesinde çok say›da adak, mezar, inflayaz›t› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Elde edilen malzemeler özgün buluntu yerlerinde belgelen-mifl ve envanter düzenlemeleri yap›lm›flt›r.

150

c- Topografya çal›flmalar›Önceki y›llarda çal›flmas›na bafllanan ancak, arazinin topografyas› ve çok s›k

bitki örtüsünden kaynakl› zorluklar nedeniyle bitirilemeyen çal›flman›n tamamlanmas›hedeflenmifl ve 2004 y›l› sezonunda bu çal›flma kentin do¤al s›n›rlar›n›n bir k›sm›n›oluflturan Musa Da¤› eteklerinde yer alan Helenistik Döneme ait surlar›n da topografikplana eklenmesi ile sonuçland›r›lm›flt›r.

Topografi çal›flmalar› hedeflenen do¤rultuda, flu bafll›klar alt›nda yürütülmüfltür:c.1 - Olympos antik kentinin çevredeki ça¤dafl yerleflim alanlar› ile de

ba¤lant›s›n› sergileyecek flekilde topografik haritas›,c.2 - Arazi çal›flmalar›n›n d›fl›nda, elde edilen uydu foto¤raflar› ile de destekle-

nen topografik harita üzerine kent plan›n›n da tamamlanarak, bu harita üzerineyerlefltirilmesi ve “topografik kent plan›”n›n sonuçland›r›lmas›,

c.3 - Kenti ikiye ay›ran Olympos Çay› (Akçay)’n›n güneyinde yer alan ve “GüneyKent” olarak adland›r›lan bölgenin 3 farkl› düzlemden geçen bak›fl aç›s›yla oluflturul-mufl, topografik yap›yla da iliflkilendirilmifl “Güney Kent” silueti için gerekli ölçüçal›flmas› ve “Güney Kent“ kesitinin haz›rlanmas›,

c.4 - Üç boyutlu topografik kent plan› çal›flmas› ,c.5 – Memleket koordinatlar› esas al›narak alandaki yap› stoklar›n›n yay›ld›¤›

alanlar› sektörler halinde belirlemek ve gelecekte yap›lmas› durumunda, kaz›çal›flmalar›na sistematik zemin haz›rlamak amac›yla; 200x200 ve 10x10 metrelik gridsistemi için gerekli poligon ve a¤ noktalar›n›n flebekesinin oluflturulmas›.

II- Kaz› evi Çal›flmalar›2004 çal›flma sezonunda arazi d›fl›nda, kaz› evinde de çal›flmalar

sürdürülmüfltür.Topografik çal›flmalar›n bir bölümü de kaz› evinde yer alan bir ekiptaraf›ndan sürdürülerek verilerin digital ortamdaki de¤erlendirilmesi sa¤lanm›flt›r.Ayr›ca, arazide elde edilen veriler do¤rultusunda kent içinde yer alan baz› yap›lar içinüç boyutlu restitüsyon önerileri gelifltirilmifltir. Kaz› evi deposunda bulunan mimari plas-tik ve piflmifl toprak malzemenin envanterleme çal›flmas› da sürdürülmüfltür.

SONUÇ2004 y›l› yaz sezonunda Olympos antik kentinde yap›lan çal›flmalar bir ayl›k

zaman içerisinde gerçeklefltirilmifltir. Önceki y›llarda bafllanan topografya çal›flmalar›,yeni tespit edilen yap›lar›n da eklenmesi ile tamamlanm›fl, ayr›ca kentin güney bölümüiçin öngörülen kesit çal›flmas›na bafllanm›flt›r. Kent s›n›rlar› içinde tespiti mümkün olanmimari ve mimari plastik buluntular›n de¤erlendirme, envanter ve koruma çal›flmalar›sürdürülmüfltür. Kaz› evinde ise önceki y›llarda bafllanan kaz› evi deposundakimalzemelerin envanter ve düzenlemesine devam edilmifltir.

151

152

Harita 1: Olympos Kent Plan› ve Orta Ça¤ Dini mimarisi örnekleri

Harita 2: Olympos Antik Kenti Topgrafik plan›n›n uydu foto¤raf› üzerine aplike edilmifl durumu

153

Resim 1:Olympos, Çeneviz Kalesi

Resim 3: Olympos kentinin bat›s›nda, sahilde ortaya ç›kantafl döfleme

Resim 2: Akropol Tepesi

154

Resim 4: Olympos Çay›’n›n mansap bölümünde ortaya ç›kan mimari kal›nt›lar

Resim 5: Olympos Çay›’n›n mansap bölümünde ortaya ç›kan mimari kal›nt›lar

Resim 6: Olympos Çay›’n›n mansap bölümünde ortaya ç›kan mimarikal›nt›lar içinde devflirme malzeme olarak kullan›lm›fl

Resim 7: Olympos Çay›’n›n mansap bölümünde ortaya ç›kan mimari kal›nt›lar içinde devflirme malzeme olarak kullan›lm›fl

TARSUS-GÖZLÜKULE 2004 YILID‹S‹PL‹NLERARASI ARAfiTIRMALARI

Asl› ÖZYAR*Günhan DANIfiMAN

Hadi ÖZBAL

Bo¤aziçi Üniversitesi’nin Tarih, Kimya, Jeofizik ve Jeodezi bölümlerinin1 iflbirli-¤i, ABD’den ise Bryn Mawr College, Klasik ve Yak›n Do¤u Arkeolojisi Bölümü’nün kat-k›lar› ile gerçeklefltirilen disiplinleraras› çal›flmalar›m›z Mersin ‹li, Tarsus ‹lçesi, Gözlü-kule Höyü¤ü ve çevresinde, ayr›ca Tarsus Müzesi denetiminde kaz› evi depolar›m›zdayürütülmüfltür. Araflt›rmalar›m›za izin veren Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›kla-r› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’ne, bu y›lki araflt›rma temsilcimiz Ayfle Ersoy’a, TarsusMüzesi Müdürlü¤ü’ne ve bu müzedeki de¤erli uzman arkadafllar›m›za yapt›klar› katk›ve yard›mlar› için, bir de her zamanki gibi lojistik konularda desteklerini esirgemeyenTarsus Amerikan Koleji görevlilerine ekip olarak müteflekkiriz.

Mersin il s›n›rlar› içinde, antik Kilikya ya da Çukurova’n›n bat› k›sm›nda, antikCydnus flimdiki Berdan Nehri’nin ise bugün bat›s›nda yer alan Tarsus-Gözlükule Hö-yü¤ü’nde, Goldman kaz›lar›n›n sona ermesinden yaklafl›k 50 y›l sonra, 2001 y›l›nda ye-niden bafllat›lan ve 2002/2003 y›llar›nda da sürdürülen çal›flmalara2 bu y›l da devamedilmifltir.

Arazi ve depolarda yürütülen çal›flmalar›m›z 15 Haziran-15 Temmuz tarihleriaras›nda gerçeklefltirilmifltir. Ayr›ca eylül ay›nda höyü¤ün korunmas› ile ilgili çal›flma-lar›m›z devam etmifltir.

Haziran/Temmuz Aylar›nda Yap›lan Depo Çal›flmalar›Goldman etütlük malzemesi art›k Bo¤aziçi Üniversitesi Tarsus-Gözlükule Arafl-

t›rma Merkezi’nde yer alan ve s›rf bu malzeme için ay›rd›¤›m›z depoda nihai yerini bul-mufltur. Malzemenin tasnif, belgeleme ve inceleme çal›flmalar›na bu y›l da devam et-mifl bulunuyoruz.

155

* Doç. Dr. Asl› ÖZYAR, Bo¤aziçi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Bebek P.K.2, 34342‹stanbul/TÜRK‹YEDoç. Dr. Günhan DANIfiMAN, Bo¤aziçi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Bebek P.K.2, 34342‹stanbul/TÜRK‹YEDoç. Dr. Hadi ÖZBAL, Bo¤aziçi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Bebek P.K.2, 34342‹stanbul/TÜRK‹YE

1 Araflt›rmalar›m›z esas itibar› ile Bo¤aziçi Üniversitesi’nin O2R101 No.lu Bilimsel Araflt›rma Projeleri’nin sa¤lad›¤›maddî olanaklar ile yürütülmüfltür.

2 A. Özyar, G. Dan›flman, C. Gürbüz, H. Özener, Tarsus-Gözlükule 2001 Y›l› Enterdisipliner Araflt›rmalar›, 20.Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› 1. Cilt, Ankara 2003, 273-282; A. Özyar, G. Dan›flman, H. Karabulut, H. Özener,Tarsus-Gözlükule 2002 Y›l› Disiplineraras› Araflt›rmalar›, 21. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› 2. Cilt, Ankara 2004,235-244; A. Özyar, G. Dan›flman, H. Özbal, Tarsus-Gözlükule 2003 Y›l› Disiplineraras› Araflt›rmalar›, 22. Araflt›rmaSonuçlar› Toplant›s› 2. Cilt, Ankara 2004, 87-92

Bu y›l Goldman etütlük malzemesi aras›nda bulunan ve bir k›sm› daha önce ya-y›nlanmam›fl olan tüm obsidiyen ve çakmaktafl› aletler Prof. Dr. Nur Balkan-Atl› tara-f›ndan incelenmifltir. Söz konusu aletler Neolitik Dönemden itibaren Geç Tunç Ça¤›’nakadar kullan›lm›flt›r. ‹lk belirlemelere göre kullan›lan obsidiyen ‹ç Anadolu, Göllüda¤bölgesinden, çakmaktafl› ve çörtler ise Mersin yöresinden olabilir. ‹lk Tunç Ça¤›’ndanitibaren çakmaktafllar› orak b›ça¤› olarak kullan›lm›flt›r.

Neolitik ve Kalkolitik Dönem çanak çömlekleri ile ilgili tasnif ve belgeleme çal›fl-malar› Dr. Behin Aksoy taraf›ndan sürdürülmüfltür. Bu ba¤lamda Goldman dönemindebirlefltirilmek üzere bir kutuda saklanm›fl ancak, birlefltirilmemifl ve yay›nlanmam›fl birdepo kab› tümlenebilmifltir. ‹lk önce bu kab›n, zaman›nda 7 mezar› tespit edilmifl olanGözlükule Kalkolitik mezarl›k bölgesinde, içinde gömü bulunan kaplardan biri oldu¤u-nu düflündüysek de daha sonra mezarl›ktaki kaplar›n tümlenemeyecek durumda bu-lunmufl oldu¤u anlafl›ld›. Ancak herhalde bu kap da depo kab› olarak kullan›m›n›n d›-fl›nda ancak gömü için üretilmifl olabilir.

‹lk Tunç Ça¤› malzemeleri aras›ndan seçilen yay›nlanmam›fl tek ve çift kulplu iç-ki kaplar›n›n çizimleri yap›lm›flt›r. Önümüzdeki y›llarda bu kaplar daha ayr›nt›l› incele-nip yay›nlanacakt›r.

Tunç Ça¤› malzemesi aras›ndan Orta ve Geç Tunç Ça¤›’na ait, daha önce ya-y›nlanmayan, D. A. Slane’in çal›flmalar›na da dahil edilmeyen çanak çömlekler, bu y›lUniversity of Pennsylvania’da doktora talebesi olan Elif Ünlü taraf›ndan tasnif edilip in-celenmifltir.

Tüm çizimlerimiz Bengü K›l›çbeyli (M.A.) taraf›ndan yap›lm›flt›r3. Geçti¤imiz y›llarda incelenen Demir Ça¤›’na geçifl dönemi boyal› çanak çömlek-

lerden sonra, flimdi de ayn› dönemin boyas›z çanak çömlekleri, Bo¤aziçi Üniversitesi,Tarih Bölümü ö¤rencisi Serdar Yalç›n taraf›ndan tasnif edilip master tezi çerçevesindeincelenmeye bafllanm›flt›r. Goldman dönemi Hanfman taraf›ndan yay›nlanan malzeme,flu anda depolar›m›zda tespit edilenin yaklafl›k üçte biridir, o zamanki yay›nlarda boya-l› ve ithal malzemeye a¤›rl›k verilmifltir. Son y›llarda Çukurova ile ba¤lant›l› olabilecekbölgelerde yap›lan ve bu döneme odaklanan yeni çal›flmalar›n sa¤layaca¤› aç›l›m ilegeçifl dönemi boyas›z çanak çömlek yeniden de¤erlendirilirdi¤i taktirde ilginç sonuçlarelde edilecektir.

Roma Döneminde Tarsus kenti, s›rl› seramik üreten önemli merkezlerden biriy-di. Dr. Billur Tekkök, Goldman yay›nlar› kapsam›nda F. Jones taraf›ndan yay›nlananRoma Dönemi kurflun s›rl› mallar› tekrar ele alm›flt›r. Tekkök incelemelerinin sonuçla-r›n›, 2005 Aral›k ay›nda American Institute of Archaeology’nin y›ll›k toplant›s›nda sun-maya haz›rlanmaktad›r.

Bakanl›k temsilcimiz Ayfle Ersoy da çal›flmalar›m›za kat›lm›flt›r4. Ersoy, Gold-man döneminde toplu hâlde bulunan Geç Roma Dönemine ait toplam 228 adet etütlükbak›r sikkenin genel bir taramas›n› yaparak daha iyi durumda olan toplam 39 adet sik-kenin katalog çal›flmas›n› tamamlam›flt›r. Haz›rlad›¤› katalogda ‹. S. 4.- 5.yüzy›la aitkronolojik bir s›ra takip eden ‹mparator II. Constantin’e ait 1, Valens’e ait 1, Gratianus’aait 1, II. Valentinianus’a ait 2, I.Theodosius’a ait 7, Arcadius’a ait 12, ‹mparatoriçe Eu-doxiya’ya ait 1, ‹mparator Honorius’a ait 13, II. Theodosius’a ait 1 sikke yer almaktad›r.

Yine Goldman dönemi kaz›lar› esnas›nda çevredeki flah›slardan sat›n al›nanRoma Dönemine ait 5, Bizans Dönemine ait 3, ‹slâmî döneme ait 2 sikkenin de kata-log çal›flmas› tamamlanm›fl, önümüzdeki y›llarda yay›nlanmas› planlanm›flt›r.

2004 y›l›nda yeni bafllat›lan bir çal›flma da Ortaça¤ eserlerini kapsamaktad›r.Ohio Üniversitesi, Tarih Bölümü hocalar›ndan Prof. Dr. Howard Crane, Goldman döne-mi kaz›lar›nda ele geçirilmifl ancak henüz yay›nlanmam›fl toplam 67 kutuda bulunan

156

3 Kendisine bu estetik aç›dan da mükemmel çal›flmalar için bir kez daha teflekkür ederiz4 Çal›flmalara özveri ile kat›ld›¤› için kendisine teflekkür ederiz.

Ortaça¤ malzemesinin tasnif çal›flmalar›na bafllam›flt›r. Kendisi bu konuda önceliklezaman›nda Florence Day’in bu malzeme üzerinde çal›flarak haz›rlad›¤› notlar, çizimlerve foto¤raflardan faydalanm›flt›r. Bu y›l 314 çömlek Day’in kataloglar›nda tespit edile-rek yeniden tümlenebilmifltir. ‹lk belirlemelerine göre tüm parçalar M.S. 7. ile 10.yüzy›la aitdir. Memluk Dönemi ve Osmal› Dönemi malzemesine hemen hemen hiç rast-lanmamaktad›r. Çanak çömlek d›fl›nda az say›da kutuda alç› kabartma (stucco), cam,tafl ve maden eser fragmanlar› da bulunmaktad›r. Bu yeni çal›flman›n önemi Goldmandöneminde Tarsus Gözlükule yay›nlar›n›n dördüncü cildi olarak tasarlanan ve malze-mesi F. Day taraf›ndan tasnif edilerek incelenmifl olmas›na karfl›n, Day’in zamans›zölümü üzerine yay›mlanamayan cildi tamamlamaya yönelik olmas›d›r. 2005 y›l›nda daçal›flmalar›n› sürdürecek olan Prof. Crane’i bu çal›flmaya ilk yönlendiren kifli, eski kaz›ekibi üyelerinden hocam Machteld J. Mellink olmufltur.

2001 y›l›nda bafllat›lan tüm etütlük malzemenin dijital foto¤raflar ile arflivlenme-sine 2004 y›l›nda da devam edilmifltir. Bu y›l belgelenen gruplar›m›z› Roma Dönemiterrakotta figürin parçalar›, de¤iflik dönemlere ait boncuklar, kemik eserler, deniz ka-buklar› ve cam malzeme oluflturdu. Bu çal›flmay› bu y›l tarih bölümü ö¤rencilerimizdenSevinç Duvarc› ile Seçil Güven gerçeklefltirdiler.

Dijital arfliv haz›rlama çal›flmalar›m›z›n bir aya¤› da Bryn Mawr College, Dept. ofClassical and Near Eastern Archaeology taraf›ndan Prof. James Wright denetimindesürdürülüyor. Art›k 1934–1949 y›llar›na yay›lan bütün kaz› günlükleri koleksiyonu dijitalortamda kaydedilmifl olup bir kopyas› Bo¤aziçi Üniversitesi’nde kullan›ma aç›lm›flt›r.Önümüzdeki y›llarda Bryn Mawr’da bulunan siyah-beyaz foto¤raf ve negatiflerin, ayr›-ca konkordans listelerinin tutuldu¤u defterlerin kopyalanmas› çal›flmalar› sürdürülecek-tir.

15 Haziran -14 Temmuz Tarihleri Aras›nda Yap›lan Arazi Çal›flmalar›2001 y›l›nda höyü¤ün topografik haritas›n› ç›kartan Kandilli Rasathanesi Jeode-

zi Bölümü’nden Kerem Hal›c›o¤lu, Mahir Do¤an ve Özgür Avc› bu y›l höyü¤ün do¤u-güneydo¤u yamac› ve güneybat› teras›nda topografik haritan›n detayland›r›labilmesiiçin ölçümlerde bulunmufltur. Bu çal›flmalar esnas›nda daha önceki y›llarda tesisi ya-p›lm›fl poligon noktalar›ndan baz›lar›n›n tahrip oldu¤u saptan›p bu bölgelerde yenidenpoligonasyon yap›lm›flt›r. Kullan›lmas› kararlaflt›r›lan poligon noktalar›n›n EuropeanDatum 1950 datumundaki koordinatlar› Tarsus Belediyesi’nin ilgili biriminden edinilmifl-tir.

Ayr›ca höyü¤ün güneydo¤u yamac›nda bulunan kesitin çiziminde kullan›lmaküzere 3 noktal› bir ba¤l› poligon a¤› oluflturulup gerekli ölçüde bir karelaj aplike edilmifl-tir.

2002 y›l›nda Goldman dönemi kaz›lar›nda çal›fl›lan Tarsus Gözlükule “A Bölge-si”nin yaklafl›k 30 m. güneydo¤usunda yer alan bir dizi evin, höyü¤ün yamac›n›n terasfleklinde kesilip düzeltilerek yerlefltirilmesi neticesinde, ev sahipleri taraf›ndan her y›ldüzlefltirilerek arkeolojik katmanlar› hem gözler önüne seren, ayn› zamanda da kesilipsüpürülerek h›zla yok olan bir kesitin aç›kta bulundu¤u tespit edilmiflti. Belgeleme ça-l›flmalar›n›n ard›ndan gerek çanak çömleklerden elde edilen bilgilere gerek 14 C tarih-lendirmelerine dayanarak kesitin ‹TÇ II ya da 3. biny›l›n ortalar›na tarihlendi¤i ortayaç›km›flt›.

2003 y›l›nda bu kesiti, ahflap karkas ile sabitlefltirilen bir kerpiç duvar ile korumaalt›na ald›ktan sonra, 2004 y›l›nda ayn› bölgenin bat›ya do¤ru devam›n› oluflturan k›-s›mda çal›flmalar›m›z› sürdürdük. Burada da gene evin sakinleri evlerini höyü¤ün içi-ne, höyük dokusunu keserek yerlefltirmifl ve böylece evin arkas›nda üç ayr› düzlemdeyaklafl›k 10 m. uzunlu¤unda ve 4 m. yüksekli¤inde bir profil meydana getirmifllerdir. Je-odezi uzmanlar›m›z›n karelaj aplikasyonundan sonra belgeleme çal›flmalar› yap›lm›fl-t›r. Çizim (Çizim: 1) ve foto¤raflar ile belgelenen bu bölgeyi do¤udan bat›ya do¤ru ele

157

alabiliriz. En do¤uda bulunan A5-A7 noktalar› aras›nda kalan birinci düzlem 2002’debelgelenen profilin hemen bat›s›nda ve onun bitti¤i seviyede bafll›yor. Iki s›ra tafl temelüzerinde yaklafl›k 80 cm. kal›nl›¤›nda bir kerpiç duvar kal›nt›s› bulunmaktad›r. Tafl te-mel ile beraber 1 m. yüksekli¤e kadar mevcut olan kerpiçin üzerinde ise k›smen yan-m›fl y›k›nt› kerpiç parçalar› ve moloz kal›nt›lar› belirgindir. Kesitin A4-A5 noktalar› ara-s›nda bulunan k›sm› ikinici düzlemi teflkil ediyor. Buradaki tabakalanma 3 m.yi aflk›n-d›r. Alt katmanlarda kerpiç duvara ba¤lanan tabanlar ve üzerinden geçen bir tabakavard›r . Daha yukar›larda görünen kubbe fleklindeki bölgenin iki taraf›nda da yer alanbüyük tafllar dikkat çeker. Kubbe fleklindeki bölgenin içi moloz doludur ve daha az s›-k›flm›fl bir dolgudur; aç›kta durdukça içeri do¤ru oyulmaktad›r. Bu bölgenin üzerindekesitin en üst k›sm›nda kerpiç duvarl› bir evin do¤u duvar›n› ve taban›n› görüyoruz. Buevin temelinde tafl kullan›lmam›flt›r. Ev tahrip olmufltur, içinde yanm›fl moloz ve yan›py›k›lm›fl duvarlar›n kal›nt›lar› görülür. Bat›ya do¤ru A1-A4 noktalar› aras›nda bulunank›s›m üçüncü düzlemi teflkil eder. Ad› geçen evin bat› duvar› ve duvara bitiflen taban›burada bulunur. Ev seviyesinin alt›nda gene iki s›ra ifllenmemifl tafltan oluflan bir duvartemeli görürüz 1.5 m.ye yaklaflan kal›nl›¤›na bak›l›rsa oldukça büyük bir duvar›n teme-li olmad›r. Bu duvar›n üzerinde herhangi bir kerpiç kal›nt›s› tespit edilemedi. Bu bölge-nin en alt seviyesinde, yani en do¤uda bulunan tafl temelli kerpiç duvar seviyesinde,bir dizi kerpiç duvar kal›nt›s› ve sonras›nda üzerinden geçen kal›n bir dolgu tabakas›belirgindir. A1 noktas›n›n bat›s›nda kalan son k›s›mda iki yüzü de s›va ile kapl› kerpiçbir duvar vard›r. Bir daha tekrar edecek olursak, en alt seviyede ayn› taban seviyesiüzerinde bir dizi kerpiç duvar yer al›r. Bunlar›n üzerinde yaklafl›k 1.5 m. kadar duvar ol-mayan dolgu ve taban katlar› yer al›r. Daha yukar›da büyük tafl temellerin bulundu¤uk›s›m bulunur. En yukar›da ve höyü¤ün yamaçtaki yüzeyine çok yak›n bir seviyede isetahrip olmufl, belki de k›smen yang›n geçirmifl bir evin iki d›fl duvar› ve taban› ile karfl›karfl›yay›z.

Belgeleme çal›flmalar› tamamlanan bu kesitten 11 kömür örne¤i al›nm›flt›r. C14

analizlerinin sonuçlar› henüz elimize geçmemifltir. Bu örneklerin analizleri tamamland›-¤›nda 2002’de ald›¤›m›z örnekler ile beraber ‹TÇ II yani 3. biny›l›n ilk yar›s›ndan bafl-layan ve tahminen 2. biny›l›n ilk yüzy›llar›n› kaps›yan bir sekans elde etmifl olaca¤›z.Kaz› yapmadan ulafl›lan bu kesitlerin Çukurova bölgesinin kronolojisine yapaca¤› kat-k› önemlidir. Kesitten ald›¤›m›z di¤er örnekler aras›nda kemik buluntular da yer al›r. Ke-miklerin ilk de¤erlendirmesini Tübingen Üniversitesi doktora ö¤rencisi Canan Çak›rlaryapm›flt›r: koyun/keçi kemikleri d›fl›nda yavru evcil domuz kemi¤i de vard›r. Bir insanparmak kemi¤i d›fl›nda deniz kabuklar›n›n bollu¤u dikkat çeker, ancak eskiden denizedaha da yak›n olan bu yerleflmede denize ulaflmak kolay oldu¤undan flafl›rtmaz. Ke-sitte elen geçirilen en büyük tafl eser yar›dan k›r›lm›fl, ortas› kullan›larak incelmifl birö¤ütme kab›d›r. Tafl örnekleri aras›nda bir de ö¤ütme tafl› olarak kullan›ld›¤› anlafl›lanbir yüzü düzlenmifl volkanik tafllara s›k rastlan›r.

Kesitten en fazla ald›¤›m›z örne¤i çanak çömlek parçalar› teflkil etti. Buluntular‹TÇ II’den bafllay›p Orta Tunç Ça¤›’n› kapsar. Geç Tunç Ça¤›’na ait baz› parçalar dabulunmaktad›r. Alt tabakalarda ‹TÇ II‘nin en tipik örnekleri olan küçük çark yap›m›kâselerden (Çizim: 2, yukar›daki 3 s›ra) bol miktarda bulunmufltur. Gene ‹TÇ II’nin tipikörneklerinden olan k›rm›z› katk›l› hamurdan yap›lma (red gritty ware) kulplar› çizikler ileiflaretli ufak testi parçalar› da (Çizim: 2, ortada No. 15,16) mevcuttur. ‹TÇ III’e tarih-lenen k›rm›z› astarl›, siyah boyal› ve perdahlanm›fl bir gövde parças› (Red and BlackStreak Burnished Ware) ele geçirilmifltir (Çizim: 2, sol afla¤›da No.7). ‹TÇ IIItabakalar›n›n varl›¤›na iflaret eden en tipik örneklerden biri de k›rm›z› astarl› omurgal›(carinated) bir kâsedir (Çizim: 3, en yukar›da No. 6). Orta Tunç örneklerinden kulakç›ktutamakl› bir kap a¤z› (Çizim: 3, No. 14) ele geçirilmifltir. Tarama üçgen fleklinde siyahboyal› bir gövde parças› da Orta Tunç için tipik bir örnektir (Çizim: 3, No. 13).

158

Son olarak ise 2003 Eylül ay›nda resmî yaz›flmalar›n› bafllatt›¤›m›z korumaamaçl› bir çal›flma nihayet 2004 Ekim ay›nda tamamlanabilmifltir. Höyü¤ün bat›yamac›nda yer alan Karamehmet ‹lkö¤retim Okulu’nun bahçe duvar›n›n kald›r›lmas›için giriflimlerde bulunmufltuk. Sebeplerini flöyle özetleyebiliriz:

En önemli sebep okul bahçesinde kalan ‹slâmî döneme ait Duatepe Türbesi’ninkoruma alt›na al›nmas› idi. Ayr›ca höyü¤ün etraf› çit ile çevrilince ve çit briket duvaradayan›nca çevre sakinlerine geçifl kalmam›flt›. Höyük için tespit edilmifl S‹T alan› s›n›r-lar›, okul bahçesinde, briket duvar›n arkas›nda kal›yordu. Dolay›s›yla teklifimiz, Bakan-l›k’›n yapt›rd›¤› tel örgü çitin, masraf› üniversitemizce karfl›lanarak S‹T alan› s›n›r›naçekilmesi ve briket duvar›n kald›r›lmas› idi. Bu giriflimlerin sonucunda çit, höyük veokulu ay›r›p, türbeyi höyük taraf›na dahil ederek kuzeygüney istikametinde de höyük ileokul aras›nda geçit verecek flekilde düzenlenmifltir (Resim: 1).

Ayr›ca 2001-2003 y›llar› aras›nda yap›lan çal›flmalar›m›z› ve baz› araflt›r-malar›m›z›n sonuçlar›n› belgeleyen ilk yay›n›m›z› 2005 y›l› May›s ay›nda gerçeklefltir-mifl bulunuyoruz5.

159

5 A. Özyar (Ed.) Field Seasons 2001-2003 of the Tarsus-Gözlükule Interdiciplinary Research Project, ‹stanbul: EgeYay›nlar›, 2005.

160

Çizim 2: Tarsus-Gözlükule Höyük do¤u tepesinin güney yamac›nda belgenen kesitten al›nan ‹TÇ II seramik örneklerinin çizimleri

Çizim 1: Tarsus-Gözlükule Höyük do¤u tepesinin güney yamac›na yerlefltirilen bir evinaç›kta b›rakt›¤› kesitin çizimi

161

Çizim 3: Tarsus-Gözlükule Höyük do¤u tepesinin güney yamac›nda belgenen kesitten al›nan ‹TÇ III-Orta Tunç-Geç Tunç seramik örneklerinin çizimleri

162

Resim 1: Tarsus-Gözlükule bat› yamac›nda höyük ile Karamehmet ‹lkö¤retim Okulu’nun aras›na yap›lan çitin kuzeybat›dan görüntüsü

Resim 2: Tarsus-Gözlükule Höyük bat› yamac›nda yap›lan çit düzenlemesindehöyük ile okul aras›nda yap›lan geçite kuzeyden bak›fl

2004 YILI ESK‹fiEH‹R, KÜTAHYA, AFYONKARAH‹SAR ‹LLER‹ YÜZEY ARAfiTIRMASI

Taciser TÜFEKÇ‹ S‹VAS*Hakan S‹VAS

2001 y›l›ndan itibaren Eskiflehir, Kütahya ve Afyonkarahisar illerinde devam et-mekte oldu¤umuz arkeolojik yüzey araflt›rmalar›m›z›n dördüncü sezonu 23. 08. 2004-17. 09. 2004 tarihleri aras›nda gerçeklefltirilmifltir.

2004 y›l› arazi çal›flmalar›na, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, ArkeolojiBölümü Ö¤retim Üyesi Doç. Dr. Taciser Sivas'›n baflkanl›¤›nda, baflkan yard›mc›s› ola-rak Tarih Bölümü Eskiça¤ Tarihi Anabilim Dal› Baflkan› Yard. Doç. Dr. Hakan Sivas,Arkeoloji Bölümü ö¤retim elemanlar› Ö¤r. Gör. Yusuf Polat ve Arfl. Gör. Rahflan Tam-sü, Arkeoloji Bölümü yüksek lisans ö¤rencisi, Arkeolog Melike Kavlako¤lu, Arkeolog Si-nem Türko¤lu ile Kültür ve Turizm Bakanl›¤› temsilcisi olarak Kültür Varl›klar› ve Müze-ler Genel Müdürlü¤ü uzmanlar›ndan Arkeolog Zeynep Karakoyun kat›lm›fllard›r. Arafl-t›rma iznini veren Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü'ne, uyumlu ve özveriliçal›flmalar›ndan ötürü ekip üyesi arkadafllar›m›za içten teflekkürlerimizi sunar›z1.

2001 y›l›nda bafllad›¤›m›z araflt›rmalar›m›z›n öncelikli amac› Eskiflehir, Kütahyave Afyonkarahisar il s›n›rlar› içinde, 19. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren gezgin ve araflt›r-mac›lar›n ilgi oda¤› olan Da¤l›k Frigya bölgesinin d›fl›nda kalan sahada Frig yay›l›m› veyerleflim dokusunun saptanmas›, bölgede Frig kültürünün yarat›lmas›nda etkili olan da-ha eski kültürler ile Frig kültürünün daha sonraki dönemlerde bölgede devam eden et-kilerinin araflt›r›lmas›d›r.

1. Eskiflehir, Merkez ‹lçe Köylerindeki Araflt›rmalarMerkez ‹lçe’de kuzey ve kuzeydo¤u yönlerde Kozkaya, Yakakay›, Beyaz Alt›n

(Sepetçi), Kozlubel (Marg›); do¤u ve güneydo¤u yönlerde Karacahöyük, Yörükkaraca-ören, ‹miflehir, Türkmentokat ve Kalkanl› köylerinde araflt›rmalar sürdürülmüfltür

Kozkaya Köyü, Eskiflehir'in 8 km. kuzeyindedir. Köyün yaklafl›k 1600 m. kuzey-bat›s›nda Kavac›k Köyü ile s›n›r oluflturan Karatuzla mevkiinde kaçak kaz›lar ile tahripedilmifl olan Hellenistik Dönem nekropolü bulunmaktad›r. Burada, bizim de heyet üye-si olarak yer ald›¤›m›z Dorylaion-fiarhöyük kaz› ekibi taraf›ndan Bakanl›k izni ile 2002y›l›nda bir temizlik çal›flmas› gerçeklefltirilmifltir2. Nekropol alan›n›n 600 m. do¤usun-

* Doç. Dr. Taciser TÜFEKÇI S‹VAS, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü 26470Eskiflehir/TÜRKIYE E-mail: [email protected]

Yrd. Doç. Dr. Hakan S‹VAS, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, 26470 Eskiflehir/TÜRK‹YE

E-mail:hsivas@ anadolu.edu.tr1 Araflt›rmam›z lojistik ve maddî olarak Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araflt›rma Projeleri Komisyonu Baflkanl›¤› (Proje

no: 040826), Kavlako¤lu A.fi, Elektrik Mühendisi Say›n Hüseyin Turudo¤lu ve Ekd. Yzb. Mehmet Tamsü taraf›ndandesteklenmifltir. Ad› geçen kurum, kurulufl ve kiflilere teflekkürü bir borç biliriz.

163

da, Karatuzla-Sulukaraa¤aç yolunun sa¤›ndaki engebeli arazide sürdürülen çal›flma-larda kaçak kaz›lar ile ortaya ç›kart›lm›fl olan iki adet dromoslu oda mezar saptanm›fl-t›r. Karatuzla Nekropol’ündeki mezarlar ile ayn› infla tekni¤ine sahip olan bu mezarlarve civarda görülen büyük, ifllenmifl mermer bloklar, Karatuzla nekropol alan›n›n bu yö-ne do¤ru geniflledi¤ini veya bu kesimde ikinci bir nekropol alan›n›n varl›¤›na iflaret et-mektedir.

Kuzeydo¤u yönde Yakakay›, Beyaz Alt›n (Sepetçi) ve Kozlubel (Marg›) köylerin-deki araflt›rmalarda, köy evleri, cami ve bahçe duvarlar›nda devflirme malzeme olarakkullan›lm›fl olan Roma Dönemine ait çok say›da kabartma bezemeli ve yaz›tl› mermeradak stelleri, sunak tafllar›, sütun bafll›klar› belgelenmifl, daha önce T. Efe taraf›ndanincelenmifl olan Sepetçi/K›zlar (Çoban) Höyük ve Marg› höyükleri3 ziyaret edilereküzerlerinden malzeme toplanm›flt›r. Her iki höyük de yo¤un tar›msal faaliyetler ve ka-çak kaz›lar ile tahrip edilmektedir.

Do¤u ve güneydo¤u yönlerde Karacahöyük, Yörükkaracaören, ‹miflehir, Türk-mentokat ve Kalkanl› köylerinde, T. Efe taraf›ndan Frig malzemesi verdi¤i bildirilen hö-yükler ile çevreleri araflt›r›lm›flt›r.

Yörükkaracaören Köyü’nün 1300 m. kuzeybat›s›nda yer alan Kalehöyük4, Yörük-karacaöreni Yass›höyük Köyü’ne ba¤layan karayolunun hemen kuzeyinde, yoldan yak-lafl›k 15 m. yüksekliktedir. Do¤al bir kayal›k üzerine teraslar halinde kurulmufltur. Gü-ney ve bat› etekleri yol yap›m› s›ras›nda t›rafllanm›flt›r. Bu kesimde kesitte 2-3 s›ras›korunmufl temel kal›nt›lar› izlenmektedir (Resim: 1). Güney yönden yerleflmeye do¤ruç›k›ld›¤›nda bat› yönde devam eden ve yerleflmeyi çevreleyen bir surun kal›nt›lar› yü-zeyden takip edilebilmektedir. Yer yer 2-3 tafl s›ras› korunmufl olan surda kabaca dü-zeltilmifl dörtgen bloklar kullan›lm›flt›r. Yerleflmenin üzeri düzdür ve do¤u kesimde 30m. çap›nda, 5 m. yüksekli¤inde bir tepe vard›r. Üzerinde çanak çömlek parças› bulun-mayan bu tepe, bir tümülüs olmal›d›r. Araflt›rmam›z sonucunda iskân›n özellikle yerlefl-menin güney ve bat› kesiminde yo¤unlaflt›¤› anlafl›lm›flt›r. Bu kesimde üstten yol sevi-yesine kadar çok miktarda Frig gri çanak çömlek parças› toplanm›flt›r.

Yörükkaracaören’in yaklafl›k olarak 4.5 km. güneyinde, Eskiflehir-Sivrihisar kara-yolunun solunda, ovada Gölüce höyükleri yer almaktad›r. Gölüce I-II höyükleri dahaönce T. Efe taraf›ndan incelenmifltir5. Gölüce III, Gölüce II’nin 130 m. do¤usundad›r. 80m. çap›nda, 4 m. yüksekli¤indedir. Tarla olarak üzeri sürüldü¤ü için konisi düzleflmifl-tir.

2. Eskiflehir-Alpu ‹lçesi’ne Ba¤l› Köylerdeki Araflt›rmalarAlpu ‹lçesi’nde kuzeybat› ve kuzey yönde Osmaniye, Baflören, Belkese, Ar›kaya

ve Karacaören köyleri; do¤u ve güneydo¤u yönde Bozan Beldesi ve Çardakbafl› köy-leri araflt›r›lm›flt›r.

Osmaniye Köyü’nün 1200 m. kuzeyinde, köy ile ayn› ad› tafl›yan bir höyük bulun-maktad›r6. Do¤u ve bat› kesimi tarla olarak sürüldü¤ü için yo¤un bir flekilde tahrip ol-maktad›r. Yüzeyden ‹TÇ 2-3, M.Ö. 2. biny›l ve Klasik Dönem malzemesi toplanm›flt›r.

Ar›kaya’da sürdürülen çal›flmalarda, köyün yaklafl›k olarak 200 m. kuzeybat›s›n-da "Kale Yeri" olarak adland›r›lan mevkide bir Ortaça¤ kalesi saptanm›flt›r.

164

2 Muhibbe Darga, Taciser Sivas, Hakan Sivas, "2001 Y›l› fiarhöyük /Dorylaion Kaz›s› ve Karatuzla Nekropolü TemizlikÇal›flmalar›", 24. Kaz› Sonuçlar› Toplant›s›, Cilt 2, Ankara, 2003, s. 40vdd.

3 Turan Efe,"1994 y›l›nda Kütahya, Bilecik ve Eskiflehir ‹llerinde Yap›lan Yüzey Araflt›rmalar›”, XIII. Araflt›rma Sonuçlar›Toplant›s›, Cilt 1, Ankara, 1996, s. 132, no. 146; s.133, no.153.

4 Turan Efe, “1993 Y›l›nda Kütahya, Bilecik ve Eskiflehir ‹llerinde Yap›lan Yüzey Araflt›rmas›”, XII. Araflt›rma Sonuçlar›Toplant›s›:, Ankara 1995, s.250, no.126.

5 T. Efe, a.g.e., s. 250, no.124, 125.6 Turan Efe,"1994 y›l›nda Kütahya, Bilecik ve Eskiflehir ‹llerinde Yap›lan Yüzey Araflt›rmalar›”, XIII. Araflt›rma Sonuçlar›

Toplant›s›, Cilt 1, Ankara, 1996, s.133, no.152.

Karacaören Köyü’nün yaklafl›k olarak 1 km. güneyinde, Yaprakl› mevkiinde kaçakkaz›larla tahrip edilmifl, mermer mezar stellerinin de bulundu¤u Roma Dönemi nekro-polü yer almaktad›r (Resim: 2). Nekropol genifl bir alana yay›lm›flt›r. Burada henüz ka-çak kaz›larla tahrip edilmemifl mezarlar bulunmaktad›r. Bu mezarlar›n üzeri kal›n vea¤›r mermer levhalarla kapat›lm›flt›r.

3. Eskiflehir-Beylikova ‹lçesi’ne Ba¤l› Köylerdeki Araflt›rmalarBeylikova ‹lçesi’nde kuzey ve kuzeydo¤u yönde Afla¤›dudafl, Emircik ve Afla¤› ‹¤-

dea¤ac›, bat› yönde Parsibey, do¤u ve güneydo¤u yönde Do¤ray, Yal›nl›, ‹mikler, Ok-çu, Halilba¤› ve Yeniyurt köyleri araflt›r›lm›flt›r.

Emircik Köyü’nün 1.3 km. kuzeydo¤usunda yer alan ve ilk kez 2001 y›l›nda tara-f›m›zdan saptanm›fl olan Yaslanbay›r Höyü¤ü7, bölgedeki en önemli Frig yerleflim mer-kezlerinden biridir (Resim: 3). 2004 y›l›nda yerleflmenin özellikle güney kesiminde ça-l›flmalar yo¤unlaflt›r›lm›flt›r. Bu kesimde, zirveden ova seviyesine kadar devam edenderin yar›klar ve güneybat› kesimde yukar›dan afla¤›ya do¤ru yuvarlanm›fl, kabaca dü-zeltilmifl büyük tafl y›¤›nlar› vard›r. Yar›klarda çok miktarda Frig gri çanak çömlek par-ças›, boyal› çat› kiremiti parçalar› ve üzeri kabartma bezemeli piflmifl toprak kaplamalevhas› parçalar› bulunmufltur. Güneybat› yöndeki tafl y›¤›nlar› ise bu alanda büyük ya-p› gruplar›n›n varl›¤›na iflaret etmektedir.

Do¤ray Köyü’nün 1.3 m. kuzeybat›s›nda, Göl mevkiinde Do¤ray Höyü¤ü yer al-maktad›r. Höyük, Beylikova-Do¤ray karayolunun kuzeyinde, yola 20 m. uzakl›ktad›r.400x250 m. boyutlar›nda, 19 m. yüksekli¤indedir (Resim: 4). Höyük üzerinden ve özel-likle güney yamaçlardan bol miktarda çanak çömlek parças› toplanm›flt›r. Bunlar için-de Frig gri malzeme dikkat çekicidir. Ayr›ca, M.Ö. 2. biny›l ve Klasik Devir çanak çöm-lek parçalar› da vard›r.

Höyü¤ün 600 m. güneyinde Karabay›r/Ba¤lar mevkiinde, toprak alt›nda tüf kaya-ya oyulmufl dromoslu oda mezarlar›n yer ald›¤› genifl bir nekropol alan› tespit edilmifl-tir. Nekropol alan›n›n yaklafl›k olarak 600 m. do¤usunda, Delik Tepe olarak adland›r›-lan mevkide ise ana kayaya oyulmufl yaklafl›k olarak 3 m. a¤›z çap›na sahip, 4-5 m.derinli¤inde iki adet su sarn›c› bulunmaktad›r.

Halilba¤› Köyü’nde eski ve yeni köy camilerinin avlu duvar›nda devflirme olarakkullan›lm›fl olan kabartma bezemeli ve yaz›tl› mezar stelleri yer almaktad›r (Resim: 5).Köyün 1 km. güneydo¤unda, Hisarkale mevkiinde, çevreye hâkim yüksek kayal›k birtepenin üzerinde küçük bir Ortaça¤ kalesi kurulmufltur.

Halilba¤›'n›n 5 km. kadar kuzeybat›s›nda, Çap›l mevkiinde devam eden araflt›r-malarda “Ana Kad›n” olarak adland›r›lan kayal›k tepede bir Frig kaya mezar› saptan-m›flt›r. Kareye yak›n dikdörtgen giriflten, beflikçat›l›, dikdörtgen planl› mezar odas›nagirilir (Resim: 6). Odan›n içinde yan duvarlara bitiflik, ana kayadan yontulmufl karfl›l›k-l› iki adet seki bulunmaktad›r.

4. Eskiflehir- Sivrihisar ‹lçesi’ne Ba¤l› Köylerdeki Araflt›rmalarSivrihisar ‹lçesi’nde kuzey yönde Dümrek Beldesi ve Karacakaya, kuzeydo¤u

yönde Biçer, kuzeybat› yönde Karaburhan, Karg›n, bat› yönde Paflakad›n ve Karaca-ören Yayla, güneybat› yönde K›n›k köyleri araflt›r›lm›flt›r.

Dümrek Beldesi’nin 1.8 m. güneyinde yer alan K›z›lburun mevkiinde, tarlalar› s›-n›rland›ran alçak kayal›k tepenin güneye bakan yüzünde, Roma Dönemine ait arcoso-liumlu oda mezarlardan oluflan bir nekropol saptanm›flt›r.

Karacakaya Köyü’nün 900 m. güneyinde, Dümrek Beldesi’nin kuzeyden çevrele-

165

7 Taciser. Sivas, “Eskiflehir-Kütahya-Afyonkarahisar ‹lleri 2001 Y›l› Yüzey Araflt›rmas›”. 20. Araflt›rma Sonuçlar›Toplant›s›, Cilt 2, Ankara, 2003, s. 287.

yen yüksek ve kayal›k Çal Tepesi’nin kuzey yüzünde bir Frig kaya mezar› bulunmak-tad›r. Mezar, sert mermer kayaya oyulmufltur. Kabartma üçgen al›nl›kl›, dikdörtgen gi-riflden iki basamak ile beflik çat›l›, dikdörtgen planl› mezar odas›na (2.34x1.75x2.10 m.)girilmektedir (Resim: 7). Odan›n sol ve arka duvar›nda ana kayadan oyulumufl iki klineyer almaktad›r. Giriflin sa¤›nda, içte ön duvara alçak kabartma olarak ifllenmifl ata bin-mifl bir figür ile arkas›nda elinde m›zrak tutan ikinci bir figür ifllenmifltir (Resim: 8).

Karaburhan’›n 3 km. güneybat›s›nda, Habip P›nar› Özü/Yukar›da¤ mevkiinde al-çak kaya kütlelerine oyulmufl üç kaya mezar›n›n bulundu¤u bildirilmifltir. Bu alandakiçal›flmalar›m›zda bir mezar belgelenmifl, iki mezar›n yeri tespit edilmifl, ancak giriflleritoprakla örtüldü¤ü için plan› hakk›nda herhangi bir bilgi edinilememifltir. Tafl iflçili¤i vemimari aç›dan Frig kaya mezar› özellikleri tafl›yan ilk mezar, az e¤imli beflik çat›l›, dik-dörtgen planl› oda mezard›r (2.50x1.80x1.50 m.). Her iki yan duvar ve arka duvarönünde ana kayadan yontulmufl alçak, üç seki yer almaktad›r (Resim: 9).

Güneybat› yönde K›n›k Köyü’ne 1200 m. mesafede Hamamtepesi mevkiinde de-vam eden araflt›rmalarda, do¤al alçak bir tepe üzerine kurulmufl Klasik Dönem yerlefl-mesi saptanm›flt›r. Bu yerleflmenin yaklafl›k olarak 100 m. kadar güneyinde bir höyükyer almaktad›r. 100 m. çap›nda, 5 m. yüksekli¤indeki Hamamtepesi Höyü¤ü’nün üze-rinden çok miktarda ‹TÇ ve M.Ö. 2 ve 1. biny›la ait çanak çömlek parças› toplanm›flt›r.

5. Eskiflehir- Mihal›çc›k ‹lçesi’ne Ba¤l› Köylerdeki Araflt›rmalarMihal›çc›k ‹lçesi’nde kuzeydo¤u ve kuzeybat› yönlerde Belen, Seki, Gürefl, Çalç›,

Sorkun ve Otluk köyleri, bat› yönde K›z›lbörüklü, Tatarc›k ve Da¤c› köyleri, do¤u yön-de Narl› Köyü, güney yönde Yunus Emre, Adahisar ve Sazak köyleri araflt›r›lm›flt›r.

Seki Köyü’nün 3 km. do¤usunda, Seki ile Gürefl Köyü’nün s›n›r›nda Aktepe mev-kiinde bir Frig yerleflmesi saptanm›flt›r. Kale tipi yerleflme, Aktepe olarak isimlendirilenkayal›k tepenin kuzey ucunda, kuzey yönde Sakarya Nehri ve Sar›yar Baraj›’na hâkimbir noktada kurulmufltur. Güçlü bir sur, yerleflmeyi çevrelemektedir. Yer yer ana kaya-ya aç›lan temel yuvalar›na oturtulmufl olan duvarlar›n 2-3 tafl s›ras› korunmufltur. Bat›yönde, iç k›s›mda ikinci bir tahkimat duvar› daha bulunmaktad›r. Duvar›n kuzey-güneydo¤rultulu 120 m. uzunlu¤undaki k›sm› yüzeyden rahatl›kla izlenebilmektedir. Bu duvarda d›fl sur gibi ana kayaya aç›lan temel yuvalar›na oturtulmufl çok büyük dikdörtgenblok tafllarla infla edilmifltir (Resim: 10). Yüzeyden çok miktarda Frig gri çanak çömlekparças›n›n yan› s›ra, piflmifl toprak çat› kiremiti ve üzeri kabartma bezemeli piflmifl top-rak kaplama levhalar›na ait parçalar toplanm›flt›r. Ayr›ca, Gürefl Köyü’nden bir köylü-den Aktepe’de bulundu¤u bildirilen sö¤üt yapra¤› formunda, omurgal› bir demir m›zrakucu (Resim: 11) al›narak müzeye teslim edilmifltir

Kuzeybat› yönde Çalç› Köyü’ndeki araflt›rmalarda Kadirören mevkiinde küçük birtap›nak oldu¤unu düflündü¤ümüz yap› kal›nt›s›; Yelde¤irmeni ve Dombaz mevkiindeise iki höyük tespit edilmifltir. Yelde¤irmeni Höyük, 50 m. çap›nda, 2 m. yüksekli¤inde-dir. Yüzeyinden ‹TÇ ve M.Ö. 1. biny›l çanak çömlek parçalar› toplanm›flt›r. Dombaz Hö-yük 75 m. çap›nda, 4 m. yüksekli¤indedir. Üzerinden çok miktarda ‹TÇ ve Frig gri ça-nak çömlek parças› toplanm›flt›r.

Otluk Köyü’nün 2.2 km. kuzeydo¤usunda, Kayap›nar› mevkiinde kaçak kaz›larlaortaya ç›kart›lm›fl olan bir kilise yap›s› yer almaktad›r (Resim: 12). Yap›n›n duvarlar›n-da devflirme olarak yaz›tl› ve kabartma bezemeli mermer steller kullan›lm›flt›r. Civarda-ki yamaçlarda yapt›¤›m›z incelemelerde, üzeri kabartma bezemeli ve yaz›tl›, mermermezar stelleri saptanm›flt›r. Büyük olas›l›kla buras› bir nekropol alan›d›r ve kilisededevflirme olarak kullan›lm›fl olan steller de buradan götürülmüfltür.

Köyün 1 km. kadar güneyinde, De¤irmendere mevkiinde bir yamaç yerleflmesitespit edilmifltir. Otluk Köyü’nü Alpu'ya ba¤layan yolun yap›m› s›ras›nda tahrip edilmiflolan yerleflme hemen yolun güneyinde yer almaktad›r (Resim: 13). Yolun açt›¤› kesit-te, dere k›y›s›nda ve orman içinde çok miktarda ‹TÇ çanak çömlek parças›, piflmifl top-rak, piramidal a¤›rl›k, boynuz delici ve bazalt ezgi tafl› bulunmufltur.

166

Bat› yönde K›z›lbörüklü ve Da¤c› köylerindeki araflt›rmalarda, stratejik konumlar›ile gözetleme kalesi oldu¤unu düflündü¤ümüz iki adet Ortaça¤ kalesi saptanm›flt›r. Sa-karya Nehri’ni kontrol eden bir baflka Ortaça¤ kalesi ise do¤u yönde Narl› Köyü’ndeincelenmifltir.

Güneybat› yönde Adahisar’da, köyün 500 m. bat›s›nda yer alan Adahisar Kale-si'ne ç›k›lm›flt›r (Resim: 14). Yüzeyden izlenebilen oval planl› sur, kaleyi çevrelemekte-dir. Harçs›z kuru duvar tekni¤inde orta boy tafllarla infla edilmifl olan sur bedeni, 2-2.50m. kal›nl›¤›ndad›r. Belirli aral›klarla yar›m daire planl› kulelerle güçlendirildi¤i anlafl›l-maktad›r. Sur d›fl›nda güney yamaçta kademeler hâlinde yap›lm›fl teras duvarlar› tes-pit edilmifltir. Özellikle bu kesimde çok miktarda Frig gri renkli çanak çömlek parçalar›toplanm›flt›r. Çevresindeki genifl ovaya ve yollara hâkim pozisyonu ile Adahisar KalesiM.Ö. 1. biny›l›n ilk yar›s›nda önemli bir Frig yerleflmesi olmal›d›r. Kale içinde ele geçi-rilen Klasik ve Roma Dönemi çanak çömlek parçalar›, kalenin uzun bir süre kullan›ld›-¤›n› göstermektedir.

6. Eskiflehir- Seyitgazi ‹lçesi’ne Ba¤l› Köylerdeki Araflt›rmalarSeyitgazi ‹lçesi’nde bat› yönde Befl Saray, Üç Saray ve Göknebi köyleri, do¤u

yönde Beyk›flla, güneydo¤u yönde Cevizli, Bardakç›, Bardakç›/Orta Oba mahallesi,So¤ulcak Çiftli¤i, kuzeydo¤u yönde Yaz›dere köyleri araflt›r›lm›flt›r.

Üç Saray’da Ambarderesi ve Osmanbey mevkilerinde yap›lan çal›flmalarda Bi-zans Dönemine ait kaya flapalleri ile arcosoliumlu oda mezarlar›n yer ald›¤› nekropoltespit edilmifltir. Arkeolojik malzeme, nekropolün Roma ve Bizans Döneminde kullan›l-d›¤›n› göstermektedir.

Göknebi’de, köyün 800 m. güneyinde bir höyük, 500 m. do¤usunda bir adet ar-cosoliumlu oda mezar tespit edilmifltir. Göknebi Höyük, 100 m. çap›nda, 4 m. yüksek-li¤indedir. Do¤al bir tepe üzerinde kurulmufltur. Yüzeyden çok miktarda ‹TÇ çanakçömlek parçalar› toplanm›flt›r

Beyk›flla Köyü’ndeki çal›flmalarda Orta Oba'n›n Çiftlik Yamas› mevkiinde 120 m.çap›nda, 10 m. yüksekli¤inde bir höyük saptanm›flt›r. Çiftlik Yamas› Höyü¤ü olarakisimlendirdi¤imiz yerleflmenin üzerinde, bat› yönde, diktörtgen plan veren bir yap› ka-l›nt›s› yer almaktad›r. Do¤u kesimi teraslar hâlinde hafif bir meyille yol seviyesine in-mektedir. Bu kesimde yüzeyden çok miktarda Frig gri çanak çömlek parçalar› toplan-m›flt›r.

Cevizli Köyü’nün 3 km. kadar güneydo¤usunda, Çakmak Ören mevkiinde, üzeritafl öbekleri ile kapl› bir höyük saptanm›flt›r. Çakmak Höyük 100 m. çap›nda, 8 m. yük-sekli¤indedir. Üstte yuvarlak planl›, 45 m. çap›nda kal›n bir sur yerleflmeyi çevrelemek-tedir. Yamaçlara do¤ru akan çok miktardaki tafl, surun büyük bir bölümünün tafltan in-fla edildi¤ini göstermektedir. Güney yönde kademeler hâlinde teras duvarlar› vard›r.Yüzeyden ve eteklerden ‹TÇ ve Demir Ça¤› malzemesi toplanm›flt›r.

Bardakç›/Orta Oba Mahallesi’nde devam eden araflt›rmalarda, yerleflmenin 1 km.bat›s›ndaki Alaca mevkiinde, eteklerinde tar›m yap›lan kayal›k tepenin do¤u yüzündearcosoliumlu oda mezarlardan oluflan bir nekropol saptanm›flt›r. Giriflleri do¤uya yön-lendirilmifl 5 adet arcosoliumlu oda mezar kaçak kaz›lar ile tahrip edilmifltir. Toprak al-t›nda yumuflak tüf kayaya oyulmufl olan mezarlar›n hepsi dromosludur. Kareye yak›ndiktörtgen giriflten mezar odas›na ulafl›lmaktad›r.

Bardakç›’da, köyün güneybat›s›nda Keçiçay›r› mevkiinde, ayn› ismi tafl›yan birhöyük bulunmaktad›r. Daha önceki y›llarda T. Efe taraf›ndan incelenmifl olan Keçiçay›-r› Höyü¤ü’nün8 üzeri ve etekleri tar›m arazisi olarak kullan›lmaktad›r. Höyü¤ün, yakla-fl›k olarak 500 m. kadar kuzeyinde, tarlalar›n ortas›nda, birbirine yak›n konumda üç

167

8 Turan Efe,“1995 Y›l›nda Kütahya, Bilecik ve Eskiflehir ‹llerinde Yap›lan Yüzey Araflt›rmalar›”, XIV. Araflt›rma Sonuçlar›Toplant›s›,. Cilt 2, Ankara, 1997, s. 217, no.210.

adet tümülüs mezar yer almaktad›r. ‹kisi kaçak kaz›larla tahrip edilerek mezar odalar›-n›n duvarlar› ortaya ç›kart›lm›flt›r. Çevreden toplanan çanak çömlek parçalar›, tümülüs-lerin Roma Dönemine ait oldu¤unu göstermektedir.

Tümülüslerin kuzeyinde, kayal›k tepenin güney ve bat› kesiminde Körestan ‹nleriolarak isimlendirilen kaya mezarlar› bulunmaktad›r. Mezarlar, üst üste iki kaya teras›-na ayn› hat üzerinde arcosoliumlu oda mezar ve khamosorion mezar fleklinde oyul-mufltur. Bu mezarlar mimari ve iflçilik bak›m›ndan bölgede bilinen Roma Dönemi ka-ya mezarlar› ile büyük benzerlik içindedir.

7. Eskiflehir-Han ‹lçesi’ne Ba¤l› Köylerdeki Araflt›rmalarHan ‹lçesi’nde kuzey yönde Hankaraa¤aç ve Gökçekuyu köyleri, kuzeybat› yön-

de A¤larca Köyü araflt›r›lm›flt›r. Hankaraa¤aç’ta, köyün 500 m. kuzeydo¤usunda bir höyük saptanm›flt›r. Hanka-

raa¤aç Höyü¤ü ismini verdi¤imiz yerleflme, 60 m. çap›nda, 8 m. yüksekli¤indedir. Do-¤u kesimi tar›m nedeniyle tamamen tahrip olmufltur. Bu alanda Frig gri çanak çömlekparçalar› toplanm›flt›r. Kuzeydo¤u ve güney kesimi tarla olarak sürülmüfltür ve toprakiçinden ‹TÇ malzemesi bulunmufltur.

Kuzeybat› yönde A¤larca Köyü’ndeki çal›flmalar, Kuççudere ve Karaa¤aç mevki-lerinde sürdürülmüfltür. Kuççuderesi mevkiinde tarla olarak yeni sürülmüfl genifl düzalan›n, do¤u yöndeki Kuççu Deresi’ne inen dik yamaçlar›nda çok miktarda ‹TÇ çanakçömlek parças› toplanm›flt›r. Tarla yüzeyinde ise pullukla yeni ç›kart›lm›fl büyük tafllardikkati çekmektedir. Burada sürülerek zaman içinde yok olan bir ‹TÇ yerleflmesi vard›r.Tarla sahibi, buradan buldu¤u piflmifl toprak bo¤a figürinini ekibimize teslim etmifltir(Resim: 15).

Karaa¤aç mevkii, köyün 1 km. bat›s›nda yer almaktad›r. Burada Kay› Köyü-A¤-larca karayolu taraf›ndan do¤u kesimi tamamen tahrip edilmifl olan bir höyük saptan-m›flt›r. Höyük konisi tar›msal faaliyetler nedeniyle düzleflmifltir. Kesitten ve akan toprakiçinden çok miktarda, ‹TÇ ve Frig gri çanak çömlek parças› toplanm›flt›r.

8. Kütahya Merkez ‹lçe Köylerindeki Araflt›rmalarKütahya Merkez ‹lçe’de kuzeybat› yönde Bayat, Çobanlar ve Uluköy köylerinde

araflt›rmalar yap›lm›flt›r.Bayat ve Çobanlar Köyü’nde köy içinde, çeflmelerde devflirme olarak kullan›lm›fl

mermer çifte sütunlar belgelenmifltir. Uluköy'ün 1.5 km. kuzeyinde, genifl tar›m arazisi-nin ortas›nda Uluköy Höyük yer almaktad›r. 80 m. çap›nda, 9 m. yüksekli¤indedir. Üstk›sm›ndan Nato boru hatt› geçirilmifltir. Boru hatt› için aç›lan çukur nedeniyle karfl›danbak›ld›¤›nda ikiz höyük görüntüsüne sahiptir. Uluköy'ün 2 km. kuzeybat›s›nda devameden araflt›rmalarda, s›rt›n› kayal›k tepeye dayayan, e¤imli bir yamaç üzerine kurulmuflOrtaça¤ yerleflmesi tespit edilmifltir.

2004 y›l› çal›flma sezonu, ulafl›lan bilimsel sonuçlar bak›m›ndan oldukça verimligeçmifltir. Höyüklerin büyük bir k›sm›nda yüzeyden toplanan malzeme ‹lk Tunç Ça-¤›'na tarihlenmektedir. Bu durum bölgenin söz konusu dönemde yo¤un iskâna sahneoldu¤unu göstermektedir. Orta ve Son Tunç Ça¤›'na ait malzeme veren höyükler isesay›ca az olmas›na karfl›n boyut olarak normalden büyüktür. Bunlar›n bir k›sm›nda De-mir Ça¤›'na ait Frig gri çanak çömlek malzemesinin yan› s›ra Klasik Dönem malzemeside ele geçirilmifltir. Elde edilen veriler de¤erlendirildi¤inde özellikle Eskiflehir'in Mihal›ç-c›k, Beylikova ve Sivrihisar ilçelerinin ‹lk Tunç Ça¤›'nda yo¤un yerleflim gördü¤ü, DemirÇa¤›'nda ise bölgenin Frigler için önemli bir yerleflim sahas› oldu¤u anlafl›lm›flt›r.

168

169

Resim 1: Yörük Karacaören Köyü, Kalehöyük

Resim 2: Karacaören Köyü, Yaprakl› mevkii, Roma Dönemi nekropol alan›

170

Resim 3: Emircik Köyü, Yaslanbay›r Höyük

Resim 4: Do¤ray Köyü, Do¤ray Höyük

171

Resim 5: Halilba¤› Köyü, Mezar Steli

Resim 6: Halilba¤› Köyü, Çap›l mevkii, Frig kaya mezar›

172

Resim 7: Karacakaya Köyü, Frig kaya mezar›

Resim 8: Karacakaya Köyü, Frig kaya mezar› kabartma

Resim 9: Karacakaya Köyü, Frig kaya mezar›, içten görünüfl

173

Resim 10: Seki Köyü, Aktepe, Frig kalesi, sur detay›

Resim 11: Seki Köyü, Aktepe, Frig kalesi, demir m›zrak ucu

Resim 12: Otluk Köyü, Kayap›nar› mevkii, kilise yap›s›

174

Resim 13: Otluk Köyü, De¤irmendere mevkii, yamaç yerleflmesi

Resim 14: Adahisar Köyü, Adahisar Kalesi

Resim 15: A¤larca Köyü, Kuççu Höyük, piflmifl toprak bo¤a figürini

THE 2004 SURVEY SEASON AT SAGALASSOS ANDIN ITS TERRITORY

Marc WAELKENS*

I. The Archaeological Urban Survey F. MARTENS*

M. WAELKENS

I.a. IntroductionSince 1999 a programme of intensive surface survey is carried out at

Sagalassos in order to investigate the evolution of the occupation pattern and the func-tional organisation of the urban area. The aim of the 2004 campaign was to continuethe work on the boundaries between different urban functional zones (domestic, sepul-chral, artisanal), to refine the picture of the functional use of the urban area as well asthe available chronological framework for this use. In the selection of the areas to besurveyed, it was aimed to have as much correspondence as possible between thezones covered by the archaeological and the geophysical survey (see below). Thecomparison of the results of both surveys for the same area will allow to combine dif-ferent levels of functional, spatial and chronological information. Another aim was totest to what extent the functional analysis of the collected pottery can assist in refiningthe reconstruction of the urban functional zoning. During the 2004 season a total of 68units (20 m x 20 m), or 2.72 hectares, was intensively surveyed, with surveyors spacedat 4 m intervals (Fig. 1). Every metre the visibility and density of the finds wereassessed and recorded on standardised forms. All architectural fragments were mea-sured, photographed and indicated on the topographical map of Sagalassos.

I.b. Preliminary Results

This year’s survey concentrated on three areas:I.a.2.a.The Area East of the Theatre (Fig. 2A)In this area the 2003 geophysical survey detected a large building which was

tentatively identified as a gymnasium and which was explored by means of test sound-ings in 2004. In contrast to the other surveyed areas, the squares surveyed here yield-ed only few finds other than pottery. Fragments related to potters’ activity (kiln spac-ers, ceramic slag, miscasts, etc.), were omnipresent throughout the area in low num-bers. In two areas, however, significant concentrations of this material were found,

* Marc WAELKENS, Blijde Inkomststraat 21, 3000 Leuven/BELGIUMF. MARTENS, Blijde Inkomststraat 21, 3000 Leuven/BELGIUMResearch at Sagalassos is made possible thanks to grants from the Interuniversitary Poles of Attraction of the FederalGovernment, a Concerted Action of the K.U.Leuven, the Fund for Scientific Research Flanders and the National Bankof Belgium.

175

including many fragments of dolia, which possibly may have contained the clay usedby the potters. When this information was compared to the results of the geophysicalsurvey, the concentrations proved to match the predicted concentrations of clay mate-rials or structures (brick-built structures including kilns) such as in potters’ workshops.In this way, a clear correlation existed between surface finds and the detected subsur-face structures. The few diagnostic sherds found during the survey could be attributedto the period between the fourth and the sixth century AD, relating to the post-aban-donment phase of the building, when the presumed gymnasium had become a dump-ing site. This chronology also complied with the functional evidence, which containedmuch pottery waste.

I.b.1. The Area South of the Lower Agora (Fig. 2B)Based on a 2001 architectural survey in this area, it was assumed that the

Colonnaded Street was lined to the west by (work)shops of which some doorframesand wall stretches were still in situ. About 30 m further to the west another 6.5 m. widenorth-south road seemed to run parallel to the colonnaded street. These results alsoseemed to be largely confirmed by the geophysical survey. Presumably around A.D.400, a new fortification wall was built which enclosed only the northern part of theColonnaded Street. In the central and northern part of this area archaeological surveyfinds in 2004 included low numbers of metal objects (nails, a ring, hooks), tesserae,crustae and glass. Two adjacent squares surveyed on the colonnaded street yieldedsignificant concentrations of glass finds including window glass, which may havederived from one of the supposed shops (?) to the west of this street. In the southernpart of the area, the survey revealed evidence for monumental constructions. On theplatform just south of the town wall located here, the blocks of a tall honorific columnwere found. Southwest of it the outlines of a building with a length of ca. 15 m could beobserved. Toward the south, there was an apse composed by in situ ashlars. All otherblocks seemed to have been removed at some point, which made it difficult to recon-struct the building's width. Either this building was part of a church or it was a smallbath building. Whatever its function, the building stood on a prominent location andwas highly visible from the main road approaching Sagalassos from the south. Findsnear the building did not provide an indication of its function, although the surroundingsquares did show a remarkable concentration of glass finds. The square southwest ofthe building, on the other hand, contained a concentration of tesserae and marble wallveneer fragments. Generally, the area south of the late Fortification wall proved to bevery rich in finds (pottery, metal, tesserae, vessel and window glass), when comparedto the area south of the Lower Agora, and in comparison to other surveyed zones. Alsoslag finds were densely represented, which may derive from the foundation trench ofthe late Fortification wall or from another construction here. The waste material alsocontained three smithing heard bottoms, and an artisanal use of this area at some pointin time cannot be excluded. The presence of some elements of window- and door-frames combined with the character of the finds, on the other hand, also suggests thathouses may have stood on the southwest and west facing slopes bounding the monu-mental centre. A preliminary analysis of the collected pottery showed that the area con-tained mainly late Roman-early Byzantine material, with a considerable number of sec-tors containing pottery that was used into the seventh century AD.

I.b.2. The Area Northwest of the Late Fortification wall (Fig. 2C)To the northwest of the Late Roman Fortification wall, an area of 0.56 ha was

surveyed. The geophysical survey revealed the presence of a large building in thisarea, just north of the Hellenistic/late Roman fortification wall and parallel to it. Thisbuilding must have been laid out along the presumed northwest access road to thetown centre. Whereas the eastern squares of the area contained low densities of a

176

range of finds (crustae, polychrome tesserae, metal finds, window and vessel glass),the western sectors within which the large building was detected by the geophysicalsurvey proved to contain only few finds. This was remarkable, since the surface visi-bility seemed to be roughly comparable in all squares. The processing of the function-al and chronological data in relation to the results of earlier surveys in this area willbring more clarity in this matter. With respect to the chronological analysis, a particu-lar point of interest for this area is the impact of the construction of the late fortificationwall on the occupation outside the walled area, which now must have functioned as arefuge place for the surrounding population. The early fifth century AD wall includedmany spolia, such as the blocks of the so-called Northwest Shrine, possibly a smalltemple, which was dated to the mid-second century AD. In general the surveyed areamainly contained pottery from early to late Imperial times. Around the late Roman for-tification wall late Roman-early Byzantine pottery was found, whereas one square con-tained seventh century AD pottery.

I.c. Conclusions The 2004 season marked the completion of a sixth campaign of intensive urban

survey. Two thirds of the total urban area enclosed within the necropoles of the townnow have been surveyed (ca. 11.5 ha by sampling and another ca. 10 ha with full cov-erage). This year’s survey showed clear functional differences between the surveyedareas. The area east of the theatre clearly was part of the artisanal quarters of thetown, where the (dumping?) activity continued after the abandonment of the gymnasi-um in the fourth century AD. The surface finds seemed to reflect the use of the areaafter the abandonment of the gymnasium, as revealed by the excavations. Remarkablyalso the find densities of the surveyed squares seemed to comply roughly with theamounts of pottery retrieved from the various trenches. The zone to the south of theLower Agora seemed to have been of mixed character, with artisanal/commercial func-tions along the streets and public/representational as well as residential functions evenin the area south of the Late Fortification wall. Obviously the processed pottery evi-dence will provide a better insight into the chronology of the use of this area. The col-lection of (late) Hellenistic sherds both here, as well as in the area to the north of theFortification wall, may be connected to the presence of original Hellenistic parts of thiswall at these points, although other explanations are possible. Generally, the evidencefrom the survey of the area to the north of the late Fortification Wall was less conclu-sive, partly because only low find densities were retrieved from these squares.Basically, however, the character of the finds complied with what was to be expectednear a main access street to the town. Still the collected evidence could not be relatedto the large building detected here by the geophysical survey. The spatial processingof both the functional and chronological information offered by the collected pottery willprovide a more refined picture of the occupation pattern of the surveyed areas.

II. The Geophysical Urban Survey B. MU�Ič*

II.a. Introduction (Fig. 3)

The main goal of geophysical prospecting in 2004 was the continuation of themagnetic prospection in those areas, which were not covered in previous years. Thedecision was based on the excellent results achieved by magnetic prospection in manydifferent areas during 2002 and 2003. The 2004 surveys were organised in order todetect archaeological and architectural remains in the area provided for a future exten-

177

* B. MU�Ič, University of Ljubljana, SLOVENIA.

sion of the site's parking place, to the west of the Roman Baths, the Colonnaded Streetlinking the South Gate of the town to the Lower Agora, the surroundings of Temple ofHadrian and Antoninus Pius, the area between the northwestern section of theHellenistic/late Roman town walls and the northern rock-cut necropolis. In continuationof last season, research was also concentrated on determining the extent of the craft-work activities in the Potters' Quarter.

II.b. MethodologyTwo types of methods were applied:1. Magnetic resistivity measurements, combining a Fluxgate gradiometer

Geoscan FM36, over an area of 0.6 hectare with a Cs magnetometer Geometrics G-858, over a total of 4 hectares

2. Magnetic susceptibility by Kappameter KT-5.The field procedures developed during the previous seasons were followed.

Grids made of square units of 40x40 m were established at the beginning of the sur-vey. The distance between parallel profiles was 0.5 m. In total 45.000 m2 was com-pleted by magnetic prospection. In approximately 20% of the total surveyed area, bothmagnetometers were used. Measurements of apparent magnetic susceptibility wereused for evaluating susceptibility differences between building materials and sur-rounding soil. Overlapping of magnetograms and architectural survey with the draw-ings indicating walls visible at the surface enabled to provide a more reliable interpre-tation of the archaeological and architectural potential. This is crucial for interpretingthe geophysical results of the areas close to the city centre, where the surface is cov-ered by large stone blocks producing distortions in the magnetic field.

II.c. Preliminary ResultsII.c.1. The Area Provided for the Future Extension of the Site's Parking PlaceThe surveyed area is situated immediately to the east of the Roman Baths. Both

magnetometers provided comparable results indicating a large square buildingattached to the eastern wall of Roman Baths. Further east, two parallel linear anom-alies in the direction north-south were detected. These could represent two parallelwalls with approximately the same orientation as the large urban villa (Domestic Area)under excavation to the north. A small square building attached to the east of the men-tioned two walls was also detected.

II.c.2. The Colonnaded Street linking the South Gate of the city to the Lower Agora (Fig. 4)

The results confirm the picture of a main avenue, intersected at right angles bysmaller streets. The continuation of one such street, excavated in earlier years, couldalso be traced clearly on the magnetic map. Approximately 30 m to the west from themain avenue, a smaller street, parallel to the main one was observed. Another picturethat seems to emerge, is that of streets lined with shops. Activities of at least one work-shop were detected, possibly with intensive use of fire, with high magnetic anomalieslimited to the relatively small area of the presumed workshop, partly extending in theavenue in the front of supposed entrance. This area of the urban plan seems to havea gridded layout; only one large rectangular structure with a completely different orien-tation was visible. The main characteristics of that area were a very high magneticbackground level. The origin of the enhanced magnetisation cannot be fully describedat the moment. It is assumed to be the result of contamination with strongly magneticiron minerals, which could be refuse material from blacksmiths activities. In the exten-sion to the south, on the terrace west from the Temple of Hadrian and Antoninus Pius,

178

at least one rectangular building can be outlined. Apart from this structure, many linearmagnetic anomalies can be more or less clearly traced. For the moment we cannotprovide a more reliable interpretation of the archaeological context. Geopositioning ofsome surface in situ stone blocks can help to understand this particular situation bet-ter.

II.c.3. Surroundings of the Temple of Hadrian and Antoninus PiusAround the temple, conditions for magnetic prospecting were bad because of the

large amount of stone blocks on the surface. The measured magnetic susceptibility val-ues of soil samples in the area enabled the easy detection of walls made of limestone.Because of unfavourable surface conditions both magnetometers were used.Surprisingly, some linear magnetic anomalies, which corresponded to directions ofwalls defined by the architectural survey, were detected by both magnetometers.However, archaeological excavations in the close vicinity of the temple, discoveredmany walls in only two fairly small-scale trenches. As a result, magnetic prospection initself cannot provide a realistic estimation of the archaeological potential in these con-ditions.

II.c.4. The Area Between the Northwestern Section of the Hellenistic/Late Roman City Walls and the Northern Rock-cut Necropolis (Fig. 5)

The aim here was to establish whether the Imperial city expanded beyond itsHellenistic walls. Very close to the modern road, immediately north of the city walls, theremains of a very large rectangular structure of ca. 30 by 20 m, divided into oblongspaces, which look like storage rooms, were detected. Characteristic for the area is thehigh background noise resulting from large differences in magnetic susceptibilitybetween high magnetic soil, brick and pieces of non-magnetic carbonatic stone.

II.c.5. Potters' Quarter (Fig. 6)The additional 3 ha of magnetic prospection in 2004 added to the 2 ha of the

2003 season, were still not sufficient to reach the limits of the artisanal quarter ofSagalassos; only the western part can be outlined. Kilns, even badly preserved oralmost completely destroyed, were visible on the magnetograms. Walls made of lime-stone in the near vicinity of the kilns can, however, not be detected by magnetic meth-ods. The diameter of that ‘dummy’ area is estimated to be ca. 3 m around the kiln cen-tre. Thermoremanent magnetisation of kilns was almost ten times stronger than that ofpure induced magnetisation of the Earth magnetic field in walls and topsoil. Results ofthe archaeological excavations (type of archaeological remains, level of preservation,stratigraphy), magnetic prospection and magnetic susceptibility measurements of allarchaeological and natural materials in the excavated zones will be used to constructan archaeo-physical model of the workshop area. This model will then be used for amore reliable interpretation of all the other workshops found in the Potters’ Quarter.

At the end of the campaign, an area of enormously strong magnetisation wasdiscovered at the southern entrance to the central depression. Thick linear anomaliesindicating well-preserved walls were clearly discernible. The dimensions of this struc-ture were estimated to be 30 by 20 m. Because of the dimensions and the magnitudeof the magnetic anomalies, it is presumed that brickworks took place here and thatbrick/tile-kilns can be found here.

Magnetic gradient measurements throughout the Potters’ quarter revealed ahigh magnetic contrast and clearly distinguishable archaeological features such aswalls, kilns, streets, ...

179

III. Research on the Less Documented Occupation Periods in the Territory of Sagalassos

M. WAELKENSJ. POBLOME

H. VANHAVERBEKE*

III.a. AimsThe aim of this survey is to revisit sites that will likely yield ceramics dating from

periods for which material evidence is scant, being the MBA-LBA-Iron Age and theperiod after the middle of the 7th century AD. The data resulting from this survey isused to complement the Sagalassos Fabric Reference Collection, which was initiatedin 2002 in order to document the non-Roman period ceramic evolution in the territoryof Sagalassos.

III.b. Preliminary Results (Fig. 7)This season’s attention was focused on establishing the transition and continu-

ity between the Iron Age and the Hellenistic period. To that effect a number of siteswere revisited in the territory of Sagalassos, for which other, mainly architectural, evi-dence was available to suggest an early date.

The city site at Hisar (Fig. 7.1, 8), dating to the late Iron Age and early Hellenisticperiod, is located ca. 1.2 km west of Hisarköy, 1100-1050 m a.s.l., overlooking the val-ley of Çanakl› to the west. Apart from a range of Sagalassos tableware sherds, whichwere mostly early Byzantine in date, two new fabrics were represented, one orange incolour with a soft sandy feel, the other reddish-brown with lime and few mica. From thefew diagnostic elements associated with these fabrics a chronology in early to midByzantine times seems advisable. No specific pre-Roman fabrics or diagnostic sherdswere registered.

The sanctuary site at Ulup›nar (Fig. 7.2), ascribed to the late Hellenistic-earlyImperial period, is situated ca. 2.5 km southwest of Baflköy, 420 m above the valley ofBaflköy, on an eroded rocky spur surrounded by small creeks, locally known asUlup›nar. The top of the spur was on its south and west sides surrounded by a temenoswall, 1.70 m wide. This wall is made of a double polygonal facing with an emplektonfill. The pottery collected here confirmed the previously proposed date for this site.

The city site of Belören (ancient Keraitai) is ascribed to the early and middleHellenistic period (Fig. 7.3, 9). It is located on the Sivri Tepe, overlooking the valley ofÇeltikçi to its west. The site lies 1 km south of the village of Belören. Here a wide rangeof new fabrics was identified, possibly documenting the transition from Iron Age intoClassical and early Hellenistic times. The associated diagnostic sherds need furthercomparison for final chronological attribution. Also a range of late Roman and early tomid Byzantine material was noted on the site. Its associated fabrics were sampled forfurther interdisciplinary study.

The site of at Sandal Asar (ancient Sandalion; village of Harmanc›k) (Fig. 7.4) islocated on the west bank of the Isparta Çay›, ca. 1 km southwest of its confluence withthe A¤lasun Çay›. The limestone outcrop, on which the site is located, dominates thesurrounding fields by ca. 150 m. It could be approached by a natural gap in the south-east, which was closed by means of a 2.20 m thick emplekton wall. This wall was pro-vided with a gate. Immediately to its northeast, the remains of a small church arenoticeable. On top of the hill, there are several rock-cut houses, and on the slopes sur-

180

* H. VANHAVERBEKE, Sagalassos Project, Blijde Inkomststraat 21, 3000 Leuven/BELGIUM

rounding it, numerous terrace walls were constructed. Amidst the rock-cut houses,arcosolia and cisterns are preserved. The ceramic material of Sandalion was few anddid not add substantially to the suggested chronological framework of the site. Most ofthe ceramic finds are of late Roman and early Byzantine date.

The Hellenistic watchtower at Kale (Fig. 7.5), is located ca. 900 south of So¤anl›,on top of a limestone hill that stands isolated from a limestone scarp, ca. 1750 m a.s.l.A 1.60 m thick wall in large irregular limestone blocks surrounds the top of the hill,delimiting an area of ca. 120 by 60 m. On its west side, this wall is provided with tworectangular towers, one of which contained a gateway. Mainly a restricted range of(late) Hellenistic wares was represented, alongside an even smaller amount of earlyImperial material. Interestingly, no early Byzantine or other material was noted.

The site at Manast›r (Fig. 7.6), the nature and date of which are unclear, lies ca.2.5 km south of So¤anl›. It is located in a small, open, well-watered grazing area at ca.1590 m a.s.l. Extremely few pottery could be sampled here. Some tile fragments werefound, near a possibly apsidal building constructed in mortared walls. The material col-lected at Manastir was even more restricted, and consisted of a range of wares whichwas not yet identified on the territory of Sagalassos and holds very few diagnostic cluesfor chronological attribution.

Tafll› Tepe (Fig. 7.7) is located at 1480 m a.s.l., on a small hilltop in the upperpart of the limestone scarp of Yap›mca at 1600 m a.s.l. It is possibly the site of a pro-tohistoric tumulus: an enormous heap of limestone fragments, still ca. 2.5 m high witha diameter of ca. 25 m, was erected on the hill top. A couple of sherds collected at Tafll›tepe could potentially be attributed to a protohistoric sequence of material. No diag-nostics were associated however. Other than that, the material may have been most-ly Hellenistic in nature.

Ca 900 m northeast of So¤anl›, a limestone scarp is situated on a small divideabout 50 m below the site of Tafll› Tepe. The western extremity of this scarp is calledYap›mca Olak (Fig. 7.8) and is surrounded by wheat, barley and chickpea fields. It isthe site of an early Roman village. On the site, a cylindrical block with a carved out cen-tre is located, possibly part of a mill or press. The site is littered with pottery. Mostlyearly Imperial material was represented at the surface, dominated by Sagalassos tablewares. No doubt, the specific nature of this material should be related to the generalfuncional interpretation of the site.

At Sazak (Fig. 7.9), ca. 300 m northwest of So¤anl›, the remains of a Romannecropolis are noticeable: here, some chamosoria were cut in the limestone outcrops.The material of Sazak contained few Imperial tablewares and a range of not yet rec-ognized common wares.

IV. The Study of the Suburban Landscape of SagalassosH. VANHAVERBEKE

M. WAELKENSJ. POBLOME

IV.a. AimsIn 1999 intensive systematic surveys were initiated in an area of approximately

1 hour walking distance (or ca. 5 km) from the monumental center of Sagalassos. Theaim of these surveys is to collect information on the exploitation and occupation of thissuburban zone during the period when Sagalassos functioned as a regional center(Hellenistic to Early Byzantine period). Secondly, information pertaining to the pre-Hellenistic and post-Early Byzantine periods is expected to shed more light on the peri-od before the city’s growth and after it ceased to be of regional importance.

181

The intensive survey of 2004 had two aims. The first aim was to gain furtherinformation on the land use on the slopes southeast of Sagalassos through intensivesurveying in this area. Secondly, a reconnaissance survey was undertaken in the basinof Çanakl› and the hillslopes surrounding the plain, in order to select future suitableareas for survey.

IV.b. MethodologyThe same procedure as followed in previous years was followed: grids of 50 x

50 m were surveyed at a distance of 12.5 m (or ca. 6 m when finds were particularlydense), soil visibility and density of pottery and building ceramics were calculated,archaeological remains were sampled and architectural items were measured andphotographed. The reconnaissance survey in the Çanakl› basin was carried outthrough traversing the plain and its affluent basins at regular distances.

This year soil samples were taken from pits of 20 x 20 x 20 cm in the intensive-ly surveyed area for laboratory analysis (on trace metals) by the geologists of our team,which allows to identify zones polluted by human activity in the past, as a result of farm-ing or metallurgy. The results of these analyses are not available yet.

IV.c. Results (Fig. 10)IV.c.1. Intensive Survey on the Slopes to the Southeast of SagalassosThe 2004 suburban survey started east of the Potters’ Quarter, just beyond the

excavation concession boundary, where the catchment area of the Gökp›nar spring islocated. The area is sparsely vegetated. As far as free from scree deposits, it is cov-ered by pine, thorn cushions and grasses. Today, this area is used for the herding ofgoats. The grids located immediately east of the city yielded a lot of ceramic slag, burnttiles, misfired (large) sherds and a vast quantity of dolium and container sherds, near-ly exclusively in the not-so-common and late fabric 2. One of the bastions of theHellenistic (or earlier) fortification wall is situated in this area. In the same area, a cou-ple of sarcophagi are located, as well as a monumental tomb of Roman Imperial date.Several of the limestone outcrops in this area show traces of quarrying. It appears thatthis area had several functions, whether or not contemporaneously: funeral, industrial(quarrying) and garbage disposal area (possibly garbage originating in the Potters’Quarter). It is not clear whether people actually lived in this area. Some isolated ash-lars were noticed, but no actual structures could be discerned. A lot of rubble stoneslie about, some of which form clusters, but since the area in general is the depositionarea of colluvium and limestone debris from the mountain range to its north, it isextremely difficult to differentiate between anthropogenic and natural deposition activ-ities. As to the remarkable predominance of dolia and large containers, this predomi-nance may have a functional cause, in that these vessels were manufactured in kilnslocated in this area. This would also explain the high occurrence of slag and misfiredpieces. These containers may also have been used to store the high-quality Çanakl›clays, which were used for the manufacture of the Sagalassos red slip ware, as previ-ous finds in the Potters’ Quarter have attested. In that case, and in view of the manymisfired pieces, one is most probably dealing with a dump of clay recipients from thenearby potters' activity.

The plateau where the Gökp›nar spring is located is nearly completely used forcereal cultivation. Wheat was harvested at the end of July, presenting the surveyorswith perfect field survey conditions. The plateau yielded numerous indications forancient land use. Traces of an apparently paved road were discovered, partly follow-ing the course of one of the tractor paths crossing the area. If this road is of Romandate, it possibly led to Sagalassos, although its subsequent trajectory towards the cityis not clear. In this area, the remains of a suburban villa were located. In previous

182

years, several of these villas have been discovered. They are usually found in the vicin-ity of Sagalassos, on slight elevations in the landscape, and close to land suitable forsome agricultural or horticultural exploitation (well watered, arable land). These luxuri-ous mansions are built in a combination of large masonry stones and mortared rubbleand include baths, mosaics, and marble walls. The mansions are associated withequally luxurious tombs probably erected for their owners. In most cases, evidence foragricultural or horticultural exploitation is readily available in the form of olive pressweights. Centrally located on the Gökp›nar spring plateau on a gently rising hill,remains of a wall of masonry stones and mortared rubble can be seen (Fig. 11). Twobeautifully executed second-century A.D. klinè sarcophagus lids were found here, oneon top of the wall and one lying upside down just next to it. More architectural remainslie among the rubble in which both lids are embedded, including some huge masonrystones and a colossal door lintel, belonging to a monumental tomb. A first century ADfluted and vase-shaped ostotheca was located in the vicinity. East of the remains of themonumental tomb, over an area of about 30 square meter, several rubble concentra-tions and artificial depressions are noticeable. Some of these conceal the remains ofwalls. A lot of tableware fragments, fragments of window glass, crustae, and onehypocaust tile were collected from this area and the fields down slope from it. Thesefinds support the interpretation of this large structure as a suburban villa. The extentover which archaeological finds occur in a dense pattern is limited to the immediatevicinity of the villa. Pottery sampled in its neighbourhood belongs to the 1st century ADuntil the middle of the 7th century AD.

The survey was continued farther south, in the area of the K›raç Deresi. Thenorthern reaches of this area resemble the valley east of the Gökp›nar area. Farthersouth, on a small plateau just east of the asphalt road leading to Sagalassos, howev-er, are located well-tended and, in part, freshly ploughed fields, mainly used for the cul-tivation of cereals. Finds (tile and brick, pottery, glass, etc.) were more numerous here.A clear concentration of tile, brick, window-glass (and pottery) was noticeable in thesoutheastern part of the area. An interpretation of these elements remains elusive, butthey clearly suggest some construction in the vicinity. Drainage and road works in thiszone have completely destroyed whatever in situ structural elements may have beenpresent. Further south, pottery and other finds are very thinly spread. The only indica-tion for ancient land use in this area is constituted by an olive press weight in this area.The southernmost slopes of the K›raç Deresi are fully covered by small-scale anddensely cultivated irrigated garden plots (fruits and vegetables mainly) which prevent-ed further surveying. For that reason, survey efforts were directed to the more openfields, mainly used for the cultivation of wheat, at the same altitude (ca. 1300-1200 m)farther east, in the area called Susakl› (Fig. 12). Here, numerous finds were recorded.Over an area of ca. 2 hectares pottery and tiles were densely spread. Within this con-centration, two olive press weights were found, as well as two possible crushingstones. An in situ wall stretch was found in a profile bordering a field. At a central posi-tion in this area there is a small ashlar structure (ca. 20 x 20 m) near which a fluted col-umn was found. The building's character is unclear. No window glass, crustae, ortesserae were found nearby, seemingly excluding an identification of this structure asthe site of a suburban villa. In view of this striking lack of luxury indicators, and of thelarge extent over which ceramic finds are spread, one is possibly dealing here with ahamlet rather than a villa. The pottery sampled in its vicinity mainly belongs to the 1stto 3rd centuries, although quite some later pottery (4th to middle of the 7th century) wasalso identified. The olive press weights and the ashlar structure may, however, indicatethat this settlement enjoyed financial support, possibly from the urban elite.

The intensive survey was concluded by revisiting an area that was only partlysurveyed in 2003, Manast›r. In 2003, the high amount of pottery and tiles, the presenceof window glass, and some architectural remains (including fragments of a column andan urn) led us to assume that this area contained the remains of a villa. Our return to

183

the area was to check whether indeed we are dealing with a villa site, and not with alarger settlement. Surveying a wider area enabled us to delimit the densest spread ofpottery and tiles. This was quite limited (ca. 50 x 50 m), precluding an identification ofthe Manast›r site as anything larger than a villa. The pottery is mainly dated to the 1st

to 3rd centuries AD.

IV.c.2. Reconnaissance survey of the basin of Çanakl›The aim of this survey was to select potential areas for future surveying. The

basin itself is virtually sterile of archaeological finds, since the ancient soil level isburied under 3 to 4 m colluvium, preventing any ancient traces from surfacing.However, the gentle hill slopes delimiting the basin to the northeast seem promising,as some villagers told us about water pits, pottery and remains of walls having beendiscovered there. Equally, the surveys of the geomorphologists in this area have result-ed in the identification of some possible site locations.

184

185

Fig. 1: Surveyors at work during the urban survey

Fig. 2: Urban areas which were surveyed in 2004

Fig. 3: Areas which were surveyed by the geophysical team

186

Fig. 4: Results of the geophysical survey in the area of the Colonnaded Street

Fig. 5: Results of the geophysical survey in the area between the northwest-ern section of the city wall and the

Fig. 6: Results of the geophysical survey in the Potters’ Quarter

187

Fig. 9: View on the site of Belören with its fortification wall

Fig. 8: View on the site of Hisar

Fig. 7: Map with the sites visited during the ceramologic survey

188

Fig. 10: The areas surveyed during the 2004 suburban survey(dark shaded)

Fig. 11: The Presumet villa site at Gokp›nar

Fig. 12: The area surveyed at Susakl›

N‹F (OLYMPOS) DA⁄I ARAfiTIRMA PROJES‹:2004 YILI YÜZEY ARAfiTIRMASI

Elif Tül TULUNAY *

Nif (Olympos) Da¤› araflt›rma projesi 2004 y›l› yüzey araflt›rmam›z, 01-18 Eylül2004 tarihlerinde gerçeklefltirilmifltir1.

KonumNif (Olympos) Da¤›, ‹zmir Körfezi’nin hemen do¤usunda, çevresindeki ulafl›m

a¤›yla, hem deniz hem de iç kesimle ba¤lant›l›, madenlere, verimli topraklara ve araziyap›s›ndan dolay› çok say›da su kayna¤›na sahip, do¤al korunakl›, k›saca yerleflim içinuygun bir yerdir. Kuzeyinde, Sipylos Da¤› ile aras›nda, Hermos (Gediz) Nehri’nin birkolu olan Kryos’un (Nif Çay›’n›n) sulad›¤› bereketli Kemalpafla Ovas›; do¤usunda,Smyrna-Sardeis yolunu güneye, Kaystros (Küçük Menderes) Vadisi’ne ba¤layan ve NifDa¤›’n› Drakon (Mahmut Da¤›) - Tmolos (Bozda¤lar) silsilesinden ay›ran Karabel Ge-çidi, güneyinde Torbal› Ovas› yer al›r (Resim: 1). Bugün Nif Da¤›, ‹zmir ‹li’nin, Kemal-pafla (eski Nymphaion), Buca, Bornova ve Torbal› ilçelerinin s›n›rlar› içinde bulunmak-tad›r.

Amaç ve Yöntem“Nif (Olympos) Da¤› Araflt›rma Projesi”, bu ender konumdaki da¤l›k bölgenin ba-

r›nd›rd›¤› ve ne yaz›k ki, yo¤un kaçak kaz›larla günden güne tahrip edilmekte olan kül-tür varl›klar›m›z›, daha fazla geç kal›nmadan bilim dünyas›na kazand›rmak amac›nda-d›r. Bu ba¤lamda; yüzeyde görülen arkeolojik kal›nt›lar›n belgelenmesi ve kerami¤inde¤erlendirilmesi; yer alt›n›n jeofiziksel yöntemlerle incelenmesi, özellikle kaçak kaz›-

* Prof. Dr. Elif Tül TULUNAY, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Klasik Arkeoloji Anabilim Dal›34134 Beyaz›t - ‹stanbul / TÜRK‹YE e-posta: [email protected]

1 T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’ne, verdikleri izin (16. 08. 2004 -B.16.0.AMG.0.10.00.02/713.1 20259) ve ‹stanbul Üniversitesi Rektörlü¤ü Bilimsel Araflt›rma Projeleri YürütücüSekreterli¤i’ne sa¤lad›klar› destek (Proje no: 238/29042004) için çok teflekkür ederim. 1999 y›l›ndan beri üzerindeçal›flt›¤›m, 1999 - 2001 y›llar›nda ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi ve 2000 y›l›nda ‹stanbul ÜniversitesiRektörlü¤ü Araflt›rma Fonu (Proje No: 1508/28082000) taraf›ndan ön inceleme gezileri desteklenmifl olan ve 2004y›l›ndan bafllayarak yüzey araflt›rmas›, kaz› ve onar›mlarla sürdürmeyi planlad›¤›m “Nif (Olympos) Da¤› Araflt›rmaProjesi”nin 2004 y›l› ekibinde, toplam 22 kifli görev alm›flt›r: Klasik arkeologlar: Prof. Dr. Elif Tül Tulunay - projebaflkan› (‹Ü), Arafl. Gör. Müjde Türkmen - doktora ö¤rencisi (‹Ü), Dilek Gogo - yüksek lisans ö¤rencisi (‹Ü), GöknurBektafl ve Asl› Gültekin, Yasemin Karaman, Deniz Öztekin - lisans 4. s›n›f ö¤rencileri (‹Ü); Bizans Sanat› Uzmanlar›:Prof. Dr. Zeynep Mercangöz (EÜ), Yrd. Doç. Dr. Lâle Do¤er (EÜ), Arafl. Gör. Ayça Tiryaki - doktora ö¤rencisi (‹Ü) ve‹lknur Alt›n - Lisans 4. s›n›f ö¤rencisi (‹Ü); Mimarlar: Yrd. Doç. Dr. Arzu Öztürk - (MSGSÜ), Arafl. Gör. H. Murat Özgen- doktora ö¤rencisi (MSGSÜ - ‹Ü), Arafl. Gör. Tayfun Gürkafl – mimarl›k doktora ö¤rencisi (YTÜ) ve Murat Demirli –Mimarl›k Lisans 4. s›n›f ö¤rencisi (‹TÜ), Mühendisler: Doç. Dr. Mahmut. G. Drahor (DEÜ - Uygulamal› jeofizik), Arafl.Gör. Burak Akp›nar jeodezi ve fotogrametri - Doktora Ö¤rencisi (YTÜ), Arafl. Gör. Meriç Berge Uygulamal› Jeofizik -doktora ö¤rencisi (DEÜ), Özgür Kurtulufl - uygulamal› jeofizik lisans 4. s›n›f ö¤rencisi (DEÜ), Devran Tulunay - met-alurji ve malzeme lisans 3. s›n›f ö¤rencisi (‹Ü), Da¤c›: Sefer fievik - Manisa Da¤c›l›k ve Arama Kurtarma Ekibi veBakanl›k Temsilcisi: Murat Demirbilek (Ankara Etno¤rafya Müzesi). Ekibimin esirgemezlikle emek veren üyelerineiçtenlikle teflekkür ederim. Bize çok yard›mc› olan Buca, Kemalpafla ve Torbal› kaymakamlar›na, Kaynaklar BelediyeBaflkan›na, ‹zmir Ticaret Odas› (‹ZTO), ‹zmir Esnaf ve Sanatkarlar Odalar› Birli¤i (‹ESOB), Birlik Otel, VestelElektronik, ‹nci Holding, Akzo-Nobel Kemipol, Tetrapak Paketleme, Güzelyal› Rotaract Kulübü ve ‹ller Bankas› yöneti-cilerine teflekkürlerimizi sunar›m. Ayr›ca ‹Ü Edebiyat Fakültesine görevlendirme için teflekkür ederim.

189

larla ya¤ma edilmifl nekropol alanlar›nda dokunulmam›fl mezarlar›n, jeoradarla sapta-narak bilimsel kaz› yöntemleriyle gün ›fl›¤›na ç›kar›lmas›; mevcut kale, yap› ve ma¤a-ralar›n koruma alt›na al›nmas›, buralarda sondaj, kaz› ve restorasyon yap›lmas›, fresk-lerin onar›lmas›; da¤daki tüm yerleflim ve nekropollerin topografik plana geçirilerek ara-lar›ndaki iliflkinin araflt›r›lmas› ve Türkiye üniversitelerinden uzman bilim insanlar›n›nbirlikte yürüttü¤ü örnek bir araflt›rma projesi gerçeklefltirilerek, tüm çal›flma sonuçlar›-n›n bir seri halinde yay›nlanmas›, 10 y›ll›k program dahilinde hedeflenmifltir.

2004 y›l›ndaki ilk yüzey araflt›rmas› çal›flmalar›m›z› üç ana bafll›k alt›nda topla-yabiliriz:

1 - Arkeolojik Dokümantasyon- Nif Da¤›’ndaki kal›nt›lar›n konumunu GPS ile saptayarak haritaya iflleme, - Kal›nt›lar› dijital foto¤raf, dia ve çizimlerle belgeleme, - Tarihleme için yüzeyden keramik toplama ve inceleme.‹stanbul Üniversitesi Bilimsel Araflt›rma Projeleri Yürütücü Sekreterli¤i taraf›n-

dan projemiz için al›nan GPS cihaz› ve dijital foto¤raf makinesi kullan›m›yla, tüm sap-tanan kal›nt›lar›n koordinatlar› harita üzerine ifllenmifl, çekilen dialar ve dijital foto¤raf-lar bilgisayara aktar›larak düzenlenmifltir. Yüzeyden toplanan keramik, ‹zmir Müze Mü-dürlü¤ü’ne teslim edilip etüt için gerekli izin al›nd›ktan sonra, temizlenerek s›n›fland›r›l-m›fl, bunlar›n çizim ve foto¤raf çekimleri tamamlanm›fl ve de¤erlendirmesi yap›lm›flt›r.

2 - Mimari Ölçüm ve Çizim-Nif Da¤›’n›n do¤usundaki Ball›caoluk Kalesi’nin ayr›nt›l› plan ve rölöve çizimi

için ölçümler yap›lmas›, -Plan›n topografik haritaya ifllenmesi. Rölöve çal›flmalar› s›ras›nda Y›ld›z Teknik Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri

Bölümü’nden sa¤lanan “Total Station” kullan›lm›fl, baflmimar raporuna göre, savunmaduvarlar›n›n 1/50 ölçekli tafl rölövesi tamamlanm›fl, 1/200 ölçekli yerleflme plan›n› ç›-karmaya olanak sa¤layacak noktalar›n ölçümleri yap›larak dijital ortama aktar›lm›flt›r;fakat sözü edilen bu rölöve ve plan, 10 aydan beri hâlâ proje baflkan›na teslim edilme-mifltir. Verilen rapor ekinde sadece, dijital foto¤raflar, poligon (ölçüm) noktalar› ve ara-zide günlük çizilen, ölçek ve yön gösterilmemifl parça planlar›n A3 fotokopileri vard›r.

3 - Jeofiziksel Araflt›rma-Karamattepe Nekropolü’nde Arkaik-Klasik Döneme ait yo¤un keramik bulunan

bir alan›n manyetik ölçümle incelenmesi,-Baflp›nar mevkiindeki Bizans (Laskarisler) Dönemi büyük yap› kompleksinin gü-

neybat›s›ndaki alan›n manyetik ölçümle incelenmesi.Jeofizik veriler, Dokuz Eylül Üniversitesi S›¤ Jeofizik ve Arkeolojik Prospeksiyon

Araflt›rma ve Uygulama Merkezi (SAMER) jeofizik mühendisleri taraf›ndan manyetikgradyent ölçüm tekni¤i ile toplanm›flt›r. Ölçümler, Karamattepe Nekropolü’nde, s›kmeyve a¤açlar›n›n bulunmas› nedeniyle araflt›rma aç›s›ndan oldukça zor bir özelli¤esahip, yaklafl›k 10 dönüm büyüklü¤ündeki bir alanda; Baflp›nar mevkiinde ise yaklafl›k2,5 dönümlük bir alan üzerinde, baflmühendis raporuna göre, 10x10 m. grid karelerin-den, hat aral›¤› 1 m. ve ölçüm aral›¤› da 0,25 m. olmak üzere, zikzak ölçüm düzenin-de yap›lm›flt›r. Her iki araflt›rma alan›nda da, arkeolojik yap› kal›nt›s› olabilecek belirti-ler (anomaliler) saptanm›flt›r; bunlar, ayr›nt›l› ve aç›klamal› jeofizik raporda yer alan,birkaç kez de¤iflik süzgeçlenmifl renkli ve siyah-beyaz manyetik gradyent görüntülerdeoldukça belirgindir.

190

Yerleflimler - Yap›larBall›caoluk Kalesi: Nif Da¤›’n›n do¤usundaki Ball›caoluk ya da K›z Kalesi, Ke-

malpafla ‹lçesi’nin 12 km. kadar güneyinde, Afla¤› Viflneli Köyü’nün bat›s›nda, Hac›-efendi (Ball›caoluk) ve Narl›dere vadileri aras›nda, sarp yamaçl›, kayal›k bir tepede ku-ruludur.

Yaklafl›k 510-570 m. yükseltide ve 400x80 m. büyüklü¤ünde olan kuzeybat›-gü-neydo¤u do¤rultulu yerleflmenin en görkemli kal›nt›lar›, surlar›d›r. Büyük dikdörtgentafllardan (gen. 2,00-3,00 m.) yap›lm›fl, L biçimli yerlefltirme yataklar›na sahip do¤u du-var›, arazi zaten do¤al tahkimli oldu¤undan, savunmadan çok, bir gösterifl yap›s› hüvi-yetindedir (Resim: 2).

Yak›n›nda, k›smen kaçak kaz›yla ortaya ç›kar›lm›fl, moloz tafltan tek tük tu¤lakat›larak örülmüfl niflli duvarlara sahip, ifllevi henüz tam anlafl›lamayan, bir Bizans Dö-nemi yap›s› vard›r.

Orta kesimdeki “Kuley›k›” denilen k›smen iyi koruna gelmifl kule, d›fl yüzeyi bo-sajl› büyük blok tafllardan yap›lm›fl, köfle perdahlar›na sahip duvar tekni¤ine göre Hel-lenistik Döneme tarihlendirilebilir (Resim: 3). Ayr›ca yerleflmede, tepede küçük tafll› du-varlar, kayaya oyulmufl büyük dikdörtgen sarn›çlar, hat›l delikli mekânlar, kaya oyukla-r› ve kayalarda tafl kesme izleri – tafl yerlefltirme yataklar› mevcuttur.

Kal›n surlar› farkl› duvar yap›m teknikleri (belki farkl› yap› evreleri?) gösteren ka-le, yüzey kerami¤ine göre, en erken Arkaik Döneme (M.Ö. 6. yüzy›l) tarihlenmektedir2;fakat kan›mca temelinde çok daha eski bir yerleflimle ba¤lant›l›d›r; çünkü, yak›n›ndayer alan Karamattepe, büyük bir nekropoldür ve burada Arkaik Döneme (M.Ö. 7.- 6.yüzy›l) dek inen keramik saptanm›flt›r (Resim: 4).

Ball›caoluk Kalesi, konumu itibariyle çok önemli bir stratejik noktadad›r. Karabelkabartmas› hemen yak›n›ndad›r ve kaynaklara göre Hitit Döneminde Seha ile Mira ül-kelerinin s›n›r› buradan geçmektedir.

Kaynakkale: Nif Da¤›’n›n bat›s›nda, Kaynaklar-Eski Tahtal› yak›n›nda, 535 m.rak›ml› olan Kale mevkiindedir (Resim: 5). Ana kaya ve k›smen teraslar üzerine otur-tulmufl surun, topografyaya uyum sa¤lad›¤› gözlenmektedir. Bosajl› büyük blok tafllar-dan örülmüfl ve yer yer iyi korunagelmifl olan düzgün duvar yap›s›, özellikle köflelerde-ki perdahlama, kaleyi Hellenistik Döneme tarihlememizi sa¤lamaktad›r; ayr›ca yüzey-de bol miktarda bulunan keramik de bunu desteklemektedir.

Savanda - K›z Kalesi: Dört yan› sarp yamaçl› olan Savanda ya da K›z Kalesi üçzirveye sahiptir (Resim: 6). Bunlardan çevreye hâkim konumda, fakat eriflimi çok zorolan 1100 m. yükseltideki güneybat› (okla iflaretli) tepede yap› kal›nt›lar› saptanm›flt›r3:Düzeltilmifl dik kaya yüzeyinin önüne diklemesine duvarlar örülmesiyle oluflturulmuflkareye yak›n planl› mekânlar›n temelleri ve iki su sarn›c› görülmektedir.

Baflp›nar Bizans Yap›s›: Nif Da¤›’n›n do¤usunda, Ball›caoluk Kalesi’nin hemengüneybat›s›nda, derin kaçak kaz›larla da¤›t›lm›fl, büyük bir Bizans yap›s› saptanm›flt›r(Resim: 7). Geniflli¤i yaklafl›k 13,50 m. ölçülen yap›n›n uzunlu¤u belirlenememektedir.Bizans sanat› uzmanlar›n›n görüflüne göre yap›, düzensiz kesme tafl, kiremit, moloz

191

2 Literatürde k›saca de¤inilen bu yerleflmeyi, R. Meriç, “Ball›c›oluk” ad›yla bir kale veya askerî üs, E. Do¤er de “K›zKalesi” ad›yla Smyrna’n›n önemli bir d›fl savunma kalesi olarak nitelendirmifl ve Hellenistik Ça¤’a (MÖ. 4. yüzy›l) tar-ihlemifllerdir: R. Meriç, “Antik Dönemde Küçük Menderes Havzas›n›n Tarihsel Co¤rafyas›na Genel bir Bak›fl”, EÜCo¤rafya Dergisi, 1988, s. 207 Res. 4; E. Do¤er, “Arkaik ve Klasik Dönemde ‹zmir’in D›fl Savunmas› üzerineGözlemler”, II. Uluslararas› ‹zmir Sempozyumu EÜ, ‹zmir, 1998, s. 14 vd.

3 Krfl. E. Atalay, “Sütini ve Kemalpafla Ma¤aralar›nda Bulunan Bizans Freskleri”, AST 2, 1984, s. 65, Res. 6-8. Bumakalede, K›z Kalesi ya da Savanda, “Kale Da¤›” olarak adland›r›lm›flt›r.

dolgu ve kireç harc› kullan›lm›fl duvar örgüsü nedeniyle Orta Bizans Dönemine (M.S.10.-13. yüzy›l) tarihlenebilir ve bir manast›r kompleksine ait kare içi haç planl› kilise(katholikon) olabilir.

Yap›n›n güneybat›s›nda bu y›l manyetik ölçümlere bafllanm›fl ve yeralt›nda dayap›n›n devam› olabilecek kal›nt›lar›n varl›¤› saptanm›flt›r (Resim: 8).

Nif yöresi, özellikle Laskarisler Döneminde (M.S. 12./13. yüzy›l) büyük önem ta-fl›yordu4. Yap›da, bu döneme ait keramiklerin yan› s›ra mermer parçalar› da ele geçiril-mifltir. Yo¤un kaçak kaz›lar›n tahribat› nedeniyle burada bir an önce bilimsel kaz›larabafllanmas› gerekmektedir.

Nekropol Alanlar› - MezarlarKaramattepe Nekropolü: Ball›caoluk Kalesi’nin do¤u yamac›ndaki “Atizi” mevkii

ve bunun devam› olarak modern yolun karfl›s›ndaki Karamattepe (Karaahmettepe) ol-dukça büyük bir nekropoldür. Burada yo¤un kaçak kaz› ve bunlar›n sonucunda ortayaç›kar›lm›fl, fakat da¤›t›lm›fl mezarlar ve çok miktarda keramik görülmektedir.

Klasik-Hellenistik Döneme tarihlenen kaliteli keramiklerin yan› s›ra, Erken Arka-ik Döneme ait olabilecek birkaç parçaya (Resim: 4) da rastlad›¤›m›z bir alanda doku-nulmam›fl mezar tespiti amac›yla yap›lan manyetik ölçümler, bir yap›ya (?) ait olabile-cek belirtiler ortaya koymufltur (Resim: 9).

Bu nekropolde 2000 y›l›ndaki ön gezilerimizde gördü¤ümüz ve foto¤raf›n› çekti-¤imiz bir mezar› bu y›l bulamad›k. Yerli halk›n, “alt›n taçlar” ç›kt›¤›n› söyledi¤i bu ya¤-malanm›fl nekropolde de acilen bilimsel kaz›lara bafllanmas› gerekmektedir.

Da¤ K›z›lca Mezar›: Çok muntazam iflçilik gösteren tafl bloklardan yap›lm›fl ikiodal›, semerdam tavanl›, dromoslu, tümülüsü oldukça da¤›lm›fl mezar (Resim: 10), es-ki arazi sahibinin ifadesine göre, 40-50 y›l önce bulunmufl ve kaçak olarak kaz›l›p so-yulmufltur. ‹çinden ç›kar›lan zengin buluntulardan sadece bir çift alt›n bilezik (çap: 6,5cm.) ‹zmir Arkeoloji Müzesi’ne intikal etmifltir5. Bu mezar, tafl iflçili¤i, ele geçirilen bu-luntusu ve yüzey kerami¤ine göre M.Ö. 4. yüzy›la tarihlenebilir. 2000 y›l›nda yeralt›n-da olan mezar, bugün arazinin yeni sahibi taraf›ndan, dromosu kaz›larak ve odalar›n›niçi temizlenerek, tümüyle a盤a ç›kar›lm›flt›r ve “a¤›l olarak kullan›lmak üzere”dir! Çev-rede benzer nitelikte mezarlar›n bulunmas› olas›d›r. Nitekim Da¤ K›z›lca yak›nlar›nda-ki Havuz mevkiinde de, ayn› tipte, fakat tek odal›, k›sa dromoslu bir örnek mevcuttur.Bu nedenle 2005 y›l›nda bu çevrede jeofizik araflt›rmalar yapmay› planl›yoruz

Bozköy-Davultepe/Armutlup›nar ve Üçoluk mevkilerinde yo¤un bitki örtüsü ne-deniyle iyi görülemeyen, ço¤u tahrip edilmifl tümülüs mezarlar mevcuttur.

Beflikkaya mevkiinde, 240 m. yükseltide yer alan 7,20x5,30 m. boyutlar›nda do-¤al kayaya oyulmufl, do¤u-bat› do¤rultulu tek odal›, içinde iki ölü yata¤› bulunan, se-merdam tavan›, oyma çerçeve içine tafl levhalar yerlefltirilerek kapat›lm›fl dromoslu birmezar vard›r (Resim: 11). Giriflin önünde stel yuvas› olabilecek bir oyuk ve çevredekikayalarda tafl kesme izleri görülmektedir. Bulunan çok az miktarda keramik parças›,Roma ve Bizans Dönemine tarihlenmektedir.

Kozludere Bizans Yap›s›: Kemalpafla’n›n güneybat›s›nda, 640 m. yükseltide, bu-gün “Gümüflhaneliler Yaylas›” da denilen Mahzen/Zindan/Manast›r mevkiinde yeralan, do¤u – bat› do¤rultusunda, girifli bat›dan, dikdörtgen planl› bir yap›d›r. Beflik to-nozlu ve penceresiz olan yap›n›n do¤u duvar›nda, d›flardan düz, içerden yar›m yuvar-

192

4 G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 1999, s. 397, 410, 415 (Çev. F. Ifl›ltan); Krfl. S. Eyice, “‹zmir yak›n›ndaKemalpafla (Nif) da Laskarisler Saray›”, Belleten 25, 1961, s. 1-15.

5 E. Akurgal, Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander, 1961, s. 173 vd., Res. 117; Anadolu Medeniyetleri II(Yunan/Roma/Bizans), Avrupa Konseyi 18. Avrupa Sanat Sergisi, 22 May›s-30 Ekim 1983, 1983, s. 67, B.153.

lak olan 1 m. geniflli¤inde küçük bir apsis, kuzey ve güney duvarlar›nda ise karfl›l›kl›befler mekân vard›r. Uzmanlara göre moloz tafl, tu¤la ve kiremit parçalar›ndan harçlaörülmüfl duvarlar› nedeniyle Orta Bizans Dönemine (M.S. 10.-13. yüzy›l) tarihlenebi-len yap›, olas›l›kla mezar ifllevi görmekteydi.

Yelgedi¤i/Papaz Deresi mevkiinde, Kemalpafla’dan Nif Da¤›-Alabal›k Çiftli¤i-ne’ne ç›kan asfalt yol kenar›nda, do¤u-bat› do¤rultulu, 3 taraf› blok taflla çevrili, kemikve keramik parçac›klar› içeren soyulmufl bir mezar vard›r.

Kemalpafla - Yukar› Viflneli ve Karak›zlar köylerine giden asfalt yollar›n kenar›n-da da yolun kesti¤i mezarlar görülmektedir.

Manast›rtepe: 1190 m. yükseltide, beflgenimsi oval planl›, örme ve y›¤ma moloztafllardan yap›lm›fl alçak duvarlara sahip, kuzeyinde 50 cm.lik bir kap› aç›kl›¤›, d›fl k›s-m›nda ise adak çaputu ba¤lanan bir a¤aç mevcut olan, yerli halk›n ifadesine göre, ya-k›n›nda ok uçlar› ve sikkeler bulunmufl, kökeni hayli eskiye dayand›¤›n› sand›¤›m›z birtap›m yeri6 (mezar?) vard›r (Resim: 12). ‹çinde, güney köflede yak›lm›fl mumlar ve b›-rak›lm›fl taze çiçek demetleri gözlenmifltir.

‹flliklerYukar› Viflneli, Baflp›nar mevkiinde bir tarlada tümüyle kayaya oyulmufl, yan ya-

na dikdörtgen iki havuz ile bunlardan birinin alt köflesinde bir delik ve devam›nda oyul-mufl kanallar görülmüfl ve yüzeyde kaba kullan›m kerami¤i bulunmufltur.

Kemalpafla Belediye Tesisleri bahçesinde de, arkas›ndaki kayal›kta küçük birdörtgen nifl ve önünde bir oluk bulunan, tamam›yla kayaya oyulmufl, dikdörtgen birtekne mevcuttur.

Her ikisinin de, s›v› üretimi ya da kullan›m›yla ilgili ifllikler oldu¤unu düflünüyoruz.

Yaz›tlar- Da¤ K›z›lca’da bir evin duvar›nda süsleme olarak kullan›lm›fl, kabartma çelenk

betimli Roma Dönemine ait eski Yunanca ile yaz›lm›fl bir onurland›rma yaz›t›: O DHMOS QEOKPITONIBESIOY TOYQEOKPITOY.

Çevirisi: Halk Meclisi Theokritos o¤lu ‹besios o¤lu Theokritos’u (onurland›rd›).

-Da¤ K›z›lca’da bir evin bahçesinde basamak olarak kullan›lan yaz›tl› k›r›k tafl(Resim: 13) ise Bizans Dönemine ait olup bir kilisenin infla kitabesi parças›d›r.

ÇeflitliSavanda - Bizans Freskli Ma¤ara: Kurudere Köyü, K›z Kalesi/Savanda-Mah-

zen/Sarn›ç mevkiinde, önünde ve içinde moloz tafl-tu¤ladan örülmüfl harçl› bölmeduvarlar›; içeride, tavanda çok renkli, bitkisel bezemeli, figürlü freskler (Resim: 14) vebüyük bir sarn›ç bulunan do¤al bir ma¤ara vard›r7. Buras› Bizans Dönemine ait birma¤ara-kilise olmal›d›r. Projemiz kapsam›nda, 2005 y›l›nda bu freskleri temizleyiponarmay› ve koruma alt›na almay› düflünüyoruz.

Havuz mevkiinde güneybat›-kuzeydo¤u ve Befliktepe mevkiinde güneydo¤u-kuzeybat› do¤rultular›nda, yaklafl›k 3-3,5 m. geniflli¤inde, tafl döfleli, k›smen moderntamamlanm›fl antik yollar gözlenmifltir.

193

6 Pelitköy Çaml›ktepe’deki benzeri için bkz.: E. Beksaç, “Bal›kesir ‹li, Ayval›k, Gömeç, Burhaniye, Edremit ve Havran‹lçelerinde Prehistorik ve Protohistorik Yerleflmeler Yüzey Araflt›rmas› 2002” AST 21,1,2003, s. 198, Res. 6.

7 E. Atalay, “Sütini ve Kemalpafla Ma¤aralar›nda Bulunan Bizans Freskleri”, AST 2, 1984, s. 64 vd., Res. 3-5. Bumakalede, freskli ma¤ara ”Ma¤sa Ma¤aras›” olarak adland›r›lm›flt›r.

Kavakl›dere Köyü Kahvehanesi yan›nda, dibek olarak kullan›lm›fl, yuvarlat›lm›flüst k›sm› daha genifl, oluklu, mermer bir blok ilgimizi çekmifltir. Çok büyük olmas›nara¤men, orijinal kullan›m›nda, iki yan›ndan ahflap hat›llarla desteklenerek, pandül flek-linde ezme ya da ö¤ütme iflleminde kullan›lm›fl olabilece¤i düflünülmüfltür. Ayr›caburada granit sütun parçalar› ile köy giriflindeki mezarl›kta lâhit ve yaz›tl› sütun par-çalar›, mermer bloklar vs. vard›r.

Demirciköy Camii’nde kap› efli¤i olarak ters çevrilmifl mermer bir difl kesimibloku kullan›lm›flt›r

Saipler Köyü/Serenlikuyu mevkiinde bir tarlada, devflirme mermer bloklardanyap›lm›fl kuyu ve çevre düzenlemesi görülmüfltür.

Davultepe’de, yak›n zamana dek kullan›ld›¤› söylenen iyi kalitede gri kil yataklar›vard›r ve kil analizi için buradan örnek al›nm›flt›r.

SonuçNif (Olympos) Da¤›’nda bu kapsamda bir bilimsel dokümantasyon ilk kez ger-

çeklefltirilmektedir. Fakat öte yandan süregelen kaçak kaz›lar, kal›nt›lara büyük ölçüdezarar vermekte, bu yolla elde edilen buluntular ise belgelenmeden ya¤malanmaktad›r.2001’de yapt›¤›m›z ön inceleme gezilerinden bu yana maalesef Karabel an›t›n›nyüzeyinde bir delik aç›ld›¤› ve bir Bizans yap›s›n›n kepçeyle tamamen yok edildi¤i sap-tanm›flt›r. Nif Da¤› do¤usundaki geçitte yer alan Karabel kabartmas› gibi çok önemli biran›t›n, tafl›n ard›nda alt›n arayan definecilere karfl› bir an önce koruma alt›na al›nmas›gerekir.

Nif (Olympos) Da¤›’nda, Bat› Anadolu’nun bilinmeyen dönemlerine (Etrüskler,Lydial›lar, Hititler ve ça¤dafllar› toplumlar ?) ›fl›k tutacak buluntular ortaya ç›kmas›mümkündür. Bunlar›n yay›nlanmas›, arkeoloji dünyas› için çok önemli sonuçlar ortayakoyabilir. Bu nedenle 2005 y›l›ndan bafllayarak, acilen arkeolojik kaz› ve koruma-onar›m çal›flmalar› yapmak istiyoruz.

“Nif (Olympos) Da¤› Araflt›rma Projesi”nin önemli görevlerinden biri de, kültürvarl›klar›m›za milletçe sahip ç›karak, bunlar› gelecek kuflaklara iletmemiz gerekti¤ibilincini -öncelikle yöre halk›nda- gelifltirmektir.

194

195

Resim 1: Nif (Olympos) Da¤›’n›n konumu

Resim 2: Ball›caoluk Kalesi, do¤u duvar

196

Resim 3: Ball›caoluk Kalesi, kule

Resim 4: Karamattepe nekropolü ve Ball›caoluk Kalesi, geometrik desenli keramik (M.Ö. 7./6. yüzy›l )

197

Resim 5: Kaynakkale, genel görünüm

Resim 6: Savanda/K›z Kalesi, genel görünüm

198

Resim 8: Baflp›nar, jeofizik araflt›rma, manyetik gradyent görüntüsü (Despike, clip 2, contrast 1)

Resim 7: Baflp›nar Bizans Yap›s›, kaçak kaz›

199

Resim 9: Karamattepe Nekropolü,jeofizik araflt›rma,manyetik gradyent görüntüsü (Despike 1,High Pass 8, Absolute, Clip 2, Contrast 1)

Resim 10: Da¤ K›z›lca, mezar

Resim 11: Beflikkaya, mezar

200

Resim 12: Manast›rtepe, “ziyaretgâh”

Resim 13: Da¤ K›z›lca, yaz›t parças›

Resim 14: Savanda/K›z Kalesi,freskli ma¤ara

2004 fiANLIURFA-SURUÇ OVASI YÜZEY ARAfiTIRMASI

Nurettin YARDIMCI*

Baflkanl›¤›mda yürütülen yüzey araflt›rmas› çal›flmalar› heyeti Arkeolog SabriK›z›ltan, Arkeolog Ayfle Özkan, Arkeolog Sait Y›lmaz, Bilgisayar Operatörü MustafaK›r’dan oluflmufltur. Çal›flmalar›m›za Arkeolog Sabri Aydal Bakanl›k temsilcisi olarakkat›lm›flt›r. Bu y›l fianl›urfa ‹li, Suruç ‹lçesi’nin güney, güneydo¤u ve güneybat› taraf›n›kapsayan yerlerde yüzey araflt›rmas› yap›lm›flt›r. Bu çal›flmalar s›ras›nda höyüklerintespiti ile ölçüm ve toplama çal›flmalar› yap›lm›fl 59 eski yerleflme yeri gezilmifltir1.(Harita)

Suruç ilçe merkezinin ortalama denizden yüksekli¤i 500 m. kadard›r. Etraf› bat›,kuzey ve do¤udan Güvercik, Cudi ve Devres da¤lar› ile çevrili, güneyinde ise Suriyes›n›r› bulunmaktad›r. Ova güneydo¤udan kuzeybat›ya do¤ru ortalama 450-600 m. kot-lar› aras›nda düzgün bir e¤imle yükselmektedir. 700 km2. yüzölçümündeki ilçeninekonomik yap›s› tar›m ve hayvanc›l›¤a dayanmaktad›r.

Suruç ilçe merkezinde hâlen yaflayan 73 köy yerleflimi bulunmaktad›r. Hemenhemen tüm köyler antik yerleflim üzerinde bulunmaktad›r. Suruç Ovas›’nda ovadanfazla yükselti vermeyen, küçük ölçekte antik yerleflime Harran Ovas›’ndan daha s›krastlan›lmaktad›r. K›sa araflt›rmam›zda görebildi¤imiz kadar› ile Suruç Ovas›’nda birimalana düflen antik yerleflim say›s› Harran Ovas›’ndakinden daha yo¤undur.

Evliya Çelebi, seyahatnamesinde Suruç Ovas› ve çevresinin tar›msal durumu vebitki örtüsünü anlatabilmek için "Suruç’tan Halep’e bafl›ma günefl de¤meden gittim"demektedir. Ovada 1970’li y›llara kadar akar sular›n oldu¤u, yo¤un meyvebahçelerinin bulundu¤u, genifl bir alanda sulu tar›m yap›ld›¤›, hâlen yaflayan çevrehalk› taraf›ndan da ifade edilmektedir. Bugün ovada akarsu ve kaynak suyu bulunma-maktad›r. Ovan›n az bir bölümünde yer yer yap›lan sulu tar›m için yeralt› suyukullan›lmaktad›r. Çevrede ifade edildi¤ine göre, bugün ovadaki yeralt› suyu 150–200metreden al›nabilmekte, her geçen gün ovadaki taban suyu daha da alçalmaya devametmektedir.

Harran Ovas›’nda tespit etti¤imiz kanal açma, tesviye, yo¤unlaflan yeni yerleflimgibi tehlikeler henüz Suruç Ovas›’nda bafllamam›fl durumdad›r. Hatta ovadaki baz›höyüklerde gördü¤ümüz gibi höyüklerin üzerindeki yeni yerleflimlerin (bugün yaflayanmahalle ve mezralar›n) baz›lar›n›n tamamen terkedilmifl oldu¤unu gördük. Bu dageçmiflteki tar›msal yap›n›n gün geçtikçe zay›flamas›ndan, ovadaki ekonomik yap›n›nyerleflik insan› göçe zorlamas›ndan kaynaklanmaktad›r.

* Dr. Nurettin YARDIMCI, Araflt›rma Projesi Baflkan›, Baflbakanl›k Müflaviri, Cemal Nadir. Sok. No. 24/4 –Çankaya-Ankara/TÜRK‹YE e-mail: [email protected]

1 Haritada eski yerleflim yerleri envanter numaralar› ile gösterilmifltir. Yay›nda metin için ayr›lan sayfa adedi s›n›rl›oldu¤undan, envanter numaralar› belirtilerek 59 höyükten 26 tanesi anlat›labilmifltir. Metnin bitiminde araflt›rmas›yap›lan eski yerleflim yerlerinin tümünün kültür tabakalar›n›n da¤›l›mlar› envanter numaralar› ve isimleri belirtilerekcetvelde gösterilmifltir.

201

Suruç Ovas›’nda özellikle kaçak kaz› ve toprak alman›n d›fl›nda, tesviye veyarma gibi tamamen yok edici tahribatlar henüz bulunmamaktad›r. Harran Ovas›’n›naksine, antik buluntu amaçl› kaçak kaz› çal›flmalar› Suruç Ovas›’nda oldukça yayg›n veyo¤un olarak görülmektedir. Bu amaçla yap›lm›fl küçük veya büyük kaçak kaz›çukurlar›na hemen hemen her höyükte rastlanmaktad›r.

Gelecekte yapaca¤›m›z çal›flmalarda da faydal› olaca¤›ndan bölgede araflt›r›lanhöyüklerin yerel ve güncel isimlerinin yan›nda, tespiti yap›lan her höyük ayr›ca biraraflt›rma numaras› ile isimlendirilmifltir. Kültür tespiti için höyüklerin yüzeylerindengenel toplama yap›lm›flt›r. Gezilen höyüklerin topografik çizimleri ile toplanan seramikparçalar›n›n de¤erlendirilmesi ve çizimleri yap›lm›flt›r.

Bugüne kadar yapt›¤›m›z çal›flmalar sonucunda, Suruç Ovas›’n›n NeolitikÇa¤’dan itibaren günümüze kadar bütün dönemleri kapsayan kesintisiz bir iskângördü¤ü gözlenmifltir.

Bize bu çal›flma iznini veren Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› veMüzeler Genel Müdürlü¤ü’ne ve projemizi destekleyen Türkiye Bilimler AkademisiBaflkanl›¤›’na fianl›urfa Valili¤i’ne, Suruç Kaymakaml›¤›’na ve ekip üyelerimizeteflekkür ederiz.

Tespiti Yap›lan Höyükler (Harita)Ad› : Tilal (Harita; Resim: 1, 2; Çizim: 1)Köy : TilalEnvanter No : 040 A 063Pafta No : Suruç-040Tür : HöyükEnlem : K 36 57 54.7Boylam : D 38 24 11.4Rak›m : 497Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Suruç ilçe merkezinin yaklafl›k 2.3 km. kuzeybat›s›nda,

Mürflitp›nar’›n 7.98 km. kuzeydo¤usunda, Kanl›avflar’›n 29.27 km. güneyindedir.Bugünkü köy yerleflimi alt›nda kalm›fl olup yükselti ve boyut tespiti yap›lamad›.

Devir/Dönem : Roma (yo¤un), Ortaça¤ (yo¤un), küçük buluntu

Ad› : Uysall› (Resim: 3, 4; Çizim: 2)Köy : Uysall›Envanter No : 040-A 064Pafta No : Suruç-040Tür : HöyükEnlem : K 365704.3Boylam : D 382257.2Rak›m : 491Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Suruç’un 4.55 km. güneybat›s›nda, Mürflitp›nar’›n 5.68 km.

kuzeydo¤usundad›r. Bugünkü köy yerleflimi alt›nda kalm›fl olup yükselti ve boyut tespi-ti yap›lamad›.

Devir/Dönem : I. biny›l (çok az), Roma (az), Ortaça¤ (yo¤un), küçük buluntu

202

Ad› : Koval› (Resim: 5, 6)Köy : Koval›Envanter No : 040 –A065Pafta No : Suruç- 040Tür : HöyükEnlem : K 365644.5Boylam : D 382233.4Rak›m : 497Yükseklik : Boyut : -Konumu : Mürflitp›nar’›n 4.87 km. kuzeybat›s›nda, Suruç’un 5.39 km.

güneybat›s›nda, Kanl›avflar’›n 30.85 km. güneyindedir. Köy yerleflimi alt›ndaoldu¤undan yükselti ve boyut tespiti yap›lamam›flt›r.

Devir/Dönem : ‹TÇ, (az), Helenistik (az), Roma (yo¤un), Ortaça¤ (az)

Ad› : Tokçal› (Resim: 7, 8)Köy : Tokçal›Envanter No : 040- A066Pafta No : Suruç - 040Tür : HöyükEnlem : K 365625.7Boylam : D 382337.3Rak›m : 490Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Suruç’un 4.8 km. güneybat›s›nda, Mürflitp›nar’›n 5.27 km.

güneydo¤usunda, Kanl›avflar’›n 35.75 km. güneyindedir. Köy içerisinde, düz yerleflimfleklindedir.

Devir/Dönem : Roma Dönemi

Ad› : Binatl›Köy : Binatl›Envanter No : 040- A067Pafta No : Suruç - 040Tür : HöyükEnlem : K 365600.2Boylam : D 382253.0Rak›m : 482Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Mürflitp›nar’›n 3.96 km. kuzeydo¤usunda, Suruç’un 6.7 km.

güneybat›s›nda, Kanl›avflar’›n 32.28 km. güneyindedir. Bugünkü köy yerleflimi alt›ndakalm›fl olup yükselti ve boyut tespiti yap›lamad›.

Devir/Dönem : ‹TÇ (az), I. biny›l, Hellenistik (az), Roma, Ortaça¤ (az), küçükbuluntu

203

Ad› : BilekliKöy : BilekliEnvanter No : 040 –A068Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365506.8Boylam : D 382233.2Rak›m : 485Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Mürflitp›nar’›n 2.46 km. kuzeydo¤usunda, Suruç’un 7.72 km.

güneydo¤usunda, Kanl›avflar’›n 33.82 km. güneyindedir. Yeni köy yerleflimi alt›ndakalm›fl oldu¤undan, boyut tespiti yap›lamam›flt›r.

Devir/Dönem : I. biny›l, Roma, Ortaça¤

Ad› : KurutepeKöy : KurutepeEnvanter No : 040 –A069Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365514.3Boylam : D 382338.6Rak›m : 482Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Mürflitp›nar’›n 3.99 km. kuzeydo¤usunda, Suruç’un 6.77 km.

güneyinde, fiehitnusretbey’in 31.44 km. bat›s›ndad›r. Yeni köy yerleflimi alt›nda, düzyerleflim fleklindedir.

Devir/Dönem : II. biny›l (az), I. biny›l (yo¤un), Roma (az)

Ad› : Külekli Köy : KülekliEnvanter No : 040 –A070Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365541.9Boylam : D 382344.1Rak›m : 486Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Mürflitp›nar’›n 4.52 km. kuzeydo¤usunda, Suruç’un 5.93 güney-

do¤usunda, fiehitnusretbey’in 31.54 km. bat›s›ndad›r. Yeni köy yerleflimi alt›nda, düzyerleflim fleklindedir.

Devir/Dönem : ‹TÇ (az), Roma (yo¤un), Ortaça¤ (çok az), küçük buluntu.

204

Ad› : Y›ld›z Köy : Y›ld›zEnvanter No : 040- A071Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365617.0Boylam : D 382431.5Rak›m : 491Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Suruç’un 4.52 km. güneyinde, Mürflitp›nar’›n 6.10 km. kuzey-

do¤usunda, fiehitnusretbey’in 30.75 km. bat›s›ndad›r. Yeni köy yerleflimi alt›nda, düzyerleflim fleklindedir.

Devir/Dönem : I. biny›l (yo¤un), Helenistik (az), Roma (yo¤un), küçük buluntu

Ad› : Tavflan Köy : TavflanEnvanter No : 040 –A072Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365500.7Boylam : D 382442.6Rak›m : 477Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Mürflitp›nar’›n 5.35 km. do¤usunda, Suruç’un 6.78 km.

güneyinde, fiehitnusretbey’in 29.81 km. bat›s›ndad›r. Yeni köy yerleflimi alt›nda, düzyerleflim fleklindedir.

Devir/Dönem : I. biny›l (yo¤un), Helenistik (az), Roma (yo¤un), Ortaça¤ (az),küçük buluntu

Ad› : Küçük Tokçal› Köy : Küçük Tokçal›Envanter No : 040- A073Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365520.5Boylam : D 382417.0Rak›m : 477Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Mürflitp›nar’›n 4.93 km. do¤usunda, Suruç’un 6.30 km.

güneyinde, fiehitnusretbey’in 30.58 km. bat›s›ndad›r. Köy yerleflimi alt›nda, düzyerleflim fleklindedir.

Devir/Dönem : ‹TÇ (çok az), I. biny›l (az), Roma (yo¤un), Ortaça¤ (az), küçükbuluntu.

205

Ad› : Mahmut Demir Tarlas› Köy : ÖzgörenEnvanter No : 040- A074Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365523.8Boylam : D 382451.6Rak›m : 477Yükseklik : 4Boyut : 8.4 dönüm.Konumu :Mürflitp›nar’›n 5.77 km. do¤usunda, Suruç’un 6.04 km.

güneyinde, fiehitnusretbey’in 29.78 km. bat›s›ndad›r. Yeni köy yerleflimi alt›nda, düzyerleflim fleklindedir.

Devir/Dönem : ‹TÇ (az), Roma (yo¤un), Ortaça¤ (az), küçük buluntu

Ad› : Özgören (Resim: 9,10)Köy : ÖzgörenEnvanter No : 040 –A075Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365525.7Boylam : D 382533.4Rak›m : 486Yükseklik : 14 m.Boyut : 140 dönümKonumu : Suruç’un 5.96 km. güneyinde, Mürflitp›nar’›n 6.77 km. do¤usun-

da, fiehitnusretbey’in 28.78 km. bat›s›nda, Kanl›avflar’›n 34.28 km. güneyindedir.Özgören köy yerlefliminin kuzeyine bitiflik yuvarlak formlu, üst bölümü üç yükseltili olupkuzeydeki 486 rak›ml› yükselti köy mezarl›¤› olarak kullan›lmaktad›r.

Devir/Dönem : Kalkolitik- ‹TÇ geçifl (yo¤un), ‹TÇ, II. biny›l (yo¤un), I. biny›l(yo¤un), Roma

Ad› : Kapucu 1 Köy : Kapucu Envanter No : 040- A076Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365610.6Boylam : D 382542.8Rak›m : 486Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Suruç’un 4.60 km. güneyinde, Mürflitp›nar’›n 7.51 km. kuzey-

do¤usunda, fiehitnusretbey’in 29.2 km. bat›s›ndad›r, Kanl›avflar’›n 33.3 km.güneyindedir. Bugünkü Kapucu Köyü’nün yerleflimi alt›nda çok seyrek seramik bulun-tusu mevcut olup köyün 100 m. kadar do¤usunda tamamen tesviyeli, köyden SalihArslan’a ait oldu¤u ifade edilen Pamuk tarlas› içerisinde daha yo¤un seramik kal›nt›lar›mevcuttur.

206

Devir/Dönem : II. biny›l (yo¤un), I. biny›l (yo¤un), Roma Dönemi (çok az),Ortaça¤, küçük buluntu

Ad› : Kapucu 2 Köy : Kapucu Envanter No : 040 –A077Pafta No : Suruç- 040Tür : HöyükEnlem : K 365536.4Boylam : D 382604.2Rak›m : 478Yükseklik : 2Boyut : 14 dönümKonumu : Suruç’un 5.73 km. güneyinde, Mürflitp›nar’›n 7.60 km. do¤usun-

da, Kapucu Köyü’nün yaklafl›k 1.1 km. do¤usundad›r. Ovadan öz yükseltili yayg›n birhöyük olup tarla olarak kullan›lmaktad›r.

Devir/Dönem : II. biny›l (yo¤un), I. biny›l (yo¤un), Roma, Ortaça¤ (yo¤un),küçük buluntu

Ad› : Tilveser 1 Köy : Ziyaret Envanter No : 040 –A078Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365647.2Boylam : D 382636.5Rak›m : 490Yükseklik : -Boyut : 15 m.Konumu : Suruç’un 3.93 km. güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 9.21 km.

kuzeydo¤usunda, fiehitnusretbey’in 28.19 km. kuzeybat›s›ndad›r. Höyü¤ün güney-do¤usunda bulunan köy yerleflimi bugün tamamen terkedilmifl olup üzeri hâlenmezarl›k olarak kullan›lmaktad›r.

Devir/Dönem : Kalkolitik-‹TÇ geçifl, ‹TÇ (yo¤un), II. biny›l, I. biny›l (az), RomaDönemi (yo¤un), Ortaça¤, küçük buluntu

Ad› : Tilveser 2 Köy : ZiyaretEnvanter No : 040-A079Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 365646.1Boylam : D 382651.7Rak›m : 478Yükseklik : 2 m.Boyut : 3.9 dönümKonumu : Suruç’un 4.15 km.güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 9.52 km.

kuzeydo¤usunda, Tilveser 1 Höyük’ün yaklafl›k 400 m. kadar do¤usundad›r. Az yük-seltili yayg›n durumda ve üzerinde kuru tar›m yap›lmaktad›r.

207

Devir/Dönem : II. biny›l, Helenistik, Roma Dönemi (çok yo¤un), Ortaça¤ (çokaz)

Ad› : Tilveser 3Köy : ZiyaretEnvanter No : 040-080Pafta No : Suruç-O40Tür : HöyükEnlem : K 365650.9Boylam : D 382654.7Rak›m : 473Yükseklik : 2 m.Boyut : 1.5 dönümKonumu : Suruç’un 4.07 km. güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 9.66 km.

kuzeydo¤usunda, Tilveser 1 Höyük’ün yaklafl›k 500 m. kadar do¤usundad›r. Az yük-seltili yayg›n durumda ve üzerinde kuru tar›m yap›lmaktad›r.

Devir/Dönem : I. biny›l, Roma Dönemi, Ortaça¤, küçük buluntu

Ad› : Tilveser 4 Köy : ZiyaretEnvanter No : 040 –A081Pafta No : Suruç- O40Tür : HöyükEnlem : K 36 56 53.9Boylam : D 38 26 48.0Rak›m : 482Yükseklik : 2.5 m.Boyut : 1.7 dönümKonumu : Suruç’un 3.91 km. güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 9.56 km.

kuzeydo¤usunda, Tilveser 1 Höyük’ün yaklafl›k 400 m. kadar kuzeyindedir. Az yük-seltili yayg›n durumda ve üzerinde kuru tar›m yap›lmaktad›r.

Devir/Dönem : ‹TÇ (yo¤un), I. biny›l (az), Helenistik (az), Roma Dönemi (yo¤un)

Ad› : Höyükyan› Köy : HiçekEnvanter No : 04-082Pafta No : Suruç-040Tür : HöyükEnlem : K 36 56 53.7Boylam : D 38 29 34.6Rak›m : 476Yükseklik : 10m.Boyut : 29.6 dönüm.Konumu : Suruç’un 9.9 km. güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 13.29 km.

kuzeydo¤usunda, fiehitnusretbey’in 24.27 kuzeybat›s›nda, Kanl›avflar’›n 34.07güneyindedir. Kuzey-güney do¤rultusunda eliptik formlu, üzerinde karakol binas›,güney yönünde köy yerleflimi bulunmaktad›r. Höyü¤ün kuzey yönünde form ve e¤imibelirgin olarak görülebilecek flekilde aç›k

Devir/Dönem : ‹TÇ (az), I. biny›l (yo¤un), Roma (az), Ortaça¤ (çok az)

208

Ad› : Sa¤lar Köy : Hasan KülekEnvanter No : 040 –A083Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 36 56 04.4Boylam : D 38 29 24.3Rak›m : 472Yükseklik : -Boyut : -Konumu :Suruç’un 7.7 km.güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 12.59 km.

do¤usunda, fiehitnusretbey’in 23.85 km. bat›s›nda, Kanl›avflar’›n 35.31güneydo¤usundad›r. Yeni köy yerleflimi alt›nda düz yerleflim fleklindedir. Köy içindeseyrek seramik parçalar› bulunmaktad›r.

Devir/Dönem : ‹TÇ (çok az), I. biny›l (yo¤un), Roma (az), Ortaça¤ (az)

Ad› : Özlüce Köy : Kastonik Envanter No : 040 –A 084Pafta No : Suruç 040Tür : HöyükEnlem : K 36 55 42.6Boylam : D 38 28 17.7Rak›m : 475Yükseklik : -Boyut : -Konumu :Suruç’un 7.0 km. güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 10.83 km.

do¤usunda, fiehitnusretbey’in 25.12 km. bat›s›ndad›r. Yeni köy yerleflimi alt›nda düzyerleflim fleklindedir. Köy içinde seyrek seramik parçalar› bulunmaktad›r.

Devir/Dönem : ‹TÇ (çok az), II. biny›l (yo¤un), I. biny›l (yo¤un), Helenistik (az),Roma (az), Ortaça¤ (az).

Ad› : Köshan 1 Köy : KöshanEnvanter No : 040 – A085Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 36 55 06.3Boylam : D 38 27 49.5Rak›m : 470Yükseklik : 2 m. Boyut : 3.14 dönüm.Konumu : Suruç’un 7.53 km. güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 9.93 km.

do¤usunda, fiehitnusretbey’in 25.41 km. bat›s›nda, Kanl›avflar’›n 35.97 bat›s›ndad›r.Eski Köshan köy yerlefliminin 500 m. kadar güneydo¤usunda, yayg›n bir höyük oluptarla olarak kullan›lmaktad›r.

Devir/Dönem : ‹TÇ (çok az), II. biny›l (yo¤un), Roma (az), Ortaça¤ (az)

209

Ad› : Köshan 2 Köy : KaynakçaEnvanter No : 040- A086Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 36 55 16.7Boylam : D 38 27 25.9Rak›m : 471Yükseklik : - Boyut : -Konumu : Suruç’un 6.97 km. güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 9.47 km.

do¤usunda, fiehitnusretbey’in 20.07 km. bat›s›nda, Kanl›avflar’›n 35.46güneydo¤usundad›r. Terkedilmifl eski Köshan köy yerleflimindedir

Devir/Dönem : ‹TÇ (az), I. biny›l (yo¤un), Ortaça¤ (yo¤un), küçük buluntu

Ad› : Kaynakça Köy : KaynakçaEnvanter No : 040 – A087Pafta No : Suruç -040Tür : HöyükEnlem : K 36 55 24.4Boylam : D 38 26 55.1Rak›m : 473Yükseklik : -Boyut : -Konumu : Suruç’un 6.44 km. güneyinde, Mürflitp›nar’›n 8.71 km. do¤usun-

da, fiehitnusretbey’in 26.86 km. bat›s›nda, Kanl›avflar’›n 34.97 güneyindedir. Yeni köyyerleflimi alt›nda düz yerleflim fleklindedir. Köy içinde seyrek seramik parçalar› bulun-maktad›r.

Devir/Dönem : ‹TÇ (çok az), I. biny›l (yo¤un), Ortaça¤ (az),

Ad› : Küçük Köprü (Tilaynter)( Resim: 11,12)Köy : Küçük KöprüEnvanter No : 040 –A098Pafta No : Suruç -040Tür : Höyük Enlem : K 36 55 04.1Boylam : D 38 29 51.0Rak›m : 494Yükseklik : 34 m. Boyut : 86.9 dönümKonumu : Suruç’un 9.43 km. güneydo¤usunda, Mürflitp›nar’›n 12.91 km.

do¤usunda, fiehitnusretbey’in 22.54 km. bat›s›nda, Kanl›avflar’›n 37.26 km. güney-do¤usundad›r. Ovadan yaklafl›k 34 m. kadar yükseklikte, Küçükköprü Köyü’nünbat›s›na birleflik durumda üzerinde yeni su deposu bulunmaktad›r.

Devir/Dönem : Kalkolitik-‹TÇ geçifl (yo¤un), II. biny›l (yo¤un), I. biny›l, RomaDönemi, Ortaça¤ (çok az), küçük buluntu

210

2004 YILI SURUÇ OVASI YÜZEY ARAfiTIRMASI ENVANTER NUMARALARINA GÖRE BULUNTU YERLER‹

Buluntu Yeri Buluntu Yeri Ad›Env. No:A 063 Tilal A 104 fienlik (Musik)A 064 Uysall› (Meliksükran) A 105 Afla¤› Oylum (Afla¤› Parapara)A 065 Koval› (Sat›lsükran) A 106 Yukar› Oylum (Yukar› Parapara)A 066 Tokçal› (Harbeflifl) A 107 Boyunsuz (Girik Mevkii)A 067 Binatl› (Koçsükran) A 108 Yaz› (Harapsor)A 068 Bilekli (Mizayinter) A 109 DenizA 069 Kurutepe (Tilkarit) A 110 Akören (Akviran)A 070 Külekli (Halilbey Çiftli¤i) A 111 Uludüz 1 (Harrat)A 071 Y›ld›z (Zoncik) A 112 Uludüz 2 (Osman Atilla Tarlas›) A 072 Tavflan A 113 Üveyik (Tirkak)A 073 Küçük Tokçal› (Hasami) A 114 Bay›k (Muayiri)A 074 Mahmut Demir Tarlas› A 115 Çört- Mehmet Ünal Tarlas›A 075 Özgören (fiaman) A 116 Harmanalan (Tepelitelharman)A 076 Kapucu 1 A 117 Yaylatepe (Tilerbain)A 077 Kapucu 2 A 118 Afla¤› Taklar (Afla¤› Cangök)A 078 Tilveser 1 A 119 Küçükova (Müzgefli)A 079 Tilveser 2 A 120 Günebakan (Hanerik)A 080 Tilveser 3 A 121 Garaç A 081 Tilveser 4A 082 Höyükyan› (Hiçek)A 083 Sa¤lar (Hasan Külek)A 084 Özlüce (Kastonik)A 085 Köshan 1A 086 Köshan 2A 087 Kaynakça (Birçhamam)A 088 E¤rice (Betha)A 089 Uzunh›d›rA 090 Küçük K›zkapan –M. Emin Kahraman Tarlas›A 091 MollahamzaA 092 DiminA 093 Sarhafl TepesiA 094 Belirti (Mirzaali)A 095 Göleç 1 (Bubik) A 096 Göleç 2A 097 YefliltepeA 098 Küçükköprü (Tilayinter)A 099 GölcükA 100 Eskice 1 (Harapkalik)A 101 Eskice 2A 102 KubatA 103 Atl›lar (Haraphay›l)

211

2004 YILI SURUÇ OVASI YÜZEY ARAfiTIRMASI KÜLTÜR TABAKALARININ SAYISAL DA⁄ILIMINo: Buluntu Yeri Paleolitik Neolitik Kalkolitik ‹TÇ II. Bin I. Biny›l Helle- Roma Ortaça¤

Kalk. Halaf Obeyt nistikA 063 Tilal X XA 064 Uysall› X X XA 065 Koval› X X X XA 066 Tokçal› XA 067 Binatl› X X X X XA 068 Bilekli X X XA 069 Kurutepe X X XA 070 Külekli X X XA 071 Y›ld›z X X XA 072 Tavflan X X XA 073 Küçük Tokçal› X X X XA 074 M.Demir Tarlas› X X XA 075 Özgören X X X X XA 076 Kapucu 1 X X X XA 077 Kapucu 2 X X X XA 078 Tilveser 1 X X X X X XA 079 Tilveser 2 X X X XA 080 Tilveser 3 X X XA 081 Tilveser 4 X X X XA 082 Höyükyan› X X X XA 083 Sa¤lar X X X XA 084 Özlüce X X X X X XA 085 Köshan 1 X X X XA 086 Köshan 2 X X XA 087 Kaynakça X X XA 088 E¤rice X XA 089 Uzunh›d›r X X X XA 090 Küçük K›zkapan X X X XA 091 Molla Hamza X X XA 092 Dimin X X X X XA 093 Sarhafl Tepesi X X X X XA 094 Belirti X X X X XA 095 Göleç 1 X X X XA 096 Göleç 2 X XA 097 Yefliltepe X X X XA 098 Küçükköprü X X X X XA 099 Gölcük X XA 100 Eskice 1 X X X XA 101 Eskice 2 X X X XA 102 Kubat X XA 103 Atl›lar X X XA 104 fienlik X X X XA 105 Afla¤› oylum X X X XA 106 Yukar› oylum X X X XA 107 Boyunsuz X X XA 108 Yaz› X X X X XA 109 Deniz X X XA 110 Akören X X XA 111 Uludüz 1 X X XA 112 Uludüz 2 X XA 113 Üveyik X X X XA 114 Bay›k X X X XA 115 Çört X X XA 116 Harmanalan X XA 117 Yaylatepe X X X XA 118 Afla¤› Taklar NekropolA 119 Küçükova X XA 120 Günebakan X X XA 121 Garaç X X X X X

212

213

Harita: Suruç Ovas›, eski yerleflme yerlerinin da¤›l›m haritas›

Çizim 1: 63-Tilal Höyük, buluntu çizimleri

Çizim 2: 64-Uysall›, buluntu çizimleri

214

Resim 1: 63- Tilal Höyü¤ü, genel görünüm

Resim 2: 63- Tilal Höyü¤ü, buluntu resimleri

Resim 3: 64- Uysall› (Melik Sükran), genel görünüm

215

Resim 5: 65- Koval› (Sat›lsükran), genel görünüm

Resim 6: 65- Koval› (Sat›lsükran), buluntu resimleri

Resim 7: 66- Tokçal› (Harbeflifl), genel görünüm

Resim 4: 64- Uysall› (Melik Sükran) buluntu Resimleri

Resim 8: 66- Tokçal› (Harbeflifl), buluntu resimleri

216

Resim 9: 75- Özgören (fiaman), genel görünüm

Resim 12: 98- Küçük Köprülü

Resim 11: 98- Küçük Köprülü (Tilaynter Höyük),Resim 10: 75- Özgören (fiaman), buluntu resimleri

KELOfiK KALE (B‹REC‹K) 2004

Turgut SANER*Dorothea ROOS

Peter BAUMEISTER

fianl›urfa ‹li, Birecik ‹lçesi’ne ba¤l› ‹nceler Köyü yak›n›ndaki Keloflk Kale mevkiin-de bulunan Geç Antik Ça¤’a ait yap› kal›nt›s›nda, 13-29 A¤ustos 2004 tarihlerinde birmimari tespit çal›flmas› gerçeklefltirilmifltir1. Araflt›rmaya konu olan kal›nt› grubu Türki-ye Bilimler Akademisi’nin Birecik k›rsal envanter çal›flmas› s›ras›nda tespit edilerek ta-raf›m›za bildirilmifltir. Yap›lar›n ola¤and›fl› oranda iyi korunmufl olmas› ve ilginç mima-ri özellikleri dikkate al›narak bir sezonla s›n›rl› bir mimari belgeleme çal›flmas› öngörül-müfltür. Çal›flma süresince Birecik’teki Ö¤retmen Evi konaklama merkezi olarak kulla-n›lm›fl, buradan karayoluyla her gün yaklafl›k 1 saat süren bir yolculukla araziye ulafl›l-m›flt›r. Kal›nt› grubunun, 1:25.000 ölçekli haritalarda gösterilen Keloflk Kale ile özdefloldu¤u anlafl›lm›flt›r. Ana amaç, mimari de¤erlendirmeye temel oluflturmak üzere mev-cut kal›nt›lar›n rölövesini elde etmek olmufltur. Buna göre öncelikle, araziye yerlefltiri-len nokta a¤›ndan hareketle 1:50 ölçe¤inde planlar haz›rlanm›flt›r. Ard›ndan, yap›lar›n1:20 ölçe¤inde kesit ve cephe çizimleri yap›lm›flt›r. Bunlara daha büyük ölçekli ayr›nt›çizimleri de eklenmifltir.

Kal›nt›lar ‹nceler Köyü yak›n›nda, çevreye egemen ç›plak bir yükselti üzerindeyer almaktad›r (Resim: 1). Ana yaklafl›m do¤udand›r. Burada önce tüm yap› alan›n› s›-n›rlayan duvardaki kap›ya ulafl›lmaktad›r. Kompleksi s›n›rlayan duvara ait kal›nt›lar yeryer takip edilebilmektedir. S›n›rlaman›n mutlak geometrik bir esasa dayanmad›¤›, to-pografya koflullar›n›n dikkate al›nd›¤› anlafl›lmaktad›r. Alanda üç yap› bulunmaktad›r.Bunlar güneydeki iyi korunmufl ana yap›, buna paralel kuzeye konumlanm›fl hücreler-den oluflan kanat ve nihayet do¤udaki büyük yap›d›r (Çizim: 1). Yap›lar do¤u-bat› do¤-rultusunda yaklafl›k 20 m., di¤er yönde 11 m. ölçülerinde bir iç avluyu sarmaktad›r. ‹n-flaat malzemesi sar›mt›rak renkli yerel kireçtafl›d›r. Tafllar yap› grubunun hemen ku-zeybat›s›ndaki büyük tafl oca¤›ndan ç›kar›larak kullan›lm›flt›r.

Ana yap› iki katl› bir bat› bölümü ile tek katl› bir ön bölümden oluflmaktad›r (Re-sim: 2, 3). Bat› bölümü 6.80 m. yüksekli¤e, yani hemen hemen çat› seviyesine kadarayaktad›r ve tüm yap› yaklafl›k 5.50x20.50 m. kenar ölçülerinde bir plana sahiptir. Önbölümün kuzeyde bir kap›s› bulunmakta, ana bölümle ba¤lant›s› da bir iç kap›yla sa¤-lanmaktad›r (Resim: 4). Kuzeydeki kap›n›n, lentonun alt iki yan›nda bulunan profillerimimari bezemeye iliflkin çok az say›daki ayr›nt›dan biridir (Resim: 5). Ana bölümün ku-zeyde ayr›ca bir kap›s› daha bulunmaktad›r. Yap›da kullan›lan yap›m tekni¤i tafl kar-

* Doç. Dr. Turgut SANER, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi 34437 Taksim-‹stanbul/TÜRK‹YEDorothea ROOS, Universität Karlsruhe (TH), Englerstr. 7 76131 Karlsruhe/ALMANYADr. Peter BAUMEISTER, Archäologisches Institut. Am Hofgarten 21 53113 Bonn/ALMANYA

1 Araflt›rma ‹stanbul Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi’nden Doç. Dr. Turgut Saner, Karlsruhe Üniversitesi Mimarl›kFakültesi’nden Mimar Dorothea Roos ve Arkeolog Dr. Peter Baumeister (Bonn) taraf›ndan ortak sorumluluk esas›içinde yürütülmüfltür. ‹zmir ‹l Kültür Müdürlü¤ü’nde görevli Arkeolog Elif Baflc› çal›flmaya temsilci olarak kat›lm›flt›r.Uyumlu kat›l›m› için kendisine içtenlikle teflekkür ederiz. Çal›flma Alman Thyssen Vakf› taraf›ndan maddî olarakdesteklenmifl, ‹stanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü de ölçme aleti tahsis ederek katk›da bulunmufltur. Her iki kuruma,çal›flman›n gerçekleflmesini sa¤lad›klar› için teflekkür ederiz.

217

kast›r. S›k aral›klarla büyük tafl dikmeler yerlefltirilmifl, arada kalan boflluklar küçük veorta boy tafllarla doldurulmufltur. Yüzeyler büyük olas›l›kla s›vanm›flt›r. Dolgulu karkassistem ön bölümde daha iyi izlenebilmektedir. Burada dikmelerin aras› 0.20 m. kadar-d›r. Dolgular›n büyük ölçüde kalmam›fl oldu¤u bat› bölümünde ise yap›n›n iskeleti tümç›plakl›¤›yla görülebilmektedir. Ayn› yerde ayr›ca birinci kat› tafl›yan ahflap kirifllerinoturdu¤u büyük konsollar da yerinde durmaktad›r.

Opus africanum olarak adland›r›lan tafl karkas inflaat tekni¤inin örnekleri Anado-lu’dan de¤il, daha çok Kuzey Afrika ve Pompei’den bilinmektedir. ‹.Ö. 7. yüzy›ldan iti-baren Kartaca ve ‹.Ö. 3. yüzy›ldan itibaren de Pompei’deki veya Tougga ve Timgad’da-ki inflaatlarda karfl›lafl›lmaktad›r. Benzer bir yap›m sisteminin kullan›ld›¤› Keloflk Ka-le’ye nispeten en yak›n alan ise Kuzeybat› Suriye’deki Geç Antik manast›rlar bölgesi-dir. Zaten Birecik ve civar›n› içine alan antik Osrhoene bölgesi Suriye ile yak›n iliflkiiçinde olmufl olmal›d›r. Keloflk Kale, bunu do¤rudan gösterecek, belgelenmifl ilk örnekolma özelli¤ini tafl›maktad›r.

Güneydeki yap›ya paralel konumda bir de kuzey kanat bulunmaktad›r. Yaklafl›kayn› taban alan› ölçülerine sahip olmakta birlikte bu kanat, güney yap›s›n›n aksine çokkötü bir korunma durumu sergilemektedir. Bu yap› yan yana odalardan oluflmaktad›r.‹ç mekânlar›n derinli¤i yaklafl›k 3.80 m., geniflli¤i ise 4.00 m.dir. Kuzey kanat do¤uda-ki yap›ya iyice yaklaflmaktad›r, ancak bu yap›yla mimari iliflkisini ayd›nlatacak noktadaveriler toprak üzerinde görülmemektedir. Kuzey yap›s›n›n inflaat›nda, ana yap›da oldu-¤u gibi tafl karkas sistemin kullan›ld›¤›n› gösteren yap› parças› yoktur. Bu kanat, hüc-relerden oluflan plan›n›n gösterdi¤i gibi yap› grubunun sakinlerinin konaklama mekân-lar›n› içermifl olmal›d›r.

Kompleksi do¤udan tamamlayan yap› ise 9.60 m. uzunlu¤unda bir ana hacim ilekuzeyde bir yan bölümden oluflmaktad›r (Resim: 6). Bu yap›n›n do¤u mekân›na, yar›mdaire biçimi tafl›mamas›na ra¤men, Kuzey Suriye’den bilinen benzer örnekleri dikkatealarak apsis ifllevi vermek, dolay›s›yla yap›y› bir kilise olarak yorumlamak mümkündür.Kilisenin biri bat›da, di¤eri güneyde, yap› grubunu s›n›rlayan çevre duvar›n›n d›fl›ndakalan iki kap›s› bulunmaktad›r. Bu kap›ya ait söveler de az say›daki mimari bezeme ör-ne¤i olarak profillendirilmifltir. Kuzeydeki yan bölüm ana hacme kemerli bir aç›kl›klaba¤lanmaktad›r. Apsis ile ana mekân aras›nda da yine kemerli bir ba¤lant› bulunmak-tad›r (Resim: 7). Yap› büyük bloklardan oluflan bir inflaat sistemi sergilemektedir. Bugözlem hem duvar örgüleri hem de kemerler için geçerlidir. Do¤uda, apsis kemerininüzerinde korunmufl olan S profilli bir kornifl, yap›n›n cephesini sarmaktad›r (Resim: 8).Bu korniflin üzerinde bir üçgen al›nl›k oluflturulmufl, al›nl›¤›n ortas›na, izlerin gösterdi¤igibi, bir pencere aç›kl›¤› yerlefltirilmifltir. Kuzeydeki kemerin üzerinde ve güneyde de birdizi pencerenin aç›ld›¤›n› gösteren düzenlemeler bulunmaktad›r. Kuzeydeki pencere-lerden biri sa¤lam durumdad›r.

Ana yap›n›n yaklafl›k 40 m. kadar güneyinde, olas› çevre duvar›n›n da 17 m. ka-dar uza¤›nda, kaya yamac›na bir mezar oyulmufltur. Yal›n bir kap›s› bulunan tek aç›k-l›kl› mezar odas›nda, biri yar› ifllenmifl durumda üç kline görülmektedir. Yap›lar›n do¤u-sunda, yamaçta iki büyük sarn›ç yer almaktad›r. Kaya zemine aç›lm›fl sarn›çlar, afla¤›-ya do¤ru geniflleyen bir yap› göstermektedir. A¤›zlar› büyük bloklarla çevrelenmifltir.

Keloflk Kale yap›lar grubunun yerleflim plan›, yap›lar›n mimari özellikleri, KuzeySuriye, Halep çevresi ile akraba görüntüler, bu kompleksi bir manast›r olarak teflhis et-meye olanak vermektedir. Suriye yap›lar› genellikle 5.-6. yüzy›llar aras›na tarihlenmek-tedir. Keloflk Kale yap›lar›n› da bu etki dairesi içinde görmek, Suriye ile iliflkili bir GeçAntik manast›r kompleksi olarak yorumlamak çal›flman›n ilk de¤erlendirmeleri aras›n-dad›r. Ana yap›da kullan›lan tafl karkas inflaat tekni¤inin benzeri Anadolu’da henüz bel-gelenmemifltir. Bu aç›dan da Keloflk Kale çal›flmas› özgün bir katk› getirmektedir.

218

KELOfiK KALE (B‹REC‹K) 2004

Turgut SANER*Dorothea ROOS

Peter BAUMEISTER

Auf der sogenannten Keloflk Kale bei ‹nceler Köyü in der Nähe von Birecik imRegierungsbezirk fianl›urfa fand im August des Jahres 2004 eineBauaufnahmekampagne statt, bei der die dortigen Reste eines spätantikenGebäudekomplexes dokumentiert wurden1 (Abb. 1). Die Baugruppe blieb angesichtsihrer unzugänglichen Lage bis vor kurzem der Wissenschaft verborgen.

Ziel der Arbeiten war es, eine steingerechte Bauaufnahme der Bauten anzuferti-gen und in einem Höhenlinienplan die geographische Lage zu dokumentieren. DieZeichnungen wurden im Maßstab 1:50 (Grundrißplan), 1:20 (Ansichten) bzw.1:10/1:5/1:1 (Detailaufnahmen Bauteile, Keramik) gefertigt. In einem ersten Schrittwurde ein Grundrißplan der Anlage aufgenommen. Es zeichnete sich ab, daß derGebäudekomplex aus mindestens drei Bauten bestanden haben muß, die sich umeinen Hof gruppieren (Abb. 1a). Diese Baugruppe war von einer Mauer umfriedet, diesich im Gelände noch gut verfolgen läßt. Im Osten hat sich noch ein kleines, aus mono-lithen Pfeilern errichtetes Tor erhalten.

Nordwestlich der Baugruppe befindet sich der Steinbruch, aus dem das Materialfür die Gebäude stammt. Zudem wurden mehrere Zisternen eingemessen; imSüdwesten konnten noch die Reste des ursprünglich Zufahrtsweges dokumentiertwerden. In einem anstehenden Felsvorsprung südwestlich der Anlage wurde einFelskammergrab entdeckt und eingemessen, bei dem sich drei Arkosolnischen umeinen quadratischen Innenraum gruppieren.

Nach dem der Grundrißplan fertiggestellt war, wurde mit der Bauaufnahme derbeiden guterhaltenen Gebäude im Süden bzw. im Nordosten begonnen. Von ihnenwurden jeweils stein- und verformungsgerechte Ansichten der Lang- und Schmalseitensowie mehrere Schnitte entlang der Längs- und Querachse angefertigt.

Das markanteste der Bauwerke auf der Keloflk Kale ist dasSteinfachwerkgebäude, dessen Haupttrakt mit einer Höhe von knapp 6,80 m beinahekomplett bis zur Dachkante erhalten ist. Das Steinfachwerkgebäude besitzt insgesamteine Breite von 5,50 m und eine Länge von 20,50 m. Es besteht aus einemzweigeschossigen Hauptbau und einem im Verhältnis zu diesem langgestreckteneingeschossigen Vorbau (Abb. 2-4). Vorhalle und Hauptbau sind in sogenannterSteinfachwerk-Technik errichtet, d. h. die Mauern bestehen aus fachwerkartig ange-ordneten monolithen Blöcken, deren einzelne Gefache anschließend mit kleineremMauerwerk aufgefüllt und zugesetzt wurden.

Bei der Vorhalle wurden ca. 3 m hohe Pfeiler in engem Abstand von ca. 0,20 maneinandergereiht und deren Zwischenräume mit Bruchsteinen verfüllt, von denennoch einige zwischen den Pfeilern stecken. Der einzige äußere Zugang zu diesem

219

* Doç. Dr. Turgut SANER, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi 34437 Taksim-‹stanbul/TÜRK‹YEDorothea ROOS, Universität Karlsruhe (TH), Englerstr. 7 76131 Karlsruhe/ALMANYADr. Peter BAUMEISTER, Archäologisches Institut. Am Hofgarten 21 53113 Bon/-ALMANYA

1 Am Projekt nahmen Doz. Turgut Saner (TU-Istanbul), die Architektin Dorothea Roos (Karlsruhe) und der ArchäologeDr. Peter Baumeister (Bonn) teil. An dieser Stelle möchten wir uns bei der Thyssen-Stiftung bedanken, durch derenUnterstützung die Arbeiten erst möglich wurden. Auch möchten wir unserer Regierungsvertreterin, Frau Elif Baflc›(‹zmir), unseren Dank aussprechen, die uns mit großem Engagement zur Seite stand. Große Unterstützung erfuhrenwir auch vom DAI ‹stanbul, das uns großzügig seine Vermessungsgerätschaften zur Verfügung stellte.

Gebäudeteil befindet sich auf der nördlichen Seite (Abb. 5). Der Eingang wurde voneiner zweiflügeligen Tür verschlossen, wie die Anschläge und die Angellöcher im Sturzbelegen. Zu beachten ist auch die besondere Konstruktion des Sturzes, bei der dieDachlast mittels eines oberen Sturzbalkens aufgenommen und über kleinteiligesMauerwerk auf einen zweiten Sturzblock übertragen und anschließend in dasTürgewände abgeleitet wird. Die beiden in die Türöffnung ragenden Anfänger, die denunteren Sturz tragen, sind mit einer Profilierung versehen. Daß der Vorbau mit einemDach versehen war, ist aus den Balkenauflagern zu erkennen, die sich noch in denquergelegten Quadern, die auf den vertikalen Pfeilern der Wände aufliegen, abzeich-nen.

Der zweigeschossige Hauptbau ist in Skelettbauweise aufgeführt. Hier ist derAbstand zwischen den einzelnen Pfeilern jedoch wesentlich größer angelegt als beider Vorhalle, so daß die Gefache zumindest im Obergeschoß beinahe quadratischeForm besitzen. In der Hauptsache sind hier die Quader jedoch aufrecht stehend übere-inander verbaut. Daß sich im Hauptbau einst ein oberes Geschoß befand, belegen dieKonsolsteine, die keinerlei Bauornamentik zeigen und die einst Balken trugen, aufdenen der Fußboden des Obergeschosses auflag. Wie die zahlreichen Fenster bele-gen, war der obere Raum von Licht durchflutet. Der Zugang zum Obergeschoß erfol-gte über eine Tür an der Nordseite des Baus, die man über eine kleine Außentreppeerreichen konnte. Ein großes Balkenloch im Pfeiler daneben hatte dabei eine doppelteFunktion: In ihm ruhte ein Balken, der im Innenraum die Geschoßdecke trug und aufder Außenseite zur Treppenkonstruktion gehörte.

Wie die Dächer von Hauptbau und Vorhalle gestaltet waren, muß einstweilenunbekannt bleiben. Erkennbar sind bei den beiden Gebäudetrakten die Einlassungenfür die Balken im Oberlager der jeweils obersten Quaderschicht. Dies und die großeAnzahl von Ziegelresten, die sich überall im Gelände finden, lassen jedoch auf einehölzerne Dachkonstruktion schließen, die mit Ziegeln gedeckt war. Ein Giebeldacherscheint zumindest für den Hauptbau als wahrscheinlich. Der Vorbau könnte auch miteiner flachen Decke abgeschlossen gewesen sein, auf die man möglicherweise vomObergeschoß des Hauptbaus Zutritt hatte.

Nordöstlich des Steinfachwerkgebäudes steht noch ein weiterer Bau, der stellen-weise ebenfalls bis zur Dachkante erhalten ist (Abb. 6, 7). Er besitzt einen rechtecki-gen Grundriß von 10,80 x 5,40 m. Auf seiner Nord-Seite ist ein kleiner Raum angefügt.Der Durchgang vom Haupt- zu dem nördlichen Nebenraum ist überwölbt. Ein einfach-es Kämpferprofil leitet den Bogen in die Wand ab. In der Ostwand des Hauptraumesbefindet sich ein weiterer von einem Bogen überfangener Durchgang. Daß auch vorder östlichen Schmalseite ein kleiner Anbau zu rekonstruieren ist, belegt eine noch imGelände vorhandene Fundamentlage aus großen Quadern. Der Bau besitzt zweiZugänge: einen auf der westlichen Schmalseite sowie einen auf der südlichenLangseite. Einige Blöcke lassen noch erkennen, daß das Türgewände des südlichenZugangs reich profiliert war. Die Innenräume sind vollständig verschüttet, so daß sichkeine weitere Gliederung zu erkennen gibt.

Im oberen Wandbereich haben sich die Reste mehrerer Fenster erhalten. Derobere Wandabschluß wird von profilierten Blöcken gebildet. Auf der Ostseite sind nochdie Reste des ehemaligen Giebels erhalten (Abb. 8). Auch in diesem ist in der Mitte einFenster zu rekonstruieren.

Von einer Baugruppe westlich des zuletzt besprochenen Gebäudes zeichnensich nur noch die Grundrißspuren im Gelände ab. Der Bau bestand ursprünglich ausmehreren aneinander gereihten Räumlichkeiten, die teilweise durch Durchgängemiteinander verbunden waren. Vor einem der hofseitigen Zugänge scheinen sich nochPfeiler in Sturzlage erhalten zu haben. Dabei kann es sich um die Reste einerPfeilerfront oder um die Stützen eines kleinen Vordaches handeln. Ob der Baumehrgeschossig war, ist unklar.

Nach Abschluß der Bauaufnahmen wurden zur Erstellung des Geländeprofiles

220

Höhenlinienpunkte tachymetrisch gemessen. Auf diese Weise konnte ein Plan erstelltwerden, der die Anlage in ihrer topographischen Situation auf dem Rücken der Anhöhedarstellt.

Zum Schluß der Arbeiten haben wir im Rahmen eines kleineren Surveys dienähere Umgebung der Keloflk Kale nach Spuren antiker Bebauung abgesucht. DieseExkursionen führten uns auch in die umliegenden Dörfer. Vielerorts sind in denBauernhäusern Spolien verbaut, und mancherorts fanden sich noch die Reste mut-maßlich antiker Fundamente.

Aus einer ersten Übersicht des Baubefundes ist zu vermuten, daß derBaukomplex auf der Keloflk Kale vermutlich in spätantiker Zeit, also im 5. oder im 6.Jh. errichtet wurde. Eine Funktion der Anlage ist nicht sicher zu bestimmen.Grundsätzlich kann es sich um den Sitz eines lokalen Großgrundbesitzers handeln,der architektonisch aufwendig gestaltet wurde. Angesichts von Vergleichen ausNordsyrien scheint es jedoch auch möglich, in der Anlage auf dem Keloflk einKoinóbion zu sehen, also eine klosterartige Anlage, in der Mönche lebten und arbeit-eten. Abschließende Untersuchungen werden diese Detailfragen klären.

221

222

Abb. 1: Keloflk Kale von Osten (links das Hauptgebäude, in der Mitte das große Tor, rechts der Ostbau)

Abb. 1a: Lageplan. Das Hauptgebäude im Süden, der Nordtrakt mit Raumeinheiten und der Ostbau, im Nordwesten der Steinbruch

Abb. 2: Das Hauptgebäude. Links der Hauptteil, rechts der Vorbau

223

Abb. 3: Detail vom Hauptgebäude

Abb. 5: Der Nordeingang vom Vorbau

Abb. 4: Die Tür zwischen Hauptteil und Vorbau

224

Abb. 6: Der Ostbau von Süden

Abb. 7: Der Ostbau

Abb. 8: Der Ostbau

HAKKÂR‹ VE fiIRNAK ‹LLER‹ VE ‹LÇELER‹YÜZEY ARAfiTIRMASI, 2004

Mehmet TOP*Erkan KOÇ

Hatice ‹SLAMO⁄LU

fi›rnak ve Hakkâri’de yap›lan yüzey araflt›rmalar› 15 Eylül tarihleri aras›ndabaflkanl›¤›mda, Bakanl›k temsilcisi Elaz›¤ Müzesi’nden Arkeolog Serdar Okur’un kat›-l›m›yla ekip elemanlar› Erkan Koç ve Hatice ‹slamo¤lu taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir.Araflt›rmaya Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Döner Sermaye ‹flletmeleri Merkez Müdürlü¤üile fi›rnak Valili¤i destek vermifltir1. Araflt›rmalar›m›z fi›rnak Merkez, Cizre, ‹dil, Ulude-re ve Hakkâri Merkez Kam›fll› Köyü’nde gerçeklefltirilmifltir.

fi›rnak yöresinin Ortaça¤ ve sonras›na ait kültürel dokusu de¤iflkenlik göster-mektedir. Bunun temel nedeni, ilin geçmiflinin ve merkez olma özelli¤inin çok eskiye in-memesidir. Çünkü 1990 y›l›nda il olmufltur. Önceleri Siirt ‹li’ne ba¤l› bir ilçe iken, ilolunca Siirt, Mardin ve Hakkâri’den al›nan topraklarla oluflturulmufltur. ‹lçelerinden Ciz-re, ‹dil ve Silopi Mardin’den; Merkez ‹lçe ve Güçlükonak Siirt’ten; Beytüflflebab ve Ulu-dere Hakkâri’den dahil edilmifltir. Daha çok Cizre (bugün fi›rnak’›n ilçesi konumunda)yönetsel bak›mdan önemli, bu nedenle geçmifli Ortaça¤’da parlak bir yerdir.

fi›rnak il merkezinde bulunan az say›daki mimari eserin tamam›n› sivil mimarl›körnekleri teflkil etmektedir. 19. yüzy›l sonlar›na kadar inen bu yap›lar›n ço¤u yok olma-ya yüz tutmufl; geriye kalanlar da sahipleri taraf›ndan de¤iflikli¤e u¤rat›lm›flt›r. Ancakbu yap›lardan biri olan Abdurrahman A¤a Kasr› (Mehmeti A¤ai Sor Kasr›) Diyarbak›rKültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu’nun 21.12.1991/945 tarih ve say›l› karar›y-la tescillenmifl ve bu sayede k›smî bir koruma gerçeklefltirilmifltir. Di¤er kas›r ve taflevlerin ço¤u y›k›lm›fl ya da betonarme ilâvelerle de¤iflikli¤e u¤rat›lm›flt›r. Ayr›ca çevre-sine yap›lan yüksek katl› binalarla bo¤ulmufltur. Bunlardan tescilli olan kas›r d›fl›nda,bir kas›r ile iki tafl ev örne¤i belgelenmeye de¤er bulunmufltur. Di¤erleri hem d›fltanhem de içten asl›n› büyük ölçüde yitirmifltir. Kentin afl›r› ve kontrolsüz büyümesi tarihîdokunun kaybolmas›nda büyük etki yapm›flt›r. Bunda hem kamunun hem de özel ke-simin ihmali söz konusudur.

Cizre, yörede Türk ve ‹slâm kültürünü temsil eden yerlerin bafl›nda gelmekte-dir. Botan bölgesinin merkezi durumundad›r. Mardin-Musul ticaret yolu üzerinde bu-lunmas› Cizre’nin önemini artt›rmaktad›r. Bu durum mimari eserlere de yans›m›flt›r. Ulu

* Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP, Yüzüncü Y›l Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Van/TÜRK‹[email protected] KOÇ, Hat ‹nflaat, Özok ‹fl Merkezi, Van/TÜRK‹YE Hatice ‹SLAMO⁄LU, Yüzüncü Y›l Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van/TÜRK‹YE

1 Araflt›rmam›za katk› sa¤layan Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Döner Sermaye ‹flletmeleri Merkez Müdürlü¤ü’ne, fi›rnakValisi Osman Güzel’e, fi›rnak ‹l Kültür ve Turizm Müdürlü¤ü’ne, Hâkkari ‹l Kültür ve Turizm Müdürlü¤ü’ne, ArkeologSerdar Okur’a, Erkan Koç’a, H. ‹slamo¤lu’na, ‹smail Bolkan’a, Hâkkari ‹l Kültür ve Turizm Müdürü Emin Özatak’a,Hamza Tatar’a ve Muttalip Özbek’e teflekkür ederim.

225

Cami baflta olmak üzere K›rm›z› Medrese, Abdaliye Camii ve Medresesi, Cizre Kale-si, Hamidiye K›fllas› ile Belediye Binas›, Deflt ve Cezire’ül ‹bni Ömer Köprüsü ile baz›sivil mimarl›k örnekleri bunu göstermektedir. Bunlar›n ço¤u tescilli an›tsal yap›lard›r.Ulu Cami, K›rm›z› Medrese, Abdaliye Camii ve Medresesi ile bunun içindeki Memo ZinTürbesi projelendirilmifl, yaln›z bu yap›larda herhangi bir restorasyon yap›lmam›flt›r.Bunlarla ilgili sanat tarihi araflt›rmalar› da yetersizdir. Cizre’nin de son y›llarda afl›r› bü-yümesi tarihi yap›lara zarar vermifltir.

Cizre’yi çevreleyen tarihî surlar›n güney kesimi ayaktad›r. Yo¤unluk iç kaledekarfl›m›za ç›kmaktad›r. Buras› askerî bölge içerisinde kalmaktad›r. Ayr›ca kentin güneykesiminde mezarl›k yer almaktad›r. Mezarl›kta eski ve yeni gömüler birbirine kar›flm›fl-t›r. Genelde XIX. yüzy›l sonu-XX. yüzy›l bafl›na ait mezarlar ço¤unluktad›r. Bafl veayak ucu flahideli, üzerlerinde kitabe d›fl›nda sembolik anlat›ml› bir tak›m süslemeleryer almaktad›r. Bunlar›n bafl›nda çeflitli silâhlar gelmektedir. Mezarl›k tescilli de¤ildir.Eski doku günden güne kaybolmaktad›r. Mezar tafllar›n›n da envanteri ç›kar›lmal›d›r.

‹dil ilçe merkezinin eski ad› Aza¤ olup, buras› Tur Abdin bölgesi içinde kalmak-tad›r. Kültürel olarak Mardin ve Midyat’›n bir uzant›s› konumundad›r. Burada ve çev-resinde daha çok Süryani Ortodoks kültürü görülmektedir. Mimari olarak bunlara ait ki-liseler ço¤unluktad›r. De¤iflik plan tipleri ve mimari özellikleri ile dikkat çeken kiliselerinbaz›lar› faal durumdad›r. Bu y›l kaynaklarda belirtilen 12 kiliseden üç adedi belgelen-mifl ve üzerinde çal›flmalar yap›lm›flt›r. Bu yap›lar tescillidir.

Beytüflflebab ve Uludere ise, co¤rafî ve kültürel özellikler nedeniyle Hakkâri veözellikle Çukurca’n›n uzant›s› durumundad›r. Geçmiflte burada H›ristiyan Nesturiler’inyaflad›¤›n› günümüze ulaflan kiliseler ortaya koymaktad›r. Andaç ve buna ba¤l› Yar-ma Mahallesi’nde tespit edilen ve incelenen iki kilise bunu göstermektedir. Araflt›rma-n›n neticesine göre elde edilen veriler yeniden de¤erlendirilecektir.

Bu bildiri kapsam›nda fi›rnak’tan Abdurrahman A¤a Kasr›, Kasrik Köprüsü, Kas-rik De¤irmeni, Cizre Eski Belediye Binas›, Cizre Ulu Camii, ‹dil Meryem Ana Kilise-si, Basak Mor Aday Kilisesi, Ö¤ündük (Midin) Mor Yakup Kilisesi ile Uludere An-daç Halmun Kilisesi, Hakkâri’den Beygir Kalesi tan›t›lacakt›r.

1. fiIRNAK1.1. ABDURRAHMAN A⁄A KASRI

Ayd›nl›k Evler Mahallesi, Sönmez Sokak’ta yer alan yap› Tayyar Onuk ve Os-man Onuk’un mülkiyetinde bulunmaktad›r. fi›rnak merkezde bulunan tescilli tek yap›-d›r. Üzerindeki kitabeye göre 1892 tarihinde yapt›r›lm›flt›r.

Kas›r do¤u-bat› do¤rultusunda dikdörtgen planl› ve avlulu olup d›fltan60.20x27.60 m. ölçülerinde tutulmufltur. ‹ki bölüm hâlinde yap›lm›fl olup birinci bölümegirifl do¤u tarafta bulunmaktad›r. Girifl k›sm› dört payeye oturmakta ve iki katl› düzen-leme göstermektedir. Buradan derin tutulmufl bir girifl holüyle avluya geçilmektedir.Asl›nda avlunun üç yan›nda iki katl› düzenlenmifl mekânlar s›ralanmakta iken, bunlar-dan sadece güney kanad› günümüze orijinal olarak gelebilmifltir. Do¤usuna ikinci kat-ta yeni düzenlemeler yap›lm›fl; kuzey k›sm› ise tamamen y›k›larak yerine dört katl›apartman infla edilmifltir (Resim: 1).

Bat›daki ikinci k›sma, avlunun bat›s›ndaki üç yöne kemerli olarak aç›lan köflkkat›n›n alt›ndan girilmektedir. Girifl sivri kemer aç›kl›kl› bir kap›dan sa¤lanmaktad›r.Bunun sa¤›nda ve solunda birer kitabe yer almaktad›r. Soldaki kitabe, 0.37x0.44 m.sa¤daki ise, 0.37x0.50 m. ebad›ndad›r. Soldaki kitabede bani olarak El-Bani Müdir el-Umur Muhammed ‹bn-i A¤a Sor ile mimar olarak Sad›k bin Ali isimleri yer almaktad›r.Tarih olarak 1312 (1892) yaz›lm›flt›r. Sa¤daki kitabede ise, ortada Allah, Muhammedile köflelerde dört halife ismi vard›r. Buradan da bir hol ile bat›daki ikinci k›sm›n avlusu-na girilmektedir. Ayr›ca güney cephedeki di¤er kap›dan bir hol vas›tas›yla da burayaulafl›lmaktad›r.

226

‹kinci k›s›m, ortada do¤u-bat› do¤rultusunda uzanan bir avludan geliflmektedir.Avlu 5.40x14.15 m. ölçülerinde tutulmufltur. Bu k›s›mdan avlunun kuzeyinde önü re-vakl› üç katl› mekân ile güneyindeki mekânlar k›smen sa¤lam gelebilmifltir. Kuzey k›s-m› önündeki dört gözlü revakla dikkat çekmektedir. Revaklar her katta devam etmekteen üstte bir terasa dönüflmektedir. Ancak revaklardan birinci kattakiler sa¤lam olup ze-min kat toprakla dolmufl, ikinci kat sonradan yap›lan ilâvelerle tamamen bozulmufltur.Burada betonarme hat›llara oturan tu¤la ve briket örgülü duvarlar yap›larak odalar olufl-turulmufltur. Üç katl› bölümün iki odas› kalm›fl, bat› köflesi y›k›lm›flt›r. Burada duvarlartemel seviyesinde izlenebilmektedir. Bunun devam› olan ve binan›n bat›s›nda kalangüney k›s›m y›k›larak yerine iki katl› betonarme bir bina yap›lm›flt›r.

Kas›r müdahale ve buna ba¤l› ilâve y›k›lmalar nedeniyle sorunlu bir yap› hâlinegelmifltir. Rölövelerinin tamamlanmas›yla daha ayr›nt›l› tan›mlamalar yap›labilecektir.Bu nedenle yap›da mülkiyet sorunu ile birlikte projelendirme çal›flmalar›na bafllanma-l›d›r.

1.2. KASR‹K KÖPRÜSÜKasrik Beldesi’nin içerisinde, (Akçay) Günefl Deresi üzerine kurulmufltur. Kuzey-

do¤u-güneybat› istikametinde uzanan köprü, üç gözlü, yolunun düz oldu¤u köprülergrubuna girmektedir. Han Mahmut Köprüsü olarak da bilinmektedir. Köprünün üzerin-de herhangi bir kitabe bulunmad›¤› için kim taraf›ndan ve ne zaman yap›ld›¤› kesin bel-li de¤ildir. Muhtemelen Cizre Beyleri taraf›ndan 16. yüzy›lda yap›lm›flt›r.

Köprünün güneydo¤usundan bugünkü Cizre-fi›rnak karayolu geçmekte ve beto-narma bir köprü yer almaktad›r. Eski köprü de ayn› yol güzergâh›n› ba¤lamaktad›r.Köprü günümüzde büyük ölçüde harap vaziyettedir. Üç kemer gözünden ikisi sa¤lamolup kuzeydo¤udaki üçüncü göz k›smen y›k›lm›flt›r (Çizim: 1). Köprünün iki yan›n›, ya-p›lan binalar kapatm›flt›r. Köprüde düzgün kesme tafl ve moloz tafl kullan›lm›flt›r. Yo-lunda yer yer çökmeler meydana gelmifltir. Yolu döfleme tafllarla kaplanm›flt›r. Korku-luklar› tamamen y›k›lm›flt›r (Resim: 2).

Sivri kemer aç›kl›kl› köprü gözleri birbirinden farkl› ölçülerde yap›lm›flt›r. Sivri ke-merler ortada ba¤›ms›z iki aya¤a oturmaktad›r. Köprünün mansap k›sm›nda ayaklar›nönüne üçgen kesitli selyaranlar yerlefltirilmifltir. Bu selyaranlarda y›k›lmalar meydanagelmifltir. Bu yönde selyaranlar ve kemer de düzgün kesme tafl, tempan duvarlar›ndakaba yontu tafllar kullan›lm›flt›r. Köprüde herhangi bir süsleme mevcut de¤ildir.

Köprünün menba k›sm› daha sa¤lam kalm›flt›r. Burada kemer yüzeyleri ve ara-lar›ndaki duvar, düzgün kesme tafl ve s›ral› kaba yonu tafllarla örülmüfltür. Köprününtescili yoktur. Kültür varl›¤› olarak tescillenerek, restore edilmesi gerekmektedir.

1.3. KASR‹K DE⁄‹RMEN‹Kasrik Beldesi’nin içerisindeki tarihî köprünün bat›s›nda kurulmufltur. As›l de-

¤irmen yap›s› ile su kanal› ve kulesinden ibarettir. Kayal›k bir zemine, kuzeybat›- gü-neydo¤u istikametindeki su kanal› infla edilmifltir. E¤imden dolay› su kulesine do¤ruyükselen ve ortas›na kanal aç›lan duvar, 26.70 m. uzunlu¤unda ve 1.20 m. geniflli-¤inde yap›lm›flt›r. Su kanal› arazi yap›s›na göre flekillenmifltir. Duvar moloz tafllarlaörülmüfltür.

Su kulesi, 2.77x2.79 m. ölçülerinde kareye yak›n prizmatik bir yap›da infla edil-mifltir. Önden 19 s›ra düzgün kesme tafllarla örülmüfltür. Ortas›nda dairesel bir su de-li¤i mevcuttur. Bu kule arac›l›¤› ile su de¤irmene aktar›lmaktad›r.

De¤irmen yap›s› 5.00x13.35 m. ölçülerinde dikdörtgen planl› ve düz toprak damörtülü basit yap›dad›r. Tafl duvar örgülü duvarlar›, bat›ya bakan kap› ve bunun iki ya-n›nda birer penceresi mevcuttur. Mekânizmas› içerisinde mevcut olup kullan›lmamak-tad›r. Tescili yoktur.

227

1.4. C‹ZRE ULU CAM‹‹Cizre flehir merkezinde, Da¤ Kap› Mahallesi’nde bulunan yap›, de¤iflik zaman-

larda yap›lan ilâve ve onar›mlarla günümüze gelebilmifltir. Cami dört yönden yol ile s›-n›rland›r›lm›flt›r. ‹lk yap›s› hakk›nda kesin bilgi yoktur. Ancak üzerindeki 8 adet kitabe-ye göre, Musul Atabekleri Döneminde 550-555 (1155-1160) y›llar›nda yap›ld›¤›, 1203ve 1284 y›llar›nda ise tamir edildi¤i belirlenmektedir2. En son onar›m 1970’li y›llardaVak›flar Genel Müdürlü¤ü’nce yap›lm›flt›r. Günümüzde cami ibadete aç›k olmakla bir-likte tamir edilmesi gerekmektedir. Bu do¤rultuda yine Vak›flar Genel Müdürlü¤ü tara-f›ndan rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri yapt›r›lm›flt›r.

Yap› düzgün olmayan dörtgene oturmaktad›r. Do¤udan 55.00 m., bat›dan 47.48m., kuzeyden 54.00 m., güneyden ise 45.41 m.dir. Cami do¤u-bat› do¤rultusunda uza-nan enine dikdörtgen planl› ve mihrap önü kubbelidir. Kuzeyinde avlu ve buna ba¤l›medrese kal›nt›lar› ile minare yer almaktad›r. Avluya ikisi kuzeyde, birisi do¤uda, di¤e-ri bat›da olmak üzere dört girifl kap›s›ndan ulafl›lmaktad›r. Günümüzde bat›daki kap›-n›n izleri mevcuttur.

Caminin dört cephesi de düzgün kesme tafl malzemeden yap›lm›fl olup cephe-lerdeki hareketlili¤i pencere ve kap›lar sa¤lamaktad›r. Bunlardan en hareketlisi giriflkap›lar›n›n bulundu¤u kuzey cephedir. Caminin do¤u ve bat› cephelerinde dikdörtgenaç›kl›kl› dört pencere yer almaktad›r. Güney cephesinde ise sekiz pencereye yer veril-mifltir. Saçakta bir s›ra süsleme bulunur. Kubbe sekizgen kasna¤a oturmaktad›r. Kub-beye geçifl unsuru olan tromplar d›flar›ya yans›t›lm›flt›r. Kasnakta da dört pencereyeyer verilmifltir. Cephenin kesme tafl kaplamalar› 1984’teki onar›ma aittir.

Kuzey cephede avluya aç›lan yedi kap› bulunmaktad›r. Ortada ana kap› ve bu-nun iki yan›nda üçer kap› yer almaktad›r. Bunlardan ortadaki ana girifl kap›s›, sivri ke-merli bir girinti içerisinde dikdörtgen aç›kl›kl› olarak düzenlenmifltir. Kap› lentosu üze-rinde geometrik ve bitkisel süslemeler yer almaktad›r. Bunun da üstünde bir s›ra ku-fi hatl› kitabe uzanmaktad›r. Ana girifl kap›s›n›n sa¤›nda ve solunda kalan di¤er kap›laryuvarlak kemerli bir girinti içerisinde dikdörtgen aç›kl›kl›d›r. Al›nl›k k›s›mlar›na birer ki-tabe yerlefltirilmifltir. Kaynaklardan ve eski resimlerden kuzey cephenin önünde bugünmevcut olmayan bir revak›n varl›¤› belirlenebilmektedir.

‹ç mekân enine dikdörtgen planl› ve do¤udan 18.70 m., bat›dan 19.21 m., ku-zeyden 47.06 m. güneyden ise, 44.82 m. ölçülerindedir. Mihraba paralel dört sah›n,köfleleri pahl› kare kaidelere oturan silindirik payelerle birbirinden ayr›lm›flt›r. Kemer-lerle birbirine ba¤lanan toplam 31 adet paye bulunmaktad›r. Bunlar asl›nda halka flek-linde bazalt tafllar› ile yap›lm›fl olmas›na ra¤men 1984 onar›m›nda betonla yenilenmifl-tir. Sah›nlarda bölümlerin üzeri çapraz tonozlarla örtülmüfltür. Mihrap önünde ise trompgeçiflli kubbe vard›r.

Mihrap önü kubbesi, 9.05x8.50 m. ölçülerindeki bir kare alana oturmaktad›r. Gü-neyden beden duvar›na, do¤u-bat› ve kuzeyden birbirine bitiflik ikifler payeye, kuzey-bat› ve kuzeydo¤udan ise, birbirine bitiflik üçer payeye oturmaktad›r. Tromplar›n d›fl kö-flelerinde befl s›ra mukarnas dizisi bulunmaktad›r (Resim: 3).

Mihrap, enlemesine planl› caminin k›ble duvar› ortas›nda ve girifl ekseninde yeral›r. Duvar›n d›fl yüzeyinde ç›k›nt› yapmamaktad›r. Hücrenin derinli¤i duvar kal›nl›¤›içinde kal›r. S›va ve boyalarla mihrap aslî özelliklerini yitirmifltir.

Caminin kuzeyinde düzgün bir dikdörtgene oturmayan medrese yer almakta-d›r. Ortas› avlu olan medreseye do¤u ve kuzeydeki iki kap›yla girilmektedir. Avlu ku-zeyden 35.43 m., güneyden 31.61 m., do¤udan 20.64 m. ve bat›dan 21.10 m. ölçüle-rindedir. Avlunun ortas›nda bir flad›rvan ve baldaken bir yap› görülmektedir. Ancak gü-nümüzde sadece flad›rvan›n sütunlar›ndan bir kaç›n›n kal›nt›s› mevcuttur.

Avluya kuzeyden iki, do¤udan ve bat›dan birer kap› ile girilmektedir. Kap›lar av-

228

2 O. C. Tuncer, “Cizre Ulu Cami ve Medresesi”, Y›ll›k Araflt›rmalar Dergisi, S. III, Ankara, 1981, s.103-104.

luya eyvan biçiminde aç›lmaktad›r. D›flar›ya tafl›nt› yapan kap›, toprak seviyesindenafla¤›da kald›¤› için birkaç basamakla inilmektedir. Kuzey cephenin do¤usundaki giriflkap›s› da zeminden afla¤›da oldu¤u için birkaç basamakla inilmektedir. Kap› eyvan bi-çiminde olup sivri kemerli aç›kl›¤a sahiptir. Kuzey-güney yönünde uzanan eyvan›nüzeri ayn› yönde sivri beflik tonozla örtülüdür. Burada da düzgün kesme tafl ve mo-loz tafl bir arada kullan›lm›flt›r.

Zeminden alçak olan ve birkaç basamakla ulafl›lan do¤udaki girifl kap›s› ise,cepheden d›flar› sivri kemerli eyvan biçiminde taflma yapmaktad›r. Do¤u-bat› yönün-de uzanan bu eyvan›n üzeri de ayn› yönde sivri beflik tonoz örtülmüfltür. Tonozdabal›k s›rt› biçiminde istiflenmifl tu¤la örgüler görülmektedir.

Harimin kuzeyindeki medrese, avluyu “U” biçiminde do¤u-bat› ve kuzey yönler-den kuflatmaktad›r. Oldukça harap olan medresenin bat› kanad› temel seviyesine ka-dar y›k›kt›r. D›fl›na sonradan ihata duvar› yap›lm›flt›r. Do¤u kanad›n ço¤u harap olupgüneye do¤ru eyvan ve kubbeli iki mekân kalm›flt›r. Kuzey kanatta iki katl› mekân veüzerindeki minare ile do¤usundaki tek katl› k›s›mlar gelebilmifltir.

Minaresi avlunun kuzeybat›s›nda yer almaktad›r. Minare tu¤ladan kare kaideüzerinde silindirik gövdeli olarak yap›lm›flt›r. Kaidesi yerden 6.40 m.ye kadar kare priz-ma olup dört yüzeyinde çini süslemeli panolara yer verilmifltir. Gövdesi yükseldikçe in-celen silindirik bir yap› özelli¤i göstermektedir. fierefe için bir ç›k›nt› yap›lmam›flt›r. Pe-te¤in çap› ufak tutularak gezinti yeri meydana getirilmifltir. Petek, üstten basit ve son-radan s›vand›¤› anlafl›lan konik bir külâhla sonlanmaktad›r.

Eski foto¤raflardan harim mekân›n›n tamamen y›k›k oldu¤u ve Vak›flar GenelMüdürlü¤ü taraf›ndan 1984 y›l›nda esasl› bir biçimde onar›ld›¤› ve avlu mekânlar› içinkaz› yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Ancak bu onar›m›n asl›na uygun yap›l›p yap›lmad›¤› tar-t›flmal›d›r. Selçuklu sanat›nda ejder figürlü kap› tokmaklar› ile dikkat çeken cami, lite-ratürde hak etti¤i de¤eri bulamam›flt›r. Günümüzde ibadete aç›k ve bak›ms›zd›r.

1.5.C‹ZRE ESK‹ BELED‹YE B‹NASICizre flehir merkezinde Belediye Caddesi üzerinde yer almaktad›r. Osmanl›

‹mparatorlu¤u’nun son döneminde belediye binas› olarak infla edilmifltir. Cadde üzerin-deki di¤er evlerin aras›nda s›k›fl›p kalm›flt›r.

Kuzey-güney yönünde dikdörtgen planl› ve iki katl›d›r. Ortas› hol fleklinde dü-zenleme gösteren, yanlardaki birer odadan oluflan plana sahiptir. Soka¤a bakan bat›cephe pencere, kap› ve balkonla hareketlendirilmifltir. Ayr›ca her iki kat birbirinden birkaval silmeyle ayr›lm›flt›r. Di¤er cepheler ise tamamen sa¤›r tutulmufltur. Yap›da düz-gün kesme tafl malzeme kullan›lm›flt›r (Resim: 4).

Alt kat›n cephesi ortada ana girifl kap›s› ile bunun iki yan›nda simetrik kap› vepencerelerden oluflan üçlü aç›kl›ktan oluflmaktad›r. Ayr›ca kap›lar›n üzerinde kuzey-deki dikdörtgen, güneydeki damla biçiminde birer üst pencere bulunmaktad›r. As›l ka-p› sivri kemerli hafif bir girinti yapan iki silme ile s›n›rland›r›lm›flt›r. Bas›k kemerli kap›aç›kl›¤›n›n üzerine üç dilimli flekilde bir üst pencere b›rak›lm›flt›r.

Ana girifl kap›s›ndan do¤u-bat› yönündeki hole girilmektedir. Holün güneybat›-s›nda bir dolap nifli vard›r. Kuzeydo¤u ve güneydo¤usunda yanlardaki odalara geçiflisa¤layan düz lentolu kap›lar görülmektedir. Holdeki iki yönlü ahflap basamakl› ve kor-kuluklu merdivenle birinci kata ç›k›lmaktad›r. Holün güneyindeki ve kuzeyindeki odalardo¤u-bat› yönünde uzanan dikdörtgen planl›d›r. Odalara holden ve d›fla aç›lan bat› du-var›ndaki kap›larla girilmektedir. Ayn› yerdeki ikifler pencere içerisini ayd›nlatmaktad›r.

Üst kat ayn› plana sahiptir. Ortada hol ve buradan geçilen iki oda yer almakta-d›r. Üzerleri düz örtülüdür. Cephe düzenlemesi zemin kattan ayr›lmaktad›r. Cephe si-metrik düzende, ortada sivri kemerli aç›kl›¤a sahip yar›m daire biçimde balkon ve ikiyan›nda üçer pencere yerlefltirilmifltir. Pencerelerin alt›nda ve aralar›nda profilli düz sil-

229

meler uzanmaktad›r. Pencerelerin alt›nda ve üstünde küçük ve beyaz renkte kare biçi-minde, cepheden hafif tafl›nt› yapan tafl panolar görülmektedir. Çat› seviyesinde ise taflkonsollar yan yana s›ralanmaktad›r. Pencereler ve balkon korkuluklar› metal ifllemelidir.

Günümüzde yap› belediye taraf›ndan tanzim edilen müze olarak kullan›lmakta-d›r. Müzenin resmî bir yönü bulunmamaktad›r. Sa¤lam ve ziyaret edilebilir durumdad›r.

1.6. ‹D‹L MERYEM ANA K‹L‹SES‹ Kilise, ‹dil ilçe merkezinde, eski yerleflim yerinde bulunmaktad›r. Avlunun ku-

zeybat›s›na yerlefltirilmifl olan kilise, do¤u–bat› ekseninde dikdörtgen planl› bir yap›d›r(Resim: 5). Süryani Ortodoks cemaatine ait kilise faal durumdad›r. D›fltan 9.85x20.40m. ölçülerinde, bazilikal planl› ve iki neflidir. Do¤usunda iki bölümlü mezbah (sunak)bulunmaktad›r (Çizim: 2).

Güneyden basit bir kap›yla iç mekâna girilmektedir. Ortada iki serbest ayakla ay-r›lan nefler, dört bölüm halinde çapraz tonozlarla örtülmüfltür. Kuzey nef daha dar ya-p›lm›flt›r. Mezbah, naostan yüksekte ve iki çapraz tonoz örtülüdür (Resim: 6). Birincinefe bakan kduflkudflin dikdörtgen görünüfllü ve planl› bir nifl fleklindedir. Yüzeyindeikonografik, bitkisel ve geometrik bezemeler vard›r. Ayr›ca tüm iç mekân s›val› ve bo-yal›d›r.

D›fl cepheler sa¤›r tutulmufl, kaba yonu tafllarla örülmüfltür. Sonradan bir çan ku-lesi eklenmifltir. Tescilli olan kilise sa¤lam ve bak›ml›d›r.

1.7. ‹D‹L BASAK MOR ADAY K‹L‹SES‹Kilise Ö¤ündük Köyü’ne ba¤l› Basak mezras›nda bulunmaktad›r. Eski bir Sür-

yani yerleflimi olan köy, 19. yüzy›l sonlar›nda terkedilmifltir. Bu terkten sonra bir ara evolarak kullan›lan kilise, günümüzde kendi haline b›rak›lm›flt›r (Resim: 7). Kilisedensonra eve dönüfltürüldü¤ünde baz› ilâve ve de¤ifliklikler yap›lm›flt›r. D›fl köflelerine si-lindirik kuleler eklenmifl, iç mekân da yeniden düzenlenmifltir. ‹ki katl› bir yap›d›r.

Kilise, bölgede en yayg›n flekilde uygulanan parokial plan tipindedir. Do¤u bat›yönünde dikdörtgen planl› ve 13.26x20.20 m. ölçülerinde narteks, naos ve mezbah bö-lümlerinden oluflmaktad›r. Güneyde do¤u–bat› ekseninde uzunlamas›na beflik tonozörtülü narteks yer almaktad›r. Buraya güneyden iki kap› ile girilmektedir (Çizim: 3). Yi-ne iki kap› ile naosa, bir kap›yla do¤usundaki mezbaha girilmektedir. Ayr›ca güneydo-¤usunda üst kata ç›kan merdivenler vard›r. As›l ibadet mekân› olan naos, do¤u–bat›yönünde dikdörtgen planl›, 5.10x12.67 m. ölçülerindedir. Üzeri ayn› yönde beflik tonoz-la örtülüdür. Günümüzde üst örtü y›k›kt›r. ‹ç mekân son dönemde ikiye ayr›lm›flt›r. Yan-lardan duvarlarla daralt›lm›fl daha küçük beflik tonozla örtülmüfl ve önden iki sivri ke-merle bölünmüfltür. As›l iç mekânda yan duvarlar, pefl pefle karfl›l›kl› s›ralanan dördergirintiyle hareketlendirilmifltir.

Do¤u ucundaki apsis, naostan daha yüksek ve yar›m daire planl›d›r. Önü yar›mduvarla kapat›lm›flt›r. Güneyindeki mezbah kuzey-güney yönünde beflik tonoz örtülü-dür. Do¤u ve bat› duvarlara karfl›l›kl› ikifler girinti aç›lm›flt›r (Resim: 8).

‹kinci kat üç mekânla oluflturulmufltur. Güneyde boydan boya uzanan mekân›nbat›s› üç kollu bir düzenleme göstermektedir. Do¤uda da iki oda s›ralanmaktad›r. Üzer-leri çapraz ve beflik tonoz örtülü olup üst örtü büyük ölçüde y›k›lm›fl vaziyettedir.

Kilisenin güneybat›s›na iki mekân daha eklenmifltir. Birincisi iki katl›, ikincisi tekkatl›d›r. Üzerleri beflik tonoz örtülü küçük ölçekli mekânlard›r. Ayr›ca kuzeydo¤u, ku-zeybat›, güneybat› ve kuzey cephe ortas›na eklenen silindirik kuleler yap›n›n görünü-flünü etkilemifltir. Bu kuleler afla¤›dan yukar›ya do¤ru daralmaktad›r. D›fl cepheler taflörgülü ve düzgün yap›dad›r. Tescilli olan kilise üzerinde çal›flmalar devam etmektedir.

230

1.8. ‹D‹L Ö⁄ÜNDÜK (M‹D‹N) MOR YAKUP K‹L‹SES‹ ‹dil–Midyat karayolundan ayr›lan 1 km.lik asfalt yol ile ulafl›lan Ö¤ündük, eski ad›

Midin olan günümüzdeki Süryani köylerinden birisidir. Kilise köyün içerisinde, bir ma-nast›r kompleksi içerisindedir. Kilise faal ve bak›ml›d›r. Ortadaki avlunun kuzeyinde ki-lise, bat›s›nda iki katl› dershane ile do¤usunda katakomp yer almaktad›r. Avluya gü-neyden an›tsal bir kap› ile girilmektedir.

Kilise do¤u-bat› yönünde dikdörtgen planl›, 21.84x26.24 m. ölçülerinde befl bö-lümden meydana gelmifltir. Parokial tipteki Süryani kilise planlar› grubundad›r (Çizim:4). Güneyde avluya aç›lan, kemerli ve üzerleri çapraz tonoz örtülü üç gözlü revak yeralmaktad›r. Buradan iki kap› ile geçilen narteks ikinci k›sm› oluflturmaktad›r. Do¤u-ba-t› yönünde uzanan beflik tonozlu bir mekând›r. Bundan sonra as›l ibadet mekân› olannaos gelmektedir.

Naos dikdörtgen planl› ve 5.05x17.55 m. ölçülerinde yap›lm›flt›r. Narteksden ikikap› ile girilmektedir. Kap›lar dikdörtgen aç›kl›kl› silmelerle çerçevelenmifltir. Bunun do-¤usunda mezbah yer almaktad›r. Buras› iki bölüm halinde düzenlenmifltir. Biri güney-deki enine bir mekân olup üzeri tu¤ladan beflik tonozlarla örtülüdür. Bat› ve do¤u du-varlar›na karfl›l›kl› üçer nifl yerlefltirilmifltir. Di¤eri merkezî planl›, do¤usunda yar›m da-ire apsisi bulunan k›s›md›r. ‹çerisine kduflkudflin yerlefltirilmifl, kubbe ile örtülü mekândört yöne kemerli olarak aç›lmaktad›r. Kduflkudflin üstten yuvarlak kemerle sonlanandikdörtgen görünüfllü ve mukarnas kavsaral›d›r. Üzerinde bir tak›m süslemeler yer al-maktad›r.

Kilisenin kuzeyinde bir mekân daha bulunmaktad›r. Buras› do¤u-bat› eksenindebeflik tonoz örtülüdür. Yan duvarlar› nifllerle hareketlendirilmifltir. Mahzen ya da depoolarak kullan›lmaktad›r.

Kilisenin d›fl cephelerinden sadece bat› cephe dikkat çekicidir. Cephe yer yer ikirenkli tafllarla örülmüfl duvarla oluflturulmufltur. Naos k›sm›na denk gelen pencereler,ayr›ca buray› hareketlendirmektedir.Yap›da ço¤unlukla tafl malzeme kullan›lm›flt›r.Tu¤laya kemer ve üst örtüde yer verilmifltir. Kilise tescilli olup ibadet ve ziyarete aç›k-t›r (Resim: 9).

7. ULUDERE ANDAÇ HALMUN K‹L‹SES‹ Kilisenin bulundu¤u Andaç Köyü, eski bir Nesturi yerleflmesi olup as›l ad› Hal-

mun’dur. Buras› günümüzde Uludere’ye ba¤l› köy yerleflmesidir. Irak s›n›r›na çok ya-k›n Hakkâri–fi›rnak karayolunun 3 km. içerisinde bulunmaktad›r.

Kilise köyün içerisinde düz bir araziye kurulmufltur. Kuzey ve güneyinde köy ev-leri yer almaktad›r. Do¤u-bat› do¤rultusunda dikdörtgen planl›, 16.11x21.80 m. öl-çülerinde tutulmufltur. ‹ki aflamal› olarak infla edilen kilisenin güneyindeki dört mekân,as›l kiliseye sonradan eklenmifltir (Çizim: 5).

Ana kilise flah›n ve kanki (sunak) bölümlerinden oluflmaktad›r. Sah›n,5.76x15.30 m. ölçülerinde do¤u-bat› do¤rultusunda dikdörtgen planl›d›r. Üzeri befliktonoz örtülüdür. Güney duvar›n ortas›ndan, içten kemerli, d›fltan düz bir kap› aç›kl›¤›y-la girilmektedir. Bat›dan itibaren ortaya kadar mekân ikiye bölünmüfltür. Bölüntüduvar›, kemerli iki aç›kl›kla de¤erlendirilmifl ve buras› iki beflik tonoz örtülü hâle getiril-mifltir. Kuzey duvar›na boydan boya devam eden befl adet yuvarlak kemerli girinti aç›l-m›flt›r. Bat› duvar›na üç, güney duvar›na ise befl mazgal pencere yerlefltirilmifltir.Güneydeki pencereler sonradan buraya eklenen mekânlar nedeniyle kapanm›flt›r.Güney duvar›n do¤u köflesinde servis kap›s›, do¤u duvar›na ise tören kap›s› b›rak›l-m›flt›r.

Sahn›n do¤usundaki kanki üç mekândan ibarettir. Ortadaki genifl, yanlardaki dartutulmufl olup her üçü de düzgün de¤ildir. Do¤u duvar› kuzeyden itibaren ortaya kadary›k›kt›r. Bat› köflelere kayd›r›lm›fl kap›lardan iki yan mekâna geçilmektedir. Do¤u

231

duvar›n ortas›nda olmas› gereken mihrap, duvar y›k›ld›¤› için belirlenememifltir. Üzer-leri do¤u-bat› yönünde beflik tonozlarla örtülmüfltür.

Ana kilisenin güney cephesine eklenen mekânlar birbirinden farkl› büyüklüktetutulmufltur. Kilisenin sah›n k›sm›na denk gelen mekânlardan üçü ayn› derinlikte, fakatgenifllikleri farkl›d›r. Ortadaki hol fleklinde düzenlenmifl dar bir mekând›r. Üzeri kuzey-güney yönünde beflik tonoz örtülüdür. Güney duvar›ndaki küçük bir kap›dan burayagirilmektedir. ‹ki yan›ndaki ve sah›n k›sm›na buradan geçilmektedir. Di¤er iki yanmekândan bat›daki daha büyük olup üzerleri beflik tonoz örtülüdür. Yine bat›dakiningüney duvar› y›k›kt›r. Ayr›ca kilisenin kanki k›sm›na denk gelen do¤udaki mekân dahaküçük olup, beflik tonoz örtülüdür. Buraya hem kankiden hem de do¤udaki yan bölüm-den girilmektedir.

Kilisenin tamam›nda tafl malzeme kullan›lm›flt›r. Harçla tutturulmufl, moloz veyakaba yonu tafllarla kilisenin duvarlar› örülmüfltür. Üzeri d›fltan düz toprak damla örtül-müfltür. Üst kuzey k›sm›nda bir havaland›rma dehlizi göze çarpmaktad›r (Resim: 10).

Günümüzde kendi hâline terkedilmifl olan kilise bak›ms›z kalm›flt›r. ‹çerisi çöp vekat› at›klarla dolmufl vaziyettedir. Tescili bulunmamaktad›r. Sade, süslemesiz bir yap›olup üzerinde tarihlemeye yarayacak kitabe ve benzeri her hangi bir belge ve bulguyoktur.

2. HAKKÂR‹ 2.1. KAMIfiLI BEYG‹R KALES‹Kale, Kaval Deresi (Levin Vadisi)’ne bakan bir tepe üzerine kurulmufltur.

Hakkâri merkeze ba¤l› Kam›fll› Köyü s›n›rlar› dahilinde kalmaktad›r. Köy merkeze 30km. uzakl›kta olup stabilize bir yol ile ulafl›lmaktad›r. Kalenin bulundu¤u tepe köyüntam karfl›s›nda, 3 km. uzakl›ktad›r. Dereye kadar araçla, buradan itibaren yürüme yoluile kaleye ç›k›lmaktad›r. Kalenin bulundu¤u tepeye kuzeyinden patika bir yol ile ulafl›l-maktad›r. Tepesinde kaleye ait y›k›lm›fl duvar kal›nt›lar› mevcuttur. Tu¤la ve seramikbuluntular› buran›n Ortaça¤ Kalesi oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Yer yer duvar izlerigörülebilse de mekânlar› belirlemek güçtür.

Vadiye hâkim eflsiz bir manzaraya sahiptir. Yeni tespit edilmifl olup tescili yok-tur.

232

233

Çizim: 1

Çizim: 2

234

Çizim: 3a

Çizim: 3b

235

Çizim: 4

Resim: 1

236

Resim: 2

Resim: 3

Resim: 4

237

Resim: 5

Resim: 6

Resim: 7

238

Resim: 8

Resim: 9

Resim: 10

2004 YILI ERYTHRA‹ ANT‹K YERLEfi‹M‹ARKEOLOJ‹K ARAfiTIRMALARI

Coflkun ÖZGÜNEL*Kutalm›fl GÖRKAY

Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’n›n izinleri, Ankara Üniversitesi Bilimsel Araflt›rmaProjeleri ve Ankara Kültür Varl›klar› Koleksiyoncular Derne¤i’nin maddî deste¤inde1

gerçeklefltirilen “2004 Erythrai Antik Yerleflimi Arkeolojik Araflt›rmalar›” 16.09-28.09.2004 tarihleri aras›nda, Prof. Dr. Coflkun Özgünel baflkanl›¤›nda, Doç. Dr. Kutal-m›fl Görkay’›n yönetiminde ve Bakanl›k temsilcisi Celal Özdemir’in denetiminde ger-çeklefltirilmifltir. Ayr›ca çal›flmalara Ankara Üniversitesi Arkeoloji Bölümü ve Eskiça¤Tarihi Anabilim Dal› ö¤retim üyeleri ve ö¤rencileri kat›lm›fllard›r2.

2004 Erythrai antik yerleflimindeki araflt›rmalar dört ayr› bafll›kta ve dört çal›flmagrubu taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir.

A- Yüzey araflt›rmalar›-belgeleme B- Topografik plan›n›n ç›kar›lmas›na yönelik total station ölçüm çal›flmalar›C- Ören yeri depo çal›flmalar› D- Sualt› araflt›rmalar›

A-Yüzey Araflt›rmalar› ve BelgelemeBu araflt›rma yüzeyde görülen kal›nt›lar›n belgelenmesi fleklinde gerçeklefl-

tirilmifl ve 2003 y›l›nda bafllat›lm›fl olan genel yüzey araflt›rmalar›n›n devam› niteli¤in-de yap›lm›flt›r. Çal›flmalarda kal›nt› ve buluntular›n foto¤raflanmas› dijital ortamda ger-çeklefltirilmifl, arazideki yerleri GPS yard›m› ile saptanm›flt›r. Dokümantasyon çal›flma-lar›nda ise yine kataloglamaya yönelik foto¤raf çekimleri yap›lm›fl, total station kullan›-larak bulgular topografik plana geçirilmifltir (Resim: 1). Bu bulgular›n üzerine oturtuldu-¤u ve çal›flman›n ana amaçlar›ndan biri olan 2003 y›l›nda bafllanan kentin topografik

* Prof. Dr. Coflkun ÖZGÜNEL, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, S›hh›ye-Ankara/TÜRK‹YEDoç. Dr. Kutalm›fl GÖRKAY, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, S›hh›ye-Ankara/TÜRK‹YE

1 Katk›lar›ndan dolay› Ankara Kültür Varl›klar› Koleksiyoncular Derne¤i yöneticileri ve üyelerine teflekkürlerimizisunar›z.

2 2004 y›l› yüzey araflt›rmalar› s›ras›nda Liman Tepe kaz› evinde kal›nm›fl ve lojistik aç›dan ekibe tüm destek LimanTepe kaz›s› baflkan› Prof. Dr. Hayat Erkanal ve ekibi taraf›ndan verilmifltir. De¤erli desteklerinden dolay› Prof. Dr.Hayat Erkanal ve ekibine burada sonsuz teflekkürlerimizi sunmak isteriz. 2006 y›l›ndaki yüzey araflt›rmalar›na A.Ü.Eskiça¤ Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi Yrd. Doç. Ayfle Gül Akal›n, Ausonius Enstitüsü - Bordeaux III Michel deMontaigne Üniversitesi’nden Dr. Koray Konuk, ODTÜ, Mimarl›k Fakültesi’nden Arafl. Gör. Nurflen Kul, Fotogrametribiriminden Kemal Gülcen, Arkeolog Murat Çelik, Serap Morkoç, Burcu Özdemir, arkeoloji ö¤rencisi ‹lker Taflç›o¤lukat›lm›fllard›r.

239

plan› da total station yard›m› ile oluflturulmufl ve 2004 y›l›nda tamamlanm›flt›r. Bu plan2004 y›l›nda dijital ortama aktar›lm›flt›r. Bu çal›flma yerleflimin daha çok surlar› d›fl›nda(territoriumunda) yer alan buluntu ve kal›nt›lar›n tespit edilmesi amac› ile yap›lm›flt›r.Görülen kal›nt›lar›n yerleri GPS ile tespit edilmifl tafl›nabilir buluntular ören yeri depo-sunda toplanm›fl ve daha sonra bunlardan tafl›nabilir etütlük ve envanterlik eserlerÇeflme Arkeoloji Müzesi’ne teslim edilmifltir. Saptanan kal›nt›lar›n krokileri ve eskizle-ri çizilerek daha sonra total station yard›m› ile yerleflim plan›na geçirilmifltir (Resim: 1).

Kal›nt›larSurlar4 km.den biraz daha fazla uzunlu¤a sahip Erythrai kenti surlar›nda 2003 y›l›nda

ölçümler yap›lm›flt›r. Ancak bu ölçümler s›ras›nda detayl› ölçüm ve inceleme çal›flma-lar› yo¤un bitki örtüsü nedeni ile tamamlanamam›flt›r (Resim: 2). 2004 y›l›nda da yo-¤un bitki örtüsünün kald›r›lmas› için bir ödenek bulunamamas›ndan dolay› surlarda öl-çüm çal›flmalar› sürdürülememifltir. Kentin tarihi ve karakteri için büyük önem tafl›yansurlar›n 2005 ve 2006 y›llar›nda yerel yönetimler taraf›ndan sa¤lanacak bütçeler ile te-mizli¤i ve dokümantasyonlar›n›n tamamlanmas› düflünülmektedir. Bilindi¤i gibi surlar›ntarihlendirmesi flimdiye kadar iki yaz›ta dayand›r›larak yap›lm›flt›r. Bunlardan bir tane-si Phanes için bir onur yaz›t›d›r3. Bu yaz›t kentin sur duvarlar› için olmasa da kentin ak-ropolünün tahribat› ile ilgilidir ve araflt›rmac›lar taraf›nda dolayl› bir flekilde sur duvarla-r› ile ba¤daflt›r›larak surlar için tarihleme kriteri olarak kullan›lm›flt›r4. Bu yaz›t›n yakla-fl›k M.Ö. 348 y›llar›ndan erken olamayaca¤› düflünülmüfl ve Maier taraf›ndan M.Ö. 334y›l› veya k›sa bir süre sonraya verilmifltir5. ‹kinci yaz›t ise kentin M.Ö. 315 y›l›ndaki Se-leukos kuflatmas› s›ras›nda bir sura sahip oldu¤unu göstermektedir6. Erythrai surlar›-n›n tarihini yerleflmeden bulunmufl bir baflka yaz›t ile ba¤lant›l› k›lmak da düflünülebi-lir. Erythrai’dan ele geçirilmifl bu yaz›t M.Ö. 357-56 y›llar›na tarihlendirilmekte ve KariaSatrap› Maussollos ve kar›s› Artemisia’n›n kente maddi yard›mlar›na de¤inmektedir.Yaz›t esasen, yard›mlar›ndan dolay› Mausollos’un bronz heykellinin kentin agoras›na,kar›s› Artemisia’n›n heykelinin ise Athena Tap›na¤›’na dikildi¤ini anlatan bir onurlan-d›rma yaz›t›d›r. Yaz›tta tam anlafl›lamayan bu yard›m nas›l bir yard›md›. Bunun ceva-b› Erythrai’›n bu dönem içindeki siyasî durumunun gözden geçirilmesi ile daha da netanlafl›labilir. M.Ö. 357 y›l›nda Rhodos, Kos ve Khios’un Atina hâkimiyetine geçmesi bü-yük olas›l›kla Erythrai’›n Khios’un sald›r› tehdidi alt›nda kalmas›na yol açm›flt›7. Böylebir tehlikeden kentin korunmas› büyük olas›l›kla bir sur yap›s› ile ba¤lant›l› olabilir vebu sur yap›m›n›n giderleri olas›l›kla Maussollos taraf›ndan karfl›lanm›flt›. Maussollos’unda¤›n›k Leleg yerleflmeleri için Halikarnassos’ta uygulam›fl oldu¤u synokisis politikas›-n›n Erythrai’da da uygulanm›fl olabilece¤i ve hatta bu modelin Maussollos modeline ya-k›n bir model olarak Eryhthrai için de gelifltirilmifl olabilece¤i de düflünülmelidir. Bu sa-vunma projesi büyük olas›l›kla Maussollos’un Eryhthrai ile salt bir sur projesi ba¤la-m›nda iliflkisinden çok, tamamen siyasî bir modelin uygulanmas› içinde yer alan birproje olarak geliflmiflti. Dolay›s› ile Khios’un Atina yanl›s› politikalar›n›n ve propaganda-lar›n›n Erythrai territorum ve khora’s› içindeki di¤er yerleflmeleri etkilemesi tehlikesi vebu kentlerin kaybedilme endiflesi içinde Erythrai’›n böyle bir modeli ve stratejiyi Maus-sollos’tan ald›¤› ve mimari uygulamas›n›n ana temellerinden bir olan sur yap›s›n›n yi-ne Maussollos’un yard›mlar› ile gerçeklefltirilmifl olabilece¤i olas›l›klar içinde yer al-maktad›r.

240

3 F. G. Maier, Griechische Mauerbauinscriften, I-II, (Heidelberg 1959-61), 212; H. Engelmann, R. Merkelbach, DieInschriften von Erythrai und Klazomenai I-II (Bonn 1972, 1973), 21.

4 A. W. McNicoll, Hellenistic Fortifications, from the Agean to the Euphrates, (Oxford 1977), 63. 5 Maier, 213. 6 Engelmann - Merkelbach, 214-16. 7 C. Bayburtluo¤lu, Erythrai, Co¤rafya-Tarih-Kaynaklar-Kal›nt›lar, (Ankara 1975) , 73.

Camibo¤az› Bo¤az Mevkiinde Yer alan Mezar Yap›lar›Bu alanda kaçak kaz›larla tahrip edilmifl yaklafl›k sekiz mezar tespit edilmifltir.

Plana geçirilen mezarlar için bir numaraland›rma sistemi oluflturulmufltur. Bu mezarlar-dan CBM1 numaral› mezara ait bir blok üzerinde Hellenistik Dönemden bir yaz›t bulun-mufl ve kaydedilmifltir. Yaz›t olas›l›kla mezar sahibi ile ilgilidir. Yaz›t daha önce Ja-cobsthal–Wilamowitz8 taraf›ndan görülmüfl ve kaydedilmifl, daha sonra Engelmann-Merkelbach taraf›ndan tekrar ele al›nm›flt›r. Ancak Engelmann-Merkelbach yaz›t› gör-meden ilk kaynaktan kulland›klar› için geri kalan k›sm›ndaki tespit etti¤imiz j harfini farkedememiflleridir. Bu sayede yaz›t, ÉAfrodiw¤h Dej(amenou)] yani “Deksamenos’un k›z›Afrodisie” olarak tamamlanabilir.

Ay›n› alanda CBM5 olarak adland›r›lan mezar yak›n›nda da mermer bir stele aitparça bulunmufltur. Kline de yatar durumda bir erkek figürünün görüldü¤ü mermer stelparças› Çeflme Müzesi’ne teslim edilmifltir. Stel göstermifl oldu¤u dönem özelliklerinegöre M.Ö. 3.-2. yüzy›llara ait olmal›d›r. Bu stel ve üzerindeki sahne J. Keil taraf›ndanAlaçat›’da görülmüfl ve kaydedilmifl baflka bir mezar steli ile yak›nl›k göstermektedir9.

Ayn› mevkide henüz aç›lmam›fl mezarlara ait olma olas›l›¤› yüksek yaklafl›k üçteras duvar› ve birçok podyum tespit edilerek plana ifllenmifltir. Bu alanda tespit edile-bilen mezarlar Cami Bo¤az› mevkiinden Klazomenai’a giden antik yolun daha çok ku-zeydo¤u ve do¤u yamac›nda yer almaktad›r. Mezarlar arazinin e¤iminden dolay› poly-gonal ve y›¤ma kuru duvar örgülü teraslar üzerine oturtulmufltur. Mezar gövdeleri pod-yum oluflturulacak flekilde düzgün kesme bloklardan yap›lm›flt›r. Büyük bir ço¤unlu-¤unda ölü, ana kayaya oyma dikdörtgen tekneler içine gömülmüfl ve bunlar›n üzeri ka-pak ve kayrak tafllar› ile kapat›lm›flt›r. Kenarlar›na konulan bloklarla çevrelenerek pod-yumlar› oluflturulmufltur. Mezarlar›n podyum dolgusu olas›l›kla toprakt›r ve üzerilerindebüyük olas›l›kla kabartmal› ve yaz›tl› mezar stelleri yerlefltirilmifltir. Bu alanda tespit edi-len mezarlar›n büyük bir ço¤unlu¤u kaçak kaz›lar ile tahrip edilmifltir ve kaçak kaz› çu-kurlar›nda ele geçirilen seramik k›r›klar›n›n ço¤unlu¤u M.Ö. 4. ve M.Ö. 2. yüzy›llara ta-rihlenmektedir. Bu da bize kent surunun M.Ö. 4. yüzy›l ortalar›nda veya daha inflas›n-dan sonra, kentin Hellenistik nekropolünün antik yol boyunca, büyük olas›l›kla bu alan-lara kayd›¤›n› göstermektedir.

Cami Bo¤az› Düzlü¤ü Buras› yerleflimin do¤u surundan Klazomenai’a giden antik yolun geçti¤i düz

alan›n bulundu¤u kesimdir. Bu alanda bir adet dikdörtgen planl› c. 10x8 metre boyut-lar›nda bir mezar binas› tespit edilmifltir. Yap›n›n yo¤un bitki örtüsü ile kapl› olmas›n-dan dolay› plan› çizilememifl ancak total station ile ölçülerek yeri topografik plan üzeri-ne geçirilmifltir. Ayn› alanda da¤›n›k olarak yo¤un miktarda M.Ö. 4. ve 3. yüzy›llara aitseramik parçalar› görülmüfl ve yine tarla ekim faaliyetleri ile tahrip edilmifl lâhitlere veolas›l›kla mezar yap›lar›na ait bloklara rastlanm›flt›r. Kireçtafl›ndan yap›lm›fl oldu¤u an-lafl›lan lâhit kapaklar› ve ayn› alanda tespit edilmifl olan mermere yak›n grenli kireçta-fl› mimari bloklar, buran›n Klazomenai–Erythrai aras›ndaki antik yolun etraf›nda olufl-mufl do¤u nekropolünün büyük mezar binalar›n›n yer ald›¤› kesimi oldu¤unu göster-mektedir. Çal›flmalar›m›z s›ras›nda bu alanlarda rastlan›lan in situ mezar yap›lar›na aitduvarlar GPS ve total station ile koordinatlar› al›narak kaydedilmifltir. Ayr›ca bu alan›nkuzeyinde, yamac›n düzlü¤e ba¤land›¤› yerde teras duvarlar›na rastlanm›fl ve bu du-varlar›n ölçümleri total station ile yap›larak plana geçirilmifltir.

Klazomenai Kap›s› Nekropol Alan› MevkiiKentin do¤usunda, Ild›r›’dan Barbaros Köyü-Urla yönüne giden asfalt›n yerleflim

241

8 U. von Wilamowitz-Moellendorf – P. Jacobsthal, Nordionische Steine, (Berlin 1909), s.11, nr.5. 9 Engelmann - Merkelbach, 425, nr.349.

surlar›n› kesti¤i k›s›m, Erythrai’›n büyük olas›l›kla Klazomenai’a giden antik yolununkente ba¤land›¤› ve bir kap›n›n yer ald›¤› aland›r. Chandler10 ve Hamilton11 taraf›ndanbu alanda görülü¤ü iddia edilen kap› bugün tam olarak alg›lanmasa da12, surun bu k›s-m›nda, hemen sur d›fl›nda geliflmifl yo¤un mezar binalar›, bu alanda bir kap›n›n varl›-¤›n› gösteren ipuçlar› olarak de¤erlendirilebilir (Resim: 3). Sur d›fl›nda yo¤un olarakmezar yap›lar›na ait tespit edilen bu duvarlar ölçülmüfl ve yerleflim plan›na geçirilerekfoto¤raflarla belgelenmifltir. Ayn› alanda tespit edilen bir adet geç antik dönem flapelide ölçülerek yerleflim plan›na geçirilmifltir. Benzer, ancak daha geç bir tarihten iki di¤erflapel, kentin kuzey kap›lar›n›n d›fl›ndaki, nekropol alanlar›nda da karfl›m›za ç›kmak-tad›r.

Apollon Delphinion Kutsal Alan›Jacobsthal taraf›ndan Geç Arkaik-Erken Klasik Dönem yaz›tl› mimari elemanla-

r›n bulundu¤u13 Aelon’un kayna¤›n›n yer ald›¤› alanda araflt›rmalar yap›lm›fl, ancakalüvyonal dolgudan dolay› bu alanda yüzeyde mimari izlere rastlanamam›flt›r. ÇevreMühendisi ve GIS uzman›m›z Emre Kaya taraf›ndan sa¤lanan satelit foto¤raflar›nda bualandaki yar›m daire biçimli oluflum, 2005 y›l› çal›flmalar›m›zda araflt›r›lacakt›r (Resim:4). Büyük olas›l›kla Aleon’un ç›kt›¤› su kayna¤›na yak›n bir yerde olan Apollon Delphi-nion Kutsal Alan› ayn› zamanda kentin alüvyonla dolmufl antik liman›na da yak›n biryerde olmal›yd›.

Aksos Deresi Mevkii Kuzey Nekropolü Yerleflmenin kuzeyinde, antik Aksos Deresi’nin denize döküldü¤ü ufak koy için-

de ve kent surunun kuzeyde denize birleflti¤i alan›n kuzeyinde kentin kuzey nekropo-lüne ait mezar yap›lar› tespit edilmifltir. Bunlardan tar›m faaliyetleri s›ras›nda rastlan-m›fl ve daha sonra Akurgal-Özyi¤it kaz›lar›nda ortaya ç›kar›lm›fl bir adet mezar ve bumezardan baflka ayn› planda bir di¤er mezar tespit edilmifltir. Bu mezarlar›n dijital kentplan› içindeki koordinatlar› total-station yard›m› ile al›nm›fl ve dokümantasyonlar› ta-mamlanm›flt›r. Aksos Deresi’nin denize birleflti¤i alandan bafllayarak k›y› boyunca çokyo¤un bir flekilde görülen seramik ve ticarî amphora parçalar› bu alan›n kentin kuzeysuru d›fl›nda Hellenistik Dönemde geliflmeye bafllam›fl bir sanayi mahallesi oldu¤unuve özellikle seramik atölyelerinin bulundu¤u bir mahalle oldu¤unu ortaya koymaktad›r.Bu k›y› fleridi, kuzeyde yer alan P›nar Bal›k Tesisleri’ne do¤ru takip edildi¤inde dalgafaaliyetleri ile k›y›da oluflmufl kesitler içinde burada yer alan Arkaik Dönem nekropolle-rinden birine ait olmas› gereken piflmifl-toprak Klazomenai lâhit parçalar›na rastlanm›fl-t›r. Bunlardan bir tanesinin bir parças› olas›l›kla in situ biçimde, ancak k›r›k durumdasu içinde korunmufltur.

Bu alanda k›y› fleridi içinde su seviyesi alt›nda kalm›fl teras duvarlar› olas›l›klak›y› boyunca kuzeye ilerleyen ve kente kuzeyden k›y› fleridinden girifli sa¤layan bir di-¤er antik yol ba¤lant›s›n› akla getirmektedir. Yukar›da de¤indi¤imiz buluntular ›fl›¤›ndaburada Arkaik Dönemden beri bir nekropolün varl›¤› ortaya ç›kmakta ve bu antik yo-lun Arkaik Dönemden bu yana kullan›lm›fl olabilece¤ini de göstermektedir. Bu nekro-pol ile ba¤lant›l› olarak kentin seramik endüstrisine ait atölyeler de büyük olas›l›kla bunekropol mahallesi içinde geliflme göstermifltir.

Bu alanda sualt›nda kalm›fl olan duvar kal›nt›lar› bir sualt› çal›flmas›n›n gerekli-li¤ini ortaya koymufl ve 2004 y›l› içinde Aleon Deresi’nden Aksos Deresi’ne kadarki k›-

242

10 R. Chandler, Travels in Asia Minor 1764-1765, (Oxford 1775), 133vd. 11 W. J. Hamilton, Researches in Asia Minor, (London 1842), 6vd. 12 Bayburtluo¤lu bu alanda kap›n›n görülmedi¤inden bahseder. Bayburtluo¤lu, 79. 13 Engelmann - Merkelbach, 362, nr.209.

y› fleridinde sualt› araflt›rmas› yap›lm›flt›r. Bu çal›flman›n sonuçlar›na afla¤›da ayr›cade¤inilecektir.

B-Topografik Plan›n›n Ç›kar›lmas›na Yönelik Total Station Ölçüm Çal›flmalar›A.Ü. Bilimsel Araflt›rma Projeleri’nden al›nan destekle temin edilen total station

ile kentten yaklafl›k 1850 nokta al›nm›flt›r. Afla¤›da belirtilen yap›lar›n kent topografya-s› üzerindeki dijital koordinatlar› belirlenmifl ve 1:5000 ölçekli hava foto¤raflar›ndan el-de edilmifl topografik yerleflim plan›na aplikasyonu yap›lm›flt›r (Resim: 5). Ayr›ca bu ya-p›lar›n 1965-1979 y›llar› aras›nda Ankara Üniversitesi Ord. Prof. Dr. E. Akurgal ve Prof.Dr. C. Bayburtluo¤lu kaz›lar› s›ras›nda yap›lm›fl olan çizimlerinin revizyonu gerçeklefl-tirilmifltir.

Ölçüm Yap›lan Alanlar ve Yap›larHellenistik Ev KompleksiKentin kuzey kesiminde yer alan ve Akurgal-Bayburtluo¤lu kaz›lar›nda gün›fl›¤›-

na ç›kar›lm›fl olan yap›, ‹onia konut mimarisinin en iyi örneklerinden biridir. Yap›n›n tek-rar bilimsel olarak ele al›narak eski çizimlerinin revizyonu yap›lm›fl ve total station iletekrar ölçümleri gerçeklefltirilmifltir (Resim: 6).

II ve III Numaral› Konut KompleksleriYerleflimin kuzeybat› kesimindeki yamaçta yer alan ve Akurgal-Bayburtluo¤lu ta-

raf›ndan kaz›lar› yap›lm›fl olan iki konut kompleksinde ölçümler yap›lm›fl ve eski çizim-lerin revizyonu gerçeklefltirilmifltir. Yap›dan yeni al›nan ölçümler ile eski planlar yeni-den düzeltilerek dijital ortama aktar›lm›flt›r (Resim: 7).

TiyatroBat› Anadolu’da bilinen en erken tiyatrolardan biri olan14, Akurgal- Bayburtluo¤-

lu kaz›lar›yla ç›kar›lm›fl ve Prof. Dr. Ü. Serdaro¤lu taraf›ndan geçici restorasyon dene-meleri yap›lm›fl olan tiyatronun skene (sahne binas›) ve cavea (oturma s›ralar›) bölüm-lerinin korunan k›s›mlar›, ileride yap›lacak konservasyon ve restorasyon çal›flmalar›nayönelik olarak total station ile ölçülmüfl ve dokümantasyonu yap›lm›flt›r. Büyük olas›l›k-la orkestra k›sm›n›n ahflap oldu¤u, proskenion alt›nda yeralan ve alt mekânlara geçiflisa¤layan merdivenlerle anlafl›lmaktad›r. Büyük olas›l›kla Erken Hellenistik Dönem öz-gün plan›nda da yer alan bu detay özelli¤i ile Erythrai tiyatrosu Anadolu’daki birçok ti-yatrodan ayr›l›r. Bu merdivenler esasen daha alt seviyede yer alan ilk orkestra seviye-sinden proskenion’a ç›k›fl› sa¤layan merdivenler olarak alg›lanmakta, ancak orkestra-n›n ahflaptan yap›lm›fl olabilece¤i ve baz› oyunlar için orkestra alt›nda da geçifller ola-bilece¤i fikrini de ortaya ç›karmaktad›r.

Akropol Yap›lar›Akurgal-Bayburtluo¤lu taraf›ndan 1970-77 ve daha sonra Akurgal-Özyi¤it tara-

f›ndan gün›fl›¤›na ç›kar›lan ve yerleflimin Arkaik Dönem buluntular›n›n ve tabakalar›n›nyo¤un olarak rastland›¤› akropol yap›lar›n›n ölçümleri tamamlanm›flt›r. Akropol yap›la-r› aras›ndaki Athena Tap›na¤›’na ait podyum duvarlar›, tap›na¤›n önünde yer alan ram-pa ve teras duvar›ndan al›nan ölçümlerle yap›n›n dijital plan› tamamlanm›flt›r. Akropol-de hâli haz›rda bitki örtüsünün yo¤un olmas›ndan dolay› detayl› çizimler ancak ilerikiy›llarda burada yap›lacak temizlik çal›flmalar›ndan sonra tamamlanabilecektir.

243

14 D. de Bernardi Ferrero, Teatri classici in Asia Minore, vol. 4 (Rome 1974), 4, 9, 80, 142, fig.1, 114-116; H. P. Isler,“The Erythrai Theatre” In Teatri greci e romani. Alle origini del linguaggio rappresentato. Censimento analitico. Editedby Paola Ciancio Rossetto and Giuseppina Pisani Sartorio, vol. 3, 451. (Rome 1994); C. Bayburtluo¤lu, (Ankara1975).

Cennet Tepe Roma Evi Yap›s›Yerleflimin güneybat› kesiminde deniz kenar›nda bir tepe üzerinde yer alan Ro-

ma ev kompleksine ait korunmufl olan duvarlar ve yap›n›n mekânlar› ölçülerek kay-dedilmifltir.

Kent Geneli Topografik Ölçümler ve GIS Çal›flmalar›Eryhtrai antik yerleflimi topografik ölçümlerine 2003 y›l›nda bafllanm›fl ve 2004

y›l›nda yerleflimin büyük bölümünün ölçümleri tamamlanm›flt›r. Bu ölçümler sonucu el-de edilen dijital verilerle elde edilen plan GIS çal›flmas› için modellenmifltir. 2003 ve2004 y›l› yüzey buluntular›n›n dijital model üzerindeki koordinatlar› belirlenerek bir ver-itaban› oluflturulmufl ve veriler bu GIS veritaban›na girilmektedir (Resim: 8).

C- Depo Çal›flmalar›Bu çal›flma ören yerindeki geçici depo binas›ndaki eserlerin envanterlenmesini

içermektedir. 2003 y›l›nda araflt›rma envanterine geçirilen 54 eser yan›nda 2004 y›l›n-da bulunan toplam 5 adet envanterlik eser araflt›rma veritaban›na dahil edilmifl veÇeflme Müze Müdürlü¤ü’ne teslim edilmifltir. Bunlar aras›nda ören yeri bekçisi taraf›n-dan bulunmufl mezar stelleri aras›nda iki adet M.Ö. 2. ve M.Ö.1.-M.S. 1. yüzy›la tarih-lenebilecek iki adet mezar steli yer almaktad›r. Ayr›ca 2004 y›l›nda makalenin yazar›taraf›ndan bulunan bir yaz›t, 1880 y›l›nda E. Pottier, A. Hauvette – Besnault taraf›ndanbulunmufl bir di¤er yaz›tla birlefltirilmifl ve kentte Dionysos rahibi ve rahibesi taraf›ndanDionysos, Antonius Pius ve çocuklar› Lucius Verus ve Markus Aurelius için bir tap›nakyapt›r›ld›¤› ortaya ç›kar›lm›flt›r15.

D-Sualt› Araflt›rmalar›Antik yerleflimin, antik liman ve k›y› fleridi yap›lar›n›n araflt›r›lmas› amac› ile An-

kara Üniversitesi Ö¤retim Üyesi Prof. Dr. Hayat Erkanal baflkanl›¤›nda A.Ü. Sualt›Araflt›rmalar Merkezi’nden (ANKÜSAM) kat›lan sualt› araflt›rma ekibi ile k›y›dan yak-lafl›k 30 metre genifllikte 3 km.lik k›y› fleridi taranm›flt›r. Çal›flmalar sonucunda, sualt›n-da yerleflimin kuzey nekropolüne ait mezar yap›lar› tespit edilmifl ve bu da k›y› fleridininzaman içinde oluflan depremlerle 2 m. su alt›na batt›¤›n› ortaya ç›karm›flt›r (Resim: 9).Bu kapsamda su alt›ndaki yap›lara ve mezarlara ait duvar kal›nt›lar›n›n yerleri belir-lenerek dokümantasyonlar› yap›lm›flt›r.

Tüm bunlara ek olarak 2004 y›l› Erythrai yüzey araflt›rmas› s›ras›nda bulunantoplam 15 ve 2004 senesi içinde ören yeri bekçisinin buldu¤u çeflitli dönemlere ait top-lam 41 sikke araflt›rma projesi envanterlerine geçirilerek Bakanl›k temsilcimizgözetiminde Çeflme Müzesi’ne teslim edilmifltir. Sikkelerin yan›nda ayr›ca yaz›tlar, ufakheykel parçalar› ve mimari elemanlardan oluflan etütlük eserler de Çeflme Müzesi’negötürülerek 2004 y›l› Erythrai çal›flmalar› tamamlanm›flt›r

244

15 Yaz›t K. Görkay taraf›ndan makale olarak yay›na haz›rlanmaktad›r.

KAYNAKÇAFerrero D. de Bernardi Ferrero, Teatri classici in Asia Minore, 4 vols, Studi di arc-

hitettura antica, 1-2, 4-5, (Rome 1966-1975).Isler H. P. Isler, “The Erythrai Theatre” In Teatri greci e romani. Alle origini del

linguaggio rappresentato. Censimento analitico. Edited by Paola CiancioRossetto and Giuseppina Pisani Sartorio, vol. 3, (Rome 1994);

Bayburtluo¤lu 1975 C. Bayburtluo¤lu, Erythrai, Co¤rafya-Tarih-Kaynaklar-Kal›nt›lar, (Ankara1975)

Engelmann - Merkelbach H. Engelmann, R. Merkelbach, Die Inschriften von Erythrai undKlazomenai I-II (Bonn 1972, 1973).

Maier F. G. Maier, Griechische Mauerbauinscriften, I-II, Heidelberg 1959-61) McNicoll A. W. McNicoll, Hellenistic Fortifications, from the Agean to the Euphrates,

(Oxford 1977).

245

246

Resim: 2

Resim: 1

Resim: 3

247

Resim: 5

Resim: 4

Resim: 6

248

Resim: 9

Resim: 8

Resim: 7

2004 YILI SAMSUN VE AMASYA ‹LLER‹ YÜZEY ARAfiTIRMALARI

Mehmet ÖZSA‹T*

Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’nün iz-ni ile, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi ad›na, 1986 y›l›ndan beri kesintisiz ola-rak sürdürdü¤ümüz “Orta Karadeniz Bölgesi Yüzey Araflt›rmalar›”na 2004 y›l›nda dadevam edilmifltir.

12-28 Temmuz 2004 tarihleri aras›nda, Samsun’un Ladik ve Havza ilçeleri ileAmasya’n›n Merkez ‹lçe, Göynücek, Suluova, Merzifon ve Gümüflhac›köy ilçelerindeyüzey araflt›rmalar› yapt›k (Harita). Baflkanl›¤›m alt›nda sürdürülen araflt›rmalara Arke-olog Nesrin Özsait, ö¤rencilerimizden Harun Oy, ‹smail Baytak, Salih Kaymakç› ve Ba-kanl›k temsilcisi olarak Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’nden ArkeologNihan Çiftçi kat›lm›flt›r. Büyük bir özveri ve uyum içinde çal›flan ekip üyelerimize ve Sa-y›n Nihan Çiftçi’ye yürekten teflekkür ederim.

Esas olarak kendi imkânlar›m›zla sürdürdü¤ümüz Orta Karadeniz araflt›rmalar›-m›zda bize imkân sa¤layan Samsun Valili¤i’ne ve Ladik Kaymakam› Say›n Kas›m Tur-gut’a; ekibimizin mübrem ihtiyaçlar›n› karfl›layarak tesislerinde misafir eden Türk Pet-rol Tesisleri sahibi Say›n ‹brahim Boyar’a, yine ekibimize her türlü yard›m› yapan Ö¤-retmen Muharrem Yalç›n Özsait’e, Eczac› Mustafa Karahan’a, Ladik Kaymakaml›k Ya-z› ‹flleri Müdürü Say›n fiahin Örnek’e candan teflekkür ederim. Araflt›rmalar›m›z›nAmasya bölümünde, her y›l oldu¤u gibi, ekibimizin araç ve konaklama ihtiyaçlar›n› kar-fl›layan Amasya Valisi Say›n Hüseyin Poroy’a ne kadar teflekkür etsem azd›r.

Yine, araflt›rmalar›m›za izin veren Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Kültür Varl›klar› veMüzeler Genel Müdürlü¤ü’ne, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dekanl›¤›’na te-flekkür ederim.

Samsun ‹li Yüzey Araflt›rmalar›Samsun ‹li, Ladik ve Havza ilçelerinde daha önceki y›llarda yapt›¤›m›z çal›flma-

larda önceden bilinen Salur Höyük (Yüktepe), Bafllam›fl Köyü’nde Dedealt› mevkii, Cü-ceköy’de Kilise Tepe, Kümbet Tepe, Devflerkaya, Tombul Tepe, Yurtyeri (Köyiçi Tepe-si) ile bizim önceki y›llarda tespit etti¤imiz ‹bi, Çak›r Höyük, A¤c›tepe, Sar›gazel, Bu-dakdere-Köyiçi, Köyyeri, Kahpe Tepe, Ac›kl›eflme, Destimen Tepe, Akda¤ Tümülüsü,Seyfibaba gibi ve Havza’da Kömürlük Höyük, Kocap›nar Kaya Mezar›, Yel Tepesi,Sivri Tepe gibi yerleflme yerlerinin ve mezarlar›n son durumlar› yeniden incelenmifl,yap›lan çal›flmalarda söz konusu alanlar›n GPS ve foto¤raflar› al›nm›flt›r.

Ladik’te Mazlumo¤lu Köyü s›n›rlar› içinde kalan ve Hocam Prof. Dr. U. Bahad›rAlk›m taraf›ndan bulunarak bilim dünyas›na tan›t›lan ve önceki y›llarda bizim de ay-r›nt›l› olarak inceledi¤imiz Köyiçi Tepesi, (=Yurtyeri Tepesi: ‹TÇ+OTÇ+DÇ, Harita No:

* Prof. Dr. Mehmet ÖZSA‹T, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Eskiça¤ Tarihi Anabilim Dal›, 34459 Vezneciler –‹stanbul/TÜRK‹YE

249

29) bölgenin önemli yerleflmelerinden bir tanesidir. Son y›llarda, özellikle de regüla-törün kotunun yükseltilmesi sebebiyle Ladik Gölü çana¤›ndaki su seviyesi çok yüksel-mifltir. Bu durumda, M.Ö. III. biny›ldan itibaren yerleflmeye sahne olan ve özellikle deM.Ö. I. biny›l›n ilk yar›s›nda son derece önemli bir konuma geldi¤i yüzey buluntular›n-dan anlafl›lan Köyiçi Tepesi’nin, bu son durumda önemli ölçüde tahrip oldu¤u görül-müfltür (Resim: 1). Amasyal› Co¤rafyac› Strabon eserinde (XII III 38), Stiphane Gölük›y›s›nda ‹kizari Kalesi ve yan›nda harabe hâline gelmifl, kralî bir saray kal›nt›lar›n›nvarl›¤›n› kaydetmifltir. Yüzey buluntular›n›n ›fl›¤› alt›nda, Köyiçi Tepesi’nin, Strabon’unanlatt›¤› ‹kizari Kalesi oldu¤u düflüncesindeyiz. Bu yerleflme, ‹lk Tunç Ça¤› ve OrtaTunç Ça¤› buluntular›n›n yan› s›ra, özellikle de, keramik, kaplama levhalar› (Resim:2, 3), sima ve çat› kiremidi gibi buluntular›yla, bölgede Demir Ça¤›’n›n çok önemli birmerkezidir. Köyiçi Tepesi; Salur Höyük ( Yük Tepe), Çak›r Höyük, Sar›gazel Höyük gi-bi yerleflmelerle birlikte, bölgenin Demir ça¤lar›n›n ayd›nlat›lmas›na büyük katk›lar sa¤-layacakt›r. Bu bak›mdan burada bir kurtarma kaz›s›n›n yap›lmas› çok isabetli olur gö-rüflündeyim.

Amasya ‹li Yüzey Araflt›rmalar›Amasya ‹li’nin Merkez ‹lçe, Göynücek, Merzifon, Gümüflhac›köy ilçelerini kapsa-

yan yüzey araflt›rmas›nda daha önceki y›llarda tespit etti¤imiz Kayabafl›’nda DökmeTepe, Ayval›p›nar Köyü’nde Ayval›p›nar I ve Ayval›p›nar II, Do¤antepe Kasabas›’ndaDo¤antepe- Ball›kaya, Merzifon’da Ali¤ap›nar›, Üçtafl Höyük, Bel Höyük, Gümüflhac›-köy’de Selçuk Höyük ve Göynücek fi›hlar Köyü’nde Toklu Tepe gibi yerleflme yerleri-nin GPS verileri ve foto¤raflar› al›nm›flt›r.

Göynücek ‹lçesi Araflt›rmalar› Amasya’n›n 45 km. kadar güneybat›s›nda yer alan Göynücek ‹lçesi’nde 2004 y›-

l› araflt›rmalar› son derece verimli geçmifltir. Biz 1989 y›l› araflt›rmalar›m›zda bu ilçeninGediksaray Kasabas› ile Alan, Il›su, Kervansaray, Pembeli, Karaflar, Damlaçimen, Be-fliktepe, S›¤›rçay›, K›fllabeyi, ‹kizyaka, Davutevi, Ard›çp›nar›, Baflp›nar, Gafarl›, Çayk›fl-la gibi köylerini araflt›rm›flt›k1. Bu y›l, daha önceki y›llarda yeterince araflt›ramad›¤›m›zKarayakup, Çamurlu, Gökçeli, fieyho¤lu gibi köyleri ve çevrelerini sistematik olarakaraflt›rd›k. Sonuçta, Göynücek’in mahallelerinde ve çok yak›n çevresinde Ç›rç›r P›na-r› mevkii, Ard›çl›k Tepe, Laf Tepesi, Kekikli Tepe, Hac›tepe, Saz mevkii, Saz Deresi,Gökçeli Köyü’nde Gökçeli Kalesi’nin yine yak›n çevresinde Güroluk yerleflmeleri, Ya-r›kkaya mevkii, Karayakup Köyü’nde Tilkini yerleflmelerini tespit ettik. fieyho¤lu Kö-yü’nde de iki kaya mezar› görülmüfltür. Bununla birlikte bu kesimlerdeki çal›flmalar› ta-mamlayamad›k. Bu y›lki araflt›rma sonuçlar›n› flöyle verebiliriz2.

Ç›rç›r P›nar› Mevkii (Harita No: 371)Göynücek’in 3 km. kuzeybat›s›nda yer almaktad›r. Roma Ça¤› yerleflmesine ait

keramikler görülmüfltür. Ayr›ca buran›n Geç Roma Ça¤›’na ait mezarl›k oldu¤u anlafl›l-maktad›r.

Ard›çl›k Höyük (Harita No: 372, Resim: 4)Göynücek’in 3 km. bat›s›nda, Gökçeli Köyü ile Karayakup Köyü’nün aras›nda yer

almaktad›r. DS‹’nin yapm›fl oldu¤u kanal çal›flmas› nedeniyle tahrip edilmifltir. Yerlefl-menin yüzeyinde Kalkolitik+‹TÇ+Roma Ça¤›’na ait keramikler görülmüfltür (Resim: 5).

250

1 Özsait 1991: 45 – 54, Hrt.+ Res. 1 – 8.2 Göynücek araflt›rmalar›m›zda ekibimize yard›mc› olan Sa¤l›k Meslek Lisesi Müdürü Say›n Vedat Kurt’a candan

teflekkür ederim.

Laf Tepesi (Harita No: 373)Göynücek’in 3.5 km. kadar kuzeybat›s›nda, Gökçeli Köyü ile Karayakup Köyü

aras›nda do¤al bir yükseltide tespit edilen Laf Tepesi’nin yüzeyinde DÇ ve Roma Ça-¤› yerleflmelerine ait keramikler görülmüfltür.

Kekikli Tepe (Harita No: 374)K›flla Bo¤az› mevkii olarak da bilinen Kekikli Tepe, Göynücek’in yaklafl›k 3 km.

kuzeydo¤usunda yer almaktad›r. Söz konusu kesimin üzerinde tümülüs tespit edilmiflolup tepenin üç farkl› noktas›nda tahribat vard›r. Yap›lan araflt›rmada yerleflme yüze-yinde GDÇ ve Ortaça¤ keramiklerine rastlanm›flt›r.

Hac›tepe (Harita No: 375)Dedelik mevkii olarak da bilinen bu yerleflim alan›, Göynücek’in hemen do¤u k›s-

m›nda yer almaktad›r. Do¤al bir tepe üzerinde olan yerleflmenin yüzeyinde ‹TÇ ve MÖ.II. biny›l keramikleri bulunmufltur (Resim: 6).

Saz Mevkii (Harita No: 376)Saz Deresi A¤z› yerleflmesi olarak da bilinen bu yer, Göynücek Cumhuriyet Ma-

hallesi’nde, Saz Deresi’nin kuzeyindedir. Saz mevkii olarak da adland›r›lan bu yerlefl-mede Roma Dönemi keramikleri görülmüfltür.

Saz Deresi (Harita No: 377)Göynücek’in 1 km. kadar güneydo¤usundaki Hasanbey Köyü s›n›rlar›nda yer

alan Saz Deresi’nin kuzeydo¤u yamac› boyunca uzanan kesimde, Hasan Akkaya’n›ntarlas›nda, yamaçta M.Ö. II. biny›l ve Roma Ça¤› yerleflmelerine ait keramikler görül-müfltür.

Gökçeli Kalesi (Harita No: 378)Bir Roma garnizonu olarak tan›mlanan Gökçeli Kalesi incelenmifltir. Kale çevre-

sinde yap›lan araflt›rmada az say›da Roma Ça¤› keramiklerinin yan› s›ra, M.Ö. 7.yüzy›la ait Demir Ça¤› kerami¤i de bulduk (Resim: 7). Bu durumda kalenin esas ola-rak Demir Ça¤›’nda yap›ld›¤› düflüncesindeyiz. Gökçeli Kalesi, bizden önce, F.- E. Cu-mont, V. der Osten, Von H. Gall taraf›ndan araflt›r›lm›flt›r3.

Güroluk Yerleflmeleri Gökçeli Köyü’nün 2 km. kadar bat›s›nda, Yeflil›rmak’›n bir kolu olan Çekerek Ça-

y›’n›n 7 km. kuzeyinde yer almaktad›r. Genifl bir alan› kapsayan Güroluk mevkiindePatlakk›z› P›nar› (Harita No: 389) ve Göktepe (Harita No: 380) olarak adland›r›lan yer-lerde ‹TÇ II+DÇ+Roma Ça¤› yerleflmelerine ait keramikler bulunmaktad›r. Ayr›ca bura-da bir nekropolün de oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Yar›kkaya Mevkii (Harita No: 381)Gökçeli Köyü’nün 1 km. kadar kuzeyinde yer alan Yar›kkaya mevkiinin Kayaönü

olarak bilinen kesiminde Roma ve Geç Antik Ça¤ yerleflmelerine ait az say›da bulu-nan keramiklerin genifl bir alana yay›ld›¤› görülmüfltür.

251

3 Cumont 1906: 158; Osten 1926: 123 – 134; Gall 1968:514 vd., nr.29

Kava¤›ntafl Mevkii (Harita No: 382)Gökçeli Köyü’nün 1.5 km. kadar kuzeyinde yer alan bu kesimde defineciler tara-

f›ndan kaz›lm›fl oldu¤u anlafl›lan ve devrini tayin edebilecek herhangi bir arkeolojik ka-n›t› olmayan basit tipte üç mezar görülmüfltür.

Tilkiini (Harita No: 383, Resim: 8)Karayakup Köyü’nün 1 km. güneydo¤usunda yer alan ve taban çap› 200 m. ka-

dar olan Tilkiini yerleflmesi tespit edilmifltir. Büyük çapta tahribata u¤ram›fl olan yerlefl-menin yüzeyinde yo¤un olarak ‹TÇ yerleflmesine ait keramikler görülmüfltür (Resim: 9).

Kuyulukavak Kanyonu (Kaya Mezarlar›)fieyho¤lu Köyü’nün giriflinde, ana kayaya oyulmufl, Roma Ça¤›’na ait iki kaya

mezar› görülmüfltür.

Ayd›nca Çevresi Araflt›rmalar›Amasya’n›n do¤u s›n›r kesiminde yer alan Sarayözü Köyü ve Ayd›nca araflt›r›l-

m›flt›r. Sarayözü’nde afla¤›da iflaret edilen iki yerleflme tespit edilmifltir4.

Sarayözü Höyük (Harita No: 384, Resim: 10) Kilise Tepe mevkii olarak da bilinen Sarayözü Höyük, ayn› ad› tafl›yan köyün 1,5

km. kadar kuzeybat›s›nda yer almaktad›r. Bir tepe üstü yerleflmesi olan Sarayözü Hö-yük’ün yüzeyinde ‹TÇ ve Orta Tunç Ça¤›’na ait keramikler görülmüfltür.

Dikmen Tepe (Harita No: 385)Yine, Sarayözü Köyü’nün 3 km kadar kuzeydo¤usundaki da¤l›k alanda, Malkaya-

s› ve Dikmen Tepe olarak bilinen kesimde (Resim: 11), ‹TÇ yerleflmesine ait az say›-da keramik görülmüfltür.

Perçemlikaya (Harita No: 4, Resim: 12)Amasya’n›n 40 km. kadar güneydo¤usunda yer alan Yolyan› Köyü çevresindeki

1986 y›l› araflt›rmalar›m›zda, Yolyan› Köyü’nün yaklafl›k 4 km. kadar güneyinde, Yay-la Deresi’nin bat› s›rt›nda, Perçemlikaya yerleflmesini tespit etmifltik5. Yerleflmenin yü-zeyinde ‹TÇ+DÇ+Roma Ça¤›’na ait keramikler görülmüfltür (Resim: 13). Ayr›ca yerlefl-menin hemen kuzeyindeki monoblok kaya üzerinde üç adet sarn›ç bulunmaktad›r.

Gökhöyük (Harita No: 7)Amasya’n›n güneybat›s›nda Merkez ‹lçe s›n›rlar› içinde yer alan Gökhöyük Tek-

nik Ziraat Okulu ve Devlet Üretme Çiftli¤i arazisini 1986 y›l›nda araflt›rm›flt›k6. Buradaönceki y›llarda yapt›¤›m›z araflt›rmalarda buldu¤umuz Som Tepe - Gökhöyük, Büyük-yu¤ - Yass› Höyük yeniden incelenmifltir. Bu araflt›rmada, önceden do¤al olarak belir-tilen Gökhöyük’ün son y›llardaki tahribatla, orta kesiminde, krepise ait gibi görünen tafls›ras› ortaya ç›km›flt›r. Ç›k›lmas› güç olan bu kesimi yak›ndan inceleyemedik. Bu, e¤erdo¤al de¤ilse, Gökhöyük’ün bir tümülüs oldu¤unu söyleyebiliriz. Her ne olursa olsun,yöreye ismini veren bu güzel an›t›n tahribinin önlenmesi ve koruma alt›na al›nmas› ge-rekti¤i düflüncesindeyiz.

252

4 Sarayözü Köyü ve Dikmen Tepe – Malkayas› ve çevresindeki da¤l›k alanda yapt›¤›m›z araflt›rmalarda ekibimizede¤erli yard›mlarda bulunan Mali Müflavir Say›n Abbas Bulut‘a candan teflekkür ederim.

5 Özsait 1988: 239; Özsait - Özsait 1998: 462, Harita 1, No: 4. 6 Özsait 1988: 241, 249, Resim 9, 10.

Çiftli¤in hemen arkas›nda, bir Kalkolitik ve ‹TÇ yerleflmesi olan Som Tepe - Gök-höyük (Harita No: 7), Ladik Çimento Fabrikas›’na malzeme al›nmas› nedeniyle önemliölçüde tahrip edilmifltir.

Gökhöyük Devlet Üretme Çiftli¤i arazisi içinde 1986 y›l›nda tespit etti¤imiz ve çift-li¤in 14 parselinde yer alan Yass› Höyük’te (Harita No: 6) (Büyükyu¤-Bozhöyük) yap-t›¤›m›z araflt›rmada ‹TÇ+M.Ö. II. biny›l+Roma Ça¤› yerleflmelerine ait keramikler gör-müfltük. Bu y›lki araflt›rmalar›m›zda da ayn› kültür verilerini elde ettik.

2004 y›l› araflt›rmalar›m›z›n a¤›rl›k noktas›n› Göynücek ‹lçesi oluflturmufltur. Bu-rada, genellikle bir Roma Kalesi olarak düflünülen (Krfl. V.d.Osten 1926:123-134: Hi-tit Ça¤›) Gökçeli Kalesi’nin, çevresinde gördü¤ümüz keramiklere dayanarak buras›n›nbir Demir Ça¤› kalesi oldu¤unu söylemek istiyoruz. Çevresindeki araflt›rmalar da ilginçsonuçlar vermifltir. Kale son derece güzel bir konuma sahiptir. Ormanl›k bir arazininortas›nda, floras› ve faunas›yla birlikte bu kalenin de koruma alt›na al›nmas›, basa-makl› tünellerinin temizlenmesi, eteklerinde yap›lacak sondajlarla da tarihinin kesin ola-rak ayd›nlat›lmas› çok yerinde olur. Sulama suyu kaynaklar›n›n yeterli oldu¤u bu ke-simde, içme suyunun da yeterli oldu¤u görülmüfltür. Bu güzelli¤in, yak›n çevresi, tarihive ekolojik dokusuyla, floras› ve faunas›yla birlikte kesin olarak bir “Tarihî Milli Park”statüsü içinde koruma alt›na al›nmas› büyük hizmet olacakt›r. Bölge, ahududuya kadarher çeflit meyvenin ve bitkinin yaflama ve geliflme ortam› buldu¤u bir iklime de sahip-tir. Bu flekilde turizme aç›lacak olan Gökçeli, hizmet bekleyen Gökçeliler’in de umutla-r›n› yeflertecektir.

Amasya ‹li’nde yap›lan yüzey araflt›rmas›nda tespit edilmifl olan höyük ve yerlefl-melerin hemen hemen tümünde yo¤un olarak tahribat oldu¤u izlenmifltir. Yerleflmele-rin tahribat sonucu yok olmalar›n›n önlenmesi amac›yla mahallî idarecilerin ve özellik-le köy muhtarlar›n›n bu konuda daha fazla ayd›nlat›lmas›n›n yerinde olaca¤› görüflün-deyim.

KAYNAKÇA

CUMONT, F., 1906: Studia Pontica II, Brussels.GALL, H., 1968: “Zu den Kleinasiatischen Treppentunneln”, AA 82/4,1967, s.504-527.OSTEN, H. H., 1926: Explorations in Central Anatolia Season of 1926, University of Chicago, Ori-

ental Institute Publications V, Researches in Anatolia 1.ÖZSA‹T, M., 1988: “1986 Y›l› Amasya – Ladik Çevresi Tarihöncesi Araflt›rmalar›”, V. Araflt›rma

Sonuçlar› Toplant›s› II, Ankara, 6 – 10 Nisan 1987, s. 239 – 256. ÖZSA‹T, M., 1991: “ 1989 Y›l› Göynücek Çevresi Tarihöncesi Araflt›rmalar›”, VIII. Araflt›rma

Sonuçlar› Toplant›s›, Ankara, 28 May›s - 1 Haziran 1990, s. 45 – 54. ÖZSA‹T, M. - ÖZSA‹T, N., 1998: “Amasya’da MÖ II. Biny›l› Yerleflmeleri”, III. Uluslararas›

Hititoloji Kongresi Bildirileri, Çorum, 16 – 22 Eylül 1996, Ankara 1998, s.457 – 468.

253

254

Harita : Orta Karadeniz Bölgesi’nden bir grup yerleflme

Resim 1: Köyiçi Tepesi Resim 2: Köyiçi Tepesi’nden keçi kabartmal› levha

255

Resim 3: Köyiçi Tepesi’nden sima kaplama levhalar›

Resim 4: Ard›çl›k Höyük

Resim 5: Ard›çl›k Höyük buluntular›ndan örnekler

256

Resim 6: Hac›tepe buluntular›ndan örnekler

Resim 7: Gökçeli Kalesi buluntular›ndan örnekler

Resim 8: Tilkini Höyük

257

Resim 9: Tilkini Höyük buluntular›ndan örnekler

Resim 10: Sarayözü Höyük

Resim 11: Malkayas› ve Dikmen Tepe

258

Resim 12: Perçemlikaya

Resim 13: Perçemlikaya buluntular›ndan örnekler

Resim 14: Araflt›rma ekibi Sazderesi’nde

2004 YILI BURDUR ‹L‹ YÜZEY ARAfiTIRMALARI

Mehmet ÖZSA‹T*

Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’nün iz-ni ile, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ad›na, üniversitemiz araflt›rma fonununmaddî deste¤i1 ve Vehbi Koç Vakf›’n›n (AKMED) katk›lar›yla bu y›l 2 – 18. 08. 2004tarihleri aras›nda, Burdur ‹li’nin Merkez ‹lçe, Karamanl›, Tefenni, Yeflilova, Gölhisar,Çavd›r ve Kemer ilçeleri, kasaba ve köylerinde arkeolojik yüzey araflt›rmas› yapt›k.Baflkanl›¤›m alt›nda sürdürülen araflt›rmalarda Arkeolog Nesrin Özsait, Yrd. Doç. Dr.Özdemir Koçak, Lyon II Üniversitesi’nden Dr. Guy Labarre, ö¤rencilerimizden ÖzdenÖzdemir, Harun Oy, ‹smail Baytak, Pelin Ercan, Salih Kaymakç›’dan oluflan ekibimizeBakanl›k temsilcisi olarak Nevflehir Koruma Müdürlü¤ü’nden Hamza Çal›flkan kat›lm›fl-t›r. Araflt›rmalar›m›z› destekleyen üniversitemiz Bilimsel Araflt›rma Projeleri YürütücüSekreterli¤i’ne, Suna - ‹nan K›raç Akdeniz Medeniyetleri Araflt›rma Enstitüsü YönetimKurulu üyelerine, özveriyle çal›flan ekibimize ve Say›n Çal›flkan’a candan teflekkürederim. Ayr›ca, Burdur’daki araflt›rmalar›m›z s›ras›nda bize de¤erli yard›mda bulunanValimiz Say›n Can Direkçi’ye, Kültür ve Turizm Müdürü Say›n Seyit Erdo¤an’a, MüzeMüdürü Say›n H. Ali Ekinci’ye ve Karamanl›’da ekibimize her türlü kolayl›¤› sa¤layanBelediye Baflkan› Say›n ‹smet Mergen’e tüm kalbimle teflekkür ederim.

A. BURDUR MERKEZ ‹LÇE VE YEfi‹LOVA ‹LÇES‹ ARAfiTIRMALARIYass›güme Höyük (Harita No: 4)

Burdur’un 20 km. kadar güneybat›s›nda yer alan Yass›güme Köyü’nün 2 km. ba-t›s›nda, Burdur - Karamanl› yolunun 50 m. kadar bat›s›nda yer alan ve önceki y›llardagördü¤ümüz Yass›güme Höyük’ü yeniden inceledik. Yass›güme, 1919 y›l›nda bölgedearaflt›rmalar yapan B. Pace taraf›ndan Kokarp›nar Höyük olarak verilmifltir2. Biz 1974y›l› araflt›rmalar›m›zda höyük yüzeyinde a¤›rl›kl› olarak ‹lk Tunç Ça¤›’n› iflaret eden ke-ramikler bulmufltuk3. 2004 y›l› araflt›rmalar›m›z s›ras›nda, Yass›güme Höyük’ün tahripedilen güneybat› eteklerinde, az say›da, Hac›lar tipi monokrom ve boyal› keramik bul-duk.

1. Yar›fll› Gölü Çevresi: Buradaki araflt›rmalar›m›z s›ras›nda, Burdur Merkez ‹lçeve Yeflilova ‹lçesi aras›nda yer alan Yar›fll› Gölü çevresi araflt›r›lm›flt›r. Bölgede 20.yüzy›l›n bafl›ndan beri bilinen ve ayn› zamanda tescil de edilmifl olan Dü¤er BüyükadaTepe ve kaya mezar› ile Herakles’e ait kaya kabartmas› incelenmifltir. Buradaki ikincikabartman›n k›r›ld›¤› görülmüfltür.

a. Kocap›nar Köyü: Bu bölgede daha önceki y›llarda yapt›¤›m›z çal›flmalarda,göle bakan kayal›k s›rt üzerinde bir ‹lk Kalkolitik Ça¤ ve Roma Ça¤› yerleflmesi tespit

* Prof. Dr. Mehmet ÖZSA‹T, ‹stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiça¤ Tarihi Anabilim Dal›, 34459 Vezneciler– ‹stanbul/TÜRK‹YE

1 Proje No: 210/290420042 Pace 1926: 398.3 Özsait 1977: 72, dn. 10, Lev. I, 1 – 11.

259

edilmifl ve buras› Kocap›nar yerleflmesi olarak verilmiflti (Harita No: 38). Bu y›lki arafl-t›rmalar›m›z s›ras›nda Kocap›nar yerleflmesinin hemen güneydo¤usunda yükselen da¤üzerinde bir ‹TÇ ve Roma Ça¤› yerleflmesi (Büyük Asar) tespit edilmifltir. Her iki yer-leflme de tar›m ve do¤a flartlar› nedeniyle tahrip olmufltur.

b. Yeflilova-Sazak (Harita No: 33): Sazak Köyü s›n›rlar› içinde önceden bilinenSazak Höyük’ün (‹TÇ) yan› s›ra burada Köyyeri mevkiinde bir ‹TÇ yerleflmesi tespitedilmifltir. Ayr›ca, köy içinde köy kahvesinin subasman taban›na yerlefltirilmifl bir yaz›tile göl k›y›s›nda bir lâhit kapa¤› (Resim: 1) ve çevrede mimari yap› parçalar› görülmüfl-tür.

c. Karaatl› Köyü: Burada daha önceden bilinen Düden Höyük, Halkal› (Sar›ca),Çuvall› (Harita No: 43) höyükleri incelendikten sonra, Karaatl› ile Çuvall› köyleri aras›n-da yapt›¤›m›z araflt›rmalarda, Samut Höyük ve Karaatl› Köyyeri olarak isimlendirdi¤i-miz iki yerleflme yeri tespit ettik.

Samut HöyükKaraatl› Köyü’nün 1 km. do¤usunda, Çuvall› Köyü’nün 3.5 km. kadar kuzeybat›-

s›nda Samut olarak bilinen mevkide bulunan bu yerleflme, önceki y›llarda bularak ince-ledi¤imiz Çuvall› Höyük’ün4 ve Samut P›nar›’n›n 500 m. kadar bat›s›nda yer almakta-d›r. Burada, bugün de suyu bol olan bir kayna¤›n kuzeyinde bulunan yerleflmede, ge-nifl bir alanda, form ve teknik bak›m›ndan bölgede buldu¤umuz ça¤dafllar›yla ayn› or-tak özellikleri tafl›yan ‹lk Tunç Ça¤› keramikleri bulduk. Samut Höyük, tar›m nedeni ileçok tahrip edilmifltir.

Karaatl› KöyyeriSamut Höyük’ün 800 m. kadar do¤usunda, Bay›rbafl› Köyü’nün güneydo¤usun-

daki da¤l›k s›rtta, Köyyeri denilen mevkide yine bir ‹TÇ yerleflmesi tespit ettik. Geniflbir alanda, fakat çok da¤›n›k olarak buldu¤umuz keramiklerden, bu gün fundal›k olanbu yerleflmenin de zaman içinde çokça tahrip edildi¤i anlafl›lmaktad›r.

B. KARAMANLI ‹LÇES‹ ARAfiTIRMALARI1. Karamanl› ‹lçesi Kocap›nar ve Ard›çl›k Mevkii Kaya Mezarlar› : Karamanl› ‹l-

çesi’nin güneybat›s›ndaki da¤l›k kesimde, daha önceki y›llardaki araflt›rmalarda görü-len dört kaya mezar› incelenmifltir (Resim: 2). Çevresindeki keramiklerden Roma Ça-¤›’na ait oldu¤u anlafl›lan bu mezarlar›n do¤u kesiminde bir mermer oca¤› aç›lm›flt›r.‹leriki y›llarda bu mermer oca¤›n›n bat›ya do¤ru uzanmas› halinde, kültür varl›¤› niteli-¤indeki bu alanda tahribat olabilece¤ini düflünmekteyiz. Bundan dolay› yerel yetkilile-rin bu konuda önlem almas› gerekmektedir.

2. Karamanl›’n›n Cafer Mahallesi’ndeki fieyh Salih Camii’nin bahçesindeki eskimescidin balkonunu tafl›yan ahflap direklerin alt kaidesi olarak kullan›lm›fl olan RomaÇa¤›’na tarihlenen Poseidon’a ait bir ithaf kitabesi bulunarak incelenmifltir. Bu yaz›t›ve Türk ahflap mimari dokusunu tafl›yan mescidin, asl›na uygun olarak restorasyonuve balkonunu tafl›yan yaz›l› tafl›n korunmas› için gerekli ifllemlerin bafllat›lmas› yerindeolur görüflündeyiz.

3. Karamanl› Baraj›’n›n do¤usunda, Veyselin Tafl› ya da Gedikyap› olarak adlan-d›r›lan Tunç Ça¤› ve Roma Ça¤› keramiklerinin yo¤un olarak bulundu¤u alanda (Hari-ta No: 51; Resim: 3) ve bunun 200 m. kadar kuzeyinde tespit edilen bir kült merkezi ka-l›nt›lar›n›n koruma alt›na al›nmas›, tahribat›n önlenmesi aç›s›ndan gereklidir.

4. Karamanl›’n›n 7 km. kuzeydo¤usunda yer alan Ka¤›lc›k Köyü ve yak›n çevre-si ayr›nt›l› olarak incelenmifltir. Burada tahrip edilen ve ‹lk Tunç Ça¤›’ndan Roma Ça-¤›’na kadar buluntular veren Ka¤›lc›k Höyük d›fl›nda (Harita No: 52), köyün kuzeydo-

260

4 Özsait 1980: 89; Lev. XXII, Res. 34; Özsait 1986: 80 vd.

¤usunda Kalecikalt› (DÇ + Geç Roma Ça¤›) ve güneyinde Pazar Tepesi’nde (=Kefl-kek Tepesi) Tunç Ça¤› ve Roma Ça¤› yerleflmeleri tespit edilmifltir. Pazar Tepesi yük-seltisinin kuzey eteklerinde, Dibek Tafl› ad› verilen kesiminde, ana kayaya oyulmufl, k›-r›lm›fl kaya lâhit mezarlar› ve üst k›sm› k›r›lm›fl, olas›l›kla bir kartala ait oldu¤u anlafl›-lan iki pençeli gövde kal›nt›s› görülmüfltür5. Bu kutsal alan üzerindeki çal›flmalar›m›z›sürdürmekteyiz.

5. Kayal› I – II Yerleflmeleri (Harita No: 57, 58): Karamanl› ‹lçesi’nin s›n›rlar›ndakalan ve Kayal› Köyü’nün hemen güneydo¤usunda, Kocap›nar Da¤›’n›n bat› uzant›s›n-da, Befliktepe’de ve onun karfl›s›ndaki s›rt üzerinde bulunmufl olan iki ‹lk Tunç Ça¤›yerleflmesi incelenmifltir.

6. Yenice Höyük (Harita No: 54): Karamanl›’n›n do¤usunda yer alan Karatafl Gö-lü’nün güney k›y›s›nda bulunmufl olan Yenice Höyük incelenmifltir. Bir Son Neolitik –‹lk Kalkolitik Ça¤ yerleflmesi olan Yenice Höyük, yol yap›m› s›ras›nda güneyinden top-rak al›narak tahrip edilmifltir. fiimdi de höyü¤ün kuzeyi, Karatafl Gölü’nün sular› alt›n-da kalm›flt›r.

C. TEFENN‹ ‹LÇES‹ ARAfiTIRMALARI1. Yuvalak Köyü Araflt›rmalar›: Tefenni ‹lçesi araflt›rmalar›nda öncelikle, daha

önce arkeoloji literatürüne geçmifl olan Yuvalak Köyü kaya kabartmalar› detayl› olarakincelenmifltir. Daha sonra Yuvalak Köyü ve çevresinde buldu¤umuz kaya kabartmala-r›n›n ölçüleri al›nm›fl ve foto¤raflar› çekilmifltir. Ayn› flekilde Tefenni çevresinde 19. yüz-y›l›n sonlar›ndan beri bilinen Tefenni kaya kabartmalar› bulunarak incelenmifltir.

2. Baflp›nar : Baflp›nar’›n yaklafl›k olarak 500 m. kuzeydo¤usunda bulunan AkinDa¤›’n›n eteklerinde bir kaya yüzüne alçak kabartma fleklinde yap›lm›fl bir kaya kabart-mas›n›n tahrip edildi¤i görülmüfltür.

3. Çayl› – Yellik Yaylas› (Resim: 4, 5): Çayl› Köyü’nün 8 km. kadar güneydo¤u-sunda Yellik Yaylas› olarak adland›r›lan yerde bir yerleflme yan›nda genifl bir nekropolalan› bulunarak incelenmifltir. Burada bulunan Roma Dönemine ait lâhitlerin büyük birk›sm› parçalanm›flt›r.

4. Tefenni – Sazak: Tefenni’nin 3 km. kadar kuzeybat›s›nda yer alan Sazak Kö-yü’nde yap›lan araflt›rmalarda köy kahvesinin önünde mimari yap› parçalar› görülmüfl-tür. Köyün bat›s›nda Asar Tepe üzerinde önceki y›llarda tespit etti¤imiz bir Son Neoli-tik Ça¤ ve Roma Ça¤› tepe üstü yerleflmesi incelenmifltir.

5. Seydiler (Harita No: 68; Resim: 6): Burdur’un 75 km. kadar güneybat›s›ndakihöyük, ayn› isimdeki köyün 2 km. kuzeybat›s›nda ve son y›llara kadar batakl›k duru-munda bulunan ovan›n güney k›y›s›ndad›r. Kaçak kaz›larla tahrip olan höyü¤ün yüzeyve eteklerindeki tahrip tabakalar›ndan ç›kan Son Neolitik+‹lk Kalkolitik+‹TÇ yerleflme-lerine ait keramikler görülmüfltür.

Yukar›da da iflaret edildi¤i gibi, Yass›güme, P›narbafl› II (Harita No: 45; Resim:7), Çamur (Harita No: 60; Resim: 8), Hüyükköy, Karamusa (Harita No: 71), Hac›lar(Harita No: 1), Dü¤er Büyük Adatepe (Harita No: 49), Böcüllü, Mürseller-Bademli(Harita No: 50), Çall›ca (Harita No: 35), Çaltepe Höyük ve Çaltepe Örenyeri, GencaliHöyük (Harita No: 124; Resim: 9), Mancar Höyük (Harita No: 29; Resim: 10, 11), Uy-lup›nar, Çavd›r (Harita No: 74),Yakalar (Harita No: 56; Resim: 12), Beyköy (Harita No:70), Gölde, Aziziye (Harita No: 70) gibi höyükler, Karaevli, Karaatl› gibi tümülüsler ileKaracaören’de Hadriani (Resim: 13, 14) ve Belenli’de bir Roma kolonisi olan Olbasayerleflmeleri ziyaret edilerek incelenmifl ve son durumlar›n› belirlemek amac›yla foto¤-raflar› çekilmifltir.

On yedi günlük araflt›rmalar›m›z s›ras›nda tespit edebildi¤imiz yerlerin büyük birk›sm›n›n tahrip edildi¤i ve bu tahribat›n da hâlen sürdü¤ü görülmüfltür. Bunun önünegeçilebilmesi için yerel denetimlerin artt›r›lmas› gerekti¤i görüflündeyiz.

261

5 Özsait 2005: 167 – 189

KAYNAKÇA

ÖZSA‹T, M., 1977: “Pisidya Bölgesi’nde Yeni Prehistorik ‹skan Yerleri (I) – Kuruçay, Ç›¤›rtkankaya, Çall›ca, Ya¤l›yut Yerleflmeleri”, Anadolu Araflt›rmalar› IV – V, s. 71 – 95, Levha I – XXXIV, ‹stanbul.

ÖZSA‹T, M., 1980: ‹lkça¤ Tarihinde Pisidya, ‹stanbul.ÖZSA‹T, M., 1986: “Pisidya Bölgesi’nde Yeni Prehistorik ‹skan Yerleri (III)”, Anadolu

Araflt›rmalar› X, s. 73 – 88, Levha I – X, ‹stanbul.ÖZSA‹T, M., 1993:”1991 Y›l› Burdur – Çeltikçi ve Yeflilova Yüzey Araflt›rmalar›”, X.

Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, Ankara, 25 – 29 May›s 1992, s. 331 – 343.,ÖZSA‹T, M., 2005: Recherches dans le village de Ka¤›lc›k (Pisidie) – Le sanctuaire

rupestre et les inscriptions, ADALYA VIII, s. 167 – 189 (G. Labarre ve N.Özsait ile birlikte)

PACE, B., 1921: “Ricerche nella regione di Conia, Adalia e Scalanova”, Annuario della Scuola Italiana Archeologica di Atene VI – VII, p. 395 vdd.

262

263

Harita: Burdur ve çevresinden bir grup yerleflme

Resim 1: Yeflilova, Sazak, göl k›y›s›ndaki lâhit kapa¤›nda çal›flma

264

Resim 2: Karamanl› – Ard›çl›k Kaya Mezarlar›

Resim 3: Karamanl›, Gedikyap›

265

Resim 4: Çayl›, Yellik Yaylas›

Resim 5: Çayl›, Yellik Yaylas› buluntular›ndan örnekler

266

Resim 6: Seydiler Höyük buluntular›ndan örnekler

Resim 7: P›narbafl› II yerleflmesi buluntular›ndan örnekler

Resim 8: Çamur Höyük buluntular›ndan örnekler

267

Resim 9: Gencali Höyük buluntular›ndan örnekler

Resim 10: Mancar Höyük

Resim 11: Mancar Höyük buluntular›ndan örnekler

268

Resim 12: Yakalar Köyü’nde devflirme tafllardan yap›lm›fl çeflme

Resim 13: Karacaören, Hadriani’den bir lâhit kapa¤›

Resim 14: Karacaören, Hadriani buluntular›ndan örnekler

DIE ARBEITEN DES JAHRES 2004 IM LATMOS

Anneliese PESCHLOW-B‹NDOKAT*

Wie in den Vorjahren fanden auch im vergangenen Jahr eine Frühjahrs (10. bis25. Mai)- und eine Herbstkampagne (23. September bis 29. Oktober) statt11. DerSchwerpunkt lag dabei auf der Erforschung der prähistorischen Felsbilder und derzugehörigen Siedlungsplätze sowie auf der Begehung des vom Staudammbau bedro-hten Geländes von Köprüalan. Hinzukamen als weitere Arbeiten die Vermessung desantiken Weilers vom Boklutafl, ergänzende Vermessungen in der Höhensiedlung vonBa¤arc›k sowie abschließende Untersuchungen am Athena-Tempel und Endymion-Heiligtum von Herakleia und den byzantinischen Denkmälern der Region.

Prähistoriea. die Felsbilder Nach den Ergebnissen des Vorjahres richtete sich unser Hauptaugenmerk auf

den Fuß des Gebirges am Nordufer des Bafa-Sees zwischen dem Sommerdorf vonKap›k›r› und dem E¤ridere (Abb. 1). In diesem Streifen fanden sich zwanzig neueBilder, die bis auf zwei Ausnahmen in direkter Ufernähe liegen. Außerhalb davon wur-den fünf weitere entdeckt, drei in der Ostnekropole von Herakleia, eines am Kayabafl›in der Nähe von zwei bereits bekannten Bildern und das letzte in Köprüalan amOstrand des Karg›ndere im Gebiet des vom Staudammbau bedrohten Geländes(Abb. 1).

Diese 25 Bilder sind bis auf drei Ausnahmen schlecht erhalten. Sie wurdenkartiert, dokumentiert und fotografiert, die drei besser erhaltenen zusätzlich kopiert.Zwei davon liegen am Nordufer des Sees, das eine in der Gemarkung Sütlünordöstlich gegenüber der Insel Menetada, das andere in der Gemarkung ‹kiz Adanördlich gegenüber der gleichnamigen Inselgruppe.

Das Bild von Sütlü befindet sich unmittelbar oberhalb des Seeufers an einernach Westen überstehenden Felswand und zwar in einer flachen Ausbruchsstelle imunteren Teil der Wand; die nischenartige Auswitterung oberhalb davon ist mit einemKreuz ausgemalt. Nur wenige Schritte davon entfernt fanden sich Reste einer kleinenbyzantinischen Siedlung mit einer Quelle. Am Ufer unterhalb des Felsbildes legenheute die Fischer mit ihren Booten an. Vermutlich taten dies auch die Bewohner der

* Dr. Anneliese PESCHLOW, Deutsches Archäologisches Institut, Podbielskiallee 69, D-14195 Berlin/ALMANYA1 Teilnehmer der Unternehmung waren: T. Brede (Vermessung), A. Distelrath (Bebauungsplan von Kap›k›r›), D.

Gansera (Luftbildfotografie), Chr. Gerber (Untersuchung der Malkayas›-Höhle und Bearbeitung der prähistorischenFunde), S. Grabowski (Zeichnen der Fundstellen und Funde), M. Gülyaz (Kopieren der Felsbilder), V. Höhfeld(osmanische Wüstungen), U. Peschlow (byzantinische Denkmäler), E.-L. Schwandner (Untersuchung desAthenatempels und des Endymionheiligtums), A. Tann (Vermessung), M. Wassouf (Bauaufnahme derprähistorischen Fundstellen).Als Regierungsvertreter nahm an beiden Kampagnen Frau Fatma Güler vom Museum Milet teil, der ich für ihretatkräftige Hilfe und gute Zusammenarbeit ganz herzlich danken möchte. Mein besonderer Dank gilt derGeneraldirektion der Denkmäler und Museen, Ankara, für die mir auch im Jahre 2004 erteilte Arbeitsgenehmigung.

269

kleinen Siedlung, die demnach an dem Felsbild vorbeigekommen sein mußten und esbemerkt haben werden. Sie werden es wahrscheinlich als etwas Fremdes undHeidnisches angesehen haben, jedoch kaum als Darstellung einer Frau.

Das Bild besteht aus einer einzigen Figur, einer 36 cm großen, nach linksgerichteten Frau des üblichen Typs in einem mit Gittermustern verziertem Schurz(Abb. 2). Immerhin haben die Byzantiner die Figur nicht zerstört oder übermalt wiebeim Felsbild im Cinetal, sondern haben die heidnischen Kräfte durch das darüberge-setzte Kreuz gebannt. Ebenso verhielten sie sich bei der Kultstätte des Regengottesauf der Bergspitze, auf der sie ein Kreuz errichteten.

An der Uferzone weiter westlich, genau gegenüber der Inselgruppe ‹kiz Ada,fanden sich seitlich der modernen Straße auf einer Länge von 100 m acht Felsbilder.Von diesem Streifen wurde eine Skizze im Maßstab 1:200 angefertigt; gleichzeitig wur-den zur Vervollständigung dieser Skizze mit Hilfe eines Drachen Luftaufnahmengemacht.

Die Felsbilder von Ikiz Ada sind bis auf eine Ausnahme witterungsbedingt sehrschlecht erhalten, zwei wurden zusätzlich beim Bau der Straße fast ganz zerstört.

Die acht Fundstellen bilden ein kleines regionales Zentrum, wie wir es bereitsmehrfach im Latmos beobachten konnten mit einer Fundstelle als Mittelpunkt. Selbigebesteht aus einer überstehenden bemalten Felswand, die, ähnlich wie bei dem Über-hang des Göktepe, zusammen mit weiteren Felsen einen Hof umschließt; der Eingangbefindet sich an der Südseite (Abb. 3). Der kleine Bezirk wurde im Maßstab 1:50 ver-messen.

In der Nähe bzw. sogar direkt auf dem Felsboden unterhalb der Malereienkamen einige Funde zutage, so in einer Felsspalte zwei Steinbeile (Abb. 4), fernerunter einem großen Überhang ein Silexfragment und zwei im Felsboden eingetiefteSchalen. Diese Funde beweisen, dass sich die damaligen Bewohner dieser Regionhier zwar aufgehalten, jedoch nicht ständig gelebt haben. Dafür fehlen die an den bis-lang bekannten Wohnplätzen des Latmos so reichlich vertretenen Beispiele anGebrauchskeramik und Steinwerkzeugen.

Das gut erhaltene Bild von ‹kiz Ada befindet sich an der Decke einer durchFelsversturz entstandenen Höhle (Abb. 5). Der die Decke bildende Felsen ist an derUnterseite annähernd horizontal gebrochen, besitzt jedoch keine glatte Oberfläche.

Bis auf die zerstörten Köpfe der rechten Frauengruppe und einige weitere unbe-deutende Fehlstellen ist das Bild fast unversehrt und zählt daher trotz der verblaßtenFarben zu den am besten erhaltenen des Latmos (Abb. 6). Es zeigt ein leicht aus derBildmitte nach links verschobenes, durch Lage und Größe von den übrigen Figurendeutlich hervorgehobenes Paar von Mann und Frau, wobei der Mann seine ihm zuge-wandte Partnerin umarmt. Diesem Paar nähern sich von rechts, schräg von oben wiein einer Prozession, sechs Frauen, die vermutlich tanzen und die durch eine männlicheFigur in zwei Dreiergruppen unterteilt sind. Über den Köpfen der Figuren ziehen sichzwei Linien hin, von denen die untere gezackt ist. Diese Linien, die auf den latmischenFelsbildern häufig vorkommen, unterstreichen höchstwahrscheinlich dieZusammengehörigkeit der Personen.

Links des großen Paares folgt eine weitere, diesmal symmetrisch angeordneteGruppe von drei, vermutlich sitzenden Frauen (ohne Beine), die größere in der Mitte,die kleineren an den Seiten, über ihren Köpfen wiederum eine Linie; oberhalb davonsind noch eine doppelte Punktreihe, ein Kreuzmotiv und eine kleine männliche Figur(ohne Arme) zu erkennen, unterhalb der Frauen eine liegende (?) männliche Figur.Eine Dreiergruppe von Frauen in symmetrischer Anordnung kennen wir bereits vondem Überhang des Bal›ktafl (Abb. 7)2. Dieser Trias kommt im Formenschatz der lat-mischen Bilder vermutlich eine besondere Bedeutung zu.

270

2 Zum Felsbild des Überhangs von Bal›ktafl s.Verf., Frühe Menschenbilder. Die prähistorischen Felsmalereien desLatmos-Gebirges (Mainz 2003) 35 Abb. 30 b, 36 Abb. 30 e-f.

Der Aufbau des Bildes lässt klar erkennen, dass es nicht flüchtig, zufällig an dieDecke gemalt wurde, sondern für diese Fläche komponiert ist: Es füllt genau die zurVerfügung stehende Breite der Decke aus, die seitlich von den Höhlenwänden begren-zt wird. Dabei ist das Bild nicht streng symmetrisch aufgebaut. Es wirkt lebendig undbewegt. Dieser Eindruck wird vor allem durch das aus der Bildmitte verschobene Paarhervorgerufen, ferner durch die ungleiche Zahl der Nebenpersonen rechts und linksdavon, die abweichende Beinhaltung der sechs Frauen im rechten Bildfeld sowie dieSchrägstellung der Nebenfiguren und der Linien über ihren Köpfen.

Das Thema der Hauptszene ist offensichtlich: ein Paar von Mann und Frau stehtim Zentrum, umgeben von drei Dreiergruppen von tanzenden bzw. sitzenden Frauenund zwei männlichen Gestalten, die eher nebensächlich wirken. Bei dieserFigurenanordnung kann es sich nur um eine Hochzeit handeln.Trifft diese Deutung zu,wäre dies das erste bislang bekannte Hochzeitsbild der Menschheits- und derKunstgeschichte und somit eine wirkliche Sensation.

Wir hatten bereits bei den übrigen latmischen Bildern mit Paardarstellungen eineDeutung als Hochzeit in Betracht gezogen. Diese Vermutung ist durch den Neufundvon ‹kiz Ada sehr viel wahrscheinlicher geworden. Zukünftige Entdeckungen werdenzeigen, ob diese Meinung Bestand haben wird.

Die prähistorischen Siedlungsplätze des LatmosBisher waren zwei Siedlungsstellen bekannt, die Malkayas›-Höhle am Nordfuß

des Gebirges und das Tal der Christus-Höhle am Südhang des Gebirges oberhalb deralten Stadt Latmos.

a. die Malkayas›-HöhleDie im Herbst 2002 in Kooperation mit dem Museum Milet begonnene Sondage

im Eingangsbereich der Malkayas›-Höhle wurde im vergangenen Herbstabgeschlossen (Abb. 8 a). Die Bearbeitung dieses Platzes und der zugehörigen Fundeliegt in Händen von Chr. Gerber3. Ein Teil des Materials wurde bereits aufgenommen.Zu den wichtigsten Funden gehören drei Idole, ein vollständig erhaltenes, knapp 6 cmgroßes ’Kykladenidol’, die obere Hälfte einer Kiliya-Statuette (ohne Kopf), beide ausMarmor, und der Kopf eines Idols aus Ton (Abb. 8 b-d). Die Gruppe der für West- undSüdwestanatolien typischen Kiliya-Statuetten, die in mittel- bis spätchalkolithische Zeitdatiert wird, wurde vor gut zehn Jahren von Jürgen Seeher zusammengestellt unduntersucht4; bis dahin waren 36 Exemplare bekannt, von denen die meisten aus demKunsthandel stammen. Der Neufund von Malkayas›, der ursprünglich ca. 17 cm großwar, stellt damit nicht nur zahlenmäßig, sondern auch wegen seiner gesichertenHerkunft eine wichtige Bereicherung unserer Kenntnis dar. Der Terracottakopf gehörtevermutlich ebenfalls zu einer Figur des gleichen Typs, die aber wesentlich größergewesen sein muß.

Die Fundstellen im Tal der Christus-Höhle Die 1:200 Bauaufnahme des Christus-Tales wurde um die Fundstellen am Fuß

des Kuletepe erweitert. Zusätzlich wurde eine der größeren Wohnhöhlen des Tales imMaßstab 1:50 aufgenommen.

Während dieser Arbeiten wurden unter den Felsen, in den Felsspalten und denBachbetten noch zahlreiche Steinwerkzeuge und Keramikfragmente aufgelesen. DasMaterial ist erstaunlich umfangreich und vielfältig, wenn man bedenkt, dass es nicht

271

3 Zu den Ergebnissen der Sondage des Jahres 2002 s. Chr. Gerber, 21. AST (Ankara 26-31 May›s) 204 f. Abb. 7 -12 d. 4 J. Seeher, Die kleinasiatischen Marmorstatuetten vom Typ Kiliya. AA 1992, 153 ff.

aus einer Grabung, sondern von der Oberfläche stammt. So weit die Zeit es erlaubte,wurde mit der Dokumentation der Funde begonnen5. Davon werden hier nur einigeausgesuchte Stücke vorgestellt: An erster Stelle steht dabei das Fragment einesMiniaturgefäßes mit einem menschlichen Gesicht, das in einer Felsspalte der Christus-Höhle gefunden wurde (Abb. 9 a-b). Es handelt sich dabei kaum um einen alltäglichenGebrauchsgegenstand, sondern eher um eine Votivgabe. Dieses qualitätvolle kleineGefäß spricht auch für die Bedeutung des Fundplatzes, der vermutlich als Mittelpunktdes Tales anzusehen ist.

Bemerkenswert sind ferner ein Gefäßhenkel mit einem Tieraufsatz (Abb. 9 c-f)und zwei große Schalen mit flachem Boden und durchlöchertem Rand und Näpfchenan der Innenwand. Von diesem Gefäßtyp, dessen genaue Funktion noch unklar ist,kennen wir bereits eine größere Anzahl6. Bei den beiden Neufunden ist dasInnennäpfchen zusätzlich mit einer sich windenden Schlange verziert (Abb. 10 a-b).Auch in der Sondage der Malkayas›-Höhle kam ein solches Gefäßfragment, in diesemFalle mit einer vollständig eingeringelten Schlange, zutage.

Im vergangenen Herbst wurden in der Gemarkung Armutalan unterhalb derWestkurtine von Herakleia und in der Gemarkung Singirakl› am Nordwestrand derEbene von Kap›k›r› Yayla weitere Fundstellen mit prähistorischer Keramik undSteinwerkzeugen entdeckt, die noch nicht genau untersucht sind. Bei dem Geländehandelt es sich hier wie da um einen unübersichtlichen und schwer zugänglichenFelshang, der nur wenige Minuten von der fruchtbaren Uferebene und der ehemaligenKüste entfernt ist. In Armutalan kennen wir bisher sechs solcher Stellen, bei denen imeinzelnen noch zu klären ist, inwieweit sie als Wohnplätze dienten. Die Fundstellen vonSingirakl›, auch hier sind es sechs, beginnen unmittelbar oberhalb der Uferebene undziehen sich bis auf 50 m Höhe hinauf. Zwei der Höhlen, an der Unterseite ausgewit-terte große Felsen, wurden eindeutig von Menschen genutzt bzw. bewohnt, die eineweist im Felsboden zwei eingetiefte Schalen auf7, in der anderen fanden sich einBeilfragment, ein Reibstein, zwei Klopfsteine und eine Scherbe8.

Die neuen Fundstellen bestätigen unsere bereits geäußerte Vermutung, dassdie ersten Bewohner der Latmosregion den geschützten Felshang am Fuß desGebirges in der Nähe der fruchtbaren Uferebenen und des Meeres als Siedlungsraumbevorzugten9. Auf den Hochflächen des Gebirges wie der von Köprüalan wurden auchim vergangenen Jahr keine nennenswerten prähistorischen Siedlungsreste entdeckt(s.u.).

Staudammprojekt KöprüalanDas vom Staudammbau bedrohte westliche Vorgelände der Hauptgebirgskette

des Latmos bei Köprüalan, das bis zu einer Höhe von 195 m überflutet werden soll,umfaßt eine Fläche von ca. 4 qkm (Abb. 1). Dieses nur sehr dünn besiedelte Gebietwurde systematisch von Norden nach Süden abgelaufen und in Luftaufnahmen fest-gehalten. Bis auf den Heyhey-Tepe, der zwar aus dem See herausragen würde,jedoch als Steinbruch zum Bau der Staumauer benutzt werden soll und daher nochgenau untersucht werden muss, ist die Begehung abgeschlossen. Insgesamt wurden50 Punkte kartiert, darunter auch die minimalen Farbreste des bereits erwähntenprähistorischen Bildes unter einem Überhang am Ostrand des Karg›ndere.

272

5 Die Funde werden von Chr. Gerber bearbeitet, die Topographie von A. Peschlow.6 Vgl. Anm. 3 S. 207 Abb. 5 a-b.7 Die Höhle ist 8 m lang, max. 2,80 m tief und ebenso hoch; die eine Schale hat einen Dm von 17 cm und eine Tiefe

von 5 cm; die zweite ist oval mit einem Dm von 24 bzw. 17 cm und einer Tiefe von 2 cm.8 Die Höhle ist 7 m lang, 4 m tief und max. 2,40 m hoch.9 s. Verf. 21. AST (Ankara 26 - 31 May›s 2003) 203.

Bis auf diese Ausnahme handelt es sich bei den kartierten Punkten um antikeoder byzantinische Hausgrundrisse, mehrere Eisenverhüttungsplätze und einigeÖlmühlen, also ländliche Betriebe. Das Gebiet von Köprüalan wurde damals wie heutezum Olivenanbau genutzt. Die geringen Siedlungsspuren erklären sich vermutlich mitder Wasserarmut der Region.

Durch den Stausee würden demnach keine wichtigen antiken oder bzyantinis-chen Siedlungsreste unter Wasser gesetzt. Dennoch bin ich ganz entschieden gegendieses Projekt, weil dadurch die Gebirgslandschaft des Latmos an einer ihrer schön-sten Stellen zerstört würde. Es wäre nicht nur der künstliche See, der dasLandschaftsbild entscheidend verändern würde, die Anlage der für den Staudammbaunotwendigen breiten Asphaltstraßen wäre vermutlich das größere Übel, nicht zu redenvon der durch den künstlichen See hervorgerufenen Luftfeuchtigkeit, die dennahegelegenen Felsbildern von Kavalan, Bozalan und des Karadere sicherlichSchaden zufügen würde.

In diesem Zusammenhang sei noch auf einen anderen negativen Faktorhingewiesen, den Abbau des Feldspats, der in den letzten Jahren stark zugenommenhat. Überall im Beflparmak werden neue Steinbrüche eröffnet und entsprechendeStraßen angelegt. Selbst im Tal des Karadere, in der Nähe des wichtigstensFelsbildes, wurde ein neuer Steinbruch eröffnet. Wenn dem nicht Einhalt geboten wird,wird die einmalige Felslandschaft dieses Gebirges nach und nach abgetragen. DerLatmos gehört, vor allem nach den Entdeckungen der letzten zehn Jahre, in die Listedes Weltkulturerbes der Unesco. Der dafür nötige Antrag wurde bereits vor Jahren ein-gereicht. Darüber hinaus müßte das Gebirge zum Nationalpark erklärt werden. Alsarchäologischer Park könnte diese Landschaft touristisch gut genutzt werden, wasauch eine Verbesserung der wirtschaftlichen Lage der einheimischen Bevölkerungnach sich ziehen würde. Die dafür notwendige Infrastruktur zu schaffen erfordert keinegroßen Investitionen: kontrollierte Zugänge, ausgewiesene Wege mit entsprechendenWegestationen und einigen Berghütten, die es ohnehin schon gibt und die nurentsprechend hergerichtet werden müßten.

273

274

Abb. 2: Sütlü, Kopie des Felsbildes

Abb. 1: Verbreitungskarte der Fundstellen

275

Abb. 3: ‹kiz Ada, Eingang des zentralen Bezirkes

Abb. 4: ‹kiz Ada, Steinbeil aus einer großen Felsspalte

276

Abb. 5: ‹kiz Ada, Höhle mit Deckenbild, Inneres

Abb. 6: Kopie des Deckenbildes mit Hochzeitsszene

277

Abb. 8 a: Malkayas›, Höhle, Plan des Eingangsbereiches

Abb. 7: Bal›ktafl, Detail des Felsbildes mit Dreiergruppe von Frauen

Abb. 8 b-d: Malkayas›, Höhle: b.’Kykladenidol’, c. Kiliya-Statuette, d. Kopf einer

Terrakottastatuette

278

Abb. 10 a-b: Tal der Christus-Höhle. Schalenfragmente mit Schlangenverzierung am Innennäpfchen

Abb. 9 a-b: Tal der Christus-Höhle, Miniaturgefäß

Abb. 9 c-f: Tal der Christus-Höhle, Henkel mit Tieraufsatz

SURVEY OF THE MANDALYA GULFREPORT ON THE 2004 CAMPAIGN:

The Iasos’ Chora and the System of Defence

Raffaella PIEROBON BENOIT*

The results of the surveys carried out in 2002 and 2003 have produced new use-ful elements for the understanding of the territory (Fig. 1). These elements permit areconstruction, even if only general, of the history of the area and the ways in which itwas occupied, a short summary of which follows1. The 2004 research was dedicatedin particular to one of the open themes, that is a new study of the fortification, knownin the specific literature as ‘cinta di terraferma2 (Fig. 2)

The ChoraSince the first explorations of the Iasos territory, monuments connected to the

city have been noted, which confirm the frequentation of the area, even if limited tospecific functions, such as the aqueduct or the cemetery placed, according to custom,outside the city walls. An extra moenia sanctuary, first registered by D. Levi, the greatfortification wall, which faces the city and is evidently defensive, and the so called lele-gian buildings built to elliptic plan with walls made from large roughly worked blocksgenerally understood to be shepherds’ huts or defensive structures, all further demon-strate the presence of an indigenous population3. This is also supported by someinscriptions found in Iasos, which are more strictly tied to the territory. An early sys-tematic survey4 records new sites – a roman villa, a Byzantine church – confirmingvitality in the chora as long as the city lasted.

The first traces of life in the territory go back to the III millennium, a period whicha group of 96 tombs, found near the coast, date back to. A study of the funerary con-text has shown that the human group represented here incorporated elements ofAnatolic and Cycladic cultures, thus demonstrating that they had been open to multi-ple cultural influences as long ago as these periods5. The excavations did not reveal

* Raffaella PIEROBON BENOIT, Università di Napoli Federico II, Dipartimento di Discipline Storiche, Via Marina 33- 80133 Napoli/‹TALYA

1 R. Pierobon Benoit, Nuovi dati dalle ricognizioni nel golfo di Mandalya: campagna 2003, in Bollettinodell’Associazione IASOS di Caria 10, 2004, 26-28, for a preliminary presentation of the recent results.

2 The 2004 survey lasted from the 10th to the 26th september; I thank all the participants and especially Mr. MustafaAkarslan, from the Isparta Museum, for his useful cooperation .

3 D. Levi, Le due prime campagne di scavi a Iasos (1960-1961), in ASAIA 39-40 (n.s. 23-24), 1961-62 (ed. 1963),505-571; E. La Rocca, ed., Sinus Iasius I. Il territorio di Iasos: ricognizioni archeologiche 1988-1989, in Annali dellaScuola Normale Superiore di Pisa, s. III, 23, 1993, with a short summary of the preceding researches.

4 F. Tomasello, L’acquedotto romano e la necropoli presso l’istmo, Roma 1991.5 P. E. Pecorella, La cultura preistorica di Iasos in Caria , Roma 1984; Id. L’Anatolia occidentale, le isole e Iasos nel

III millennio, in Studi su iasos di caria, Bollettino d’Arte, suppl. 1985, pp.19-28.

279

elements relative to the location of the corresponding inhabited area and subsequentsurveys have not found materials or structures that could be attributed to this phase,or later phases, until the archaic age.

From this period on the chora is inhabited in several areas connected to eachother and to the city by at least two roads. The areas are identified through the pres-ence of a well and some tombs in one case and through the discovery of a real villagewith the so-called lelegian type houses in another6.

The habitats, built near plains, were linked to agricultural and pastoral activities.The defence of the area was entrusted to buildings of a same type placed in strategicpositions, in order to defend mountain passes and often in pairs.

The dating is made possible, not so much through the construction techniques,which do not change significantly over time, but through the ceramics found, amongwhich ionic cups have been identified. This indicates the use of Greek materials, if notalso customs, by the inhabitants of the chora.

The recognition of some sanctuaries is owed to the typology of the findings: Oneis thought to be on Zindaf Kalé because a kouros marble head was found. The pres-ence of a votive deposit on Cirkince Tepe with ceramics and clay figurines, mostly fem-inine, next to a large terrace wall establishes its sacred function.

Topography and architectonic structures are other useful elements in the identi-fication of the sanctuaries which were built on artificial terraces in dominating positions.They are peculiar constructions, not immediately traceable to the Greek “canonical”model, unlike the votive offerings: a mixture of elements which suggest an equallymixed culture amongst the ‘faithfuls’.

The recurrence of these elements leads to the identification of the building onthe large terrace of Karao¤Ian Da¤ as a sanctuary. The building is late archaic or clas-sic, a period in which it is also possible to date the first signs of habitation of Canac›kTepe7.

A large settlement, made up of mostly quadrangular plan buildings found onsummit of Akarca Tepe also belongs to the same period8 (Fig. 3).

The period with most settlements was the following centuries, above all duringthe Hellenistic age: A dense network of roads crosses the area, along which smallhabitats or isolated farms were built, for the most part in the lower part of the valley.The early settlements continue and new “lelegian” huts were built on the higher part ofthe valley. The materials collected indicate the production of oil and wine to be amongthe most important activities, with which the ceramics and loom weights are also asso-ciated. Water supply was provided by the construction of wells and cisterns placedalong the roads or near the houses.

A typical element of the period is the development of small cemeteries near thevillages and farms; the tombs, ranging from simple rectangular caskets to the richerhypogea and even funerary monuments, a winged animal – a sphinx – preserved in itsentirety, is testimony to this.

The sanctuaries are still frequented; on the Canac›k Tepe, in fact the mostancient cult installation is replaced by a tripartite construction with a statue of a femaledivinity at the centre, with two rams at her side, recognised to be Cibele (now to befound at Milas museum).

New farms were built during the Roman age, again with cisterns, that increase

280

6 R. Pierobon Benoit, Il territorio di Iasos tra VI e V secolo a.C. Alcune osservazioni, in Iasos tra VI e IV sec. a.C.Miscellanea storico –archeologica, Atti dell’Accademia delle Scienze di Ferrara, 181, 2003-2004, Suppl., pp. 159-176.

7 R.Pierobon Benoit, Il territorio cit. 8 Site 7.04, identified during the last campaign. More than fifty houses have been recorded.

significantly in number. The great event of the period is the development of a smallcentre related to maritime activity in the bay of Alagün, still under the jurisdiction ofIasos.

The aqueduct was built to satisfy the needs of the city and thanks to many strate-gic devices managed to transport enough water to the city, even for ampler needs, indi-cated by the remains of thermal bath buildings. Tombs, for the most part the “house”type tombs, that is, in the form of chambers built above ground, often with inscriptionson the tabula ansata on the door, can be seen as a sign of economic recovery, per-haps linked to the role as a customs port, attributed to Iasos by the Romans.

Simpler burials have also been conserved such as those in caskets or in ampho-ra for children as well as more complex types. There is the so-called ‘clock’, a buildingon two levels with the upper floor in the form of an aedicule and also the so-called Bal›kPazar, a mausoleum built inside a portico courtyard inspired by the much more cele-brated tomb of Halikarnassos.

It would seem that the intensive mining of the red marble quarries dates back tothe Imperial age, although there was intermittent mining of the area prior to this peri-od. This would also confirm the testimonies of the Byzantine authors on the origins ofiasian marble.

The ancient exploitation of five mines has been identified and proven throughthe presence of signs of mining, an inscription in Greek and abandoned or partiallyexploited elements. The mines are generally found near running water and along roadsbuilt for the transportation of raw materials. In the surrounding area there are “lelegian”type buildings probably for the management of the extraction and for distribution. Inone case, not far from the Bo¤az Tepe, there are the remains of a village, made up ofone room quadrangular plan houses whose walls have marble flecks; The construc-tions stand on a series of natural terraces, placed at equal distance one from the other,each with the same alignment; Such a schematic lay out would need planning, whichindicates that these houses were the miners’ homes, something of particular interestdue to it’s rarity9.

The mining activity continues into the following centuries, as is proven by theceramic material and by the use of red marble for the paving stones and holy vesselsof the Christian constructions in the city. The spread of Christianity has also left itsmark in the territory where typical furniture (Fig. 4) and architectonic elements are tobe found over a wide area: There is a concentration of churches at Alagün, where atleast five are conserved and three of which have a triple nave.

It is difficult to establish what happened to the territory next. Definite informationis offered by cylinder based cisterns with vault ceilings, which were to be found in Cariafrom the XV century onwards10; As well as the interest they hold, these cisterns are ofgreat importance in understanding the overall organisation of the territory with specificregard to the collection and conservation of water. The cisterns are always located onthe edge of the main communicating roads and offer important information on theroutes that cross the territory in the direction of Milas-Kaz›kl›.

The most recent signs of inhabitants of the area are two Ottoman cemeteries,one of which has been dated 1162 of the Muslim calendar (after Hegira), because ofthe discovery of an inscription on a tomb marked with the characteristic turban stele.Although this is an isolated example it would seem to rule out the idea of a complete-ly abandoned region. This is verified by the words of Ch.Texier, supporting popularopinion that associated the building, which has now been renovated as the mission’s

281

9 R. Pierobon Benoit, Survey of the Mandalya Gulf. Report on the 2000 and 2001 Campaigns, in 20. Araflt›rmaSonuçlar› Toplant›s›, 2, (Ankara, 27-31 May›s 2202), Ankara 2003, pp. 335-348.

10 E. Benedetti, le cisterne turche della Caria: tipologia e contesto architettonico regionale, in E. La Rocca cit., pp.971-986.

kitchen, to the local Ottoman customs house: a presence which opens a new chapteron the history of the Gulf of Mandalya.

The Defensive SystemThe territory of Iasos seems to be covered with defensive structures, which vary

in form, technique, and - as far as it is possible to date the materials found aboveground - it would also seem that they vary in period, being traceable to a period rang-ing from the archaic age to the late Hellenistic age.

The fact that these defensive structures are so numerous leads to a series ofproblems with their interpretation, the principal problem being, of course, their function,and more generally, if a widespread system of control over the territory existed that hadperhaps been developed and perfected over time.

At least two fortified enclosures have been definitely identified, both of consid-erable size, to be found at the summits of Canac›k Tepe, which has a large plain abovethe sanctuary of the same name, and Zindaf Kalé respectively, where the walls arealso connected to the sanctuary, although not so clearly. It has been possible to recon-struct an outline of their history, despite their mediocre state of conservation due main-ly to the uncontrolled growth of the vegetation. The dating of the nearer sanctuariesand possible comparisons with similar structures – despite being generic in type – suchas those identified as lelegian at Herakleia on Latmos and in the nearer territory ofKaz›kl›, would seem to place the buildings in the archaic age11.

The lelegian buildings, which have been discussed at length, seem to have hadthe function, at least where they have been built in dominant positions, of controllingthe thoroughfares heading inland, as well as possible approaches from the coast. As Ihypothesised in last year’ lecture, the concentration of these buildings in some placesseems to lend themselves to a “military” function12. In this case the buildings can be,again completely hypothetically, dated back to the late Archaic or early Classic Age.

These constructions do not seem to be in any way “redundant” compared to thefortification walls of Zindaf K. and Karao¤lan T. because their objective was different.The buildings could hold very few people and their role was to control the passage ofpeople - and perhaps also goods – but the research on the period in question stillneeds to be done-, the great fortification walls could have been conceived as “gelande-mauern”.

A new type of defence and control structure dating back to a more recent phase,more precisely in the IV century, distinguishes itself from the earlier types in typologyas well as location: Quadrangular towers with ashlar walls were built with the clearintention of controlling the borders of the territory. This would suggest, therefore, thatthe tower at the mouth of the Sar› Cay – the Small Sea known from inscriptions13 –marked the boundary between Iasos and Bargylia and that the ‘Small sea’ was includ-ed in the sphere of influence of Iasos.

This new type of construction could have rendered the previous constructionssuperfluous; at least in the case of the lelegian buildings, they could then be recuper-ated as living quarters or shelters for shepherds, foresters, etc. The fate of the biggestfortifications is less clear, they may have remained in function regardless, but becauseof their history only one excavation could offer useful information.

282

11 A. Peschlow-Bindokat, Herakleia am Latmos,1974-,1975 in AA 1977, p.90ss; Ead., Lelegische Siedlungspuren amBafasee, in Anadolu 22, 19 81-1983 (1989), p. 79 ss.; H. Lohmann, Survey bei Kaz›kl› (Mu¤la), in 19. Araflt›rmaSonuçlar› Toplant›s› 1. Cilt, 28 May›s - 1 Haziran 2001 Ankara, (Ankara, 2002), pp. 209-224, figg. 1-10; Id., Wo lagdas antike Teichioussa? In Orbis Terrarum 7, 2001, pp. 145-174, tavv. 1-6.

12 R. Pierobon Benoit, Nuovi dati dalle ricognizioni nel golfo di Mandalya: campagna 2003, in Bollettinodell’Associazione IASOS di Caria, 10, 2004, 26-28.

13 A. J. Heisserer, Alexander the Greek and the Greeks. The Epigraphic Evidence, Norman 1980, pp. 169-203.

How can the ‘cinta di terraferma’ fit into this picture?14 Thanks to the notes anddocuments – drawings and photographs – published since the first explorations ofIasos15 this important construction quickly entered the scientific debate on the ancientworld with relation to the arguments on defence, and more specifically the polyorcep-tic techniques, but also with regard to the complex problem of the relationshipsbetween colonies and the indigenous populations, in the case in question carian and/orle lelegian, provoking very different opinions.

First its characteristics need to be examined (Fig. 5).As we were able to ascertain in the survey made last Summer, the walls, reach-

ing 2500 m in length, are traceable, on the Northern hillside, only from the north west-ern edge of the modern village of K›y› K›slac›k. The first remains we saw, presentlyincluded in the wall of a recently built stable, are recognisable by the use of great roughedged blocks and were probably part of a tower; the connection to the wall, of whichonly a few layers have been conserved a few meters away, has not been preserved.(Fig. 6) From this point westwards, a section still not touched by modern expansion,the wall has been conserved in a perfect state, reaching, at the most western section,a height of 3,80 m. (Fig. 7). Following the line of the hill, the remains form a clearlyrecognisable corner, after which the wall proceeded in a northerly direction, presum-ably crossing the river bed and climbing the opposite bank, where the second sectioncan be found, still in an East to Westerly direction. It is possible that this gap in the wallis in fact due to the river, an additional cause of destruction could be the removal oflarge blocks from the wall to be used in the modern dividing walls of the properties andfor containing the waters of the river itself.

After about 600 m the wall forms a second definite corner, turning in a Northerlydirection and then following the line of the hill making a large curve towardsSouth/South-East, facing the Mezar Bo¤az. In this last section the wall has partially col-lapsed, this may either be due to the differences in the original laying techniques used,or it could be the result of pillaging, but evidently not recent.

The presence of thick vegetation and lack of time impeded the continuation ofthe research on the Southern slope of the hill, which is crucial to the reconstruction ofthe entire perimeter (Fig. 8). The most recent indications on this slope came from astudy carried out by F. Tomasello, who recognised a section sloping towards the sea,not far from a group of lelegian buildings. Tomasello confirmed also that the wall sec-tion found during the excavations in Mancarl› Burun belonged to the same great forti-fication16.

Various theories on the present state of the walls and their being incompletehave been proposed over time. The theory that incompleteness is the consequence ofthe systematic plundering of the wall, since antiquity, although it cannot be excluded,is unlikely in light of the perfect conservation of the northern section of the wall and ofthe consideration, which arises after having systematically covered the relevant areas,that the well-conserved section is also the most easily accessible. It would therefore,at least in theory, be the first to be “plundered”.

The hypothesis of the fortification walls never having been finished, as defencefrom attacks from the direction of the sea then seemed useless, seems equally improb-able. Such a theory could only be acceptable if at that time there was less need fordefence, a fact that would need to be backed up with further information on military strat-egy that is without even considering the possible existence of another length of wall.

283

14 The walls were seen and described in considerable accuracy from the very first explorations of the site in the 1700’s;very useful, for their quality is Ch. Texier, Description de l’Asie Mineure, Paris 1849, III, 135-138; a recentcomprehensive analysis in A. W. Mc Nicoll, Hellenistic fortifications from the Aegean to the Euphrates , Oxford 1997,pp. YY; R. Pierobon Benoit, La campagna di ricognizione del 2004: la cinta di terraferma e l’Akarca Tepe, in Bollettinodell’Associazione Iasos di Caria, 11, 2005, pp.6-12.

15 A reprint of passages regarding Iasos is now in Bollettino Associazione Iasos di Caria, ,nn. 3-10, edited by P. Belli.16 D. Levi, Iasos. Le campagne di scavo 1969-1970, in ASAIA 47-48 (n.s.), 1969-1970 , p.524 ss;

This brings us to considerations on the purpose of the opera, strictly connectedto the technical aspects of the construction.

The wall, formed by two curtains, is built with large blocks – decidedly bigger inthe outer curtain -, roughly cut and laid dry in irregularly horizontal layers. The distancebetween the two walls is more or less regular and transversal blocks connect them.The Emplecton is made up of smaller stones mixed with earth. The blocks are laiddirectly onto the rock as soon as they are carved, according to what it is possible toobserve from the excavation made in 1960 at the main gate17.

The general characteristics apply to the whole length of the wall although thereare differences in the laying and dimensions of the blocks, in the width of the wall andthe varying distance between the two curtains (from 1,75 m to 2 m). This leads to theconclusion that, if, as seems obvious, the project was unitary, the work was carried outby different skilled workers. The wall is not continuous, but made up of various sectionsconnected to one another by a deep offset, forming a stretch of “rack” wall (Fig. 8).Each offset has a corresponding door, perpendicular to the wall, and therefore quiteprotected. At this stage, only a single main gate has been recognised in the sectionwhich bends northwards, immediately after the corner, evidently to provide extra pro-tection in addition to that offered by the three loopholes, one next to the other, on thecurtain south of the opening, which is also offset (Fig. 9).

Inside the presence of ramps going up to the walls suggests a patrol route onthe walls, taking the total height of the wall to 5 m (or according to other scholars 8 m).

The most interesting element, from a “strategic” point of view, is the towers(Fig. 10). The towers have semicircular plan with straight sides; they have three doors,two of which sheltered by the curtain and accessible from the outside, the third one, ina varying position, either central or lateral, also had access from/to the inside. Thisapplies to the ground floor. There are large steps that doubling the internal curtain leadto second floor, where five windows facing all directions complete the structure, con-senting total visibility of the outside area (Fig. 11).

The towers scan the whole circuit: they are connected to the outer curtain andare always to be found halfway along the segments of wall. The first 6 of the 18 iden-tified by previous scholars are easily visible and are placed on the first length of wall,before reaching the gate. Two more, not previously recognised, probably because onlythe foundation walls are visible, can be added to these on the same stretch of wall.There are another three towers, as is seen on Judeich’s plan, (and also in the succes-sive versions) on the following stretch of wall which bears North. While on the largecurved stretch, which signals the transformation into the Western segment, there isdefinitely one other tower and another two are feasible. Of the seven previously iden-tified towers only 6 have been recognised due to the explorations having been inter-rupted before the corner turning towards the South, at no.18, these elements are alsoindiscernible because of the practically impenetrable vegetation.

The large number of openings, unusual for fortifications either Greek or Carian,has its role from a defensive point of view: The easy exits make retreat possible and ifit were true that too many openings could aid the enemy, the particular disposition inthis case, due to the systematic withdrawal of the wall, in fact aids the defence.

This characteristic of the construction as well as the role the towers have withthe use of artillery, in particular catapults, have offered useful elements for their dating:This great defensive circuit seems, in fact, to have applied the precepts of Philo ofByzantium, (79,6) the theorist of military tactics who lived in the III century BC, a datewhich provides a time limit ante quem non.

On the other hand the analysis of the stone laying techniques is much less use-

284

17 D. Levi, 1961- 1962, cit., 512.

ful, as similar constructions were definitely at least built in the Iasos area in moreancient as well as in more recent times.

Not useful, in my opinion, are the convulsive events, which affected this part ofCaria over its very long history. The area saw an uninterrupted period of wars, inva-sions and successions of power starting in the second half of the V century B.C. andlasting until the constitution as a Roman province after 133 B.C. with only a short breakat the time of the affirmation of Hecatomnides. It is not a coincidence that it has beenprecisely the connection to a specific historic event, which has complicated the chrono-logical attribution of the construction for such a long time. The period varies from thearchaic age (a theory nevertheless quickly laid aside), the end of the V century, theearly Hellenistic age, and the II century. Unfortunately the research carried out in 1960did not provide any diriment elements. The research done in 1970 saw the recovery ofsix tombs, with no clear connection to the fortifications, which contributed to thereopening of the debate18. Not even the investigations carried out in September havebrought to light elements which could point towards a date, as the material found aboveground can only indicate when the area has been frequented. As we have alreadyseen, however, detailed analysis of the structure confirms the hypotheses that link theconstruction to the III century BC.

The surveys have instead offered new information with regard to the occupationof the Akarca Tepe, which has turned out to be intense with constructions both insideand outside the fortification walls, providing useful elements in establishing the functionof the fortifications, something that has also been the object of contrasting interpreta-tions.

It would seem that we have an archaic settlement before us which was laterabandoned in favour of an insular solution (Judeich, Jost) or, alternatively it could be a“camp retranché des Leleges” (according to Ch.Texier), or a “Gelandemauer”, in otherwords, fortification walls which also offer shelter to the population – the rural popula-tion-? In case of danger or more simply for a garrison in defence, or even for the mili-tary control of the area, (Krischen, later followed by Guidi, Akarca, Bean and Cook, upto Mc Nicoll). The first theory has easily been overtaken by time and the results of theexcavations which demonstrate beyond any reasonable doubt that the first settlementof the Greek colony - without referring back to the Bronze Age – was on the island,without counting that the technical reasons for the wall being archaic are no longeracceptable or accepted. The second theory, based on the erroneous presupposition ofthe absence of inhabitants within the fortification walls, has also been discarded. Thismust now be revised, thus confirming what was already suggested by D. Levi andignored by later scholars, who continue to speak of deserted areas19. The research car-ried out on the two slopes of the hill, and in particular the discoveries of the last cam-paign, have made a clean sweep of this negative image once and for all. The AkarcaTepe seems to have been quite densely populated over long periods of time.

The numerous small lelegian type houses which can be found at different pointsof the hill, both outside and inside the walls, seem to be attributable to a more ancientphase, even with a lack of dating materials; The anteriority of these buildings, at leastin one case, is made certain by the fact that it has been separated from the wall uponwhich it leant, and the remaining external section seems to have been used as a tower.A precise logic in the special arrangement of these constructions or a relationshipbetween them is still not recognisable, while an understanding of their intended func-tion is now possible. Most of the buildings are isolated and distributed along the slope,

18 D. Levi 1961-1962, cit., 514-516; 1969-70,cit.; for a general discussion cf. C.Franco, Le mura di Iasos. Riflessioni traarcheologia e storia, Revue des Etudes Anciennes, 96, 1994, p. 173 ss; cf. also the others contributions in thevolume.

19 Levi 1969-1970 cit; A.W. McNicoll, cit.; I. Pimouguet Pedarros, Archéologie de la défense. Histoire des fortificationsantiques de Carie (époques classique et hellénistique), Paris 2000, passim.

285

with two exceptions: A group of four buildings occupy the vast flat area on the summitof Akarca Tepe; The excavations here in 1960 put the plan of one of the buildings inview, typically oval plan, with the entrance on the long side and a spiral staircase goingup to the next floor (Fig. 12). The house has a low wall attached to it enclosing anample space probably used for housing the livestock, according to the typical “com-pound anlage” plan. At a short distance away there is another small quadrangularstructure, perhaps meant for storage, which also houses an oil press, proving the mainuse of the building to be that of productivity. Nearby there are another two construc-tions, which have not been conserved as well, but seem to follow the same layout. Thislayout is also recognisable in the fourth better-conserved house, although its state ofcollapse does not permit more precise observation.

More lelegian type constructions, that is to say, characterised by the pseudopolygonal walls – but to absidal plans, and of much smaller dimensions, provide anapparently different image and use. They are distributed on the southern slope, halfway down the slope, with a perfect view of the sea. Six of these, located on narrow ter-races, in turn supported by terracing walls, seem to form a real system: in this case itseems certain that it’s function was defensive. It is possible that the system was put inplace before the cinta di terraferlma, which then utilised them later.

Elements relative to the subsequent occupation of the hill, again during the peri-od prior to the construction of the fortification walls, come from another cluster of hous-es, to be found at the edge of the present urbanisation, the furthest eastern point of thehill, again on the two slopes.

On the Southern slope, in view of the sea, it has been possible to localise, topo-graphically, the small settlement digged by D. Levi20 probably corresponding to site1.02): Near what are probably collapsed one-room houses, is a well-preserved cistern,more or less quadrangular, with rounded corners, elements typical of the HellenisticAge. The casket tombs, however, which are carved into the rock nearby, could beolder. In this case there is only a generic indication on the frequentation of the area dueto the lack of precise elements relating to the walls, which should, hypothetically atleast, be higher up the hill than the constructions.

In the wide flat area to the South, defined Gecilmez Orman, a settlement ofremarkable size has been identified21, made up of small houses, most of which haveonly been conserved in their foundations. These houses are anyway recognizable asrectangular or oval and are usually only one room. The stones of the houses are laidin the usual way, roughly worked blocks laid dry. The roof was probably sloping, judg-ing by the amount of tiles found. The settlement had a long life, as it is demonstratedby the great quantity of pottery fragments, covering a wide time frame, from at least theIV century BC until I – II AD. They are mostly amphoras, koan and rhodian, and com-mon wares; there is also fine pottery as demonstrated by the fragments of the foot ofan Attic krater. The presence of at least two cisterns confirm this area as a habitat.Tombs which have been identified on the same plain are probably linked to this habi-tat, it is the most consistent nucleus of chamber tombs conserved outside the fortifica-tions, corresponding to the first stretch of wall (Fig. 13).

Isolated tombs as well as small groups of tombs can be found, again on the out-side, which correspond to the central section of the fortification walls.

This central part of the area has also been occupied by houses, which based onthe ceramics found, can be dated between the Hellenistic Age and the Roman ImperialAge. The constructions are predominantly similar to the oval plan lelegian buildings.Unlike the constructions observed to the South, which are built close together, the

286

20 Levi, 1961-1962, cit;, p.513.21 Levi, ibid., (site 7.04, perhaps to be identified with the other agglomerate which was brought to light during a

brief excavation, in the first campaign).

buildings in this second zone are quite isolated from one another. Also in this case thematerial collected on the ground – in particular a large counterweight of an olive mill –are witness to the equipment found here having had an agricultural use (Fig. 14).

ConclusionsOverall the area seems to have been inhabited for civilian purposes both before

and after the construction of the big fortification wall. It is still not clear whether, withthe construction of the wall, the inhabitants were ‘expelled from the area, albeit tem-porarily, or whether they kept their houses and their livelihoods, benefiting from theincreased security. The presence of inhabitants inside the fortifications, side by sidewith quite a number of garrisons, would eliminate the theory of the circuit of walls beingincomplete, proposed in the past. Their presence would also justify the great size ofthe surface area protected, which has also posed problems regarding interpretation:The topography of the hill, with its two summits consents a defensive construction ofreduced dimensions, equally effective in controlling the access routes and also easierto defend with a reduced military contingent.

Some questions still remain unanswered, such as, who were the inhabitants ofthis area and what reasons made such a defence system, ‘parallel’ to the urban one,necessary. The problem, as C. Franco noted, although with different conclusions, isrelated to the relationship between Iasos and the territory, confirming the importanceof the latter to the survival of the city22.

287

22 C. Franco, Le mura, cit.

288

Fig. 1: The Iasos’ territory: Distribution of sites 1989-2003

Fig. 2: The Iasos’ territory: the ‘cinta di terraferma and the newly discovered sites

289

Fig. 3: Site 7.04: general vue

Fig. 4: A fragmentary mensa in red iasian marble, re-employed in a modern wall

Fig. 5: Cinta di terraferma: the preserved circuit

290

Fig. 6: The first preserved stretch of the fortification wall, between modern buildings near village houses

Fig. 8: A side entrance

Fig. 7: A wel preserved wall-segment, with loopholes

291

Fig. 9: The wall Main Gate

Fig. 11: Steps leading tothe tower second floor

Fig. 10: A well preserved tower, from inside

292

Fig. 12: A ‘canonical ‘ lelegian building, detail

Fig. 13: Chamber tomb outside the southern strech ofthe fortification

Fig. 14: An olive mill counter weight, from site 04

2004 YILI ADANA VE KAYSER‹ YÜZEY ARAfiTIRMALARI (SARIZ VE KOZAN)

K. Serdar G‹RG‹NER*Özlem OYMAN-G‹RG‹NER

Fatih ERHAN

Bölgenin daha önceki y›llarda Saimbeyli ve Tufanbeyli ilçeleri gibi yeterince arafl-t›r›lmam›fl alanlar›nda arkeolojik envanterin ç›kar›lmas›, ayn› zamanda bölgedeki pre-historik ve özellikle M.Ö. II. biny›l yerleflmelerinin saptanmas›na yönelik olarak bafllat-t›¤›m›z çal›flmalara 2004 yaz›nda da devam edilmifltir1. Bunun d›fl›nda projemizin as›lamac› olan Kizzuwatna araflt›rmalar›na bu y›l afla¤›da, yani antik Çukurova’da da bafl-lanm›flt›r2 (Harita). Ovalardaki çal›flmalar›m›zda literatüre girmifl olan yerleflmelerde birveri güncellefltirilmesi ve yeni höyük tespiti hedefleri amaçlanm›flt›r.

14 Eylül-08 Ekim 2004 tarihleri aras›nda Kayseri’nin 130 km. güneydo¤usundaki,Sar›z’da 36 köy s›n›rlar› içinde ve Adana’n›n 196 km. kuzeydo¤usunda yer alan Tufan-beyli ile Adana’n›n 70 km. kuzeydo¤usunda yer alan Kozan ‹lçesi’nde 84 köy, 2 beldeve 16 mahalleden oluflan k›smen düzlük/oval›k alanlarda çal›fl›lm›flt›r.

Sar›z Çal›flmalar›1550 m. rak›ml› ve 1410 km2lik yüzölçümüne sahip olan ilçenin içinden kayna¤›

ilçe s›n›rlar› içinde olan Göksu ile Sar›z Irma¤›, bunlar›n d›fl›nda Kuflçu ve Ördekli su-

* Yrd. Doç. Dr. K. Serdar G‹RG‹NER, Çukurova Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Protohistoryave Önasya Arkeolojisi Anabilim Dal›, 01330 Balcal› Kampusü- Adana / TÜRK‹YE [email protected] Arfl. Gör. Özlem OYMAN-G‹RG‹NER, Çukurova Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Protohistoryave Önasya Arkeolojisi Anabilim Dal›, 01330 Balcal› Kampusü- Adana / TÜRK‹YE [email protected]. Gör. Fatih ERHAN, Çukurova Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Klasik Arkeoloji AnabilimDal›, 01330 Balcal› Kampusü- Adana / TÜRK‹YE [email protected]

1 Arazide çal›flma iznimizi veren Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’ne; bu çal›flmalar›m›z›n bir bölümünemaddî kaynak sa¤layan Türk Tarih Kurumu Baflkanl›¤›’na teflekkür ederiz. Çal›flmalar›m›z›n Kültür ve TurizmBakanl›¤› temsilcili¤ini Konya Karatay Müzesi’nden Mahmut Altuncan yapm›flt›r, kendisine teflekkür ederiz.Sar›z ve Kozan’da gerek arazide, gerekse büro çal›flmalar› esnas›nda heyet üyesi olarak ekipte Yrd. Doç .Dr. ErcanNalbanto¤lu, arkeolog yüksek lisansiyerler Hayriye Ak›l, Zeynep Y›lmaz ve Mustafa Poyraz yer alm›fl, bu çal›flmalar›nharita ve bilgisayar destekli verilerini bölümümüzden Arfl. Gör. Faris Demir haz›rlam›flt›r. 2004 y›l› çal›flmalar›ndadestek ve yard›mc› olan Adana Vali Yard›mc›s› Ahmet Narinlio¤lu ve özellikle üstün organizasyon yetene¤ine bir kezdaha tan›k oldu¤umuz ‹l Planlama ve Koordinasyon Müdiresi Müyesser Kartal’a; Adana ‹l Özel ‹dare Müdürlü¤ü ve‹lyas Yayla’ya, Adana ‹ller Bankas› Müdürlü¤ü’ne; Kaymakam Hakan Kocabey’e, Sar›z Devlet Hastanesi BaflhekimiYücel Gültekin’e ve Hastane Müdürü Mustafa Asan’a, Mehmet Erkek ve ailesine, ulafl›m ve transferleri gerçeklefltiren‹lçe Jandarma Komutanl›¤›’na ve ‹lçe Müftülü¤ü’ne; Kozan Sulama Birli¤i’nden Yaflar Sevgili’ye, Kozan Kaymakam›Y›ld›r›m Uçar ve Belediye Baflkan› Kaz›m Özgan’a, konaklama ihtiyac›m›z› karfl›layan Kozan Belediyespor TesisleriMüdür, Teknik Direktör Cengizhan Aktafl ve çal›flanlar›, futbolcular› ve Göç Yolu’ndaki Ali Usta’ya, ‹lçe VergiDairesi’ne ve Adana ile Kayseri müzelerindeki meslektafllar›m›za ne kadar teflekkür etsek azd›r.Her sene oldu¤u gibi çal›flmalar›m›z esnas›nda bizimle arazide bilgilerini paylaflma nezaketini gösteren Prof.Dr.Ahmet Ünal’a minnettar›z.

2 Adana ovalar› ve yak›n çevresindeki araflt›rmalar›m›z (Adana Kozan, Ceyhan, Yüre¤ir, Yumurtal›k ilçeleri veOsmaniye ‹li) bölgede 1990 y›l›ndan beri çal›flmakta olan Prof. Dr. Mustafa H. Sayar ile birlikte gerçekleflmifltir,kendisine bu yak›n iflbirli¤inden dolay› teflekkür ederiz. Kozan çal›flmalar›m›zla ilgili ilk özet bilgiler için bkz: Girginer,K. S.-Erhan, F. 2005: 93vd.

293

lar› geçer. ‹flletilmeyen krom madeni zenginli¤i ve linyit yataklar› vard›r. Binbo¤a (2856m.) ve Dumanl› (3024 m.) da¤lar› belli bafll› yükseltileridir. Sar›z’da ço¤u prehistorik vehistorik buluntu merkezleri tespit edilmifltir.

1. Kemer Höyük (Resim: 1)Sar›z ‹lçesi’nin 15.2 km. güneyinde, Kayseri-Kahramanmarafl karayolunun 200

m. bat›s›nda yer almaktad›r. Ayn› isimli köyün kuzey-kuzeybat› s›n›r›nda Eyvazl› Ma-hallesi’nde, yaklafl›k 25 m. yükseklikte, 150x300 m. boyutlar›ndad›r. Höyü¤ün bat› vekuzeybat›s› ana kayaya yaslanm›flt›r ve bu kesimin eteklerinden Sar›z Irma¤› geçmek-tedir. Höyü¤ün do¤u ve güney yamaç ile eteklerinde köy evleri yer almaktad›r. Tar›mnedeniyle teraslanm›fl ve defineciler taraf›ndan tahrip edilmifltir.

Tufanbeyli-fiar Köyü’ne bir da¤ yolu vas›tayla ba¤l›d›r ve buran›n sadece 7 km.do¤usunda yer al›r. ATKÇ tarihî co¤rafyas›nda uzun y›llar bu yerleflmeden bahsedil-mifl, Kussara Kemer Höyük’e lokalize edilmifltir3.

Höyü¤ün tepe kesimi ile güney ve do¤u yamaçlar›ndan derlenen seramiklerin yo-¤unlu¤u Roma ve Bizans dönemlerine aittir. Erken dönem malzemesi içinde, Eski TunçÇa¤›’na tarihledi¤imiz el yap›m›, koyu yüzlü, perdahl› piflirme kaplar›na ait parçalar gö-rülmektedir. Bu seramiklere Elbistan Ovas›’nda da rastlanm›flt›r4. Geç dönem malze-melerinin d›fl›nda kalan seramiklerin yo¤un olan grubunu M.Ö. II. biny›la ait olanlaroluflturmaktad›r. Bu malzeme içinde, Orta Tunç Ça¤›’na ait k›rm›z› astarl›, perdahl› çe-flitli formlardaki kulplar›n say›s› fazlad›r. Kap formlar› ve teknikleri 2002 senesinde ay-r›nt›l› olarak çal›flt›¤›m›z Tufanbeyli Gala Tepe5 malzemesiyle benzerdir ve Orta Ana-dolu kap repertuvar›ndan farkl› de¤ildir. Bunun d›fl›nda Geç Tunç Ça¤› malzemesi deyine Orta Anadolu iliflkilidir6 (Resim: 2).

Höyü¤ün güneybat›s›nda yer alan yaz›tl› kaya stelleri ve kaya mezarlar› ile Sar›zNehri üzerinde günümüzde sadece baz› kal›nt›lar› izlenebilen köprü ve daha da geçdöneme ait oldu¤unu düflündü¤ümüz su de¤irmeni kay›t alt›na al›nm›flt›r7. Roma Dö-neminde Kemer’e, Sirica lokalize edilmektedir8.

Höyü¤ün do¤u yamac›nda bir maden cürufunun bulunmas›n›n d›fl›nda, çevredeoturanlar taraf›ndan höyükten bulunmufl ve ne yaz›k ki, sadece foto¤raf›n› çekebildi¤i-miz M.Ö. II. biny›l›n 2. yar›s›na ait bir kolcuklu balta9 (Resim: 3) ve köy içinde geç dö-nemlere ait mimari yap› eleman› parçalar› izlenebilmifltir.

2. Yeflilkent (Yalak) HöyükYeflilkent Kasabas› Sar›z’›n 21.2 km. güneyinde,Tufanbeyli karayolunun Kayseri-

Kahramanmarafl karayoluyla kesiflti¤i kavflak noktas›n›n bat›s›nda ve 400 m. içerideyer almaktad›r. Kasaba Antitoros Da¤› silsilesinin yüksek bir bölümünü oluflturan Bin-bo¤a Da¤lar›’n›n bat› eteklerinde düz bir alan üzerinde kurulmufltur. Bu plato kuzey-gü-ney yönü aç›k, do¤u ile bat› yönü kapal› 60-70 km.lik bir havzad›r ve yeralt› sular› aç›-s›ndan zengindir. Binbo¤a Da¤›’n›n bat›s›ndaki höyük, kasaban›n merkezindeki Gülte-pe Mahallesi’nde bulunmaktad›r. Höyük, 10 m. yüksekli¤e, 150 m. çapa sahiptir. Üstü-ne park yap›lmak istenmifl olmas›, bunun d›fl›nda kuzey yamac›ndan toprak al›nmas›

294

3 Garelli, P. 1963: 101 ve 119; Lewy, J. 1965: 305vd. Ayr›ca bkz. Girginer, K. S. Bask›da.4 Ozan Höyük ile krfl: Brown, G. H.1967: 141,143 Fig.10, No:76.5 Girginer, K. S. 2004: 314-315.6 Krfl: Müller-Karpe, A.1988: Lev.4 K 2e No:8,10; Lev.5 K 2l No:44; Lev.7 K 3c No:3; Lev.36 S 5i No:20.; Fischer, F.

1963: Lev.62 No:518 ve Dupré, S. 1983: Lev.10 No:59.7 Krfl: Hild, F.-Restle, M. 1981: 203.8 Antitoroslar üzerindeki Roma yollar› güzergâh›nda ve Kataonia flehirleri aras›nda bahsedilir: Ramsay, W. M. 1960:

303 ve 346. Baz› araflt›rmac›lar ise Sirica’y› Kayseri’nin 49 km. kuzeydo¤usundaki Çukur’a yerlefltirmektedir. Bkz:Hild-Restle, a.g.e., 281.

9 Sadberk Han›m Müzesi’ndeki 6 benzer balta ve benzerlerinin bulundu¤u yerlerle ilgili (Yaz›l›kaya ve Kayseri yöresi)bibliyografya için bkz: Anla¤an, Ç.-Bilgi, Ö. 1989: 55-60. Aliflar’daki benzeri için krfl: von der Osten, .H. H. 1937: 261,Fig. 286 c 1741. Sapinuva’daki benzeri için krfl: Süel, A.-Süel, M. 2004: 231, 234, Res.8.

ve dört bir yamac›n›n da günümüz evleriyle çevrili olmas› nedenleriyle tamamen yok ol-mak üzeredir10.

Höyü¤ün tepe kesiminden derlenen seramiklerin %50’si prehistorik ve M.Ö. II.biny›la aittir. Orta Anadolu’da Geç Kalkolitik Ça¤ sonu-Eski Tunç Ça¤› bafl›nda görül-meye bafllayan içi siyah, d›fl› k›rm›z› perdahl› seramiklerin d›fl›nda11, höyükten bulun-mufl ve bir vatandafl taraf›ndan müzeye iletilmesi için taraf›m›za verilmifl, Eski TunçÇa¤›’na ait küçük bir vazo ile Orta Tunç Ça¤›’n›n yan›nda özellikle Hitit ‹mparatorlukDöneminin bölgedeki ça¤dafl› yayvan tabaklar, iri küplere ait kulplar, içe ya da d›fla çe-kik a¤›zl› çanaklar, süzgeç ve testi parçalar›na, bat› yamaçtan sepet kulp ve üzerindekulp ç›k›nt›s› olan bir çömle¤e ait gövde parças›na rastlanm›flt›r12 (Resim: 4). Ayr›caobsidiyen aletler de toplanm›flt›r. Do¤u yamac›ndan derlenen seramikler geç dönemözelli¤i göstermektedir.

Yeflilkent Höyük’ten t›pk› Kemer gibi, ATKÇ’yla ilgili olarak buradan geçti¤i belir-tilen kervan yoluyla iliflkileri dolay›s›yla söz edilmifltir13.

3. Ça¤la TepesiSar›z’›n 17.3 km. güneybat›s›nda yer alan Kurudere Köyü’nün 560 m. bat›s›nda

yer al›r. Güneyinden Sar›z Nehri geçer. Alanda defineciler taraf›ndan aç›lmaya çal›fl›l-m›fl geç döneme ait bir y›¤ma mezar bulunmaktad›r. Ça¤la Tepe’sinden ve yamaçla-r›ndan derlenen seramikler Kalkolitik Döneme tarihlenebilir ve Tufanbeyli fiar prehisto-rik yerleflmesi seramik teknik ve formlar›yla benzerlik gösterir. Ayr›ca çok say›da ob-sidiyen ve çörten alet ve parçalar› da ele geçirilmifltir.

4. Tuzla Tafllar› veya Gölbafl› Kayal›¤›Kurudere Köyü’nün yaklafl›k 400 m. do¤usunda, modern mezarl›¤›n kuzeydo¤u-

sunda yer al›r. Yerleflmeyi Kurudere-Kemer yolu 2’ye bölmüfltür. Alan›n hemen kuze-yinden Sar›z Nehri geçmektedir. Derlenen seramikler yine Kalkolitik Dönem ve EskiTunç Ça¤›’na aittir ve çok say›da obsidiyen mikrolitik alet ve üretim art›klar› ile sileks top-lanm›flt›r. Bunun d›fl›nda yolun güneyindeki alanda maden cürufuna da rastlanm›flt›r.

5.Kuyubafl›Kurudere Köyü’nün 4 km. güneyinde yer al›r ve alandan toplanan seramikler pre-

historik amorf parçalardan oluflur.

6. Kabakl› (Kapakl›)‹lçenin 17.2 km. güneybat›s›nda yer alan Kurudere Köyü’nün yaklafl›k 4 km. gü-

neyinde Yeflilkent s›n›rlar›na yak›n bir konumda yer al›r. Alandan derlenen seramiklerRoma Dönemine aittir.

7. Sar›z Höyük‹lçe merkezinde, Bahçeli Mahallesi’nde yer al›r. Höyük üzerindeki günümüz yer-

leflmesi ve toprak hafriyat› höyü¤ü oldukça fazla tahrip etmifltir. Tespit edebildi¤imizegöre, 20 m. yükseklikte, 30x40 m. boyutlar›ndad›r. Günümüz evlerinin molozlar›ndandolay› çok fazla seramik derlenememifltir. Az say›da M.Ö. II. biny›la ait k›rm›z› astarl›ve pardahl› kulp parçalar› tespit edilmifltir14.

295

10 Konunun hassasiyeti belediye baflkan›na anlat›lm›fl ve tescil teklifimiz ilgili kurumlara iletilmifltir.11 Krfl: Mellaart, J. 1963: 213, 215, Fig. 8 No:1; Orthmann, W. 1963: 128, Lev. 29 No:6/17; Brown, a.g.e., 145-146,

Fig.12 No: 103, 106 ve 113 ve French, D. H. 1965: 199, Fig.8 No:17. Bu malzeme Tufanbeyli’de Yass›p›nar ve KüçükSar› Fak› Höyük’te de bulunmufltur: Bkz: Girginer, a.g.e., 311 ve 316. Tufanbeyli ve Sar›z’›n prehistorik malzemesiyak›nda yay›mlanacakt›r.

12 Krfl: Müller-Karpe, a.g.e., 84,Lev.23 T 12b No:1, 88, Lev.25 T 18 No:5, 114, Lev.37 S6 No:4, 117, Lev.39 S11a No:9ve 116, Lev.38 S10b No:15.

13 Garelli, a.g.e., 101. Ayr›ca bkz: Brown, a.g.e., 161 No:13.14 Garelli, a.y. Köyyeri olarak isimlendirilmifl yerleflmenin, klasik dönemlerin Lapara/Lykandos veya Coduzabala’s›

oldu¤u öne sürülmüfltür. Bkz: Brown, a.g.e., 160.

8. Tavla Höyük‹lçenin yaklafl›k 9 km. güneyinde yer alan Tavla Köyü’nün 380 m. kuzeyinde, Kö-

yönü mevkiindedir. Tavla-Kemer yolunun do¤usunda, 2,5 m. yükseklikte ve 40x40 m.boyutlar›ndad›r. Küçük boyutlu olmas›ndan dolay› defineciler taraf›ndan y›¤ma mezarsan›lm›fl ve tepe noktas›ndan tahrip edilmifltir.

Tepe ve yamaçlardan derlenen seramiklerin %90’› Kalkolitik ve Eski Tunç Ça-¤›’na aittir. Bu gruplar›n içinde Yeflilkent (Yalak) Höyük’te oldu¤u gibi, içi siyah d›fl› k›r-m›z› perdahl› olanlar mevcuttur. Yo¤un olan grup ise, kaba nitelikli parçalar›n yan›ndaçok iyi perdahl› vazo ve çömlekçik parçalar›yla birlikte bezemeli Kalkolitik Ça¤ seramik-leridir. Kaz› bezemeli olan seramik Orta Anadolu’dan bilinmektedir15. Alandan çakmak-tafl› ve obsidiyen dilgiler de bulunmufltur.

9. Dar›dere Höyük (Resim: 5)Sar›z’›n 4.5 km. güneyinde ve Dar›dere Köyü’nün 1 km. kuzeybat›s›nda bulunan

höyük, 20 m. yükseklikte ve 30x50 m. boyutlar›ndad›r. Höyü¤ün kuzeyinden Sar›z Neh-ri geçmektedir. Kültür tabakalar›n›n ana kayaya yaslanmas›yla yerleflme modeli olarakTufanbeyli Gala Tepe ve Kemer Höyük’e benzer. Yerleflmenin do¤usunda ana kayaoyularak yap›lm›fl, basamakl› bir tünelden inilebilen ve Sar›z Nehri’nden su al›nan birtesis vard›r. Bu özelli¤i de Tufanbeyli Gala Tepe ile ayn›d›r.

Tepe ve özellikle bat› yamaçtan derlenen seramiklerin yar›s› 1987-89 y›llar› ara-s›nda tespit edilmifl olan Do¤u Kappadokia höyüklerinin Eski Tunç Ça¤› ve M.Ö. II. bin-y›l (Resim: 6) seramikleriyle benzer özellikler göstermektedir16. M.Ö. III. biny›la ait se-ramikler içinde içi siyah perdahl› ve perdahs›z, d›fl› kahverengimsi devetüyü renkli ça-naklar›n d›fl›nda, d›fla dönük a¤›zl› çömlek formlar› da görülür. M.Ö. II. biny›l seramik-leri ise, k›rm›z› astar ve perdahl› basit çanak formlar› ve kulplardan oluflur. Geri kalanseramiklerin yo¤un grubu Roma Dönemine aittir. Alandan sileks ve obsidiyen dilgi veparçalar› da bulunmufltur.

10. Karap›nar HöyükSar›z’›n 17.5 km. kuzeyindeki Karap›nar Köyü’nün yaklafl›k 1 km. güneyinde yer

al›r. 20 m. yükseklikte, 40x30 m. boyutlar›ndad›r. Tepede geç döneme ait oldu¤u dü-flünülen bir yap›n›n temel tafllar› gözlenmifltir. Alandan derlenen seramiklerin yo¤unlu-¤unu Kalkolitik ve Eski Tunç Ça¤› seramikleri oluflturmakla birlikte geç dönem malze-meleri de tan›mlanm›flt›r.

11. Ang›tl›gölKarap›nar Höyük’ün yaklafl›k 2.5 km. güney-güneydo¤usunda yer almaktad›r.

Bat›s›ndan Sar›z Nehri geçmektedir. 10 m. yükseklikte, 30x30 m. boyutlar›ndad›r.Alandan toplanan seramiklerin içinde prehistorik olabilecek bir kaç parçan›n yan›nda,Demir Devri’ne tarihleyebilece¤imiz bir kulp ve geç dönem parçalar› tespit edilmifltir.

12. Küçük Söbeçimen KöyüSar›z’›n 8.6 km. do¤usunda yer al›r. Köyün çeflitli yerlerinde mimari yap› bloklar›,

köyün güneyinde kaya fincanlar›, seyrek olarak da Geç Roma-Erken Bizans seramik-leri izlenmifltir.

13. Develi Tepe‹lçenin 12.6 km. do¤usunda yer alan Büyük (Avflar) Söbeçimen Köyü’nün, 2.5

296

15 Büyük Güllücek ile Krfl:Koflay, H. Z.-Akok, M. 957: Lev. XIV, 2.16 M.Ö. III. biny›l örnekleri için krfl: Y›ld›r›m, T.1998: 256, Lev.I No:2, 258, Lev.II ,No:25 ve 30, 259, Lev.III, No:13 ve

260, Lev.IV No:15; Brown, a.g.e., 143, 145-146, Fig.10 No:98 ve Fig.12 No:103-104. M.Ö.II. biny›l için krfl: Y›ld›r›m,a.g.e., 260, Lev.IV, No:27.

km. güneyindeki Develi Tepe’ye, Sar›z –Afflin karayolu üzerindeki köyden sonra stabi-lize yolla ulafl›l›r. Esme’nin Dere mevkiinde, 15 m. yüksekli¤inde, 50x100 m. boyutla-r›nda, güneyinde kurumufl bir dere yata¤› bulunan tepeden izlenebilen seramikler geçdönemlere aittir.

14. Afla¤› Küçük ÖrtülüSar›z’›n 18.9 km. do¤usunda bulunan Büyük Örtülü Köyü’nün 570 m. do¤usunda

ve Sar›z-Afflin yolunun hemen kuzeyinde yer al›r. Bat›-do¤u istikametli vadiye ve bah-sedilen yola hâkim bir konumdad›r. Yer yer 30 m. yükseklikte, 50x100 m. boyutlar›nda-d›r. Kuzeyi oldukça sarp olan ana kaya üzerindedir ve yamaç yerleflmesidir. Kuzeyin-den bir dere akan höyükten derlenen seramikler aras›nda yo¤un olarak Kalkolitik Dö-nem, az say›da da Eski Tunç Ça¤› ve daha az geç dönem malzemesi tespit edilmifl-tir17. Bol say›da obsidiyen ve sileks alet ve parçalar› toplanm›flt›r.

15. Ala Tarla‹lçenin 22.7 km. do¤usunda yer al›r ve Sar›z-Gürün yolunun üzerindeki Akoluk

Köyü’nün 500 m. kuzeydo¤usundad›r. 100x150 m.lik bir etek yerleflmesinden izlenebi-len seramikler geç dönemlere aittir.

16. Gala Tepe IISar›z’›n 21.3 km. kuzeydo¤usunda, Sar›z-Afflin karayolunun 1 km. kuzeyinde yer

alan Küçük Örtülü Köyü’nün kuzeydo¤usundad›r. Oldukça sarp olan kuzey kesiminineteklerinden bir dere geçer. Tam tepede oldukça derin bir defineci çukuru görülmüfl-tür. 40 m. yüksekli¤inde ve 50x100 m. boyutlar›ndad›r. Yerleflmeden derlenen seramik-ler içinde M.Ö. II. biny›l, Demir Devri ve geç dönem malzemeleri tespit edilmifltir.

17. Gerdek Ma¤aras› Köyü‹lçenin yaklafl›k 26 km. kuzeydo¤usunda, Sivas-Gürün s›n›r›nda yer alan köy

merkezinde su deposu inflaat› s›ras›nda tahrip edilmifl olan bir y›¤ma mezara ait lentotafl›, köyün kuzey ve güney tepeleri üzerinde de y›¤ma mezarlar izlenebilmifltir.

18. Mollahüseyinler Köyüfiar Köyü’nün 7.1 km. kuzeydo¤usunda, Sar›z ilçe merkezinin ise 16.6 km. güneybat›-s›nda yer al›r ve köy içinde epigrafik malzeme tespit edilmifltir.

19. ‹mirza¤a Köyü‹lçenin 18.8 km. güneybat›s›nda, Tufanbeyli s›n›r›nda yer alan köy, fiar’›n 7.1 km.

kuzeyindedir. Bu köy s›n›rlar› içinde ulaflt›¤›m›z veriler Kapadokya Comanas› içinönemlidir. Köyün 550 m. güneydo¤usunda yer yer tafl döfleme kal›nt›lar› görülebilen birantik yol ve güzergâh›nda yaz›tl› sütunlar tespit edilmifltir. Bu yol ile Seyrangedi¤i yada S›ratapur Geçidi afl›larak fiar’a ulaflmak mümkündür. Geçitteki tepeler üzerinde y›¤-ma mezarlar yer al›r. Köyün 1.1 km. kuzeydo¤usunda, Eski Damlar mevkiinde yine an-tik yol üzerinde yer alan defineciler taraf›ndan aç›lm›fl çok say›da yap›ya ait duvar izle-nebilmektedir. Alanda bir de su kayna¤› bulunmaktad›r. Sar›z ‹lçesi’ndeki parkta bulu-nan eserlerin ço¤unun da, bu mevkiden getirildi¤i belirtilmektedir.

20. Tuztafl› TepeSar›z’›n 4.2 m. güneybat›s›nda yer alan Alt›sö¤üt Köyü’nün 2 km. güneydo¤usun-

dad›r. Dar›dere Höyük’ün 700 m. bat›s›ndad›r. Do¤usundan ve Dar›dere Höyük ile ara-

297

17 ‹lk kez Do¤u Kapadokya yüzey araflt›rmalar›nda tespit edilmifl, M.Ö. II. biny›l ve Demir Devri seramiklerinin varl›¤›bildirilmifltir. Krfl: Y›ld›r›m, a.g.e., 255.

s›ndan Sar›z Nehri akmaktad›r. 10 m. yükseklikte, 30x30 m. boyutlar›ndad›r. Tepedenderlenen seramiklerin yo¤un grubunu Prehistorik Dönem malzemeleri oluflturmaktad›r.Kalkolitik ve Eski Tunç Ça¤› seramikleri tan›mlanabilmifltir.

Tufanbeyli Çal›flmalar›2004 y›l›nda, fiar Köyü’nde tahribat ve tafl›nmazlar›n korunmas› konular›nda in-

celemelerde bulunulmufltur. Adana Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Müdür-lü¤ü mevcut sit alanlar›n›n geniflletilmesi konusunda verdi¤imiz rapordan sonra,22.10.2004 tarih ve 2009 say›l› karar ile yeni bir düzenleme yapm›flt›r.

Ayn› amaçla incelemelerimiz fiar Köyü prehistorik yerleflmesinde, Küçük Sar› Fa-k› Höyük, Bastamba, Yass›p›nar ve Gala Tepe’de de sürmüfltür.

Kozan Çal›flmalar› ‹lçe 125 m. rak›ml›d›r ve 1690 km2lik yüzölçümüne sahiptir. T›lan, Hamam, Bekir-

ce, Alap›nar, Kadirli ile s›n›r› oluflturan Sumbas ve üzerine baraj yap›lan Kilgeri (Kozan)Çay› ilçenin belli bafll› sular›d›r. Linyit, demir, çinko, krom, kurflun, bak›r ve amyant il-çenin madenî zenginlikleridir. ‹lçenin güneyi oval›kt›r ve kuzey ve do¤uda Orta Toros-lar’›n uzant›s› içinde Köreken, Döfleme, Diniker ve And›l da¤lar› en yüksek tepelerinioluflturmaktad›r.

1. Çirifl Tepe‹lçenin yaklafl›k 11 km. güneydo¤usunda yer alan Pekmezci Köyü, Kozan-Kadir-

li-Ceyhan karayolunun 500 m. bat›s›ndad›r. Köyün güneyindeki Roma Dönemi serami-¤i tespit edilmifl olan yerleflme tamamen tesviye edilmifltir18. Köyün yaklafl›k 1 km. ku-zeybat›s›ndaki Çirifl Tepe’nin kuzey ve bat› yamaçlar› ana kaya üzerine yaslanm›flt›r.Bat› ete¤inde geç döneme ait su kuyusu olabilecek kal›nt›lar mevcuttur. Güneybat› ya-maçta, ana kayaya oyulmufl, dörtgen planl›, içleri s›val› ve birbirlerine kanallarla ba¤-lanm›fl 7 adet zeytinya¤›/üzüm iflli¤i tespit edilmifltir19. Bu alan›n hemen bat›s›nda 3adet yaklafl›k 20x20x30 cm. ölçülerinde dörtgen planl› kayaya oyulmufl ahflap yuvala-r› da izlenebilmifltir.

Tepe 40 m. yükseklikte, 150x300 m. boyutlar›ndad›r. Yerleflmenin yaklafl›k 100m. bat›s›nda kurumufl bir dere yata¤› görülebilmektedir. Çirifl Tepe’nin kuzeybat›s›nda-ki tepelerde çok say›da kaya mezar› bulunmaktad›r.

Alandan derlenen seramikler Eski Tunç Ça¤›, M.Ö. II. biny›l, Roma-Bizans vesonras›na aittir. Ayr›ca obsidiyen ve çakmaktafl› buluntular da tespit edilmifltir.

2. Yass›çal› Köyü‹lçenin yaklafl›k 10 km. güneydo¤usunda, Kozan-Kadirli/Ceyhan karayolunun

yaklafl›k 2,5 km. bat›s›nda yer al›r. Bir sunak yaz›t›na göre antik dönemlerdeki ismininKodaibeleos Köyü oldu¤u tespit edilmifl olan günümüz köyünün s›n›rlar› içinde ve ya-k›n çevresinde daha önceki y›llarda mezar odalar›, piflmifl toprak lâhitler, Kayhan Ma-hallesi’nde Çamurlu Kilise mevkiindeki tamamen düzlenmifl tepede Roma Dönemi ya-p› kal›nt›lar›, mozaik tabanlar ve lâhitler kay›t alt›na al›nm›flt›r20.

Köy merkezinin hemen do¤usundaki çaplar› 1 m.yi aflan sütunlar›n bulundu¤udüzlenmifl alanda, köyün yaklafl›k 1 km. güneyindeki Ayr›çal› mevkiinde ve 1 km. bat›-da yer alan Az›l› Mahmut’un Mezarl›¤› mevkiinde yapt›¤›m›z incelemelerde Roma ‹m-

298

18 Sayar, M. H. 1998: 332.19 Asl›nda dikdörtgen formlu üzüm pres tekneleri Da¤l›k Kilikya’da yayg›nd›r. Bkz: Diler, A. 1994: 509. Da¤l›k Kilikya ve

Likya’da üzüm preslerinin yer seçimlerinde genelde aç›k alanlarda kayal›k yüzeylerin tercih edildi¤i bilinmektedir. Bkz:Diler, A. 1995: 446. Bunlar›n d›fl›nda köy s›n›rlar› içinde ele geçirilen bir yaz›tl› sunak üzerinde “ürünleri dolu gibi do¤aolaylar›ndan korudu¤una inan›lan” Zeus Halazeos’a sunularda bulunuldu¤u tespit edilmifltir. Bkz: Sayar, M. H.1999a: 138.

20 Sayar, M. H. 1999 b: 410 ; Sayar, M.H.1996: 59. Roma ‹mparatorluk Ça¤›’na ait bu köyde “tohum ve ürün tanr›s›”Zeus Kronos’a sunuda bulunuldu¤u belirtilmifltir. Bkz: Sayar, M. H. 1999a: 140.

paratorluk ve Bizans dönemlerinden daha erken dönemlere ait malzemeye rastlanma-m›flt›r.

3. Alap›nar HöyükKozan’›n 12 km. güneyinde yer alan ayn› isimli köy merkezinin21 do¤usunda, 30

m. yükseklikte, 100x300 m. boyutlar›ndaki höyük22, do¤u-bat› yönünde oval bir görü-nüme sahiptir. Kozan-Kadirli-Ceyhan yolunun 4 km. bat›s›ndad›r. Höyü¤ün yaklafl›k150 m. bat›s›nda bir tepe ete¤inden do¤an ve köye de ad›n› veren Alap›nar Deresi yeral›r. Höyü¤ün bat› ve güney yamaçlar› modern evlerle kapl›d›r. Höyükte afl›r› tahribatsöz konusudur. Çal›flmalar›m›z sonucu derlenen seramikler Kalkolitik ve Eski Tunç Ça-¤›, M.Ö. II. biny›l ile geç dönemlere aittir. Ayr›ca piflmifl toprak a¤›rl›k ve a¤›rflaklar, tafla¤›rl›klar, piflmifl toprak amulet ve obsidiyenler toplanm›flt›r.

4. Çukur Köprü Höyük‹lçenin yaklafl›k 14.9 km. güneydo¤usundaki Faydal› Köyü’nün23, 750 m. güney-

bat›s›nda yer alan höyü¤ün24 50 m. do¤usundan Sumbas Çay› geçmektedir. 5 m. yük-seklikte, 100x150 m. boyutlar›ndad›r. Tesviye çal›flmalar› ile yok olma tehlikesi ile kar-fl› karfl›yad›r. Çal›flmalar›m›zda Kalkolitik Dönem ve geç dönemler tan›mlanm›flt›r.

5. T›lan Höyük (Resim: 7)Kozan’›n yaklafl›k 14 km. güneyinde yer alan Hamam Köyü’nün25, 2.5 km. güne-

yindeki T›lan Mahallesi’nin 650 m. kuzeybat›s›ndad›r26. 30 m. yükseklikte, 150x300 m.boyutlar›ndad›r. Kuzey ve kuzeybat› k›s›mlar› ana kaya üzerine oturmufltur. Höyü¤ünkuzey, güney ve do¤u eteklerinde p›narlar yer al›r. Güney ete¤inde ise, Roma ‹mpara-torluk Dönemine ait mimari kal›nt›lar izlenebilmektedir. Çal›flmalar›m›z s›ras›nda özel-likle Kalkolitik27 (Resim: 8), Eski Tunç Ça¤›28 (Resim: 9) ile Orta ve Geç Tunç Ça¤›’na(Resim: 10)29 ait seramikler, sileks ve obsidiyen aletler, piflmifl toprak mühür ve a¤›rl›ktespit edilmifltir.

6. T›rm›l (Tarm›l) Höyük (Resim: 11)‹lçenin yaklafl›k 10 km. güneybat›s›ndaki ‹dem Köyü’nün Ortaköy Mahallesi’nde,

köyün 250 m. kuzeyinde yer al›r. ‹mamo¤lu-Kozan karayolunun yaklafl›k 12. km.sin-de, yolun hemen bat›s›ndad›r30. Kuzeybat›-güneydo¤u istikametli olan höyük, 10 m.yükseklikte ve 150x250 m. boyutlar›ndad›r. Höyü¤ün do¤u ve kuzeydo¤u k›s›mlar›, do-

21 Anazarbos kentine piflmifl toprak künklerle su sa¤layan kaynaklardan birisinin tespit edildi¤i ayn› zamanda bir RomaDönemi köy yerleflmesidir. Bkz: Sayar, M. H. 1997: 116 ve Sayar, M. H. 2002: 115.

22 Bkz: Seton-Williams,M. V. 1954: 148 No:54 (Alapunar). Araflt›rmac› taraf›ndan OTÇ-Roma dönemleri aras›ndahöyü¤ün kesintisiz iskâna sahne oldu¤u belirtilmifltir.

23 Faydal› Köyü s›n›rlar› içindeki araflt›rmalar›m›zda, köyün yaklafl›k 200 m. kuzeybat›s›ndaki Höyük mevkii I ve yineköyün yaklafl›k 600-700 m. ayn› yönünde yer alan Höyük mevkii II’de yo¤un Roma ve Bizans dönemlerine aitseramiklerin d›fl›nda, daha erken dönemlere ait malzemeye rastlanmam›flt›r.

24 Çukur Köprü Höyü¤ü’ndeki daha önceki çal›flmalarda Kalkolitik Dönem, GTÇ ve Roma dönemleri tan›mlanm›flt›r. Bkz:Seton-Williams, a.g.e., 153, No:88.

25 Anazarbos’a su sa¤layan kaynaklardan birisi de bu köyün s›n›rlar› içinde tespit edilmifltir. Bkz: Sayar, M. H. 2004: 157.Bu kayna¤›n güneydo¤usundaki kayalara oyulmufl bir merdiven ve Roma Dönemi yap› kal›nt›lar› da kay›t alt›naal›nm›flt›r. Bkz: Sayar, M. H.-Siewert, P. et.al. 1993: 177. Do¤u Kilikya’da oldu¤u bilinen Sanudanu yerleflmesi deHamam Köyü’ne lokalize edilmektedir. Bkz: Hild, F.-Hellenkemper, H. 1990: 268.

26 Asl›nda ilk kez 1936 y›l›nda Garstang, Ceyhan’da sayd›¤› höyüklerle birlikte Tilan Höyük’te de nitelikli Hitit kültürtabakalar› oldu¤unu söyler. Bkz: Garstang, J. 1937: 55. 1951 y›l›ndaki yüzey araflt›rmas›nda ise, T›lan Höyü¤ü’nünKalkolitik ile Hellenistik Ça¤ aras›nda kesintisiz iskâna sahne oldu¤u belirtilmifltir. Bkz: Seton-Williams, a.g.e., 171 No:141.

27 Krfl: Goldman, H. 1956: Fig. 342 S. 28 Krfl: Goldman, a.g.e., Fig.344 AM, Fig.346 No:131 ve Fig.354 C.29 OTÇ için krfl: Goldman, a.g.e., Fig.290 No:811-812 ve 818. GTÇ için bkz: Goldman, a.g.e., Fig.384 No:1134,1137 ;

Garstang, J. 1953: Fig.156-157 No: 8 ve 14.30 Höyükten ilk kez 1929 y›l›nda 300x300 m. ölçüleriyle “Topalar Höyük” olarak bahsedilmifltir. Bkz: von der Osten, H.

H. 1930: 43 (Hrt) ve 57. Bunun d›fl›nda Seton-Williams buras›n›n antik dönemlerin Sizu yerleflmesi olabilece¤inibelirttikten sonra, seramik da¤›l›m›n› Neolitik ile Hitit aras›na, son dönem olarak da Bizans Dönemine vermifltir. Bkz:Seton-Williams, a.g.e., 169, No:50.

299

lay›s›yla do¤u k›sm› yol taraf›ndan yok edilmifltir. Kuzeybat›s›nda ise tar›msal faaliyet-ler büyük tahribat yapm›flt›r. Yerleflmenin kuzeyinden Karap›nar ya da T›rm›l Deresigeçmektedir.

Çal›flmalar›m›zda erken dönem malzemesi olarak Kalkolitik31 (Resim: 12), EskiTunç Ça¤›32 (Resim: 13) ve M.Ö. II. biny›l33 (Resim: 14) seramikleri tespit edilmifltir. Ay-r›ca obsidiyen ve sileks alet parçalar›, piflmifl toprak a¤›rl›k ve maden cürufu bulunmufl-tur.

7. Tepecikören Kozan’›n 19.6 km. bat›s›nda yer alan Tepecikören Köyü’nün, 2.2 km. bat›s›nda

Eski Köy Yeri mevkiinde yer alan höyük, 15 m. yükseklikte, 70x100 m. boyutlar›ndad›r.Yerleflmenin do¤usundan ve bat›s›ndan iki dere akmaktad›r. Alandan derlenen sera-mikler içinde ETÇ, M.Ö. II.biny›l ve daha geç dönemler tespit edilmifltir.

8. Tafll› Höyük‹lçenin yaklafl›k 25 km. güneydo¤usunda yer alan Gaziköy Kasabas›’n›n eski ad›

Tafll›höyük Köyü olan Sar›bekirli Mahallesi’nin bat›s›ndad›r34. Alan günümüzde tama-men tesviye edilmifl ve tar›ma aç›lm›fl durumdad›r. Çal›flmalar›m›zdan derlenen az sa-y›daki seramikler geç dönemlere aittir.

Bunlar›n d›fl›nda Kozan s›n›rlar› içinde Hac›beyli Kasabas›’nda Kanl› Höyük’te,Konak/Turunçlu ve Karacaören köylerinde, Ba¤tepe Köyü’ndeki Sonören mevkiinde,Ayd›n Köyü’ndeki Kesme Tepe’de, Kuyuluk Köyü’ndeki Höyük ve Hanyeri mevkiilerin-de, Eskikabasakal Köyü’nde35 yer alan Mal Tepesi’nde, Güneri Köyü’nde36 yer alan Te-zik mevkiinde, Yeniköy’deki Hamam Höyük’te, K›z›llar Köyü’ndeki Tafll› Hopur mevkiin-de, And›l Köyü’ndeki Kilise Yeri’nde, Akdam Köyü’nde37 yer alan Alan mevkii, GosturYerinin Arkas›, Ören Mahallesi’nde (nekropol), Henüzçak›r› Köyü’nde yer alan ÇokumKuyu mevkiinde araflt›rmalar devam ettirilmifl, tüm bu alanlarda geç dönemlerden ön-ceye ait bir buluntuya rastlanmam›flt›r. Bunun d›fl›nda ilçenin yaklafl›k 15 km. kuzeyin-de yer alan, Kozan Baraj›’n› besleyen K›rksu Deresi’nin yata¤›, kuzeyden güneye do¤-ru 5 km.lik bir alanda taranm›flt›r. Karasis Da¤›’n›n do¤u ve güneydo¤usunu s›n›rlayanbu yatak boyunca herhangi bir arkeolojik buluntuya rastlanmam›flt›r.

Sonuç Tufanbeyli ve Sar›z çal›flmalar›nda, M.Ö. II. biny›l malzemesi veren Tufanbeyli’de

1 (Gala Tepe), Sar›z’da ise 6 merkez tespit edilmifltir. ‹lçe merkezi bafllang›ç noktas›olmak kayd›yla, bunlardan 2’si (Afla¤› Küçük Örtülü ve Gala Tepe II) do¤u istikametin-de, 4’ü de (Sar›z Höyük, Dar›dere, Kemer, Yeflilkent/Yalak) güney istikametinde yer al-maktad›r. Her iki yönde yer alan bu yerleflmeler günümüz yol güzergâhlar› üzerindedir.Örne¤in güney istikametindeki Sar›z Höyük hariç di¤er yerleflmeler, modern Kayseri-Kahramanmarafl karayolu üzerinde yer almaktad›r. Bu modern yolun P›narbafl› ‹lçe-si’nden güneyde kalan k›sm› ayn› zamanda ATKÇ Kervan Yolu (Kültepe-P›narbafl›-Sa-r›z-Göksun-Kahramanmarafl) güzergâh› olarak bilinmektedir. Dolay›s›yla ilçe s›n›rlar›

300

31 Krfl: Goldman, a.g.e., Fig.223 Grup: 14-p, Fig.339 No:11a ; Garstang, J. 1953: 136, Fig.91 No:4-6 ve Amik için bkz:Braidwood, R. J.-Braidwood, L. S.1960: Fig.131, No:11-19 ve Fig.147 No:2.

32 Krfl: Steadman, S. R.1994: 95, Fig.4 No:9 ve Goldman, a.g.e., Fig.345 R.33 OTÇ için krfl: Goldman, a.g.e., Fig.367 No:807 ve Garstang, a.g.e., Fig.144 No:13. GTÇ için bkz: Garstang, a.g.e.,

Fig.156 No:7 ve Fig.157 No:9.34 Önceki çal›flmalar s›ras›nda Geç Hitit, Hellenistik, Roma ve ‹slâmî dönemlerin varl›¤›ndan bahsedilmifltir. Bkz: Seton-

Williams, a.g.e., 170 No: 142.35 Nal veya Mal Tepesi’nde önceki y›llarda 3 mezar yaz›t› bulunmufltur. Bkz: Sayar, M. H.-Siewert, P. et.al. 1994: 139.

antik bir köy yerleflmesi oldu¤u belirtilmifl olan köyün içinde Roma ‹mparatorluk Ça¤›’na ait yap› temelleri ve mozaiklertespit edilmifltir. Bkz: Sayar, M. H. 2003: 61.

36 Tekdam mevkiinde ana kayaya oyulmufl Roma ‹mparatorluk Dönemine tarihlenmifl mezarlardan oluflan bir nekropoltespit edilmifltir. Bkz: Sayar, M. H. 1998: 333-334.

37 Daha önceki çal›flmalarda bir nekropolün varl›¤›ndan bahsedilmifltir. Bkz: Sayar, M. H. 1992: 206.

içerisinde tespit etmifl oldu¤umuz kuzey-güney istikametli Sar›z Höyük, Dar›dere, Ke-mer, Yeflilkent/Yalak yerleflmeleri Koloni Ça¤› Kervan Yolu’nun Sar›z k›sm›n› oluflturu-yor olmal›d›r. Do¤uda ise Afla¤› Küçük Örtülü ve Gala Tepe II yerleflmelerinin üzerin-de yer ald›¤› yol Kahramanmarafl/Afflin ‹lçesi s›n›rlar› içindeki Tan›r Höyük’e, oradanda Elbistan Ovas›’na ulaflmaktad›r.

Adana ovalar›n›n en büyüklerinden birisi olan Yukar› Ova, yani Kozan ve CeyhanOvas›’ndaki çal›flmalar›m›zda M.Ö. II. biny›lda Kozan’da, Çirifl Tepe, Alap›nar Höyük,Çukurköprü Höyük, T›lan, T›rm›l ve Tepecikören yerleflmelerinin afla¤›ya, yani Çuku-rova’ya inilebilen ‹mamo¤lu ana yol güzergâh› çevresinde, Kozan’›n güney, güneydo-¤u ve güneybat›s›nda yo¤unlaflt›klar› görülmektedir. Bunun d›fl›nda, M.Ö. II. biny›ldanönceki dönemlere ait yerleflmelere s›k rastlanmamas›n›n en büyük nedeni, küçük bo-yutlu ve düz yerleflme alanlar›n›n kal›n alüvyon tabakalar alt›nda kalm›fl olmas›d›r38.Dolay›s›yla, bu grubun üzerinden yani Toros Da¤lar› silsilesinin bafllang›c› olan Kozanilçe merkezinin kuzeyinden bafllamak üzere, Kozan’›n büyük bir bölümü, Feke, Saim-beyli39, (Gala Tepe ve henüz çal›flmalar› devam eden fiar Köyü hariç) Tufanbeyli hat-t›nda M.Ö. II. biny›l yerleflmelerinin olmad›¤›n›, bu alan›n ölü bir nokta oldu¤unu söyle-mek mümkündür40.

2005 y›l›nda Afflin ‹lçesi’nde ve Prof. Dr. Ahmet Ünal’›n önerdi¤i “Hitit Da¤ Yolu”41

güzergâh›ndaki yerleflmeler için Develi’de, Çukurova’da ise yine Prof. Dr. Mustafa H.Sayar’›n yürütmekte oldu¤u “Kilikya Yüzey Araflt›rmalar›” kapsam›nda Ceyhan ve Yü-re¤ir ilçelerinde çal›fl›lmas› planlanmaktad›r.

KAYNAKÇA

Anla¤an,Ç.-Bilgi,Ö.1989: Protohistorik Ça¤ Silahlar›, ‹stanbul.Braidwood,R.J.-Braidwood,L.S.1960: Excavations in the Plain of Antioch I, The Earlier Assemb-

lages Phases A-J, OIP LXI, Chicago.Brown, G. H.1967: “Prehistoric Pottery from the Antitaurus”, AS XVII, 123-164.Diler, A. 1994: “Akdeniz Bölgesi Antik Ça¤ Zeytinya¤› ve fiarap ‹fllikleri”, XI. AST, 505-520.Diler, A. 1995: “Akdeniz Bölgesi Antik Ça¤ Zeytin ve Üzüm Presleri-1993”, XII. AST, 441-457.Dupré, S. 1983: Porsuk I, La Céramique de L’Age de Bronze et de L’Age du Fer, Paris.Fischer, F. 1963: Die Hethitische Keramik von Bo¤azköy, Bo¤azköy-Hattusa IV, WVDOG 75,

Berlin.French, D. H. 1965: “Prehistoric Sites in the Göksu Valley”, AS XV, 177-201.Garelli, P. 1963: Les Assyriens en Cappadoce, Paris.Garstang, J. 1937: “Explorations in Cilicia : The Neilson Expedition, Preliminary Report”, LAAA

XXIV/1-2, 52-68.Garstang, J. 1953: Prehistoric Mersin, Yümük Tepe in Southern Turkey, Oxford.Girginer, K. S. 2004: “2002 Y›l› Adana ‹li ve Çevresi Yüzey Araflt›rmalar› (Tufanbeyli) ve Kizzu-

watna Araflt›rmalar› I”, 21. AST 1, 311-324.Girginer, K. S. 2005: “2003 Y›l› Adana ‹li ve Çevresi Yüzey Araflt›rmalar› (Saimbeyli)”, 22. AST

2, 159-174. Girginer, K. S.Bask›da: “Kizzuwatna Araflt›rmalar› Projesi: 2002 Y›l› Adana ve Çevresi Arkeolo-

jik Yüzey Araflt›rmalar› ve Kummanni- Comana ‹liflkileri”, V. Uluslararas›Hititoloji Kongresi Bildiriler Kitab›.

Girginer, K. S.-Erhan, F. 2005: “Adana Yüzey Araflt›rmalar› 2004: Kozan, Surveys in Adana-Ko-zan in 2004”, Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri (News of Archaeologyfrom Anatolia’s Mediterranean Areas) 3, 93-95.

301

38 Bkz: Göney, S.1976: 67.39 Girginer, K. S. 2005: 159vd.40 Daha ayr›nt›l› bilgi için bkz: Ünal, A.-Girginer, K. S. Bask›da.41 Ünal, A. 2000: 34 ve Ünal, A. 2002: 147.

Goldman, H. 1956: Excavations at Gözlü Kule, Tarsus ,From the Neolithic through the BronzeAge, Vol: II (Text-Plates), Princeton.

Göney, S. 1976: Adana Ovalar› I, ‹stanbul.Hild, F.-Hellenkemper, H. 1990: Kilikien und Isaurien, 2 Cilt (TIB 5= ÖAW,phil.-hist.Kl.

Denkschr.215), Wien. Hild, F.-Restle, M. 1981: Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos),

(TIB 2= ÖAW,phil.-hist.Kl. Denkschr.149), Wien.Koflay, H. Z.-Akok, M. 1957: Türk Tarih Kurumu Taraf›ndan Yap›lan Büyük Güllücek Kaz›s› 1947

ve 1949’daki Çal›flmalar Hakk›nda ‹lk Rapor, Ankara.Lewy, J. 1965: “Old Assyrian Evidence Concerning Kussara and Its Location”, An.Ar.II/1-2, Fs.

H.Th.Bossert, 305-315.Mellaart, J. 1963: “Early Cultures of the South Anatolian Plateau,II: The Late Chalcolithic and

Early Bronze Ages in the Konya Plain”, AS XIII, 199-236.Müller-Karpe, A. 1988: Hethitische Töpferei der Oberstadt von Hattusa, Ein Beitrag zur Kennt-

nis Spaet-grossreicszeitlicher Keramik und Töpferbetriebe unter Zugrun-delegung der Grabungsergebnisse von 1978-82 in Bo¤azköy, Mar-burg/Lahn.

Orthmann, W. 1963: Die Keramik der Frühen Bronzezeit aus Inneranatolien, Berlin.Ramsay, W. M. 1960 : Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, (Çev: M.Pektafl), ‹stanbul.Sayar, M. H. 1992: “Do¤u Kilikya’da Epigrafi ve Tarihi-Co¤rafya Araflt›rmalar› 1990, IX. AST,

203-221.Sayar, M. H. 1996: “Kilikya’da Epigrafi ve Tarihi-Co¤rafya Araflt›rmalar›, 1994”, XIII. AST 1, 55-

75.Sayar, M. H. 1997: “Kilikya’da Epigrafi ve Tarihi-Co¤rafya Araflt›rmalar› 1995”, XIV. AST 1, 115-

122.Sayar, M. H.1998: “Kilikya’da Epigrafi ve Tarihi-Co¤rafya Araflt›rmalar› 1996”, XV. AST I, 331-

360.Sayar, M. H.1999 a: “Kilikya’da Tanr›lar ve Kültler”, Olba II/1, 131-154.Sayar, M. H.1999 b: “Kilikya’da Epigrafi-Tarihi Co¤rafya Araflt›rmalar› 1997”, XVI. AST I, 409-

421.Sayar, M. H. 2002: “Kilikya’da Epigrafi ve Tarihi Co¤rafya Araflt›rmalar› 2000”, 19. AST 2, 111-

126.Sayar, M. H. 2003: “Kilikya’da Epigrafi ve Tarihi Co¤rafya Araflt›rmalar› 2001”, 20. AST 2, 59-70.Sayar, M. H. 2004: “Kilikya’da Epigrafi ve Tarihi Co¤rafya Araflt›rmalar› 2002”, 21. AST 1, 155-

168.Sayar, M. H.-Siewert, P. et.al. 1993: “Do¤u Kilikya’da Epigrafi ve Tarihi-Co¤rafya Araflt›rmalar›,

1991, X. AST, 175-197.Sayar, M. H.-Siewert, P. et.al. 1994: “Do¤u Kilikya’da Epigrafi ve Tarihi-Co¤rafya Araflt›rmalar›,

1992, XI.AST, 137-160.Seton-Williams, M. V. 1954: “ Cilician Survey”, AS IV, 121-174.Steadman, S. R. 1994: “Prehistoric Sites on the Cilician Coastal Plain : Chalcolithic and Early

Bronze Age Pottery from the 1991 Bilkent University Survey”, AS XLIV, 85-103.

Süel, A.-Süel, M. 2004: “2002 Y›l› Ortaköy-fiapinuva Kaz› Çal›flmalar›”, 25. KST 2, 229-234.Ünal, A. 2000: “Çukurova'n›n Antik Devirlerde Tafl›d›¤› ‹simler ile Fiziki ve Tarihi Co¤rafyas›”, Ef-

saneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana: Köprübafl›, (Eds: E.Artun-M.S.Koz), ‹stanbul, 18-41.

Ünal, A. 2002: Hititler Devrinde Anadolu I, ‹stanbul.Ünal, A. -Girginer, K. S. Bask›da: Çukurova-Kilikya: Tafl Devrinden Osmanl›lar Dönemi’ne Ka-

dar Kilikya’da Tarihi Co¤rafya, Tarih ve Arkeoloji.von der Osten, H. H. 1930: Explorations in Hittite Asia Minor 1929, OIC:8, Chicago.von der Osten, H. H. 1937: The Alishar Huyuk, Seasons of 1930-32, Part: II, OIP XXIX, Chicago.Y›ld›r›m, T. 1998: “Do¤u Kapadokya Bölgesi Yüzey Araflt›rmalar›nda Derlenen Seramikler”,

AÜDTCFD 38/1-2, 249-270.

302

303

Harita: Kayseri-Sar›z ‹lçesi ve Adana-Kozan ‹lçesi 2004 y›l› araflt›rma ve buluntu merkezleri

Resim 1: Sar›z ‹lçesi, Kemer Höyük

304

Resim 2: Kemer Höyük, M.Ö. II. biny›l seramik formlar›

Resim 3: Kemer Höyük’tenbulunmufl olan GTÇ’na aitkolcuklu balta

Resim 4: Sar›z ‹lçesi, Yeflilkent (Yalak) Höyük, M.Ö. II. biny›l seramik formlar›

305

Resim 5: Sar›z ‹lçesi, Dar›dere Höyük

Resim 6: Dar›dere Höyük M.Ö. II. biny›l seramik formlar›

306

Resim 8: T›lan Höyük, Kalkolitik Ça¤ seramik formlar›

Resim 7: Kozan ‹lçesi, T›lan Höyük

307

Resim 9: T›lan Höyük,Eski Tunç Ça¤› seramik formlar›

Resim 10: T›lan Höyük, M.Ö. II. biny›l seramikleri

Resim 11: Kozan, T›rm›l Höyük

308

Resim 12: T›rm›l Höyük, Kalkolitik Ça¤ kaplar›

Resim 13: T›rm›l Höyük, Eski Tunç Ça¤› seramikleri

Resim 14: T›rm›l Höyük, M.Ö. II. biny›l kap formlar›

ARTV‹N ‹L‹-ÇORUH VAD‹S‹’NDEK‹ TAR‹HÎ YOLLAR VE KÜLTÜR VARLIKLARI

YÜZEY ARAfiTIRMASI, 2004

Osman AYTEK‹N*

Bu y›l dördüncüsünü gerçeklefltirdi¤imiz yüzey araflt›rmam›z›n konusu1; ÇoruhIrma¤› havzas›nda yap›m›na bafllanan hidro-elektrik amaçl› barajlar›n2 sahalar› içeri-sinde yer alan kültür varl›klar› ile tarihî yollar›n tespit ve incelemelerinden oluflmakta-d›r.

Söz konusu araflt›rma; T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Kültür Varl›klar› ve Mü-zeler Genel Müdürlü¤ü’nün izinleri çerçevesinde, TÜB‹TAK, Kültür ve Turizm Bakanl›-¤› Döner Sermaye ‹flletmeleri Merkez Müdürlü¤ü, YYÜ Bilimsel Araflt›rma ProjeleriBaflkanl›¤› ve Artvin Valili¤i’nin katk›lar›yla, Bakanl›k temsilcisi Kayseri KTVKK Müdür-lü¤ü arkeologu Dilek Yald›z’›n temsilcili¤inde, 31 Temmuz-25 A¤ustos 2004 tarihleriaras›nda, gerçeklefltirilmifltir3.

2004 y›l› araflt›rma sezonunda; önceki y›llarda araflt›r›lmas›na bafllanan Muratl›,Borçka, Deriner, Artvin ve Yusufeli baraj alanlar›n›n yan› s›ra Bayram baraj sahas›ndada çal›fl›ld› ve ekseriyeti ilk kez taraf›m›zca belgelenen 7 köprü, 5 cami, 5 kale, 2 ev, 1serender, 1 han, 1 ziyaretgâh ve 1 su de¤irmeni tespit edilmifl olup toplam 23 eserdenbir bölümü plan baz›nda incelenmifltir. Bununla birlikte; önceki y›llarda taraf›m›zca tes-

* Yrd. Doç. Dr. Osman AYTEK‹N, Yüzüncü Y›l Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü Ö¤retimÜyesi 65080 Van-TÜRK‹YE

1 Artvin ve ilçelerindeki yüzey araflt›rmas›na 1997 y›l›nda bafllanm›fl ve hiç ara verilmeden sürdürülmektedir. 2001 y›l›itibariyle de Çoruh Irma¤› havzas› ve özellikle baraj alanlar›ndaki kültür varl›klar›n›n tespit ve incelemelerine devamedilmektedir. Bkz. O. Aytekin, “Artvin ‹li-Çoruh Vadisindeki Tarihi Yollar ve Kültür Varl›klar› Yüzey Araflt›rmas›, 2003”,26. Uluslararas› Kaz›, Araflt›rma ve Arkeometri Sempozyumu, 24-28 May›s 2004, Konya, 22. Araflt›rma Sonuçlar›Toplant›s›, C. I, Ankara, 2005, s.227-240.

2 Çoruh Havzas›’ndaki barajlardan 1999 y›l›nda yap›m›na bafllanan Muratl› ve Borçka barajlar›n›n inflaatlar› bitmeküzeredir.1998’de yap›m›na bafllanan Deriner Baraj›’n›n yap›m› sürmektedir. Di¤er barajlar›n yap›mlar›na henüzbafllanmam›flt›r.

3 Araflt›rmam›z›n gerçeklefltirilmesinde ilgi ve desteklerini gördü¤ümüz T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› yetkilileri ileKültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’ne, DÖS‹MM’e, TÜB‹TAK Ar-Ge Eflgüdüm Daire Baflkanl›¤›’na, TÜBA-TÜKSEK ‹stanbul ofisi mensuplar›na, YYÜ Bilimsel Araflt›rma Projeleri Baflkanl›¤›’na, Artvin Valili¤i’ne, Artvin ‹l Kültürve Turizm Müdürlü¤ü’ne, Artvin DS‹ Bölge Müdürlü¤ü’ne, Yusufeli Kaymakaml›¤›’na, Artvin Orman BölgeMüdürlü¤ü’ne; Merkez Ilçe Zeytinlik Köyü Muhtar› Yusuf Demirel ile Yüksel Tiryako¤lu ve Sultan Araz’a; Borçka IlçesiAvc›lar Köyü’nden Emin Ahmet Öztürk’e, F›nd›kl› Köyü’nden Sait ‹slamo¤lu’na, ‹brikli Köyü’nden Hüseyin Gökdemirve Muharrem Özdemir’e; Ardanuç Ilçesi Avc›lar Köyü’nden ‹lhami Ça¤lar’a; fiavflat Ilçesi Çaya¤z› Köyü’nden MustafaÇolak ve Salih Dursun’a, Küplüce Köyü’nden Erdal Tafltan’a, Yusufeli Ilçesi Ahalt Mahallesi’nden Ali Naci Güngör’e,Çeltikdüzü Köyü Muhtar› Ahmet Polat ve Haf›z Akçin’e, Köprügören Köyü’nden Nusret Yaral› ile Turgut Yaral› veDursun K›l›ç’a, Küplüce Köyü Muhtar› Mehmet Gültafl’a, Alt›parmak Köyü Muhtar› Ahmet P›çakç›’ya, Taflk›ranKöyü’nden Halil Ak›ll› ile Aytekin Gülyayla ve Köksal Alkan’a, ‹flhan Köyü Muhtar› ‹shak Uzun’a; ad›n› anamad›¤›mkültüre duyarl› Artvinli hemflehrilerime, araflt›rmam›z›n özverili elemanlar›na ve özellikle Bakanl›k Temsilcisi DilekYald›z’a, Sanat Tarihçisi Erkan Koç ile Fuat Erkan’a, Arkeolog Abdurrahman Aktafl’a, Kameraman Y. Emre Aytekinile floförlerimiz Murat Hayat ve Köksal Yavuz’a en samimi duygular›mla teflekkürlerimi sunar›m. Ayr›ca, Artvin ValisiSn. Orhan K›rl›’ya, DS‹ Bölge Müdürü Dr. Ahmet Hamdi Alpaslan ile Müdür Yard›mc›s› Osman Demir’e, ‹l Kültür veTurizm Müdürü Ahmet Yaflar ‹skender’e, E¤itimci-Yazar Halit Özdemir’e, Artvin esnaflar›ndan Mehmet Kaya’ya veMimar Ayd›n M›zrak’a flükran borçluyum.

309

pit edilen ancak rölöve çal›flmas› yap›lamayan 7 cami, 2 türbe, 1 köprü ve 1 medrese-nin ölçümleri gerçeklefltirilmifltir. Ayr›ca, Çoruh Vadisi’nin Artvin-Merkez ve Ardanuç il-çeleri aras›ndaki patika-kervan yolu a¤›, vadi taban› ve üst yerleflmeler de izlenmeyeçal›fl›lm›flt›r. Bunlara ilâve olarak , etnografik nitelik tafl›yan çeflitli objeler üzerinde du-rulmufl ve az da olsa mezar tafllar›na rastlanm›flt›r.

MURATLI BARAJ SAHASI (BORÇKA ‹LÇES‹) Demirciler (Vanit) Köprüsü: Borçka Ilçesi, Demirciler Köyü s›n›rlar› içerisinde,

Vanit Mahallesi’nin yak›n›nda, Borçka-Hopa karayolunun 4. kilometresinde, ‹çkale De-resi’nin üzerinde bulunmaktad›r. Üzerinde herhangi bir kitabe yoktur. Muhtemelen Os-manl›lar taraf›ndan ve XIX. yüzy›lda yapt›r›lm›fl olmal›d›r. Yap› tek gözlü, yol döfleme-si e¤imli olan, kemeri düzgün kesme tafl, di¤er k›s›mlar› vas›fs›z taflla ve kireç harc›y-la infla edilmifl bir köprüdür. Yol döflemesi 2.40 m., kemer aç›kl›¤› ise 11.70 m. genifl-liklere sahiptir. Yan korkuluklar› yoktur. Yaklafl›k on y›l önce, yol döflemesinin üstünebetonarme bir tabliye at›ld›¤›ndan orijinal durumunu k›smen yitirmifltir. Hâlihaz›rda, Ma-marat ve Piçget yerleflim birimlerine gidecek olan araçlara hizmet vermektedir. Barajsu kotunun üstünde yer almaktad›r.

F›nd›kl› (Çhala) Kalesi: Borçka ‹lçesi, F›nd›kl› Köyü s›n›rlar› içerisinde bulunankale, Borçka-Hopa karayolunun geçti¤i vadiye hâkim, Kale Köyü’nün karfl›s›nda, F›n-d›kl› Köyü’nün alt taraf›nda, etraf› mefle ve benzer türlerden oluflan a¤açlarla kapl› s›r-t›n zirvesinde yer almaktad›r. Dere yata¤›ndan buraya yaklafl›k 20 dk. süren ve olduk-ça dik olan patika yolla ulafl›lmaktad›r. Kale ile irtibatl› olan bu eski patika yolun, dahaüst tarafta bulunan F›nd›kl› Köyü’ne ulaflt›¤› anlafl›lmaktad›r. Herhangi bir yaz›t› bulun-mayan ve kaynaklarda geçmeyen yap›, muhtemelen Ortaça¤ dönemindendir. Kale, ku-zey-güney do¤rultusunda hafif meyilli bir alan üzerinde olup, içten 12.60x27.32 m. öl-çülerinde oval plana sahiptir. Etraf› 0.70 m. kal›nl›¤›nda surla çevrilmifltir. Kalenin vadi-ye bakan taraf›nda (kuzeybat› köflesinde), d›fltan 3.80x4.00 m. ölçülerinde kareye ya-k›n dikdörtgen plana sahip iki katl› kulesi yer almaktad›r. Kuleye, kuzeybat› köflesinealtl›-üstlü yerlefltirilmifl iki kap› ile girilmektedir. Tavan›, do¤u-bat› do¤rultusunda tonozörtüye sahiptir. Zemin k›sm›n›n güney duvar›nda bozulmufl durumda bir pencere aç›k-l›¤›n›n yan› s›ra ekseriyeti güney duvar›nda olmak üzere (4 adet) di¤er yönlerdeki du-varlarda da düzensiz olarak yerlefltirilmifl nifllere sahiptir. Kulenin her iki kat›n› birbirin-den ay›ran ahflap döflemesi ortadan kalkm›fl durumdad›r. Zemin taban› define avc›lar›taraf›ndan tahrip edilmifltir. Tonozun bir k›sm› y›k›lm›flt›r. Sur duvarlar› ancak temel se-viyesinde korunmufltur. Kale surlar› ve kulesi, tek taraf› düzeltilmifl vas›fs›z tafl malze-me kullan›m› ve kireç harçla infla edilmifltir. Yap›, meskûn mahalden uzak ve terk edil-mifl durumdad›r. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

Mezar Tafllar›: Borçka Ilçesi, Çavufllu Köyü’nün Dikiciler Mahallesi’ne ait eskimezarl›ktan, Dikiciler Camii’ne tafl›nan ve 5 parçadan oluflan mermerden tarihî mezartafllar› tespit edilmifltir. Bunlardan 3 tanesi bafl tafl›, 1 tanesi ise ayak tafl›d›r. Bafl tafl›örneklerinden biri ortadan ikiye ayr›lm›fl durumdad›r. Osmanl›ca yaz›tl› bafl tafllar›ndan1.22 m. uzunlu¤undaki H. 1203/M. 1788 tarihli, 1.10 m. uzunlu¤undaki H. 1211/M.1796 tarihli, 1.05 m. (55+50) uzunlu¤undaki ise H. 1240/M. 1824 tarihlidir. ‹kiye bölün-müfl olan flahidenin bafll›¤› sa¤lamken, di¤er ikisinin k›r›kt›r. Üçgen al›nl›kla sonlananve kaz›ma fleklinde ifllenmifl bitkisel süslemesi bulunan sa¤lam durumdaki ayak tafl›ise 1.26 m. uzunluktad›r. Baraj su kotunun yak›n›nda yer almaktad›r.

Bunlardan baflka; daha önceki raporlarda tan›t›m› yap›lan Borçka Ilçesi, Çavufl-lu Köyü, Dikiciler Camii ile Borçka Ilçesi, Aral›k Köyü s›n›rlar› içerisinde bulunan Rusköprüsüne yönelik rölöve çal›flmalar› gerçeklefltirilmifltir.

310

BORÇKA BARAJ SAHASI (BORÇKA ‹LÇES‹)Emin Ahmet Öztürk’e Ait Serender: Borçka ‹lçesi, Avc›lar Köyü’nün Çaya¤z›

(Avanasuyu) Mahallesi’nde, birkaç evden oluflan küçük bir mahallenin içinde, düzlükbir alan›n üzerinde bulunmaktad›r (Resim: 1). Üzerinde herhangi bir kitabesi yoktur.Sahibinden edindi¤imiz bilgiye göre, yaklafl›k 70 y›ll›k bir yap›d›r. Serender birbiri ile ke-netlenmifl ve yanlardan desteklenen dört ahflap direk üzerine oturan, içten 4.17x4.17m. ölçülerinde kare planl› tek odadan oluflan ve kuzey cephesi d›fl›nda üç yönlü korku-luklu balkonlara sahip, k›rma çat›l› ve oluklu kiremit örtüye sahiptir (Çizim: 1). Balkonu-na, güneybat› köflesinden uzat›lan ahflap seyyar merdivenle ç›k›lmaktad›r. Güney cep-hesinin ekseninde kap›s›, di¤er eksenlerinde ise havaland›rma aral›klar›na yer veril-mifltir. Direklerin bafll›klar› metaldendir. Yap›, mefle ve çam olmak üzere tümüyle ah-flap malzeme kullan›m› ve çant› tekni¤inde infla edilmifltir. Hâlihaz›rda kullan›mdad›r.Çok yak›n gelecekte baraj sular›n›n alt›nda kalacakt›r.

DER‹NER BARAJ SAHASI (ARTV‹N MERKEZ ve ARDANUÇ ‹LÇELER‹)Sakalar Köprüsü: Artvin Ilçesi, Sakalar Köyü, s›n›rlar› içerisinde, Ortaköy’e ula-

fl›m sa¤layan karayolu güzergâh›nda, Sakalar Deresi ile Berta Deresi’nin birleflti¤i nok-tada, Berta Deresi’nin üzerinde bulunmaktad›r (Resim: 2). Üzerinde herhangi bir kita-besi yoktur. Muhtemelen, Ortaça¤ dönemindendir. Yap›; tek gözlü, yol döflemesi hafife¤imli olan, bas›k kemerinde düzgün yonu tafl›, di¤er k›s›mlar› vas›fs›z taflla ve kireçharc›yla infla edilmifltir. Yol döflemesi 2.00 m. geniflli¤e ve 20.30 m. uzunlu¤a sahiptir.Kemer aç›kl›¤› ise 8.80 m.dir (Çizim: 2). Yan korkuluklar› yoktur. Hâlihaz›rda yayalar›ngeçebilece¤i durumda olan köprünün 1970’li y›llarda infla edilmifl olan hemen alt yan›n-daki betonarme köprü yap›l›ncaya kadar, yanlar› ahflap kalaslarla desteklenerek mo-torlu araçlar›n geçifli sa¤lanm›flt›r. Baraj sular›n›n etkisi alt›ndad›r.

Gümüflhane fiapeli: Ardanuç ‹lçesi, Gümüflhane Köyü’nün s›n›rlar› içerisinde,fiogar mevkiinde bulunmaktad›r. Üzerinde herhangi bir kitabesi yoktur. Muhtemelen,Ortaça¤ dönemindendir. Yap›, do¤u-bat› do¤rultusunda dikdörtgen plana sahiptir. Cep-he duvarlar›n›n bir k›sm› d›fl›nda y›k›lm›fl durumdad›r. K›smen ayakta olan do¤u ve gü-ney cephelerine ait duvar kal›nt›lar›ndan, kireç harc›n›n kullan›lm›fl oldu¤u ve dolgu du-var tekni¤inin uyguland›¤› anlafl›lmaktad›r. Meskûn mahalden uzak, tek bafl›na ve ter-kedilmifl durumdad›r. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

Gümüflhane Su De¤irmeni: Ardanuç ‹lçesi, Gümüflhane Köyü’nde bulunan fla-pelin yak›n›nda, vadi içerisindeki küçük bir derenin kenar›nda yer almaktad›r. Yak›nçevresinde y›k›lm›fl durumda olan yap› kal›nt›lar› bulunmaktad›r. Üzerinde herhangi birkitabesi yoktur. Muhtemelen, Ortaça¤ dönemindendir. Yap›, meyilli bir alan üzerinde-dir. Arka ve yan duvarlar› toprakla kapl›d›r. De¤iflik boyutlardaki vas›fs›z taflla ve kireçharc› kullan›m› ile infla edilmifltir. Cephe duvarlar›n›n ekseriyeti ve tonozlu örtüsü gü-nümüze gelebilmifltir. Meskûn mahalden uzak, tek bafl›na ve terkedilmifl durumdad›r.Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

Gümüflhane Han Kal›nt›s›: Ardanuç ‹lçesi, Gümüflhane Köyü s›n›rlar› içerisinde,Artvin Merkez ‹lçe’ye ba¤l› Köseler ve Okumufllar yönünden gelip Ardanuç’a devam et-ti¤i anlafl›lan tarihî patika-kervan yolu güzergâh›nda, Paflap›nar› mevkiinde bulunmak-tad›r. Üzerinde herhangi bir kitabe bulunmamaktad›r. Muhtemelen, Ortaça¤ dönemin-dendir. Yap›, günümüze gelen flekliyle 13.00x4.00 m. ölçülerinde dikdörtgen plana sa-hiptir. Arka ve yan cephe duvarlar› ayaktad›r. Üst örtüsü ve ara bölmeleri y›k›lm›flt›r.Cephelerinde vas›fs›z tafl ve kireç harc› kullan›lm›flt›r. Tamamen y›k›lm›fl olan ön cep-hesinin hemen yan›bafl›ndan patika yol geçmektedir. Meskûn mahalden uzak, tek ba-fl›na ve terkedilmifl durumdad›r. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

311

Bunlardan baflka; daha önce taraf›m›zca araflt›r›lmas› yap›lan ve yay›nlad›¤›m›zkitapta tan›t›m› yap›lan Artvin Merkez ‹lçe’ye ba¤l› Zeytinlik Köyü’ndeki Afla¤› Türbe veYukar› Türbe ile Oruçlu Köyü’ndeki Oruçlu Camii’nin rölöveleri al›nm›flt›r4.

BAYRAM BARAJ SAHASI (fiAVfiAT ‹LÇES‹)Veliköy Camii: fiavflat ‹lçesi Veliköy’ün Cami Mahallesi’nde, düz bir çay›rl›¤›n ke-

nar›nda, mahalleye ulafl›m sa¤layan stabilize yol güzergâh›n›n yak›n›nda bulunmakta-d›r. Mahfil köflkü üzerinde bulunan kitabesine göre H. 1300/M. 1882 tarihinde yapt›r›l-m›flt›r. Yap› güney yönünde tafl duvar örgülü su basman üzerine oturan, son cemaatyeri ve minaresi olmayan, k›rma çat›l›, sac örtülü ve tek katl›d›r. Tümüyle ahflap mal-zeme kullan›m› ve çant› tekni¤iyle infla edilmifl olan cami d›fltan 8.60x8.75 m. ölçüle-rinde kareye yak›n dikdörtgen plana sahiptir. Harime, kuzey cephesinin ekseninde bu-lunan çift kanatl› kap› ile girilmektedir. ‹çinde, dört adet ahflap sütun üzerine oturan vekuzeydo¤u köflesine konan iki kademeli ahflap merdivenle ç›k›lan ‘U’ biçiminde köflklümahfil bölümüne sahiptir. Dikdörtgen çerçeveli, yar›m daire planl› ve kafl kemerli ahflapmihrab› ve hemen sa¤ yan›ndaki ahflap minberi ile do¤u yönünde mahfil kanad›n›n or-tas›na gelecek flekilde yerlefltirilen vaaz kürsüsü oyma tekni¤inde zengin bitkisel ve ge-ometrik süslemelere sahiptir. Alt› adet ahflap sütun üzerine oturtulan düz ahflap tava-n›n ortas›nda, d›fla yans›mayan ve herhangi bir deste¤e sahip olmayan kubbe dikkatçekmektedir. Harim, güneyde altl›- üstlü ikiflerden dört, do¤uda sadece üstte bir olmaküzere toplam befl pencere ile ayd›nlat›lm›flt›r. 1983 y›l› sonras›nda, kuzey yönünde bu-lunan ahflaptan son cemaat yeri ve minaresi y›k›larak ortadan kalkm›fl bulunmaktad›r.Ayr›ca, ahflap (bedevra) örtüye sahip oldu¤u bilinen orijinal çat›s› köy halk›n›n gayret-leriyle sac örtüye dönüfltürülmüfltür. D›fltan kap› kanatlar› d›fl›nda oldukça sade olanyap›, içten mahfil balkon korkuluklar›, kubbe ve etekleri, mihrap, minber ve vaaz kürsü-sü baflta olmak üzere oyma tekni¤i ile ifllenmifl bitkisel, geometrik ve barok içerikli çe-flitli motifler etkin renklerdeki do¤al boyalarla boyanarak hareketlilik sa¤lanm›flt›r. Bun-lara ilâveten, yer yer oyma ve do¤al boya ile oluflturulmufl Arapça ve Osmanl›ca ya-z›tlara rastlanmaktad›r. Yap›, köy girifline 1983 y›l›nda betonarme bir cami yap›lmas›y-la eski önemini yitirmifl ve zamanla ibadete kapanm›flt›r. Eski özelli¤ini büyük ölçüdekoruyan cami, içteki süslemelerin zenginli¤i aç›s›ndan üniktir. Baraj su kotunun üstün-de yer almaktad›r.

Ça¤l›yan Camii: fiavflat ‹lçesi, Ça¤l›yan Köyü’nün Cami Mahallesi’nin merkezin-de bulunmakta olup do¤u ve bat› cepheleri mahalleye ulafl›m sa¤layan araç ve patikayollarla çevrelenmifltir (Resim: 3). Minber üzerinde bulunan kitabesine göre H.1269/M. 1852 tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Yap›, kuzey yönünde son cemaat yeri olan, tekminareli, tek katl›, sac örtüye sahip semerdam çat›l› olup tafl ve ahflap kullan›m› ile in-fla edilmifltir. Harim, içten 6.38x9.50 m. ölçülerinde, kuzey-güney do¤rultusunda dik-dörtgen plana sahiptir (Çizim: 3). ‹ki kattan oluflan ve alt k›sm› son cemaat yeri, üst ta-raf› ise imam lojman› olarak 2004 y›l›nda betonarme olarak yeniden dizayn edilen giriflbölümü, arsas›n›n konumundan dolay› düzgün bir plana sahip de¤ildir. Cami içine, soncemaat yeri geçildikten sonra, kuzey cephesinin ekseninde bulunan iki ahflap kanatl›kap› ile girilmektedir. Harim, iki ahflap destek üzerine oturan ve kuzeybat› köflesine ko-nan ahflap merdivenle ç›k›lan, do¤u-bat› do¤rultusunda tek yönlü köflklü mahfil bölü-müne sahiptir. Ayr›ca, kuzeybat› köflesine yak›n yere yerlefltirilmifl olan kap› ile de üst-ten geçifl sa¤lanmaktad›r. Oldukça sade oldu¤u anlafl›lan yar›m daire planl› mihrap ni-flinin iç taraf› sonradan yeflil renkteki ya¤l› boya ile boyanm›flt›r. Güneybat› köflesindeyer alan vernikli ahflap minberi, kaz›ma tekni¤i ile ifllenmifl yaz› ve çeflitli sembollerdenoluflan süslemelere sahiptir. Güneydo¤u köflesindeki ahflap vaaz kürsüsü ise ajurlu ifl-

312

4 Bkz. Aytekin, Ortaça¤dan Osmanl› Dönemi Sonuna Kadar Artvin’deki Mimari Eserler, Ankara, 1999, s. 127-130; 231-236.

çili¤e sahiptir. Dört ahflap direk üzerine oturtulan düz ahflap tavan›n ortas›nda, iç içesekizgenlerden oluflturulmufl göbek süsüne sahiptir. Ana mekân do¤u yönünde üsttebir, altta iki; güney yönünde üstte bir; bat› yönünde üstte iki, altta bir olmak üzere top-lam yedi adet pencere ile ayd›nlat›lm›flt›r. D›fltan ahflap merdivenle ulafl›lan ve harimk›sm›n›n kuzeybat› köflesinde bulunan silindirik gövdeli, tek flerefeli ve konik külâhl› mi-naresi; yekpare ahflap dire¤in etraf› ahflap tahtalar›n kaplanmas›yla oluflturulmufltur.Burada bulunan bir kiliseden dönüfltürüldü¤ü söylenen ve bir kiliseden dönüfltürüldü¤üdüflünülen cami, çeflitli de¤ifliklikler ve onar›mlarla günümüze gelebilmifltir. Örne¤in,1945’li y›llarda tavan döflemesi yenilenmifltir. 1950’li y›llarda ahflap minaresi eklenmifl-tir. 1980’li y›llarda özellikle tavan› mavi ve yeflil renklerden oluflan ya¤l› boya ile boyan-m›flt›r. Yaklafl›k on y›l önce orijinalde ‘U’ fleklindeki mahfilin yan kanatlar› ortadan kal-d›r›larak, daha önce mihrab›n sa¤ yan›nda bulunan minber bugünkü yerine al›nm›flt›r.Duvarlar›n yüzeyleri alt taraf› yeflil, üst taraflar› ise mavi renklerde boyanm›flt›r. Ahflapolan çat› örtüsü, saca dönüfltürülmüfltür. D›fl cephe duvarlar› s›vanarak aç›k sar› ren-ge boyanm›flt›r. Yap›, orijinal durumunu k›smen kaybetmifl olup ibadete aç›k bulun-maktad›r. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

Veysel Karani Ziyaretgâh›: fiavflat ‹lçesi, Mefleli Köyü’nün Ziyaret Mahallesi’nde,mezarl›k olarak kullan›lan meyilli bir bahçenin içerisinde bulunmaktad›r. Yap› üzerindeherhangi bir kitabe bulunmamaktad›r. Osmanl› Döneminde, muhtemelen XIX. yüzy›ldayap›lm›flt›r. Yap›; kuzey-güney do¤rultusunda dikdörtgen planl›, iki katl› ve sac örtüyesahip semerdam çat›l›d›r. Tümüyle ahflap malzeme kullan›m›yla ve çant› tekni¤inde in-fla edilmifltir. Plan aç›s›ndan her iki kat birbirine benzer olup birer odadan oluflmakta-d›r. D›fltan, kuzeydo¤u köflesindeki kap›larla ahflap korkuluklu çardak k›s›mlara giril-mekte oradan da kuzey yönlerinde bulunan ikinci birer kap›yla iç k›s›mlar›na ulafl›lmak-tad›r. ‹kinci kat›n d›fltan irtibat› kesilmifltir. Üstüne, çarda¤a yerlefltirilen ahflap merdi-venle ç›k›lmaktad›r. Alt kat, güney cephesindeki küçücük bir aç›kl›k d›fl›nda d›flar›yakapal›d›r. Üst kat›n, bat› ve güney cephelerinde birer penceresi bulunmaktad›r. Mahal-le sakinlerinin bak›c›l›¤›n› yapt›¤› ziyaretgâhta, daha önce oldu¤u söylenen Veysel Ka-rani’ye ait herhangi bir eflya bulunmamaktad›r. Üst odada, ne oldu¤u tam olarak belliolmayan y›rt›lm›fl durumda bir bez parças› hâlen korunmaktad›r. Çat›s› yenilenmifltir.Yörede, ziyaretgâh olarak yap›lm›fl tek örnektir. Baraj su kotunun üstünde bulunmak-tad›r.

Küplüce Köprüsü: fiavflat ‹lçesi, Eskikale Köyü ile Küplüce Köyü s›n›rlar› içeri-sinde, Okçular (fiartul) Mahallesi’ni yaklafl›k 3 km. geçtikten sonra, Meydanc›k yolu gü-zergâh›nda ve Meydanc›k Suyu üzerinde bulunmaktad›r. Üzerinde herhangi bir kitabeyoktur. Muhtemelen, Ortaça¤ dönemindendir. Yap›; tek gözlü, yol döflemesi e¤imliolan, kemeri düzgün yonu tafl›, di¤er k›s›mlar› vas›fs›z tafl ve kireç harc› ile infla edil-mifltir. Yol döflemesi 2.25 m., kemer aç›kl›¤› ise 8.70 m. geniflliklere sahiptir. Yan kor-kuluklar› yoktur. Kemerde ve yol döflemesinde yer yer bozulmalar mevcuttur. Hâliha-z›rda, yayalar›n geçebilece¤i durumda olan köprünün, sa¤lamlaflt›rmak suretiyle fiar-tul Köprüsü yap›l›ncaya kadar Meydanc›k-fiavflat karayolunun araç ba¤lant›s›n› sa¤la-m›flt›r. Baraj sular›n›n etkisi alt›ndad›r.

Mefleli Kalesi: fiavflat ‹lçesi, Mefleli Köyü’nün içerisinde, etraf› çay›rl›k olan tepe-ci¤in zirvesine yak›n yerde bulunmaktad›r. Üzerinde herhangi bir kitabe bulunmamak-tad›r. Muhtemelen, Ortaça¤ dönemindendir. Yap›, oldukça kal›n tutulmufl ve d›fltandüzgün s›ralar oluflturacak flekilde ve kireç harc› ile örülmüfl kaba yonu tafllarla inflaedilmifltir. Günümüze, bir gözetleme kulesine ait olabilecek iki bloktan oluflan duvarulaflabilmifltir. Terk edilmifl durumdad›r. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

ARTV‹N BARAJ SAHASI (YUSUFEL‹ ‹LÇES‹) 2004 y›l› araflt›rmalar›nda bu saha içerisinde yeni bir kültür varl›¤› saptanama-

313

m›flt›r. Ancak, 2003 y›l›nda taraf›m›zca tespiti yap›lan Yusufeli ‹lçesi’ne ba¤l› HavuzluKöyü’ndeki Afla¤› Mahalle Camii ile Yukar› Mahalle Camii’nin rölöveleri al›nm›flt›r5.

YUSUFEL‹ BARAJ SAHASI (YUSUFEL‹ ‹LÇES‹) Yukar› Kolik Camii: Yusufeli ilçe merkezine ba¤l› Kolik Mahallesi’nde, mahalleye

ulafl›m sa¤layan araç yolunun üst taraf›nda, meskûn mahalden uzak, etraf›nda hazire-nin oldu¤u, meyilli bir arazinin üzerinde bulunmaktad›r. Üzerinde herhangi bir kitabeyoktur. Muhtemelen, Osmanl› Döneminde ve XVIII. yüzy›lda yapt›r›lm›fl olmal›d›r. Ya-p›; girifl k›sm›nda d›fltan 4.50x6.00 m. ölçülerinde medresesi bulunan ve 7.80x7.80 m.ölçülerinde kare planl›, kiremit ve sac kar›fl›m› örtüye sahip semerdam çat›l›d›r. Cepheduvarlar›, y›¤ma vas›fs›z tafl örgülü olup yatay flekilde yerlefltirilen ahflap hat›llarla kuv-vetlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Mahalle içine yap›lan yeni betonarme camiden dolay› ifl-levsiz hâle gelmifltir. Kapal› oldu¤undan iç k›sm›na girilememifltir. D›fltan inceleyebildi-¤imiz kadar›yla, kuzeydo¤u köflesinde bulunan kap› ile harime girifl sa¤lanmaktad›r. Bukap›n›n sonradan metal olarak yenilendi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹ç k›s›m d›fla oldukça kapa-l› tutulmufltur ve sadece güney cephesinde iki adet penceresi bulunmaktad›r. Çat› ör-tüsünün orijinalde oluklu kiremit oldu¤u ve sonradan k›smen sac örtüye dönüfltürüldü-¤ü izlenmektedir. Medrese k›sm›na, kuzeybat› köflesinde bulunan kap› ile girilmektedir.Güney cephesinde büyük, do¤u cephesinde ise küçük bir pencereye sahiptir. Camiterk edilmifl durumda ve ibadete kapal›d›r. Basit iflçilikli olmakla birlikte, yörenin ilk ca-milerinden olmas› aç›s›ndan önem arz etmektedir. Baraj sular›n›n k›smen etkisindedir.

Köprügören Camii: Yusufeli ‹lçesi, Köprügören Köyü’nün Beylik Mahallesi’nde,Yaral› ailesine ait tarihî konaklar›n karfl›s›nda, dere yata¤›na yak›n yerde bulunmaktaolup kuzey cephesi mahalleye ulaflan yolla çevrelenmifltir. Medresenin kap› al›nl›¤›ndabulunan kitabesi, H. 1327/M. 1909 y›l›n› vermektedir. Cami kap›s›na sonradan konanlevhada ise, Miladi 1900 tarihi bulunmaktad›r. Yap›, kuzeydo¤u köflesinde medresesiyer alan, kuzeyinde etraf› aç›k girifl bölümüne sahip, tek minareli, tek katl›, kiremit ör-tülü ve semerdan çat›l›d›r. Caminin cepheleri, yatay ahflap hat›llarla sa¤lamlaflt›r›lan,köflelerde düzgün, di¤er k›s›mlarda ise vas›fs›z tafl›n kullan›m› ve kireç harc›yla inflaedilmifltir. ‹ç bölümü, ekseriyetle ahflapt›r. Harim, d›fltan kuzey-güney do¤rultusundaolmak üzere 9.90x17.62 m. ölçülerinde dikdörtgen plana sahiptir. Medrese ise, d›fltan5.40x6.80 m. ölçülerinde kareye yak›n dikdörtgen planl›d›r. Harime, kuzey cephesindebulunan iki kanatl› kap› ile girilmektedir. Ana mekân, sekiz ahflap destek üzerine otur-tulmufl olup, do¤u-bat› do¤rultusunda tek kanattan oluflan ve giriflin sa¤ yan›na ko-nan ahflap merdivenle ç›k›lan ahflaptan köflklü mahfil bölümüne sahiptir. Güney duva-r›n›n ekseninde bulunan mihrab›, dikdörtgen çerçeve ile s›n›rland›r›lm›fl yar›m yuvarlakplanl› ve ikiz kemerlidir. Kemerin üst k›sm›nda bitkisel bir motif izlenmektedir. Güney-do¤u köflesindeki ahflap vaaz kürsüsü ile güneybat› köflesindeki ahflap minberi sade-dir. Yedi ahflap destek üzerine oturan tavan düz ahflap döflemelidir. ‹ç k›s›m, güney vebat› duvarlara yerlefltirilen ikiflerden dört mazgal pencereyle ayd›nlat›lm›flt›r. Ayr›ca,kuzeybat› köflesinde üstte, kuzeydo¤u köflesinde altta medrese ile irtibatl› iki pencere-si daha vard›r. Ana mekân›n kuzeybat› köflesinde bulunan sac kaplamal› minaresi, si-lindirik gövdeli, tek flerefeli ve konik külâhl›d›r. Minaresinin, 1990‘l› y›llarda yap›ya ek-lendi¤i söylenmifltir. Bat› cephesinden girifli bulunan medrese bölümü, iflçilik aç›s›ndancami ile ayn› özellik göstermektedir. Kap› al›nl›¤›na yerlefltirilen yuvarlak kemerli küçükpenceresinin yan› s›ra, kuzey ve güney yönlerinde birer penceresi daha bulunmakta-d›r. Semerdam çat›s› sac örtüyle yenilenmifltir. Cami, çok az onar›mla günümüze gel-mifltir. D›fl cepheleri s›vas›zd›r. ‹ç k›sm› s›vanm›fl olup alt taraf› yeflil renkli ya¤l› boya-l›, üst taraf› ise beyaz badanal›d›r. Mihrap, minber ve ahflap bölümleri beyaz renkli ya¤-l› boyaya sahiptir. Pencere pervazlar›na da yeflil renkli ya¤l› boya uygulanm›flt›r. Harim

314

5 Bkz. Aytekin, a.g.m., s. 231.

kap›s› yenilenmifltir. Medresenin girifl kap›s› mavi ya¤l› boyal› iken iç duvarlar beyazbadanal›d›r. Girifl k›sm›na çok yak›n yere, üstü flad›rvan alt› tuvaletten oluflan betonar-meli bölüm, üç y›l önce eklenmifltir. Medresenin herhangi bir ifllevi yokken, cami ibade-te aç›k bulunmaktad›r. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

Yüksekoba Camii: Yusufeli ‹lçesi, Yüksekoba Köyü’nün içerisinde, iki mahalleyerleflmesinin aras›nda kalan çay›rl›k alandan oluflan meyilli arazi üzerinde olup kuzeycephesi mahalle yolu ile çevrelenmifltir. Girifl kap›s›n›n kemer al›nl›¤›nda bulunan vezor okunabilen kitabesine göre H. 1307/M. 1889 y›l›nda yapt›r›lm›flt›r. Ayr›ca, kap› ke-merinin üzerine as›lan levhada da H. 1307 tarihi bulunmaktad›r. Yap›, medrese ifllevlibodrum üzerine yükselen, kuzeyinde üstü kapal› yanlar› aç›k tutulmufl son cemaat ye-ri fleklindeki girifl bölümüne sahip, tek minareli, tek katl›, ve sac örtülü k›rma çat›l›d›r.Bunlara ilâve olarak, kuzeydo¤u köflesinde, odunluk-tabutluk olarak kullan›lan dar biryan dehlize sahiptir. Cepheleri, girifl kap›lar›, köfleler ve pencere pervazlar›nda düzgünkesme tafl, di¤er k›s›mlar› vas›fs›z tafl malzeme ve kireç harc› ile infla edilmifltir. ‹ç bö-lümlerinin ekseriyeti ahflapt›r. Harim, içten 7.55x8.50 m. ölçülerinde kareye yak›n dik-dörtgen plana sahiptir. Medresesi ise, içten 3.05x8.50 m. ölçülerinde kuzey-güney do¤-rultusunda dikdörtgen planl›d›r. Ana mekâna, kuzey cephesinde bulunan iki ahflap ka-natl›, yuvarlak kemerli, dikdörtgen çerçeveli ve özenli iflçili¤e sahip kap› ile girilmekte-dir. Kap›n›n kemer bordüründe, geçmelerden oluflan süslemeler bulunmaktad›r. ‹ç me-kân, iki ahflap sütun üzerine oturan, do¤u-bat› do¤rultusunda tek kanattan oluflan vegiriflin sol köflesine yerlefltirilen ahflap merdivenle ç›k›lan köflklü ahflaptan mahfil bölü-müne sahiptir. Güney duvar›n›n ekseninde bulunan mihrab›, yar›m yuvarlak planl›, üç-gen al›nl›kl› ve etraf› silmelerle vurgulanm›fl dikdörtgen çerçeveye sahiptir. Do¤u duva-ra monte edilmifl durumda vaaz kürsüsü vard›r. Güneybat› köfledeki ahflap minberi,acurlu ve geometrik süslemeleriyle dikkat çekmektedir. Harim, güney ve bat› duvarla-r›na yerlefltirilen, üsttekileri yuvarlak kemerli, altl›-üstlü dörderden toplam sekiz adetmazgal pencere ile ayd›nlat›lm›flt›r. Dört adet ahflap direk üzerine oturan düz ahflap ta-van›n ortas›nda kafesleme yöntemiyle vurgulanm›fl kare çerçevenin merkezinde bak-lava dilimlerinden gelifltirilen kare biçimli göbek süsü yer almaktad›r. Caminin kuzeyba-t› köflesinde bulunan minaresi, ahflap kare kaideli, sac kaplamal› silindirik gövdeli, tekflerefeli ve konik külâhl›d›r. Minare, yap›ya sonradan eklenmifl olmal›d›r. Bat› cephesin-deki yuvarlak kemerli kap› ile girilen medrese, ahflap tabanl› ve iki ahflap direk üzerineoturan düz ahflap tavana sahiptir. Duvar yüzeyleri s›val› ve beyaz badanal›d›r. Yap›,çok az onar›mla günümüze sa¤lam olarak ulaflm›flt›r. Sonradan; iç duvarlar›na alt ta-raflar›na yeflil, üst taraflar›na ise beyaz renklerden oluflan boyama yap›lm›flt›r. Mihra-ba, beyaz- siyah kar›fl›m› ya¤l› boya sürülmüfltür. Minberine ise, yeflil ve kahverengirenkler uygulanm›flt›r. ‹ç bölümün ahflap k›s›mlar› bafltan sona yeflile boyanm›flt›r. Es-ki dokusunu büyük ölçüde koruyan cami, ibadete aç›k bulunmaktad›r. Medresesi ise ifl-levsizdir. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

Cemil Güngör Evi: Yusufeli ilçe merkezine ba¤l› Evren (Ahalt) Mahallesi’nde,mahalleye giriflte yolun üst taraf›nda, No:243 olarak kay›tl› bulunmaktad›r. Yap›n›n XX.yüzy›l›n ortalar›nda yapt›r›ld›¤› söylenmifltir. Konut, tafl ve ahflap malzemenin kullan›-m› ile infla edilmifl olup zemin üzeri iki katl› ve kiremit örtülü k›rmaya çat›ya sahiptir. Öncephesi kuzeydo¤u yönünde olmak üzere do¤u-bat› do¤rultusunda meyilli bir arsa üze-rinde bulunan evin, girifl ve arka cepheleri mahalleye ulafl›m sa¤layan patika yolla çev-relenmifltir. Di¤er cepheleri ise meyve a¤açlar›yla kuflat›lm›flt›r. Ayr›ca, zemin giriflininsa¤›nda cephe duvar›na yamand›r›lm›fl vaziyette kileri bulunmaktad›r. Zemin kat, içten8.80x10.95 m. ölçülerinde dikdörtgen plana sahiptir. Bu kata, her iki yan cephelerinesimetrik olarak yerlefltirilen cümle kap›s› iki, di¤eri ise tek ahflap kanatl› kap›larla sa¤-lanm›flt›r. Buradaki tek kanatl› kap›yla d›fltaki tuvalete geçifl sa¤lanmaktad›r. Kat düze-ni, ortadaki boydan boya devam eden uzunca holün her iki yan›na yerlefltirilen ve ön-

315

dekileri daha düzenli, arkadakileri ise birbirleriyle eflit olmayan üçerden alt› adet odayasahiptir. Ön odalardan yanlardakilerin ikifler, ortadakinin bir; arkadakilerin ise birermazgal pencereleri bulunmaktad›r. Arka taraf›n giriflteki ilk oda banyodur ve di¤erlerin-den küçüktür. Ortadaki mutfakt›r ve arka beden duvar›nda oca¤› bulunmaktad›r. Bura-dan, ikinci bir kap› ile köfle odayla irtibat sa¤lanm›flt›r. Köfle odas›n›n da günümüzdekapal› duruma getirilmifl oca¤› yer almaktad›r. Tüm kat›n taban ve tavan döflemeleriahflapt›r. ‹ç duvarlar› s›val› ve beyaz badanal›d›r. D›fl cepheleri köflelerinde kaba yonu,di¤er k›s›mlar›nda ise vas›fs›z kullan›lm›flt›r. Kat geçiflleri yatay ahflap hat›llarla vurgu-lanm›flt›r. Birinci kata ç›k›fl, cümle kap›s›n›n önüne sonradan ilâve edilen betonarmemerdivenle sa¤lanm›flt›r. Bafllang›çta bu irtibat zemin kat›n holünde bulunmakta olanahflap merdivenle sa¤lanmaktaym›fl. Birinci kat›n genel olarak düzenlenifli zemin katlaayn›d›r. Farkl›l›k olarak, bafltaki küçük oda mutfak olarak kullan›lmakta iken, di¤er ikioda birbirine birlefltirilmifltir. Büyük odan›n üç penceresi, mutfa¤›n ise bir penceresi vearka cepheye aç›lan bir kap›s› dikkat çekmektedir. Zemin kat tuvaletinin üstüne gele-cek flekilde ve di¤er giriflte küçük balkonlara yer verilmifltir. Çat› kat›na ç›k›fl ise, birin-ci kat›n arka beden duvar›na yatay olarak konan ahflap merdivenle gerçeklefltirilmifltir.Burada, arka beden yönünde köflelerde biri büyük, di¤eri küçük iki ahflap ambar bulun-maktad›r. Geri kalan tüm mekân, onüç ahflap direkle çevrelenmifl ahflap korkulukluçarda¤a ayr›lm›flt›r. Ambarlar aras›ndaki aç›kl›k sonradan briketle kapat›lm›flt›r. Bu kat,zemin ve birinci katlardan hem düzenlenifl hem de malzeme aç›s›ndan farkl›d›r. Arkayöndeki çat›da üç adet k›sa boylu bacalar izlenmektedir. Özelli¤ini kaybetmeden günü-müze ulaflan konut, yörenin geleneksel mimarisini yans›tmaktad›r. Sahibi taraf›ndan evolarak kullan›lmaktad›r. Baraj sular›n›n alt›nda kalacakt›r.

Haf›z Akçin Evi: Yusufeli ‹lçesi, Çeltikdüzü Köyü’nün S›rt Mahallesi’nde, No:259olarak kay›tl› bulunmaktad›r (Resim: 4). Yap›, ev sahibinden ö¤rendi¤imize göre XX.yüzy›l›n ilk yar›s›nda yapt›r›lm›flt›r. Konut; tafl ve ahflap malzemenin kullan›m› ile inflaedilmifl olup zemin üzeri iki katl›, cumbal› ve kiremit örtüye sahip semerdam çat›l›d›r.Ön cephesi güney yönünde olmak üzere, kuzey-güney do¤rultusunda meyilli bir arsaüzerinde bulunan evin, ön cephesi aç›kken di¤er cepheleri çeflitli yap›larla çevrelen-mifltir. Örne¤in, birinci kat›n do¤u yönündeki girifline 1990’l› y›llarda betonarme banyo-tuvalet ve mutfak eklenmifltir. Arka beden duvar›na bitiflik olarak alt› ah›r, üstü saman-l›k ve ambar, buran›n hemen yan›bafl›nda da tand›r yeri bulunmaktad›r. Zemin kat, iç-ten 7.40x7.86 m. ölçülerinde kareye yak›n plana sahiptir. Zemin kat›n içine, bat› cep-hesinde bulunan ahflap kanatl› kap› ile girilmektedir. Buran›n düzenlenmesi flu flekilde-dir; arka yönde do¤u-bat› do¤rultusunda boydan boya bir avluya karfl›l›k, ön cephe yö-nünde yan yana iki oda bulunmaktad›r. Avlunun bat› yan cephesinde mazgal bir pen-cere, di¤er köflesinde ise birinci kata ç›k›fl› sa¤layan iki kademeli ahflap merdiven bu-lunmaktad›r. Holün arka beden duvar›nda; ortada dolap nifli, her iki yan›nda birer ocakyer almaktad›r. Öndeki odalar, güney duvarlar›nda bulunan birer mazgal pencerelerleayd›nlat›lm›flt›r. Giriflteki odan›n do¤u-bat› yönünde tek kanatl›, di¤erinde ise iki kanat-l› ahflap sekilere yer verilmifltir. Bunlardan bafltaki oda sekisinin içine gusülhane yer-lefltirilmifltir. Ayr›ca, ilk odada dört, di¤erinde iki olmak üzere kap›l› gömme dolaplarayer verilmifltir. Bu kat›n; taban, tavan dolap ve pencere pervazlar› ahflapt›r. ‹ç duvarla-r› s›val› ve beyaz badanal›d›r. D›fl cephe duvarlar› vas›fs›z tafl örgülüdür. Çimentoderzlidir. Tuvaleti d›flar›da bulunmaktad›r. Birinci kata, içten zemin katta, d›fltan ise do-¤u yönündeki kap› ile girilmektedir. Bu kat›n düzenlenifl biçimi zemin katla hemen he-men ayn›d›r. Farkl›l›k olarak ön odalara ve hole yan duvarlardan birer pencere eklen-mifltir. Do¤u odada sekiye yer verilmezken, buradan ön cephesindeki cumbaya geçiflisa¤layan bir kap› aç›lm›flt›r. Dolap niflleri her iki odada da teke indirilmifltir. Çat› kat›naise, arka beden duvar› cephesine yamand›r›lan ahflap merdivenle ç›k›lmaktad›r. Arkayönde do¤u köflesinde bir küçük odas›, di¤er köflesinde ise ambar›; ön taraf›nda yan-lar› kapal› büyükçe çardak fleklinde düzenlenmifltir. Odada bir pencere ve bir dolap ni-fli bulunmaktad›r. Çardak, önden befl ahflap direkle çevrelenmifltir. Ambar›n yan›ndakiyan duvarda ocak ve dolap nifline karfl›l›k di¤er duvarda sadece dolap nifli yer almak-

316

tad›r. Oda ve yan duvarlar s›val›d›r. Di¤er k›s›mlar›n tümü ahflapt›r. Çat›da, dört adetbaca ç›k›nt›s› izlenmektedir. Yörenin geleneksel konut özelli¤ini tafl›yan bir yap›d›r. Sa-hibi taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Baraj sular›n›n alt›nda kalacakt›r.

Solluk Kalesi: Yusufeli ‹lçesi, K›l›çkaya Beldesi’ne ba¤l› Solluk Ba¤l›¤›’nda, Yu-sufeli-‹spir karayolu güzergâh›nda ve Çoruh Irma¤›n›n kenar›nda bulunmaktad›r. Muh-temelen, Ortaça¤ dönemindendir. ‹çine girilememifltir. Ana kaya üzerinde, küçük bir ka-ledir. Yol denetimi için yapt›r›lm›fl olmal›d›r. Y›k›k ve terk edilmifl durumdad›r. Baraj su-lar›ndan etkilenmifl olacakt›r.

Yamaçüstü Kalesi: Yusufeli ‹lçesi, Yamaçüstü Köyü Dere Mahallesi’nin Kaledibimevkiinin üst taraf›nda bulunmaktad›r. Muhtemelen, Ortaça¤ dönemindendir. Kale, va-dinin içerisinde ana kaya üzerinde yükselen küçük bir yap›d›r. Sur duvarlar›n›n ekseri-yeti y›k›lm›flt›r. Vas›fs›z tafl ve kireç harc› ile infla edilmifltir. Y›k›k ve terk edilmifl du-rumdad›r. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

K›nal›çam Kalesi: Yusufeli ‹lçesi, K›nal›çam Köyü’nün giriflinde, Artvin-Tortumkarayolu güzergâh›nda, yüksekçe kaya silsilesinin üzerinde bulunmaktad›r (Resim: 5).Muhtemelen Ortaça¤ dönemindendir. ‹çine girilememifltir. Sa¤lam surlara sahip oldu-¤u görülmüfltür. Terk edilmifl durumdad›r. Baraj sular›ndan k›smen etkilenmifl olacak-t›r.

Yokufllu Köprüsü: Yusufeli ‹lçesi, Yokufllu Köyü, Ba¤lar mevkiinde, Çoruh Irma-¤› üzerinde bulunmakta olup geçmiflte Erzurum ile Artvin topraklar›n› birbirine ba¤la-yan önemli geçifl yerlerinden biridir. Üzerinde herhangi bir kitabe bulunmamaktad›r.Muhtemelen XIX. yüzy›lda yapt›r›lm›flt›r. Köy sakinlerinden edindi¤imiz bilgiye göre,Rus iflgali zaman›nda ahflap k›sm› yak›lm›fl, 1944 y›l›nda tekrar yap›lm›flt›r. Köprüayaklar› düzgün kesme tafl, düz geçifl yolu ise ahflap hat›llar üzerine bindirme tekni¤iy-le desteklenen kalaslarla oluflturulmufltur. Günümüzde ahflap k›s›mlar› çürüdü¤ündenyayalar d›fl›nda geçifl tehlikeli olmufltur. Bu yüzden rölövesi al›namam›flt›r. Köprü ayak-lar›n›n bir taraf› Yokufllu Köyü s›n›rlar›nda, di¤eri ise ‹spir’e ba¤l› Üzümlü s›n›rlar›nda-d›r. Günümüzde kullan›lmamaktad›r. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

Taflk›ran Köprüsü: Yusufeli ‹lçesi, Taflk›ran Köyü’nün Taflköprü Mahallesi’nde,küçük bir derenin üzerinde bulunmaktad›r. Muhtemelen Geç Osmanl› Dönemindendir.Köprü, yaklafl›k 3.00 m. uzunluklara sahip iki blok tafl›n hafif e¤imli olarak uzat›lmas›y-la elde edilmifltir. Sonradan iç taraf›na betonarme su kanal› eklenmifltir. Yayalar›n kul-lan›m›ndad›r. Baraj su kotunun üstünde yer almaktad›r.

‹flhan Köprüsü: Yusufeli ‹lçesi, ‹flhan Köyü’nün Tasket Mahallesi’nin alt taraf›n-da, Oltu Suyu’nun üzerinde bulunmaktad›r. Muhtemelen Osmanl› Döneminde yapt›r›l-m›flt›r. Günümüze sadece tafl duvarl› ayaklar›ndan biri ulaflabilmifltir. Var olan kal›nt›-lardan, bindirme tekni¤iyle oluflturulmufl ahflap kalasl› geçifl yoluna sahip oldu¤u an-lafl›lmaktad›r. Bu haliyle, Yokufllu Köprüsü’ne benzerlik göstermektedir. Y›k›k ve terkedilmifl durumdad›r. Baraj sular›n›n alt›nda kalacakt›r.

Dar›ca Köprüsü: Yusufeli ‹lçesi, Dar›ca Köyü’nün s›n›rlar› içerisinde, Oltu Su-yu’nun üzerinde bulunmaktad›r. Hangi döneme ait oldu¤unu tespit etmek mümkün de-¤ildir. Günümüze sadece bir taraf›n tafl duvarl› ayaklardan az bir k›sm› ulaflabilmifltir.Y›k›k ve terk edilmifl durumdad›r. Baraj sular›n›n alt›nda kalacakt›r.

317

Taflk›ran Mezar›: Yusufeli ‹lçesi Taflk›ran Köyü’nün Özenli Mahallesi’ne ait eskimezarl›¤›nda, Manikar mevkiinde bulunmaktad›r (Resim: 6). Mustafa o¤lu Muham-med’e ait oldu¤u tespit edilen mezar, H. 1320/M. 1902 tarihlidir. Uzunlu¤u 0.96 m., ge-niflli¤i 0.33 m. olup çocuk mezar› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sa¤lam durumdaki mezar›nyan kapak ve flahideleri tafltand›r. Baraj su kotunun üstünde bulunmaktad›r. Bunlar›nd›fl›nda, geçen y›l araflt›r›lmas› yap›lan Yusufeli ‹lçesine ait Bostanc› Köyü Camii, B›-çakç›lar Köyü Camii, Balc›l› Köyü Camii ve Taflk›ran Köyü Medresesi’nin (Çizim: 4) rö-löve çal›flmalar› tamamlanm›flt›r.

Sonuç olarak, dört y›ld›r baraj alanlar›nda sürdürülen yüzey araflt›rmalar› olduk-ça verimli geçmifl ve ilk kez taraf›m›zca tespit edilen çok say›da kültür varl›¤› saptana-rak incelenmifltir. Bu sezon tespiti yap›lan toplam 23 mimari eserin baraj alanlar›na gö-re da¤›l›m› flöyledir; Yusufeli baraj sahas›nda 12 adet, Bayram baraj sahas›nda 5 adet,Deriner baraj sahas›nda 3 adet, Muratl› baraj sahas›nda 2 adet, Borçka baraj sahas›n-da ise1 adettir.

Araflt›rma konumuzla ba¤lant›l› olarak k›sa süreli Erzurum ‹li’ne ba¤l› Oltu, Tor-tum ve ‹spir s›n›rlar› içerindeki Çoruh Vadisi güzergâh›nda ön incelemeler yap›lm›flt›r.

2005 y›l› araflt›rma sezonunda Artvin ve ilçeleri ile Erzurum ‹li’nin Olur, Oltu, Tor-tum ve ‹spir ilçeleri dahilindeki Çoruh Vadisi’ndeki baraj alanlar›nda incelemelerimizisürdürmek istiyoruz.

318

319

Çizim 1: Artvin-Merkez, Çaya¤z› Mah. serenderi rölöve plan›

Çizim 2: Artvin-Merkez, Sakalar Köprüsü rölöve plan›

320

Çizim 4: Artvin-Yusufeli, Taflk›ran Köyü Medresesi rölöve plan›

Çizim 3: Artvin-fiavflat, Ça¤l›yan Köyü Camii rölöve plan› (O. Aytekin-E. Koç 2004)

321

Resim 1: Borçka-Aral›k Köyü, Çaya¤z› Mahallesi’ndeki serender

Resim 2: Artvin-Sakalar KöyüKöprüsü

Resim 3: fiavflat-Ça¤l›yan Köyü Camii

322

Resim 4: Yusufeli-Çeltikdüzü Köyü, Haf›z Akçin Evi

Resim 5: Yusufeli-K›nal›çam Köyü Kalesi

Resim 6: Yusufeli-Taflk›ran Köyü’ndeki tarihî mezar

THE GRANICUS RIVER VALLEY SURVEY PROJECT, 2004

C. Brian ROSE*Reyhan KÖRPE

The Granicus Project involves an archaeological survey of a group of monumentalGraeco-Persian tombs in the Granicus or Kocabafl River Valley, between the moderncities of Biga and Karabiga1. The project has been undertaken by me and ReyhanKörpe of Çanakkale Onsekiz Mart University, largely in response to a dramatic increasein the looting of tumuli in this area. There were once probably close to one hundred ofthese tumuli here, and this survey marks the first time that they will have been recordedand mapped.

The goal during the summer of 2004 was to prepare a topographical plan of thetombs in this area, and to identify those that have been plundered or are still intact (Fig.1). At the same time, we hope to retrieve enough information to present a diachronicanalysis of settlements in this part of the Troad, from the Bronze Age through theOttoman period. In this article we present our results from the 2004 season, and surveythe discoveries that have been made in and around the tombs during the course of thelast ten years.

The area of the tombs is dominated by the Granicus River, flowing for over 60 km.from the Ida Mountains to the Sea of Marmara near the modern town of Karabiga (Fig.2)2. The area was of major strategic significance between the Persian conquests in546 B.C. and Alexander's victory over the Persians at Granicus in 334, although thereis also evidence for habitation during the Bronze Age, Roman, Byzantine, and Ottomanperiods. Greek historians refer to the existence of several important settlements in thisarea, although none dating to the Persian domination has ever been located, and thetombs constitute the primary evidence for habitation here during that period3.

Looting had occurred periodically in and around many of these tombs, but itbecame far more serious in 1994 and 1998. This necessitated active intervention andsalvage excavations by the Çanakkale museum, which in turn yielded an extraordinary

* Prof. Dr. Charles Brian ROSE, Room 351, Mediterranean Section, University Museum of Archaeology andAnthropology, University of Pennsylvania, Philadelphia, PA 19104, USA Reyhan KÖRPE, 18 Mart Üniversitesi, Tarih Bölümü, TR-17100, Çanakkale/TÜRK‹YEThe 2004 staff included Doç. Dr. Billur Tekkök (head of ceramic analysis), Prof. Dr. William Aylward (surveying);Jamon van den Hoek (surveying); Dr. Compton James Tucker (surveying), Göknur Bektafl (ceramics), Reyhan Körpe(assistant director), and Brian Rose (director). Our representative was Dr. fieniz Atik of the ‹stanbul ArchaeologicalMuseum, whom we thank for all of her advice and assistance.

1 For overviews of the material culture of the area, see Walter Leaf, Strabo on the Troad (Cambridge, 1923); JohnCook, The Troad: An Archaeological Study (Oxford, 1973); Bernhard Tenger, Zur Geographie und Geschichte derTroas, in: Schwertheim, Elmar (Ed.). Die Troas. Neue Forschungen III: 103-180 (Bonn, 1999).

2 For the geology of the region, see George Rapp – John Gifford. Troy. The Archaeological Geology. TroySupplementary Monographs 1. (Princeton, 1982).

3 Strabo 13.1.11; Walter Leaf, Strabo on the Troad (Cambridge,1923), 68-72; Louis Robert Etudes Anatolienne (Paris1937) 195; B. D. Meritt – H. T. Wade-Gery – M. F. McGregor. 1939. The Athenian Tribute Lists (Cambridge, 1939)481.

323

series of tombs along the Granicus River. All of them illustrate the continuing wealth ofthis area during the Classical period, unlike the cities on the western coast, and highlightthe interaction of Greek and Persian traditions4.

During the summer of 2004 we surveyed twenty sites between the modern cities ofBiga and Karabiga, focusing on intensive survey on and around the tumuli that could beidentified with a reasonable degree of certainty. Since our survey had to be conducted inJune, prior to the harvesting of the region’s fields, we were not able to collect sherds inevery area that we had targeted, and an increase in the number of rice fields also madefield walking difficult. Nevertheless, when we joined the results of our survey with those ofMehmet Özdo¤an, conducted in the 1980's, we were able to chart without much difficultythe temporal variations in settlement patterns5.

There is an abundance of evidence throughout the Troad for early Bronze Ageoccupation, which certainly continued during the second millennium at sites on its easternand western perimeter; such at Troy and Daskyleion; but virtually no finds from the lateBronze Age have been discovered along or around the Granicus River. In the course ofthe survey we found only one sherd dating to the late second millennium, contemporarywith Troy VII. Habitation is not evinced again until the establishment of Milesian coloniesat Kyzikos, Prokonnesos, and Lampsakos in the seventh century, and a nearly completegray ware jug which we found in the village of Bahçeli probably dates to that period6.

Once the Persians assumed control over the area in the mid sixth century, largeestates were developed, with tumuli serving as territorial markers and signs of the statusof the landowning families7. With the defeat of the Persians and the beginning of theHellenistic period, the inhabitants of these estates flocked to the cities, many of which werenewly established, and the estates were either neglected or divided among the remainingoccupants8. The land around the tumuli was not systematically occupied again until thelate Roman period, when security concerns coupled with a series of earthquakes pushedpeople from the cities back into the countryside9. This hiatus in land use is suggested bythe surface pottery from several sites in the Granicus area, where there are few sherdsdating between the late Classical and late Roman periods. Such a thesis, of course,needs to be tested against the geophysical changes in the Granicus landscape, anexamination of which is planned for 2005.

Eventually Karabiga (Priapos) was adopted as a key port for both Venice andGenoa, thereby bringing additional income to the area. That renewed prosperity ismost notable in the citadel of Karabiga, which contains fortifications erected probablyin the tenth century, and subsequently rebuilt in the early thirteenth when the Nikaianempire controlled this area (Fig. 3). The latter date is supported by the surface potterywe collected during the 2004 season10. The citadel was clearly not the first habitationsite at this port, however. Recent construction work on the highway outside the modern

324

4 For the condition of the western Asia Minor cities during the Classical period, see John Cook, The Problem ofClassical Ionia, Proceedings of the Cambridge Philological Society 187 (1961): 9-18.

5 Mehmet Özdo¤an, 1988 Y›l› Trakya ve Marmara Bölgesi Araflt›rmalar›, in: VII. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› (1989)443-457; Mehmet Özdo¤an, A Surface Survey for Prehistoric and Early Historic Sites in Northwestern Turkey,National Geographic Society Research Reports, vol. 20, 1979, 517-541, Washington, D.C.; Mehmet Özdo¤an, TheBlack Sea, the Sea of Marmara and Bronze Age Archaeology- an Archaeological Predicament, in: Guenther A.Wagner–Ernst Pernicka–Hans-Peter Uerpmann, Troia and the Troad (Berlin, 2003), 105-120.

6 Inv. no. 017-002-030.7 Nicholas Sekunda, Persian Settlement in Hellespontine Phrygia, in: Kuhrt, Amélie – Heleen Sancisi-Weerdenburg

(Eds.). Achaemenid History III: Method and Theory. 175-196 (Leiden, 1988). Nicholas Sekunda, AchaemenidSettlement in Caria, Lycia and Greater Phrygia, in: Sancisi-Weerdenburg, Heleen – Amélie Kuhrt (Eds.). AchaemenidHistory IV: Asia Minor and Egypt: Old Cultures in a New Empire. 83-143. (Leiden 1991); Bernhard Tenger, Troaszwischen Königsfrieden und Ankunft Alexanders, in: Schwertheim, Elmar – Hans Wiegartz (Eds.). Die Troas. NeueForschungen zu Neandria und Alexandria Troas II (Asia Minor Studien Band 22). 125-147. Bonn, 1996).

8 C. Bradford Welles, Royal Correspondance in the Hellenistic Period (New Haven, 1934), 89-104, nos. 18-20.9 See, in general, W. Bowden – L. Lavan – C. Machado, Recent research on the late antique countryside (Leiden,

2004).10 Wolfgang Müller-Wiener. Pegai-Karabiga: Eine Mittelalterliche Stadt, in: Festschrift für Jale ‹nan, edited by Nezih

Baflgelen and Mihin Lugal. 169-174. (Istanbul, 1989).

town of Karabiga, near the shore line, produced a substantial quantity of late Romanpottery (ca. 450-550) as well as pieces of tile graves. These discoveries probably stemfrom the original Roman settlement, which may have moved to the citadel area (perhapsthe original acropolis) around the time of the Arab invasions.

Throughout the Granicus region we identified architectural elements of Byzantinedate, especially window mullions from churches, and we discovered the foundations ofa late Byzantine chapel near Çak›rl›, probably of Lascarid date, that had never beenrecorded11. We also found a bronze cruciform pendant in a field not far from Karabiga(Fig. 4), and an early Christian inscription in one of the homes in the village of Kocagör(Fig. 5)12. The majority of the architectural elements were of early Byzantine date,although a bishopric centered on Parion and Priapos continued to exist until the thirteenthcentury.

It is clear that this area, near the battlefield of Granicus, was one of the mostimportant late Archaic and Classical aristocratic burial grounds in northwestern Turkey.The tombs were undoubtedly associated with estates linked to the satrapal court atDaskyleion, although no ancient settlements in the surrounding vicinity have beenuncovered13. We have identified one potential site (Rüzgârl›tepe), near the tumuli atDedetepe and Bozlartepe, which has a heavy accumulation of Classical sherds, andwe intend to subject it to remote sensing in 2005. The only other sign of a sizable publicbuilding came from the tumulus at Gavarc›tepe, near Kocagör, where we found a frag-ment of a large terracotta ovolo14.

These tombs were designed to be prominent elements of the landscape, andwere often set on high ridges in the vicinity of major waterways, such as the tumulusnamed K›zöldün (Fig. 6)15. From a distance it would sometimes have been difficult tosee if the tumulus was a natural or artificial feature in the landscape, and they wereconsequently topped by stone balls, often called "phalloi", which were set into squarebases for stability16. This has unfortunately made the tombs easy targets for looters,both in antiquity and more recently, and many of the tombs within the boundaries ofour survey had been plundered only ten years ago. We would like to review some ofthe discoveries from these tumuli, published by Nurten Sevinç, Reyhan Körpe, andBrian Rose, because they illustrate the extraordinary wealth of this area during the lateArchaic and Classical periods.

Buried within the K›zöldün tumulus were two marble sarcophagi dating to the lateArchaic and early Classical periods (Figs. 7-9)17. The more elaborate one dates to theend of the sixth century B.C., and it is the earliest stone sarcophagus with figuralscenes ever to have been found in Asia Minor (Figs. 7, 8). The reliefs of the more elaboratesarcophagus were covered by terracotta tiles at the time of burial and uncovered onlyduring the excavation in 1994. No tomb chamber existed, nor was there a stone foun-dation to support the sarcophagus.

325

11 This is a single-apsed structure measuring 6.65 in length and 4.20 in width. The brickwork style is similar to that atPegae.

12 Bronze pendant: Inv. no. 020-001-046, H: .064; W.: .032; D.: .006. The early Christian inscription (I-3), has a heightof .33, a width of .47, and a thickness of .055. It contains part of a prayer formula, in which the name of Mary ismentioned, and it dates to the late 4th/early 5th c.

13 For recent work at Daskyleion, see Tomris Bak›r, Archäologische Beobachtungen über die Residenz in Daskyleion,Pallas 43 (1995) 269-285;

14 Part of an egg with its raised border is preserved. Height: .010; width: .065; thickness: .045.Each egg would originallyhave been ca. .09 m. high.

15 Nurten Sevinç, A New Sarcophagus of Polyxena from the Salvage Excavations at Gümüflçay, Studia Troica 6 (1996)251-264; Christopher H. Roosevelt, Lydian and Persian Period Settlement in Lydia. Unpublished dissertation, CornellUniversity 2003, 168-169.

16 Roosevelt (op. cit.), 176-178.17 Nurten Sevinç, A New Sarcophagus of Polyxena from the Salvage Excavations at Gümüflçay, Studia Troica 6 (1996)

251-264.; Nurten Sevinç – Ch. Brian Rose – Billur Tekkök – Donna Strahan, The Dedetepe Tumulus, Studia Troica8 (1998) 315, 316, 323; Nurten Sevinç – Ch. Brian Rose, A Child’s Sarcophagus from the Salvage Excavations atGümüflçay, Studia Troica 9 (1999) 489-509; Nurten Sevinç – Reyhan Körpe – Musa Tombul – Ch. Brian Rose –Donna Strahan – Henrike Kiesewetter – John Wallrodt, A New Painted Graeco-Persian Sarcophagus from Çan,Studia Troica 11 (2001) 402.

Leaning against its west side, however, were the remains of two wheels, one ontop of the other, of which both the wooden frame and the iron nails had survived. Nextto them were several bronze elements that appear to have formed part of the yoke ofa horse harness, including a circlet and two shafts with decorative orbs at each end,which were probably pole-end finials. Here we clearly have the remains of the cart thatwould have transported the sarcophagus to the mound18.

Reliefs adorn all four sides, but the principal scene features the murder ofPolyxena, the daughter of Priam (Fig. 7). She is being sacrificed by Neoptolemos, sonof Achilles, and the tomb has consequently been labelled the “Polyxena sarcophagus”.Her body is held by Greek soldiers as Neoptolemus plunges his dagger into her throat,and Trojan women mourn her murder at the left. This scene continued on the right side,where Polyxena's mother Hecuba squats beneath a bare tree. Her advanced age hasbeen indicated by a series of incised lines around the eyes, which is, of course, quiteunusual for a late Archaic relief.

On the opposite side of the sarcophagus was a celebration, with gifts, music, anddancing: a seated woman is presented with gifts such as perfume bottles, a mirror, anda plate of eggs, all of which were common funerary offerings (Fig. 8). We then find agroup of female musicians with four male Pyrrhic dancers shown on tiptoe19. Since somany women are featured on the reliefs, one would expect that a woman had beenburied in the sarcophagus, but the bones inside belonged to a 40 year old man20. Another marble sarcophagus without reliefs had been buried next to the Polyxenasarcophagus at a later date, and it was thus someone in the same family (Fig. 9)21.This second sarcophagus contained the bones of a child eight or nine years old, whoprobably died of anemia judging by the appearance of the bones. Unlike the Polyxenasarcophagus, this grave had not been discovered by looters, and the original contentswere still preserved.

The girl was shown ready for a banquet: a silver ladle and phiale were found on herpelvis, probably having been positioned in her hands, and a glass aryballos, originallyfilled with scented oil, lay on her dress. A great deal of gold was preserved within thesarcophagus. There were eight identical boat-shaped earrings, with four placed oneither side of the head, as well as two bracelets and two necklaces, one of whichconsisted of sixteen gold pendants alternating with five red glass beads. The amountof wear on this necklace demonstrates that it had been in circulation for some time, andthis is true for much of the jewellery in the sarcophagus. These were clearly heirlooms,passed from one generation to the next.

A second tumulus, called Dedetepe, is located about six kilometers fromK›zöldün, and is undoubtedly part of the same estate (Fig. 10)22. Its diameter of 65 m.makes it the largest tumulus of those identified in the Granicus River Valley. Looting ofthis tomb had also been attempted in 1994. Subsequent salvage excavations by theÇanakkale Museum unearthed a chamber measuring nearly four m. square, and theassociated pottery indicates a construction date between 480 and 460 BC. In front ofthe door of the tomb was a substantial deposit of burned wood; this may have been theremains of the wooden coffins that transported the bodies to the tomb for burial. Suchcoffins would not have been reused, and would probably have been burned at the tombin the course of the funerary ceremony.

Inside were two brightly painted marble klinai, still in good condition, and the

326

18 For similar examples from Asia Minor, see H. Kökten-Ersoy, Two Wheeled Vehicles from Lydia and Mysia, IstanbulerMitteilungen 48 (1998) 107-133.

19 Paola 138-139, 246.20 Information kindly supplied by Prof. Berna Alpagut.21 Nurten Sevinç – Ch. Brian Rose, A Child’s Sarcophagus from the Salvage Excavations at Gümüflçay, Studia Troica

9 (1999) 489-509.22 Nurten Sevinç – Ch. Brian Rose – Billur Tekkök – Donna Strahan, The Dedetepe Tumulus, Studia Troica 8 (1998)

305-327.

decoration is reminiscent of contemporary tombs in Lydia, such as Aktepe23.Everything in these tombs, including the chambers, was made of Proconnesian marble,which was the best and closest source of marble in the area. In front of the klinai werethe remains of wooden tables, five legs of which were discovered, thereby replicatinga symposium environment within the tomb. The table legs find their closest stylisticparallels in reliefs from Persepolis dating to the first quarter of the fifth century B.C.,specifically those from the Apadana. Several fragments of ivory found in the tombappear to have formed part of musical instruments, not unlike those found in theDardanos tumulus near Troy, and such instruments were probably used in the funeralservice that occurred in front of the tomb24. As with the two sarcophagi at K›zöldün, thedecoration of this tomb echoes the atmosphere of a symposium.

It is worth noting that the Greek mercenaries fighting with the Persians during thebattle of Granicus would have watched the battle from Dedetepe and the surroundingmounds25. Buried in this area, somewhere, are the bodies of over 200 Macedonian andGreek mercenary soldiers who died in the fighting, and we should be able to uncovertraces of these graves. Clarifying the position of the opposing armies at the Granicusbattle is also one of the goals of our project; to do so, we need to determine to whatextent the topography, and the Granicus River in particular, have changed during thelast two millennia. This is a task we have planned for the 2005 season, in conjunctionwith Prof. Dr. ‹lhan Kayan, but it seems likely that the river has altered its course tosome extent since antiquity primarily due to tectonic activity.

Determining when these tombs were first robbed is difficult, since the robbers leftfew clues that would indicate a date, and such clues are often not recorded when thetombs are excavated. Since the tumuli functioned as prominent components of theestates they demarcated, it seems likely that the tombs would have been closelyguarded while those estates were in operation. The most probable time for the robbingto have begun would have been in the last third of the fourth century B.C., when theadministrative structure of the province crumbled in the wake of the Granicus battle,and the estates were subdivided or abandoned. Intermittent looting probably continuedthroughout the Hellenistic and Roman periods, and at K›z›lbel in Lycia the robbersappear to have left behind one of their lamps when they entered the tomb26. It seemsunlikely that the looted jewelry was sold as antiques via the art market, since one doesnot find elite women wearing such earrings, bracelets, or necklaces in later Romanfrescoes; they were therefore probably melted down shortly after the robberies.

The reconstruction of burial customs in western Anatolia during the first millenniumB.C. has always been problematic, since so many tombs have been plundered andtheir contents dispersed through the art market. These new discoveries havedemonstrated that the western part of the satrapy of Hellespontine Phrygia was anarea of extraordinary importance during the late Archaic and Classical periods, andan area of extraordinary potential for future research. Prior to the finds at Biga,Archaic and Classical stone sarcophagi with figural scenes were known only fromLycia, Cyprus, and Sidon, and this resulted in an incorrect picture of burial practiceand sculptural production. To this chart we can now add northwestern Turkey, andother sarcophagi will undoubtedly be discovered as more tumuli are explored.

These tombs also highlight the contrast between the wealthy Persian hinterlandand the impoverished, nearly abandoned cities on the west coast during the Classicalperiod. It seems clear that the wealth of the interior, dominated by Daskyleion, continued

327

23 ‹lknur Özgen – Jean Öztürk. Heritage Recovered. The Lydian Treasure. (Istanbul, 1996) 40, fig. 71.24 Matthias Strauss, Instruments à cordes dans un tumulus et la musique des morts, in: Catherine Homo-Lechner –

Annie Bélis (Eds.). La pluridisciplinarité en archéologie musicale: IVe rencontres internationales d’archéologiemusicale de l’ICTM, Saint-Germain-en-Laye, 8-12 octobre 1990. 102-110. (Paris, 1994).

25 N. G. L. Hammond, The Battle of the Granicus River, Journal of Hellenic Studies 100 (1980) 73-88.26 Machteld Mellink, Excavations at Karatafl-Semayük and Elmal›, Lycia, 1970, American Journal of Archaeology 75

(1971) 251.

without significant interruption through at least the first half of the fourth century, atwhich point the fortunes of the coastal cities again revived. The kind of survey outlinedabove is essential to safeguarding the contents of these critically important tombs. Thenew maps that we produce will make it possible for local authorities to monitor thetombs more effectively, and will, ideally, hinder further looting and destruction.

Summary/Özet“Granicus Nehri Arkeolojik Yüzey Araflt›rmas›” Granicus ile Kocabafl Nehri

aras›nda Biga ve Karabiga s›n›rlar› içinde bulunan Greko-Pers Döneme ait an›tsalmezarlar›n arkeolojik araflt›rmas›n› içerir. Proje bölgede fazla say›da olan tümülüslerikoruma alt›na alma amac›yla bafllat›lm›fl bu tümülüslerin ilk kez kayda geçmesini veharitada yerlerinin belirlenmesi hedeflenmifltir. Araflt›rma Cincinnati Üniversitesi’ndenBrian Rose ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesinden Reyhan Körpe taraf›ndanyürütülmektedir. 2004 y›l›nda bu mezarlar›n soyulmufl ve hâlâ soyulmam›fl olanlar›n›ntopografik harita üzerinde yerlerinin belirlenmesi ifllemi yap›lm›flt›r. Ayn› zamandaTroad’›n bu bölgesinin Bronz Ça¤›’ndan Osmanl› Dönemine ne tip yerleflimlere sahipoldu¤u da incelenmifltir.

328

329

Fig. 1: Plan of surveyed sites in the Granicus River Valley region, 2004

Fig. 2: View of the Granicus River

330

Fig. 3: The Byzantine citadel at Page/Karabiga

Fig. 4: Bronze cruciform pendant from a field near Karabiga

331

Fig. 5: Early Christian inscription from Kocagör

Fig. 6:K›zöldün tumulus, near Gümüflçay

Fig. 7: Polyxena sarcophagus from K›zöldün, murder of Polyxena, daughter of Priam, by Neoptolemos

332

Fig. 10: Dedetepe tumulus,near Çeflmealt›

Fig. 9: Child's sarcophagus from K›zöldün

Fig. 8: Polyxena sarcophagus from K›zöldün, celebrationwith dancers and musicians

CILICIA SURVEY 2004

Giovanni SALMERI*Anna Lucia D’AGATA

In 2004 a new campaign of the Cilicia Survey Project was carried out under theauspices of the University of Pisa1. The principal aim of the project is to study the‘Hellenization’ processes that took place between the Late Bronze Age and the 4thcentury BC in a specific area of Çukurova2, corresponding to a section of the alluvialplains of the rivers Ceyhan and Seyhan, bounded to the north by the Taurus mountainrange and to the south-east by the Cebelinur massif. The 2004 season was mainlydevoted to continuing systematic survey of the centre of Misis, the ancientMopsouhestia, and of the area to the south and south-west of the city.

Survey of the Area to the South-west of MisisLet us begin with the sites located outside the centre of Misis, and in particular

the site of Dombur, to the south-west of Misis itself, in the vicinity of the river Ceyhan,where a citrus fruit orchard now extends over the area occupied by a tepe until adecade ago. Actually, Dombur offers a good example of the results achieved with themodern agricultural technologies applied for systematic exploitation of the fertile allu-vial soil, which have dramatically changed the features of the Ceyhan plain, and indeedcontinue to do so.

The position and extension of the tepe have been reconstructed on the evidenceof the area in which ancient material was dispersed, together with the evidence fromearlier topographic maps. The material collected bears witness to intense frequenta-tion, as from the Middle Iron Age, and then in the Classical and Hellenistic age (to benoted the presence of a couple of fragments of Attic importation), the Roman age and,above all, in the Middle Ages.

Systematic Survey of Misis As for the centre of Misis, the account we offer here starts from the evidence

chronologically closest to us, and so works back to the earliest sites.In Misis a happy coincidence has led to a significant gain in our knowledge of

the ancient settlement. Not long before our arrival on the site in the early days ofOctober 2004 some inhabitants of the nearby village of Yakapinar had been digging

* Prof. Giovanni SALMER‹, University of Pisa/ITALYDr. Anna Lucia D’AGATA, CNR, Roma/ITALY

1 For assistance in all aspects of our work, our gratitude goes to staff of the Directorate-General of Monuments andMuseums, and to our government representative Candan Kozanl›.

2 See G. Salmeri, “Hellenism on the periphery: the case of Cilicia and an etymology of soloikismos”, in S. Colvin (ed.),The Greco-Roman East, Cambridge 2004, 181-206.

333

the clay-rich soil on the slopes of the Acropolis to collect mud to use as building mate-rial. In so doing they created some exposed sections, which we subsequently identi-fied and surveyed.

The sequence called Misis 36 was located on the slopes of the Acropolis. It issituated right on the edge of the road which now connects Yakap›nar with Misis andconsists of a stratigraphic sequence of about 1.60 m in height, which includes theremains of a clay structure (US 205) paved with successive floors and leaning againsta bank of sterile clay soil (US 210). The material collected, also including sherds fromdishes and bowls in graffito ware, may be assigned to the late Middle Ages: a group offragments consisting of scraps from a first firing was also noted. From analysis of thearchaeological context and the collected pottery fragments it emerges that what wehave here are the remains of a kiln area.

The exposed section of Misis 36 could be identified with the remains of excava-tion soundings carried out by Th. Bossert in 1957: in fact, in the report published in theperiodical Türk Arkeoloji Dergisi for 19583 he mentions the remains of a pottery kilndating to the Middle Ages, not far from the bank of the Ceyhan. Thus location of Misis36 marks a real milestone in the history of archaeological research on the principalcentre of the Ceyhan plain.

Particularly interesting is the fact that the stratigraphic sequence in Misis 36appears to have been sealed with a level of lime with pebbles and gravel (US 200).This level can be attributed to a river flood of considerable proportions that evidentlyoccurred in post-mediaeval times. It is an element of some importance for reconstruc-tion of the landscape transformations our area has seen over time.

On the west side of the city, at Misis 25, in the course of survey of the LateAntique and Mediaeval walls of Mopsouhestia, a broad stretch of polychrome mosaicwhich had already been located in the 2003 campaign, was cleared and cleaned. As aresult of this cleaning work we were able to obtain a neater idea of the area layout.Delimited in breadth by stretches of walls, the mosaic extends for a length of about 3m between a stretch of the city wall running from north to south and another wall, whichpresumably belonged to a tower associated with the city wall. Two more towers werelocated and surveyed at Misis 26 and 27; they stand at a distance of about 34 m apart,which is the same distance separating the two towers examined at Misis 10 last year,and quite close to the roughly 32 m separating the Misis 26 and Misis 25 towers.

The exposed section identified on the site of Misis 3 in 20004 was again clearedand investigated. Here were found a series of structures excavated in the soft, reddishmudstone which characterizes this area. On the evidence of the material collected, itwas deduced that the structures were datable to the Middle Iron Age. Frequentationseems to have been fairly intense during this period at Misis, with a strong influencerevealed in the pottery production from the coeval production in Cyprus. In this phasethe organization of the settlement shows systematic exploitation of the banks ofbedrock – mainly made of sandstone – on the southern and western slopes of the site,and on the hill to the west of the Acropolis.

Returning to Misis 3, the Middle Iron Age structures appear to have been sealedby a level of lime with pebbles and gravel (US 5). This level can be attributed to a riverflood of considerable proportions occurring in a period to be dated some time after theMiddle Iron Age. This datum combines with the Misis 36 data for reconstruction of thelandscape transformations our area has seen in the course of time as a result of riveractivity.

334

3 H. Th. Bossert, “1957 Misis Hafriyat› Hakk›nda Rapor”, Türk Arkeologji Dergisi 8, 2 (1958), 5. 4 See G. Salmeri, A.L. D’Agata et al., “Cilicia Survey 2000”, AST 19, 2 (2002), 41-44.

The excavations that, as we have said, the inhabitants of Yakap›nar carried outfor their own reasons, also appear to have been made on the western slope of theAcropolis hill, in an area of rather steep incline characterised by recent reforestation.

In this area, called Misis 37, a stratigraphic sequence of approximately 4x4 m.was identified. In the upper levels this sequence appears to consist of material attest-ing to a mud-brick structure, while a series of horizontals layers were observed in thelower levels, consisting of clayish soil and ashes, rich in pottery sherds and animalbones. The pottery collected from the upper levels dates to the Chalcolithic period.The lower levels present a rather different picture, yielding sherds from burnished pot-tery, with brown or reddish surfaces, and large quantity of obsidian tools and cores,which may be assigned to the Neolithic period. They also include remains of food, inthe form of animal bones and small shells. Evidently, here we have the remains ofdwelling units. The earliest frequentation of this area, probably dating from the middleto the late phase of the Neolithic, may be taken to correspond to the period when acommunity of farmers were already settled on the Acropolis of the later city. We aretherefore looking at the earliest remains of frequentation so far identified in the Misisarea. Given the appreciable thickness of these layers, the quality of the pottery col-lected and the quantity of obsidian found, it is clear that the site of Misis must haveplayed an important role in the plain in this phase.

Now that remains of prehistoric age have for the first time been identified here,we have confirmation for Veronica Seton Williams’s conviction5 that at Misis the areafirst inhabited is to be sought on the Acropolis. Moreover, this indication accounts forthe few burnished sherds found in our survey in some locations within the inhabitedarea.

335

5 M.V. Seton-Williams, “Cilician Survey”, AS 4 (1954), 164-165.

V‹ZE’DE AYASOFYA (SÜLEYMAN PAfiA CAM‹‹)2004 YILI ÇALIfiMALARI RAPORU

Franz Alto BAUER*Holger A. KLE‹N

I. Yap›n›n TarihçesiBizye Akropolisi’nin güneybat› yamac›nda (Trakya’da bugünkü Vize’de) Ayasof-

ya veya Süleyman Pafla Camii denilen, sonradan camiye çevrilmifl olan bir Bizans ki-lisesi yükselir. 25 m. uzunlu¤unda ve 12 m. geniflli¤indeki bu yap› mimarisi bak›m›ndanbazilika ile kapal› Yunan haç› planl› kilisenin kar›fl›m› bir biçim gösterir (Resim: 1, 2).Zemin kat› üç nefli bazilika olarak düzenlenmifl olan kilisenin orta nefi ile tonozlu yannefleri üçer destek ile birbirinden ayr›l›r: Kubbe kemerini tafl›yan masif payeler ve ku-zey ile güney paye çiftinin aras›nda Korinth bafll›kl›, alçak birer sütun (Plan: 1). Galerikotundaki örtü birbirine çapraz gelen iki beflik tonoz ile sa¤lanm›flt›r. Orta mekân›n ör-tüsü, kemerlerden pandantiflerle geçilen pencereli bir tambur ve kubbeyle sa¤lanm›fl-t›r. Kuzey ve güney yan galeriler do¤uda apsisli, tonozlu yan mekânlara aç›l›r. Bat›da,günümüzde aç›kta kalan nartekse galerilerin köflelerinden ulafl›l›r.

Yap›n›n tarihi hâlâ kesin olarak bilinmemektedir: Semavi Eyice, yap›y› tipolojisin-den özellikle de Mistras’taki kubbeli bazilikalardan yola ç›karak 13. veya 14. yüzy›la ta-rihler1. Cyril Mango hagiyografi de¤erlendirmesiyle farkl› bir tarihe var›r2. 902 y›l›ndaölen Genç Meryem dinî menk›belere göre Bizye Piskoposluk Kilisesi’ne gömülmüfltür3.Piskoposluk Kilisesi olas›l›kla bugünkü Ayasofya olarak bilinen kilise oldu¤undan, azi-zenin ölümünden önce yap›lm›fl olmal›d›r. Kilisenin Bizans Döneminde “kutsal bilgelik“özelli¤ini tafl›y›p tafl›mad›¤› bilinmemektedir. Yap›n›n Ayasofya Camii olarak adland›r›l-mas›na ilk kez 19. yüzy›l belgelerinde rastlanmaktad›r. Olas›l›kla o zamanki Vize Rum-

* PD Dr. Franz Alto BAUER, Alman Arkeoloji Enstitüsü – ‹stanbul fiubesi, Ayazpafla Camii Sok. 48, TR – 34437‹stanbul/TÜRK‹YE, e-mail: [email protected]. Holger A. KLE‹N, The Cleveland Museum of Art, 11150 East Boulevard, Cleveland, OH 44106, USA, e-mail:[email protected] y›l› çal›flmalar›na kat›lanlar: Franz Alto Bauer (‹stanbul/Basel) ve Holger A. Klein (New York/Cleveland). RobertaCasagrande (New York), Stephanie Chassaign (Zürih), Jelena Delic (Zürih), Meredith Fluke (New York), NurdanKuban (‹stanbul), Kirstin Noreen (Baton Rouge), Ralph C. Rosenbauer (Göttingen), Nisa Semiz (‹stanbul), AugusteWaldmann (Regensburg). Çal›flmalar 14 Haziran’dan 16 Temmuz’a kadar sürmüfltür.Yüzey araflt›rmas›na izin veren T. C. Kültür Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’ne teflekkür ede-riz. Adolf Hoffmann (Alman Arkeoloji Enstitüsü ‹stanbul), Robert Ousterhout (Illinois Üniversitesi/Urbana Champaign),Urs Peschlow (Johannes-Gutenberg-Üniversitesi Mainz), Mustafa Hamdi Sayar (‹stanbul Üniversitesi), Cecil LeeStriker (Pennsylvania Üniversitesi) ve Zülküf Y›lmaz (K›rklareli Müzesi) destekleri ve yard›mlar› için teflekkür ederiz.

1 Eyice 1971, 293-297; Eyice 1990, 15-17.2 Mango 1968, 9-13.3 Th. Pratsch, Das Todesdatum der Maria (der Jüngeren) von Bizye (BHG 1164): 16. Februar 902, Byzantinische

Zeitschrift 97/2 (2004), 567-569.4 Ioannidis 1954, 14 (yaz›l›fl› 1886).

337

lar› taraf›ndan bu ad verilmifl olmal›d›r4. Günümüzde buras› Süleyman Pafla Camii ola-rak bilinmektedir5. Hangi Süleyman Pafla oldu¤u bilinmemektedir: Orhan Gazi’nin o¤-lu ve Do¤u Trakya seferine ç›kan ve 1357 y›l›nda -Vize’nin fethinden önce- ölen 1. Mu-rat’›n kardefli (1362-1389) olma olas›l›¤› çok zay›ft›r6. Caminin bugünkü ismi e¤er bukifliden geliyorsa, daha sonra verilen bir onurland›rma olmal›d›r. Caminin ismini ald›¤›kiflinin Rumeli Valisi Had›m Süleyman Pafla olmas› daha yüksek bir ihtimaldir. 1548 y›-l›nda ölen Had›m Süleyman Pafla Edirne ve Ferecik’te cami vakfetmifl olmas› bak›m›n-dan Vize’deki kilisenin de camiye çevrilmesini buyurmufl olabilir7. Camiye çevrilmesi,1500 y›llar›nda ölen, Gazi Mihal’in torunu di¤er bir Süleyman Pafla taraf›ndan da ger-çeklefltirilmifl olabilir8. Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnamesinde k›saca ad›n›n geçmesi,1453 y›l›nda Vize’nin fethinden hemen sonra kilisenin camiye çevrildi¤ine iflaret etmek-tedir9. 20. yüzy›la kadar Vize’nin merkez camisi olarak ifllev gören yap› gittikçe harapolmaya bafllam›flt›r: 1912 y›llar›nda Balkan Savafl› s›ras›nda minaresi y›k›lm›flt›r10. Za-manla Vize’nin, tepeden verimli ovaya do¤ru geliflmesiyle cami önemini kaybetmifltir.60’l› y›llarda son imam camiyi terkedince, müminlerin topland›¤› bir yer olarak ifllev gör-mekten ç›km›flt›r11.

II. Önceki Onar›mlarYap›n›n ihmal edilen durumu nedeniyle 1950 y›llar›nda onar›lmas› üzerine dü-

flünceler ancak ka¤›t üzerinde kalm›flt›r12. Yap› ibadet yeri olmaktan ç›k›nca h›zla ha-rabeye dönüflmüfltür. 20. yüzy›l›n 60’l› ve 70’li y›llar›nda çekilen resimlerde görülennarteks üzerindeki ahflap ilâve (Resim: 3) y›k›lm›fl ve narteksin kubbesi hava koflulla-r›na karfl› korumas›z kalm›flt›r.

Nihayet Vak›flar Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan 1979 y›l›ndan 1984 y›l›na kadaryap›y› korumaya yönelik genifl çapl› bir onar›m yap›lm›flt›r. Bizans Dönemi yap›s›n›nmimari görünümünün olabildi¤i kadar canland›r›lmas› planlanan bu çal›flma Erol Çetintaraf›ndan yap›lm›flt›r13. Yüzy›llarca d›fl duvarlara biriken toprak önemli bir kot fark›oluflturdu¤undan ilk ifl olarak bu topraklardan ar›nd›r›lm›flt›r. Yap›n›n d›fl cephesinde bukot fark›n›n özellikle kuzey ve do¤u taraflar›nda kilisenin orijinal zemininden 10 metre-ye kadar ulaflt›¤› eski resimlerden anlafl›lmaktad›r (Resim: 4). Toprak tabakas›n›n üs-tünden d›fl duvarlara ve kilisenin içine su girmifltir14. Toprak tabakas› kilisenin zemini-ne kadar kaz›ld› ve yap›n›n kuzey, do¤u ve güneyinde yaklafl›k 3-5 metre mesafede Ubiçimli koruyucu bir duvarla etraf› çevrildi (Resim: 5). Kilisenin d›fl taraf›ndaki kesmetafllar aras›nda oluflan derzler k›rm›z› bir harçla s›vand›. Duvarlar›n alt k›s›mlar›nda veözellikle kuzey tarafta korunagelen Bizans Dönemine ait s›vaya benzetilen yeni s›va,yap›n›n analizini zorlaflt›rmaktad›r. Olas›l›kla maddî sorunlar nedeniyle narteks ile girifl

338

5 Bu konuda Eyice 1990, 15-17.Vize ilk kez 1368 y›l›nda fethedildiyse de 1411 y›l›nda yine Bizansl›lar’›n eline geçti. 1453 y›l›nda ise yeniden fethedil-di. Bu konuda F. Babinger, Beiträge zur Frühgeschichte der Türkenherrschaft in Rumelien (1944), 54 ve 60; M. T.Gökbilgin, XV.-XVI. As›rlarda Edirne ve Pafla Livas› (1952),

6 A. Bakalopulos, Les limites de l’empire byzantin depuis la fin du XVe siècle jusqu’a sa chute (1453), ByzantinischeZeitschrift 55, 1962, 56-65, özellikle 59; Mango 1968, 10 dipnot 5.

7 Eyice 1990, 16. Had›m Süleyman Pafla’n›n Ferecik’teki bir cami vakf› Ayverdi 1966, 201 taraf›ndan flüpheyle karfl›lan-maktad›r.

8 Bu belirleme ilk kez Lampousiades 1938, 65 geçmekte ve Dirimtekin 1961, 18, al›nt› yapmaktad›r. Ayr›ca karfl.Ayverdi, Osmanl› Mimarsinin ‹lk Devri (dipnot 7), 201; Mango 1968, 10; Eyice 1990, 16.

9 Çelebi Seyahatnâmesi, ed. Z. Dan›flman, cilt 9 (1971), 24110 20. yüzy›l bafllang›c›ndaki foto¤raflarda minare görülmektedir: Stamoules 1926, 62 res. 1; Lampousiades 1938, 65;

Dawkins 1906, 193 res. 2. Ama korpil 1912/13, 241 res. 139’da minare yoktur.11 1961 y›l›nda imam tek bafl›na ibadet ediyordu: Eyice 1990, 17.12 Eyice 1969, 327 vd.; Eyice 1990, 17. Vak›flar Genel Müdürlü¤ü 1952/53 y›llar›nda onar›m çal›flmas› yap›lmas›n› plan-

lam›fl ama gerçeklefltirilmeden kalm›flt›r.13 Ötüken – Ousterhout 1989, 121. Çal›flmalar ne belgelendi ne de yay›nland›. 14 Eyice 1969, 327.

akslar› bölümleri yap›lmadan b›rak›lm›flt›r.Yap›n›n iç k›sm›ndaki onar›mda da orijinal durum göz önüne al›nm›flt›r. Eski

resimlerde görülen Osmanl› Dönemine ait mermer kaplamalar ç›kar›lm›flt›r (Resim: 6).Mermerlerin ç›kar›lmas› s›ras›nda belgeleme yap›lmam›fl ve bugün hâlâ kilisenin bat›-s›nda üstüste durmaktad›rlar. Kilisenin birkaç yerde korunagelen orijinal döflemesininseviyesinde beton bir döfleme yap›lm›flt›r. Döfleme yap›lmadan önce seviyenin saptan-mas› için güney duvar›n arkosol mezar›nda sondaj yap›lm›flt›r15. Osmanl› Dönemi dö-fleme plakalar›n›n ç›kar›lmas› s›ras›nda, içinde iskelet bulunan, ince tu¤layla kapl› birgömü ortaya ç›km›flt›r. O zamanlar nartekste de mezarlar vard›. Bunlar›n, Ioannides’in1886 y›l›nda görüp yazd›¤› mezarlar oldu¤u anlafl›lmaktad›r16. Bu gömülerin kemikleri,Erol Çetin’in talimat›yla yerlerinden ç›kart›larak 10-15 iskelet kilisenin önüne gömül-müfltür.

Kilisenin fresk bulunmayan iç duvarlar› harçla s›vanm›flt›r. Bu çal›flmada 19.yüzy›l›n dekorasyonuna uyum sa¤lanm›flt›r.

Kilisenin onar›m› bitirilmeden çal›flmalara son verilmifl olmal›d›r17. D›fl taraftakiderzlerin yar›m kalan s›vamas›n›n yan› s›ra, yap›n›n içinde de çal›flman›n yar›da kal-m›fl oldu¤unu gösteren ipuçlar› vard›r: Kuzey yan galerinin yan odaya aç›lan kap› len-tosu kald›r›lm›fl, yerine konmam›flt›r. Ayr›ca narteks de örtülmemifltir (Resim: 1).

1995 y›l› yaz›nda yine Vak›flar Genel Müdürlü¤ü giriflimiyle baflka bir onar›m da-ha yap›lm›flt›r18. Bu s›rada fresk kenarlar›ndaki boyal› k›s›mlar kaba, beyaz bir harçlasa¤lamlaflt›r›lm›flt›r. Kilisenin orijinal döflemesinin mermer plakalar› apsis k›sm›nda dü-zensiz bir flekilde harçla kapat›lm›flt›r.

Ayn› dönemlerde Zülküf Y›lmaz (K›rklareli Müzesi) ve Özkan Ertu¤rul (TrakyaÜniversitesi) yap›y› özellikle narteks çevresindeki otlardan ar›nd›rm›fllar ve sa¤da sol-da da¤›n›k mimari parçalar› nartekste depolam›fllard›r19.

1979-1984 y›l› onar›m çal›flmalar›n›n sonuçlar›ndan en a¤›r›, yap›n›n etraf›nda-ki toprak tabakan›n kald›r›lmas› ve yap›y› çevreleyen koruyucu bir duvar›n yap›lma-s›n›n buralarda su birikmesine yol açm›fl olmas›d›r ve kuzey yan nefe, ya¤›fllar›n bololdu¤u dönemlerde orta nefe de ya¤mur sular›n›n girmesidir. Duvarlar›n alt taraflar› odenli su çekmifltir ki, s›va ve boyamalar kabarmaya bafllam›flt›r (Resim: 8). Narteksingeçici bir örtüyle bile olsa korunmam›fl olmas›, narteksi hava koflullar›yla karfl› karfl›yab›rakm›flt›r. Su, tonozun harc›n› çözerek, tafllar›n›n teker teker düflmesine sebep ol-maktad›r (Resim: 7). Narteksin tonozundaki otlar da yap›n›n dokusuna iflleyip bozulma-s›na yol açmaktad›r.

III. 2004 Y›l› Çal›flmalar›n›n Sonuçlar›Yap›n›n tehdit alt›nda olmas› ve flimdiye dek ayr›nt›l› bir mimari çal›flma yap›lma-

m›fl olmas› nedeniyle Alman Arkeoloji Enstitüsü (‹stanbul fiubesi) ile New York Colum-bia Üniversitesi’nin ortak bir proje yapmalar› sonucunu do¤urmufltur. Vize Ayasofya-s›’nda (Süleyman Pafla Camii) flimdiye kadar 2 çal›flma mevsimi gerçeklefltirilmifltir.Çal›flmalar›n amac› kilisenin mimari aç›dan derlenmesi ve bütün mimari parçalar iledevflirme malzemenin belgelenmesidir. 2003 y›l› yaz›ndaki ilk sezonda mevcut durumugösteren mimari belgeleme yap›lm›flt›r. Bizans kilise mimarisi bak›m›ndan son dereceönemli bu yap›n›n flimdiye kadar ancak 2 plan› (zemin ve galeri katlar›) yay›nlanm›fl-

339

15 Ötüken – Ousterhout 1989, 139. Bu bilgi E. Çetin’in Y. Ötüken ve R. Ousterhout’a yazd›¤› bir mektuptand›r. Bir bel-geleme bulunmamaktad›r.

16 Ötüken – Ousterhout 1989, 140 dipnot 84. Ioannidis 1954, 14 (Mango 1968, 10 dipnot 6 söz eder).17 Eyice 1990, 37; Ötüken – Ousterhout 1989, 138.18 Kahramankaptan – Ertu¤rul 1995, 29.19 Kahramankaptan – Ertu¤rul 1995, 29.20 ‹lk defa Eyice 1969, res. 4 ve 5 yay›nlam›flt›r.

t›r20. Yap›n›n mimarisi üzerine genel bilgi veren bu planlar›n, çal›flmalar›m›z s›ras›ndatam ölçülerde olmad›¤› ve baz› ayr›nt›lar›n yanl›fl oldu¤u ortaya ç›km›flt›r. Ancak o za-man kilisenin zemin plan› ç›kart›l›rken, do¤u d›fl duvar›n 10 metre kadar toprak taba-kas›yla örtülü oldu¤unu ve bu yüzden d›fl çizginin varsay›ma dayand›¤›n› da söylemekgerekir. Ancak 1979-1984 y›llar›nda yap›n›n d›fl taraf›n›n döflemeye kadar ortaya ç›ka-r›lmas›yla bu k›s›mda bir araflt›rma yap›labilmifltir. Sonucunda zemin ve galeri kat plan-lar› ile, yap›n›n boyuna bir ve enine iki kesit plan› (Plan: 1-3) ortaya ç›kar›lm›flt›r. Ayn›zamanda bütün mimari parçalar ve devflirme malzemeler çizilip, foto¤raflan›p belgelen-mifltir21.

1979-1984 y›llar›ndaki onar›mda Osmanl› Dönemi döfleme plakalar› belgelen-meden ortadan kald›r›ld›¤› için, döflemesinin tarihçesi hakk›nda ipucu kalmam›flt›r. Ori-jinal mermer kaplamalar›n çok az bir kal›nt›s› güney yan nefte kalm›flt›r. Osmanl› Dö-neminde yeniden kullan›lan ve k›smen ba¤›ms›z parçalar hâlinde ele geçirilen opus-sectile döfleme olas›l›kla bu ilk taban örtüsüydü22. Daha büyükçe orijinal döfleme par-çalar› naosla bir basamak yükseklik fark› bulunan bemada ve apsis k›s›mlar›nda koru-nagelmifltir. Beman›n bat› taraf›n›n yüksekli¤inde, kutsal bölüme s›n›r oluflturan ve birzamanlar itinayla eklenmifl mermer kaideler bugün hâlâ görülebilmektedir.

Kilisenin güney iç duvar›nda iki arkosol mezar vard›r (Plan: 1). Kilise ile eflza-manl› olan arkosol mezar (A), bat›dan üçüncü aks aral›¤›nda, daha sonra yap›lan birdi¤er arkosol mezar (B) birinci aks aral›¤›ndad›r. Vak›flar Genel Müdürlü¤ü taraf›ndanyap›lan onar›mlar s›ras›nda arkosol A mezar›n›n taban›nda, içinde insan kemikleri bu-lunan bir mezar ortaya ç›kar›lm›flt›r. ‹skeletin gö¤sünde kurflun bir mühür ele geçirilmifl-tir. Mührün yaz›s›nda Bakire Meryem’e yakaran ve baflka kaynaklardan bilinen 10. yüz-y›l›n bafllar›nda ve ortalar›nda yaflayan hukukçu Theodoros Dekapolites ad› geçmek-tedir23. Arkosol niflinin üzerinde fresk kal›nt›lar›na rastlanm›flt›r: Merkezinde tahtta otu-ran ‹sa - EGW EIMI TO FWS TOY KOSMOY yaz›s› görülen aç›k durumdaki elyazmas›kutsal kitap ile kolayca tan›nmaktad›r. Sa¤›nda biraz daha küçük bir kad›n figürü, ola-s›l›kla Meryem Ana, biraz daha d›flar›da bir melek. Meryem Ana ve Vaftizci Yahya ara-s›nda meleklerce korunan ‹sa yani Deesis (Mahfler) sahnesi oldu¤u Ötüken ve Ouster-hout taraf›ndan belirtilmifltir24.

Arkosol B kesinlikle daha sonraki bir yap› evresine aittir. D›fl cephede bunu gös-teren iflaretler vard›r: ‹stenilen 1,24 m. derinli¤e ulaflmak için, kilisenin buradaki duva-r› y›k›lm›fl ve k›rma tafllarla örülmüfltür. Ayn› zamanda arkosol mezar› do¤udaki duva-ra kadar içeriye do¤ru büyütülmüfltür. Hiçbir bezeme izi kalmam›flt›r; duvar yüzeyi 80’liy›llarda beyaz s›vayla örtülmüfltür25.

Naos ve nartekste – Arkosol A üzerinde yukar›da sözü edilen Deesis sahnesi d›-fl›nda- orijinal boyamalardan çok az kal›nt› vard›r. Naosun bat› duvar›yla ona bitiflik gü-ney destek duvar›n›n köflesinde koyu mavi boyal› büyükçe bir astar bölüm vard›r. CyrilMango, güneydo¤u aya¤›n›n güney yüzünde iki aziz figürü görmüfltür, ama bunlar bu-gün kay›pt›r26. Narteksin do¤u duvar›nda, naosa girifl ile minare aras›ndaki aks aç›kl›-¤›nda, bafllar›nda hale bulunan iki figür izi vard›. Bu figürlerin yüzleri sonradan silinmifl-tir. Bu boyamalar, tu¤la duvar›n hemen üzerindedir, yani kilisenin ilk bezemeleri olma-l›d›r27.

1995 y›l›nda narteksteki toprak tabaka ortadan kald›r›l›rken duvarlardaki Bizans

340

21 fiimdiye kadar yay›nlad›¤›m›z raporlara bak›n›z: Bauer – Klein 2004, 407-437; Bauer – Klein 2005, 31-40.22 Bauer – Klein 2004, 424 vd.; Bauer – Klein 2005, 33.23 Mühürle ilgili karfl. Ötüken – Ousterhout 1989, 139-140 Levha 33a; Bauer – Klein 2004, 425 vd.24 Ötüken – Ousterhout 1989, 140 vd. Res. 6 (çizim).25 Bauer – Klein 2004, 427.26 Mango 1968, 11 dipnot 9.27 Ötüken – Ousterhout 1989, 142.

Dönemine ait boyamalar›n bir k›sm› dökülmüfltür. Bu s›rada dua pozisyonunda (orans)bir azize resminin kal›nt›lar› ortaya ç›kar›lm›flt›r28. Figürün alt›nda, Lampousiades’unyay›nlad›¤› ve Mango’nun Azize Meryem’e ve Martha’ya yakar› olarak yorumlad›¤› vehac›lar›n grafitosu diye düflündü¤ü yaz›t›n 60’l› y›llarda kayboldu¤u san›lmaktad›r29.

Kilise civar›nda, yap›n›n içinde ve d›fl›nda, gerek duvara örülü devflirme malze-me olarak gerekse hiçbir ba¤lamda olmayan çok say›da mimari parça vard›r. fiimdiyekadarki yay›nlarda sadece sözü edilen bu mimari parçalar›n hepsi çizildi ve foto¤rafla-narak belgelendi. Bunlar aras›nda çeflitli korkuluk levhalar› parçalar›, bir ambonun önk›sm›n›n nerdeyse tümü ile bir ambonun platformu, üzerinde haç bulunan bir kap› len-tosu, üzerinde † HLIAC † yaz›s› bulunan bir pencere veya kap› lentosu ve birkaç Os-manl› mezar tafl› bulunmaktad›r30. Bu mimari parçalar›n ba¤lamlar›ndan kopmufl olma-lar›, bunlar›n Ayasofya’dan m› yoksa komflu baflka bir yap›dan m› oldu¤unu belirleme-yi zorlaflt›rmaktad›r. Genellikle 6. yüzy›la tarihlenen de¤iflik bir formu olan korkuluk lev-has› farkl› bir ilk ba¤lam› göstermektedir.

2004 y›l› çal›flmalar›n›n a¤›rl›k noktas›n›, yap›n›n ölçüm çal›flmalar›n›n bitirilme-si ve d›fl cephenin tafl plan›n›n ç›kar›lmas› oluflturuyordu. Kilisenin iç k›s›mlar›n›n tama-m› s›val›yken, d›fl taraf›n›n büyük bir k›sm› s›vas›zd›r. Duvar tekniklerinin analizi, kilise-nin yap›m tarihçesinin araflt›r›lmas›nda büyük önem gösterdi¤inden dolay› tafllar›n ay-r› ayr› belgelenmesi zorunluydu. Bu çal›flma, takeometre, tek tek fotogrametri foto¤raf-lar›n de¤erlendirilmesi ve elle ölçüm tekniklerinin bir kombinasyonuyla gerçeklefltirildi.Duvar yüzeyi bölümlere ayr›larak (yak. 1x2 m.) ölçüldü ve dijital makineyle foto¤raf› çe-kildi. Bu foto¤raflar bilgisayar yard›m›yla düzlefltirildi ve dört cephenin tüm görüntüleri-ni oluflturacak flekilde birlefltirildi (Resim: 9). Bu genel ortografik görünümden bir bas-k› al›narak her bir cephenin tafl planlar› çizildi. Bu plan:lar de¤iflik yap› evrelerinin be-lirlenmesine yarayacakt›r (Resim: 10). Her ne kadar yap› evrelerinin tek tek mutlak kro-nolojisi belirlenemediyse de, göreli kronolojiye yönelik önemli ipuçlar› elde edilmifltir:Kubbenin kuzey yar›s›n›n Geç Bizans yahut Erken Osmanl› Döneminde yeniden yap›l-d›¤› eski araflt›rmalardan biliniyordu31. Olas›l›kla bu kubbenin k›smen yeniden yap›lma-s›yla eflzamanl› olarak yap›n›n içineki dört paye de takviye edilmifltir: Kubbeyi tafl›yandört sütun yerine büyük payeler konmufltur32.

Ayr›ca yap›n›n yukar› duvar k›s›mlar›nda Osmanl› Dönemine ait yo¤un miktardaonar›mlar görülmektedir. Kilisenin güney giriflinin üst taraf›ndaki duvar bölümü tama-m›yla yeniden örülmüfltür, bu s›rada güney yan apsis ile dam›n bir k›sm› da yenilen-mifltir. Duvarlardaki sa¤lamlaflt›rma izleri özellikle yukar› taraflarda belirgindir: Buralar-da d›fl duvar›n kabu¤una ait olan ve zamanla düflen bloklar yenilenmifltir. Bunu, 1979-1984 y›l› onar›m›nda dokunulmayan bat› kesiminde özellikle gözlemlemek mümkün-dür. Güney ve kuzey yan kollar›n üzerindeki dam da daha sonra yap›lm›flt›r: Tamburkaidesindeki izlerden anlafl›laca¤› üzere eskisi daha yüksek ve daha dikti. Herhalde ya-p›, 16. yüzy›lda camiye çevrilirken sa¤lam de¤ildi, k›smen y›k›lm›fl durumdayd› ve bü-yük çabalarla y›k›lmaktan kurtar›lm›flt›r.

Ayasofya’n›n öncül yap›s› olan 5. veya 6. yüzy›ldan bazilikan›n araflt›r›lmas› vebelgelenmesi 2004 y›l› çal›flmalar›n›n di¤er bir a¤›rl›k noktas›n› oluflturuyordu. 1979-1984 çal›flmalar›nda yüzy›llarca biriken toprak y›¤›n›n›n kald›r›lmas› ve yap› etraf›n›nkoruyucu bir duvarla çevrilmesi s›ras›nda öncül bu kilisenin kal›nt›lar› ortaya ç›km›flt›r(Resim: 13)33. Aradan geçen 20 y›l içinde kilise ile modern koruyucu duvar aras›ndayeniden toprak ve çöp birikmiflti ve temizlenmesi gerekiyordu (Resim: 11). Temizleme

341

28 Kahramankaptan – Ertu¤rul 1995, 28 vd.29 Lampousiades 1938, 66; Mango 1968, 11.30 Bauer – Klein 2004, 428.31 Eyice 1969, 329.32 Eyice 1969, 329; Eyice 1971, 275; Mango 1968, 9 dipnot 2.33 Ötüken – Ousterhout 1989, 138 vd. Eyice 1990, 15. Bugünkü kilisenin yerinde daha eski bir kilisenin olabilece¤ini

söylemifltir.

çal›flmalar› s›ras›nda koruyucu duvar›n, Erken H›ristiyanl›k bazilikas›n›n temel duvarla-r› boyunca yap›ld›¤› saptand› (Resim: 12). Bu bulgudan yola ç›k›larak bat› s›n›rlar› bi-linmemekle birlikte, yap›n›n üç nefli bazilika oldu¤u anlafl›lm›flt›r (Plan: 4). Eski yap›n›nekseniyle daha sonraki yap› ekseninin biraz farkl› olmas› ilginçtir. Eski yap›n›n temel-leri Ortaça¤ bafllar›na ait sonraki yap›da yeniden kullan›lmam›flt›r. Eski temellere kay›t-s›z kal›nm›fl olmas›, altyap›n›n ana kayaya oturdu¤u için yapay temel gerektirmedi¤ianlam›na gelmektedir. Olas›l›kla Antik Dönemde burada, kayaya yapay bir teras oyul-mufl olmal›d›r: Mimari parçalar› k›smen devflirme malzeme olarak kullan›lan Dor tap›-na¤› burada yer alm›fl olabilir.

En son olarak kilisenin bat›s›ndaki duvar kal›nt›lar› da ayr›nt›l› bir biçimde ince-lendi. Eski resimlerden buradaki duvarlar›n oldukça yüksek oldu¤u ve daha ziyade dü-zensiz teknikle yap›lm›fl oldu¤u anlafl›lm›flt›r (Resim: 3). Bu duvarlardan bugün hemenhemen hiçbir kal›nt› yoktur, ama arazide izlerine rastlanmaktad›r. Buras›n›n, Osmanl›Dönemine ait, üstü k›smen aç›k son cemaat yeri oldu¤u san›lmaktad›r.

Yap›n›n korunmas› hâlâ bir sorun teflkil etmektedir. Y›k›lma tehlikesi gösterennarteksi emniyete almak için, tonozun mümkün oldu¤u kadar koruyucu bir çat›yla örtül-mesi gerekmektedir. Kilisenin d›fl taraf›yla sonradan yap›lan koruyucu duvar aras›ndave kilisenin içinde su birikmesi ikinci önemli sorundur. Ö¤rendi¤imize göre Vak›flar Ge-nel Müdürlü¤ü 2005 y›l› a¤ustos ay›nda yap›n›n yeni bir onar›m projesine bafllayacak-t›r. Bu onar›m çal›flmalar›nda, 1979-1984 onar›m›n›n yol açt›¤› hatalardan kaç›n›laca-¤› ve yegane örnek oluflturan bu yap›n›n, tarihî dokusunun korunaca¤› ümit edilmekte-dir.

KAYNAKÇA

Ayverdi 1966E. H. Ayverdi, ‹stanbul Mimari Ça¤›n›n Menfle’i Osmanl› Mimarsinin ‹lk Devri. Ertu¤rul, Osman,

Orhan Gaziler Hüdavendigar ve Y›ld›r›m Bayezid, 630-805 (1230-1402) (1966).Bauer – Klein 2004F. A. Bauer – H. Klein, Die Hagia Sophia in Vize. Forschungsgeschichte – Restaurierungen –

neue Ergebnisse, Millennium 1, 2004, 407-437.Bauer – Klein 2005F. A. Bauer – H. Klein, Die Hagia Sophia (Süleyman Pafla Camii) in Vize. Bericht über die Arbe

iten im Jahr 2003, 22. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, 2. Cilt, 2005, 31-40.Dawkins 1906R. M. Dawkins, The Modern Carnival in Thrace and the Cult of Dionysus, Journal of Hellenic

Studies 24, 1906, 191-206. Dirimtekin 1961F. Dirimtekin, Vizede’ki Ayasofya Kilisesi (Süleyman Pafla), Ayasofya Müzesi Y›ll›¤› 3, 1961, 18-

20.Eyice 1969S. Eyice, Trakya’da Bizans devrine ait eserler, Belleten 33, 1969, 325-358. Eyice 1971S. Eyice, Les monuments byzantins de la Thrace turque, Corsi di Cultura sull’arte Ravennate e

Bizantina 18, 1971, 293-308.

342

Eyice 1990S. Eyice, Ayasofya’lar, Ayasofya Müzesi Y›ll›¤› 11, 1990, 1-17.Ioannidis 1954S. Ioannidis, Istoriva th~ Bizuvh~ anatolikh~ Qravkh~, Etaiπaiva Qπakikwvu Meletwvu 33

(1954), 1-19 (yaz›l›fl› 1886).

Kahramankaptan – Ertu¤rul 1995A. Kahramankaptan – Ö. Ertu¤rul, Vize’den tarih f›flk›r›yor, Mozaik 1, September 1995, 18-33.Lampousiades 1938G. Lampousiades, Odoiπorikovu, Thrakika 9, 1938, 64-67.Mango 1968C. Mango, The Byzantine Church at Vize (Bizye) in Thrace and St. Mary the Younger, Zbornik

Radova Vizantolokog Instituta 11, 1968, 9-13.Ötüken – Ousterhout 1989Y. Ötüken – R. Ousterhout, Notes on the Monuments of Turkish Thrace, Anatolian Studies 39,

1989, 121-149.korpil 1912/13K. H. korpil, Apxeokoubxecrb ,ÙkÙ;rb on( Cnhayw;a-gkaybya, Izvestija na Bãlgarskoto

Archeologicesko Druzestvo 3 (1912/13), 235-262.Stamoules 1926A. K. P. Stamoules, Auevkdota buzautinav mnhmeiva evu Qravkh, Devltion Xristiauikhvz Arcaiologikhvz

Etaireivaz, ser. 2, vol. 3 (1926), 62.

343

344

Plan 1: Kilisenin plan›

Plan 2: Kilisenin boyuna kesiti

345

Plan 4: Üç nefli bazilikan›n vurguland›¤› tafl plan›

Plan 3: Kilisenin enine kesiti

346

Resim 1: Güneybat›dan yap›ya bak›fl

Resim 2: ‹ç mekân, do¤uya bak›fl

347

Resim 3: Yap›ya bat›dan bak›fl (Foto: Urs Peschlow)

Resim 4: Yap›ya do¤udan bak›fl (Foto: Cyril Mango)

348

Resim 5: Modern koruyucu duvarla birlikte kilisenin plan›

Resim 6: 1979-1984 onar›m çal›flmalar›ndan önce iç mekân›n görünümü: Eskidöfleme plakalar› (Foto: Urs Peschlow)

349

Resim 7: Narteks, tonoz

Resim 8: Yap›n›n içinde suyun oluflturdu¤u tahribat

350

Resim 10: Bat› cephenin tafl plan›

Resim 11: Temizlikten sonra

Resim 9: Ortografik bat› taraf›n›n görünümü

PISIDIEN SURVEY PROJEKT: PEDNELISSOS 2004

Lutgarde VANDEPUT*Veli KÖSE

Die vierte Kampagne des Pisidien Survey-Projekts in Pednelissos, wurde vom14. August bis zum 30. September 2004 durchgeführt1. Die antike Stadt liegt in derNähe des heutigen Dorfes Kozan (Gebiz, Antalya) am westlichen Hang einer dersüdlichsten Ausläufer des Taurusgebirges. Für die Genehmigung des Surveys sei andieser Stelle dem Generaldirektorat für Kulturgüter und Museen in Ankara herzlichgedankt. Der Distriktsgouverneur von Serik, M. Ayd›n und das Direktorat fürErziehungswesen in Serik ermöglichten es uns die Grundschule in Hasgebe alsUnterkunft zu benützen, was für uns eine große Hilfe bedeutete. Beiden Instanzen giltebenfalls unserer Dank. Sabri Aydal vom archäologischen Museum in Antalyaunterstütze uns in dieser Kampagne nicht nur in seiner üblichen Funktion als Geodät,sondern übte auch das Amt des Inspektors aus. Er ist uns immer eine große Hilfe undStütze gewesen, wofür wir Ihm tief verbunden sind. Das interdisziplinäre Survey Teamsetzte sich aus Forschern und Studenten mehrerer Universitäten zusammen. AlsArchäologen waren 2004 L. Vandeput, V. Köse und M. Zelle (Archäologisches Institut,Universität zu Köln), sowie G. Ifl›n (Akdeniz Universitesi, Antalya), M. Aksan, Y.Özkönu und G. S. Özden (‹stanbul Üniversitesi) in Pednelissos tätig. Sie wurden vonden Studenten M. Grajkowski, F. Kenkel, E. Laufer, J. Lehmann, J. Lipps und J. S.Ruffing aus Köln sowie S. Giese aus Cotbus und N. Y›ld›r›m aus Antalya unterstützt.Die epigraphischen Quellen untersuchten H. Brandt und R. Behrwald (UniversitätBamberg) . Der geophysikalische Survey wurde durch H. Stümpel und seinen Team E.Erkul, H. Petersen, R. Hand und H. A. Kraf der Universität Kiel durchgeführt. DemaußerordentlichenEinsatz aller Teilnehmer ist es zu verdanken, daß die gestelltenZiele auch unter schwierigen Bedingungen erreicht werden konnten.

Die Erforschung der Ruinen von Pednelissos wurde durch eine Förderung derDeutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Schwerpunktprogramms "Formenund Wege der Akkulturation" ermöglicht.

Als erster Schwerpunkt dieser Kampagne sollte die topographische Karte derantiken Stadt fertiggestellt und die in den vorangegangenen Kampagnenaufgenommenen Teile überprüft werden. Neu vermessen wurde eine südlich

* Dr. Lutgarde VANDEPUT, Pisidien Survey Projekt, Archäologisches Institut der Universität zu Köln, Albertus-Magnus-Platz, D–50923 Köln/ALMANYA. [email protected]. Veli KÖSE, Pisidien Survey Projekt, Archäologisches Institut der Universität zu Köln, Albertus-Magnus-Platz,D–50923 Köln/ALMANYA. [email protected]

1 L. Vandeput – V. Köse, Pisidien Survey Projekt: Erste Kampagne in Pednelissos, in: 20. Araflxt›rma Sonuçlar›Toplant›s›, 27–31 May›s 2002, Ankara (2003) 315–328; L. Vandeput – V. Köse, Survey in Pisidia: Pednelissos2001–2002, News of Archaeology from Anatolia’s Mediterranean Areas 1, 2003, 45–48; L. Vandeput – V. Köse,Pisidien Survey Projekt: Survey-Kampagne 2002 in Pednelissos, in: 21. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, 26–30 May›s2003, Ankara (2004) 345–360; L. Vandeput – V. Köse – M. Zelle – E. Laufer, Pisidien Survey Projekt: Survey-Kampagne 2003 in Pednelissos, in: 22. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, 24–28 May›s 2004, Konya (2005) 235–244;L. Vandeput – V. Köse, Pisidya Yüzey Araflt›rmas› Projesi: Pednelissos Antik Kenti 2003 Y›l› Yüzey Araxt›rmas›,News of Archaeology from Anatolia’s Mediterranean Areas 2 (2004) (im Druck).

351

außerhalb der Stadt gelegene Kirche und ein kleines Seitental des Bodrumkaya.Letzteres befindet sich, wie Pednelissos selbst, am Westhang des Berges und formteine runde Austiefung, die nur duch eine schmale Schlucht in der Bergwand vonWesten aus zugänglich war (Abb. 1). Der steile Südhang des Tales ist vollständig undin aufwendiger Weise terrassiert und scheint in der Antike wirtschaftlich genutzt wor-den zu sein. Auf der Spitze des südlichen Bergkammes befanden sich einige Baurestesowie Zisternen und Kanäle eines Wasserversorgungssystems. Teile der Mauersockelaus Bruchsteinen sind sichtbar geblieben und scheinen auf eine Ansammlung kleiner-er Konstruktionen hinzudeuten, die wahrscheinlich als landwirtschaftliche Anlagen zudeuten sind.

Parallel zu den Arbeiten am topographischen Plan wurde der geophysikalischeSurvey weitergeführt. Dabei wurde die Unterstadt mit den Monumentalbauten ausrömischer Zeit mit Hilfe des Georadars untersucht. Ziel dieses Surveys war es, zuüberprüfen, ob ältere Bebauungsphasen in diesem Areal der Stadt nachgewiesen wer-den können. Die Frage nach einer älteren, vorrömischen Bebauung wurde durch diebereits in späthellenistische Zeit datierte Stadtmauer dieses Viertels aufgeworfen.Durch die gegenüber der Geomagnetik wesentlich größere Eindringtiefe desGeoradars wurden an mehreren Stellen Strukturen erfaßt, die von den bereits mittelsGeomagnetik bekannten Monumenten überlagert werden und deswegen alsZeugnisse einer älteren Bauphase gedeutet werden können. Es ist nun davonauszugehen, daß auch die westlichen Stadtviertel bereits vor der Kaiserzeit bebautwar. Die Art und die Dichte dieser Bebauung läßt sich alleine durch Surveymehtodennicht rekonstruieren.

Wie in den vorangegangenen Kampagnen2 wurden ausgewählten Monumenteim Detail aufgenommen. Als Erstes eine ausserhalb der Stadtmauer und südlich derStadt gelegene Kirche3, die heute von dichtem Gebüsch vollständig überwachsen ist.Dennoch sind in der Mitte der Anlage einige wenige Fußbodenplatten sichtbargeblieben. Die Außenwände des Gebäudes zeigen einen stark variierendenErhaltungszustand. Vor allem die Westwand und die Trennwand zwischen demNarthex und dem Kirchenschiff haben die Zeit gut überdauert. Das Mauerwerkbesteht aus einem Gußmörtelkern mit Wandschalen aus vermörtelten Quadern undkleinen Bruchsteinen . Die gleiche Bautechnik wurde für alle Außenwände angewandt.Weniger gut erhalten sind die Seitenmauer. Auffällig sind die ausgesprochen breitenMauern des östlichen Abschlusses und vor allem der Apsis. Die Situation am östlichenEnde der Kirche ist durch Gestrüpp und gestürtzte Bauteile verunklart. Mauerrestesüdlich der Apsis scheinen aber darauf hinzudeuten, daß die Apsis eingeschriebenwar.

Drei Tore ermöglichten den Zugang zum Narthex. Über drei korrespondierendeTüröffnungen in östlichen Kirchenwand konnte von dort das Innere der Kirche betretenwerden. Zwei über 1,5 m hoch erhaltene kreuzförmige Pfeiler im östlichen Teil derKirche belegen, daß die Basilika ursprünglich dreigeteilt war. Sie sind aus sorgfältiggeglätteten Quadern und einem Kern aus Gußmörtel aufgebaut (Abb. 2). Unklar ist,wie die Kirche im westlichen Teil in Schiffe aufgeteilt war. Es sind keine Reste weiter-er Pfeiler vorhanden.

In der Nähe der Apsis und bei den Eingängen im Westen wurden mehreredekorierte und als Spolien benutzte Bauelemente gefunden. Ihre eher bescheidenenMaße deuten auf einen oder mehrere Originalbauten von geringem Umfang hin. DieDekoration selbst ist nicht bei allen Blöcken gut erhalten, deswegen muß unsicherbleiben, ob die Bauelemente ursprünglich zu einem oder zu mehreren Monumentengehört haben. Die Dekoration des Gesimsblocks bei den Eingangstüren der Kirche

352

2 s. Anm. 1. 3 G. Moretti, Le rovine di Pednelissos, ASAA 3 1916–1920 (1921) 116 f.; J. Greenhalgh, Roman Pisidia – a study of

development and change (unpubl. Diss. Newcastle-upon-Tyne 1987) 210 f.; H. Hellenkemper – F. Hild, Lykien undPamphylien, Tabula Imperii Byzantini 8, 2 (2004) 790 ff.

(Abb. 3) zeigt eine fortgeschrittene Auflösung der Einzelmotive und eine unpräziseAusarbeitung, die auf eine Datierung in das 3. Jh. n. Chr. hinzudeuten scheinen4.

Im Laufe der ersten drei Kampagnen sind vor allem die Monumentalbauten derStadt und die Grabformen in den Nekropolen dokumentiert worden. Während derKampagne 2004 wurde auch versucht, die unterschiedlichen Typen von Wohnanlagenzu erfassen. Hierzu sind maßgerechte Grundrißpläne mehrerer Komplexe angefertigtund Beschreibungen der betreffenden Wohnentitäten angelegt worden (Abb. 4). DieGrundrisse basieren auf den in Quadern oder Bruchstein gebauten Steinsockeln derWohnanlagen und zeigen deutlich die stark variierenden Maße der einzelnenEntitäten. Größere, aber kompakt gebaute Komplexe können vor allem in der Nähe derAgora nachgewiesen werden. In den übrigen Wohnarealen der Stadt erscheinen großeund kleine Anlagen nebeneinander.

Durch diese Untersuchungen wurde deutlich, daß auf den steilen Hängen in derunmittelbaren Nähe der Agora jedes Haus einen Block zwischen zwei Straßen desregelmäßigen Straßenrasters eingenommen hat (Komplex 2). Die Zimmer waren, wiein dieser Gegend üblich, um einen Innenhof angelegt, der häufig eine Zisterne aufweist(Abb. 5, 6). Es konnten zahlreiche Umbaumaßnahmen festgestellt werden, wobei auchÜberbauungen von Straßen und Durchgängen mehrfach belegt sind. DiesesPhänomen ist auch auf der Agora von Pednelissos sowie in anderen pisidischenStädten fassbar und kann als Ausdruck einer veränderten Stadtstruktur in derSpätantike gedeutet werden5.

Abgesehen von den Monumenten, wurde während der Kampagne 2004 auchdie genaue Aufnahme aller bekannter dekorierter Bauelemente fortgesetzt. Dadurchwurden mehrere Monumentalbauten der dorischen Ordnung in der Stadt fassbar. Zuden untersuchten Bauelementen gehören mehrere Trigliphen- und Metopenfriese mitstark variierenden Maßen. Der Mehrteil der sichtbar gebliebenen Gebälkteile dorisch-er Ordnung wurden als Spolien in jüngeren Gebäuden wiederverwendet. Nur dieBauteile in der frühchristlichen Basilika in der südöstlichen Ecke der Agora6 könneneinigermaßen sicher der Portikus des Marktgebäudes zugeschrieben werden. Von denübrigen Bauteilen sind nur sehr wenige zusammengehörende Elemente erhalten, diedarüberhinaus über das ganze Stadtareal verstreut gefunden wurden. Insgesamt gehtaus den erhaltenen Bauelementen eine deutliche Vorliebe für die dorische Ordnunghervor. Damit entspricht die Monumentalarchitektur in Pednelissos die der anderenpisidischen Städte, wo von hellenistischer Zeit bis weit in das 1. Jh. n. Chr. hinein fastausschließlich die dorische Ordnung angewandt wurde7. Alle weitere Ornamentik zeigtein völlig anderes Bild und entspricht dem sogenannten reichen "Marmorstil". Keineinziges der auf diese Weise dekorierten Bauelemente kann vor die Mitte des 2. Jhs.n. Chr. datiert werden. Im Gegensatz zu den dorischen Bauelementen sind diese meis-tens im Bauverband erhalten und gehören zu wenigen öffentlichen Monumenten undprivaten Grabbauten. Daraus ergibt sich, daß zur Zeit kein einziges dekoriertesBauelement dem 1. oder der ersten Hälfte des 2. Jhs. n. Chr. zugeschrieben werdenkann, was darauf hinzudeuten scheint, daß die älteren, hellenistischen Bautechnikenunverändert weiterverwendet wurden.

Als wichtigster Schwerpunkt dieser Kampagne kann der Keramiksurvey und dieBearbeitung des gefundenen Materials gelten. 2003 wurden ausgewählte Flächen im

353

4 L. Vandeput, The Architectural Decoration in Roman Asia Minor. Sagalassos: a case Study, Studies in EasternMediterranean Archaeology 1 (1997) Taf. 110.4; 111.1–2 (S.Tor Perge) 118.4 (Nymphäum an der spätantiken Mauer,Side) 118.3 (Tempel P, Side).

5 L. Vandeput – V. Köse, BaBesch 74, 1999, 141; L. Vandeput – V. Köse, AnatStud 51, 2001, 138; L. Vandeput – V.Köse, AnatStud 52, 2002, 150 mit weiterer Literatur.

6 L. Vandeput – V. Köse, Pisidien Survey Projekt: Survey-Kampagne 2002 in Pednelissos, in: 21. Araflt›rma Sonuçlar›Toplant›s›, 351 f Abb. 4.

7 J. J. Coulton, AnatStud 32, 1982, 35 f.; S. Mitchell, Cremna in Pisidia (1995) 29 ff.; M. Waelkens in: M. Waelkens(Hrsg.) Sagalassos I (1993) 43 ff.; L. Vandeput, The Architectural Decoration in roman Aisa Minor. Sagalassos: aCase Study (1997) 15 ff. 21 f. 53; L. Vandeput – V. Köse, AnatStud 51, 2001, 133.

öffentlichen Areal der Stadt8 abgelaufen. Während der Kampagne 2004 wurden dage-gen Flächen mit viel Keramik an der Oberfläche in den Wohnvierteln ausgewählt undabgesammelt. Die bereits 2003 angewandten und geprüften Methoden für dasSammeln und Bearbeiten des Materials wurden auch in diesem Jahr angewandt. Allebearbeiteten Scherben beider Kampagnen sind darüber hinaus in einer Datenbankerfasst. Das reiche, in 2004 gesammelte Material hat es ermöglicht, die bereits 2003angedeuteten Ergebnisse weiter zu untermauern. Der Siedlungsbeginn kannwahrscheinlich bis in das 3. Jh. v. Chr. herunterkorrigiert werden. Die Aufgabe derStadt dürfte weiterhin im 7. oder vielleicht 12. Jh. n. Chr. anzusetzen sein. Den größtenAnteil am Fundmaterial hatte auch 2004 die späthellenistische, frühkaiserzeitliche undspätantike Keramik. Auffällig bleibt die breite Palette qualitativ hochstehender,importierter Waren aus Perge, Zypern, Nordsyrien und Westkleinasien (Abb. 7).Deutlich geht daraus die Orientierung der Stadt zu den Küstenstädten Pamphyliens,und weniger zu den pisidischen Städten im Inlandhervor.

Parallel zu den Untersuchungen in Pednelissos selbst und zum Keramiksurveywurden auch antike Hinterlassenschaften (Abb. 8) an mehreren Orten in der unmittel-baren Nähe der Stadt dokumentiert. In Örentepe wurden die schlecht erhaltenen Resteeiner anscheinend isoliert gelegenen landwirtschaftlichen Anlage dokumentiert.Anhand der reichlich vorhandenen Keramik geht deutlich hervor, daß die Anlage in die(spätere) Kaiserzeit zu datieren ist.

In Erenler wurde für ein sehr hoch am Hang und in einem sonst unbewohntenGebiet gelegenes Höhlenheiligtum eine erste Dokumentation angelegt.

Größere Siedlungsstrukturen konnten in Dumlutafl-Kapaya, Hac›osman kayas›und Asarkaya Tepesi nachgewiesen werden. Die beiden ersten Anlagen können amehesten als kleine Siedlungen angesehen werden. Dumlutafl-Kapaya besteht auseiner begrenzter Ansammlung von Wohnentitäten, die um ein zentrales, monumentalesBauwerk in qualitätvollem Großverband herum gruppiert sind (Abb. 9). Von derBautechnik her kann das zentrale Monument am ehesten mit hellenistischen Anlagenwie dem Marktgebäude in Pednelissos verglichen werden9. Hac›osman kayas› dagegenist eine Siedlung mit kleineren Wohneinheiten, einer sehr stark ausgebautenVerteidigungsanlage und großen unbebauten Flächen innerhalb des ummauertenGelände. Die Anlage hier scheint viel jünger zu sein als in Dumlutax-Kapaya und zeigteinen völlig anderen Charakter. Die Baureste in Asarkaya Tepesi schließlich, sind alsRuinen eines großen Gutshofes zu interpretieren. Er ist auf einem Felsen am Randeeiner tiefen Schlucht oberhalb eines Flusses angelegt worden und scheint demFundmaterial nach sehr lange bewohnt gewesen zu sein. Bauten imGroßquaderverband und aus vermörtelten Bruchsteinen sowie eine Wehrmauer sinderhalten. Darüber hinaus sind mehreren große, aus dem Felsen gehauene Ölpressenentdeckt worden (Abb. 10). Noch heute befindet sich die Anlage inmitten einer ausgedehn-ten, verlassenen Ölbaumplantage.

Obwohl bislang nur wenige Fundstellen archäologisch dokumentiert worden sind,ist die Dichte der antiken Hinterlassenschaften im Umland der antiken StadtPednelissos bereits klar zu erkennen. Sie gehören anscheinend zu ganz unter-schiedlichen Siedlungsformen und –strukturen verschiedener Zeitstellungen. Damit istabsehbar, daß ein detaillierter Survey des Territoriums der antiken Stadt Pednelissoseine Fülle weiterer Aussagen zur wirtschaftlichen Erschliessung des Hinterlandes,über die Beziehungen zwischen Zentralort und kleineren Siedlungen und über dieEntwicklung dieser Siedlungen unterschiedlicher Art, Funktion und Größe erbringenwürde.

354

8 L. Vandeput – V. Köse – M. Zelle – E. Laufer in: 22. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, 24–28 May›s 2004, Konya (2005)237 f.

9 L. Vandeput – V. Köse, Pisidien Survey Projekt: Erste Kampagne in Pednelissos, in: 20. Araflt›rma Sonuçlar›Toplant›s›, 27–31 May›s 2002, Ankara (2003) 236; V. Köse, The market-buildings of Aisa Minor: origin and develop-ment in hellenistic and roman times in: C. Katsari – S. Mitchell (Hrsg.) The economy of Roman Aisa Minor. Colloquiumin Exeter 2002 (im Druck) 139–166.

355

Abb. 1. Landwirtschaftlich genutztes Tal südlich von Pednelissos. Blick nach Südwesten

Abb. 2: Kreuzformiger Pfeiler in der frühchristlichen Basilika südlich der Stadt

356

Abb. 3: Reichdekoriertes Geison, als Spolie in der westlichen Mauer der Kirche wiederverwendet

Abb. 4: In der Stadt untersuchten Häuserkomplex

357

Abb. 8: Karte mit Angabe von Ruinen in der unmittelbaren Umgebung von Pednelissos

Abb. 6: Details der untersuchten Häuser 3

Abb. 7: Pergamenische Sigillata und BSA aus Pednelissos

Abb. 5: Details der untersuchten Häuser 1

358

Abb. 9: Zentraler Bau in Dumlutax-Kapaya

Abb. 10: Ölpressanlagen bei Asarkaya Tepesi

FELDFORSCHUNGEN IN TAV‹UM 2004 – BERICHT ÜBER DIE KAMPAGNE 2004

Karl STROBEL*Christoph GERBER

Marta LUCIANIEva CHRISTOF

Die achte Kampagne der Feldforschungen in Tavium erfolgte vom 17. Juli biszum 31. August 2004. Wir danken der Generaldirektion für Denkmäler und Museendes Kulturministeriums in Ankara für die Erteilung der Genehmigung. Unser herzlicherDank gilt Halil Demirdelen vom Museum für Anatolische Zivilisationen in Ankara, deruns vom Kulturministerium als Vertreter zugeteilt wurde.

Die Arbeiten standen erneut unter der Gesamtleitung von o.Univ.-Prof. K. Strobel(Universität Klagenfurt, Abteilung für Alte Geschichte, Altertumskunde undArchäologie, Österreich) und der örtlichen Leitung von Dr. Chr. Gerber (UniversitätHeidelberg, Deutschland). Neben den topographischen und geophysikalischenArbeiten im Stadtgebiet von Tavium wurden in der Kampagne 2004 verschiedeneTeilprojekte durchgeführt. Prof. Dr. K. Strobel, führte seinen epigraphischen Surveyfort. Dr. Chr. Gerber oblag die Fortsetzung der archäologischen Erkundung derRegion. Diese Arbeit wurde im Rahmen eines Forschungsstipendiums der DeutschenForschungsgemeinschaft durchgeführt. Der Survey wurde ergänzt durch dasItalienische Team, einer Zusammenarbeit der Universitäten Triest (Prof. S. DeMartino), Udine (Prof. F. M. Fales) und Verona (Prof. S. Ponchia). Die archäologischenArbeiten des Teams standen unter der Leitung von Dr. M. Luciani (Universität Wien).Dr. E. Christof und Dr. A. Puhm (Universität Graz, Österreich) schlossen dieDokumentation der Architekturteile im Stadtgebiet von Tavium und dem DorfBüyüknefes ab1. Schließlich begann R. Trabe (Universität Klagenfurt) im Rahmenseiner Dissertation mittels eines Förderstipendiums des Studienrektorats derUniversität Klagenfurt mit der systematischen Dokumentation von Kelter- sowie Mühl-und Mahlsteinen in der Region.

Zur erfolgreichen Durchführung der Kampagne 2004 trug die Unterstützung desDirektors für Tourismus und Kultur der Provinz Yozgat, Herrn Mustafa Sar›kayabey. Dadie Direktorenstelle des Museums vakant ist, oblag die Betreuung der archäologischenAngelegenheiten Herrn Hasan Kerim fienyurt. Die Schuldirektion in Yozgat erteilte unserneut die Erlaubnis, Räume des Schulgebäudes in Büyüknefes als Unterkunft undArbeitsplatz nutzen zu können. Allen Beteiligten gilt unser herzlicher Dank.

Im Laufe der Kampagne konnte auch ein Haus samt Gartengrundstückangemietet werden, das als Grabungshaus ausgebaut werden soll. Die bereits zuvorangemietete Wohnung dient weiterhin als Funddepot und Arbeitsplatz.

359

* Prof. Dr. Karl STROBEL, Universitat Klagenfurt-Institut fur Geschichte Abt. Alte Geschichte und AltertumskundeUniversitatsstrabe 65-67. A-9020 Klagenfurt/AVUSTURYA

1 Fördergelder für dieses Projekt stammen aus dem OeNB Jubiläumsfonds, und von dem archäologischenForschungsverein S.E.P.P. Graz, der Universität Graz und dem Land Steiermark.

Bericht über die Arbeiten im Stadtgebiet von Tavium 2004 Chr. GERBER

Im Stadtgebiet von Tavium wurde die Geländeaufnahme vom 2.8.-18.8. weit-ergeführt. Die tachymetrische Aufnahme wurde von Prof. D. Müller (LDA Stuttgart) undT. Ponto (Karlsruhe) durchgeführt (Abb. 1,2) und durch die Kontrolle der bisher erstell-ten Pläne unter dem Gesichtspunkt der archäologischen Geländebetrachtung ergänzt.Daher wurden in der Cavea des Theaters sowie auf der Büyükkale ergänzendeDetailaufnahmen durchgeführt.

Die geophysikalische Prospektion wurden von Christian Hübner (GGH Freiburg)zusammen mit B. Hemeier in einem Zeitraum von drei Tagen durchgeführt. Insgesamtwurden etwa 0,5 ha in vier verschiedenen Arealen getestet (Abb. 3). Zum Einsatzkamen die Geomagnetik und Georadarmessungen. Dazu wurden auf vier ausge-suchten Flächen geomagnetische Flächenmessungen mit einemCäsiummagnetometer und auf zwei Teilflächen flächige Georadarmessungendurchgeführt. Die Geomagnetik brachte nur eingeschränkt gute Ergebnisse, was aufden geologischen Untergrund und den verwendeten Gesteinen zurückzuführen ist. DieGeoradarmethode erbringt gute Ergebnisse; eine Verbesserung der Ergebnisse istdurch eine Vergrößerung der Messflächen und eine Verkleinerung der Profilabständevon 0,5 m auf 0,25 m zu erzielen.

An verschiedenen Stellen des Stadtgebietes wurden die Möglichkeiten undGrenzen sowohl der Geomagnetik als auch des Georadars erkundet. Zunächst wurdeder bereits bekannte Gebäudegrundriss in Feld 124 gestestet (Abb. 4). Da sich trotzerheblich größerer Auflösung keine nennenswerten Ergänzungen zum Ergebnis von2001 ergaben, wurden als weitere Testflächen bisher unprospektierte Flächengewählt. In Feld 131 liegt ein sehr großer Kelterstein; dieses wurde getestet um zuprüfen, ob sich im umliegenden Gelände ein dazugehöriger Grundriss abzeichnete.Das Ergebnis war negativ. In Feld 220 in der Oststadt wurde die Prospektion mit einerintensiven Begehung verbunden. Das aufgelesene Material ließ zuerst die Vermutungaufkommen, es handele sich hier nicht um ein Siedlungsgebiet, sondern eher um alsFelder genutzte Flächen. Die Ergebnisse von Geomagnetik und Georadar zeigen,dass in der Eindringtiefe der Messungen keine Befunde unter der Oberfläche vorhan-den sind. Auf der 30x50 m großen Fläche ist lediglich eine lineare Strukturfestzustellen, die die Fortsetzung einer Geländestufe in Nordwest-Südost Richtungnachzeichnet. Weitere Strukturen sind nicht zu erkennen. Hierbei dürfte es sich umeine terrassenartige Aufschüttung handeln, deren Höhe von etwa 2 m durch die derbegrenzenden Lesestein-Terrassenmauer gegeben ist.

Für beide untersuchten Felder ist demnach davon auszugehen, dass es sich umAufschüttungsterrassen handelt. Demnach sind die heute sichtbarenTerrassenmauern recht jungen Datums und sagen nichts über die antike Stadt aus(dies ergänzt die bereits 2001 geäußerte Vermutung bzgl. des Befundes amGebäudegrundriß in Feld 124). Es ist zu vermuten, dass diese großflächigeTerrassierung erfolgte, nachdem die antiken Ruinen im 19. Jh. als Steinbruch für denGebäudebau in Yozgat genutzt worden waren. Das von oberflächig anstehendenRuinen befreite Gelände wurde durch die Terrassierung urbar gemacht. Dem ist einweiterer Hinweis von D. Müller hinzuzufügen: die detaillierte Geländeaufnahme zeigte,dass nahe des Fußes der Terrassenmauern in diese jeweils ein Kanal fürBewässerungszwecke integriert war. Demnach hatten die Erbauer derTerrassenanlagen ein ausgeklügeltes Bewässerungssystem eingeplant, das heutenahezu vollkommen verschüttet bzw. zerfallen ist. Die heutigen Feldeigentümerbesitzen keinerlei Erinnerung an dieses Bewässerungssystem.

Als letztes Testgebiet wurde das Nordende der flachen Kuppe der Büyükkaleausgewählt, um beide Prospektionsarten auf einem Siedlungshügel zu testen.Während die Magnetik keine erkennbaren Ergebnisse zeitigte, lassen sich beim Radar

360

größere Steinverstürze bzw. Mauerfundamente erkennen (Abb. 5). Im oberenHöhenniveau lassen sich zwei Gebäude, im tieferen Niveau die vermutete Stadtmauersowie weitere Mauerfundamente einer anderen Bauphase nachweisen.

Unabhängig von den geophysikalischen Prospektionen konnte in diesem Jahrauch der Verlauf der Stadtmauer auf der Terrasse unmittelbar nördlich der Büyükkaleanhand von Gewächsspuren geklärt werden. Seine Fortsetzung auf dem Hügel derBüyükkale deutet sich im Georadar-Befund an.

Bericht über die Arbeit an den Architekturblöcken E. CHRISTOF

Der Architektur-Survey wurde von den Archäologen und Studierenden desArchäologischen Instituts der Universität Graz, Dr. Eva Christof, Petra Drexler, DanielModl und Dr. Alexandra Puhm in einem Zeitraum von 19. Juli bis 1. August 2004 abge-halten.

Im antiken Stadtgebiet von Tavium wurde eine Gesamtkontrolle derAufnahmeblätter von 1998 durchgeführt, d. h. alle „Felder“ wurden erneut begangenund zeichnerische, textliche und fotografische Ergänzungen an den bestehendenAufnahmeblättern vorgenommen. Gerade bei Architekturblöcken wie dem in den orig-inalen Ausmaßen erhaltenen Block Feld 310/1 (Abb. 6) mit seiner charakteristischengeschwungenen Vorderseite werden Zeichnungen mit der Wiedergabe derGrößenverhältnisse und des Vorderseitenprofils den Vergleich mit ähnlichen Blöckenerleichtern. Wie stark die in den heutigen Wirtschaftsgärten des Dorfes Büyüknefesliegenden Blöcke der Verwitterung und damit einer langsamen Zerstörung ausgesetztsind, wird besonders deutlich an einer Achteckbasis aus rötlichem Konglomerat Feld362/1 (Abb. 7). Sie lehnt sich in Maßen und Form an weitere, allesamt besser erhal-tene Vertreter derselben Gattung aus Tavium an2. Im Gegensatz dazu sind bei Feld362/1 sämtliche Kanten und profilierte Abschnitte zur Unkenntlichkeit verkommen. Wieimmer wurden Zufallsfunde neuer, kleinerer Architekturbruchstücke aus Marmor in dasDepot von Büyüknefes verbracht.

Im Dorf Büyüknefes wurden einzelne herausragende Stücke nochmals unter-sucht, wobei insbesondere die Aufnahmeblätter von 1999 ergänzt und vervollständigtwurden. Darüberhinaus wurden 16 Fragmente neu angetroffen, die bisher nicht reg-istriert worden waren (BN 594-610). So beispielsweise das Volutenfragment BN 607(Abb. 8) und ein Mauerstein aus dunkelgrauem Basalt BN 606 (Abb. 9), ein weitererVertreter zahlreicher derartiger Mauersteine, die auf der Vorderseite ein ca. 3-5 cmrechteckiges, vorstehendes Bossenfeld besitzen und die an verschiedenen Stellen inTavium bereits in den letzten Jahren dokumentiert wurden, leider ohne daß je einExemplar in ursprünglichem Verbund anzutreffen gewesen wäre. Zierbossen sind vorallem für Gebäudemauern oder auch bei Aquädukten beliebt, weil sie durch die belebteOberfläche zur optischen Auflockerung von großen, eintönige Flächen beitragen. EinArchitekturblock aus Kalkstein mit profilierter Vorderseite und starken nachträglicherlittenen Einarbeitungen (Abb. 10), die zeigen, wie selbstverständlich die Steine heutenoch in das Alltagsleben der Bewohner von Büyüknefes integriert sind, ist nach bish-erigem Wissen ganz allgemein der römischen Kaiserzeit zuzurechnen.

Der Brunnen vor Haus 46 ist inzwischen völlig zerstört worden, das darin einge-baute Architekturfragment BN 117 ist nicht mehr auffindbar. Dagegen konnte ein vonJacopi dokumentierter und seither verloren geglaubter Block in einem Hausgartenwiedergefunden werden3. Die Girlande und der halbe Kopf der Stirnseite konnteneingesehen werden. Durch die versteckte Lage in einem teilweise bewachsenen

2 vgl. z. B. die Achteckbasis vor der Moschee von Büyknefes: Strobel – Gerber in: AraST 16/1, Abb. 13.3 vgl. Jacopi, Fig. 43.

361

Erdhaufen dieses privaten Hausgärtchens, wurde vorläufig auf die völlige „Freilegung“verzichtet.

Zahlreiche Fragmente stellen Baublöcke oder stark beschädigte Fragmente dar,die nur dürftige stilistische Anhaltspunkte zur Einordnung geben. ZahlreicheFragmente müssen erst ausgewertet und in ihrer Funktion erkannt werden. Ein kleinesKranzfragment aus Marmor BN 154 (Abb. 11) könnte zu einer frühchristlichenSchrankenplatte gehört haben. Das Fragment BN 398 (Abb.12) mit drei halbrundenFaszien weist auf eine einstige Verwendung als Portalstein.

Bericht über den Inschriften-Survey K. STROBEL

Es seien an dieser Stelle die beiden bedeutendsten Inschriftenfunde derKampagne 2004 vorgestellt. Es sind zwei Grabstelen, die in einem Hof im DorfCamdibi aufbewahrt werden und in den Feldern beim Pflügen freigelegt worden seien.Die beiden Grabsteine müssen aber mit einer Nekropole in Zusammenhang stehen,wobei in diesem Kontext auch auf einen kleinen Tumulus mit einer mechanischenRaubgrabung in der Nähe des Dorfes hingewiesen werden kann. Ein Zusammenhangmit dem großen Gutsbetrieb südlich von Suzuz und Camdibi (s.u.) ist durchaus nahe-liegend.

Die Grabstele des Bellon (Abb. 13) mit flachgezogenem dreieckgerahmtenGiebel mit Stern und Eckakroteren (Halbpalmetten) und Giebelakroter (Palmette) istaus feinkörnigem, rein weißem Marmor. Das Stück ist ohne Zweifel als Fertigproduktohne Inschrift in die Region von Tavium importiert worden. Mit großerWahrscheinlichkeit handelt es sich um parischen Marmor. Alle Partien der Vorderfrontund der Seiten wie auch die Unterseite wurden mit feinem Zahneisen geglättet, dasnicht exakt abgegrenzte Feld für die Anbringung der Inschrift wurde nachträglich weit-er geglättet und poliert. Die Rückseite ist gepickt und gröber geglättet.

Die ursprünglich freistehend gearbeitete Stele wurde sekundär an der rechtenSeite ab der Mitte ihrer Breite nach hinten sehr sauber auf Anschluß und auf derRückseite links gröber abgearbeitet. Die Abarbeitungen dienten offensichtlich dazu,die ursprünglich eigenständig aufgestellte Grabstele in einen baulichen Verbundeinzufügen. Wahrscheinlich wurde die Stele in einen Grabbau integriert oder mitanderen Monumenten kombiniert.

Die Inschrift wurde in einwandfreiem Griechisch und in einer sehr korrekten Formder Buchstaben ausgeführt, allerdings war der Steinmetz mit der Fertigung vonInschriften und einem einer solchen repräsentativen Grabstele entsprechendenSchriftduktus nicht vertraut. Die Ausarbeitung der Inschrift ist von einer darinungeübten Hand gefertigt. Der Text der Grabstele lautet:

Bellon, Sohn des Gutumaros,oh trefflicher Heros (oh trefflicher selig Verstorbener), sei gegrüßt.Grimitalos und Andromachos für ihren Vaterum seiner Vortrefflichkeit (Tugend) willen.

Die Grabstele des Grimitalos (Abb. 14) ist ohne Zweifel lokal gefertigt. Derfeinkörnige Marmor, aus dem die Stele gefertigt wurde, ist sehr wahrscheinlich ausphrygischen Marmorbruch importiert worden. Die Eckakrotere sind nur unbeholfen alsDreiecke angedeutet, das Giebeldreieck mit dem eingeschriebenen Kreis ist äußerstunbeholfen ausgeführt. Die Glättung mit dem Zahneisen nach dem Abarbeiten derFlächen außerhalb des Giebelrahmens ist in der Meiselführung recht unregelmäßig,zeigt aber doch eine gute Qualität der Steinbearbeitung. Die Schrift ist wesentlich

362

unregelmäßiger als bei der Grabinschrift des Bellon; ebenso fehlt eine guteOrdinierung der Zeilen. Allerdings sind für die Buchstaben Sigma und Omega die „klas-sischeren“ Formen gewählt, was wohl mit dem Vorbild repräsentativer Inschriften deraugusteisch-tiberischen Zeit zu verbinden ist.Der Text der zweiten Grabstele lautet:

Grimitalos,Sohn des Bellon.Oh trefflicher Heros (oh selig Verstorbener)sei gegrüßt.

Die beiden Grabinschriften sind der erste direkte Beleg für eine Familie dergalatischen Oberschicht der Trokmer. Mit Gutumaros, seinem Sohn Bellon und dessenSöhnen Grimitalos und Andromachos fassen wir drei Generationen einer Familie destrokmischen Adels. Ganz charakteristisch für die galatischen Adelsfamilien ist der gle-ichzeitige Gebrauch verschiedener Namenstraditionen, der Keltischen wie derGriechisch-Makedonischen, hier Andromachos, wobei seit dem 2. Jh. v. Chr. einAbwechseln im Gebrauch der Traditionen zwischen den Generationen bzw. zwischenden Nachkommen verschiedenen Alters festzustellen ist. Wie es die Römer mit ihrerBezeichnung Gallograeci, „Griechen, die sich als Kelten geben“ zum Ausdruck bracht-en, war die galatische Oberschicht schon in der 1. Hälfte des 2. Jh. v. Chr. stark hel-lenisiert, ja die Keltengruppen, die zwischen 275 und 272 die Gebiete der sich nunformierenden Stammesstaaten der Galater (Tolistobogier im Westen, Tektosagen undTrokmer östlich des Halys /K›z›l›rmak) in Besitz nahmen, können als ein wichtigerMotor der Hellenisierung dieses zentralanatolischen Raumes betrachtet werden.

Für die Datierung der Grabstele des Bellon kommen die späthellenistische Zeitdes 1. Jh. v. Chr. (Mitte/2. Hälfte) und das frühe 1. Jh. n. Chr. in Frage. Für dieDatierung der Grabstele des Grimitalos ist wahrscheinlich die 1. Hälfte des 1. Jh. n.Chr. anzunehmen. Wer letzterem die Grabstele setzte, ist nicht genannt. DieserGrimitalos kann wohl zu Recht als einer der Söhne und Stifter der Grabstele des Bellonidentifiziert werden.

Bericht über die regionale archäologische Geländebegehung Chr. GERBER

Die regionale Erkundung wurde in dieser Kampagne für zwei Wochen durch dieBegehung der Italienischen Mission in Zentralanatolien ergänzt (s. hierzu separaterBericht von M. Luciani). Dieser Teil der Begehung konzentrierte sich auf den östlichenTeil der Region mit dem Fokus in Yass›höyük, der als potentielles Grabungsziel inBetracht gezogen wird. Da zum Zeitpunkt des Besuches allerdings das Getreide aufdem Hügel noch nicht abgeerntet war, konnte die geplante intensive Begehung nichtdurchgeführt werden. Mit der wohlwollenden Unterstützung der Bürgermeister bzw.Dorfvorsteher konnten in der Umgebung von Yass›höyük zahlreiche Fundplätzebesucht werden. Diese reichten von mehrphasigen Siedlungsplätzen -die meistenallerdings hellenistisch bis spätantik- bis zu Tumuli bzw. Tumuli-Gruppen.

Insgesamt wurden mit der Italienischen Mission 20 Plätze im östlichen Teil desUntersuchungsgebietes registriert und anschließend noch einmal 35 weitere Plätzev.a. im westlichen Teil der Region (Abb.15). Bei den aufgesuchten Plätzen handelt essich nicht immer um archäologische Fundplätze: gelegentlich konnten keine archäolo-gische Überreste festgestellt werden, aber auch einzelne Dörfer mit meistens Spolien

363

oder Keltersteinen sind hierbei vertreten; bei anderen Plätzen handelt es sich umTumuli.

Da wir in diesem Jahr Zugang zu den Karten des Orman Müdürlü¤ü hatten, kon-nte die für diese Kampagne entwickelte Strategie erweitert werden: es wurden nichtnur in der Landschaft markante Plätze angefahren und besucht, sondern auch Hügelaufgrund ihrer topographischen Lage auf den Karten als potentielle Besuchsziele insAuge gefasst. Die Ausrichtung der Begehung nach topographischen Gesichtspunktenführte zur Erfassung wichtiger neuer Fundplätze. Unter diesen ragen drei einphasigeSiedlungen hervor: eine hellenistisch-galatische und zwei chalkolithische.

Unter den wenigen späten Siedlungen, die dieses Jahr festgestellt werden kon-nten, ist die von Zencir-Erikli P›nar› zu nennen. Sie war offenbar von hellenistischer bisin byzantinische Zeit besiedelt gewesen. Ebenfalls in diese Periode gehören dieSiedlungsreste im Dorf Zencir selbst (Zencir-Köyiçi), die bei den Baggerarbeiten inZusammenhang mit dem neuen Dorfbrunnen freigelegt wurden. Von hier sollenmehrere vollständig erhaltene Pithoi stammen, die jetzt in verschiedenen Gärten bzw.Häusern des Dorfes stehen.

Der hellenistisch-galatische Fundplatz Süleymanl›-Kellerözü erwies sich als sehrreich an der bemalten sog. “Galatischen” Keramik. Unter den Fundstücken sindFragmente von modelhergestellten Bechern, deren Stempelmotive vermutlich einegenauere zeitliche Einstufung dieser Keramik erlauben werden.

Die Çeska Kalesi, unmittelbar nördlich von Yozgat, wurde dieses Jahr wiederbesucht, um einen ersten Übersichtsplan der Gesamtanlage mittels GPS zu erstellen.In Yozgat wurde der Mercimektepe besucht. Neben Keramikscherben konnte ein voll-ständig erhaltener und ritzverzierter Spinnwirtel aus Ton geborgen werden, der demMuseum als Inventarstück übergeben wurde. Die strategisch günstig gelegeneSiedlung -ebenfalls auf einem felsigen Sporn unmittelbar an einem Bachlauf- wurdeoffensichtlich noch vor Beginn der Karum-Zeit verlassen.

Evci-Y›lanl›tepe ist eine charakteristische frühe Höhensiedlung auf der felsigenKuppe unmittelbar an einem Bachlauf. Überraschender war jedoch die Feststellungeiner kleinen hethitischen Siedlung am Fuß des Hügels auf einer Terrasse unmittelbaroberhalb des Baches. Es ist der erste Fundplatz im Untersuchungsgebiet, an dem ingrößeren Mengen schöne Beispiele hethitischer Keramik erfasst werden konnten.Unter den insgesamt sehr wenigen Fundorten mit hethitischer Keramik ist ferner derkleine Siedlungshügel von Baltasar›lar-Höyük zu nennen. Er ist allerdings in jüngsterZeit einplaniert worden. Auch diese Siedlung befand sich auf einem Felssporn.

Tay›p-Befliktepe ist ebenfalls ein einphasiger chalkolithischer Fundplatz mit einerganz charakteristischen Keramik: sie ist bichrom gebrannt -schwarz außen und brauninnen mit einem sehr scharfen Farbwechsel in der Scherbenmitte-, aber derErhaltungszustand ist sehr schlecht, so daß kaum Profilscherben angetroffen wurden.

Çak›rhac›l›-Sögütcük P›nar› ist der bedeutendste Fundplatz dieser Kampagne.Die topographische Situation ließ hier einen der wenigen Tells in dieser Regionerwarten. Auf dem natürlichen Hügel (Sögütcük-Do¤u) wurde fast reines eisenzeitlich-es Material gefunden. Auf dem Sporn westlich des Hügels (Sögütcük-Bat›) wurdejedoch prähistorische Keramik angetroffen, die einen hohen bemalten Anteil erbrachte.Die Siedlung ist einphasig und dürfte vermutlich früh- oder mittelchalkolithisch sein.Dies wäre der erste frühchalkolithische Fundplatz im gesamten nördlichenZentralanatolien mit einem hohen Anteil an bemalter Keramik. Eine bisher in dieserRegion “vermisste” Kultur ist nun möglicherweise erstmals nachgewiesen.

Ein weiteres Ziel dieser Kampagne war die nähere Untersuchung vonSiedlungsplätzen, in denen Keltersteine gefunden wurden. In Büyüknefes-KaradutMevkii waren wieder neue Raubgrabungen durchgeführt worden. In diesem Jahr wur-den Mauern und eine weitere Struktur angeschnitten. Unter den Funden befinden sichRohrfragmente und Putz, die vermutlich zu einem größeren Becken gehören, das inZusammenhang mit der Kelterei/Weinherstellung gesehen werden muß. An einer

364

anderen Stelle dieses Fundplatzes konnten vermehrt Feinkeramik undMarmorfragmente von Wandverkleidungsplatten festgestellt werden, die auf einHerrenhaus hindeuten. Insgesamt ergibt sich das Bild eines ausgedehnten Gutshofesmit Herrenhaus, in dem verschiedene Gebäude untergebracht waren.

Von einer ganz anderen Bedeutung zeugen die Keltersteine aus Susuz-BöcüMevkii, die im Dorf Susuz angetroffen wurden. Hier konnten gleich mehrere besondersgroße und in ihrer Form nahezu identische Keltersteine dokumentiert werden, die aufeine industriell zu nennende Kelteranlage hinweisen. Bei einer Raubgrabung in Böcüwurde eine mächtige Mauer mit einem besonders dicken Verputz freigelegt. Hierbeidürfte es sich wieder um ein großes Becken handeln, das in Zusammenhang mit derWeinherstellung zu sehen ist. Die hier anzunehmende Gutswirtschaft setzte nachaufgelesenen Scherben sogen. Galatischer Ware aus einem Erosionsgraben inspäthellenistischer Zeit ein.

Diese Fundstellen unterstreichen die bereits aus schriftlichen Quellen byzantinis-cher Zeit bekannte Bedeutung der Region Tavium als Weinlieferant für die HauptstadtKonstantinopel.

Der hohe Anteil an einphasigen Siedlungsplätzen rückt die bisher bekannteBesiedlungsgeschichte der Region in ein neues Licht. Offenbar hat es hier immergenügend Wasser gegeben, so dass nicht die Notwendigkeit bestand, einen bes-timmten Siedlungsplatz immer wieder aufzusuchen bzw. immer wieder an derselbenStelle zu errichten. Dies erklärt die Seltenheit der Siedlungshügel in diesem Gebiet.

Lfde Nr. Dorf Fundplatz Datierung Befund2004/01 Büyüknefes Felder 1003-1006 röm-byz Siedlungfunde2004/02 Büyüknefes Karadut Mevkii röm-byz Siedlungsfläche2004/03 Evci Y›lanl› Tepe heth, (FBZ) Siedlung (=ITS13)2004/04 Baltasar›lar Höyük Siedlung (=ITS15)2004/09 Bahçeçik Örenler röm(?) Nekropole (=ITS18)2004/10 Ayd›ngün Mehmet Bozok Tarlas› heth??? Nekropole (=ITS20)2004/11 Yozgat Mercimektepe FBZ alte Grabungsbefunde2004/12 Beflerek Dorf bearb. Steine2004/15 Susuz Dorf röm-byz Keltersteine u.a.2004/16 Susuz Böcü Mevkii röm-byz Gutshof (?)2004/17 Çamdibi Dorf hell. Grabsteine2004/18 Susuz Bü¤enek Tepe FBZ? Siedlung?2004/19 Süleymanl› Kellerözü hell (galatisch) Siedlungsplatz2004/20 Çak›rhac›l› Çokören Tepe ?? Lesefunde(?)2004/21 Çak›rhac›l› Sö¤ütcük P›nar› I (Höyük) EZ Siedlungsplatz2004/22 Çak›rhac›l› Sö¤ütcük P›nar› II (West) CH, EZ Siedlungsplatz2004/24 Zencir Dorf bearb. Steine2004/25 Zencir Köyiçi (Grabung Brunnenzuleitung) röm Siedlungsschichten2004/26 Zencir Erikli P›nar Mevkii hell-röm/byz§ Siedlungsfläche

(Erikli Korulu¤u Yurt) 2004/27 Zencir Erikli P›nar Mevkii (Tepe) r öm/byz Gräber?2004/28 Yozgat Çeflka Kalesi EZ Berganlage (=ITS06)2004/29 Tay›p Befliktepe (Hügelplateau, Ostfeld) CH Siedlung (=ITS01)2004/30 Yamuklar (spät) Streufunde2004/32 Derecik Agabelin burun Sr. röm-byz Lesefunde2004/33 Sü¤ütlüyayla Gölyere Mevkii II, Terrasse Ost CH Siedlungsreste?2004/34 Sö¤ütlüyayla Gölyere Mevkii I, Felsplateau West (CH/FBZ) Siedlungsplatz

Liste der Fundorte 2004 (nur archäologische Fundplätze berücksichtigt!)4:

4 Die Nummer hinter “ITS” bezeichnet die Fundplatznummer der Italienischen Mission (s.u.), wenn der Fundort doppeltoder gemeinsam besucht wurde.

365

Preliminary report on the Italian mission at the Yozgat Survey M. LUCIANI

The activities of the Italian team within the Büyüknefes/Tavium -Yozgat Surveyhave developed in a two week time span, starting on the 14th of July 2004. Involvedwere the Universities of Trieste (Prof. S. De Martino), Udine (Prof. F.M. Fales) andVerona (Prof. S. Ponchia). Dr. M. Luciani (University of Udine, now University ofVienna) was field director of the project. Other members of the team were A. Intilia,M.A. (Oriental University, Naples and University of Würzburg), R. Del Fabbro, B.A.(University of Udine), L. Lorenzoni, M.A. (Verona).

The Italian team is composed of specialists in different fields, ranging fromHittitology, to Near Eastern Archaeology and History of the Ancient Near East, all dis-ciplines dealing with the pre-Classical phase of the cultural history of Anatolia. It isaccording to these research interests that we set out, within the wider frame of theKlagenfurt project, to get a first contact with the Central Anatolian highlands. Our goalwas identifying 2nd millennium BC sites for further detailed archaeological investiga-tions. As we have been able to establish during our field work and in conversations withcolleagues involved in research in the area, this target meets not only our interests butwould help in providing a long sought opportunity of filling gaps in the knowledge of thematerial cultural sequence of one the central areas – or better – the core region of theHittite empire.

I would like to express our warmest thanks to Prof. K. Strobel for inviting us to joinhis project and Dr. C. Gerber for showing to us the pottery collected in previous yearsboth on Büyüknefes and in other sites of the region, in order for us to gain a firstimpression of the material that was to be expected also from our regional investiga-tions. This introduction has laid the very foundation of our archaeological surfacereconnaissance in the area. Halil Demirdelen, M.A., our representative, with his excel-lent and competent support made it possible for us to attain quickly all the scientificinformation required. Further heartfelt thanks go to the colleagues of theBo¤azköy/Hattusa team, Dr. J. Seeher, Dr. A. Baykal-Seeher and Dr. U. Schoop fortaking time to show us the excavation and the rich pottery corpus and to illustrate thenew work on reconstructing the material cultural sequence at the Hittite capital.

During this first field season it was not possible to explore the entire region of theprovince of Yozgat. Having to chose where to concentrate our efforts, we judged itmore interesting to be exploring the area where the connection between the South,namely Aliflar Hüyük/Ankuwa to the North-West with Bo¤azköy/Hattusa or to the North-East, to Eskiyapar and Alaca Hüyük were most evident: that is in the area East ofBüyüknefes and North of Yozgat. This meant investigating the eastern half of the arealicensed to Prof. Strobel.

As reference the two main sites outside our zone of investigation, the Hittite capital herself, Bo¤azköy/Hattusa, Yaz›l›kaya as well as Alaca Hüyük and Eskiyaparwere visited in order to check structures and findings.

As far as our field methodology is concerned, we carried out a low intensity sur-vey by car, mostly along three modern roads. Due to lack of time we could not surveysystematically any given region. Instead, we visited mainly well recognisable moundsites, off the main routes.

The first number in our system, i.e. YT 04 S 001 (= YT for Yozgat; 04 for 2004; Sfor Survey, and 001 as the first of a sequence of numbers) was given to a seeminglymedium-sized hüyük, Beflik Hüyük (see below). It was encountered on the East-Westroad from Musabeyli to Yozgat, at the crossing to Bo¤azkale by taking the road to theNorth.

366

All sites were positioned exactly with a portable GPS and described according toa site sheet, especially designed for the purpose. Surface material was collected,where this was possible, on the basis of a total collection policy. In a sequence, our investigations included:

•YT 04 S 001= Beflik Hüyük•YT 04 S 002= A¤›rek Tepe (?)5, in the vicinity of Kiziltepe on the northern fringes

of the Eriözü valley. In both cases a small amount of pottery and some plaster with reed traces was

collected. The dating is prehistoric in general, probably Chalcolithic. Although assem-blages are quite small, some differences may be seen and Beflik Hüyük might be moreancient than A¤›rek Tepe (?).

As mentioned above, we intended most of all to explore the settlement patternalong the two main connection routes from the South, i.e. Yozgat: to Alaca on one handand Bo¤azköy/Hattusa on the other. Along the road to Alaca, that is the easternmostone leading North, we could identify a number of sites of different periods: they are thenumbers YT 04 S 003 to 012, in our list.

•YT 04 S 003= Yass›hüyük•YT 04 S 004= Sivrihüyük Tepe•YT 04 S 005= Dokuztepe•YT 04 S 006= Çeflka KalesiYass›hüyük (now YT 04 S 003) had already be surveyed by K. Strobel’s team.

The site is situated in the locality Kulpefle just north of the village of Yass›hüyük. Itsinterest is mainly due to the fact that this site clearly belongs not to the K›z›l›rmak -Delice Irmak hydrographical system but the Çorum Çay› draining to the North-Easttowards Eskiyapar and Ortaköy/Shapinuwa.

Yass›hüyük was still covered by grain and it was impossible to really implementany collection policy, beside some sporadic material visible through the cultivations.However, a detailed survey of the flanks has pointed out to extended stone structures,possibly referable to ancient walling. The dating to the Chalcolithic, late 3rd and largeparts of the 2nd millennia BC has been possible on the basis of an analysis of the material collected by the Austrian team in previous campaigns. If our extremely smallsample suggested generically a Hittite-period presence, the rich material examined inthe Büyüknefes depot allowed us to recognise pottery types which could be dated tothe entire span of Hittite domination.

The Muktar of Yass›hüyük was helpful in clearing province borders and led us tothe two tumuli Sivrihüyük Tepe and Dokuztepe. They had also already been investi-gated in previous years. We did not collect any pottery from these sites, but noticedextensive traces of illicit digging.

At the end of the day, on our way back to Yozgat, we climbed the Çeflka Kalesi,directly to the north of the modern capital of the province and collected quite a consis-tent quantity of pottery.

The following days, starting north on the road to Aktafl, we registered with theGPS four tumuli.

•YT 04 S 007a, YT 04 S 007b, YT 04 S 007c, YT 04 S 007d= Hüyüklartepe (?),tumuli.

No material was collected here. As we reached the modern village of Aktafl wecollected surface material pottery within the village’s premises, but the limits of the sitewere not well defined.

5 Whenever we could not establish with certainty the precise name of the site, we have indicated it with a questionmark.

367

•YT 04 S 008= AktaflWe then headed West in the direction of Türkmensar›lar, where we identified and

surveyed three more sites. In Türkmensar›lar Hüyük 1 (=YT 04 S 010) a quantity of sur-face material was identified by the members of the team and collected. Pottery of thelate 3rd and 2nd mill. BC seems very well represented in this assemblage.Unfortunately, on this site too, there were quite clear traces of illicit excavations.

Thereafter, we went to K›r›m and collected pottery from a last site shown to us bya villager.

•YT 04 S 009= Name? East of Türkmensar›lar•YT 04 S 010= Türkmensar›lar Hüyük 1 (North of Türkmensar›lar)•YT 04 S 011= Türkmensar›lar Hüyük 2 (North of Türkmensar›lar Hüyük 1)•YT 04 S 012= Büyükkale (in the vicinity of K›r›m)

A number of sites were visited on the road to Derbent:•YT 04 S 013= Y›lanl› Tepe (in the vicinity of Evci village)•YT 04 S 014= Tekkaya Tepesi (in the vicinity of Köklü Köy – was just seen from

Köklü Köy to the W of the road from N to S in direction of Alemdar)•YT 04 S 015= Biflek Hüyük6 (which belongs to the community of Baltasar›lar)•YT 04 S 016= Derbent tepe, located East of Derbent •YT 04 S 017= Bölük çam (South-West of Derbent)

While Y›lanl› Tepe produced, unexpectedly, a large amount of Hittite pottery, thefollowing site, Tekkaya Tepesi, was just seen from a distance, but it was not visiteddirectly and therefore no date may be proposed for this settlement. Also Biflek Hüyükproduced some Hittite pottery, though less than Y›lanl› Tepe. The other sites weresomewhat disappointing in producing scanty material and no diagnostics.

On the road from Büyüknefes to the South, in direction of Yerköy the followingsites were visited:

•YT 04 S 018= Örenler (in the vicinity of Bahçecik)•YT 04 S 019= Gümüflören Sivritepe (N of the road to Ayd›ngün)•YT 04 S 020= Name? (in the vicinity of Ayd›ngün, East of the Topaç river)

The first visited site produced large amounts of sarcophagi, while the followingsite had already been surveyed and was not visited again. The last site produced onlyfew diagnostics, but their dating is still uncertain.

Obviously, only systematic geo-morphological and geo-archaeological researchthroughout the entire region will have to be undertaken in order to be able to correctlycontextualise our regional observations. Furthermore, notwithstanding the first tenta-tive datings of the surface material here presented, I feel I must quote U. Schoop’sobservations on the pottery sequence in Bo¤azköy/Hattusa7: “The development ofceramic types seems not only to have been continuous but also quite slow. As a result,it is close to impossible to define any type-fossil vessel shapes as signifiers for any

6 Also known from R. Czichon, 1999, Studien zur Regionalgeschichte von Hattufla/Bo¤azköy, Mitteilungen derDeutschen-Orient Gesellschaft zu Berlin 131, 54.

7 U. Schoop, 2003, Pottery Traditions of the Later Hittite Empire: Problems of Definition, in B. Fischer, H. Genz, E.Jean, K. Köro¤lu (eds.), Identifying Changes: The Transition from Bronze to Iron Ages in Anatolia and itsNeighbouring Regions, Istanbul, 167-178.

368

given period”. And, further on “The gaps are typologically invisible”8. This means, thatall dates offered below (see table) are to be considered preliminary.

However, the state of research in the region also shows that the choice of one oreven a combined series of small to medium-sized sites in the Yozgat province offersthe potential of bringing substantial contributions to the open questions of the longsought 3rd and 2nd millennium chronology of Central Anatolian material culture.

Number Name Provisional datingYT 04 S 001 Beflik Hüyük ChalcolithicYT 04 S 002 A¤›rek Tepe (?) ChalcolithicYT 04 S 003 Yass›hüyük Chalcolithic, Late EBA, LBA (Hittite)YT 04 S 004 Sivrihüyük Tepe (IA to Hellenistic)YT 04 S 005 Dokuztepe (IA to Hellenistic)YT 04 S 006 Çeflkakale LBA ? and IA (Phrygian)YT 04 S 007a, Hüyüklartepe (?) (IA to Hellenistic)YT 04 S 007b, YT 04 S 007c, YT 04 S 007dYT 04 S 008 Aktafl Late Chalcolithic/EBA?

HellenisticYT 04 S 009 Name? LBA ??, IA?

Roman, ByzantineYT 04 S 010 Türkmensar›lar Hüyük 1 EBA (3rd mill. B.C.), MBA (Karum-period?), LBA

(Old to Middle Hittite?)YT 04 S 011 Türkmensar›lar Hüyük 2 Tumulus (IA to Hellenistic)YT 04 S 012 Büyükkale ByzantineYT 04 S 013 Y›lanl› tepe EBA LBA (Hittite)YT 04 S 014 Tekkaya Tepesi Not visited, no info on dateYT 04 S 015 Biflek Hüyük Chalcolithic, LBA (Hittite)YT 04 S 016 Derbent tepek ? (not prehistoric)YT 04 S 017 Bölük çam Sub-recent ?YT 04 S 018 Örenler Hellenistic-RomanYT 04 S 019 Gümüflören Sivritepe PrehistoricYT 04 S 020 Name? 2nd mill. BC?

Listing of the sites visited by the Italian Yozgat Survey and preliminary dating

8 Ibidem.

369

370

Abb. 1: Karte mit den geophysikalischen Prospektionsarealen

Abb. 2: Feld 124: Ergebnisse der Geomagnetik-Messungen

371

Abb. 3: Kuppe Büyükkale: Ergebnisse der Georadar-Messungen

Abb. 4: Feld 310/1: Architekturblock

372

Abb. 5: Feld 326/1: Achteckbasis

Abb. 6: BN 607: ionische Volute, Fragment von einem Kapitell

373

Abb. 8: BN 609: Architekturblock mit profilierter Vorderseite

Abb. 7: BN 606: Mauerstein aus dunkelgrauem Basalt

374

Abb. 9: BN 154: Kranzfragment aus Marmor

Abb. 10: BN 398: Portalstein

375

Abb. 11: Grabstele des Bellon

Abb. 12: Grabstele des Grimitalos

Abb. 13: Karte Tavium-Regio mit Fundorten 2004

376

Abb. 14: “Galatische” Keramik aus Kellerözü

Abb. 15: GPS-Plan Çeflka Kalesi

BERICHT ÜBER DIE TÄT‹GKEIT IN DEN MUSEENANKARA UND ÇORUM 2004

Christoph GERBER*

Im Rahmen des Projektes TAWINIJA hatte ich im Jahr 2004 die Gelegenheit,prähistorische Keramik aus den alten Grabungen Zentralanatoliens, vornehmlich ausAliflar und Alaca Höyük, einzusehen. Hier gilt es über die Ergebnisse zu berichten, diein den Museen von Ankara (Museum für Anatolische Zivilisationen) und Çorum(Archäologisches Museum und Museum Alaca Höyük) erzielt werden konnten.

Das Projekt TAWINIJA ist als Teilprojekt der Forschungen in Tavium (siehehierzu Bericht K. Strobel u.a. im Band AraST) auf die archäologische Erkundung derRegion um die antike Stadt Tavium im NW der Provinz Yozgat ausgerichtet. Da diePrähistorie im Bereich des K›z›l›rmak-Bogens noch mit vielen offenen Fragen behaftetist, wurde dieses Projekt um die Einsicht der in den Museen zugänglichenGrabungskeramik aus Aliflar und Alaca Höyük ergänzt, um eine möglichst gute Basisfür Vergleiche mit der Begehungskeramik zu bilden. Das Projekt Tawinija wurde alsForschungsstipendium von der Deutschen Forschungsgemeinschaft (DFG) finanziert.Den Verantwortlichen hierfür sei an dieser Stelle herzlich gedankt. Mein Dank giltebenso den Verantwortlichen in den Museen, die mir diese Arbeit ermöglicht haben.Stellvertretend richte ich meinen Dank an die beiden Personen, die sich direkt ummeine Anliegen gekümmert haben und die mir weit mehr entgegengekommen sind, alsich es erwarten konnte, und so zum Erfolg dieses Unternehmens beigetragen haben:es sind Herr Halil Demirdelen vom Museum für Anatolische Zivilisationen in Ankaraund Herr Önder Ipek vom Archäologischen Museum in Çorum1.

Ausgangpunkt für die Arbeit mit der Keramik in den Museen war dieArbeitshypothese, einzelne Keramikgruppen anhand fortlaufender Inventarnummernaus Alaca Höyük zu bestimmen und anhand der Vergesellschaftung unterschiedlicherGattungen zur Definition von Inventaren zu gelangen. Die Zuweisung der Keramikwährend der Grabungen nach Perioden und nicht nach Schichten, sowie die problem-behafteten Schichtbezeichnungen ließen von Anfang an keine Differenzierung inner-halb der FBZ zu2.

Da jedoch längst nicht all das gewünschte Material einzusehen war, konnte

* Dr. Christoph GERBER, Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg, Department of Prehistory and Near EasternArchaeology Marshtallhof 4 D, 69117 Heidelberg/ALMANYA

1 Namentlich erwähnen und danken möchte ich dem Direktor des AMM in Ankara, Herrn Hikmet Denizli, sowie EmelYurttagül, Filiz Akman und Soner Ateflo¤ullar›, sowie dem Direktor des Museums Çorum, Herrn ismet Ediz, und BanuÇilingir für ihr entgegenkommen und ihre Hilfe. Für die Genehmigung der Arbeiten gilt mein Dank auch der Direktionfür Denkmäler und Museen in Ankara.

2 Vgl. Gürsan-Salzmann 1992, 5. Es sei hier nochmals in Erinnerung gerufen, dass in diesen frühen Jahren der prähis-torischen Archäologie Zentralanatoliens die Abgrenzung einer regionalen frühen Kultur gegenüber Mesopotamienund der Ägäis im Vordergrund stand. Daher wurden die verbindenden Elemente hervorgehoben. Heute aber hat sichder Forschungsschwerpunkt verlagert, indem versucht wird, regionale Kulturgruppen in Zentralanatolien zu unter-scheiden, wobei das Augenmerk auf die Unterschiede zwischen den einzelnen Fundorten gerichtet wird.

377

dieser Aspekt nicht wie erhofft durchgeführt werden. Dennoch ließen sich neueEinblicke und damit auch neue Ansätze für die Prähistorie in Zentralanatolien gewin-nen.

1. Begehungskeramik von W. Orthmann (AMM – Ankara)Der im Vorjahr wiedergefundene Kasten mit einem Teil der Begehungskeramik

von W. Orthmann konnte erst dieses Jahr genauer begutachtet werden3. Von größer-er Bedeutung ist das Material von Çiçekda¤›, das offenbar fast vollständig überkom-men ist4. Dies bietet eine wichtige Ergänzung zu dem Begehungsmaterial von S.Omura, der diesen Ort zweimal aufgesucht hat und entsprechende Kollektionen aufle-sen konnte5, so dass nun ein dritter Vergleichskomplex, der nahezu 30 Jahre früheraufgesammelt wurde, zur Verfügung steht. Von besonderem Interesse ist hier dasMaterial der von Omura so benannten “Delice Irmak Painted Ware”6 sowie dieBeispiele der zur Ciradere-Gruppe gehörenden Scherben.

Ferner konnte die Keramik der Fundplätze Çerkez Höyük, Sofular (Ost) undGurhöyük (Hirfanl›) nochmals untersucht werden. Von den insgesamt 30 Stücken ausÇerkez sind nur 5 publizierte dabei7. Die Scherben aus Sofular und Gurhöyük wurdennicht publiziert8. Folgende Keramikgruppen sind vertreten: Çerkez: RotpolierteKeramik (Typ Aliflar I), “Grobe Braune Ware ohne Überzug”; sowie rot-schwarzgebrannte Keramik. Sofular Ost: rotbraun polierte Keramik; Knickwandschalen (vgl.Aliflar III) und Fragmente der “Übergangszeit”; Sofular Ost datiert also ganz ans Endeder FBZ. Gürhöyük zeichnet sich durch ein eher ungewöhnliches Keramikinventar aus.Einige Scherben sind rotpoliert und erinnern an die Keramik der Übergangszeit vonSofular. Aus einer bräunlichen Häckselware sind zahlreiche Topfränder mitGriffknubben bzw. dreieckigen Grifflappen belegt. Eine weitere recht homogeneGruppe bilden Scherben einer grauen Ware.

2. Aliflar Höyük2a. Gefäße: Es konnten nur Einzelbeispiele aus verschiedenen Schichten der

Aliflar I-Periode untersucht werden. Vorausgesetzt, diese kleine Stichprobe darf alsrepräsentativ angesehen werden, zeichnet sich folgende ausgeprägte Entwicklung derTechnologie während der gesamten Aliflar I-Periode (Schichten 11 M – 6 M) ab:während die Gefäße aus Schicht 11 noch sehr grob wirken, sind die der Schichten 10-9 offenbar die Vertreter der “klassischen” Aliflar I-Stufe. Gefäße der jüngsten Schichtenweisen dagegen schon einen sehr qualitätsvollen Überzug auf, der bereits stark an densog. “althethitischen” erinnert. Offenbar umfasst die Aliflar I-Keramik ein recht weitesSpektrum, das eine lange technologische Entwicklung andeutet. Demnach bestehtnicht nur die Notwendigkeit, sondern es ergibt sich auch die Möglichkeit, diese Periodefeiner zu unterteilen. In der späten Phase treten auch verschiedene Arten vonBemalung auf, die meistens jedoch nur in Einzelstücken belegt sind. ZahlreicheBeispiele zur “klassischen” Aliflar I-Ware stammen jedoch aus den Sondagen in derUnterstadt (Stadtterrasse), so dass eine direkte Korrelation mit den Schichten desHügels nicht möglich ist.

Unter den Importstücken ist ein kleines “syrisches” Fläschchen zu nennen (d

378

3 Orthmann 1963. Die Scherbenkollektionen wurden zwischen 1959 und 1962 aufgelesen.4 Vgl. Orthmann 1963, 59f (Nr.28). Die Scherben wurden im Herbst 1959 aufgesammelt (S. 59, Anm. 178).5 Vgl. Omura in AraST 6 (1989), 557 (unter “Colak”) und AraST 20/2,(2003), 272 sowie AAS 11, 2002, p52 [01-48] und

82, fig. 97-98. (Besuche 1987 und 2001; der Fundort wird hier als “Çorak” bezeichnet).6 S. Omura in AraST 7, 1990, 298.7 Orthmann 1963, 61f (Nr. 31). Die Scherben wurden im Jahr 1962 aufgelesen (S. 62, Anm. 181a).8 Sofular wird zumindest in Orthmann 1963, 70 genannt, Gurhöyük dagegen gar nicht erwähnt.

2762 aus Grab 46, Schicht 13 T; Abb.1), das bisher offenbar nicht als solches identi-fiziert worden ist9. Über die gesamte Oberfläche von Schulter bis Boden zieht sich eineSpiralglättung hin, wie sie aus dem türkischen Mitteleuphratgebiet in der spätenFrühbronzezeit bekannt ist.

2b. Scherbenkollektion: In Magazin auf der Burg befinden sich zahlreicheKästen mit Keramik aus Aliflar. Am ergiebigsten sind die Kästen mit chalkolithischemMaterial, da diese allein vom Tiefschnitt auf dem Hügel stammen10. In einem Kastensind v. a. Fragmente von Fruchtständern. Allerdings fehlen hier Beispiele der bekan-nten Rot-Schwarz polierten Ware. Eine recht große und sehr homogene Kollektionbesteht aus bichromer, schwarz-graubraun gebrannter Keramik. Ein Teil dieserschwarzen Oberflächen ist mit einem Graphitüberzug (Abb. 2), eine Scherbe sogar miteiner Graphitbemalung versehen (Abb.3). Das Vorhandensein von Graphitüberzug inZentralanatolien ist erstmals von L. Thissen erwähnt worden11; sicher belegt ist er bish-er in der Alt›nova in der Südosttürkei (Norfluntepe, mittleres Chalkolithikum =Obedzeit?)12. Auch hier zeigt sich wieder, wie wichtig es ist, altes Material vor demHintergrund neuerer Erkenntnisse regelmäßig zu überprüfen!

3. Alaca Höyük3a. Gefäße Ankara: Es konnte ein großer Teil der Gefäße der zweiten

Kampagne (1936) aus dem Museumsmagazin begutachtet werden. Hierbei handelt essich v.a. um die wenigen in situ-Funde aus frühbronzezeitlichem Kontext dieserKampagne.

Die erste Gefäßgruppe stammt aus einem Brandhorizont (Al/a 159-161)13. Siewurde offenbar zusammen in einem Raum gefunden, der durch einen Brand zerstörtworden war. Es sind nicht nur die entsprechenden Brandspuren vorhanden; auf derUnterseite der Gefäße sind die Abdrücke einzelner Getreidekörner eingebrannt (Abb.4). Offenbar sind die Gefäße auf glühendes Getreide gefallen, und durch Abschlussder Sauerstoffzufuhr brannten sich die einzelnen Körner mittels “reduzierendemBrand” auf der Gefäßoberfläche ein. Die Gefäße dürften also zuletzt in einer Kücheoder einem Vorratsraum verwendet worden sein14. Zwei dieser Gefäße konnten nichtuntersucht werden, da sie wegen ihrer Größe und ihres Zustandes nicht aus demMagazin bewegt werden konnten15. Demnach ist mehr Keramik aus dieserBrandschicht erhalten, als aus der Publikation hervorgeht. Dies bestätigt dieVermutung, dass Gefäße mit aufeinanderfolgenden Fundnummern tatsächlich einembestimmten Befund zugewiesen werden können. Diese Gefäße stammen aus derSchicht 5, haben aber keinerlei Affinität zur Aliflar I-Keramik. Da im gesamten

379

9 v.d. Osten 1937, 171 und Abb. 168. Die Vermutung, dieses Fläschchen sei scheibengedreht, ist nunmehr Gewissheit.Vgl. hierzu die beiden Exemplare aus den Kistengräbern aus Kültepe Schicht 15 (T. Özgüç in Festschrift Mellink,1986, 37 sowie Abb. 3-10 und 3-11).

10 Die Fundortangaben der Funde aus der Stadtterrasse können nur anhand der Originaldokumentation aufgeschlüs-selt werden. Erst dann sind die Funde bestimmten Schichten zuweisbar.

11 Der Hinweis von H. H. von der Osten 1937,52, dass die Gefäß-Innenfläche gelegentlich schwarz und sehr starkgeglättet ist, dürfte sich auf die Scherben mit Graphitüberzug beziehen. Orthmann 1963, 16f erwähnt keinerleiBesonderheiten der Ware mit schwarzem Überzug. L. Thissen in AnSt.43, 1993, 218f mit Anm. 27 erwähnt unpub-lizierte graphitüberzogene Keramik aus Aliflar Schichten 14-12M im Archäologischen Museum von Ankara.Vermutlich handelt es sich hier um dieselbe Scherbenkollektion. Thissen sieht eine Verbindung diesesGraphitüberzugs mit der Graphitbemalung aus Karanovo VI.

12 Gülcür 2000, 377: Ware W II (“Graphitüberzug-Ware”), 3848 Scherben entsprechen 12,6% der chalkolithischenKeramik.

13 Vgl. Koflay 1944, 92 und Taf. LXXI und LXXIII.14 Es sind runde bzw. ovale Deckel mit Ösen, durch die er an der Gefäßöffnung festgebunden werden konnte.15 Koflay 1944, 91 und 99 (Al/a 162 und 163); sie “kamen in der Bauschicht 5 zutage” (so S.91) bzw. aus dem “der

Bauschicht 5 entsprechenden Brandschutt”. Die Gefäße “waren mit teilweise verkohltem Getreide gefüllt.” Als drittesGefäß gehört Al/a 172 zu dieser Fundgruppe.

Grabungsareal nur ganz vereinzelt bemalte Keramik (zumeist der Intermediate-Gattung) angetroffen wurde, ist eine Aliflar-III-Schicht hier offenbar nicht vorhandengewesen. Schicht 5 könnte demnach entweder älter oder aber -vermutlich- jünger alsAliflar III anzusetzen sein.

Eine Tüllenkanne mit roter Engobe, die ebenfalls sekundär verbrannt scheint,stammt “vom Boden der Bauschicht 7” und gibt damit einen Datierungshinweis aufdiese Schicht, die vermutlich der Aliflar I-Periode angehört (Al/a 198)16. Der genaueFundkontext bedarf jedoch einer genaueren Überprüfung. Denn auf nahezu gleicherHöhe, aber “auf Boden der Bauschicht 8”, stammt eine kleine Henkelschale, diebichrom braun-schwarz gebrannt ist (Al/a 199)17. Zu dieser Gattung sind noch weitereGefäße vorhanden.

Gefäße der Rot-Schwarz gebrannten Gattung sind ebenso wie die mitBemalung keinem sicheren Fundkontext zuweisbar. Unter den Gefäßen spätererKampagnen ist ein schwarz polierter Depas zu nennen (Al/p 222 )18, wobei das Gefäßvollständig reduzierend gebrannt wurde (es handelt sich also nicht um einenschwarzen Überzug)19.

3b. Scherbenkollektion Ankara: Die Scherbenkollektion im Magazin der Burgumfasst vier Kästen: zwei mit “Chalkolithisch(em)” und zwei mit “Kupferzeitlich(em)”Material. Die Sammlung stammt aus den ersten drei Grabungskampagnen. Eingrößerer Teil der Scherben aus den beiden frühbronzezeitlichen Kästen warbeschriftet, so dass eine “stratigraphische” Übersicht gewonnen werden konnte (Tiefenzwischen 5,40 und 9,20 m)(Abb.5). Die Scherben mit “Fingernagelverzierung” stellenfast die gesamte Scherbenauswahl dar; alle Gattungen sind vermischt über nahezualle Tiefen. Bei 7,80 m zeichnet sich eine doppelte Änderung ab: die älteren“Backteller” werden von den jüngeren “Flachtellern” abgelöst; die offenbar jüngeren“Fingernagel”-Einstichreihen mit roten Malstreifen sind in den tieferen Schichten nichtmehr vertreten. Die Graue Ware ist nur in den obersten Niveaus vertreten (v.a. 5,80-6,20, sporadisch bis 7,20 hinab, tiefstes Stück bei 7,60 m).

Ein Kasten enthält rein chalkolithisches Material aus der Grabung von 1936.Insbesondere ist eine Kollektion der Schichten 11-12 und 12-13 vertreten, die einenEinblick in die Keramik dieser Schichten erlaubt. Die gesamte Kollektion birgt sehrhomogenes Material, das daher auch zeitlich eng zusammenzugehören scheint. DasEnsemble ist von grauer-graubrauner Keramik dominiert; auffällige Formen sind die“Backteller”, die Knubbengriffe sowie die Fruchtständerschalen (und Füße). Anverzierter Keramik sind Ritzungen vom Büyük Güllücek-Typ selten und “Fingernagel”-Stichreihen fehlen fast ganz. Drei Warengruppen zeichnen sich ab: eine “Graue Ware”,eine bichrome Schwarz-Braune Ware, und eine Braun-braune Ware, die allesamthäckselgemagert sind. Auf einem Schalenrand konnten Reste einer weißen Bemalungfestgestellt werden20.

Der vierte Kasten enthält eine recht große Sammlung der “kupferzeitlichen”Grauen Ware. Sie ist wie bereits erwähnt, auf die obersten Schichten beschränkt undfast nur in einer einzigen Form vertreten: Knickwandschale mit Flachboden. Einegenauere Durchsicht dieses Materials ergab jedoch, das die Scherben dieser Gattung

380

16 Koflay 1944, 99 und Tafel LXXII.17 Koflay 1944, 93 und Tafel LXXI.18 Koflay/Akok 1973, 108 (ohne Abb.; abgebildet in Gürsan-Salzmann 1992, Taf. 2.6).19 Ganz allgemein muss hier nochmals deutlich ausgedrückt werden, dass der Großteil der Keramik keinen Überzug

hat, sondern dass die unterschiedliche Oberflächenfärbung (rot bzw. Schwarz) auf den Brand zurückzuführen ist. Diegeglättete bzw. polierte Oberfläche wird fälschlicherweise immer wieder als “überzogen” bezeichnet. Vgl. hierzu dieAusführungen von L. Jacobs in Thissen in AnSt 43, 1993, 214 mit Anm. 20.

20 Die Bemalung besteht aus zwei horizontalen, unter dem Rand angebrachten Linien.

vermutlich allesamt auf der schnelldrehenden Töpferscheibe hergestellt worden sindund daher nicht in die Frühe Bronzezeit datieren. Offenbar sind hier späteisenzeitlicheStörungen vorhanden, die bei der Grabung nicht als solche erkannt wurden.Bezeichnend ist, dass ausgerechnet bei den tiefsten Stücken Hinweise aufDrehscheibenherstellung festgestellt werden konnten (Abb. 6), die die Vermutung derStörung unterstreichen21. Die heute wohlbekannte Graue Ware der späteren Eisenzeitwar damals noch nicht bekannt; wegen ihrer hohen Qualität wurde sie offenbar als“kupferzeitliche” Weiterentwicklung der viel gröberen chalkolithischen Ware angese-hen22.

3c. Gefäße Museum Çorum: In Çorum bestand die Möglichkeit, alle Gefäße ausden Vitrinen zu begutachten, wofür ich der Museumsleitung zu tiefem Dank verpflichtetbin. Dadurch konnten Beispiele verschiedener Waren eingesehen werden: Schwarz-Rot poliert, rotpoliert (Aliflar I) und schwarzpoliert neben anderen weniger geläufigenWaren, dazu fingernagelverzierte Gefäße. Eine vorläufige Tabelle, auf der Warengegen Grabungsjahre aufgetragen sind, zeigt sehr deutlich, dass in denGrabungsjahren Al, b, d und h ausschließlich rot-schwarz und schwarzpolierte Waren,in den späteren Grabungsjahren n, r, s und t hauptsächlich rotpolierte Aliflar I-,Findernageldekor und andere Waren vertreten sind (Abb. 7). Dies bestätigt in unge-wollter Weise die Arbeitshypothese, dass in verschiedenen Grabungsjahren unter-schiedliche FBZ-Schichten erfasst wurden. Bei Berücksichtigung aller im Jahr 2004eingesehenen Gefäßen erscheint dieses vorläufige Ergebnis nicht so deutlich (Abb. 8).Eine abschließende Tabelle, in der alle publizierten Gefäße berücksichtigt werden, istin Vorbereitung. Anhand der Fundnummern wird dann zu prüfen sein, ob dieArbeitshypothese erhärtet werden kann.

3d. Gefäße Museum Alaca Höyük: Im Museum von Alaca Höyük bestand eben-falls die Möglichkeit, die Gefäße der Ausstellung näher anzusehen, da der Besuch mitder Neueinrichtung der Vitrinen (des bis dahin vorübergehend geschlossenenMuseums) verbunden wurde. Den Verantwortlichen im Museum Çorum, insbesondereHerrn Önder ‹pek, möchte ich daher für das Entgegenkommen und die eingeräumtenMöglichkeiten besonders danken.

Hier ist eine ganze Kollektion von Gefäßen des Aliflar I-Typs ausgestellt, die inspäten Grabungsjahren (insbesondere r, s und t) freigelegt worden ist. Unter denScherben in der Ausstellung befindet sich auch die eines Schalenrandes mit weißerInnenbemalung23.

4. Çengeltepe (Museum Alaca Höyük)Aus dem Depot des Museums in Alaca Höyük konnte eine Auswahl von 10

Gefäßen vom Çengeltepe (heute im Stadtgebiet von Yozgat gelegen) eingesehen wer-den. Diese Übersicht erlaubt eine Einteilung der Gefäße in zwei Gruppen. MehrereGefäße haben ihre engsten Parallelen in der spätchalkolithischen Keramik von AlacaHöyük; eine weitere Gruppe hat gewisse Affinitäten zum späten Aliflar I. Demnach

381

21 Die damit vergesellschaftete bemalte Keramik dürfte bereits während der Grabung als intrusiv erkannt und aussortiertworden sein.

22 Koflay 1944, 89. Özgüç 1953, 166f geht näher auf diese Ware und ihre Bedeutung ein; aus der Diskussion wirdjedoch deutlich, dass hier die hethitische graue Ware gemeint ist, die gewisse Ähnlichkeiten zur grauminyschenKeramik der Ägäis erkennen lasse. Orthmann 1963, 78 (mit Anm. 232) fasst diese Ware als lokale Besonderheit derÜbergangsschichten in Alaca Höyük auf.

23 Diese Verzierungsart ist in Alaca Höyük bisher offenbar noch nicht festgestellt worden. Sie ist dem aus BüyükGüllücek bekannten “älteren Chalkolithikum” zuzuweisen. Einzelbeispiele sind auch aus Alisar (Schicht 14 M) bekan-nt geworden (v. d. Osten 1937, 57 und Abb. 63:3-4). Senkrechte Wellenmuster wie auf dem Beispiel aus Alaca Höyüksind offenbar weder in Alisar noch in Ikiztepe bezeugt.

scheinen in Çengeltepe zumindest zwei deutlich verschiedene Keramikgruppenvertreten zu sein, die in jeweils einen bestimmten Abschnitt des Chalkolithikums bzw.der Frühen Bronzezeit datieren24.

5. Kuflsaray (Museum Çorum)Im Depot vom Museum in Çorum konnten zehn Gefäßfragmente aus Kuflsaray

eingesehen werden25. Es sind chalkolithische Randscherben mit knubbenartigenGriffen bzw. verzierte Scherben (Ritzverzierung, weiße Bemalung). Alle sind ausgehäckselter Ware mit mineralischen Einschlüssen hergestellt und haben einenschwarzen, reduzierend gebrannten Kernbereich. Die Oberflächen sind grau odergraubraun, mehrfach ist auch ein schwarz/brauner bichromer Brand belegt.

ErgebnisDie Einsicht des Materials aus Alaca Höyük und Aliflar ist insofern als sehr ertra-

greich zu bewerten, da sie einerseits die Unterschiede zwischen der Keramik der bei-den Fundorte klargemacht hat, und andererseits gerade für die Aliflar I-Periode einerecht lange Entwicklung andeutet.

Ich habe eingangs die Arbeitshypothese erwähnt, nach der in Alaca Höyük inverschiedenen Jahren Schichten unterschiedlicher Abschnitte der FBZ freigelegt wor-den seien26.

In den Publikationen zu Alaca Höyük werden stets die beiden Perioden“Chalkolithikum” und “Kupferzeit” bzw. “Frühbronzezeit” genannt, aber es wurde nieder Versuch unternommen, hier eine weitere Untergliederung vorzunehmen. Warumdies bisher nicht möglich war, zeigt sich bei der Auswertung der Keramikfunde: Da dasgesamte frühbronzezeitliche Material als zusammengehörig angesehen wurde, ist esstets zusammengefasst worden27. Die Auflistung nach Grabungsjahren und Gattungenzeigt jedoch deutlich, dass unterschiedliche Gattungen durchaus getrennt voneinandervorkommen und längst nicht alles zusammengehören muss. Damit haben wir nuneinen Anhaltspunkt, um die frühbronzezeitlichen Befunde von Alaca Höyük zu dif-ferenzieren. Aus den gewonnenen Beobachtungen lässt sich eine weitereArbeitshypothese ableiten, dass nämlich dem Aliflar I-Horizont in Alaca Höyük ein weit-erer vorangeht, der durch schwarz-braun polierte Keramik des Typs “Ahlatlibel”gekennzeichnet ist. Dieser ist in Aliflar nicht vertreten, was durchaus auf einen Hiatusin der Sequenz hinwiesen könnte. Schließlich war es Hamit Koflay selbst, der bereitsdarauf hinwies, dass in Alaca Höyük die Entwicklung von der chalkolithischenKeramiktradition zur frühbronzezeitlichen auffällig sei, diese aber in Aliflar gänzlichfehle28. Demnach könnte es an der undifferenzierten Vorlage der Keramik von früh-bronzezeitlichen Fundorten wie Ahlatlibel liegen, dass beide Gattungen immer als gle-ichzeitig angesehen wurden. Wir kommen in einer Differenzierung der zentralanatolis-chen Frühbronzezeit vermutlich nur dann weiter, wenn wir hier mit neuen Ansätzenherangehen. Als ein Beitrag hierzu möge diese im Jahr 2004 durchgeführte Arbeitdienen.

382

24 Im Bericht über die Grabung (A. Ünal in Belleten 15/1, 1966, 119-142) wird die prähistorische Keramik zusammen-fassend als frühbronzezeitlich bezeichnet. Harmankaya u.a. (Hrsg.) TAY: Çengeltepe ITÇ vom 9/4/2002 haben dieDatierung in FB II/III übernommen.

25 Grabungsbericht von H. Z. Koflay ebenfalls in Belleten 15/1, 1966, 89-97.26 Vgl. hierzu meinen Beitrag für KASKAL, vol 2 (2005), in dem die Beiträge zum internationalen Kongress “Treading

the (military, commercial, and cultural) itineraries of the Ancient Near East” (Udine, Sept. 2004) veröffentlicht werdensollen. Ich kann hier auch nicht auf das Ergebnis der stratigraphischen Untersuchungen im Bereich der Fürstengräbervon 1936 anhand der Grabungspublikation eingehen. Dies geschieht ausführlich in meinem Beitrag zur Festschrift fürProf. Hayat Erkanal (erscheint voraussichtl. 2005).

27 s. a. Gürsan-Salzmann 1992, 5 (Punkte 3 und 4 bezügl. der Schichtenzuweisung der Funde).28 Koflay 1944, 164.

BIBLIOGRAPHIE

Gülcür, S.2000 Norfluntepe: die chalkolithische Keramik (Elaz›¤/Ostanatolien); in: C.

Marro (H. Hauptmann (Hrsgg), Chronologies des pays du Caucase et del'Euphrate aux IVe-IIIe millenaires (actes du colloque d'Istanbul, 16-19décembre 1998), 375-418.

Gürsan-Salzmann, A. 1992 Alaca Höyük: A reasessment of the excavation and sequence of the Early

Bronze Age settlement. Ph.D.diss., Ann Arbor (Microfilm).Koflay, H. Z. 1944 Ausgrabungen von Alaca Höyük. Ein Vorbericht über die im Auftrage der

Türkischen Geschichtskomission im Sommer 1936 durchgeführtenForschungen und Entdeckungen. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Koflay, H. Z./Akok, M. 1973 Alaca Höyük Kaz›s›. 1963-1967 Çal›flmalar› ve Kefliflere Ait Ilk

Rapor/Alaca Höyük Excavations. Preliminary Report on the Research andDiscoveries 1963-1967. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Orthmann, W.1963 Die Keramik der Frühen Bronzezeit aus Inneranatolien. IstForsch 24,

Berlin.v. d. Osten, H. H.1937 The Alishar Höyük. Seasons of 1930-32 I, Chicago, OIP 28.Özgüç, T. und N.1953 Kültepe Kaz›s› Raporu 1949 / Ausgrabungen in Kültepe, Ankara: Türk

Tarih Kurumu.

383

384

Abb. 1: Aliflar: „syrisches“ Fläschchen mit Spiralglättung (d2762)

Abb. 2: Aliflar: Scherben mit Graphitüberzug

385

Abb. 3: Aliflar: Scherbe mit Graphitbemalung (links oben; rechts: zwei Beispiele mit weißer Bemalung)

Abb. 4: Alaca Höyük: Gefäß mit eingebrannten Abdrücken von Getreidekörnern (Al/a 159)

386

Abb. 5: Alaca Höyük: Tabelle der erhaltenen Scherben, aufgeschlüsselt nach Gattungen und Fundtiefe

387

Abb. 6a: Alaca Höyük: scheibengedrehte “Graue Ware”, charakteristische Scherben

Abb. 6b: Alaca Höyük: scheibengedrehte “Graue Ware”, Scherben mit Spuren der Herstellung auf einer schnelldrehenden Scheibe

388

Abb. 7: Alaca Höyük: Tabelle mit der Darstellung Keramikgattung/Grabungsjahr (Museum Çorum)

Abb. 8: Alaca Höyük: Tabelle mit der Darstellung Keramikgattung/Grabungsjahr (Museum Çorum und Museum Alaca Höyük)

TRAKYA’DA B‹R ENDÜSTR‹ ARKEOLOJ‹S‹ PROJES‹:

KIRKLAREL‹-DEM‹RKÖY DEM‹R DÖKÜMHANES‹2004 YILI YÜZEY ARAfiTIRMASI

H. H. Günhan DANIfiMAN*Gülsün TANYEL‹

GiriflTürk Bilim Tarihi Kurumu ad›na ve isimleri afla¤›da belirtilen alt› ayr› üniversite-

mize mensup bilim adam›n›n iflbirli¤i ile K›rklareli Müzesi - Almanya’daki Bochum Me-talurji Müzesi’nin kat›l›m›yla sürdürülmekte olan “K›rklareli-Demirköy (Samakocuk) De-mir Dökümhanesi” ve yak›n çevresindeki bilimsel çal›flmalara 2004 y›l› yaz dönemindedevam edilmifltir1. Bir yandan 2001 y›l›nda bafllat›lan ve ayn› proje kapsam›nda yürü-tülen kaz› çal›flmalar› sürdürülürken, di¤er yandan K›rklareli Müzesi Müdürü Zülküf Y›l-maz birlikteli¤inde ve afla¤›da belirtilen proje ekibi elemanlar› taraf›ndan 28-31 Tem-muz 2004 ve 07-12 Ekim 2004 tarihleri aras›nda yüzey araflt›rmas› çal›flmalar›na de-vam edilmifltir.

1- Prof. Dr. Hadi Özbal – Bo¤aziçi Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Kimya Bölümü, Bebek, ‹stanbul;2- Doç. Dr. Günhan Dan›flman – Bo¤aziçi Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Bebek, ‹stanbul;3- Doç. Dr. Ünsal Yalç›n – Metalörji Müzesi, Bochum, Almanya;

* Doç. Dr. H. H. Günhan DANIfiMAN, Bo¤aziçi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Bebek-‹stanbul/TÜRK‹YEYrd. Doç. Dr. Gülsün TANYEL‹, ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, Restorasyon Anabilim Dal›, Taflk›flla-Taksim-‹stanbul/TÜRK‹YE

1 Bu projeye 2004 y›l›nda Türk Bilim Tarihi Kurumu’nun yapt›¤› malî katk› yan›nda, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› DÖS‹MMFonu, Baflbakanl›k Tan›tma Fonu, TÜB‹TAK Sosyal Bilimler Araflt›rma Fonu (SBB-2012 No’lu Proje ile), Bo¤aziçi Üni-versitesi Bilimsel Araflt›rma Projeleri Fonu (04-B-904 Kodlu Proje ile) maddî katk›da bulunmaktad›r. Ayr›ca K›rklare-li Köy-Koop. Birli¤i Baflkan› Erdo¤an Kantürer ile Demirköy Do¤ay› ve Kültürel De¤erleri Koruma ve Tan›tma Derne-¤i (DEKAT) Yöneticisi S›rr› Tanay çok de¤erli aynî yard›mlar sa¤lam›fllard›r. Tüm proje ekibimiz ad›na bu kurumlarave yöneticilerine yapt›klar› de¤erli katk›lar için içtenlikle teflekkür ederiz. Çok-disiplinli bu projenin iflbölümü afla¤›dakigibidir:

1. Proje Baflkan› – Prof. Dr. Ekmeleddin ‹hsano¤lu (Türk Bilim Tarihi Kurumu Baflkan›);2. Koordinasyon ve Proje Merkezi – Doç. Dr. Mustafa Kaçar (TBTK Genel Sekreteri);3. Kaz› Baflkan› ve Proje Yönetmeni – Arkeolog (M.A.) Zülküf Y›lmaz – K›rklareli Müze Müdürü;4. Kaz› Çal›flmalar› – Prof. Dr. A. Osman Uysal ve ekibi (Çanakkale 18 Mart Üniversitesi);5. Mimari Belgeleme ve Restorasyon Çal›flmalar› – Yrd. Doç. Dr. Gülsün Tanyeli (‹.T.Ü.);6. Arkeometri Çal›flmalar› – Prof. Dr. Hadi Özbal (B.Ü.) ve Prof. Dr. Emre Dölen )M.Ü.);7. Osmanl› Endüstri Arkeolojisi Araflt›rmas› – Prof. Dr. Atilla Bir (‹.T.Ü.) Doç. Dr. Günhan Dan›flman (B.Ü.)

Doç. Dr. Mustafa Kaçar (‹.Ü.) ve Yrd. Doç. Dr. Gülsün Tanyeli (‹.T.Ü.)

389

4- Yrd. Doç. Dr. Gülsün Tanyeli – ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, Restorasyon Anabilim Dal›, Taflk›flla, Taksim, ‹stanbul;5- Mimar Nurdan Kuban (Doktora Ö¤r.) – ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, Restorasyon Anabilim Dal›, Taflk›flla, Taksim, ‹stanbul;6- Ö¤r. Gör. Aptullah Deveci – Anadolu Üniversitesi, Mühendislik Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü, ‹ki Eylül Kampüsü, Eskiflehir.

Yüzey Araflt›rmas›2004 yaz döneminde yap›lan yüzey çal›flmalar›na Demirköy’deki Orman ‹flletme

Müdürlü¤ü’nden emekli memur Selahattin Güre’nin mihmandarl›¤›nda, dökümhane et-raf›ndaki yaklafl›k 25 km2 lik yo¤un ormanl›k alan taranarak bafllanm›fl ve izabe f›r›nla-r› kal›nt›lar› cüruf belirlenerek GPS cihaz› yard›mlary›la haritaya ifllenmek üzere ölçüm-leri yap›lm›flt›r (Harita).

A. Temmuz 2004 ay›nda ilk belirlenen alanlar ve buluntular› s›ras›yla flu flekil-de özetlenebilir:

a) ‹lk araflt›r›lan bölge eski Demirköy veya Dolap Yolu oldu ve bu alanda 2003y›l›nda belirlenmifl olan f›r›n›n yan› s›ra Dolapdere’nin iki yan›nda demir cevheri ç›kar-ma alanlar› bulundu;

b) Balaban yolu üzerinde, Derin Çatak mevkiinde eski su kanal› izlerine ve bolcüruf y›¤›nlar›na rastlan›ld›;

c) Balaban yolu üzerinden Dörtyol güzergâh›n› takip ederek Velika Deresi vadi-sinde genifl bir alana yay›lm›fl olan cüruf y›¤›nlar›na ulafl›ld›;

d) ‹kinci araflt›rma bölgesi Sivriler yolundan güneye sap›larak ulafl›lan eski Sa-makocuk yerleflkesinin kal›nt›lar›na gelindi, ancak bu bölgede ev temellerinin kal›nt›la-r› d›fl›nda yerleflmeye iliflkin izlerin çok belirsiz olmas›na karfl›l›k baz› su kanallar›n›nvarl›¤› saptand›;

e) Daha sonra Urgaz yolundan Avc› Çeflmesi’ne gelindi ve B›çk› Dereyi takipederek Güneflli Göller’e ulafl›ld› ve bu yol boyunca sa¤l› sollu cevher çekme yerlerininbelirtileri gözlendi;

f) Güneflli Göller mevkiinden B›çk› Deresi Tarlas›’na kadar yer yer tafl duvarlar›korunmufl bir su kanal› sistemi izlendi ve b›çk› yeri olarak adland›r›lan noktada iki ka-nal sisteminin birleflti¤i saptand›;

g) Bundan sonra B›çk› Deresi Tarlas›’nda bol cüruf ve f›r›n kal›nt›lar› görüldü;h) Orman yolunun Sivriler çata¤›na ba¤lant›s› olan ve Sinan’›n Tarlas› olarak bi-

linen noktada yolun yan taraf›nda yol yap›m› s›ras›nda a盤a ç›kar›lm›fl bir cüruf y›¤›n›saptand›.

i) Bir üçüncü araflt›rma bölgesi Be¤endik Köyü yak›nlar›ndaki Bak›r Dere mevki-inde yine yol yap›m› s›ras›nda a盤a ç›kar›lm›fl olan bak›r cüruflar› oldu ve demir üreti-miyle birlikte bak›r üretiminin de Osmanl› Dönemi için önemli oldu¤u anlafl›ld›;

j) Dördüncü araflt›rma bölgesi Hamdi Bey (eski ad›yla Turulya) Köyü oldu ve buköyden Avc›lar Köyü’ne giden yolun 19. kilometresinde Küçük Manast›r’›n kal›nt›lar›n›nbulundu¤u sapaktan girilerek Çingene Bay›r› Deresi kenar›ndaki yolun üst taraf›ndatahrip edilmifl iki f›r›n, derenin iki yan›nda kanal kal›nt›lar› ile iki f›r›n grubu daha bulun-du ve dere üzerindeki köprüyü geçince cevher çekme alan› belirlendi;

k) Temmuz 2004 ay›nda gerçeklefltirilen yüzey araflt›rmas›n›n son bölgesi ÜçDereler mevkii idi ve derelerin birleflti¤i noktadaki cüruf alanlar›n›n belirlenmesine çal›-fl›ld›, ayr›ca sözlü tarih çal›flmalar› s›ras›nda Demirköylüler’den ö¤renilen ve 1950’li y›l-larda dökümhanenin demirden imal edilmifl çark›n›n sökülüp hurda olarak sat›lmas›

390

sonras› manda arabalar›yla tafl›n›rken çamura saplan›p terkedildi¤i yer arand›, ancakbulunamad›.

Temmuz 2004 tarihindeki yüzey araflt›rmalar› s›ras›nda yukar›da belirtilen çal›fl-malara ek olarak üretim bölgesine hâkim bir noktada bulunan Kale Tepe üzerindeki surduvarlar› araflt›r›ld› ve Avc›lar Köyü yak›n›ndaki Osmanl› Dönemi mezarl›¤›nda eski ya-z›l› mezar tafllar› belirlendi. Her iki alan›n tescilinin yap›lmas› ve koruma çal›flmalar›-n›n ele al›nmas› konusunda ilgililerin uyar›lmas› için giriflimler bafllat›ld›.

B. Ekim 2004 ay›nda yap›lan yüzey araflt›rmas›nda bir yandan tespitler hari-taya ifllenirken di¤er yandan da madencili¤in çok yo¤un oldu¤u B›çk› Deresi mevkiin-de sistematik araflt›rmalara devam edildi, flöyleki:

a) B›çk› Deresi boyunca befl ayr› yerde izabe kal›nt›lar›na rastland› ve hepsindeizlenen ortak yön f›r›nlar›n dere kenarlar›nda kurulmufl olmas› ve ifllenen cevherin dehemen yak›n›ndaki yamaçlardan temin edilmifl olmas› idi;

b) Yüzey araflt›rmas› s›ras›nda ya¤an ya¤mur sonras›nda siyah renkli magnetitcevherinin dere yataklar›nda yo¤un olarak gözlemlenmesi üzerine, dökümhanenin üstteras›nda 2004 y›l›nda gerçeklefltirilen kaz› çal›flmalar› s›ras›nda mescidin alt kat du-varlar›n›n hemen d›fl›nda bulunmufl olan iki adet magnetit dolu çukurun menfleine ifla-ret etmifl oldu¤u;

c) Daha sonra Balaban istikametinde orman içi yollar üzerinde genelde düfleykaz›lm›fl eski cevher galerileri belirlenmifl olup bu galerilerin ilerki sezonlarda ayr›nt›l›araflt›rmas›n›n yap›lmas› gere¤i ortaya ç›km›flt›r

2004 y›l› yüzey araflt›rmalar› s›ras›nda belirlenen tüm cüruf y›¤›nlar› ile f›r›n ka-l›nt›lar›ndan ve de cevher galerilerinden laboratuvar analizleri için örnekler al›nm›fl olupbu analizler Bo¤aziçi Üniversitesi Arkeometri Merkezi Laboratuvarlar›’nda Prof. Dr. Ha-di Özbal taraf›ndan incelenmeye bafllanm›flt›r. Analiz sonuçlar›n›n ilk de¤erlendirmele-ri K›rklareli Müzesi Müdürü Zülküf Y›lmaz’›n 2004 y›l› araflt›rma ve kaz› çal›flmlar› ra-poru içerisinde özetlenmektedir.

Yüzey Araflt›rmas›ndan Beklenen Bilimsel Veriler Yüzey araflt›rmas› çal›flmas›n› gerekli k›lan bafll›ca sorular flunlard›r:1. Dökümhanenin ne zaman ve ne kadar bir süreyle kullan›ld›¤›;2. Dökümhanenin ifllevleri;3. Üretim tekni¤i ve üretilen malzemenin kalitesi ve niteli¤i;4. Kullan›lan cevherin al›nd›¤› yer (eski iflletmeler) ve niteli¤i;5. Dökümhanenin yak›n çevresinde ve Trakya genelindeki ekonomik, sosyal ve

kültürel önemi.

Yukar›daki sorulardan yola ç›karak, çal›flmalar›n uzun vadedeki amac›, Istranca-lar’›n güney kesimlerini içine alan Dereköy – Demirköy bölgesinde madencili¤in ne za-man bafllad›¤›n›, bölgeye yerleflen ilk toplumlar›n madencilikle iliflkisini ve ayr›ca Bul-garistan bölgesinde bulunan ve Osmanl› arfliv belgelerinde Samakov ve Praviflte dö-kümhaneleri olarak bilenen eski iflletmeleri tespit etmektir. Böylece yaln›z demir ma-dencili¤i ile kalmay›p Güney Istrancalar’daki bak›r, kurflun ve di¤er madenleri de çal›fl-ma kapsam›na almak gerekir.

Bölge olarak tespit edilen tüm buluntular›n evanteri ç›kar›larak ilgili kurul taraf›n-dan tescillerinin yap›lmas›n›n sa¤lanmas›na çal›fl›lacakt›r.

Bilimsel bulgular› temel alarak ad› geçen dökümhane ifller halde restorasyonuyap›larak bir aç›k hava endüstri müzesi olarak tanzim edilip ziyaretçilere aç›lacakt›r.Böylece bölgenin turizm potansiyeline de katk› sa¤lam›fl olacakt›r.

391

2005 Sezonu Yüzey ve Arkeometalurjik Araflt›rma Plan›2003 ve 2004 y›llar›nda Demirköy Dökümhanesi ve civar›ndaki ormanl›k alanda

Türk Bilim Tarihi Kurumu önderli¤inde bir araya gelmifl bulunan bilimsel heyet taraf›n-dan gerçeklefltirilmifl olan yüzey araflt›rmalar›n›n ve toplanan cüruf ve f›r›n örneklerininlaboratuvar analiz sonuçlar›ndan Demirköy (Samakocuk) iflletmelerinde kullan›lan tek-nolojilerde farkl›l›klar oldu¤u anlafl›lm›fl, ayr›ca f›r›nlar›n ifllevi ve verimlili¤i bak›m›ndanda farkl›l›klar oldu¤u gözlenmifltir. Bu nedenle sistematik yüzey araflt›rmas› sonras›n-da kontrollü olarak gerçeklefltirilecek f›r›n sondajlar›ndan al›nacak analiz örneklerininverece¤i sonuçlar›n kronolojik ve teknolojik farkl›l›klar› a盤a ç›karaca¤› düflünülmekte-dir. Dolay›s›yla 2005 sezonu için çal›flma plan› afla¤›daki flekilde olacakt›r:

a) Demirköy ve çevresinin sistematik yüzey araflt›rmas›na devam edilmesi;b) Seçilen pilot f›r›n ve cüruf y›¤›nt›s›nda kontrollu sondaj kaz›s› yap›lmas›;c) 2004 y›l›nda aç›k olarak tespit edilen baz› iflletme çukurlar› içinde (cep ve ga-

leriler ile dikey çukurlarda) sistematik cevher örne¤i al›nmas› ve gerekirse küçük çap-ta temizlik çal›flmas› yap›lmas›;

d) Afla¤›da belirtilen laboratuvar çal›flmalar›n›n planlanmas›:1. Cevher, cüruf ve metal örneklerinin kimyasal analizleri;2. Ayn› malzemenin mineralojik ve metallografik analizleri;3. Karbon-14 tarihlendirilmeleri;

e) Bulgaristan s›n›rlar› içersinde kalm›fl bulunan Osmanl› Dönemi dökümhane-lerinde teknik inceleme yap›lmas›;

f) Osmanl› arfliv belgelerinde yap›lacak tarama çal›flmalar› ile sahada elde edi-lecek teknik bilgilerin yorumlar›n›n kontrol edilmesi ve de¤erlendirilmesi.

392

393

Har

ita:

200

4 y›

l› yü

zey

arafl

t›rm

as› h

arit

as› (

1:25

,000

) –

(Haz

. Dr.

Kan

i Ku

zucu

lar

(‹.T

.Ü.)

)

KIRAN GÖLÜ KUTSAL ALANI 2004

Zeynep KUBAN*Turgut SANER

“K›ran Gölü Kutsal Alan›” yüzey araflt›rmas› 29 A¤ustos – 3 Eylül 2004 tarihleriaras›nda Yrd. Doç. Dr. Zeynep Kuban ile Doç. Dr. Turgut Saner’in yürütücülü¤ündegerçekleflmifltir. Bakanl›k temsilcisi olarak çal›flmaya Samsun Müzesi’nden Emine Y›l-maz kat›lm›flt›r. 2004 çal›flma sezonunda kutsal alan›n çevresindeki yerleflmelerden,öncelikle 2003’te Kumalan› ve Alagelmas› mevkilerinde yeni tespit edilen kal›nt›lar eleal›nm›flt›r. Yay›na haz›rl›k amac›yla K›ran Gölü Kutsal Alan›’nda eksik ölçüler tamam-lanm›fl ve gözlemler yap›lm›flt›r. Bunun d›fl›nda Alagelmas› Liman›’n›n bat› yönündedevam eden Uzuntarla düzlü¤ünün yak›n›nda bulunan Fidye mevkii ziyaret edilmifl veburada oldukça genifl bir kal›nt› grubu tespit edilmifltir (Harita: 1, 2).

Araflt›rman›n ilk günü Alagelmas› Liman›’na ayr›lm›flt›r. 2003 sezonunda buradaiki kilise ve bir sarn›ç ölçülmüfl, çal›flman›n bitmesine çok yak›n bir zamanda üçüncübir kilise tespit edilmifltir. Tek nefli, narteksli bir plana sahip kilise, hemen yak›n›nda bu-lunan di¤er kiliselerle benzerlik göstermektedir. Kilisenin apsisi kolayca okunabilecekdurumda korunmufltur, ancak nef duvarlar› k›smen y›k›lm›fl ve bitki örtüsü alt›nda ölçü-lemeyecek biçimde kaybolmufltur. Yap›n›n inflaat›nda Antik Ça¤’a ait çok say›da blokdevflirme malzeme olarak kullan›lm›flt›r. Alagelmas› kal›nt›lar› Antik Ça¤’da (a¤›rl›kl›olarak Helenistik Ça¤) ve Bizans Döneminde yerleflime sahne olmufltur. Kal›nt›lar› sap-tanan üç kilise ile Antik Ça¤ kal›nt›lar› ayn› alanda yer almakla birlikte birbirinden ayr›iki grup oluflturmaktad›r. Kiliseler kayalara daha yak›n bat› koyunun arkas›nda yer al›r-ken, Antik Ça¤ yerleflmesi denize uzanan yar›madan›n bafllang›c›nda konumlanm›flt›r(Resim: 1). Önceki çal›flma sezonlar›nda karfl›lafl›lan ve Antik Ça¤’da tüm yar›madaiçin tipik say›lan mezar, zeytinya¤›/flarap iflli¤i ve ev grubuna ait kal›nt›lar burada datekrarlanmaktad›r. Denize yak›n bölgede infla edilmifl bar›naklardan dolay› tahrip ol-mufl mezar yap›lar›na ait baz› yap› ö¤eleri saptanm›flt›r. Bunlar›n aras›nda bölgenin ka-rakteristik basamakl› kaideleri, bosajl› bloklardan oluflan bir ön cephe duvar› ve mezarodas› yer almaktad›r (Resim: 2). Üzerine dört stelin oturabilece¤i büyük bir sunak/ka-ide dikkat çeken parçalardand›r (Resim: 3). Ayr›ca, K›ran Gölü Kutsal Alan›’ndaki tap›-na¤›n zemin bloklar›n›n oturdu¤u, üst yüzeyi kademeli bloklardan burada da bulunmak-ta, bu saptama kutsal alan ile çevre yerleflmelerinin eflzamanl›l›¤›na iflaret etmektedir.Alagelmas›’nda, K›ran Gölü yüzey araflt›rmas›nda daha önce baflka alanlarda rastlan-mayan, kenar› profilli basamak bloklar›yla da karfl›lafl›lm›flt›r (Resim: 4). Bu bloklar›nbenzerleri genellikle Helenistik Döneme tarihli tap›nak, mezar ve an›tlar›n basamakla-r›nda kullan›lm›flt›r.

* Yrd. Doç. Dr. Zeynep KUBAN, ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Tarihi Anabilim Dal› Taksim34437 ‹stanbul/TÜRK‹YEDoç. Dr. Turgut SANER, ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Tarihi Anabilim Dal› Taksim34437 ‹stanbul/TÜRK‹YE

395

2004 kampanyas›ndaki ikinci çal›flma yeri Kumalan›’d›r. Üç büyük düzlü¤ün bir-lefliminden oluflan Kumalan› mevkiinde, yerlerin adland›r›lmas›nda kolayl›k sa¤lamaküzere ortadaki düzlük “Kumalan›”, di¤erleri de “Kumalan› Kuzey” ve “Kumalan› Güney”olarak tan›mlanm›flt›r. Buna göre 2004 çal›flmas›nda belgelenen kilise, Kumalan› düz-lü¤ünün orta k›sm›nda, do¤u yamac›nda yer almaktad›r. Kilise, düzlükteki bir yerleflme-nin üzerine, oradan al›nan antik bloklarla infla edilmifltir. Yine tek nefli ve narteksli birplan düzeni gösteren kilisenin narteks ve apsis k›s›mlar› iyi korunmufltur (Resim: 5).Duvar iflçili¤i aç›s›ndan Alagelmas› kiliseleriyle ayn› yaklafl›m söz konusudur. Özellik-le apsislerin duvar örgüsünde harç içine kar›flt›r›larak kullan›lan oldukça büyük boyut-lu seramik parçalar› dört kilisede de benzer biçimde uygulanm›flt›r (Resim: 6). Kiliseninkuzey nef duvar› büyük oranda harap olmufl, güney duvar› ise nispeten daha iyi korun-mufltur. Ayakta kalan bir kap› sövesi bu yönden de bir girifl oldu¤unu göstermektedir.Narteks k›sm›nda ise apsis eksenindeki girifl kap›s›n›n sövelerinden güneydeki hâlenayakta durmaktad›r.

Kilisenin önündeki düzlü¤e bakan yamaçta, prizmatik bir plinthos ile bunun üze-rine yerlefltirilen türden dairesel kesitli stel saptanm›flt›r (Resim: 7). Kaide ile steldenoluflan bu sunaklar›n örnekleri daha çok Rodos’tan bilinmektedir. Ayn› sunaklara aitparçalara K›ran Gölü Kutsal Alan›’n›n yak›n›nda da daha önce rastlanm›flt›r. Kumalan›Güney düzlü¤üne geçiflte yine küçük bir yerleflim birimi tespit edilmifltir. Birden fazlamezar yap›s› bar›nd›ran bu yerde, konutlara ait duvar kal›nt›lar› düzlü¤ün do¤u yama-c›nda bulunmaktad›r.

K›ran Gölü ile H›d›rl›k Liman› aras›nda daha önceki y›llarda rastlanm›fl olan ikikal›nt› grubunda daha gözlemlerde bulunulmufltur. Genel yerleflim flemas›nda (konut,zeytinya¤›/flarap iflli¤i, mezar an›t›) olan bu yap› topluluklar›n›n ilkinde mezar yap›s› bu-lunamam›flt›r. Konut yap›s›nda iki ayr› odadan oluflan plan net biçimde okunabilmekte-dir.

‹kinci yap› kal›nt›s›, yeni kullan›mlarla çok da¤›t›lm›fl ve tahrip edilmifltir. Buradabir konut yap›s›, zeytin/üzüm presleme birimi ve mezar yap›s›na ait iki adet basamakl›blok tespit edilmifltir. Bu iki yerleflmenin d›fl›nda, 2003 sezonunda tespit edilen K›z›lbu-run mevkiindeki yerleflim yeri bir kez daha ziyaret edilmifltir. K›z›lburun mevkiine ulafl-madan önce geçilen Uzuntarla’da yine önceki çal›flmada tespit edilen bir yap›ya ek ola-rak çok tahrip edilmifl iki yerleflim yeri daha görülüp belgelenmifltir.

Yeni ve büyük bir yerleflim birimi ise 2004 y›l›nda Uzuntarla düzlü¤ünün bat›s›n-da, Fidye mevkiinin kuzeybat›s›nda saptanm›flt›r. Düzlü¤ün sonunda yer alan bir tepe-nin üzerine ve yamaçlar›na yay›lan yerleflim, Kumalan›’nda (Kumalan› Kuzey) oldu¤ugibi, ortalaman›n d›fl›nda büyüklükteki bir yerleflime aittir. Çok say›da pres taban tafl›-n›n varl›¤›, konutlara ve mezar yap›lar›na ait duvarlar bu izlenimi desteklemektedir. Fid-ye mevkiindeki bu yamaç yerleflimi hem Uzuntarla düzlü¤üne hâkim, hem de güneyin-deki Tola Liman› ile irtibat içindedir. Bizans Döneminde yerleflmenin üst k›sm›na bir ki-lise infla edilmifltir (Resim: 8). Bölgedeki kilise tipolojisine uygun bir biçimde tek neflive narteksli olan kilisenin apsis ve narteks k›s›mlar› iyi tan›nacak durumdad›r. Tepeninüzerindeki yerleflim yerinin mezarlar› da komflu yamaçta ve düzlükte yer almaktad›r.Fidye mevkiinde, di¤er yerlerde çok say›da örne¤i saptanan basamakl› kaidelerin kom-pozisyonunu tamamlayan, mermer ve kumtafl›ndan yap›lm›fl silindirik iki stel parças›tespit edilmifltir. Özgün boyutuna dair bir bilgi vermeyen mermer parça (Resim: 9)bugünkü hâliyle yaklafl›k 35 cm. yüksekli¤indedir ve kaidesi profilli bir bitime sahiptir.Kumtafl›ndan yap›lm›fl di¤er stel parças›n›n da gövdesi düz, üst k›sm› hafif oyuktur(Resim: 10).

K›ran Gölü Kutsal Alan›’n›n hinterland›n› oluflturan yerleflimler 2004 çal›flmas›y-la birlikte, bir de¤erlendirmeye izin verecek oranda saptanm›fl olmaktad›r. Taranan böl-ge bat›da K›z›lburun-Fidye, ortada K›ran Gölü Kutsal Alan› ve do¤uda Kumalan›’ndangeçen yaklafl›k befl kilometrelik bir hatt›n kuzey k›sm›n› içine almaktad›r.

396

397

Harita 1: Çal›flma bölgesi haritas› do¤u k›sm›

Harita 2: Çal›flma bölgesi haritas› bat› k›sm›

398

Resim 2: Alagelmas›, mezar yap›s› duvar›

Resim 1: Alagelmas›, genel görünüm

399

Resim 4: Alagelmas›, profilli basamak bloku

Resim 3: Alagelmas›, dört stelli sunak/kaide

400

Resim 6: Alagelmas›, kilise apsisi duvar örgüsü

Resim 5: Kumalan›, kilise apsisi

401

Resim 7: Kumalan›, dairesel kesitli stel

Resim 8: Fidye, kilise apsisi

402

Resim 9: Fidye, mermer stel

Resim 10: Fidye, kumtafl› stel

2004 YILI M‹DA‹ON/KARAHÖYÜK YÜZEY ARAfiTIRMASI

A. Nejat B‹LGEN*

Midaion/Karahöyük Eskiflehir ‹li’nin 30 km. do¤usunda, Karahöyük Köyü’nün 1km. güneydo¤usunda Eskiflehir-Alpu yolunun 700 m. kuzeyinde, Karahöyük Köyüs›n›rlar› içerisinde yer almaktad›r.

Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’nün 15.05.2004 gün ve 10970say›l› yüzey araflt›rmas› izniyle 18.06.2004-12.07.2004 tarihleri aras›nda yüzeyaraflt›rmas› çal›flmalar› sürdürülmüfltür. Bakanl›k temsilcisi olarak ‹zmir ArkeolojiMüzesi’nden Müze Araflt›rmac›s› Arkeolog Seval Konak, yüzey araflt›rmas› ekibi:Arkeolog Hakan Bilgiç, Bülent Okta, Anadolu Üniversitesi Arkeoloji Bölümü ö¤rencileri;Sevcan Silek, Tayfun Yeflilbafll›, Semra Ç›rako¤lu, Emel Karada¤l›, Fatih fiahan, DenizGöl, Mustafa Çekiççio¤lu, Özge fienözdemir, Emrah Korkmaz çal›flmalarakat›lm›fllard›r.

Çal›flmalar s›ras›nda ekibimize maddî manevî destek veren Eskiflehir Valili¤i,Anadolu Üniversitesi Rektörlü¤ü, ‹l Kültür ve Turizm Müdürlü¤ü, Eskiflehir ArkeolojiMüzesi, DS‹ Genel Müdürlü¤ü, Pino’ya teflekkür ederiz.

Eskiflehir ‹li’nin en büyük höyüklerinden biri olan Midaion/Karahöyük Phrygiabölgesinin en kuzey ucunda Tembris ya da Temros (Porsuk Çay›) kenar›nda vePhrygia Epictetus bölgesi içinde yer almaktad›r. Köylülerce en eski ad›n›n “Kendirfiehri” oldu¤u söylenmektedir1. Phrygial›lar’›n ünlü kral› Midas’›n ad›ndan dolay› flehreMidaion denmifltir. Midaion’da bas›lan bir sikkenin yaz›t›nda TON KTICTHNMIDAEWN (Kentin kurucusu Midas) yazmaktad›r2.

Porsuk-Alpu Ovas›’na hâkim bir yerde bulunan höyük yaklafl›k 500x500 m.çap›nda ve yaklafl›k 20 m. yüksekli¤indedir. Höyük 50x50 m.lik karelajlara bölünerektaranm›flt›r (Resim: 1). Çal›flmalar s›ras›nda höyükte I8, H8, I9, G4, F8 ve J8karelerinde kaçak kaz› çukurlar› tespit edilmifltir. Bu çukurlar›n en büyü¤ü höyü¤ündo¤u eteklerinde ve höyü¤ün yan›ndaki türbenin bat›s›nda J8 karesinde yer almak-tad›r. Buradaki kaçak kaz› çukurunda Roma Dönemine ait bir yap›n›n mimari eleman-lar›n›n da¤›t›ld›¤› görülmüfltür. Höyükte ve çevresinde daha önceki y›llarda yap›lankaçak kaz›lar s›ras›nda ç›kar›lan eserlerden; Roma Dönemine ait Asklepios heykeliolarak da tan›nan erkek portresi heykeli3, iki adet Asklepios heykelci¤i, steller vesikkeler4 Eskiflehir Arkeoloji Müzesi’nde, grifon rölyefli ortostat ise Antalya ArkeolojiMüzesi’nde sergilenmektedir.

* Doç. Dr. A. Nejat B‹LGEN, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Eskiflehir/ TÜRK‹[email protected]

1 Ar›k 1956, 292 Aulock 1987, 303 Çal›k-Ross 2002, 3094 Yumukça¤lar 1997, 20

403

Höyü¤ün 50x50 m.lik karelaj s›n›rlar› içinde yo¤un seramik parçalar›, camparçalar›, demir cüruflar›, birkaç adet boncuk, iki adet sikke ve kaçak kaz› çukurlar›ndatespit edilen mimari parçalar d›fl›nda baflka bir buluntuya rastlanmam›flt›r. Höyü¤ünçevresinde yap›lan çal›flmalarda; bat› yönünde yaklafl›k 500 m. kadar ilerlenmifl pan-car tar›m› yap›lan bu tarlalarda çok az seramik parças›na rastlanm›flt›r. Tarla sahip-lerinin verdi¤i bilgiye göre 1970’li y›llarda höyü¤ün bu yönünde, Tar›m Bakanl›¤›’nca birt›rafllama yap›lm›fl oldu¤u ö¤renildi¤inden, seramik yo¤unlu¤unun bu noktadahissedilir derecede azalmas›n›n sebebi buna ba¤lanm›flt›r.

Do¤u yönünde höyü¤ün hemen ete¤inde bir türbe ve türbenin güneyine do¤rugeniflleyen eski bir mezarl›k alan› yer almaktad›r. Bu alandaki mezar tafllar› veKarahöyük giriflinde yer alan mezarl›¤›n tafllar›n›n ço¤unun Roma Dönemine tarihle-nen mimari parçalar oldu¤u görülmüfltür. Mimari parçalar›n yo¤unlu¤u ve büyüklü¤ügöz önüne al›nd›¤›nda burada yo¤un bir Roma mimarisi oldu¤u düflünülmektedir(Resim: 3, 4)

Mezarl›¤›n do¤u yönünde yaklafl›k 1500 m., kuzeydo¤u yönünde 2000 m. kadarilerlenmifl ve yüzeyde yer yer yo¤unlaflan mezar kiremitleri ile birlikte seramik, camparçalar› bulunmufltur. Eskiflehir Arkeoloji Müzesi Müdürlü¤ü’nün bahçesinde yer alanve müzenin en önemli eserlerinden biri olan 170 cm. yüksekli¤indeki erkek portresiheykelinin (Asklepios ?) bu yöndeki tarlalar›n birinden ç›kt›¤› bilindi¤inden bu tarlan›nyeri köylülerle görüflülerek tespit edilmifl ve detayl› olarak yüzeyi incelenmifltir. Ayr›cabu yönde Bizans Dönemi mezar tu¤lalar›n›n yo¤unlu¤u gözlenmifltir.

Köyün giriflinde yer alan mezarl›kta mezar tafl› olarak kullan›lm›fl arflitravparças›n›n benzerine Ören mevkii civar›nda da rastlanm›flt›r. Bu mimari parçan›n insitu olmamas›na ra¤men di¤er buluntu ve mermer parçalar›n›n yo¤unlu¤u Romamimarî kal›nt›lar›n›n buralara kadar uzand›¤›na iflaret etmektedir.

Höyü¤ün kuzeyinde ve höyükten 300 m. uzakl›kta, yaklafl›k 150x50 m. ebad›ndagenifl bir çukurluk tespit edilmifltir. Bu çukurlu¤un güneydo¤u yönünde bir akarsu ileba¤lant› oluflturacak izlenimi vermesi ve do¤u yönünde yapay bir seti düflündürmesi,yapay bir gölet olabilece¤i fikrini vermektedir. Höyü¤ün kuzey yönünde de 1500 m.kadar ilerlenmifl Hellenistik, Roma ve Bizans Dönemine tarihlenen seramikparçalar›n›n azalarak devam etti¤i görülmüfltür (Resim: 5).

Buluntular (Resim: 2)Hygeia Heykelci¤i: Höyü¤ün kuzeydo¤usunda, J-1 karesinde, sürülmüfl tarla

içinde bir adet mermer adak heykelci¤i ele geçirilmifltir. Boyundan dizine kadar korun-mufl 12 cm. yüksekli¤indeki heykelci¤in üzerindeki kabartma y›lan tasvirinden dolay›Hygeia’ya ait olabilece¤i düflünülmüfltür.

Sikkeler: F/5 karesinde ‹mparator Trebonianus Gallus (M.S. 251-253) Dönemineait bir adet gümüfl sikke ve Eskiflehir Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen erkek portresiheykelinin bulundu¤u tarlada ise Bizans Dönemine tarihlenen ‹mparator Heraklius’a(M.S. 613-614) ait bir adet bronz sikke ele geçirilmifltir.

SONUÇGenel olarak M.Ö. 3. biny›l, M.Ö. 2. biny›l, Phryg, Klasik, Hellenistik, Roma,

Bizans ve ‹slâmî Dönemlere ait bol miktarda ele geçirilen seramik parçalar›, höyü¤ünM.Ö. 3. biny›ldan itibaren kesintisiz yerleflim gördü¤ünü kan›tlamaktad›r. M.Ö. 3. veM.Ö. 2. biny›la ait seramik parçalar›na özellikle höyü¤ün kuzey, güney ve bat›yamaçlar›nda yo¤un olarak rastlanm›flt›r. Bat› yamaçta Hitit serami¤inin karakteristiközelliklerini yans›tan çok kaliteli iki adet gaga a¤›z parças›n›n ele geçirilmesi veyüzeyde bol miktarda ele geçirilen M.Ö. 2. biny›la tarihlenen seramikler, höyükteki Hitityerleflimini göstermektedir. Ayr›ca höyü¤ün geneline yay›lan bol miktarda monokrom

404

ve boyal› Phryg seramik örnekleri ile birlikte Hellenistik ve Roma seramikleri, cam kapparçalar› ve özellikle do¤u eteklerinde mezar kiremitleri toplanm›flt›r.

Karelaja bölünerek taranan Midaion/Karahöyük üzerinde son derece detayl› biryüzey araflt›rmas› gerçeklefltirilmifltir. Yüzey malzemesinin bu sistem içinde toplan-mas›n›n, höyük üzerinde seramik da¤›l›m›n›n takip edilmesi aç›s›ndan oldukça faydal›olaca¤› düflünülmektedir.

Phryg Kral› Midas ad›na kurulmufl bir flehir olarak bilinen Midaion/Karahöyük,Eskiflehir ‹li’nin en büyük höyüklerinden biridir. Porsuk-Alpu Ovas›’na hâkim bir yerdebulunan höyü¤ün; Tunç, Phryg, Hellenistik, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanl›ça¤lar›nda yerleflim gördü¤ü toplanan seramik ve mimari parçalarla saptanm›flt›r.

Phrygya bölgesi ve Alpu Ovas› çevresinde, özellikle M.Ö. 3. ve M.Ö. 2. biny›ldöneminde önemli boflluklar bulunmaktad›r. Hem M.Ö. 3. ve M.Ö. 2. biny›lda hem dehöyükte tespit edilen di¤er dönemlerdeki boflluklar› Midaion/Karahöyük’te yap›lacakçal›flmalar›n ayd›nlat›laca¤› aç›kt›r.

KAYNAKÇA

Ar›k, R. O., 1956 , Ankara-Konya, Eskiflehir-Yaz›l›kaya Gezileri, Ankara.

Çal›k-Ross, A., 2002, ‘Eskiflehir Arkeoloji Müzesinden Bir Erkek Bafl›’, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi III-I, 307-312, Eskiflehir.

Efe,T., 1996, ‘1994 Y›l›nda Kütahya, Eskiflehir, Kütahya ve Bilecik ‹llerinde Yap›lan Yüzey Araflt›rmalar›’, AST, XIII, Ankara.

Yumukça¤lar, 1997, “Eskiflehir Müzesi Midaeum (Karahöyük) Buluntular›”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 24/27, ‹stanbul.

405

406

Resim: 1

Resim: 2

407

Resim: 3

408

Resim: 4

Resim: 5

THE CHRONOLOGICAL PHASES OF THE LANDINGSTAIRCASE STRUCTURES IN THE BOUKOLEON AREA

Eugeia Bolognesi Recchi FRANCESCHINI*

The campaign 2004 of the M.I.A.R. took place last summer from 25th July, till10th August . We owe as usual the smooth running of the Mission to the kindness ofour Commissar, Dr. Funda Körpe, and to the support of the Director of theArchaeological Museums of ‹stanbul, Dr. Halil Özek, as of the Director of the ‹stanbulRestoration Department, Prof. Ülkü Izmirligil.

Archs. Guido Di Girolamo, Pierpaolo Palka and Nicola Smigliani, together withArchs. Daniele Garnerone and Gianni Di Benedetto, worked towards a possible resti-tution of the remains today visible in the landing staircase of the Boukoleon area.

Drs. Bruno Fabbri, Michele Macchiarola and Arch. Pelin Kotas further examinedthe results of the analyses of the archaeological material collated in the course of theprevious campaigns, attempting at establishing a clearer relationship of the materialwith the existing structures under examination.

I shall now summarize briefly our main conclusions. To start with, I shall remindthat the area of the Boukoleon falls upon the three lower terraces of the Great Palacecomplex (at 16, 11 and 6 m. a.s.l.) in the south-western sector, at the feet of the curvedend of the Hippodrome (Fig. 1). After the survey conducted between 1918 and 1928,the limits of the area were described by Mamboury between the tower of Belisarios tothe west, and the lighthouse tower to the east. The scattered ruins then visible werecarefully noted. Most important, an accurate archaeological plan of the sea-wallsbetween Belisarios tower and the lighthouse tower was drawn for the first time1.

The most important remains lay today near the sea-shores of the sea ofMarmara, along Sahil Yolu (Fig. 2). We shall here refer in particular at the area to thewest of the landing staircase, from the disappeared tower of Belisarios (A) as far as thelanding staircase itself (F). Next year, we shall propose a similar analysis, in relation tothe area east of the landing staircase.

The remains will be analyzed through the sequence of the archaeological mate-rial, the one on top of the other. Like for the archaeological strata beneath the earth,also the archaeological structures which we can survey without excavating have to beread by following the super imposition of the different phases in the physicity of the site,non attempting at a general chronology, which can only follow.

Recently, in 1994, ‹. Tunay and L. Utkan partially cleaned the area of the land-ing staircase (F) and the parallel chambers (E). This opened up many interrogations.So that the Italian survey further surveyed the western stretch of the sea-walls: the fivearches (C), the nearest area to the disappeared Belisarios tower; the parallel chambers(E); the landing staircase (F)2.

* Eugeia Bolognesi Recchi FRANCESCHINI, V.del Monte della Farina, 19 00186 Roma/‹TALYA1 E. Mamboury - Th. Wiegand , Die Kaiserpaläste von Konstantinopel, Berlin 1934, 2-12.2 "The Great Palace Survey: the Fourth Season", XIV. Ar.Son.Top., Ankara 1996, 15-19 with bibl.

409

The whole Boukoleon area is characterized by four long stretches of walls. Weshall now concentrate upon the first two stretches of walls, to the west, indeed, of thelanding staircase.

The first stretch (B) run north for 62 m. ca., starting at the Belisarios tower (A).There stood once the sea-gate leading into the neighbourhood of Hormizdas, knownby Gyllius as Porta Leona della Riva, in Turkish the Cracked Gate, or Çatlad› Kap›.Both the tower of Belisarios and the connected sea-wall do not exist anymore.

All that remains is a small fragment, at the corner where the wall turns east foranother 150 m. ca., which is stretch (C-D). The railway cuts this stretch in two halves.We shall speak first of the western part, characterized by five arches at the sea-level(C), in correspondence with the terrace above at 16 m. a.s.l. The famous engraving byChoiseul-Gauffier shows the monumental feature of the triple door at the eastern cor-ner of such terrace, where the tall colonnade, there represented but today totally dis-appeared, stops.

Exactly where the railway runs today, the ground sloped from the terrace at 16m. a.s.l. down to the sea level. At some 50 m. distance to the east beyond the railway,stretch (D) reaches the maritime gate (Da) and goes on as far as the landing staircase(F). This is the eastern part we referred at.

The first sequences of structures (I and II) I shall focus on are respectively at thewest and east corners of the five arches section in stretch (C) of the sea walls, in cor-respondence with the limits to west and east, above the sea walls, of the terrace at 16m. a.s.l. In Sequence I, the first chronological phase of the structures is probably theashlar wall. To this follow the five arches phase, then the sea-wall between and abovethe five arches, finally the restoration of the sea-wall (Fig. 3). In Sequence II, at the eastcorner, we find again an early ashlar wall, but in correspondence with the five archesa further ashlar wall is here visible in the lower portion. The restoration of the sea wallends up this sequence also (Fig. 4).

In stretch (D), on the other side of the railway, near the landing staircase (F), Ishall take into consideration three other sequences: III, IV and V.

Sequence III regards the maritime gate (Dc), where two clear phases – wellexplained by Mamboury’s drawings – tell us of one initial gate and its enlargement (Fig.5).

Sequence IV concerns the parallels chambers from north to south. It starts at thenorth piers of chambers (E 1-4). It follows to the external sea-wall (Db) in the lower por-tion. It ends in the south piers of upper chambers (Dc 5-8) (Fig. 6).

Finally Sequence V concerns the east-west axis of the parallel chambers, fromthe railway track to the east wall of the landing staircase. There the north piers of theparallel chambers are, like in Sequence IV, the earliest phase. They are followed bythe east sea-wall (Ec) with the inner passage, by the landing staircase itself, finally therestoration and the walling up (Figs. 7-10).

We can now proceed to some general observations about the probable chrono-logical phases of the landing staircase structures. But I have to stress here that I canonly suggest at the moment a general chronology of the phases in the area. Much workremains to be done and the following hypotheses cannot be more than a possible trackfor future studies.

Having said that, the earliest surviving structural phase in the area is probablyidentifyable in the piers built in alternating bands of bricks and stones (Ca) located eastof the eastern corner of the five arches (C) and part once of a much longer and evidentrow of constructions. They were seen by Mamboury in 1919 in the course of the dis-

410

covery of the maritime gate (Da). He would have referred at them when speaking ofthe early masonries behind the maritime gate, “in fifth century technique, with fivebricks and three stones as in St. John of Studios and in the remains found in 1935 inSt. Sophia’s courtyard”3.

The second structural phase may then be represented by the inner ashlar wallin the sea-walls. This is visible behind the five arches (C: I-II.1), and at the sides of themaritime gate (D: III.1). Corbett – working in other stretches of the sea-walls, below theloggia, to the east of the landing staircase – may refer at a similar wall when describ-ing heavy limestones below and bands of small stones and bricks above. But we shallgo back to this next year. Now I would like to point out that a corridor run above thewall, giving access to a series of arrow-slits: traces of this may remain at the westernend of the five arches (Bc). At that time, I think, the north piers (E1-4) and the cham-bers (Ea1-4) behind the maritime gate (Dc) were built. Access to the sea was proba-bly provided in the area of the actual landing staircase, as surviving holes to receivecross-chains on the east side of the east pier (E10) would suggest.

Soon after the arches between the piers in the parallel chambers were blockedto the east by the erection of a wall of irregular masonry (Eb; V.2). An arrow-slit still wit-ness the defensive function of this wall.

As a third phase, a second ashlar wall was then built on the sea-ward side of thefirst ashlar wall. It survives at the east corner of the five arches (as surveyed byMamboury in 1919) (C: II.2), at the sides of the Maritime Gate (Da: IV.2), and at theeast end of the parallel chambers (E: V.3).

The five arches (C) were probably built at the time of the second ashlar wall,below the higher terrace at 16 m. a.s.l., possibly as a device to withstand the pressureexerted on the walls by the weight of the structures above. A passageway, built in alter-nating bands of bricks and stones, ran above the second ashlar wall (Ca1: II.2) and thefive arches (C1: I.2) alike; this is also visible at the east end of the parallel chambers(Ec: V.3). The new passage-way communicated with the earlier one over the first ash-lar wall by means of small arched openings. Three are still to be seen at the east cor-ner of the five arches (C2: I.2).

A similar arrangement might have been in stretch (B) of the sea-walls, where thenorth end of sea-wall (B) abuts onto the west corner of the five arches (C). The exis-tence there of a small chamber built in stone and brick behind an arrow-slit is crucial,I think, to confirm the existence of a lost ashlar wall behind that still preserved. Accessto this chamber could only come from a corridor above the wall to its rear. A few bricks,remains of a late repatching, still indicated till a few years ago the width of a possiblearched passage (Bc). Small arched openings would have opened here too between thepassage above the first ashlar wall and the passage above the second ashlar wall, asMamboury could still survey at the opposite corner of the five arches.

It is very confusing that this second ashlar wall phase shows in the upper por-tion two different techniques: pure bricks, from the east side of the five arches till thelanding staircase (C-D); and bands of bricks and small stones, at the west corner (Bb)above the five arches (C: I.2), and in the wall (Ec: V.3), that discovered by ‹. Tunay andL. Utkan, turning northwards at the landing staircase (F). The different building tech-niques employed (bricks; bricks and stone) were possibly developed to meet differentstructural demands. Of course only archaeological sondages will allow for cleareranswers to the many unanswered questions in this regard.

Then, after the two ashlar phases, the fourth building phase was undertaken:again a mixed phase of pure bricks and alternating bands of bricks and stones, in thiscase five stones and five bricks. In our area, it involves in the parallel chambers the

411

3 E. Mamboury, Feuilles, Byzantion 1936, 245.

upper chambers and the corresponding southern piers (E5-8: IV.3) between the mar-itime gate (Da) and the landing staircase (F), in pure brick; the landing staircase itself(F: V.4) in alternating bands of stones and bricks. Can we take this again as a mirrorof different structures on top?

Finally, according to increased needs of defence at some later time, the bigarches of the landing staircase (F) were narrowed to a small doorway of mixed mason-ry. And even this small door at man’s-height was closed, possibly when on top werebuilt Late Byzantine houses. They used the cistern beneath the staircase as a well, andbuilt an access to it in brick masonry right in the middle of the steps.

I would like to end this analysis with the possibility of reading in the parallelchambers an early staircase, descending from west to east; later substituted by theactual landing staircase and descending from north to south. A possible hint in thisdirection might be a change of levels identifiable in the northern piers, indeed from westto east, of the parallel chambers. I think a monumental staircase, of which only thesouthern side structures partially remain today, may indeed have connected the sixthcentury apartment – on the 16 m. a. s. l. terrace – with the Boukoleon (Fig. 11).

Much remains to be said. But we shall wait for the next year to go over the struc-tures to the east of the landing staircase and to propose a general chronology which Ishall then try to match, I hope convincingly, with the history of the Great Palace.

412

413

Fig. 2: Area between the Tower of Belisarios and the landing staircase

Fig. 1: General area of the Boukoleon harbour

414

Fig. 5: Sequence III. the landing staircase area: the maritime gate

Fig. 3: Sequence I. the five arches area: the west corner

Fig. 4: Sequence II. the five arches area: the east corner

415

Fig. 6: Sequence IV. The landing staircase area: the double wall

Fig. 8: Sequence V. The landing staircase area: the middle wall

Fig. 7: Sequence V. The landing staicasearea: the eastern arch

416

Fig. 9: Sequence V. The landing staircase area: the walk-way looking south

Fig. 11: The landing staircase area: hypothetical reconstruction

Fig.10: Sequence V. The landing staircase area: the pier

A⁄ZIKARAHAN (AKSARAY) TÜFLER‹N‹N MALZEME ÖZELL‹KLER‹

Ayfle TAVUKÇUO⁄LU*Emine N. CANER-SALTIK

fiahinde DEM‹RC‹Talia YAfiARAlp GÜNEY

ÖZETTüf, bas›nç dayan›m› düflük yap› tafllar›ndan biri olmas›na ra¤men, ‹ç

Anadolu’da tarihî yap›larda çok yayg›n olarak kullan›lm›flt›r. 13. yüzy›l yap›s› olanAksaray’daki A¤z›karahan an›t›nda kullan›lan tüflerin oldukça iyi durumda zaman›m›zaulaflmas›, dayan›kl›l›k özellikleri iyi olan tüflerden seçilmifl oldu¤unu göstermektedir.

Bu çal›flmada A¤z›karahan an›t›nda yap› ve çat› örtü malzemesi olarakkullan›lan tüfün uzun zamanda gösterdi¤i iyi performansta hangi fiziksel, mekanik,dayan›m ve bileflim özelliklerinin daha etkili oldu¤unun belirlenmesine çal›fl›lm›flt›r. Buamaçla özgün yap› tüfü, onar›m tüfü ve yap›ya en yak›n konumda olan Saratl›’daki ikitafl oca¤›ndan örnekler al›nm›flt›r. Örneklerin temel fiziksel ve mekanik özellikleri stan-dart testlerle, mineralojik ve petrografik özellikleri ise haz›rlanan ince kesitlerin optikmikroskopla gözlenmesi ile çal›fl›lm›flt›r. Örneklerde suda çözünen tuzlar›n miktar›bulunmufl ve tuz türü spot kimyasal analizler ve XRD analizleriyle belirlenmifltir.

Çal›flma sonucunda, A¤z›karahan tüfünün, yöredeki tüfler aras›nda, birim hacima¤›rl›¤› yüksek, gözeneklilik ve su emme kapasitesi düflük olan tüflerden seçildi¤i ve birignimbrit (kaynaflm›fl tüf) oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Yap›n›n nemle iliflkili olan tüm böl-gelerinde hem özgün hem de onar›m tafllar›nda, çok yüksek miktarda çözünen tuzbulunmufltur. Yo¤un nem sorunu olan bölgelerde kullan›lm›fl olan onar›m tafllar›ndaartan fliddette bozulmalar izlenmifltir. Bu durum, yap›daki nem ve tuz sorunlar›n›nartarak devam etti¤ini göstermektedir. Bu sorunlar›n kayna¤› yap›n›n çat› ve yüzeysuyu drenaj sisteminde yap›lan yanl›fl müdahaleler ve onar›mlarda kullan›lan çimentoharçlar›d›r.

* Ö¤r. Gör. Dr. Ayfle TAVUKÇUO⁄LU, ODTÜ Mimarl›k Bölümü, Yap› Bilgisi Ana Bilim Dal›, 06531, Ankara/TÜRK‹YEProf. Dr. Emine N. CANER-SALTIK, ODTÜ Mimarl›k Bölümü Restorasyon Ana Bili Dal› / FBE Arkeometri Ana BilimDal›, Ankara/TÜRK‹YEProf. Dr. fiahinde DEM‹RC‹, ODTÜ Kimya Bölümü / FBE Arkeometri Ana Bilim Dal›, Ankara/TÜRK‹YEJeoloji Yük. Müh. Talia YAfiAR, MTA Malzeme Araflt›rma ve Petrografi Dairesi, Ankara/TÜRK‹YEArafl. Gör. Alp GÜNEY, ODTÜ Mimarl›k Bölümü Restorasyon Ana Bilim Dal›,Ankara/TÜRK‹YE

417

G‹R‹fiTüf, bas›nç dayan›m› düflük yap› tafllar›ndan biri olmas›na ra¤men, ‹ç

Anadolu’da tarihî yap›larda çok yayg›n olarak kullan›lm›flt›r. 13. yüzy›l yap›s› olanAksaray’daki A¤z›karahan an›t›nda baz› yüzeylerin sekiz yüzy›l boyunca hiç bozul-mam›fl görünmesi, A¤z›karahan tüflerinin karasal iklim flartlar›na karfl› dayan›kl›oldu¤unu göstermekte; A¤z›karahan’da yap› ve çat› örtü malzemesi olarak uygun tüfmalzemenin seçildi¤i düflünülmektedir. Tüf, yap› malzemesi olarak baz› avantajlarasahiptir. Örne¤in, su geçirimlili¤i ve kapilaritesi düflüktür1. Ancak, ‹ç Anadolu’daki tüflerözellikle Nevflehir-Göreme tüfleri üzerine yap›lan baz› çal›flmalar, çok az tüf çeflidindesu emme kapasitesinin düflük oldu¤unu ve suya doygun halde bas›nç dayan›mlar›n›ndüflmedi¤ini göstermifltir2. A¤z›karahan tüfleri, bu özelliklere sahip olan tüflerden seçil-mifl olmal›d›r. Tüf seçimindeki isabet ilgi çekicidir.

A¤z›karahan’da yap› ve çat› örtü malzemesi olarak kullan›lan tüfün uzun zaman-da gösterdi¤i iyi performansta hangi fiziksel, mekanik ve dayan›m özelliklerinin veyap›sal özelliklerinin daha etkili oldu¤unu belirlenmesi amac›yla bu çal›flmabafllat›lm›flt›r.

MALZEME VE YÖNTEMBir 13. yüzy›l kervansaray› olan A¤z›karahan, Aksaray ‹li’nin kuzeydo¤usunda,

A¤z›karahan köyünün içinde, Aksaray-Nevflehir flehirleraras› karayolunun hemenkenar›nda bulunmaktad›r (Resim: 1a). Yap›, biri kare planl› yar› aç›k mekân, di¤eridikdörtgen planl› kapal› mekân olmak üzere iki bölümden oluflmakta (Resim: 1b) veyar› aç›k mekân›n ortas›nda kare planl› bir “köflk mescid” bulunmaktad›r (Resim: 1c).

Yap›n›n duvarlar› içeride ve d›flar›da kesme tüf tafl örgü olup aras› moloz tafl dol-gudur. Tafl kaplama çat› alanlar›nda 10-12 cm kal›nl›¤›nda kesme tüf bloklar, çat›örtüsü olarak kullan›lm›flt›r. Yap›n›n geri kalan k›s›mlar› toprak kapl› olup oldukçaafl›nm›fl durumdad›r. 1977 y›l›nda Vak›flar Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan onar›lm›fl olanyap›da, parapetlerin büyük bir k›sm› ve baz› duvarlar›n alt k›s›mlar› yeni tafl ve harçmalzeme ile onar›lm›fl, avlu k›smen iri çak›l ile kaplanm›flt›r3.

Yap›daki malzeme bozulmalar›n›n ya¤mur suyu akaçlama düzeneklerindezaman içinde ortaya ç›kan ve yanl›fl müdahalelere ba¤l› oldu¤u anlafl›lm›flt›r4. Enfliddetli bozulmalar, yap›n›n alt ve üst k›s›mlar›nda, nemin tüf malzemede yo¤un veuzun süre kald›¤› yerlerle s›n›rl›d›r5. Bu bölgelerde “kopma” ve “oyuklanma” biçim-lerinde malzeme kayb› gözlenmifltir. Duvarlar›n daha az neme maruz kald›¤› ortak›s›mlar›nda, “renklenme” ve “liken oluflumu” gibi hafif fliddetli bozulmalar vard›r, hattabaz› yüzeylerde hiç bozulma görülmemektedir.

418

1 Hu, M. Q., Persoff, P. & Wang, J. S. Y. (2001) Laboratory Measurement of Water Imbibition into Low-PermeabilityWelded Tuff. Journal of Hydrology, 242, 64-78; Topal, T. (1995). Formation and Deterioration of Fairy Chimneys ofthe Kavak Tuff in Ürgüp-Göreme Area (Nevflehir-Turkey). Yay›nlamam›fl Doktora Tezi, Orta Do¤u Teknik Üniversite-si, Jeoloji Mühendisli¤i Bölümü. Ankara; Massari G. & Massari, M. (1993) Damp Buildings, Old and New. Rome:ICCROM.

2 Topal, T. & Sözmen, B. (2003). Deterioration Mechanisms of Tuffs in Midas Monument. Engineering Geology, 68,201-223; Topal, T. & Doyuran, V. (1997). Enginnering Geological Properties and Durability Assessment of theCappadocian Tuff. Engineering Geology, 47, 175-187; Erdo¤an, M. (1986). Nevflehir-Ürgüp Yöresi TüflerininMalzeme Jeolojisi Aç›s›ndan Araflt›r›lmas›. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi, MadenMühendisli¤i Fakültesi, ‹stanbul.

3 Esin, U. (1990). Aksaray ‹li Tarihsel ve Kültürel Çevreyi Koruma ve De¤erlendirme Projesi (Aksaray Projesi),Yay›mlanmam›fl 2. Ön Rapor, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Arflivi, A¤z›karahan dosyas›.

4 Tavukçuo¤lu, A., Düzgünefl A.& Caner-Salt›k, E.N. (2002). Evaluation of the Roof Drainage System of an HistoricBuilding – Case Study: A¤z›karahan. In, Proceedings - CIB W62 2002 28th International Symposium on Water Supplyand Drainage for Buildings. Iasi, Romania, 16-18 September 2002 (pp. A8/1-A8/11). Iasi, Romania: TechnicalUniversity “Gh.Asachi”, Iasi; Tavukçuo¤lu, A., Duzgunes, A., Caner-Salt›k, E. N. & Demirci, S. (2005). Use of IRThermography For The Assessment of Surface-Water Drainage Problems in A Historical Building, Agzikarahan(Aksaray), Turkey. NDT and E International, 38, 402-410.

5 Tavukçuo¤lu, A. (2000). Tafl Yap›larda Malzeme Bozulmalar›n›n Görsel Analizi – A¤z›karahan Örne¤i. Yap›, 223,100-106. ‹stanbul: YEM.

Çal›flma kapsam›nda yap›n›n çeflitli bölgelerinden tafl örnekler toplanm›flt›r(Resim: 2). Ayr›ca, yap› tafllar›yla karfl›laflt›rmalar yapabilmek amac›yla an›t yak›n›ndabulunan Saratl› Köyü’ndeki antik ocaktan ve yeni tafl oca¤›ndan kayaç örneklerial›nm›flt›r. Toplam olarak, 15 özgün yap› tafl›, 7 onar›m tafl› ve 2 adet ocak tafl› örne¤iincelenmifltir.

Tüf örneklerin temel fiziksel özelliklerinden birim hacim a¤›rl›¤›, gözeneklilik vesu emme kapasitesi, RILEM standart testlerine (1980)6 göre yap›lm›flt›r. Temelmekanik özellikleri kapsam›nda esneklik modülü (Emod) de¤erini hesaplayabilmek içinörneklerin ultrasonik h›zlar› PUNDIT Plus aleti ile ölçülmüfl, sonuçlar birim hacima¤›rl›¤› de¤erleri ile birlikte uygun eflitlikler kullan›larak hesaplanm›flt›r7. Tüflerinyap›sal özellikleri kapsam›nda, örneklerin ince kesitleri haz›rlanm›fl, Olympus markaoptik mikroskopta tek ve çift nikolde analiz edilmifl, doku ve mineral bileflimleri belir-lenmifltir8. Ayr›ca, toz haline getirilen baz› örneklerde XRD analizleri yap›larak, incekesit analizlerinin sonuçlar› desteklenmeye çal›fl›lm›flt›r. Bozulmalar›n en önemli fak-törlerden biri malzemedeki çözünen tuzlar oldu¤undan, örneklerde suda çözünentuzlar›n miktar› iletkenlik ölçümü ile bulunmufl ve spot analizlerle de tuzlar›n cinsi anyonanalizleri ile araflt›r›lm›flt›r9. Ayr›ca, tuz türünün belirlenmesi için XRD analizleri deyap›lm›flt›r.

BULGULAR VE TARTIfiMAYap›dan toplanm›fl özgün tüflerin birim hacim a¤›l›klar› ortalama 1,65 g/cm3 olup

1,57 ile 1,80 g/cm3 aras›nda de¤iflmekte; gözeneklilikleri ise ortalama %32 olup %27ile %38 aras›nda de¤iflmektedir (Resim: 3a). Ayn› örneklerin su emme kapasiteleri%15 ile %24 aras›nda olup ortalama %19 olarak bulunmufltur. En iyi durumda oldu¤udüflünülen örnek (orgSt05), 1,80 g/cm3 birim hacim a¤›rl›¤›na, %27 gözeneklili¤e ve%15 su emme kapasitesine sahiptir. Bu örnekte %6.5 toplam çözünen tuz miktar› tespitedilmifl oldu¤una göre bozulmufl oldu¤u düflünülmelidir (Resim: 4a). Bu durumda,bozulmam›fl A¤z›karan tüfünün büyük olas›l›kla birim hacim a¤›rl›¤›n›n 1,80 g/cm3’tenbüyük, gözeneklilik ve su emme kapasitesinin de s›ras›yla %27 ve %15’den küçükolmas› beklenmelidir.

Ultrasonik h›z ölçümü çat›dan al›nan özgün tüfler, onar›m tüfü ve iki ocaktanal›nan örneklerde yap›lm›flt›r. Özgün tüflerin ultrasonik h›zlar› 793 ile 1169 m/saras›nda olup, onar›m tüfü de 1074 de¤eri ile bu aral›k içinde yer almaktad›r.Hesaplanan esneklik modülü (Emod) ise özgün çat› tüflerinde 0,96 ile 1,98 GPaaras›nda olup onar›m tüfü yine bu aral›kta 1,60 GPa de¤eriyle yer almaktad›r (Resim:3b). Bu yap›n›n onar›m›nda Saratl›’daki yeni ocaktan yararlan›lmad›¤› bilinmektedir.Yeni ocak, yap› onar›m gördükten sonra aç›lm›flt›r. Antik ocaka ise yerel idaretaraf›ndan yasakland›¤›ndan hiç kullan›lmamaktad›r. Ancak, Saratl›’da ve yak›nçevresinde baflka bir çok tafl oca¤› vard›r. Bu çal›flmada an›t›n özgün ve onar›m tüfleri,Saratl›’daki antik ocak ve yeni tafl oca¤› tüflerinin Emod de¤erleri aras›nda belirgin birfark izlenmemifltir (Resim: 3b).

419

6 RILEM., (1980). Tentative Recommendations, Commission – 25 – PEM, Recommended Test to Measure theDeterioration of Stone and to Assess the Effectiveness of Treatment Methods. Materials and Structures, Cilt 13, No.73, ss.173-253.ASTM, D 2845-90, (1990). American Society for Testing and Materials, Standard Test Method forLaboratory Determination of Pulse Velocities and Ultrasonic Elastic Constants for Rock, ss. 361-365.

7 ASTM, D 2845-90, (1990). American Society for Testing and Materials, Standard Test Method for LaboratoryDetermination of Pulse Velocities and Ultrasonic Elastic Constants for Rock, ss. 361-365.

8 Erkan, Y. (1978). Kayaç Oluflturan Önemli Minerallerin Mikroskopta ‹ncelenmeleri. Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›,A 26. Ankara: Hacettepe Üniversitesi; Roubault, M. (1972). Polarizan Mikroskopta Minerallerin Tayini. Çevirenler: G.N. Sa¤›ro¤lu, H. E. Ço¤ulu. TC. ‹TÜ Kütüphanesi, Say: 871. Gümüflsuyu, ‹stanbul: ‹stanbul Teknik ÜniversiteMatbaas›.

9 RILEM., (1980). Tentative Recommendations, Commission – 25 – PEM, Recommended Test to Measure theDeterioration of Stone and to Assess the Effectiveness of Treatment Methods. Materials and Structures, Cilt 13, No.73, ss.173-253.ASTM, D 2845-90, (1990). American Society for Testing and Materials, Standard Test Method forLaboratory Determination of Pulse Velocities and Ultrasonic Elastic Constants for Rock, ss. 361-365; Black, C. A.,(1965). Methods of Soil Analysis, Part 2, ss. .999-1010. Madison, Wisconsin: American Society of Agronomy.

Yap› duvarlar›n›n ço¤unlukla nemli bölgeler olarak belirlenmifl olan alt ve üstk›s›mlar›nda, özgün ve onar›m tüflerinde çok miktarda suda çözünen tuz bulunmufltur.Özgün tüf malzemedeki tuz miktar› ortalama %6,8 olup %4 ile %9 aras›ndade¤iflmekte, onar›m tüflerinde ise tuz miktar› ortalama %5,2 olup %3 ile %8 aras›ndade¤iflmektedir (Resim: 4). Yeni onar›m görmüfl k›s›mlarda çok miktarda tuz bulunmas›ve onar›mdan sonraki 30 sene gibi k›sa bir süre içinde h›zl› bozulma göstermekteolmas›10, sorunun yap›lan onar›mla giderilemedi¤ini, nem ve tuz sorunlar›n›n bu böl-gelerde artarak devam etmekte oldu¤unu göstermektedir.

Nemle iliflkili olan özgün ve onar›m tüflerinde yap›lan analizlerinde tuz türüolarak önemli ölçüde fosfat, sülfat, klorür, nitrit ve nitrat bulunmufltur. Bu durum XRDanalizleri ile de desteklenmifltir (Resim: 5). Yap›n›n yükselen nem bölgelerinde özgüntüf yüzeylerde çökelmifl tuz birikintilerinden toplanan örneklerin XRD izlerinde,nikrokalit (KNO3), tenardit (Na2SO4) ve silvit (KCl) tuz mineralleri belirlenmifltir. Butuzlar›n topraktan ve çimentolu harçlarla yap›lan onar›mlardan kaynakland›¤›anlafl›lmaktad›r.

Yap›dan toplanan tüf örnekler ve yap›n›n yak›n›nda bulunan antik ve yeni taflocaklar›ndan al›nan kayaç örneklerinin ince kesit analizlerinden afla¤›daki genel özel-likler tan›mlanm›flt›r:

- Yap›dan ve ocaklardan toplanan örneklerin tümü ignimbrit yani kaynaflm›fltüftür (Resim: 6). Tüfler, volkan külü ve volkan tozunun pekiflmesiyle oluflankayaçlard›r. Bileflenleri, tane boyu 2 mm.nin alt›nda olan volkan cam› k›ym›klar›, kristalve kayaç parçalar›d›r11. Sözünü etti¤imiz ignimbrit ise kaynaflm›fl tüf olarak tan›mlan›r,tüfün özel bir türüdür. Magmadan f›rlat›lan cams› malzemenin henüz s›cakl›¤›n› kay-betmemiflken birbiri üzerine çökerek birbirinin a¤›rl›¤›yla hilal, konkav konveks, Y gibibiçimlerde kaynaflmas› fleklinde oluflur. Ba¤lay›c›, cam k›ym›klar› ya da yongalar›ndanoluflmufltur.

- ‹nce kesitlerin mikroskobik incelemesi sonucunda, sadece büyük kristal vekristal parçalar›n›n bileflimine göre, bu ignimbritlerin andezitik karakterli oldu¤uanlafl›lm›flt›r. Bu ignimbritler, kristalleri aras›nda kuvars› olmayan ya da %5’den az olanvolkanik kayaç türüdür.

- Belirlenen mineraller küçük ve büyük kristal ve kristal parçalar› hâlinde olan bi-yotit, plajiyoklas ve opak minerallerdir (Resim: 7).

- Boflluklar içeren bir yap›dad›r.- Yap›dan al›nan özgün ve onar›m tüf örnekleri ve ocaklardan al›nan kayaç

örneklerin baz›lar›nda karbonatlaflma az, baz›lar›nda az olmakla birlikte tafl›n d›flyüzeylerine do¤ru do¤ru artmakta, baz›lar›nda ise çoktur. Onar›m tafl›nda çok az kar-bonatlaflma izlenmifl, hatta hiç karbonatlaflmam›fl k›s›mlar görülmüfltür (Resim: 8).Yeni aç›lm›fl tafl oca¤›ndan al›nan örne¤in ba¤lay›c›s› hiç karbonatlaflmam›flt›r (Resim:9). Resim 10’daki A¤z›karahan tüfünde, d›fl yüzeyine do¤ru karbonatlaflman›n artt›¤›ve yüzeyinde kalsit çökeliminin oldu¤u gözlenmifltir. Resim 11’deki örne¤in ba¤lay›c›s›çok karbonatlaflm›flt›r. Antik ocaktan al›nan örne¤in ise tamamen karbonatlaflt›¤› veince kesitlerinde cam k›ym›klar›n›n sadece izleri görülmüfltür (Resim: 12).

- Karbonatlaflma sadece ba¤lay›c›da görülmüfl, plajiyoklas ve biyotit gibi kristaltaneciklerinde görülmemifltir (Resim: 7-12). Bu durum, karbonatlaflman›n kayaçolufltuktan sonra atmosferik koflullarda meydana geldi¤ini göstermektedir.

- Çal›fl›lan örneklerde pomza parçalar› da gözlenmifltir (Resim: 13). Pomza

420

10 Tavukçuo¤lu, A. (2000). Tafl Yap›larda Malzeme Bozulmalar›n›n Görsel Analizi – A¤z›karahan Örne¤i. Yap›, 223,100-106. ‹stanbul: YEM; Tavukçuo¤lu, A. & Caner-Salt›k, E.N. (1999). Mapping of Visual Decay Forms and InfraredImaging of Stone Structures for the Maintenance and Monitoring Studies, Durability of Building Materials andComponents 8, Cilt 1, ss. 613-623. Derleyenler: M. A. Lacasse & D.J. Vanier. Ottawa, Canada: NRC Research Press.

11 Erkan, Y. (1995). Magmatik Petrografi (Ders Notlar›). Hacettepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, JeolojiMühendisli¤i Bölümü.

parçalar›, ignimbritlerin karakteristik özelliklerinden olup çok gözenekli ve yo¤unlu¤u1g/cm3 veya daha az olan yani çok hafif bir volkan cam›d›r.

- Baz› örneklerde eser miktarda killeflme görülmüfltür.- Cam k›ym›klar›n›n kenarlar› k›smen devitrifiye olmufl, kriptokristalin agregata

yani çok çok küçük kristallere (mikroskopta özellikleri tan›mlanamayacak kadar küçükkristallere) dönüflmüfl ve kristobalit oluflmufltur. Kristobalit, ya boflluklar› tamamendoldurmufl, ya da boflluklar›n kenar›nda s›vama biçiminde görülmüfltür (Resim: 7-12,14). Kristobalitin varl›¤› XRD analizi ile de desteklenmifltir (Resim: 15).

- Yap›n›n üst örtüsünden al›nan tek moloz tafl örne¤i, sedimenter kayaç (çak›ll›,kaba taneli kumtafl›)’t›r.

Sonuç olarak, yap›dan al›nan örnekler ile antik ve yeni aç›lan ocaklardan al›nanörnekler, doku ve mineral bileflimleri bak›m›ndan ortak özelliklere sahiptirler. Yap›danve antik ocaktan al›nan kayaç örneklerinde az ya da çok karbonatlaflma görülmüflkenyeni aç›lm›fl ocaktan al›nan kayaç örne¤inde karbonatlaflma görülmemifltir. Yap›danal›nan tafl örneklerinde, tafl›n iç k›sm›ndan d›fl kenarlar›na do¤ru karbonatlaflma art-makta, tafl yüzeyinde ince bir tabaka hâlinde karbonat oluflumu gözlenmektedir.

SONUÇYap›lan tüm analizler birlikte de¤erlendirilerek afla¤›daki sonuçlar elde edilmifltir:- A¤z›karahan tüflerinin göreceli olarak birim hacim a¤›rl›¤› yüksek, gözeneklilik

ve su emme kapasitesi düflük olan tüflerden seçilmifl dayan›kl› bir yap› tafl› oldu¤uanlafl›lm›flt›r. Bu 13. yüzy›l Selçuklu yap›s›nda kullan›lan tüfün, yöredeki bir çok tüfçeflidi aras›ndan bilinçli olarak en iyi niteliklere sahip olanlar›ndan seçilmifl oldu¤usonucuna var›lm›flt›r.

- A¤z›karahan tüfü “ignimbrit” yani “kaynaflm›fl tüf”tür.- Yap›n›n nemle iliflkili olan tüm bölgelerinde, gerek özgün tafl gerekse onar›m

tafllar›nda, yüksek miktarda çözünen tuz bulunmufltur.- Bu tuzlar›n topraktan ve çimentolu harçlarla yap›lan onar›mlardan kay-

nakland›¤› anlafl›lmaktad›r.- Yap›daki sorunlar›n yap›lm›fl onar›mlarla giderilemedi¤i, nem ve yo¤un tuz

problemlerinin hâlen devam etmekte oldu¤u görülmüfltür.‹nce kesit analizleri, A¤z›karahan tüfleri, onar›m tüfleri ve ocak kayaçlar›nda

gözlenmifl olan de¤iflik derecelerdeki karbonatlaflma oluflumunu göstermifltir. Bu kar-bonatlaflma mekanizmas›n›n iyi anlafl›lmas›, yap› üzerindeki eski ve yeni tafllar›n›nbelirlenmesinde ve farkl› zamanlarda kullan›lan ocaklar›n incelenmesinde yararl› ola-bilir.

Çal›flmalardan elde edilen sonuçlar, yap›n›n bak›m ve onar›m›n›na yönelikipuçlar›n› vermifltir. Bundan sonra yap›lmas› gereken çal›flmalar afla¤›da belirtilmifltir:

- Yap›da öncelikle çat› ve yüzey suyu drenaj sistemindeki aksakl›klardan kay-naklanan nem sorunlar›n›n çözülmesi ve sonra tuzlar›n yap›dan temizlenmesi gerekir.

- Yap›da, parapet ve çat› yüzeylerinin onar›m›nda kullan›lacak onar›m tafllar›n›ndo¤ru seçimi özgün A¤z›karahan tüfünün korunmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.Özgün tüfün uzun zamanda gösterdi¤i iyi performansta etkili olan fiziksel, mekanik,mineralojik ve petrografik özelliklerinin araflt›r›lmas› onar›m tafllar›n›n seçiminde önem-lidir. Onar›mlarda çimento harçlar› kullan›lmamal›, ignimbritlerin özelliklerine benzeronar›m harc› haz›rlanmas› konusunda da çal›flma yap›lmal›d›r.

- Tarihî yap› tafl› kayna¤›n›n belirlenmesi için özgün tafl›n ve ocaklardan eldeedilen kayaçlar›n mineralojik ve petrografik, fiziksel, mekanik ve dayan›kl›l›k özellik-lerinin çal›fl›lmas› gerekmektedir. Bu konu üzerindeki çal›flmalar devam etmektedir

421

KAYNAKÇAHu, M. Q., Persoff, P. & Wang, J. S. Y. (2001) Laboratory Measurement of Water Imbibition into

Low-Permeability Welded Tuff. Journal of Hydrology, 242, 64-78.Topal, T. (1995). Formation and Deterioration of Fairy Chimneys of the Kavak Tuff in Ürgüp-

Göreme Area (Nevflehir-Turkey). Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Orta Do¤uTeknik Üniversitesi, Jeoloji Mühendisli¤i Bölümü, Ankara.

Massari G. & Massari, M. (1993) Damp Buildings, Old and New. Rome: ICCROM.Topal, T. & Sözmen, B. (2003). Deterioration Mechanisms of Tuffs in Midas Monument.

Engineering Geology, 68, 201-223.Topal, T. & Doyuran, V. (1997). Enginnering Geological Properties and Durability Assessment

of the Cappadocian Tuff. Engineering Geology, 47, 175-187.Erdo¤an, M. (1986). Nevflehir-Ürgüp Yöresi Tüflerinin Malzeme Jeolojisi Aç›s›ndan

Araflt›r›lmas›. Yay›nlanmam›fl Doktora tezi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi,Maden Mühendisli¤i Fakültesi, ‹stanbul.

Esin, U. (1990). Aksaray ‹li Tarihsel ve Kültürel Çevreyi Koruma ve De¤erlendirme Projesi(Aksaray Projesi), Yay›mlanmam›fl 2. Ön Rapor, Vak›flar Genel Müdürlü¤üArflivi, A¤z›karahan dosyas›.

Tavukçuo¤lu, A., Düzgünefl, A., Caner-Salt›k, E. N. & Demirci, S. (2005). Use of IRThermography For The Assessment of Surface-Water Drainage Problemsin A Historical Building, Agzikarahan (Aksaray), Turkey. NDT and EInternational, 38, 402-410.

Tavukçuo¤lu, A., Düzgünefl A.& Caner-Salt›k, E.N. (2002). Evaluation of the Roof DrainageSystem of an Historic Building – Case Study: A¤z›karahan. In, Proceedings- CIB W62 2002 28th International Symposium on Water Supply andDrainage for Buildings. Iasi, Romania, 16-18 September 2002 (pp. A8/1-A8/11). Iasi, Romania: Technical University “Gh.Asachi”, Iasi.

Tavukçuo¤lu, A. (2000). Tafl Yap›larda Malzeme Bozulmalar›n›n Görsel Analizi – A¤z›karahanÖrne¤i, Yap›, 223, ss. 100-106. ‹stanbul: YEM.

RILEM., (1980). Tentative Recommendations, Commission – 25 – PEM, Recommended Test toMeasure the Deterioration of Stone and to Assess the Effectiveness ofTreatment Methods. Materials and Structures, Cilt 13, No. 73, ss.173-253.

ASTM, D 2845-90, (1990). American Society for Testing and Materials, Standard Test Methodfor Laboratory Determination of Pulse Velocities and Ultrasonic ElasticConstants for Rock, ss. 361-365.

Erkan, Y. (1978). Kayaç Oluflturan Önemli Minerallerin Mikroskopta ‹ncelenmeleri. HacettepeÜniversitesi Yay›nlar›, A 26. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

Roubault, M. (1972). Polarizan Mikroskopta Minerallerin Tayini. Çevirenler: G. N. Sa¤›ro¤lu, H.E. Ço¤ulu. TC. ‹TÜ Kütüphasnesi, Say: 871. Gümüflsuyu, ‹stanbul:‹stanbul Teknik Üniversite Matbaas›.

Black, C. A., (1965). Methods of Soil Analysis, Part 2, ss. .999-1010. Madison, Wisconsin:American Society of Agronomy.

Tavukçuo¤lu, A. & Caner-Salt›k, E.N. (1999). Mapping of Visual Decay Forms and InfraredImaging of Stone Structures for the Maintenance and Monitoring Studies,Durability of Building Materials and Components 8, Cilt 1, ss. 613-623.Derleyenler: M. A. Lacasse & D.J. Vanier. Ottawa, Canada: NRC ResearchPress.

Erkan, Y. (1995). Magmatik Petrografi (Ders Notlar›). Hacettepe Üniversitesi, MühendislikFakültesi, Jeoloji Mühendisli¤i Bölümü

422

423

Resim 1: (a) A¤z›karahan’›n girifl cephesinden görünüfl; (b) A¤z›karahan’›n plan› (Kaynak: Tükel Yavuz, 1997, p.90.);(c) Avludaki köflk mescidin genel görünüflü

Resim 2: Yap›dan toplanan baz› tüf örnekler

Resim 3: Örneklerin: (a) birim hacim a¤›rl›¤› ve gözeneklilik de¤erleri (b) Emod ve ultrasonik h›z de¤erleri

424

Resim 4: Yap›n›n alt ve üst k›s›mlar›ndan toplanan (a) özgün tüf örneklerde ve (b) onar›m tüflerinde tespit edilen suda çözünen tuz miktarlar›

Resim 5: Özgün tüf yüzeylerdeki tuz birikimlerinin XRD izleri: N = nikrokalit (KNO3); C = silvit (KCl); S = tenardit (Na2SO4)

Resim 6: (a) Özgün yap› tafl›, AStRP200; (b) çat› kaplama tafl›, AStRC220; (c) antik ocaktan al›nan kayaç örne¤i, QStOd270; (d) çat› kaplama tafl›, AStRC250; (e) özgünyap› tafl›, AStRE230; (f) yeni ocaktan al›nan kayaç örne¤i, QStNw260 No.lu örneklerin tek nikolde ince kesit görüntüleri. Kaynaflm›fl tüflerin tek nikolde ince kesit görünümleri tipiktir

425

Resim 7: Özgün yap› tafl› oldu¤u bilinen AStRP200 No.lu tafl örne¤in tek nikolde (solda) ve çift nikolde (sa¤da) ince kesit görüntüsü (x 2,5 büyütmeli); Cam k›ym›klar›(CK), Karbonat (Ka), Kayaç Parças› (KP), Opak Mineral (OM), Biyotit (Bi), Plajiyoklas (Pl), Boflluk (B). Belirlenen mineraller küçük ve büyük kristal ve kristal parçalar› halinde olan biyotit, plajiyoklas ve opak minerallerdir.

Resim 8: Onar›m tafl›, newSt130 No.lu tafl örne¤in tek nikolde (solda) ve çift nikolde (sa¤da) ince kesit görüntüleri: x 10 büyütmeli (üstte), x 2,5 büyütmeli (altta), Onar›m tafl›nda çok az karbonatlaflma izlenmifl (üstte), hiç karbonatlaflmam›fl k›s›mlar da görülmüfltür (altta)

426

Resim 11: Özgün yap› tafl› oldu¤u düflünülen toprak dam›n parapetinden al›nan AStRE230 No.lu tüf örne¤in tek nikolde (solda) ve çift nikolde (sa¤da) ince kesit görüntüsü (x10 büyütmeli); Cam k›ym›klar› (CK), Mikritikkalsit (Ka), Opak Mineral (OM), Biyotit (Bi), Plajiyoklas (Pl), Boflluk (B). Bu örne¤in ba¤lay›c›s› ço¤unlukla karbonatlaflm›flt›r.

Resim 9: Yeni ocaktan al›nan QStNw260 No.lu kayaç örne¤inin tek nikolde (solda) veçift nikolde (sa¤da) ince kesit görüntüsü (x 2,5 büyütmeli); Cam k›ym›klar›(CK), Biyotit (Bi), Plajiyoklas (Pl), Boflluk (B), Kayaç Parças› (KP)

Resim 10: Özgün yap› tafl› oldu¤u düflünülen toprak dam›n parapetinden al›nan AStRE230 No.lu tüf örne¤in tek nikolde (solda) ve çift nikolde (sa¤da) ince kesit görüntüsü (x10 büyütmeli); Cam k›ym›klar› (CK), Mikritik kalsit (Ka), Opak Mineral (OM), Biyotit (Bi). Bu örne¤in ba¤lay›c›s› ço¤unlukla karbonatlaflm›flt›r. Karbonatlaflman›n d›fl yüzeyine do¤ru artt›¤› ve yüzeyinde kalsit çökeliminin oldu¤u gözlenmifltir

427

Resim 12: Antik ocaktan al›nan QStOd270 No.lu kayaç örne¤inin tek nikolde (solda) veçift nikolde (sa¤da) ince kesit görüntüsü (x 2,5 büyütmeli); Plajiyoklas (Pl), Biyotit (Bi), Volkanik Cam K›ym›k ‹zi (CK), Mikritik kalsit (Ka), Boflluk (B), Kristobalit (Kr). Antik ocaktan al›nan bu örne¤in ise tamamen karbonatlafl-t›¤› ve ince kesitlerinde cam k›ym›klar›n›n sadece izleri görülmüfltür.

Resim 13: Çat› örtü malzemesi olan AStRC250 No.lu tüf örne¤in tek nikolde (solda) ve çift nikolde (sa¤da) ince kesit görüntüsü (x2,5 büyütmeli);. Mikritik kalsit (Ka), Pomza parças› (PP); Cam k›ym›klar› (CK), Biyotit (Bi), Plajiyoklas (Pl). Tafl örne¤in ba¤lay›c›s›nda yer yer görülen karbonatlaflma, örne¤in içindeki pomza parças›nda daha yo¤un izlenmifltir.

428

Resim 14: Antik ocaktan al›nan QStOd270 No.lu kayaç örne¤inin tek nikolde (solda) ve çift nikolde (sa¤da) ince kesit görüntüsü (x 2,5 büyütmeli); Plajiyoklas (Pl), Mikritik kalsit (Ka), Boflluk (B), Kristobalit (Kr), Ana Kaya (AK). Kristobalit, bofllu¤un kenar›nda s›vama biçiminde görülmektedir.

Resim 15: Antik ocaktan al›nan QStOd270 No.lu kayaç örne¤inin XRD izleri: Kr = Kristobalit, Ka = Mikritik kalsit, Pl = Plajiyoklas. ‹nce kesitlerde görülen boflluk dolgular›n›n ve devitrifikasyon ürününün kristobalit oldu¤u XRD analizlerinde tespit edilmifltir.