16. YÜZYIL ÖNCESİNDE DİMETOKA, KIZIL DELİ VE BALABANLAR-SS. 124

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZILDEL VE BALABANLILAR

16. YZYIL NCESNDE DMETOKA, KIZIL DEL VE BALABANLILARDIDYMOTEICHO, KIZILDELI AND BALABANS BEFORE 16. CENTURY

Vatan zgl1ZET Dimetoka; Bizans, Osmanl ve Alevi-Bektai tarihi asndan nemli meknlardan biridir. Bunun yan sra Kzl Deli ile zdelemi bir yer addr. Gnmzde Erzincan-TunceliErzurum-Malatya snrlar iinde yaayan Balaban Aireti asndan da nem arz eden bir yerdir. Balabanllarn szl tarih gelenei iinde en bata vurgulanan bu yer, Balabanllarn Anadoluya gmeden nce yaadklar mekn ad olarak zikredilmektedir. Balabanllardan baka Dimetokadan geldiini syleyen bir baka topluluk bulunmamaktadr. Bu saptama Balabanllar ilgin ve farkl klmaktadr. Yaklak 4 yl nce derlediimiz bir szl tarih bilgisi bize, Balaban-Dimetoka balamn daha derinlemesine irdelemeye srkleyen bir yap sunmaktayd. Balaban Airetinin merkez ky olan Pnarlkayada (Hnzoru) byyen 1917 doumlu Kahraman zgl, gnmzde Kurey Oca talibi olan Balabanllarn, gemite Kzl Deli talibi olduu bilgisini aktarmaktadr. Malatyadaki ve Dimetokadaki Kzl Deli kltlerinde mevcudiyetinden bahsedilen iki farkl ocak ve iki farkl tekke olgularndan hareketle Kzl Delinin tarihsel ahsiyet olarak saptanmas noktasnda nemli ve dikkat ekici sonular elde edilmitir. Yine bu balamda Balabanllarn tarihine k tutabilecek baz bulgular elde edilmitir. Genel grn aksine Seyyid Ali ile Kzl Delinin farkl ahsiyetler olabileceine ynelik deerlendirmelere ulalmtr. Son olarak 16. yzyl ncesi tm Dimetoka kyleri irdelenmi ve liste hlinde sunulmutur. Anahtar Kelimeler: Dimetoka, Malatya, Tenci, riaa, Aydn, Birgi, Alaehir, Konya, Karaisal, Kzl Deli, Seyyid Ali Sultan, Ali Seydi, Balaban, Balabanl, Balabanlar, Savc Bey, Savcolu, Fetret Devri, Peenek, Kuman, Kpak, Pavlos, Bogomil. ABSTRACT Didymoteicho is one of the significant places for Byzantium, Ottoman and Alevi-Bektaschi history. It is also a dedicated toponimical word for Kizil Deli. Besides it has also importance regarding Balaban tribe, living at Erzincan, Tunceli, Erzurum and Malatya provinces nowadays. This is the land highligthed in Balabans oral history tradition as the place of Balabans before they have migrated to Anatolia. There is no other community than Balabans saying that they are Didymoteicho origined. That makes Balabans unique and interesting. The oral history information those I have collected, urged me to go into deep for BalabanDidymoteicho concept. Kahraman zgl born in 1917 at Hnzoru (Pnarlkaya) village1

Aratrmac yazar, el-mek: [email protected]

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53

191

VATAN ZGL

in Erzincan-the central village of Balaban tribe-was my source of oral histroy information, He told me that Balabans were disciples of Kizil Deli before Kurey Oca (Lodge) times. Regarding the information of oral history collected at Malatya and Didymoteicho about the two differing cults and dervish lodges; valuable and remarkable informations gathered about Kizil Deli itself. The acquired evidences can also enlighten the Balaban history as well. Contrary to generic opinion, we have deduced that Seyyid Ali and Kizil Deli are indeed different persons. In the same aspect, whole Didymoteicho villages are studied and presented as a list at the end of the article. Key Words: Didymoteicho, Malatya, Tenci, Iriagac, Aydin, Birgi, Alasehir, Konya, Karaisal, Kizil Deli, Seyyid Ali Sultan, Ali Seydi, Balaban, Balabanli, Balabanlar, Balabans, Savci Bey, Savcioglu, Fetret Devri (Ottoman Civil War of 1402 - 1413), Patzinaks, Cumans, Kypcaks, Paulicians, Bogomils Giri Bylesi bir almaya bizi iten temel etken, yaklak 4 yl nce merhum dedemin kardei sevgili Kahraman zgl2 amcamz ile yaptmz grmede, aktard szl tarih bilgileridir. O gn kendisiyle yaptmz grme srasnda, aktard bilgileri derledikten sonra Kzl Deli Sultan3, 16. yzyl ncesinde Dimetoka ve evresindeki kyler ile Balabanllar arasndaki ilikiyi zmeye ynelik aratrma yapma ihtiyac duyduk. Kahraman zgl, Balabanllarn Dimetokayla olan balarn dinsel erevede de destekleyici bir argman olarak u cmleyi zikretmiti: Balabanllar, eskiden Kzl Deli talibiymi. Nitekim herhangi bir Alevi topluluun, daha sonrasnda kitlesel olarak mensup olduu oca deitirmesi, eine sklkla rastlanr bir olay olmad gibi hi rastlamadmz, yani o gne kadar hi okumadmz veya2 3

Doum Yeri: Erzincan, Pnarlkaya (Hnzoru) Ky; Doum Yl: 1917 (zgl, 2007b: 1407-1418)

Maksatl olarak Kzl Deli ifadesini Kzl Deli eklinde deil ayrk ekilde yazyoruz. Bu tavrn izahat noktasnda ortaya koyabileceimiz elle tutulur herhangi somut bir argmanmz yoktur. Ancak bu noktada Seyyid Ali ifadesinin zmnen ayrk iki farkl kavramla anmsanmasna dikkat ekmeden geemeyeceiz. Ayn erevede Kzl ve Deli kavramlarnn ayrk ve holistik (btncl) olarak ele alnmasnda yarar gryoruz. Osmanlnn kurulu dnemi -ki yazl bilgi ve belgelerin grece kstl olduu dnemle ilgili- onomastii (kii adlar) hakknda yeterli nicelik ve nitelikte alma yapldn sylemek pek mmkn deildir. Buna karn Deli, Kara, Sar, Uzun gibi ad, lakap ya da unvanlar herhlde bu dnemi alan aratrmaclarn dikkatini ekmektedir. Osmanlnn kurulu dnemindeki farkl isim, lakap ya da unvanlara nem atfedilmemesinin, bahsi geen dnemin onomastiiyle ilgili detay aratrmalarn yaplmas noktasnda zafiyet dourduunu dnyoruz. Onomastikle ilgili detay bilgilere sahip olunmamas, Kzl Deli Sultan gibi ahsiyetlere dair bilinmeyen noktalarn sosyal tarih erevesinde aydnlatlmasnda belki de en ciddi engellerden birini tekil etmektedir. Nihayetinde bu ve benzeri almalar, ounca anahtar kelimeler zerinden yaplmaktadr. Aratrmaclarn nazarnda bu ismin, birleik bir isim ve ayrk kelimelerden oluan bir isim olarak farkl kombinasyonlar erevesinde ele alnmas yarar salayabilir. Kald ki bu ve benzeri detayl ele al ekillerinin, armlar ve belki de aratrmacnn bilfiil ahsi yeteneiyle birlikte baka bir hle brnp, aratrmann seyrini olumlu ynde etkileyen bir altyap da sunabilir. Bu balamda sadece bir vurgu ve hassasiyet noktasnda Kzl Deli isminin, ayrk ekilde yazlmasnn daha uygun olacan deerlendiriyoruz. mgesel olarak aratrmaclarn dikkatini Kzl ve Deli kavramlarn, hem ayrk hem de birlikte dndrmeye sevk ederek, bundan sonraki srete Kzl Deli Sultanla ilgili bilinmezlerin aratrlp ortaya konmas noktasnda bir tr konsantrasyon yaratlmasn amalyoruz.

192



duymadmz bir olayd. Ksacas ocak deiimi bir olgu bile deilken Kahraman zgl bize, zaman iinde Balabanllarn ocak4 deitirmi (ya da daha genel bir ifade kullanmak gerekirse belli bir lde dinsel aidiyet balarn deitirmi) olduklarn ifade ediyordu (zgl, 2006a: zel Ariv-Ses Kayd; zgl, 2006b: zel Ariv-Video Kayd; zgl, 2007b: 1407-1418). Balabanllarn ocak mensubiyetliini deitirmi olmalarndan ziyade, Kurey Oca taliplii ncesinde Kzl Deliye bal olduklarn ifade ediyor olmalar, u veya bu ekilde Dimetoka ile ilgili balarn yeniden anmsatan bir argman gibi durmaktayd. Nitekim Kzl Deli dendiinde akla gelen ilk mekn ad hi phesiz Dimetokadr. Balabanllar da Balkanlarda yer alan bu yerleim biriminden geldiklerini ifade etmektedirler. Daha dorusu Balabanllar Dimetokadan gelmitir.5 nermesinin, bir hipotez gibi alglanmasndan te, bir gerekliinin olup olmadnn aratrlmas (yani nesnel bakaca verilere ulaabilme imknnn deerlendirilmesi) gereklilii ortaya kmaktayd. unu hemen ifade etmeliyiz ki gnmzde hlen, Dimetokadan geldiklerini ifade eden ileri yata Balabanllar bulunmaktadr. Bunun yan sra Dimetoka kelimesinin orijinallii yani baka corafyalarda sklkla yer alan bir yer ad olmay ve Dersim-Erzincan blgesinde yaayan bir airetin Balkanlarda bulunan bir yerden g etmi olduklarn sylemeleri, bal bana zgn bir durumdur. Ayrca Dersim-Erzincan blgesindeki (ve aslnda Anadolunun genelinde) Alevi topluluklarn birounun Horasan sylemini aktarmasna (yani Horasandan geldiklerini sylemelerine) ramen sadece Balaban Airetinin, Dimetoka adl yerleim biriminden ayrlarak u anki yaadklar blgeye, u veya bu ekilde geldiklerini iddia etmeleri bile bal bana, bahsi geen nermenin doruluuna ynelik pheleri azaltmaktadr. Bunun yan sra imdiye kadarki almalarmzda Balabanllar dnda Dimetokadan geldiini iddia eden bir baka bir toplulua rastlamadmz belirtmemiz gerekir. Tm bu bilgi ve deerlendirmelerdenYa da belki buna dinsel aidiyet ba ile ilgili bir deiiklik mi demek lazm gelir? nk gemite ne vakit bugnk alglamaya benzer Alevi Oca tesis olunmaya balamt? Ayrca Kzl Deli Sultan ile ilgili bir dinsel aidiyetten bahsederken -en azndan 14. ve 15. yzyl iin- ocak tabirini kullanmak salkl bir yaklam mdr? Bu sorularn cevabn veremiyoruz. Nitekim ocak kltnn -ki burada Alevi Ocan kastediyoruz- ne zamandan beri var olduu noktasndaki soruya cevap tekil edebilecek nesnel bir veriye, imdiye kadar ulaamadk.4

(zgl, 2005: 47-55) Dimetoka merkezi, Trkiye-Yunanistan snrna sadece 2,5 km uzaklktadr. Yunanistan snrlar iinde bulunan Dimetoka, Evros ehrinin ilelerinden biridir. Edirneye karayoluyla uzakl yaklak 50 kmdir. (Google Earth, 2010; Umar, 1993: 214) Bunun yan sra Biga merkezinin 7 km kuzeyinde yer alan Gmay Kynn eski ad Dimetokadr. O yre ile ilgili eldeki en eski Osmanl tahriri olan 1516 tarihli TT 59da Bigaya bal Dimetoka kyn saptayabiliyoruz. (Demircan, 2000: 92, 93, 146, 211, 233, 234, EK12). zellikle belirtmeliyiz ki bu ad burada okunduu ekilde yani Dimetokadr. Ksacas Didimoteikho ya da benzeri (yani Rumca kelimenin telaffuzu eklinde) deildir. Bunun dnda bir de Balkesirin Bigadi ilesinin eski adnn Didimotihe (Didymoteiche) (yani Rumca Dimetokann telaffuzu gibi) olduu iddia edilmektedir. smail Hakk Uzunarl, ilk basks Osmanlca olarak 1925de yaymlanan Karesi Vilayeti Tarihesi adl kitabnda, kaynan belirtmeden bu bilgiyi aktarmaktadr (Uzunarl, 2000: 65). Zekeriya zdemir de bir almasnda benzer bir iddiaya, yine kaynan gstermeden yer vermitir. almasnda Bigadiin eski adnn Didi-Moti-He olduunu ve ans Tanrasnn kizi anlamna geldiini iddia etmektedir (zdemir, 1996: 6). Nitekim herhangi kaynaa dayanmayan (ya da kaynakasna yer verilmemi) bu iddiay Bilge Umar hakl olarak eletirmi ve Bigadile ilgili bu bilgilerin doruluuna pheyle yaklalmas gerektiine vurgu yapmtr. Bilge Umara gre Bigadi, Rumca kkenli Pegadites kelimesinin deimi hlidir. (Umar, 2006: 139, 140).5


193

VATAN ZGL

hareketle bahsedilen bu szl tarih anlatmyla Balabanllarn, aslnda dier topluluklara gre belli bir farkll ya da zgnl ortaya koymakta olduklarn syleyebiliriz. Bunlara ek olarak grece yakn dnemde bile olsa baz kaynak eserlerde bu durumun teyit edilmesi6, bahsi geen nermenin doruluk payn artrmaktadr. Dimetoka ve evresine ait 16. yzyl ve ncesi onlarca toponimik verinin (yer adlarnn) varl ve bu noktaya kadar ortaya koyduumuz dier argmanlar ve yaklamlar, bizim amzdan Balabanllarn bir zamanlar Dimetokada yaam olduklar konusunu, pheye yer brakmayacak deliller olarak alglamamza neden olmutur (zgl, 2005: 39-57). Buna ramen bu fikrin, tarihselnesnel-analitik farkl bulgular elde edilebildii takdirde, ayaklar yere daha da salam basan bir nermeye dneceini deerlendirmekteydik. Tm bu dnce ve yaklamlar, bizi bu makale btnndeki almaya itti. Ancak makalemizin temel amac, bahsi geen olgular arasnda balanty kefe ynelik olduundan, Kzl Deli Sultann, Kzl Deli Sultan Ocann ve Dimetokann ilgili tm tarihsel ya da dinsel arka planna girilmemitir. Kzl Deli Sultanla ilgili bir konuyu incelemek gerektiinde hi phesiz Dimetoka kelimesi, anahtar kelimelerimizden biri olmaldr. Bu makale bazndaki aratrma konumuz Balabanllarn Kzl Deli Sultanla ilikisi olduundan, Dimetoka olgusu nemlidir. Dimetokadan geldiini ifade eden bir topluluun varl ve ayrca gemite Kzl Deli Sultan talibi (mrid, takipi ya da dinsel nder olarak kabul edenlerden) olduklar noktasndaki iddia, veri ya da rivayet bizi Dimetokay belli alardan irdelemeye srklemektedir. Temel amacmz Balabanllarn, Dimetoka ve Kzl Deli Sultan ile ilgili balarnn ne olduunun ya da ne olabileceinin saptanmas ve bu erevede nesnel bilgilerle konunun aydnlatlmasdr. Ancak daha nce vurgulanmam ya da henz yararlanlmam Kzl Deli ile ilgili (ya da ilikilendirilebilecek) baz kaynaklara bu vesile ile deinerek, gelecekteki aratrmalara katkda bulunmaya alacaz. I. stanbul ve Edirne Haricinde Trakyada Bir Dier Bakent: Dimetoka Tarihine Genel Bak A. Dimetokann Kuruluu Hakknda Dimetoka, dier birok Rumca kkenli yer adlar gibi deiime urayarak Trkelemi bir yer addr. Bu olguya, hemen yaknndaki Edirneden de rnek verilebilir ki nitekim Adrianoupolis ismi, zaman iinde Edirneye dnmtr.7 Dimetoka, asl olan Rumca ismin bozularak Trkelemi ve Trkler tarafndan kullanlan biimidir. [] kelimesinin Latin harfleriyle Didimotiho, Didymotiho,Ali Kemali tarafndan kaleme alnan ve 1932 ylnda yaymlanan Erzincan Tarihi adl kitapta u ifadeler yer almaktadr: Balaban Aireti, vaktiyle Dimotokadan [kitapta ilgili sayfada aynen bu ekilde yani Dimetoka deil ama Dimotoka eklinde yazlm] Bursaya, oradan Konyaya Konyadan Malatya ve nihayet Nazmiyeye, imdi sakin bulunduklar Balaban deresine gelmi, aslen Trk veya Trkmen olduklarn rivayet etmektedirler. Daha ileride Erzincandaki airetlerin sraland bir sayfada tekraren, Dimutokadan [kitapta ilgili sayfada aynen bu ekilde yani Dimetoka deil ama bu sefer Dimutoka eklinde yazlm] geldikleri ifade edilmi. Ali Kemali bu bilgileri, Erzincan Valisi olduu dnemde dorudan Balabanllardan alm olmaldr (1932: 172, 195).6

(Umar, 1993: 22). Bu konuda Bilge Umarn, gnderme yaptmz kitabna baklabilir. Sadece Rumca kkenli deil dier dillerden de Trkeye deierek, dnerek giren yzlerce yer ad bulunmaktadr.7

194



Didymoteicho ya da Didimotihon eklinde yazld grlmektedir. Nadir olarak gnmzde yabanc yazarlar ve yine gnmzde baz Yunanllar tarafndan Demotika eklinde de kullanld grlmektedir. Asl Rumca olan bu kelime Didimotiko ya da Didimotikhon gibi telaffuz edilebilir. Bu kelime [ < (didymon teixos); twin wall] ikiz hisar ya da ikiz duvar anlamna gelmektedir.8 Bu yer adnn hangi topluluka ne ekilde anmsandnn ve ifade ya da telaffuz edildiinin nemi, bizce ihmal edilemeyecek bir ayrntdr. Dimetokann, u anki mevcut merkezine ok uzak olmayan bir noktada kurulmu ancak gnmzde izine pek rastlanmayan Pltinoupolis () kentine alternatif olarak kurulan bir yer olduu sanlmaktadr. Genelde Dimetokann [bu adla yani Pltinoupolis () olarak deil ama (Didymotiho) ya da benzer bir adla] 8. yzyldan sonra kurulmu bir yerleim birimi olma ihtimali zerinde durulmaktadr. Franz Babinger ise Plotinopolisin aslnda Uzunkpr olabileceini dnmektedir (Babinger, 1944: 64; T.E.G, 1991: 620; Kiel, 1994: 305-308; Liakopoulos, 2002: 66; Gouridis, 2006: 13-14). Ancak elde ettiimiz en eski veri 6. yzyln sonlarna aittir. Theophylacti Simocattae Historiae adl kaynakta bu yer adnn MS. 591-592 yllar arasnda getii ifade edilmektedir.9 Gnmzde Sofyadaki arkeoloji mzesinde bulunan bir kitabeye gre Dimetokann, 813 ylnda Bulgar Han Krum tarafndan ele geirildii ve bu dnemdeki adnn Kastron Didymoteichon ([+] KACTPON ) olduu ifade edilmektedir. Dimetoka, 14. yzyln balarna kadar Rumlar, Bulgarlar, Kumanlar-Kpaklar ve Hallar arasnda birok defa el deitirmitir. Dimetoka Bizanstaki i sava yllarnda, i savan vuku bulduu ya da ynlendirildii ana merkezlerden biri olmutu. 14. yzyln ilk yarsnda Bizans ordusundaki paral Trk askerlerinin ve zellikle Aydnolu Gazi Umur Beyin idaresindeki kuvvetlerin ss idi (Gouridis, 2006: 40-58; Kiel, 1994: 305-308). B. Dimetoka ve Yakn evresine G, Srgn, Aknlar ve Bizans Dneminde Dimetoka Dimetokaya ve/veya yakn evresine eski dnemlerden beri, Anadoludan ve Karadenizin kuzeyinden gler olduunu saptayabiliyoruz. Tarih sahnesinde 8. yzyldan itibaren Anadoludan Balkanlara heretic10 Hristiyan topluluk olarak nitelendirilen Pavloslarn yerletirildii ya da ge zorlandklar grlmektedir. 757 ylndan itibaren Erzurum ve Malatya civarndaki11 Pavloslarn Trakyaya yerletirildii bilinmektedir. 846 ylna(T.E.G, 1991: 620; Kiel, 1994: 305-308; Liakopoulos, 2002: 66; Gouridis, 2006: 13-14) kelimesinin latin harfleriyle farkl ekillerde yazl ile ilgili birok kaynak vardr ancak pratik olarak burada onlarca kaynaa gnderme yapmak ok da anlaml deildir. Bu konuda fikir edinmek iin, Google Search ile genel bir aratrma yapmak bile yeterli olacaktr.8

9

(1972: 229). Bu kaynaktan, 09.05.2008 tarihinde Georgios C. Liakopoulosun bize cevaben yazd e-maille haberdar olduk. Kendisine mteekkirim.10 11

Heretik yerine ezoterik ya da batni ifadesi, daha doru ve anlaml olurdu diye dnyoruz. Bu ifade bize kastedilen blgenin gnmz Erzurum, Erzincan, Tunceli, Elaz ve Malatyas (ve belki Bingl-Ki


195

VATAN ZGL

gelindiinde Pavloslar, Malatya civarna g etmi ve Araplarla beraber Bizansa kar savamlard. Bizansn Pavloslar zerine yapt harekt sonucu binlerce Pavlos yaamn yitirdi ve geriye kalanlar, kitleler hlinde Trakyaya srld. Zaten 9. yzyln ikinci yarsnda Bulgaristanda Pavlos inanc yaylmaya balamt. Dier zorla iskn olay erevesindeyse 969-976 yllar arasnda Pavloslar, Filibe civarna yerletirildiler. Bir Bulgar kaynanda yazl rivayete gre Bulgar Pavloslarnn kkeni Kapadokyaya dayanmaktayd (Hamilton vd., 1998: 26, 57, 58, 114; Ostrogorsky, 2006: 155, 156, 207; Obolensky, 1948: 81). Pavloslarn 8. ve 9. yzylda yerletirildikleri yerlerden biri Dimetoka myd? sorusunun cevabn net olarak verebilecek nesnel bir bilgiye sahip deiliz (Gouridis, 2006: 40). Ancak Trakya ifadesiyle en azndan, Edirne ve civarnn12 kastedildiini dnebiliriz (Hamilton vd. 1998: MAP 1; Ostrogorsky, 2006: 180, 181, Harita 3). Daha sonrasnda Balkanlarda Pavloslarla ilgisi olduu dnlen Bogomilizm hareketi ba gstermitir.13 Hatta Bogomilizm yle geliti ki -tabiri caiz ise- Balkanlardan Anadoluya Bogomilizm dncesi ihra edilmeye baland. Bu erevede tersine gn yaand ve Bogomilizm dncesinin Anadoluya yaylma imkn bulduu da dnlmektedir. Nitekim 11. yzyln ilk yarsnda, John Tzurilla adl Bulgar bir Bogomilin Balkanlardan Anadoludaki Opsikion blgesine (thema) gelerek dinsel dncesini yaymak istediine ynelik bilgiler bulunmaktadr (Obolensky, 1948: 175; Hamilton vd. 1998: 32, 34, 140, 157). 11. yzyln ilk yarsnda Opsikion Blgesi, genel anlam itibaryla gnmz Marmara Blgesinin gney blmn (Anadolu ksmn) tekil etmekteydi (Hamilton vd. 1998: MAP 2; Ostrogorsky, 2006: Harita III). 14. yzyln ilk yarsnda Kantakuzenosun yakn dostu ve Ortodoks inancnn nemli dinsel karakterlerinden Gregory Palamasn hayat hikyesini aktaran kii -ki ona en yakn mridlerinden biriydi- Palamasn genliinde Trakya ile Makedonya arasndaki Patikion danda 1316 yl civarnda bir sreliine yaadn ifade etmektedir. Bu hikye iinde Palamasn Bogomillerle szl tartmalara girdiinden bahsedilmektedir.14 Nitekim Obelensky, Radchenkoyu kaynak gstererek Makedonyann, Bogomillerin yurdu olduunu sylemektedir (1948: 259). Ksacas 14. yzyln ilk yarsnda Dimetoka yaknlarnda (en azndan Rodop Dalar zerinde) Pavloslarn ve/veya Bogomillerin yaad iddia edilebilir.15 1580lere gelindiinde bileile Sivas Divrii) olduunu dndrmektedir.12 13

En geni tanmlamayla gnmz Trkiyesinin Trakyas olarak ele alabiliriz.

zellikle Bulgaristann Filibe kentinde yaygndlar. (Ostrogorsky, 2006: 250; Hamilton vd., 1998: 25-43; Kommena, 1996: 182, 183, 469-475, 506-514) Bu arada unu zellikle belirtmek gerekir ki en azndan 9. yzyldan 12. yzyln sonlarna kadar Makedonya derken kastedilen yer, ne tam olarak gnmzn Makedonya lkesi corafyas ne de Yunanistan Makedonyasdr. Kastedilen yer daha ok Makedonya Blgesi (Makedonya Themas) olup genel anlamda gnmz Bulgaristanndaki Rodop Dalar blgesinden balayp Meri/Arda nehrine doru uzanan ve Filibenin de iinde bulunduu yredir. Makedonya Themas tanmna, Dimetoka ve evresi, Dedeaa ve Gmlcinenin kuzey ksmlar da dhildir. 13. yzyldan itibaren bu tanmlama batya doru kaymtr. (Hamilton vd., 1998: MAP 1, 278-282; Ostrogorsky, 2006: 180, 181, Harita 3; Albayrak, 2005: 125, 141-154). Trakya derken kastedilen yer ise kabaca gnmz Trkiyesinin Trakyasdr. Dolaysyla Trakya ve Makedonya dendiinde Dimetoka, bu corafyann merkezine yakn ve stratejik bir noktada bulunmaktayd.14 15

Pavloslar ve Bogomiller meselesine akademisyen ve aratrmaclarmzn ilgisizlii kayg ve znt vericidir.

196



-Dimetoka deilse bile Nibolu ile Filibe arasnda- hl onlarca Pavlos ky bulunmaktayd (Hamilton vd., 1998: 24).

11. Yzylda Makedonya ve Trakya Themalar16 11. yzyldan itibaren Dimetokann dinsel cazibe merkezlerinden biri olduu grlmektedir. Hristiyan din byklerinden nin (yeni lakapl Aya Ioannes ya da Aziz Jan ya da ngilizce Saint John eklinde okunabilir.) Dimetokada bulunduu bilinmektedir (Gouridis, 2006: 41). Bunun yan sra 14. yzyln ilk yarsnda Dimetoka, Bizans i savalarnn yani siyasal (ki iinde dinsel tarafgirlik ve siyasann dinle ibirlii eklinde tezahr eden) ekimelerin odak noktalarndan biri hline de gelmiti. Tam da bu dnemde Dimetoka adeta, Bizansn ikinci bakenti olmutu. Siyasal erevede Kantakuzenos taraftarlarnn ve dinsel erevede de Gregory Palamasn (ki Kantakuzenosla ibirlii yapmaktayd) yolundan gitmek isteyenlerin ana merkezlerinden biri hline gelmiti (Gouridis, 2006: 50-58; Ostrogorsky, 2006: 471-480). Bunun yan sra Dimetoka ya da yakn evresine Osmanldan ok daha nce, Karadenizin kuzeyinden gelen Trk gruplarn ve Anadoludan gelen baz Trk gruplarn yerletiine ya da yerlemi olabileceine ynelik bilgiler bulunmaktadr. Daha nceleri Tunann kuzeyinde bulunan Peenekler, 1026dan itibaren gney blgelere inmeye baladlar. 1035 ylna gelindiinde Selanike kadar ulamlard. Hemen ardndan Uzlarn ve devamnda KumanKpak gruplarnn Trakya ve Makedonya blgesi iine kadar -hatta zaman zaman Mora Yarmadasna ve stanbula kadar varan- ilerleyilerini gzlemleyebiliyoruz. PeeneklerinYaadmz topraklarn insanlarna (yani bir zamanlar yaam olan insanlara) olan kaytszlk, nitelik ve nicelik olarak ad geen konularla ilgili yayn ktlndan rahatlkla anlalabilir. Konumuz Pavloslar ve Bogomillerin detayl irdelemesi olmasa da son yllarda yaymlanm bizce nemli ve de nadir almalardan biri olan Kadir Albayrakn kitabn zikretmeden geemeyeceiz. (Albayrak, 2005)16

Ostrogorsky, 2006: Harita 3


197

VATAN ZGL

ilk balarda Bulgaristanda Filibe ve evresine yerletirildii anlalmaktadr. 11. yzyln ikinci yarsndan itibaren Bizans, Karadenizin kuzeyinden gelenlerden (balangta zellikle Peeneklerden) paral asker olarak yararlanmtr. Uz, Peenek ve Kuman-Kpaklarn kendi aralarndaki mcadeleleri ve bu balamda gl olann dierini Balkanlarn gneyine doru ge zorlamasyla ilgili nesnel veriler bulunmaktadr. Bata Peenekler ve Uzlar olmak zere Karadenizin kuzeyinden gelen ve Bizansla ibirliine girien Trk gruplardan bir ksmnn, Hristiyanlatrld ve Trkopol olarak ifade edildii sylenmektedir. Baz aratrmaclara greyse Anadoludan Trakyaya gemi ve aslnda Mslmanken Hristiyanlam olanlara Bizans kaynaklarnda Trkopol ad verilmektedir. Bizans kaynaklarnda ilk defa 1082 tarihinde Trkopol ifadesi kullanlmtr. (Kurat, 1937: 100-237; Anzerliolu, 2003: 32-84; Ayn, 2009: 9, 75-77). Ancak Bizansla olan ilikilerin alkantl gittii grlmektedir. Peeneklerle Kuman-Kpaklarn, Bulgarlarla ibirlii yaparak Bizansa kar savat ve stanbul nlerine kadar aknlarn dzenlendii de bilinmektedir. Bulgar Hanlarnn kontrolndeki Bulgar unsurlarnn dndaki unsurlarla Peeneklerin, Bizansa kar ibirlii yapt da grlmekteydi. 1074 ile 1086 yllar arasnda birka sefer Bulgar Bogomilleri (Pavloslar) ile Peenekler -ki bir iddiaya gre Kuman-Kpaklar da buna destek vermiti- birlikte Bizansa kar mcadele etmilerdi (Kommena, 1996: 168-210; Kurat, 1937: 100-237; Hamilton vd., 23, 24, 36, 37, 164, 165). Hatta bu dnemde Rum asll bir Pavlos olan Lecus (Leka), Peenek nderlerinden birinin kzyla evlendi. Bu evlilik bayla glenen Peenek-Pavlos ilikisi meyvesini verdi ve yine o dnemde (1078-1081 arasnda) Peeneklerle Pavloslar birlikte Lecusun liderliinde Sofya ve Ni arasnda Bizansa kar ayakland. Benzer olay Traulus (Travlin) tarafndan da tekrarland. Traulus da bir Peenek liderinin kz ile evlenerek Peeneklerle yakn ba kurdu. Ardndan Peenekler ve Pavloslar birlikte Belyatovo denilen Filibenin kuzeyindeki bir yerde ayakland. Traulusun nderliindeki bu ayaklanmaya 80,000 Peenek ve Kuman-Kpak destek verdi. Peenekler ile Pavloslar arasndaki yaknln ya da ibirliinin bir baka sosyal nedeni olarak, Peeneklerin de Mani inancnda olmas gsterilmektedir. Zerdti kkeni olan bu Mani inancn, 10. yzylda Horasan ve Trkistan civarnda yaayan Kuman-Kpaklar tarafndan kabul edildii ve Peeneklerin, daha sonrasnda Kumanlardan hareketle bu inanla tant ifade edilmektedir. (Kurat, 1937: 159-167; Obolensky, 1948: 189-193). 1065 ylnda Tunay geen Uzlar birok kollara ayrlarak bugnk Yunanistann gneyine kadar olan blgeyi tahrip etmilerdi. Uzlar arasnda yaylan bir salgn hastalk sonrasnda Peenekler ve Bulgarlar birlikte Uzlara saldrarak Uzlarn byk blmn ortadan kaldrdlar. Geride kalan Uzlar, Bizansn hizmetine girdiler ve Bizans tarafndan Makedonya ve civarna yerletirildiler (Kurat, 1937: 100-237; Smer, 1997: 383). Alexiadda 1071-1081 yllar arasndaki gerekleen bir olay aktarlrken, bir Trk grubunun Meri nehrini gemekte olduu ifade olunmaktadr.17(Kommena, 1996: 77,78). Bir tahminde bulunmak gerekirse bu grubun, Anadoludan Trakyaya gemi Seluklu Trklerinden olduklar dnlebilir (Ayn, 2009: 73). Ancak Alexiaddaki bu Trk grubu ifadesiyle, Anadoludan geen bir grup mu yoksa kuzeyden daha nceleri gelmi olan Uzlar m (ya da dier baka bir grup ?) olduu tam olarak anlalamamaktadr. Buna karn Kendi adetlerine gre and itiler sz ile en azndan henz Hristiyanlamam bir grup olduu sylenebilir (Kommena, 1996: 77,78).17

198



Yine Alexiadda, zmirde beylik kurmu olan aka Beyin, Peeneklerle ibirlii yaparak Bizansa kar saldrd aktarlmaktadr. Bu olayn hemen ncesi ve sonrasndaki BizansPeenek mcadelelerinde Peeneklerin ve Kuman-Kpaklarn18 Trakyadaki konumlar zikredilmektedir. 1088-1091 yllar arasndaki olaylarda Peeneklerin; psala, Enez/ Meri Az, Hayrabolu, Babaeski, orlu, atalcada olduklar ya da bu civarda Bizans ile savatklar bilinmektedir. Bunun yan sra Kuman-Kpaklar ise Enezde saptanabilmektedir (Kommena, 1996: 213-258). 1189-1242 yllar arasnda Kuman-Kpaklarn farkl yllar arasnda Dimetoka kalesi ve kentine, Filibe ve Edirneye -her biri ksa sreli de olsahkmettikleri grlmektedir. Yine ayn dnemde Kuman-Kpaklarn zellikle Ulahlar ve Bulgarlarla ibirlii hlinde Makedonya ve Trakyaya seferler dzenleyip orlu ve psalada Bizansa kar savatklar -hatta stanbul surlar nlerine kadar geldikleri- saptanmaktadr.19 O dnem kuzeyden gelen Moollarn basksyla kaan Kuman topluluu, Bizans hizmetine alnmt. Trakyada ve Teselyada gebe olarak yaayan 10,000lerce Kumann varlndan sz edilmektedir. Hatta 1241/1242 ylnda (bir ksm Hristiyanlatrlp) bir blm Trakya ve Makedoyaya, geri kalanlarysa Anadoluda Frigya Blgesiyle Menderes Vadisine kyl olarak yerletirilmiti. Menderese yerletirilmelerinin nedeni herhlde Seluklularn Menderes Havzasna ynelik aknlarnn durdurulmasyd ki bu formln etkili olduu sylenmektedir (Wittek, 1999: 13; Vasary, 2008: 78, 79; Ayn, 2009: 9-11). 11. yzyldan itibaren Hristiyanlatrlm Trkopol gruplarndan bazlar, Balkanlarda zellikle Makedonya blgesinde Vardar (Axios) nehri evresine ve Trakyada zellikle Rodop blgesine yerletirildiler (Anzerliolu, 2003: 81-85). 13. yzyln ikinci yarsna gelindiinde Bizans ordusunun temel gc (zaman zaman birbirleriyle savasalar da) Anadolulu Trklerden ve Kumanlardan oluan paral askeri birliklerdi (Vasary, 2008: 127, 128). Anadoludan Trakyaya geen birlikler bu blgede daha fazla kalmaya ve hatta geri dnmeyerek Trakyaya yerlemeye balamlard. (Ayn, 2009: 74). Anadolu Seluklu Hkmdar II. zzeddin Keykavus, lhanl Hkmdar ile ibirlii yapan kardei Rkneddin Klarslann zorlamasyla ynetimi brakm ve ailesiyle birlikte ilk nce 1256 ylnda znik, sonra Antalya daha sonra (1262den nceki bir tarihte) stanbulda Bizans sarayna snmt. Bu esnada ona destek veren ordusundan baz birlikler de Keykavusun yanndan ayrlmamtr. Keykavus ve ailesi, daha sonra Meri nehrinin dkld yerde Enez Kalesine hapsedilir. Kaynaklarda Tatar ve Bulgar askerlerinin bu kaleyi kuatt ve Tatarlarn20 Keykavusu ve iki olunu (Mesut ve Kayumers) kurtard anlatlmaktadr. Bu olay 1263/1264 ylnda gereklemitir. Ancak Keykavusun ailesi (annesi ve dier iki olu) Bizansa teslim edilir. Dobruca-Krm blgesine giden ya da gtrlen Keykavusa, Sar Saltk da elik eder. Bir sre sonra tutsak olan ailesi Karaferyaya gnderilir ve iki olu da bu blgenin18 19

Kuman-Kpaklar, bazen Peenek bazen de Bizans tarafnda yer almlardr.

(Gouridis, 2006: 41-46; Vasary, 2008: 56-67, 75-80; De Villehardouin ve De Valenciennes, 2008: 82-165; Ayn, 2009:7) Dimetoka, bahsedilen o ksa zaman zarfnda bile birka defa el deimitir. Ayrca Kumanlar tek balarna deil Rumlarla ya da Balkanl dier unsurlarla Dimetoka ve evresinde varlk gsterebilmilerdir. Aslnda bu dnemdeki Tatar olgusu zerinde daha detayl aratrma yapmak gerekmektedir. Altnorda Devletine bal bir topluluk bile olsalar, bu dnemde Tatar olarak kaynaklarda belli olaylarda geen tabir ile aslnda yine baz Kuman-Kpak unsurlarnn kastedilme olasl vardr.20


199

VATAN ZGL

valisi olur. Annesi ldkten sonra byk olu Karaferya valisi olurken dieri, stanbuldaki Bizans sarayna alnmtr. Sar Saltk, Krmdaki Trkmenlerle beraber Dobrucaya ger (12811282). zzeddin Keykavusun lmnden (1278-1280) sonra olu Mesud Anadoluya dner. Ardndan Bizansn emrindeki dier kardelerini kurtarmak iin abalar. Bu esnada Karaferyadaki Trklerden bazlar Anadoluya gemi ancak Mesudun kardei ve onun olu Karaferyada kalmtr. Mesudun kardeinin torunu, Hristiyan olmutur. Bu soydan gelenler Yldrm Bayezid dneminde bile Serezin 30 km dousundaki Zihne adl yerde hl yaamaktayd. Sar Saltuktan sonra Trkmenlerin lideri olan Hlil Ece, Dobrucada ona bal grubu alp 1300/1301 ylnda Karesiye geer.21 Ancak Hlil Ece ve ona bal Trklerin Trakya ile olan fiziki balar ksa bir sre sonra tekrar oluur. 1304 yl civar Katalanlarn Bizansla ilikisi bozulduktan sonra Hlil (Hlil Ece) nderliindeki Karesi Trkleri, Katalanlarla ibirlii yaparak yaklak 10 yl Trakya ve Makedonyada faaliyetlerde bulunurlar. 1305-1306 yllar arasnda Katalanlar ve Trklerin oluturduu birlik; Vize, Gmlcine ve Rodop Dalarna kadar tm Bat Trakyann sahil kesimini yamalar. 1307 ylnda Keykavusun olu olup Makedonyada yaayan olu Melik komutasndaki Hristiyan Trkopoller de bu birlie katlr. Katalan birliiyle ibirlii yapan Karesi Trkleri ile Trkopollerin mevcudunun 2,000 ile 3,000 arasnda olduu sylenmektedir. 1307-1308 yllar arasnda Dobruca Trklerinden bazlarnn Hlilin birliine katld da iddia edilmektedir. 1311 ylnda ya da hemen ncesinde Trkler ve Trkopoller Katalan birliinden ayrlp kendi balarna hareket etmeye baladlar. Hlilin birlii 1311-1312 yllarnda neredeyse tm Trakyann tek hkimiydi. Tam bu dnemde Bizans, Trklere kar savamak iin 2,000 Kuman savasn Trakyaya yerletirdi. Hlil, elde ettii ganimetlerin anakkale Boazndan Karesiye geirilmesi konusunda Bizansla anlat. Buna ramen Bizans ordusu iinde bu durumdan rahatszlk duyanlar, Hlilin birliine saldrdlar. Devam eden srete yaplan arpmalar neticesinde Hlilin birlii yenildi. Kurtulabilenler kar yakaya yani Karesiye katlar (Pachymeres, 2009: 72, 73, 96, 97; Ayn, 2009: 72-80, 89-93, 99-103; Anzerliolu, 2003: 95-103; Vasary, 2008: 129-130; den, 1999: 24-30; Oikonomidis, 1997: 173-182). Gregorastan nakille aktarlan bilgilerden hareketle, Mslman olduu bilinen Hlil komutasndaki birliin, meshebsel zihniyeti konusunda ilgin bir deerlendirme yaplmaktadr. Oikonomidis, Hlilin birliinin ii akidelere sahip Mslman bir topluluk olma ihtimalinden sz etmektedir.22(Vasary, 2008: 84-90; Yazczade Ali, 2009: 823-856, 908; Pachymeres, 2009; 43-50, 73; Mneccimba, 2001: 96-111; Wittek, 1952: 639-668; Anzerliolu, 2003: 95-98; Google Earth, 2010) Istvan Vasarynin Dobruca konusunda nemli bir deerlendirmesi vardr. Vasary, konunun getii dnemde yani 13. yzyln ikinci yarsnda Dobruca diye bir yer adnn olmadnn altn izmektedir. II. Murad dneminde Tevarih-i Ali Seluku yazan Yazczade Ali, 1380lerden sonra olumu bu yer adn, herhlde ki yaad dnemindeki bilgiler erevesinde aktarmtr. Ancak aktarlan bilginin doruluu noktasnda hakl olarak phe yaratmaktadr. Bunun yan sra Pachymeres, isim vermeden sanki Sar Saltkdan bahseder. Keykavusun stanbulda bulunduu sradaki bir olay tarihe not dmek balamnda aktarrken Pachymeres, u cmleleri zikreder: [Keykavus] Karadenizin kuzeyinde bulunan ve nl bir kii olan akrabasndan.... yardm talep etmiti. Bu ifadeyle Sar Saltkn, Keykavustan nce Krma gemi olduu dnlebilir. Akrabas ifadesiyle eer Seluklu hanedan kastediliyorsa, Sar Saltkn Anadoludan Krm taraflarna getii tezi glenecektir. Ancak kastettii Bizansla olan akrabalk (II. zeddin Keykavusun bir taraftan Bizans Kralyla olan akrabal) ise o zaman bu yorum, hliyle deimelidir. (Vasary, 2008: 90) Karaferya [Karaferye; Veroia]: Selanikin yaklak 70 km gneybatsndaki bir yerleim birimidir. Zihne, gnmzde Nea Zichni olarak gemektedir (Google Earth, 2010).21 22

(1997: 173-182). Ayrca Hlil isminin samimi dost anlamna gelen Arapa kkenli bir isim olduunu

200



1330lardan itibaren, Bizans i mcadelesi srecinde gerek i savata bir tarafn destekisi olarak, gerekse akn amal olarak Bat Anadolu Beyliklerinden Trakyaya geiler sklamtr. Bu erevede Kzl Deli ve Dimetoka ile ilgili olan Aydnolu Gazi Umur Beyden ve onun Trakya ve yakn evresindeki faaliyetlerinden bahsetmek gerekecektir. Bu ereve aslnda Bizansn i sava ile dorudan ilgilidir. 1321de balayan i sava sresince taraflardan biri, dierine kar gl konuma gelmek ve savata baar elde etmek amacyla ou zaman Anadolu Beyliklerinden destek almay tercih etmilerdir. Edirne, Dimetoka ve stanbul, bu srete baroldeki ehirler olmutur. Dedesi II. Andronikosa kar ayaklanan Gen Andronikos (III. Andronikos) iin Dimetoka, tm Trakyay ele geirebilmesi asndan stratejik neme sahipti. Bu kent adeta sre iinde Gen Andronikos Krallnn bakenti olacakt. stanbuldan Edirneye katktan sonra Gen Andronikosu Edirnede, yakn dostlar Ioannes Kantakuzenos ve (Kk) Syrgiannes karlad. Aslnda ayaklanmann zeminini hazrlayanlar da bunlard. (Kk) Syrgiannes, hem Andronikoslarla hem de Kantakuzenoslarla akrabayd (Nicol, 1999: 166, 167; Liakopoulos, 2002: 30, 31; Gouridis, 2006: 49). Ancak onu daha ilgin klan yan aslnda Kuman kkenli olmasdr. Babas (ya da bir ihtimalle vaftiz babas), sekin bir Kuman airet reisinin olu olup asl ad Sytzigan (San) olarak bilinen ancak yine Syrgiannes ya da Baba Syrgiannes olarak anlan kiiydi.23 (Kk) Syrgiannes daha sonrasnda taraf deitirdi. Gelien olaylarn neticesinde Gen Andronikos 1327de Dimetokadan ayrld. Ancak bir yl sonra iktidar mcadelesinden baarl kt ve tahta oturdu. III. Andronikosun 1328de balayan saltanat eitli alkantlarla birlikte 1341de lmne kadar srd. Yerine, oannes Kantakuzenos Dimetokada imparatorluunu ilan etti (Nicol, 1999: 165-199; Liakopoulos, 2002: 30-34; Gouridis, 2006: 49-52). Bu erevede Kantakuzenos ve Gazi Umur Bey arasndaki ilikiyi de zikretmek gerekir. Byk Menderes ve Kk Menderes nehirleri arasnda ve yakn evresinde kurulmu olan Aydnolu Beyliinden Gazi Umur Bey, 1331 ylnda Gelibolu ve Rumeli seferlerine balamt. Umur Bey, 1332de Gmlcine civarna kp imparatorun kuvvetleriyle arpm ancak bir sonu elde edememiti. III. Andronikos ldnde en byk varisi olan ve Dimetokada doan olu V. Ioannes Palailogos henz 9 yandayd. Vasisi olarak Ioannes Kantakuzenosun lkeyi ynetmesine kimileri tarafndan scak baklmamt. Ioannes Kantakuzenos, vasi olarak ynetimi ele ald yl olan 1341de, 250 gemi ile Bizansaanmsatmakta yarar var (Develiolu, 1998: 318). Sytzigan (Baba Syrgiannes) ve ailesi, 1240l yllarda Bizansa gm ve Bizans snrlar iinde eitli yerlere yerletirilmilerdi. (Kk) Syrgiannes ise 1290 civarnda domutu. Vasary, Syrgiannes kelimesinin Rumca Sir Yanni olarak okunabileceini dnmektedir. (2008: 79, 126, 130-132). Syrgiannes kelimesinin/isminin Trkedeki sar, sarc, sar iyan gibi bir kelimeyi artrdn dnmek ve ayrca bu kii/isim ile Sar Saltk klt arasnda bir ba olup olmadn sorgulamak ok mu garip olur? Vasary, ayrnt bir bilgi olarak Baba ifadesiyle kastedilenin vaftiz babas olabileceini sylyor. Yine Sar Saltk ile ilgili sorumuzla beraber, Baba ifadesini (eer hakikaten fiziksel babas deilse) lala, mrebbi ya da mrid olarak alglayabilir miyiz? Bu arada Sar Saltkn Baba Saltk olarak da anldn, Evliya elebinin Balkanlarda Sar Saltkn Sveti Nikola olarak da bilindiini sylemesini ya da Saltknamede lalasnn Seravil adyla anldn anmsatmak, sorduumuz sorular daha anlaml klar m? Kuman kelimesinin yine Sar ya da Sarn gibi bir anlama geldiini belirtmek de ayr bir dipnot olabilir. Herhangi bir iddia ya da bir tez ileri srmek amacyla deil ama aklmza gelen baz sorular bu vesile ile paylamak niyetiyle bu cmleleri yazdk.23


201

VATAN ZGL

kar sefere kan Gazi Umur Beyi harekttan vazgeirmi, dier dman lkelerden gelebilecek saldrlar da engelleyecek nlemler almt. Vasi olarak lkeyi ynetiyor oluunu ekemeyen Apokaukos, hizip oluturup stanbulda Kantakuzenosu hain ilan etti. Bu olaydan sonra harekete geen Kantakuzenos, Dimetokada imparatorluunu ilan edip tahta oturdu. Dimetokay karargh olarak kullanan Kantakuzenosa kar tm hlkn sempati besledii sylenemez. Nitekim Dimetoka surlar dndaki kyllerden bazlar Kantakuzenosa kar baarsz bir ayaklanma giriiminde bulunmulard. Devam eden srete Apokaukos ve Kantakuzenos arasndaki mcadele kzm ve bu mcadelede Gazi Umur Bey Kantakuzenosa destek olmutu. Kantakuzenos Dimetoka dndayken rakipleri Dimetokaya geri dnmesini engellemiti. evresi rakipleri tarafndan kuatlm olan Dimetokay kurtarmak iin Kantakuzenos, Gazi Umur Beyden yardm ister. Bunun zerine Gazi Umur Bey 1342nin sonuna doru 380 gemi ve 29,000 mevcuduyla Meri Azna/Eneze karma yapar. Ordusunun banda Meri vadisi boyunca kuzeye doru ilerleyerek Dimetoka nlerine gelir. Ancak k mevsiminin zorlu hava koullarndan dolay ok uzun sre kalamaz ve zmire geri dner. Geri dnmeden nce Dimetokay Kantakuzenos iin savunacak bir muhafz birlii de brakr. Hammer, Kantakuzenostan nakille Umur Beyin burada 9,000 muhafz ve 500 sekin muharip braktn sylemektedir. Bir sonraki yl Umur Bey, dostu Kantakuzenosun yardm arsn yeniden dikkate alarak Selanik ve Trakya civarnda ordusuyla birlikte savamt. Bu srete Dimetokann kurtulmasna vesile olmu ve yine ayn ekilde Trakyada birok kasabann ele geirilmesinde katks olmutu. Trakyada kendisi de talan hareketine girimiti. 1345 ylnda Saruhanolu Sleyman Beyle birlikte 20,000 kiilik bir kuvvetle anakkale Boazndan Rumeli yakasna gemiti. (Hammer, 2010: 76; Melikoff-Sayar, 1954: 94-125; Akn, 1968: 35, 36, 45-47, 223, 224, 228; Nicol, 1999: 199217; Liakopoulos, 2002: 34-36; Gouridis, 2006: 52-55). Gazi Umur Bey bahsinin bizi ilgilendiren yan, Dimetokaya doru yapt seferlerdir. Ancak daha da ilginci, tarihsel kaynaklarda ifade edilen verilerle lejand olarak grlen Abdal Musa Velyetnamesindeki baz bilgiler arasndaki dikkat ekici uyuumdur. Rza Yldrmn almasnda bu detaylar irdelenmektedir. Velyetnamede, Gazi Umur Beyin 40.000 mevcudundan bahsedilmektedir.24 in ilgin yan bu mevcut adedi, biraz nce ifade ettiimiz 380 gemi ile gelen mevcuttan ok uzak bir rakam deildir. En azndan (mertebe olarak birka onbin mertebesinde olmas dikkate alndnda) ayn mertebede olduu grlmektedir. Efsanevi anlatmlarn olduu dnlen bylesi bir velyetnamede ifade(Yldrm, 2007: 134-139) Abdal Musa tarafndan Umur Beye Kzl Brk giydirilip Gazi unvan verilir ve artk Gazi Umur Bey diye anlr. Yine Abdal Musann istei zerine Kzl Deli, Gazi Umur Beyin birliine katlr ve irad meknizmasnn sembol olan tahta kl kuanr. Abdal Musa, Boaz Hisarna akn yapmalarn ve daha sonrasnda da Rumeliyi feth etmelerini telkin eder (Gzel, 1999: 87, 88, 99, 100, 147149; Kaygusuz, 2008: 52, 53, 117-120). Kaygusuz Abdal Nasihatnamesiyle beraber, Abdurrahman Gzelin kulland Abdal Musa Velyetnamesi yazmasn -belli eletirilerle birlikte- yeniden transkript ederek 2008 ylnda yaymlayan smail Kaygusuza gre Boaz Hisar denilen yer, lion olarak anlan anakkale Boaz ve evresidir. (Kaygusuz, 2008: 53)24

202



edilen rakamn, Kantakuzenos kroniinde ifade edilen 29.000 rakamna25 bu denli yakn olmas dikkat ekicidir. Bu durum, bata Abdal Musa Velyetnamesi olmak zere konuyla ilgili dier menkbevi kaynaklarn daha yakndan ve dikkatli ele alnmas gerekliliini ortaya koyan bir ipucu olabilir. Kantakuzenos kroniinde, ilgili sayfay sunuyoruz:

Kantakuzenos Kroniinde 1342 Ylnda Gazi Umur Beyin Meriten Dimetokaya Gidiinin Anlatld Bahis26Bu bilgiyi tan aktaran Liakopoulos, Gregorasn bu konuda sessiz kaldn ifade etmektedir (Liakopoulos, 2002: 34). Enveride ise 300 gemi ve 15,000 mevcuttan bahsedilmektedir (Melikoff-Sayar, 1954: 95).25 26

(Cantacuzenus, 1831: 344)


203

VATAN ZGL

Dsturname-i Enveride Gazi Umur Beyin Rumeli fethi bahislerinde Dimetoka yaknlarnda zikredilen dier yer adlar ve corafi adlar; Tunca Nehri, Meri Nehri, Gmlcine, Enez ve Gercinliktir (Melikoff-Sayar, 1954: 94-125). Osmanl kroniklerinde de bahsedilen Gercinlik adl yer, Dedeaan 7 km kuzey-kuzeydousunda ve Avas (Abas) Kynn 3 km gneybatsnda olduu ifade edilmektedir (Liakopoulos, 2002: 82, 91). Bu tarife gre bahsedilen yer, Potamos Kalesi ya da hemen yaknndaki baka bir yer olmaldr (Google Earth, 2010). Bu ky adn, Dedeaa yaknlarnda Ferecike bal olarak 1455de ve 1530da saptayabiliyoruz. Ancak gnmzde byle bir ky adn bu yrede saptayamadk.27 Gercinlik, Via Egnatia yolu zerinde ve Via Egnatia yolunu (stanbul-Roma aras) kontrol edebilecek, Bat Trakyada dou-bat dorultusundaki hareketleri denetleyebilecek stratejik bir noktadadr. 1347ye gelindiinde Kantakuzenos ile rakipleri arasndaki i sava sona ermi ve Bizansn resmi hkimi olarak Kantakuzenos tahta oturmutu. III. Andronikosun lm ve Kantakuzenosun naiplik haklar konusunda onu savunanlardan biri, Ortodoks Bizans iinde Hesykhiast akmnn ve Athos Da Keilerinin lideri Gregory Palamast. Palamaslarn nemli ounluu, Bizans i ekimelerinde Kantakuzenos yanda olarak tarih sahnesinde yer ald. Kantakuzenos baa getikten sonra Palamasn grlerine resmilik kazandran giriimlerde bulundu. Palamas sidoros Bukherias, stanbul Patrii olarak atand. Ayrca Palamas da Selanik Metropoliti olarak greve balad. Palamas, en azndan 1354de Kantakuzenosun lmne dek destekisi Kantakuzenos tarafndan kolland.28 Gregory Palamas daha sonrasnda, bir seyahat srasnda Osmanlnn eline decek ve Osmanl Tarihi asndan olduka nemli bilgiler aktaracaktr. leride bu konuya deineceiz. Kantakuzenos ile Trkler arasndaki girift ilikinin boyutlarn gsterecek nemli veriler bulunmaktadr. yle ki, yarm yzyla yakn sre boyunca Trklerle birlikte savalarn dnda beraber yaama deneyimine sahip olan Kantakuzenos, Trklere kendini sevdirmi ve hatta Trke renmiti. Nitekim 1347de kz Theodoray Orhan Bey ile evlendirecektir. Osmanlnn Dimetoka ile temas bu olayn sonrasna rastlamaktadr. 1348de Selnikte isyan km ve gelien olaylarn ardndan Kantakuzenos, damad Orhandan yardm ister. 1348 baharnda Orhan destek amacyla, olu Sleyman Paa kumandasnda byke mevcutlu bir kuvvet gnderir. Bu srecin devamndaki karklklar ertesinde Sleyman Paann, Rumeliye yerlemesi Bizans rahatsz eder. 1352 ylnda Kantakuzenos ile V. Ioannes Palaiologos arasndaki mcadele yeniden balar. 1352de Orhan Bey V. Ioannes Palaiologosu desteklemekteydi. stanbulda Kantakuzenos gveni kaybetmi ve nitekim Kantakuzenosun(Seluk, 2002: 104, 105; 370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) I, 2001: 99). Hava Seluk, Muallim Cevdet tasnifindeki MC 0/89dan hareketle ilgili bilgiyi aktarmtr.27

(Demircan, 1993: 31; Hamilton vd., 1998: 52-52, 278-282; Nikol, 1999: 224-251; Gouridis, 2006: 5258). Michael Balivet, P. Lamerleden nakille Athos Da Manastr hakknda ilgin bir bilgi aktarmaktadr. 1169 tarihli Rusa bir belgeden hareketle Kutulmu olu sa adl bir Trkn, bu manastrn ba ve keii olduunu ve manastrnda Kutulmu ailesinden bir fert tarafndan kurulmu olduunu ifade etmektedir (Balivet, 2009: 101, 102).28

204



Trklerin Trakyadaki aknlarn nleyemediine inananlar, V. Ioannes Palaiologosa katlmaya balamt. Bu arada Trakya ehirlerinin ou V. Ioannes Palaiologosu desteklemekteydi. Trakyada durum ktleince Kantakuzenos, Cenevizlilerle anlaarak Trakyaya hareket etti. Ona kar V. Ioannes Palaiologos, Srp ve Bulgar krallarndan yardm istedi. Srp Kral Duan nemli bir kuvvetle destek gnderdi. Bunlara Bulgar ar Aleksandre da katld. Orhan Bey, bu srete Kantakuzenoslar desteklemeye karar verdi. Tam bu evreyle ilgili olarak Jorga, Kantakuzenos kroniinden nakille Dimetokada Osmanllara bal olmayan bir Trk kuvvetinin bulunduunu ve bunlarn da Palaiologosu desteklemekten vazgeip Kantakuzenos saflarna katldklarn syler. Orhan Beyin, olu Sleyman kumandasnda gnderdii 10-12.000 kiilik svari ordusu duruma hkim oldu. 1352nin sonlarna doru yaplan savata Sleyman Paa, Meri zerinde Empithionda Bulgar ve Bizans kuvvetlerini yendi. Kaabilenler Dimetoka Hisarna snd (nalck, 2009: 84; Jorga, 2005: 190). Empythion (ya da Pythion) olarak adlandrlan yerleim birimi, Osmanl dneminde Kuleli Burgaz/lbeyi Burgaz/Eri Kaleli Burgaz olarak anlan yerdir (Liakopoulos, 2002: 70, 71). Buras birazdan, Osmanlnn Dimetoka fethi konusunda Hac lbeyin Dimetoka fethi ncesinde ilk ele geirdii yerleim birimlerinden biri olarak zikredilecektir. Dolaysyla Osmanl, Rumeli Fethi ve zellikle Dimetoka fethi ncesinde aslnda bu blgeyi oktan renmi ve tecrbe etmiti. 1341de balayan Bizans i savandan beri Kantakuzenosun destekisi olarak Trakyada yaayan, Anadolu Beyliklerinden gelmi Trkler vard. Liakopoulos, bunlarn zaman ierisinde Trakya corafyasna hkim olduklar saptamasn yapmaktadr (2002: 56). Aslnda ok daha ncesinde Anadoludan ve hatta daha da nceleri Karadenizin kuzeyinden gelen Trk gruplarn buralarda yayor olabileceklerini gsteren birok argman, nceki paragraflarmzda ortaya koymutuk. Hava Seluk da timar kaytlarndan hareketle benzer sonuca ulamaktadr (2002: 7). Her iki durumda da Osmanlnn Rumeli fethi ncesi lojistik destek alabilecei, Trakyay bilen ve ayn dili konuan (ve hatta belki ayn dinsel anlayta ?) yandalar bulmas, belki de Osmanlnn bu corafyay fethi srasnda iini kolaylatran unsurlarn banda geliyordu. Tam bu noktada Levent Kayapnarn, Evronosla ilgili -daha dorusu Evronos isminin etimolojik erevesinin irdelenmesinden hareketle- ortaya koyduu saptamalar ifade etmekte yarar var. Kayapnar, makalesinde Evronos kelimesini etimolojik olarak inceledikten sonra, bu ismin aslnda Merili anlamna geldiini ifade ediyor. Dimetoka yaknlarnda bulunan Prang adl ky ve Evronos Gazinin babas olan Prang sadan hareketle, sa Beyin ailesinin Dimetoka civarnda Meri nehri yaknlarnda bulunduunu savlyor. Bununla beraber Evrenos ailesinin Trakyada yaamakta olan bir aile olduu hipotezini ileri sryor. Osmanl kaynaklarnda Evronos Beyin adna ilk defa Osmanl birliklerinin Meri Vadisine ulatnda rastlanmasnn ve bu civarn fethinde yer almasnn ilgin bir nokta olduuna dikkat ekiyor. Devam eden argmanlarndan hareketle Evrenos ailesinin, II. zzeddin Keykavus ve/veya Sar Saltkla Dobruca taraflarna gemi, ardndan Trakyaya g etmi ve Hristiyanlam Seluklu Trkleri olabilecei varsaymn ortaya koyuyor (2004: 133-138). Bunun yan sra Machiel Kiel, TDV slam Ansiklopedisi iin yazd maddede, 16. yzyln banda Dimetokadaki Mslman nfusun sayca


205

VATAN ZGL

kabark olmasnn, 12. yzylda Bizansllarn blgeye yerletirdikleri Hristiyan Peenek Trklerinin dil birlii dolaysyla kolayca Mslman olmas eklinde aklamaktadr.29 Bu deerlendirmeler ve yaklamlar, biraz nce ortaya koyduumuz gr destekler niteliktedir. Bizansn son yzyllarnda paral askerlere arlk vermesi, paral askerler iinde Anadolulu Trklerin ve/veya Karadenizin kuzeyinden gelen Trk gruplarn nemli bir yer tekil etmesi(1994: 307). Bu cmlelerin devamnda Kiel yle demektedir: Bu dnemde Trke isimli birok Hristiyan kynn mevcudiyeti de bu fikri dorular mahiyettedir (Akalan, Bakilise, ekirdekli, obanl, Gkepnar, Ketenlik, Kozluca, Saltuk, Soanl, pnar vb.) Kielin Dimetoka yaknlarnda Hristiyan Trk kylerinin mevcudiyeti tezine katlmakla birlikte kendisiyle 17 Ekim 2009 Cumartesi gn yaptmz grme ve sonrasndaki e-posta yazmalarndan hareketle, bu teziyle ilgili olarak zikrettii kylerin aslnda 16. yzylda saptanan kyler olduu anlalmtr. Kiel, ansiklopedideki cmlesine yle devam etmektedir: 1528-1530 tarihli Tahrir Defterine gre ehirdeki mslmanlarn saysnda nemli bir azalma olmu (165 hne), buna karlk Hristiyan aile says artmtr (145 hne). Yani Kiel, 1530larda ad Trke ve yaayanlar Hristiyan olarak grnen kyleri, Hristiyan Trk Kyleri olarak ele almtr. Ancak bu varsaym doru olmama ihtimali yksektir. Nitekim 1530lardan da nce hatta 1440lardan itibaren, tahminlerin de tesinde bu yrede ciddi bir nfus hareketi olmu ve Mslman nfus, u veya bu nedenle baka yerlere kaydrlm ya da g etmek zorunda kalmt. Nitekim 1455de yaplm tahrirden, bu blgede birok arazinin terk edilmi olduu anlalmaktadr. Hatta 1455deki kaytta bir miktar Mslman varken, 30 yl sonrasndaki kaytta tamamiyle Hristiyan nfusun olduu ky ya da kyler (hem de Kzl Deliye temlik edilen kylerin en nemlilerinden bazlar) vard. (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 59) II. Murad dneminin 1442 yl sonras aslnda skntl bir dnemdir. 1443ten 1447e kadar (hatta 1451e kadar) uzanan srete Trakyann nfus hareketini -Mslman nfusun varl asndan olumsuz ynde- etkileyen olaylar gereklemitir. II. Muradn iktidar savsaklayp daha ocuk yata Fatihi saltanatn bana geirmek istemesi, ardndan Macar saldrs ihtimali, Orhan ve Davud gibi ehzadelerin yaratt skntlar, aknc beylerin sistemin dna itilmeye balanmasndan vd. nedenlerden duyduu honutsuzluk ve yenieri ayaklanmas bunlarn banda gelmektedir. En azndan Macar saldrs ihtimalinden dolay 1443 yl civar, Edirnedeki zengin hlkn Bursaya kat bilinmektedir. Tabii bu arada 1443deki Karaman seferi srasnda II. Muradn Rumelideki kuvvetlerin yarsn Anadoluya geirmesi de bu balamda deerlendirilmelidir. (nalck, 1995: 1-136; nalck ve Ouz, 1989: 85). Yani zellikle II. Murad dneminde bu yreden, gzden kamayacak ve ihmal edilemeyecek oranda Mslman nfusun g ettii ya da baka yrelere gittii anlalmaktadr. Nitekim benzer deerlendirmeler Hava Selukun tezinde de bulunmaktadr (Seluk, 2002). Machiel Kiel bahsettiimiz a kapatacak ekilde Cambridge History of Turkeyde bir makale ortaya koymaya gayret etmitir. Burada, zellikle 14. yzyl ncesi bir veri olarak, Constantin Jirecekin berreste der Petschenegen und Kumanen Sowwieber Die Vlkerschaften Der Sogenannten Gagauzi und Surguci m Heutigen Bulgarien, Sitzungsberichte de Kniglichen Bhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, Prag 1889 knyeli almasndan hareketle Dimetoka yaknndaki Ortakydeki (Ivalylovgrad; u anda Bulgaristan snrlar iinde) Hristiyan Trklere vurgu yaptn belirtmitir. Bu argman, nesnel adan hi phesiz kabul edilebilir bir argmandr. Ancak bu verinin dnda ayn almasnda Hristiyan Trklerin varlna ynelik olarak, Bakilise ve Kara Kilise gibi yer adlarna da atfta bulunmutur (Kiel, 2009: 139, 140). Bizce bu argmanlar -Akalan, ekirdekli, obanl, Gkepnar, Ketenlik, Kozluca, Saltuk, Soanl, pnar- gibi olmasa da yine de tartmaya aktr. Bir zet yapmak gerekirse; 15. yzyln ilk yarsnn sonlarna doru Trakyada ciddi bir boalma eklinde nfus hareketi olduu sylenebilir. Mslmanlarn terk ettii kylerin Hristiyan nfusla doldurulduu da grlmektedir. Ancak bunlar Rum, Bulgar ya da Srp yani Balkan kkenli unsurlard. Bu balamda 16. yzyl banda ad Trke olup Hristiyan nfusun kaytl olduu kylerin varl gayet doaldr. Kielin TDV slam Ansiklopedisindeki Dimetoka maddesinde zikrettii ky adlarnn ve yine Cambridge History of Turkeyde zikrettii Bakilise ve Kara Kilise gibi ky adlarnn, 13. yzyl ncesi Dimetoka yaknnda Hristiyan Trk kylerinin olduunu ispat amacyla kullanmas asndan doru argmanlar deildir. Ancak Jireceke atfla en azndan, bugn Bulgaristan snr iinde yer alan Ortaky (Ivaylovgrad) ve evresinde 13. yzyl ncesinde Hristiyan Trk kyleri olduu sylenebilir. Nesnel adan ispat edilebilir ky adlar kstl olsa da aslnda Kielin genel erevesine katldmz syleme ihtiyac duyuyoruz. Hristiyan Trk kylerinin Ortakyle snrl kalmadn ve daha fazla bylesi Hristiyan Trk kylerinin 13. yzyl ncesinde var olduunu tahmin ediyoruz.29

206



gibi nedenlerle, iliki baznda ve corafi bazda, Osmanldan nce Trkler ile Bizans arasnda ihmal edilemeyecek bir yaknlk tesis olmutur. Bu erevede Trakyada, Osmanldan ok daha nceleri bu gruplardan bir ksmnn yerletii, yine bu corafyada etkin rol oynadklar ve en azndan belli bir ksmnn Osmanlnn Rumeli fethi srecinde, Osmanl ile ibirlii yapm olmalar kuvvetle muhtemeldir. II. Dimetoka, Malatya, Kzl Deli ve Balabanllar A. Dimetokann Osmanl Eline Gemesi Hakknda Biraz nceki blm iinde 1348den beri Osmanlnn, Trakya corafyasn tandn ve en azndan Dimetoka ile (farkl bir ama iin bile olsa) 1352den beri temasta olduklarn ya da o yllardan itibaren Dimetoka ve evresiyle ilgili bilgi ve tecrbe edinmi olduklarn gsteren bilgiler sunmutuk. Dimetokann fethi, tarihle ilgili almalarda genelde Edirnenin fethi ile birlikte irdelenmektedir. Bu da gayet doaldr. Fetih patikas zerinde olup gneyden Edirneye giden yoldaki en byk kent Dimetoka olduundan, Edirne fethi ncesinde ele geirilmesi herhlde byk nem arz ediyordu. Bylelikle Edirnenin evre kent ve kasabalarla olan irtibatnn kesilmesi ve destek alabilme ihtimalinin ortadan kaldrlmas noktasnda Dimetokann ele geirilmesi stratejik nem tayordu (nalck, 1993: 137-159; zcan, 1996: 482). Dimetokann 1361 tarihinde Osmanlnn eline getiine ynelik bilgi, birok aratrmac tarafndan kabul grmektedir. in ilgin yan Osmanlnn, savamadan yani ehri teslim alma eklinde Dimetokay ele geirdii noktasndaki veriler ar basmaktadr. Osmanlnn eline gemesinden sonra Dimetoka kalesinde herhangi bir hasarn olmay, Dimetoka merkezindeki Hristiyan nfusun ayn ekilde yaamaya devam edii, Trklerin Dimetoka kalesi iine deil ama evresine yerletirilmesi ve savalarak ele geirilen dier ehirler incelendiinde, Osmanlnn Dimetokay savamadan ele geirdii tezi glenmektedir (Gouridis, 2006: 57, 80-82; Kiel, 1994: 305-308). Osmanl kroniklerinde ehrin, Hac lbeye teslim olduu sylenmektedir. Dimetokann ele gemesiyle Osmanllar, Orta Meri blgesine hkim oldular. Kuleli Burgaz/lbeyi Burgaz/Eri Kaleli Burgaz (Empythion/ Pythion), Efremky (Feruggion) ve eyh Bedreddinin doum yeri olan Simavna (Ammovounon) gibi yerleri -ki buralarda kale olduu sylenmektedir- zapt ettiler (nalck, 1993; 148; Kiel, 1994, 306; Liakopoulos, 2002: 70, 71; Gouridis, 2006: 80). Dimetoka kelimesinin yer ald ve imdiye kadar saptayabildiimiz en eski tarihli Osmanl kayna, 1432 tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvaniddir. Ad geen kaynakta Dimetoka, baz timar kaytlarnn, kayt altna yani kaleme alnd yer olarak ifade edilmitir. Ancak bu noktalarda dlen tarihlemelerin en eskisi, Hicri 856 yani Miladi 1452ye denk gelmektedir (nalck, 1987: 10-73). 1433-1455 yllar arasnda yazlm MAD 231 Nolu Premedi ve Grice Mufassal Tmar Tevcih Defterinde sayfa 89da Tmar- lyas Dimetokal eklinde kayt


207

VATAN ZGL

vardr. (Seluk, 2002: 52, 184). Bunun yan sra 1433 ylnda Dimetokaya iki defa urayan seyyah Bertandon de la Broquiere bu kentten, bir yerde Dimodicque dier bir yerde ise Dimotiq olarak bahsetmitir (Bertrandon de la Broquiere, 2000: 232, 238). Herhlde bu kaytlar, en azndan 1430lara gelindiinde oktan beri bu kentin adnn Didimotichondan Dimetokaya dntnn nesnel gstergesi olsa gerektir. En nihayetinde yeni bir yer adnn oluumu ve burada yaayanlarn bu yer adn kanksamas iin, yeterince uzun bir sre gemesi gerektiini syleyebiliriz. Bu noktada bir soru daha akla gelmektedir. Didimoteichon adnn Dimetokaya ok daha nceleri dnm olma ihtimali ya da en azndan Trklerin buraya Dimetoka adn ok daha nceleri vermi olma ihtimali var mdr? Bu yer adnn Trkelemesi iin herhlde ki ad geen yerde Trklerin yaam olmas gereklilii vardr. Bu da aslnda bir varsaymdan te tarihsel vakadr ki bununla ilgili argmanlar nceki blmde vermitik. Osmanldan ok daha nce Dimetoka ve genel olarak Trakya ve Makedonyada (ounluu Karadenizin kuzeyinden gelen) Trk gruplarn yaadna dair bulgular ortaya koymutuk. 11. yzyldan beri Karadenizin kuzeyinden gelen ve Bizansla ibirlii yapan baz Trk gruplarn Malazgirt Sava ncesinden beri Anadoluya eitli defalar getiklerini anmsamakta yarar var. Ancak bizce en bariz g, nceki blmde iaret ettiimiz 1241/1242 ylnda gerekleen ve Menderes Vadisine yaplan Kuman gdr. Bu esnada zaten Dimetokada yaamakta olan unsurlardan bir ksm Anadoluya g etmise, bu durumda belki de 13. yzyln ortalarndan beri Bat Anadoluda yaamakta olanlar, bahsi geen Kumanlardan bu yer adn duymu olabilirler diye dnyoruz. Hemen devam eden yzyl iinde Aydnolu Gazi Umur Beyin (ki Menderes Vadisi zerinde kurulmu bir beyliktir) Gmlcine ve Dimetokaya olan ilgisinin bu balamda manidar olduu kanaatini tayor ve bu noktaya dikkat ekmek istiyoruz. Menderes Vadisi sosyal kltr ortam ile Trakya arasnda belki de -henz nesnel olarak ortaya koyamadmz- bir ba varm gibi gzktn sylemeden geemeyeceiz. B. Kzl Deli (Nam- Dier Seyyid Ali Sultan) Hakknda Bir nceki balk iinde Dimetokann Osmanl tarafndan ele geirilmesi ve Dimetoka kelimesinin ilk ne zaman Osmanl kaytlar iinde rastlandna dair bilgiler sunmutuk. Tam bu noktada Kzl Deli Sultanla ilgili en eski belgede dahi, Dimetoka ifadesine yer verilmediini vurgulamak ilgin olabilir. 1412 tarihli Musa elebi dosyasndaki belgede, Dimetoka kelimesi yer almamaktadr. Buna karn belgenin yazld yer olan Edirne ifadesini belgede grebiliyoruz.30 Hemen sonraki en eski belge olan 1455 tarihli Muallim CevdetSaptamalarmza gre ad geen belgeye ve/veya transkripsiyonuna yer veren ilk aratrmaclardan biri Mnir Aktepedir. Mnir Aktepe 1949da tamamlad doktora tezinde, bu belgenin transkripsiyonuyla beraber Kzl Deli ile ilgili 6 adet belgenin transkripsiyonunu yaymlamtr (1949: 306-309). Tayyip Gkbilgin 1952 ylnda yaymlad, takdirlerin tesinde bir yapt olan Edirne ve Paa Livas adl almasnda Kzl Deli ile ilgili belgelere yer vermitir. Nedenini anlayamadk ancak ncesinde Mnir Aktepe tarafndan transkripsiyonlar yaymlanmasna ramen Tayyip Gkbilgin baz belgeleri, ad geen kitabnda Osmanlca matbu harflerle yaymlamtr. Bunun yan sra Mnir Aktepe tarafndan ounca doru ekilde okunmu olduu ve transkrip edildii grlebilen belgelerdeki baz kelimelerin, okunamadn ifade etmek iin bo brakm veya atlamtr (1952: 183-187). Daha nceleri,30

208



tasnifinde MC 0/89de bulunan bir belgede ise Dimetoka, yer ad olarak zikredilmektedir (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 50-72). Doal olarak daha sonraki belgelerde de Dimetoka adn grebiliyoruz. Kzl Deli ile ilgili tarihsel veriler, 14. yzyl iinde yaadna iaret etmektedir. Ancak Kzl Deliyle ilgili kesin bilgilerimiz, onun hakknda bilmek istediklerimizden ve akllarmzdaki soru iaretlerinden ok daha azdr. Efsanevi anlatmlar ile grece ge dnem nesnel bilgi ve belgeler arasnda srr aziz bir veli olarak karmzda durmaktadr. Tm bunlarn yan sra Kzl Deli ile ilikilendirilen mekn, Dimetoka ile snrl deildir. Malatyada Seyyid Ali ve Ali Seydi adyla anlan ve Kzl Deli ile ilikilendirilen iki ayr ocak (ahin, 1998: 509-536; Birdoan, 1999: 75-82; Akst, 2004: 89-101) ve Ktahyada bir dier Seyyid Ali Sultan Oca mevcuttur (eriba, 2007: 1331-1356). Bunun haricinde Sivas-Yldzeli ilesinin Banaz Ky yaknlarnda Seyyid Ali Sultann mezar vardr. Pir Sultan Abdal Ocann buradaki kolunun Seyyid Ali Sultan zerinden yrd sylenmektedir (Avc, 2008: 93). Dimetoka haricinde Kzl Deli ile ilgili olarak en dikkat ekici mekn Malatyadr. Daha dorusu Malatyada var olan iki ocak ve Kzl Deli ile ilgili olarak rivayet edilen badr. Hseyin ahin almasnda Malatyann Fethiye Kynn Tenci Mahllesinde Kzl Deli adyla bir yatrn bulunduunu sylemektedir. Yine bu kyn yaknnda yer alan riaa Kynde bulunan Ali Seydi Ziyareti ile Tencideki Kzl Delinin ayn zatlar olduuna dair rivayetlerin bulunduunu aktarmaktadr. Bir baka rivayet olarak; Seyyid Alinin (Kzl Deli), Ali Seydi ve Bacm Sultanla karde olduu, Erdebilden Iraka geen bu kardein Lbnan zerinden gemiyle Bulgaristana getii ve Bacm Sultann burada bir Srp tarafndan esir alnd ifade edilmektedir. Bu anlatmn devamnda kardelerden biri Dimetokaya dieri ise Krcaliye giderek bu yerleri mekn tuttuklar, Yldrm Bayezid zamanna kadar Bektailiki31 yaydklarmer Ltfi Barkan mehur makalesinde bu belgeye yer vermez ancak Kzl Deli ile ilgili farkl iki belgeyi yaynlar (Barkan, 1942: 293, 339, 340). 1996da Girit niversitesinde dzenlenen bir sempozyumda sunulan, ardndan yine ad geen niversite tarafndan yaymlanan ancak daha sonra 1999 ylnda Tarih Vakf tarafndan Trkeye evrilerek yaymlanan kitaptaki ufuk aan almasnda Irene Beldiceanu-Steinherr, bahsettiimiz 1412 tarihli belgeye deinmi ancak belgenin kendisine ya da transkripsiyonuna yer vermemitir. (Ayrca makalesini yaymlad gne kadar gerekletirilmi Seyyid Ali Sultanla ilgili almalarn bir nevi bibliyografyasn sunmutur.) 1412 tarihli belgenin dnda da Kzl Deli ile ilgili baka belgelere ve transkripsiyonlarna yer vermitir (1999: 50-72). Merhum Ahmet Hezarfeni bu noktada anmak ve kitabndan bahsetmek gerekir. Hezarfen, 2006 ylnda yaymlad kitabnda hem bahsettiimiz belgeyi hem de 19. yzyln ikinci yarsna kadar varan birok belgenin aslyla birlikte transkripsiyonlarn yaymlamtr (Hezarfen, 2006: 42-112, Ekler). Son yllarda Rza Yldrmn Seyyid Ali nam- dier Kzl Deli Sultanla ilgili yaynlar gze arpmaktadr. Rza Yldrm, Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) ve Velyetnamesi adl kitabnda bahsi geen Kzl Deli ile ilgili belgelerden bazlarna yer vermitir (2007: 151-156, EK1). Hemen sonrasnda yaymlad bir makalede tekrar bu belgelerden bir ksmna deinmi (2008: 9-37) ve son olarak yaymlad bir dier makalede bu belgelerin bazlarna vurgu yapmtr (2009: 21-62). Bu frsat elde etmiken Kzl Deli ile ilgili dier almalar da vurgu yapmak isteriz. 2006 ylnda Gmlcinede Menkibelerle Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) Dimetoka Kazasndaki Dergah adl bir kitap yaymlanmtr (Kavak, 2006). Seyyid Ali Sultanla ilgili son almalardan birinin Haim ahin tarafndan hazrlanan TDV slam Ansiklopesindeki Seyyid Ali Sultan maddesi olduuna iaret etmek gerekir (ahin, 2009: 48-50).31

O dnem Bektailikin var olduunu ortaya koyan, nesnel bir bilgiye imdiye kadar ulalamamtr.


209

VATAN ZGL

ardndan Bayezidin bu kardeleri stanbula32 ard ve padiahn bu kardeleri MalatyaElaz yresine gnderdii sylenmektedir. Anlatnn devamnda kardeler Tenci Kyne yerleirler. Bir baka kaynak kiiyse soylarnn Kzl Delinin olu Hasan Atadan geldiini ifade etmitir (ahin, 1998: 509-536). Seyyid Ali ve Ali Seydi eklinde iki farkl ahsiyetle ilgili anlatm ile Dimetokadaki aa tekke ve yukar tekke hakknda anlatlanlar arasnda sanki bir ba varm gibi grnyor. Ayhan Aydn ve Giorgos Mavrommatis alan aratrmalar srasnda bu iki farkl tekke kltne deinmilerdir (Aydn, 2007; Mavrommatis, 2005: 539). Bir dier kaynak kii ise Kzl Deli ile ah brahim Velinin musahib olduunu sylemitir. Hseyin ahin, yazl kaynaklarda Kzl Delinin Malatyaya ya da yaknna geldiini ya da buraya yerletiini ifade eden bir bilginin bulunmadna iaret etmitir (ahin, 1998: 509-536). Nejat Birdoan ise Malatyadaki Kzl Delililerin dedelerinin, Malatya-Mineyik Ocandan olduklarn ve yine Mineyikli Muharrem Naci Orhann Kzl Deli evlatlarnn Ebul Vefadan ayrldklarn ve gnmzde ise kendilerine bal olduklarn bildirdiini aktarmaktadr (1999: 75-82). smail Onarl, Kzl Deli dedelerinin el ele el hakka silsilesi iinde pirlerinin Zeynel Abidin Ocandan olduunu sylemektedir (Onarl, 2000: 31-33). Hamza Akst, Malatyadaki Ali Seydi Ocann merkezinin Hekimhan Akmaara Kynn Daryeri mezras olduunu ve bu ocan Dede Garkn grubunda yer aldn ancak gemite Ali Seydi zaviyelerinden birinin Yazhan lesi Yir-Aa (riaa) Kynde olduunu ve burann Deli Mehmetin dz olarak anldn ifade etmektedir. Ayrca Ali Seydi Oca yelerinin kendilerini Dimetokadaki ocakla ilgili olduklarn sylyor. Zaten Ali Seydi Oca temsilcilerine gre Fethiye Tencideki ocak Kzl Deli deil Gzbyk Ocadr. (2004: 89-101). Bir dier ilgin bilgi, aslnda yukarda gnderme yaptmz kaynaklardan daha nce yaymlandn zannettiimiz bir kitapta yer almaktadr. Tenci mezrasndaki dedelerden derlendii iddia edilen bilgiler, Sar Saltk ile Kzl Deli ile ilgili efsanevi bilgilerin adeta karm gibi gzkmektedir. Yazar, Kzl Deliyi Dimetoka deil ama Dimitrova kenti ile ilikilendirmitir. Yazar, Kzl Delinin Dimitrova kentine vardnda bir kiliseye gittiini ve onun giriimleriyle bir sre sonra kilisede semah ayinlerinin icra olunmaya balandn zikretmektedir. Sonrasnda Hristiyan papazlarn bu ayinleri beendiini ve Seyyid Ali Sultann ortaya koyduu ekilde ibadet etmeye baladklarn, zaman iinde Rum ve Bulgar hlknn da bu yola girdiini, devamnda ise Dimitrova valisi olan Bizans tekfurunun, Dimitrovann mlkiyetini Seyyid Ali Sultana vakfettiini dile getirmektedir. Seyyid Ali Sultann burada bir tekke yaptrdn, yetitirdii baz Rum ve Bulgar dervilerin eyh unvanyla Bizans iinde farkl blgelere dalarak onun retisini yaydklarn sylemektedir. Daha sonrasnda ise Seyyid Ali Sultann Malatyaya geri dndn eklemektedir.33 Ali Kemali Erzincan TarihiO dnem stanbulun, Bizansn elinde olduunu hatrlatmaya gerek var m bilemiyoruz ancak yine de burada aktarlan bilginin barndrd elikiye vurgu yapmakta yarar var.32

Yazar kitabn Kureanl Seyyid Kekil mstear adyla yaymlam. Kitabn basm tarihi belli deildir ancak tahminen 1993 yl ya da hemen sonras olmaldr. (Kureanl Seyyid Kekil, 1993 ?: 112, 113). Dimitrova derken herhlde Dimitrov-grad kastedilmitir. Dimitrov-grad u anda Bulgaristan Hasky snrlar iinde bir yerleim birimidr. Osmanl dnemindeki ad Kayacktr. (Acarolu, 2006: 556). Ancak ne Kayack ne de Dimitrov-grad (ya da sadece Dimitrov) adnda bir yerleim birimi, 1530lara gelindiinde bile mevcut deildi (370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530) II, 2002: 69, 70, 144). Kzl Delinin Dimitrova ile ilikilendirilmesi ilgintir33

210



adl eserinde Kzl Veli Evlad adyla bir Alevi Ocandan bahseder fakat bu ocak hakknda baka bilgiye ulaamadmzdan Kzl Deli ile ilikili olup olmadn saptayamyoruz (Ali Kemali; 1932: 192). Ancak Dimetokadaki tekke ile ilgili bilgi aktaran baz kaynaklarda Kzl Deli ad yerine Kzl Veli dendiini de belirtelim (Bak, 2003: 363). Ayrca baz AleviBektai ozanlarnn Kzl Deliyi Kzl Veli olarak andklar grlmektedir. rnein; Virani bir nefesinde Tanr Dan mesken tutan bir veli olarak Kzl Veliyi anmaktadr (zmen, 1995: 474, 475). Tam bu noktada konunun karmakln dikkate alarak makalemizin ana temasn yeniden anmsatma gerei duyuyoruz. Balabanllar kendi szl tarih anlatlarndan Dimetokadan Anadoluya getikten belli bir sre sonra Malatyaya ve oradan Dersim ve Erzincana g ettiklerini ifade etmektedirler. Kzl Deli konusunu zikreden szl kaynamz olan Kahraman zgl, Balabanllarn merkez ky olan Hnzoru (Pnarlkaya) kynde doup bymtr. Hnzoru Ky, Balaban Airetinin merkez ky yani airet liderlerinin ve yakn ailelerinin yaad kydr. Dolaysyla Balabanllarn szl tarih geleneinin en canl olduu yer doal olarak Hnzoru Kydr. Kahraman zgl, Balaban Aireti liderleri ile birebir grme imknna sahip olmu, szl tarih bilgilerini onlardan renmitir. Grmelerimiz srasnda bize Gl Aann kardei Mehmed Aa ve Hseyin Paa Bey ve Gl Aann olu Hlil Aa olmak zere zamann tm Balaban Aireti liderleriyle grme imkn bulup onlardan bu konularda szl tarih bilgisini edindiini ifade etmitir (zgl, 2006a: zel Ariv-Ses Kayd). Kahraman zgl, Balabanllarn Kureyan Oca talibi olmadan nce Kzl Deliye bal olduklarn dile getirmektedir (zgl, 2007b: 1407-1418). Nitekim yaptmz aratrmalar sonucu ve nesnel bilgi ve belgelere dayanarak Balabanllarn 18. yzyl ortalarndan nce Erzincan-Dersimde olmadklarn ispatlamtk (zgl, 2005: 21-88). Dolaysyla teorik ve pratik olarak nceki dnemlerde Balabanllarn, Kureyan Oca talibi olmadklar ya da olamayacaklar aktr. Eer Balabanllar, ok daha erken dnemlerden beri hakikaten Alevi mereb bir cemaat idiyse, bahsi geen erken dnemlerde Alevi mereb baka bir eren-evliya kltne bal olmalar teorik bir beklentidir diyebiliriz. Bir dier ilgin yan ise, Kahraman zgln aktard Kzl Deli ile ilgili bilgilerin u veya bu ekilde Sar Saltkla ilgili menkbeleri de artrddr. Kahraman zgl u cmleyi zikretmitir: Kzl Deli, Dobruca Kalesinden stanbula knda ikiyzbin hane mridiyle beraber kyor. (zgl, 2007b: 1407-1418; zgl, 2006a: zel Ariv-Ses Kayd). Acaba Kzl Deli klt ile Sar Saltk klt arasnda bir ba var m? Kahraman zgln aktard bu bilginin gnderme yapt asli olgu acaba nedir? Burada bilginin ierdii eliki ya da ortaya kard soru iaretleri bir yana aktarlan anlat, yine Balkan corafyasna vurgu yapmaktadr. Yukarda Malatyadan derlenerek aktarlan menkbeler iinde bariz maddi hatalarn, baz elikilerin ya da detayl sorgulanmas gereken noktalarn varl grlmektedir. Bu menkbelerin detayl irdelemesinin gereklilii bir yana burada dikkati ekmeye altmzancak ortaya koyduumuz gibi 1530larda bile byle bir yer ad yoktu. Belki de yazar, sonradan bu szl anlatlar kaleme ald ve bu srada u veya bu ekilde Dimetoka yerine Dimitrova ifadesini kulland. Ancak doal olarak bunu bilemiyoruz. Bu ve benzeri menkbelerin ayr bir alma bal altnda irdelenmesinin yarar vardr diye dnyoruz.


211

VATAN ZGL

nokta, Kzl Delinin Dimetoka haricinde Malatya ile ilikilendirilmesidir. Bir nceki paragraf iinde Hseyin ahinin bir deerlendirmesini zikretmitik. ahine gre menkbevi anlatlardaki Kzl Deli-Malatya olgusuna, yazl kaynaklarda rastlanmamaktadr. Aslnda ahin, Kzl Deli ile Malatya arasndaki ilikiyi ortaya koyan herhangi yazl bir metne, almas srasnda ulaamadn ifade etmeye almtr. Hakikaten Kzl Delinin Malatya ile ilgisini ortaya koyan herhangi bir yazl metin mevcut deil midir? Bu szl anlat yani Dimetoka ile Malatya arasndaki iliki nasl ortaya kmtr? Bu anlatlarda bir gereklik pay var mdr? Bu ba ifade eden herhangi bir yazl kaynak ya da belge var mdr? ronik bir ifadeyle; Kzl Deli ile ilgili aktarlan karmak anlatmlara -yine belli bal karmakl ve elikili bilgileri ile birlikte- katk salayabilecek bir baka kaynan bulunduunu syleyebiliriz. Bu kaynak -ortaya kard yeni ve farkl soru iaretleri bir yanayukardaki sorulara belli lde cevap tekil edebilecek bir kaynak gibi deerlendirilebilir. Aktaracamz bu eser, Kzl Deliyle ilgili almalar yapan aratrmac ve yazarlarn dikkatinden kamtr. Sz konusu kaynak Veli Baba Menakpnmesidir. Veli Baba Menakpnmesi, merhum Bedri Noyan tarafndan belli eksiklikleriyle birlikte (Arapa ksmlar atlanarak, vs.) latinize edilmi ve ilk basks 1995 ylnda yaplmtr (Veli Baba Menakpnmesi, 1996). Veli Baba ile ilgili nitelikli bilimsel almalar, bir elin parmak saysn gemeyecek kadar azdr. Mehmet Ersaln yakn vakitte Veli Baba Sultan Oca adl kitab yaymlanmtr. Bu kitap Ersaln 2005te tamamlad yksek lisans tezinin kitaplatrlm hlidir. Ancak adndan da anlalaca zere bu alma, Veli Baba Menakpnmesi hakknda deil ama mevcut ocak yaants hakknda yaplmtr (Ersal, 2009; Ersal, 2005). Dorudan Veli Baba Menakpnmesiyle ilgili olarak detayl bilimsel bir alma henz gerekletirilmemitir. Bu eksiklik, ad geen menakpnmeden salkl ekilde istifade edebilme noktasnda sknt yaratmaktadr. Veli Baba Menakpnmesinde, Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) ile ilikilendirilebilecek baz bilgiler yer almaktadr. Bu eserde Seyyid Ali Sultanla ilikilendirilebilecek karakter, Veli Babann da atalar iinde yer alan ve menakpnmede ou zaman Uzun Er olarak anlan ancak kimi zaman Pir Uzun Er, Uzun Er Alevi, Ali, Ayn- Ali, Seyyid Ali, Seyyid Ali Gazi ve Aliyyl Gazi olarak da zikredilen kiidir (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 54, 67, 124, 163170, 226-229, 243, 244, 298, 300). Veli Babann eceresi u ekilde verilmektedir: 1. Hz. Ali 2. Hz. Hseyin 3. Aliyyl-evsat (Zeyn-el Abidin) annesi ehribnu bint-i Yezd-i Cerd 4. Zeyd-i ehid 5. Hseyin-i Zddem 6. Yahya El-Ardeiri 7. Muhammed-l Asker el-Ardeiri v-el-Akss 8. Aliyyz-zahid

212



9. Zeyd-i Rbi 10. El-Hasan Gz 11. Ebi Cafer Muhammed 12. El-Hasan Edib-i Ebl Kasm 13. Kemal e-erif 14. El Hasan Ebl Kasm 15. Muhammed 16. Hamza 17. Ali 18. El-Hasane-air 19. Zeyd-i Hmis 20. El-Hasan el-Gz (Seyyid Hasan Gazi) 21. El-Gazi Hseyin Paa (E ehid fi karye-i Uluky) (Seyyid Hseyin Gazi Paa) 22. Zeyd-ehid (E ehid fi karye-i Uluky) (Seyyid Zeyd-i Sadis) 23. Cafer (Seyyid Cafer) 24. Aliyyl-Gzi (Lakab Uzun Er - Ve hve ird-i bi Hac Bekt Veli - Hz. Pir Hac Bektai Veliye intisap etmitir). Kardei Karaca Ahmed Velidir. 25. Cafer (Lakab Gl Battal Gz - E-ehid fi Gelibolu Maal Gazi Sleyman Paa) 26. El-Hseyin El-Gz (Maa ebihi fi Gelibolu fi zeman- Sultan Orhan) 27. Cafers-Sadk el-Alevi 28. El-Hseyin el Veli el-Mehur (Yalncak Dede) 29. Veliyyddin el-Gz el Mehur bi Veli Baba (E-ehit fi karye-i Uluky) 30. El-Hseyinl Veli (El-medfun fihi lehu trbet-i fi sahib-il bahr fi Cezayir) 31. Es-Seyyid Veli (El-Mehr bi Veli Baba-Kerametleri ok-Ulukyde Ceddi Derghnda medfun Kara Haydar olu Mehmed eliyle ehid)34 Yukardaki ecerede 8. srada yer alan Aliyyz-zahidin, Abbasi basksndan dolay Malatyaya kat, benzer ekilde devam eden srete birok Ehl-i Beyt mensubunun Medine ve Badat gibi ehirlerden Malatyaya geldii ifade edilmektedir (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 156-158). ecerede 20. srada zikredilen Seyyid Hasan Gazi, Malatyadan Konya civarna (Eirdir, Uluborlu, Keiborlu, Tatar Han, Sart, Uluky, an Kinisa [anl Kilise]?) Rumlarla savamaya gelir. Ad geen yerleri fetheder ve 1196 yl civar 47 yanda Ulubey Kasabas Uluky civarnda ehid olur.35 Devam eden nesiller de bu yreyi Rumlardan almak(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 74-170; Ersal, 2009: 13, 14) Bir de ecerede 20. srada zikredilen Seyyid Hasan Gazinin, Seyyid Ali Gazi adnda bir kardeinden bahsedilmektedir. 1226 ylnda hayatta olduu anlalan fakat daha sonraki bir tarihte Uluky civarndaki savata, dier kardeleriyle birlikte ehit olan Seyyid Ali Gazi ldnde 47 yandayd (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 160, 161).34

(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 160) Menakpnmede Konya havalisi denilip dier yer adlar veriliyor. Kastedilen blge genel olarak, gnmz Ispartasnn bats ile Afyonun gneyidir. Ancak Sart ifadesiyle kastedilen yer Manisa-Salihli yaknlarndaki Sart mdr? Buna ok emin deiliz. Ayrca an Kinisa derken kastedilen anl Kilise ise bu belki de Aksaray yaknlarndaki anl Kilisedir ki menakpnmede Konya havalisi ifadesine de35


213

VATAN ZGL

iin mcadele ederler. Seyyid Hseyin Gazinin olu Seyyid Zeyd-i Sadis zamannda kendi adamlarndan Karabey isimli bir kii, Malatyadan kendi ailesini alp Uluborluya ger. Ancak Rumlar Uluborluda Karabeye saldrp onu tutsak ederler. Bunun zerine Seyyid Zeyd-i Sadis, Seluklu Devletinin ba Sultan Aleddinden36 yardm ister. Sultan, 15.000 asker gnderir ve bu kuvvetin yardmyla Seyyid Zeyd-i Sadis, Karabeyi kurtarr ve Rumlar Uluborludan srer.37 13. yzyln ikinci yarsndan itibaren, sz konusu olan Veli Babann ve dolaysyla Uzun Erin soyu, Malatyadan Uluborlu kasabasna gp burada yaamaya balar.38 (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162). Osmanl Beyliinin lideri Osman Gazi, ecerede 23. sradaki Seyyid Cafere bir mektup yazar. Bu mektupta Osman Gazi u ekilde bir arda bulunmaktadr: Sultan Aleddin Selukinin Ehl-i Beyte olan muhabbeti malumdur. Acizlerinin dahi kezalik yle olucak muhabbet tarafndan olmak daha ahsendir. u hlde negl tarafna lgar edp Kolca nam kalay garet ve ahlisini hasarat itmek efkrndaym. Ehl-i Beytten birka dilverler ile gelesin. Seyyid Cafer, olu Uzun Er ve torunu Gl Battal Gazi ve birka adam ile birlikte Osman Gazinin yanna gider. negl yaknlarndaki Kolca adl kaleyi ele geirirler. Devamnda Bilecik ve evresinin fethine de katlrlar. Seyyid Cafer 1290 ylnda Bilecikte ehit der. Veli Baba Menakpnmesinde Uzun Er hakknda imdiden sonra aktaracamz menakb, belli lde Seyyid Ali Sultan artrmaktadr. 1355 ylnda Sleyman Paa, Rumeli fethi ncesi Uzun Ere bir yaz gnderir. Sleyman Paa burada unlar sylemektedir: Vefadarm Uzun Er, namem sana vasl olcak Ceddin Hazret-i Rasulallah ve Ceddin Hazret-i Ali Efendilerimiz hurmetine bir an durmayp Evlad- Aliden harbe ve darbe yarar bahadraandan siz ebih kimler var ise alup fi sebilillah cihad in tarafma gelesin. Zira Rumiline gemek efkrndaym. Nasl kiuygundur. Tatar Han ifadesiyle kastedilen yer Senirkentin kuzeyindeki Tatarl ky olabilir. (Adm Adm Trkiye Yol Atlas/Rehber; 2008: 115, 116, 121) (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162). Kastedilen hkmdar, Anadolu Seluklu hkmdar olan ve II. zeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Klarslan ile ortaklaa 1249-1254 yllar arasnda hkmdarlk yapan II. Alaeddin Keykubat olmaldr (Mneccimba, 2001: 94-96, 257). Nitekim menakpnmede bu bahisten hemen nceki bir bahiste Bedri Noyan, silindii iin tarihin okunmad bir ksm yle latinize etmitir: Bu vaka hicret-i nebeviyyeden alt yz (.... silinmi...) Hlife-i Abbasiyeden Mutesim Billah bin Mustansr zeman- saltanatnda idi (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 161). Burada Mutesim Billah bin Mustansr olarak Bedri Noyann okuduu ve latinize ettii kii, Abbasi Hlifesi Mustansr olu Mustasmdr ve 1242 ile 1258 yllar arasnda hkmdarlk yapmtr (Zettersteen, 1997: 18-22).36

(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162) Aslnda Uluborlu (ki Anadolu Seluklularyla ilgili baz kaytlarda Borgul ya da Bergulu olarak gemektedir) II. zzeddin Kl Arslan (lm:1192) zamanndan beri Anadolu Seluklularn elindeydi. Belki de zaman zaman ellerinden kan bu kenti tekrar almak zorunda kalmlard. 1237 ile 1246 yllar arasnda hkmdarlk yapan II. Gyaseddin Keyhsrev zamannda Saadeddin Kpek, Sultann kardeleri zzeddin Klarslan ile Rneddin Sleyman, Uluborlu Kalesinde hapsetmiti. II. zzeddin Keykavus da (1254-1256 yllar arasnda) kardei IV. Rkneddin Klarslan yine burada tutsak etmiti (Mneccimba, 2001: 25, 27, 83, 98; Kofolu, 1993: 17-92).37

(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162). Uluborlu, 13. yzyln sonlarndan itibaren Hamidoullar Beyliine aitti ve hatta bu beyliin merkezi konumunda idi. 1302/1303 tarihli bir vakfyede Koyungz Baba adl bir erenden bahsedilmektedir (Kofolu, 1993: 85-90).38

214



peder-i liniz Seyyid Cafer Bilecik fethinde himmet ve gayret idp feth olunup ve peder-i linizin can- azizi cananna vasl olup nam- nigu brakt gibi siz ve biz cmlemiz ya ehid veya gazi olup ta zaman- haredek bir nam- nigu brakrz. Binaenaleyh kerem idp gelesin ve bu srr kimseye ifa itmeyesin. Bunun zerine 1355 ylnn sonlarna doru Uzun Er, olu Gl Battal Gazi ve torunlar Cafer ve Seyyid Hseyin Gazi ile birlikte Ktahyadan Bursaya gelir. 1356 ylnn ilk haftalarnda Sleyman Paa ile buluurlar. Sleyman Paa babas Orhan Beyin izniyle Rumeli fethine koyulur. Sleyman Paa; Ece Bey, Fazl Bey, Evrenos Bey, Hac lbey, Uzun Er, Gl Battal Gazi (Uzun Erin Olu) ve Hseyin Gazi (Uzun Erin torunu, Gl Battal Gazinin olu) ile Bursadan Aydncka gelir. Sleyman Paa denizin kenarnda dnceli ekilde Gelibolu kylarna bakmaktadr. Bu esnada kar kyya nasl geebileceklerini ve Rumeli fethini ne ekilde gerekletirebileceklerini dnmektedir. Yanndakilerin fikrini sorar. Bunun zerine Uzun Er fikrini aklar. Sal yapp geceleyin kar tarafa getikten sonra Gelibolu ahlisinden bir kiiyi yakalayp Anadolu tarafna karmay ve bu kiiden klavuzluk konusunda istifade etmeyi nerir. Sleyman Paa Uzun Erin (ki Seyyid Ali Gazi olarak da bilinir) nerisini kabul eder ve bu erevede Ece Bey ve Fazl Beyler sal inaa ederler. Ece Bey, Fazl Bey ve Uzun Er birlikte imenik [impe] kalesine karlar. Burada birini yakalayp Anadolu tarafnda Aydncka karrlar. Bu kiiden kale ile ilgili detaylar renen Sleyman Paa, Gelibolu yakasna geme karar alr. Nitekim Dsturname-i Enveride bu olay dorulanmaktadr. Gelibolu Tekfuru Esenin olunun karld ve ardndan bu kiinin Mslman olan Melik ad ald ve Sleyman Paay Rumeli fethinde destekledii anlatlmaktadr (Dsturname-i Enveri, 2003: 23, 24). Devamnda Veli Baba Menakpnmesinde Sleyman Paann bindii sala Uzun Er, Gl Battal Gazi ve Hseyin Gazi de bindii anlatlr. Dier sala Hac lbey, Ece Bey, Fazl Bey ve Evrenos Bey binerler.39 Menakpnmenin tam bu noktasnda Rumeliye geile ilgili bir kta iir bulunmaktadr:Buradaki ayn sala binme metaforu ile Sleyman Paann Uzun Ere olan yaknl, muhabbeti ve Uzun Er ile beraberindekilere duyduu gven vurgulanmaya allmaktadr. Nitekim dier sala, daha sonradan ilhak edilen Karesi Beylii beyleri binmitir. Uzun Erin babas Seyyid Caferin Sleyman Paann babas Orhan Gazi ile olan yaknl ve Seyyid Caferin verdii destek de anmsandnda, menakpnmede aktarlan bu hikyenin, kendi iinde tutarln pekitiren bir olay olarak grlebilir. Dolaysyla gemiten gelen gven ve Osmanl ailesi ile Seyyid Cafer ve evlatlar arasnda oluan hukuk ortamna sanki vurgu yaplmak istenmektedir. Karesi Beylerinin dier sala binmesiyle de sanki Karesi Beylerine kar olan gven derecesinin ve yaknlnn, Uzun Er ve beraberindekilerden daha alt seviyede olduuna ynelik zmni bir sonu karlabilir.39

Rumeliye gei konusunda bu menakpnmede, dier menakblarda ve kroniklerde Sleyman Paann etrafndakilere fikir danmas ve sonrasnda mihmandarlk ya da istihbari bilgi iin kar yakada yaayan birini karma olay ile aslnda ne anlatlmak istenmektedir? Nitekim 1348den beri Osmanlnn Rumeli ile ilgili tecrbe edinmeye baladn hatta 1352de Dimetokaya kadar gittiklerini ifade etmitik. Yani 1348lerden beri bu corafyay u veya bu ekilde biliyor olduklarn dnmek iin nedenlerimiz vardr. Dolaysyla Sleyman Paann malum Rumeli fethi ncesinde anlatlan bu olaylarla kastedilen ey acaba, fetih srasnda Osmanlnn bizzat Trakyada yaayan unsurlardan lojistik destek bulmaya ynelik bir gayretinin olduu eklinde, bu anlatmlar okumak mmkn mdr?


215

VATAN ZGL

Akdenizi gemiiz bir bir iki sal ile Himmet-i ah- Merdan gaybndan irsal ile Oldu bizim salmz taht- Sleymanmz Gzlerimiz amz ahsen-i amal ile Devamnda Rumeli fethi ile ilgili anlatlanlar, bilindik Osmanl kroniklerindeki anlatmlara ok benzer bir yap tamaktadr. Srasyla fethedilen ya da savalarn yaand yerler unlardr: impe Kalesi, Bolayr, Aka Liman, Ayaslonya ve Tekfurda. Geliboludaki savata Uzun Erin olu ve torunu (Gl Battal Gazi ile Hseyin Gazi) ehid olurlar. Sleyman Paann bir av srasnda lmnden sonra Uzun Er, bir ksm gazilerle birlikte Bandrmaya geer. Daha sonra Uzun Er, Uluborludaki dergha gider. 75 yandayken 1364/1365 ylnda vefat eder. Uzun Erin vefatndan sonra Hseyin Gazinin olu Cafers-Sadk el-Alevi, derghta posta oturur.40 Yukarda aktardmz metinleri analiz ettiimizde Rumeli fethinde yer alan ve Uzun Er olarak tarif edilen kiinin -ki dier adlarndan ya da lakaplarndan biri de Seyyid Alidirmalum Seyyid Ali Sultanla ksmen benzer bir karakter olduu grlmektedir. Ksmen ifadesiyle temel olarak, Dimetoka ile zdelemi olan Seyyid Ali Sultann (Kzl Deli) lm tarihi ile (1412den sonraki bir tarihte ld kabul edilmektedir) Veli Baba Menakpnmesindeki Seyyid Alinin (Uzun Er) lm tarihlerinin tutmamas ve tabii ki Veli Baba Menakpnmesinde Dimetokadan bahsedilmemesine vurgu yapyoruz. Uzun Erin kendisi menakpnmede Malatyada yaam bir kii olarak tarif edilmemektedir. Buna karn dedesi Seyyid Zeyd-i Sadisin Malatya doumlu olduu ve buradan hareketle Uzun Erin babasnn da Malatya doumlu olup dedesi Seyyid Zeyd-i Sadis zamannda Uluborlu tarafna g ettiklerini karsamak mmkndr. Daha dorusu Uzun Erin kkeninin (dedesi(Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 162-170). Menakpnme iinde -ki Bedri Noyan bu ksmlarna tepki gstermi ve yanlln ispata gayret etmitir- tahmin edilenden ya da beklentilere zt ekilde Uzun Erin Hac Bekta- Veliyi, Uluborludaki kendi derghnda irad ettii ifade edilmektedir. Hac Bekta- Velinin yaad kabul edilen dnem olan 13. yzyl ile Uzun Erin yaad sylenen dnem ele alndnda hakikaten bu mmkn gzkmemektedir. Hatta hi karlamam bile olabilirler. Bedri Noyan kitabn sonuna ekledii bir notta, yazma nshann 366 ile 371inci sayfalar arasnda Uzun Erin Orhan Gaziye takdim ettii 86 beyitlik Arapa bir kaside olduunu ancak Arapa olduu iin bu ksm evirmediini/eviremediini belirtmitir. (Veli Baba Menakpnmesi, 1996: 124, 170, 171, 300). Belki bu ksmda da bir takm ilgin bilgiler vard ancak bu bilgilere u an iin ulamaktan mahrumuz. Sleyman Paa ve Rumeli fethi konusunda tarihi kaynaklardaki bilgilerle yukardaki anlatmlarn karlatrmasn yapmak iin Hlil nalckn almasna baklabilir (nalck, 2009:84-94). Malum kroniklerin ve Seyyid Ali Sultan Velayetmanesi gibi lejantlarn dnda dikkati eken ve Dimetoka fethine yer veren bir dier kaynaksa eyh Bedreddin Menakbdr. Burada Sleyman Paa ile birlikte Rumeli fethine katlanlarn isimleri zikredilir: Gazi Ece Bey, Gazi srail [eyh Bedreddinin babas], Abdlaziz [eyh Bedreddinin dedesi], Gazi Abdlmmin [Abdlazizin kardei] ve Hac lbeyi. eyh Bedreddin Menakbnda Sleyman Paann Rumeli fethi konusunda fikrine dant kii Abdlaziz olarak zikredilmektedir. (Rumeli fethi ncesindeki bahiste Fazl Bey ve onun kzkardeinin olu Tlbentli lyastan da bahsedilir.) Hac lbeyin Kuleli Burgaz aldktan sonra Dimetokay fethetme gayretleri tasvir edilir. Dimetoka yaknnda, nceki ad Deflsoka olup sonradan Yakupbey olarak deien bir kyden bahsedilir. Gaziler Kayas diye bir yerin ad geer. Abdlaziz ve Gazi Abdlmminin Dimetoka evresinin ele geirilmesindeki katklar vurgulanr. Devamnda Hac lbeyi ile Gazi srailin 300 kiilik mevcutla Dimetokay ele geirileri anlatlr. (Smavna Kadsolu eyh Bedreddin ve Manakb, 2008: 239-245)40

216



Seyyid Zeyd-i Sadisnin ve ondan 14 kuak ncesinden beri yani Aliyyz-zahidden beri aile kkeninin) Malatyaya dayand menakpnmeden anlalmaktadr. Menakpnmenin kaleme alnd tarih hakknda birka cmle sylemek gerekir. Menakpnmenin sonunda Mali (Rumi) 1310 yani Miladi 1894/1895 tarihi gzkmektedir. Menakbn sonlarna doru eklemeler varm gibi alglansa da bizim iin asl nemli olan, yukarda alnt yaptmz ksmlarn yazld yani kaleme alnd dnemdir. Zaten kullanlan dil ve kelimelerden hareketle yazlanlarn, erken dnem karakteri tamadn sezinlemekle beraber imdi ifade edeceimiz bir bulgu, Osmanlnn kurulu dnemiyle ilgili olarak biraz nce aktarlan ksmlarn da aslnda 19. yzylda kaleme alndnn ispat olacaktr. Sleyman Paa ile Uzun Er ve beraberindekilerin Bursada buluma tarihi olarak menakpnmede, 758 senesinin ibtidasnda Mart aynn onuncu gn ifadesi gemektedir. Mart ay, Mali (Rumi) takvimde olduuna gre ve Mali (Rumi) takvime de 19. yzyln ikinci yarsnn balarndan sonra geildiine gre (Unat, 1984: XII, 108, 163) menakpnmedeki ilgili metinlerin, 19. yzyln ikinci yarsnda yazld sonucu ortaya kmaktadr. Menakpnme iindeki net ifadelerle verilen ve nesnel erevede de doru ya da doruya yakn olarak kabul edilebilecek kronolojik tarihlemeler, menakpnmeyi kaleme alan kiinin 19. yzylda ya da ncesinde yazlm Osmanl tarihi ile ilgili kaynaklardan istifade ettiini dndrmektedir. Bunun yan sra Ehl-i Beytten kimselerin Abbasi basksndan Medine ve Badat gibi ehirlerden kap Malatyaya gmesi ve yine Veli Baba eceresi iinde -Uzun Erin olu ki aslnda Malatyada yaayanlardan biri deildi- Battal Gazi isminin yer almas gibi unsurlar ele alndnda, menakpnmenin belli ksmlarnn, malum Battal Gazi destanndan etkilenerek (Battal-name, 2006: 50, 51, 61, 62) yazldnn bir gstergesi olabilir. Bunun yan sra menakpnmenin oluumunda birok farkl Alevi-Bektai lejandlarndan da etkilenmelerin olduu sylenebilir. Ancak tm bu bulgulara ramen menakpnmenin, belki de gemite mevcut olan erken dnem nshlrndan ve/veya Isparta-Senirkent ve evresindeki szl kltr ortamnda aktarlan bilgilerden hareketle 19. yzylda yeniden ve belli bal eklemelerle kaleme alnm olma ihtimalini de gz ard etmemek gerekir. Bu ve benzeri eserlerin bir senaryo anlay iinde sfrdan ve grece ge dnemde yazldn/yaratldn varsaymak ve buradan hareketle aktarlan menakbn tmnn uydurma olduunu savlamak da salkl bir yaklam olmayacaktr. Veli Baba Menakpnmesi ile ilgili bahse girmeden nce ironik bir ifadeyle, Veli Baba Menakpnmesiyle ilgili olarak aktaracamz bilgilerin, aslnda Kzl Deli ile ilgili almalara katk salama olasl ile birlikte Kzl Deliyi zmlemekle ilgili mevcut karmaay artrabileceini de ifade etmeye almtk. Menakpnme ile ilgili biraz nce ortaya koyduumuz elikilerle aslnda, Kzl Deli-Malatya ilikisini ispatlamann gln izah etmeye gayret ettik. Tm bu karmaadaki imgeleri szgeten geirerek ksa bir zet yapmak gerekmektedir. Birinci olarak Malatyadaki kaynak kiilerden derlenen bilgileri anmsatmak isteriz. Balabanllarn Dimetoka-Malatya-Kzl Deli balants ve yine yazl bir kaynak olarak (tm elikileri ile birlikte) Veli Baba Menakpnmesinde Uzun Erin (nam- dier Seyyid Ali) Malatya ile olan bann zikredildiini yinelemek isteriz. Tm bunlara ek olarak yine menakpnmede


217

VATAN ZGL

Uzun Erin Rumeli fethine katldnn anlatlmas ve dier adnn Seyyid Ali olduunu hatrlatmak isteriz. Tm bu verileri bir arada ele aldmzda Kzl Deli-Dimetoka-Malatya bann, farkl yrelerdeki szl tarih bilgileri ve menakblar erevesinde ortaya ktn syleyebiliriz. Dahas aslnda tm bu farkl bilgilerin, birbirlerini ksmen de olsa desteleyen veriler olduu ya da aralarnda zincirleme iliki kurulabilecei deerlendirmesini yapabiliriz. Nesnel erevede Kzl Deli-Malatya ban net ekilde ortaya koyan ve ikna edici argmandan hl yoksun

16. YÜZYIL ÖNCESİNDE DİMETOKA, KIZIL DELİ VE BALABANLAR-SS. 124

Documents