XXXV Fsil
ctimai elmlrd fnn proqramlar
1. mumi hiss
a) Giri
ctimai elmlrin fnn qrupunda yana olaraq tarix, corafiya, mlki
thsil, mlki mdafi v thlksizlik fnlri birlmidir. Onlar Grcstann mumi
Thsil sistemind ksim yerini tutur. Onlar mlumatlandrlm, aktiv v
msuliyyt hissin malik vtndalarn yetidirilmsin kmk edir, agird doma
mkan haqqnda mlumat verir, onun vtnprvr v humanist xsiyyt kimi
formalamasn rtlndirir. Bununla yana, qeyd edilmi fnlrin tdrisi
agird n vtnda kompetensiyalarnn ilnib hazrlanmas v cmiyytd vtndalq
mdniyytinin qazanlmas n mhm hmiyyt malikdir. mumi thsilin hr
pillsind (ibtidai, baza v orta mktb) bu fnlr koordinasiyaladrlm,
agirdin ya xsusiyytlri v imkanlar nzr alnmaqla tdris edilir. Drs
prosesi irsi v ardcllq prinsipi sasnda qurulub.
b) ctimai elmlrin tdrisinin mqsd v vziflri
ctimai elmlrin tdrisinin mqsdlri:
Tarix, corafiya, hquq, iqtisadiyyat, siyast v digr ictimai
elmlrin sasnda agird biliyin verilmsi.
Dnyann vahid kild drk olunmasna yardm etmk v ba vern proseslrd
Grcstann yerinin myynldirilmsi.
agirdin vtnprvr v msuliyytli vtnda kimi formalamasna yardm
etmk.
Onun azad xsiyyt kimi v cmiyytin tamhquqlu zv kimi formalamasna
kmk etmk.
agird humanist dnyagrnn formalamasna yardm gstrmk.
Onlarda mhkm irad yaratmaq, znn v yanndaknn mxtlif fvqlad
vziyytlrd hyatlarn xilas etmk, fvqlad vziyytlrd shvsiz v thlksiz
hrkt etmk bacarn formaladrmaq.
Bilik
ctimai elmlr biliyin qazanlmasna rait yaradr ki, bu da gncin
azad xsiyyt v msuliyytli vtnda kimi formalamas n vacibdir. Mxtlif
ictimai elmlrin yrnilmsi agird dnya kontekstind z lksinin hkumt,
mdni, iqtisadi v siyasi maraqlarn analiz etmk n yardm edir. Eyni
zamanda, agird grk hans tbii mhitd yaadn, insann bu v ya digr
faliyytinin mhit hans ziyan vurduunu, tbii mhiti nec mhafiz etmk v
qorumaq lazm olduunu bilmlidir. Mhz, ictimai elmlrin yrnilmsi il
yeniyetmnin xsi ailvi ictimai hyatda mstqil qrarlarn qbul edilmsi,
hyata keirilmsi haqqnda biliyi inkiaf edir. Bugnk dinamik etnik v
mdni chtdn rngarng dnyada cmiyytin funksiya gstrmsi n qarlql idrak
mhm hmiyyt ksb edir. agird mhz ictimai elmlri yrnrkn insan haqlarnn
mdafisi v xsiyyt hrmt, xsi v baqasnn mitinin qorunub saxlanmas
haqqnda bilik ld edir.
agird yana uyun olaraq biliyin addim-addm qazanlmas yolu il
siyasi sistem qanunun n olduunu, hans siyasi sistemlrin mvcud
olduunu bilmlidir. znn demokratik cmiyyt v qanunun aliliyi qarsnda
msuliyyt v hquqlarn bilmli; Grcstanda insan haqlarnn mdafisinin
beynlxalq dairlri, insan haqlarnn mdafisinin mexanizm v vasitlrini
tanmaldr v sair.
agird zn z ailsinin, cmiyytin, mktb icmasnn v sinfin, qonu
icmann, referent qrupun (bu v ya digr etnik, dini azln, yaxud
imtiyazl xalqn v s.), grc cmiyytinin zv kimi drk etmli; z lksinin
cmiyytinin v referent icmasnn mdniyytini tanmal; Grcstanda v ya
dnyada yaayan baqa cmiyytlrin mdniyytlrini tanmal; qay xlaqnn n
olduunu v n n dyrli olduunu analiz etmlidir v s.
agird addm-addm, pilllrl z lksinin iqtisadi vziyytinin sas
aspektlri il tan olmaldr: maln, xidmtin, myin v ii bazarnn, minimal
mk haqqnn, alclq qabiliyytini v s; imkan daxilind, sahibkarn hquq v
vziflri, msuliyyt v etik istifadnin hmiyyti v prinsiplri ffaflnn
hmiyyti barsind mlumat olmaldr v s.
agird addm-addm, pill-pill dayanql inkiaf, traf mhitin mdafisi,
salam hyat trzi, hyat v salamlq n thlkli vziyytlrin
qiymtlndirilmsi, fvqlad durumlarda hrkt, frdi v kollektiv mdafinin
imkanlarndan istifad, hkim atdrlanadk zrrkmi ilkin tibbi yardmn
gstrilmsi kimi sahlrd biliy malik olmal; z lksinin, regionunun
Avropa v dnyada ba vern proseslrl laqsini hiss etmli; btn bu
prosesin qarlql laqsini drk etmli; briyytin, dnyann vahid bir
cmiyyti kimi qarsnda dayanan siyasi, iqtisadi, traf-mhit v sosial
sbblri drk etmlidir.
Bu prosesd o da nzrd tutulur ki, agirdin informasiya ld etmkl
paralel spesifik v mumi bacarq-qabiliyytlri inkiaf edir, yksk qli
dyrlri formalar.
Konkret tematika/msllr/konsepsiyalar hr bir sinif v fnn
proqramlarnn mzmununda aqlanr. Qeyd edilmi biliyin ld edilmsi fnnin
spesifikas v ardclln, elc d agirdlrin ya imkanlarn nzr alr.
Bacarq-qabiliyytlr
Doma lknin v dnyann tarixi-corafi hadislrinin yrnilmsi prosesind
agirdin aadak qabiliyytlri inkiaf etmlidir:
Mkanda oriyentasiya
nformasiyann axtarlmas v tkili
Kommunikasiya
yrnmk qabiliyyti
Tdqiqat
Yaradclq qabiliyyti
Faktlarn v hadislrin, tarixin interpretasiyas
yaniliklrin istifadsi v yaradlmas
Corafi hadislrin proseslrin v qanunauyunluqlarn yaylmasnn
myynldirilmsi
mkdalq
Vtndalq mvqeyinin ilnib hazrlanmas, tnqidi v mdafisi
Tolerantlq
Frdi v ictimai problemlrin analizi v mxtlif msllr arasnda
laqlrin myynldirilmsi
Frdi v ictimai problemlrin hlli
ctimai vziyytlrin v proseslrin modelldirilmsi
Hyat v salamlq n thlkli vziyytlrinin qiymtlndirilmsi
Fvqlad vziyytlrd faliyyt
Vziflr
agirdlrd yksk mnvi dyrlr saslanm vziflr formalamaldr:
nsan hyatna, mnliyin v hquqlarna hrmt etmk
rik olmaq v qay gstrmk
Vtn sevgisi
Prinsipiallq v vtndalq cati
Vicdanllq v mksevrlilik
Tarazlq
Tolerantlq
Pekarlq
Doruluq v qanuna hrmt
Thlksiz hyat trzi srmk
Insan hyatna qsd etmmk v onun salamlna qay gstrmk
Dvlt v onun qhrmanlarna hrmt etmk
q) ctimai elmlrin mxtlif pilllrd tdrisi
btidai pill
Mktbin ibtidai pillsind elmlrin mstqil tdrisi V sinifdn balanr.
agirdlr 2 il rzind Bizim Grcstan kursunu yrncklr. Bu fnn n tvsiy
olunmu tdris yk hr il 3 hftlik saatla myynldirilib.
Bizim Grcstan 2 illik tdris kursu agird z lksini hr trfli
grmsin, ona qar mhbbtin drinlmsin yardm edir.
Bu yada agirdlr drk etmlidirlr ki, onlar cmiyytin baqa zvlri
kimi bu cmiyytin vtndalardrlar. Onlar anlamaldrlar ki ,Grcstan
vtndalarn mumi mhit, kemi ,indiki zaman v glck birldirilir v bugnk
Grcstan bir dvlt kimi onlarn birliyin saslanr.
Kurs rivsind V sinifdn uaq: tarixi msllrin yrnilmsin, corafi
saslara v mhm metodlara yiylnmy -mxtlif tarixi corafi mlumatlarn
tsvirinin qrafiki vasitlrindn (xrit, qlobus, cdvl, diaqram,
qrafika, foto, sxematik rsm v s.) istifady balayr, vtnda cmiyyti n
xarakterik olan prinsiplrl tan olur.
Tdris kursunun mrkzind insan, bilavasit onun trafnda mvcud alm
dayanr. Balanc pillnin bu mrhlsind agird z lksi, onun blglri
,yerlri il tan olur ki, bunlarla da kemid ba vermi mxtlif maraql
hadislr ,xsiyytlr v mdniyyt abidlri laqlidirlr. Bu, agirdin kemiin
qar maran artracaq v gnclrd frqli praknd mlumatlarn btv kild
drki-analizini asanladracaq. Ya xsusiyytlrin saslanaraq mxtlif
vacib anlaylarn myynldirilmsin balanr ki, bu da nvbti pilld agirdin
yaddanda onun Vtni anlay kimi aydn kild btvlck. Yuxarda
sadalananlarn hr biri diyarnaslq prinsipindn istifad edilmkl tdris
edilir.
Diyarnaslq prinsipi sasnda Vtnin tarixi v corafiyasnn yrnilmsi
il uaqlar yrncklr ki, Grcstann sas znmxsusluqlarndan biri onun
tbii, etnik, dini v mdni rngarngliyidir.
V-VI siniflrd agirdlr Grcstan tarixinin hmiyytli msllri il tan
olacaqlar. Mllimin kmyi il uaqlar mxtlif sosial, iqtisadi, siyasi,
mdni trflrdn Grcstann kemii v masir dvrn laqlndirmyi bacarmaldrlar.
nformasiya ld etmk n onlara mxtlif nv mnblr gstrmliyik ki, bu da bu
ya n mvafiq drin mlahiz v giri imkanlarn verck. Nticd agirdlr onu
da akar edcklr ki, kemii mxtlif perspektivlrdn gr v drk ed
bilrlr.
agird znn yaay mkann, Grcstann diqqtlayiq yerlrini, onun rngarng
mdniyytini, tbii raitini, tbii resurslarn v iqtisadiyyatn yaylm
sahlrini tanmaldr.
agirdlr kemiin bu gn v traf mhitin insanlarn qrarlarna hans tsir
gstrdiyini, insanlarn vvl nec yaadqlar, nec qrar qbul etdiklri, mkl
nec mul olduqlar v mharib etdiklri, hans mit znmxsusluqlarnn
xarakterik olmas v s. il tan olurlar. Bu informasiyaya malik
olmaqla birlikd gnclrd zaman duymaq hissi inkiaf edir. Onlar tdricn
mhm tarixi v ya corafi hadislri xronoloji rivy sala bilrlr.
Onlar insanlarn tcrbsinin rngarngliyini aq-akar grcklr. agirdlr
artq bildiklrini v yaxud yenic bir xsiyyt, vtnda, elc d cmiyytin zv
kimi zlri haqqnda yrndiklrini analiz edirlr.
agirdlr xalqn v dvltin n olduunu, dvltin zaman v mkanda nec
qurulmas, onun gnclrin trafndak mhitd , onlarn gndlik hyatlarnda
nec tqdim olunmas bard mlahiz yrtmlidirlr. agirdlr aada verilmi sas
termin v anlaylar yrnmlidirlr:
1. Tarix fnn v mqsdi, mnblr, interpretasiyas, daimilik v
dyiknlik;
2. Corafiya xrit, razi, srhdlr, inzibati blg, diyar, region,
tbii mhit, relyef, hidroqrafiya, iqlim, flora, fauna, tbii
resurslar, hali, mntqlr, iqtisadiyyat sahlri, insan v tbit arasnda
laq, traf-mhitin mdafisi;
3. Zaman1-xronologiya, kemi, bu gn, glck, tqvim, zaman vahidlri,
vvl/erkn, tarixi dvr/mrhl;
4. Mkan tbii mhit, yer, razi, tbii v antropogen landaft yaay
mntqlrinin tiplri v funksiyalar;
5. qtisadiyyat knd v hr tsrrfat, ticart, pul mnasibtlri v
kommunikasiya; yollar, nqliyyat; quru, ay, dniz, hava; mobil
telefon, pot, elektron pot;
6. Elm thsil, kf, ixtira, ixtisas, mahid, tcrb, saslandrmaq,
elmi fikrin inkiaf etdirilmsi;
7. Mdniyyt memarlq, xttatlq, geyim, qida, gigiyena, nn, adt-nn,
folklor, elm;
8. Din mrasim, mif, Allaha ibadt, iman;
9. Xalq xsiyyt, ail, cdadlar, cmiyyt/zmrlr v onun zvlri, davran
normalar, qaydalar, hali doum/lm, tbii artm, oxluq/azlq, cins-ya
strukturu;
10. Dvlt vtnda, idarilik v onun formalar, siyast, qanun,
thlksizlik, mnaqi v mkdalq, asayi, hquq, rmzilik;
Bizim Grcstan standart il myyn olunmu nticlr nail olmaq n
ictimai elmlr mllimi tdrisin rngarng yanamalarna malik olmaldr ki,
fnni yrnn zaman agirdlr effektiv kild sas anlaylar qavrasn,
qabiliyyt-vrdilri inkiaf etdirsin v baza pillsi n daha hazrlql
olsunlar.
______________________________
1 Zaman kalas VI sinifd daxil olur. V sinifd tarixi hadislrin
zaman mxsusluu n hadislrin bugnk gndn uzaqladrlmasndan istifad
edirik.
sas yanamalar
Anlaylarn yrnilmsi
ctimai elmlrin baza v orta pilllrind tdris yalnz agirdin mvafiq
hazrlq raitind mmkndr. Mrkkb sosial, mdni v siyasi hadislrin
yrnilmsi v analizi agirdlrin baza anlaylarn bilmdn
qeyri-mmkndr.
ctimai elmlrin sas anlaylar btn kurs rzind dnlm kild, hr trfli
ilnib hazrlanmaldr. Bu anlaylara real hyatda, xsi tcrb v mhitl
laqli kild nail olunmas uurlu hesab edilir. Onlarn hr trfli ilnib
hazrlanmas agirdlr trfindn Grcstann kemiinin mxtlif nmunlri il
tanlq, sonra onlarn analizi sasnda v onlar arasnda mxtlif killi
laqlrin qurulmas il mmkn olacaq. Drin yrnm nticsind agirdlr
yrndiklrini mxtlif kontekstlr uyunladra bilrlr.
Balanc pillnin bu mrhlsind uaqlar sad corafi tcrblrin aparlmasn
yrnirlr. Mvafiq olaraq taprqlar planladrarkn nvbti chtlr nzr
alnmaldr:
Mnblrl v yaxud yani vsaitlrl i informasiyann
axtarlmas/ilnilmsi/trlmsinin mxtlif vasitlrindn istifad etmk.
Drsin keirilmsi n mllim rngarng mnblr v yani vsaitlrdn istifad
etmlidir. Bunlar drslikd mvcud mxtlif nv mnblr, mllim trfindn
mvzuya uyun hazrlanm, agird trfindn dzldilmi v toplanm material,
sndli v ya bdii film; ail albomlar, sndlr, yazma, khn yalar (ms.,
mk alti, yaxud khn telefon aparat) ola bilr. Mnblr v yaniliklrl i
hm sinif otanda, hm d sinifdn knarda, msln, muzeyd, mktb hytind ba
verir.
Yuxarda ks olunmu sas informasiya mnblri el seilmlidir ki,
agirdlrd yava-yava oxumann baza qabiliyytlri (mzmunun xarlmas,
paralellrin aparlmas v nticnin xarlmas n sas msllrin myynldirilmsi
) inkiaf etsin. Uaqlar myyn etmlidirlr ki, hm mtni, hm fotokili,
elc d yan oxumaq olar. Bu hr bir informasiyann axtarlmasn nzrd
tutur.
Nvbti mrhld agirdlr ld etdiklri informasiyann
mqayis/tsnifatlandrlmas zrind ilyirlr. Ms.:
Cdvlin v yaxud da vrqin vasitsil apn, kompterin v ya baqa masir
elektron kommunikasiya vasitlrinin ixtirasnn nticlrini
qrupladrr;
Xritnin kmkliyi il cdvld Grcstann blglrin sasn hrlri
qrupladrr;
Dvlt idariliyinin mxtlif formalarn bir-biri il mqayis edir v
onun fikrinc znn qbul etdiyini seir;
Mxtlif yaay mntqlrinin funksiya gstrmsi n vacib rtlri sadalayr;
onun hmiyyti barsind mlahiz yrdr.
Bu yada agirdlrd grk informasiyan vizual formada (qrafik, cdvl,
rsm) tsvir etmk qabiliyytinin sas qoyulsun. agirdlrin itirak il
yaradlm yani vsaitlrdn istifad agirdlrin motivasiyasn tdris
resursuna evirir.
Simulyasiya
Yuxarda sadalanan baza anlaylarnn yax qavranlmas n agirdlr n
situasiya v ya prosesin simulyasiya texnikasndan istifad etmk
yetrinc maraql v mhsuldar olar.
Mllimin kmyi il sinif yoldalar il birlikd agird mhur dvlt xadimi
haqqnda tamaa qoyurlar; tamaada amlq mesind ksilmi mad verilmi
tarixi faktlar barsind (ms., Balaca Kaxi) mlahiz yrdr.
Konkret resursun qeyri-rasional istifadsinin simulyasiya
oyunlarnda itirak edir (ms., yeni il yolkalar v s. il alver).
Bu cr aktivliklr uaqlara problemlrin/anlaylarn dekonstruksiyasna
v nvbti vahid, analiz edilmi qavramaya yardm edck. Simulyasiya
oyunlarnn digr nv d rollu oyunlardr. Rollu oyunlar zaman agirdlr
mxtlif situasiyalar oynayrlar ki, burada da mxtlif maraqlanan trflr
v ya xslr perspektivdn hadisni, prosesi v ya anlay tsvir
edirlr.
Mlahiz/analiz bu mrhl n planladrlm almalar v aktivliklr az-ox
artq qavranlm informasiyaya saslanmaldr, ms.:
darilikd itirak edn tarixi xslr trfindn keirilmi dvlt tdbirlrini
sadalayr v xarakteriz edir. Onlarn nticlrini myynldirir;
Zaman kalas zrind onun fikrinc, qdim dvrdn bu gndk n mhm drd (v
ya be) grc siyasi xadiminin qeyd edir v onlar xarakteriz edir;
Mhariblri (znmdafi, ial) v onlarn nticlrini xarakteriz edir;
Hlledici dylr, mhur padahlar v baqa tannm tarixi xsiyytlrin
faliyyti haqqnda mlahiz yrdr.
fqt v mnimsm
Kemiin simulyativ rekonstruksiyas il birlikd gndlik mitin,
adt-nnlrin tsviri zaman agirdlr kemid yaam insanlarn
motivasiyalarn, arzularn, xyallarn ninki analiz , hminin hiss etmk
imkann verck mnimsm tlimlrinin daxil edilmsi daha ox ylncli v
mhsuldardr. Bu tlimlr onlarn gz il dnyan grmy, baqa dvrn insanlarnn
hyatn yaamaa rait yaradr.
agirdlrin mvafiq tkilatlandrlmas sosial v kommunikasiya
qabiliyyt-bacarqlarn oxtrfli inkiafnn vacib elementidir.
ctimai elmlr mllimlri sinfi tkil edrkn, msln, qrup klind ilyrkn
agirdlr qoyulmu mslni birg hll etmk imkann yaratmal, mxtlif
rollarda x etmlidirlr: istniln agird nmaynd v ya lider olmaq imkan
verilmlidir. gr agird yax tqdimatdrsa, bu o demk deyil ki, o, hmi
qrupda keiriln ilri tqdim etsin.
nsan v cmiyyt
nsan v cmiyyt istiqamtin nticlrin nail olmaq n onlarn agirdin
xsi tcrbsin saslanaraq mzakir edilmsi hmiyytlidir. Ailsinin v ya
doma blgnin nmunlrini mzakir etmkl. Mllim drs prosesini el
aparmaldr ki, agirdlrd insan lyaqtin, azadlq v tarazlna hrmt inkiaf
etsin. Bu, dyrlr saslanaraq agirdlrd etik v msuliyytli davrann
formalamasna yardm etmlidir. Dyrlr insann, vtndan hquq-vziflrini
yrnmk yolu il formalar ki, bu da lkmizin mdni irsin, nnlrin syknir.
Mllim vtndalq dyrlrinin formaladrlmas il onlarda Vtn sevgisini d
inkiaf etdirmlidir. O, el bir mnblrdn istifad etmlidir ki, agirdlr
aktual msllr zrind dnsnlr v onlarda msbt mnasibtlr kk salsn.
Sinifdnknar i informasiyann mxtlif vasitlrl axtarb tapma
qabiliyytinin inkiafna istiqamtlnib.
Bu ya qrupu il fnnin spesifikasndan lav, sinifdnknar ilr d
planladrlmaldr. Bu, asanlqla hyata keiril bilr, nki agirdlrin sx
sosial v tbii mhitin (ailsin, mhllsin, ksin, mktbin, icmasna)
toxunur. Mktbdn knarda agirdlr mahid aparmaq (ms., nqliyyatn
hrktini, memarl) , msahib klind lazmi informasiyan axtarb tapmaq,
soyad genealogiyas, v ya k, hrlr haqqnda v s. lokal tarixlri
toplamaq v s. marrutun v yaxud sxemin qurulmas n llr aparmaq, rsmlr
kmk tapr verilmlidir. Bu cr aktivliklr fnnin yrnilmsini daha
ylncli, biliyin ld edilmsini is daha effektiv edir.
Sadalanm metodik yanamalar ninki zbr, elc d yazl kild hyata
keiril bilr.
Baza pillsi
Baza pillsind tarixin, corafiya v vtndalq thsilinin tdrisi agird
insan tcrbsinin rngarngliyini gstrmlidir. Briyytin inkiaf fonunda z
lksinin nailiyytlrini, hmiyytini. agirdlr hm Grcstann, elc d dnyann
tbii, siyasi, sosial, iqtisadi, mdni, dini v etnik rngarngliklri
trlmlidir. agird bu informasiyaya saslanaraq kemi v masir dvrn
hmiyytli tarixi v ya corafi hadislrini, proseslrini analiz etmyi v
mxtlif cmiyytlrin inkiafnn oxar-frqliliklrin grmyi bacarmaldr.
Tarix
Bu pilld agirdd tarixi dnc qabiliyyti formalamaldr: mmkn qdr
tarixi hadislrin sbblrini izah etmyi v onun nticlrini analiz etmyi
bacarmaldr; tarixi proses mxtlif chtdn (siyasi, sosial, iqtisadi,
mdni, dini) baxmaq; tarixi hadisy v xsiyyt frqli interpretasiyann
mvcudluu sbblrini myynldirmk, frqli izah-aydnladrmalar mqayis etmk
v qiymtlndirmk. Tarixi mnblri axtarmaq, tarixi material (tarixi
yazl mnblr, arxeoloji v ya etnoqrafik material, tarixi mvzuda
yaradlm bdii srlr, foto-killr v s.) mqayis etmk v thlil; tarixi
mvzunu yazmaq, tarixi mvzuda keiriln debatlarda itirak etmk.
Corafiya
Baza pillsinin sonunadk agird mumi corafiya anlaylarn bilmli;
lokal, regional v qlobal sviyylrd cryan edn tbii, sosial-iqtisadi v
siyasi proseslrin mkan aspektlrini baa dmli; razi blgs prinsiplrini
drk etmli; halinin, snaye v qeyri-snaye sahlrinin mkan zr blnmlrini
baa dmlidir. O, hminin Grcstann (tbii raitlrinin, resurslarnn,
mskunlamalarnn, iqtisadi sahlrinin, sosial sahnin, iqtisadi raitin,
regional vahidlri) v baqa lknin corafi xsusiyytlrini mqayis etmyi v
bunun sasnda oxarlq-frqlrin v laqlrin myynldirilmsini bacarmaldr;
xritdn v baqa corafi vasitlrdn ald informasiyan genilndirmyi v
thlil etmyi bacarmaldr; sad tematik xritlri trtib etmyi; corafi
mvzunu yazma; corafi problemlrl laqdar debatlarda itirak etmyi, btn
yuxarda sadalananar yrnmk agird iqtisadi mdniyytin formaladrlmasnda
kmk gstrmlidir.
Mlki thsil
Humanitar dyrlr saslanan mlki thsil agird cmiyyt v dvlt qarsnda
z hquq-vziflrini hyata keirmkd v insan hquqlarnn, idariliyin v
iqtisadiyyatn inkiaf
_____________________
Arzuolunandr ki, tarixi v ya corafi materialn ldedilmsi v
ilnilmsi zaman agird informasiya texnologilarndan (internet v ya
CD-Rom vasitlrindn informasiyann axtarlmasnda, kompter proqramlarnn
kmyi il materialn ilnilmsind v elektron pot vasitsi il
informasiyann mbadilsind) istifad etsin.
Bu pilld agird onun keirdiyi tdqiqat sasnda dlilldirilmi mvzunu
yazma yrtmliyik ki, bu da aadaklardan ibartdir: girid mvzunun sas
probleminin qsa rhi v bu problemlr znn xsi mvqeyini ks etdirmk; sas
hissd z mvqeyini tsdiq etmk n dlillr v misallar gtirmk; nticd is -
mvzunun sas hisssind deyilmi dlillri v mlahizlri yekunladrmaq.
etdirilmsi haqqnda ld etdiyi nzri biliyi gndlik hyatla
uyunladrmaqda kmk gstrmlidir. Fnni yrnrkn onda hmiyytli vtndalq
qabiliyyt-vrdilri inkiaf etdirilmlidir: z mvqeyini formaladrmaq v
mdafi etmk; z hrktini tnqidi qiymtlndirmk; frqli fikr, milli, dini
v mdniyyt malik insanlara hrmt etmk; ictimai faydal ilrd itirak
etmk v qanuna hrmt etmk.
Mlki thsil agird identik inkiafda, zn drk etmd kmk gstrmlidir.
Onun tdrisi nticsind yeniyetm znn v ya baqalarnn mxtlif kontekstd
zvlyn drk etmyi v xsiyyt kimi anlama bacarmaldr; o, azadl hm hquq v
ya eyni zamanda msuliyyt kimi qavramal v cmiyyti d mxtlif
maraqlara, dyrlr, tlbatlara malik subyektlrin qarlql laqli kompleks
vahid kimi drk etmlidir. n balcas is, mlki thsilin kmyi il agird
znn glck maarif v ya mk yolunu myynldirmlidir.
Mlki thsilin kmyi il agird traf mhitinin mhafizsinin zruriliyini
baa dck v onun cmiyytin sabit inkiaf il laqsini baa dck; sabit
inkiafn masir dnyann xilas edilmsi n n drcd hmiyytli olduunu akar
edckdir; agird el bir traf mhitin yaradlmasnda fal itirak etmyi
yrnmlidir ki, orada xomramllq, insan lyaqtin hrmt etmk, qarlql
yardm, fikir mbadilsi hyat qaydasna evrilmidir.
Mlki thsilin tdrisi prosesind agird: Grcstan bir dvlt kimi drk
etmli; zn onun vtnda kimi tanmal; mlki, siyasi, iqtisadi, mdni
hyatda itirak etmk forma v vasitlrini yrnmli; dvltin hquqi bazasnn
hmiyyti kimi demokratiyan, konstitusiyan, Milli v beynlxalq
qanunvericiliyi baa dmli; znn v baqasnn hquqlar v vziflri arasnda
mvcud olan laqni drk etmli v znn v baqasnn hquqlarn mdafi etmk n
konkret addmlar atma bacarmal; insan/uaqlarn hquqlarnn hmiyytini
drk etmli v onlar mdafi etmk n hyata keirilsi konkret hrktlr etmyi
bacarmal; insanlarn spesifik qruplamalarnn hquqlarn mdafi etmyin
hmiyytini drk etmli v onlar mdafi etmk n konkret addmlar atma
bacarmaldr.
Orta pill
Tarix, corafiya v mlki thsilin tdrisi mumi thsilin nc orta
pillsind mktbin baza pillsind agird trfindn ld edilmi bilik v
bacarqlar, icbari v znn sediyi fnlri daha drindn yrnmy, elmi
tdqiqatn mumi spesifikasna yiylnmy saslanr.
Tarix
Grcstan v dnya tarixi biliyi agirdin vtnprvr v siyasi chtc
savadl vtnda kimi formalamasnn ilkin rtidir. Tarixi yrnmk agird
alamaldr ki, tarix qrlmaz bir prosesdir v masir cmiyyt n n hmiyytli
siyasi, sosial v xlaq problemlri hmiyytli drcd srlr v minilliklr
boyu ba vermi dyiikliklrl rtlnir. Tarixin tdrisi agirdd hminin
problemi hll etmk qabiliyytini inkiaf etdirmlidir.
Bu vziflrin yerin yetirilmsi tlb edir ki, agirdin tarixi dncsi
olsun: o, tarixi dvr drk etmyi bacarmaldr (tarixi dvrn tsviri zaman
hadislri o dvrd yaam insanlarn gz il gr bilsin; kemid ba vermi
hadislrin ninki tkc bugnk baxdan, hm d o dvrn dyrlrinin v grlrinin
nzr alnmas il qiymtlndir bilsin); tarixi hadislr arasnda mrkkb
sbb-ntic laqlrini myynldir v thlil ed bilsin; tarixi hadislrin
sbblrinin v nticlrinin frqli qiymtlndirilmsini mqayis v thlil etsin
; qanunauyunluqlar bard z mlahizsini saslandra bilsin; mstqil
tarixi tdqiqat bacarsn (tarixi tdqiqat-axtar mqsdinin myynldirilmsi
v planladrlmas; yazl, vizual, dbi mnblrin axtarlmas; tarixi sndlrin
thlili; tarixilrin frqli grlrini mqayis etmk; keirilmi tdqiqatn
sasnda tarixi mvzunun yazlmas).
Corafiya
Bu pilld agird dnya lklrinin sas xsusiyytlrini, onlarda cryan
edn mxtlif proseslri v hadislri yrnckdir; tbiti qorumann v
mumiyytl, sabit inkiaf problemlrini, bu msllr mnasibtd alternativ
yanamalar, onlarn hllinin mmkn yollarn, qlobal problemlrin corafi
xsusiyytlrini mzakir v thlil edck; bilik v tcrb il tchiz olunmu hr
bir insann v cmiyytin traf mhitin salamladrlmasna, onun davamllnn
qorunub-saxlanmasna nec byk xidmt gstr bilcyini drk edckdir.
Orta pillni baa atdrdqdan sonra agird traf mhitd ba vern
hadislri mahid etmk sasnda halinin sas tlbatlarn v problemlrini
myynldirmyi bacarmal v problemlrin hlli yollarn tdqiq etmyi v bu
bard mlahiz yrtmyi bacarmaldr. Corafi tdqiqat planladrma, tdqiqat
keirmyi v onun nticsini hm yazl, hm d ifahi kild tsvir etmyi
bacarmaldr; tdqiqat prosesind vizual material (xrit v ya baqa
corafi vasitlr) yaratmaldr.
___________________
. Mcburidir ki, tarixi dvr drk etm qabiliyytinin formaladrlmas
ibtidai v baza mktbi pillsind balansn.
Bu mqsd nail olmaq n agirdin drslikdn baqa mxtlif tarixi
materiala li atmas zruridir.
agird baa dmlidir ki, xsiyytin azad iradsi v seim etmk
qabiliyyti vardr. O, drk etmlidir ki, tarix baqa yollada inkiaf ed
bilrdi. Bu halda onda bel bir tssrat yaranmamaldr ki, glck vvlcdn
myynldirilmidir v xsiyytin hrktinin v onun etdiyi seimin hmiyyti
yoxdur.
Mlki thsil
Bu pilld mlki thsil agird siyasi, hquqi v iqtisadi elmlrin
saslarna yiylnmk imkan verck; sosial, xlaq, vtnda msuliyytini drk
etmk v ictimai hyatda itirak etmk n zruri kompetensiyalarn inkiaf
etdirilmsind ona kmk gstrckdir.
Mlki thsilin mcburi v seimli fnlri agird xsi inkiafn,
identikliyin el bir yeni amillrinin drk olunmasnda kmk gstrckdir
ki, bunlar aadaklardan ibartdir: znn v baqasnn xsi xsusiyytlrinin
thlili; znn v baqalarnn lyaqtlrinin v nqsanlarnn thlili; cmiyytd
znn yeri v hmiyytinin myynldirilmsi; znn glcyinin planladrlmas;
mn-in v bizim-in maraqlarnn nzr alnmas il mstqil qrarlarn qbul
olunmas; identikliy nail olman hmiyytli pilllrindn biri kimi penin
v onun seilmsi n konkret addmlarn atlmas;rqabt qabiliyytliliyi,
mstqillik, qrarlarn qbul olunmas, dyr kimi seim azadl v onun
inkiafna qay;
Mlki thsil agird kmk gstrckdir: masir dnyada sabit inkiaf
prosesind z rolunu grmkd v mvafiq addmlarn atlmasnda; iqtisadi dncy
v onun hmiyytinin drk edilmsind sabit inkiaf kontekstind; intermdni
savadllqda v qarlql mnasibtlrd; ictimai thlksizliyin hmiyytind v
onda znn rolunun drk edilmsind; ictimai faliyytin hmiyytinin drkind
v yerin yetirilmsind; salam hyat qaydasnn hmiyytinin baa dlmsind
frdi v ictimai sviyyd. Ona ml etmyin mvafiq addmlarnn atlmasnda;
dyrin v sabit inkiafn ls kimi pekarln myynldirilmsind onun
hmiyytinin tyinatnda; mkdalq mdniyytinin inkiafnda; iqtisadi,
siyasi, sosial mnafelrin, mnaqilrin v onlarn nizama salnmas
mexanizmlrinin saslarnn yrnilmsind rolundan.
Orta pilld mlki thsilin tyinat agird aadak kmyi gstrmkdn
ibartdir: Grcstan oxmilltli lk kimi drk etmk; zn Grcstann vtnda
kimi drk etmk; vtndalqla rtlnn hquqlara, vziflr v msuliyytlr ml
etmk/yerin yetirmk n konkret hrktlrin hyata keirilmsind; vtnda
cmiyyti n znn v baqasnn hquqlarn qoruman hmiyytinin baa dlmsi v
hyata keirilmsi.
c) Fnlrin tdrisinin tkili
btidai pill
I, II, III v IV siniflrd Grcstan tarixinin, corafiyasnn v mlki
thsilin elementlri baqa tdris fnlrin (grc dili v dbiyyat,
tbitnaslq, estetik v mk trbiysi, riyaziyyat) daxildir. V-VI
siniflrd Grcstan tarixi, corafiyas v mlki thsil inteqrativ kild
Bizim Grcstan fnnind tdris olunur.
I-IV siniflrd mlki mdafi v thlksizlik msllri tbitnaslq v fiziki
tlim/idman (sonradan idman) tdris proqramlarna daxil edilmidir;
lakin, IV sinifd bir semestr rzind, cm klind 12 saat xsusi olaraq
hrktin thlksizliyi (tdris ilinin ikinci semestri n tvsiy olunur)
fnnin ayrlmdr; V-VI siniflrd qeyd olunan msllr tbitnaslq, ictimai
elmlri v idman tdris proqramlarna daxil edilmidir.
Baza pillsi
VII sinifdn tarix v corafiyann tdrisi mstqil fnn kimi balanr.
Mlki thsilin tdrisi VII-VIII siniflrd tarixl inteqrativ yolla
aparlr.
IX sinifd hr fnn tarix, corafiya v mlki thsil ayr-ayrlqda tdris
olunur.
VII-IX siniflrd mlki mdafi v thlksizlik fnnin daxil olan mvzular
biologiya, fizika, kimya, corafiya, tarix, mlki thsil v idman tdris
proqramlarna daxil edilmidir;
VIII sinifd bir semestr rzind btvlkd 12 saat xsusi olaraq Fvqlad
raitd thlksizlik fnni n ayrlmdr (tdris ilinin ikinci semestri n
tvsiy olunur);
Orta pill
Bu pilld (X-XII) hr sinifd tarix mcburi fnn kimi qalr.
X-XI siniflrd corafiya mcburi fndir, X-XII siniflrd is agirdlrin
lav seimli fnlr, ms.: corafi tdqiqat seimi etmk imkan vardr.
Tarix, corafiya v ictimai elmlrinin fnn qrupu X sinifd agird
mlki thsilin mcburi kursunu, X-XII siniflrd is - seimli fnlri, ms.:
dvlt, vtndalq, sahibkarln saslarn, praktiki hquq v s. tklif
edir.
X sinifd mlki mdafi v thlksizliyin myyn msllrinin tdrisi mlki
thsil, biologiya v idman tdris proqramlarnda inteqrativdir. XI
sinifd fnn daxil olan tematika fizika v kimya tdris proqramlarna
inteqrasiya olunmudur. XII sinifd lav kild ayrca fnn Mlki mdafi v
thlksizlik tdris olunur. Ona 14 saat ayrlmaldr (tdris ilinin
birinci semestrind).
Standartda gstriln indekslr
Standartn nticsinin indeksi vardr. ndeks fnnin, sinfin v nticnin
nmrsi bard informasiya verir. Ms.:
c. elm. V-VII. 7.-ictimai elm fnn
V-VI. sinif
7-nticnin nmrsi
ctimai elmlr fnlrinin qsaldlm indekslri:
Tar. - tarix
Co. corafiya
Ml. mlki thsil
Th. mlki mdafi v thlksizlik
) Fnlrin tdrisi istiqamtlrinin tsviri
Milli Tdris Plannda hr bir sinfin v ya pillnin sonunda tdris
prosesinin nticlri v agird trfindn onlara nail olunman indikatorlar
myynldirilmidir. Nticlr istiqamtlr sasn qrupladrlmdr. Hr bir
istiqamt fnnin tdrisinin sas tyinatn ks etdirir v bir v ya bir ne
komponent sahsin saslanr. Tarixin X v corafiyann XII siniflrinin
standart istiqamtlri tdqiqi v ya kommunikasiya qabiliyyt-vrdilrin
uyun olaraq myynldirilmidir.
Tdrisin fnlr v siniflr sasn istiqamtlri
stiqamtlr
Bizim Grcstan
Tarix
Corafiya
Mlki thsil
Mlki mdafi v thlksizlik
Zaman v mkan
5-6
7,8,9,10
7-11
7-8
traf-mhit v iqtisadiyyat
5-6
7,8,11,12
7-11
7-8
Dvlt idariliyi v siyast
5-6
7-9,11-12
7-8
Mdniyyt v din
5-6
7-9,11-12
7-8
nsan v cmiyyt
5-6
7-9,11, 12
7-8
traf mhit v sosial sistemlr
7-11
xsiyytin inkiaf
9-10
Dayanql inkiaf
9-10
znidar v idarilik
9-10
Tarixi interpretasiya v tdqiqat
10
Kommunikasiya
10
12
Corafi tdqiqat
12
xsi thlksizliyin tminat
4,8,12
Fvqlad vziyytlrd thlksiz davrann saslar
4,8,12
Hkimqdr ilkin tibbi yardm
12
Zaman v mkan
ctimai elmlrin istiqamtind Zaman v mkann birlmi nticlri, ilk
nvbd, agird zaman v mkanda istiqamtlnm qabiliyytini alayr.
Bu istiqamt corafiyada nzr arpandr. O, corafiya n el bir
hmiyytli mvzular v qabiliyyt-vrdilri birldirir, hanslar ki, xritni
oxumaqdan, yani vsaitlrin thlilindn, interpretasiyasndan v
yaradlmasndan; elc d razilrin corafi yerlmsinin myynlmsindn; corafi
mhitin, geoloji zamann, corafi hadislrin, proseslrin v
qanunauyunluqlarn yaylmas biliyindn ibartdir.
Tarix gldikd is agird aadaklardan ibart olan fundamental
anlaylara yiylnir: zaman vahidlri, n/gec, kemi, indiki, glck,
xronologiya istilahlar (illrin geoxronoloji hesablanmas), illrin
hesablanmas, dvrilik, sr, minillik, tqvim, tarixi dvr/mrhllr,dvr v
region.
traf mhit v iqtisadiyyat
traf mhit v iqtisadiyyat istiqamtindn mqsd agird tbii traf
mhitin v iqtisadiyyatn cmiyyt n hmiyytini gstrmkdn ibartdir. Bu
istiqamt tbii traf mhiti, tbii resurslar, halinin, iqtisadiyyatn
sahlrinin drk edilmsi v yrnilmsin ynldilmi nticlri birldirir. agird
corafi amillrin qarlql laqlrini v qarlql aslln drk etmk imkan
verilir. El bu istiqamtdc traf mhitin mhafizsi anlaylarnn
formaladrlmasna doru ynldilmi nticlr trafl nmayi etdirilir.
Burada birlmi nticlr agird iqtisadiyyatn v tbii amillrin qarlql
tsirini drk etmk, bu laqlrin zaman v mkan rivlrind drkinin
qanunauyunluqlarn mnimsmy imkan verir.
Dvlt idariliyi v siyast
Bu istiqamtdn mqsd agird dvltin n olduu v funksiyalar bard bilik
vermkdn, siyasi proseslrin hmiyytini v mumi qanunauyunluqlar drk
etmkdn ibartdir. Elc d tarixi faktlarn mumildirilmsind agird kmk
gstrmkdn ibartdir.
Mdniyyt v din
Bu istiqamtdn mqsd agird yer zrind insann yaratd mdni irslrin
rngarngliyini gstrmkdn v onun tsnifatnda kmk gstrmkdn, ona tarixi
dvrlri v chtlri znmxsus sciyyvi etnoqrafik mit v mdni nailiyytlr
sasnda frqlndirmkd kmk gstrmkdn , agird dinin ndn ibart olduunu v
hmiyytini myynldirmkd kmk gstrmkdn,Yer znd mvcud olan dini
sistemlrin rngarngliyi bard tsvvr yaratmaqdan ibartdir.
nsan v cmiyyt
Bu istiqamtdn mqsd agird tarixin balca yaradcsnn z hquqlar v
cmiyyt qarsnda myyn vziflri olan insann olmasn gstrmkdn ibartdir.
Cmiyyt mxtlif sosial tbqlrdn ibartdir. agird bilmlidir ki, mxtlif
tarixi dvrlrd mxtlif sosial tbqnin insanlarnn hquqi vziyyti v
ictimai hyata onlarn clb olunmas sviyysi nec idi.
traf mhit v sosial sistemlr
traf mhit v sosial sistemlr istiqamtind siyasi v sosial chtdn
halinin, yerlmnin corafi yrnilmsin doru ynldilmi cmiyyt barsind
nticlr birldirilmidir. Bu istiqamtin nticlri agirdlrd traf mhit il
cmiyyt arasnda laqlri mhkmlndirir.
Tarixi interpretasiya v tdqiqat
Bu istiqamtdn mqsd agird tarixi tdqiqat qabiliyyti alamaqdan
ibartdir.Ona tarixi mnblr v tdqiqat metodlarnn rngarngliyi bard
informasiya versin, ona z mlahizlrini formaladra v onlar dlillrl
mdafi etmyi yrdn tarixi mvzunu yazma yrtsin.
Kommunikasiya
Bu istiqamtdn mqsd agird xritlr v baqa corafi vasitlrin thlili v
onlarn analoqlarn yaratmaq bacar vermkdn ibartdir; tarixi v corafi
tdqiqatn frdi v qrup halnda (iin blnmsi, qrup halnda mzakir v s.)
ilmk qabiliyyt-vrdilri alamaqdan; frdi i prosesind yaranm
problemlri df etmy ynldilmi msllrl maraql hmyadlarn clb etmkdn;
tdqiqat prosesind o xslrl v tkilatlarla mkdalq etmkdn ibartdir,
hanslardan ki, arzuolunan informasiya almaq mmkndr. Mxtlif tip
auditoriya n tqdimat hazrlamaq bacarndan ibartdir.
xsi inkiaf
Frdi sviyyd xsi inkiaf zninkiaf v baqalarnn inkiaf prosesidir.
O, aadak vziflrin yerin yetirilmsin ynldilmi mqsdlri, planlar v
hrktlri hat edir:
z-zn thlil etmyin inkiaf
znn biliyinin inkiaf
dentikliyin axtarlmas, taplmas v ya yenildirilmsi
mkanlarn v ya istedadn inkiaf
Potensialn myynldirilmsi v inkiaf
nsan kapitalnn inkiaf
Hyat keyfiyytinin yksldilmsi
xsi inkiaf plannn myynldirilmsi v yerin yetirilmsi
Sabit inkiaf
ksr hallarda sabit inkiaf hazrk tlblri o drcd dy bilir ki, glck
nsillrdn tlblrin dnilmsi imkanlarn almayan bir inkiaf kimi izah
edirlr.
Sabit inkiaf dyiikliklr prosesindn ibartdir. Bu dyiikliklrd tbii
resurslardan istifad etmk, investisiyalar, elmi-texniki inkiaf,
xsiyytin inkiaf v tsisat dyiikliklri qarlql razlama sasnda ba verir
v insann tlbatlarn v nailiyytlrini dy bilmsi n lazmi indiki v glck
potensial yaradr. Myyn mnada, shbt insanlarn hyat sviyysinin tminat
barsind gedir.
znidar v idar
znidaretm v idaretm gzlnilnlri, hakimiyytin verilmsi v ya
faliyyt nzarti myynldirn qrarlarla (frdi, ail, icma, lk sviyysind)
laqdardr. O, frdi, yaxud qrup halnda v ya ictimai faliyytin idaretm
proseslrini v liderliyin spesifik hisssini hat edir.
Corafi tdqiqat
Bu istiqamtdn balca mqsd ondan ibartdir ki, yeniyetm corafiya v
corafi biliyin insan faliyytinin mxtlif sahlri n hmiyytini drk
etsin. Corafi tdqiqatlarn nnvi (tsviri, mqayisli-corafi,
kartoqrafik) v yeni (riyazi, msafli, geo-informasiya) metodlar il
tan olsun. Corafi proqnozlar v modelldirm msllrini yrnsin. Mvafiq
problemlrl laqdar nzri material v mnblr axtara bilsin; shra raitind
informasiya toplama, materialn tkilini, thlilini v corafi mvzunun
strukturunun ilnib-hazrlanmasn bacarsn.
Mlki mdafi v thlksizlik tlim tdrisi sas istiqamtd aparlr:
Gndlik hyatda xsi thlksizliyi tmin etmk;
Fvqlad raitd thlksizlik davrannn saslar;
Txirsalnmaz hkimqdr yardm.
__________________________
UnitedNations. 1987. Report of theWorldCommission on Environment
and DevelopmentGeneralAssemblyResolution 42/187, 11 December 1987.
Retrieved : 2007-04-12; Smith, Charles; Rees, Gareth (1998).
EconomicDevelopment, 2nd edition. Basingstoke: Macmillan. ISBN
0333722280
nsan hyat v thlksizliyi n thlklr znn sbblri-mqsdlri, yaylmas,
tsiredici amillri, nticlri v mvafiq thlksizlik tdbirlrin sasn
mxtlifdir. Eyni zamanda, uan bymsi il yana hm onunla laqdar
thlklilik tiplri, elc d thlksizlik normalarna ml etmk imkanlar
dyiir.
agird v tdris nticsin ynldilmi maarif prosesi, tbii ki, hm
thlklrin v onunla arpmann, elc d uaqlarn ya xsusiyytlrini nzr
almaldr.
Mlki mdafi v thlksizlik thsil proqramnn mxtlif motivasiyal v
imkanl agirdlr n mxtlif imkanlar nzrd tutmas vacibdir.
d) ctimai elmlrd qiymtlndirm
ctimai elmlrd qiymtlndirm komponentlri:
1. Sinif ii
2. Ev tapr
3. Yekun tapr
1. Sinif ii
Aadak bilik v qabiliyytlr qiymtlndirilir:
Problemlrin dnlmsi
Kommunikasiya
Tdris
mkdalq
_______________________
Bilik hr bir fnnin v sinfin proqram mzmununa uyun olaraq
qiymtlndirilir.
ctimai hyatda fal itirak etmk
Yaradclq
Zamann tarixi anlam
traf mhit msuliyyt v qay
Tarixi tdqiqat
Corafi tdqiqat
Mkanda istiqamt
Tarixi dvrn drki
yani vsaitlrdn istifad etmk v onlar yaratmaq
Qabiliyytlr aadak fallqlarla qiymtlndirilir:
Mvzu il laqdar qoyulmu suallarla
Qoyulmu suallara verilmi cavabla
Mzakir olunas msl il laqdar mlahiz v thlil il
Mzakir olunan hadislr v proseslr z mnasibtinin ks olunmas il
Qoyulmu problemin hlli yolunun tklif olunmas il
Qrup halnda i daxil ediln xidmtl
Diskussiyada itirakn tezliyi il
Aydnlam anlaylarn v terminlrin izah v ya ondan istifad etmkl
Hadislrin v proseslrin mzakirsi zaman z mlahizlrini
saslandrmaqla
yani vasitlrdn istifad etmkl v onlar yaratmaqla
Tqdimatla
Zaman limitin ml etmkl
Diskussiyalarda sylnilmi mlahizlr v dlillrl
2. Ev tapr
Aadak bilik v qabiliyytlr qiymtlndirilir:
Problemin drk edilmsi
nformasiyann ld edilmsi v tkili
laqlrin v istiqamtlrin myyn olunmas
Kommunikasiya
Tdris
mkdalq
Problemlrin hlli
Yaradclq
Tarixi zamann anlalmas
traf mhit msuliyyt v qay
Tarixi-corafi tdqiqat
Mkanda istiqamtlnm
Tarixi dvrn duyulmas
yani vasitlrdn istifad etmk v onlar yaratmaq
Tnqidi tfkkr
Qabiliyytlr aadak fallqla qiymtlndirilir:
Anlaylarn v terminlrin izahlar v ya onlardan istifad etmkl
Hadislrin v proseslrin mzakirsi zaman mlahizlrin dlilldirilmsi
il
Qoyulmu suala verilmi cavabla
Mzakir olunan msl il laqdar mlahiz v thlil il
Qoyulmu problemlrin hlli yollarnn formaladrlmas il
yani vasitlrdn istifad etmkl v onlar yaratmaqla
Tqdimatla
Diskussiyada sylnilmi mlahizlr v dlillrl
Yazl nmunlr yaratmaqla
3. Yekun qiymtlndirm
Aadak qabiliyytlr qiymtlndirilir:
Tnqidi raitlrd (test, yoxlama yaz v s.) bilik v
qabiliyyt-vrdilrin akara xarlmas
Problemlrin drk edilmsi
nformasiyann taplmas v tkili
laqlrin v nisbtlrin myyn edilmsi
Kommunikasiya
Tarixi-corafi tdqiqat
Problemin hlli
Yaradclq
Mkanda istiqamtlnm
Tarixi dvrn drk olunmas
yani vasitlrdn istifad etmk v onlar yaratmaq
traf mhit msuliyyt v qay
Tnqidi tfkkr
Yekun taprqlarnn tiplri:
Yoxlama yaz ii
Testldirm
Sual-cavab
Mvzu-esse
Tqdimat
Layih
Referat
Tdqiqat
Diskussiya
Konfrans
____________________________
Yekun ilri hm ifahi (diskussiya, tamaa) v yazl (test, sr,
tarixi-corafi mvzu), elc d qarq (tqdimat v ya layihnin tqdimat)
formasnda tdris mvzusunun, mvzular blokunun v ya tdris prosesinin
myyn mrhlsinin baa atdrlmasndan sonrak i.
Yekun taprqlarnn dycyi tlblr
Taprn hr bir tipin znqiymtlndirmnin mumi rubrikas lav
olunmaldr;
mumi rubrika konkret taprn rti v keilmi materialn nzr alnmas il
dqiqldirilmlidir;
1bal rubrikaya daxil olan meyarlara blnmlidir;
Fnn standartnn o nticlri gstrilmlidir, hanslarn ki,
qiymtlndirilmsi yekun taprna xidmt edir.
Qiymtlndirm rubrikasnn nmunlri:
Tqdimatn qiymtlndirm rubrikas
Bu halda agirdlr hr bir meyarda sfr v ya bir bal verilir v yekun
baln xarlmas n onlarn cmi hesablanr. Maksimum cm on baldr.
agirdin ad, soyad
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Maraql giri (problemin eynildirilmsi)
1
Tdqiqatn/srin akara xarlma qabiliyyti
1
Yaradclq bacar
1
Problemin hlli yollarnn tklifi
0
Mvzunun anlaql tqdimat (mntiqi ardcllq)
0
Shbt (aparlmas, tembri)
1
yani vsaitlrdn istifad
0
Auditoriya il laq
1
nformasiyan ld etmk bacar (adekvat sual-cavab)
1
Zaman limitinin qorunmas
0
Cmi
6
Layihnin qiymtlndirilmsinin mumildirilmi rubrikas
Maksimum yekun balnn blnmsi il toplanm ballarn on ball
qiymtlndirmy keirilmsi ba verckdir.
Elementar
1 bal
Qbul ediln
2 bal
Ustalq
3 Bal
1.Mqsd
Yax hkk olunmamdr, qaranlqdr
Bir mqsd fokuslama ba verir
Yax formaladrlm mqsdlr, asan qavranlas
2.Tkilatlq
Zif tkil edilmidir, ideyalar arasnda mntiqi zncir yoxdur, bu da
oxucunu/dinlyicini adrr
Ardcllq dnlmdr, tkilati lamtlrl, ideyalar arasnda bzi keid
saddir, bzisi anlalmaz
Yax tkil olunmu format, bir ideyadan o birisin mntiqi keid, tkil
layihnin smrliyini artrr
3.Mzmunun korrektliliyi
Uyunsuzlua, yanl informasiyaya tez-tez rast glinir
sasn dqiqdir, bzi uyunsuzluqlar v ya yanl informasiya il
Tamamil dzgndr, faktlar dqiq v aydndr
4.Dil funksionall
Dil chtdn rvan deyildir, shvlri oxdur
Dil chtd aydndr, azacq shvlrl
Dili rvandr, duru iarlrin ml olunmudur
5.Tdqiqat
Tdqiqat qeyri-smrli planladrlmdr, istifad olunan mnblr etibarl
deyildir, analiz sthidir
Tdqiqat planladrlmdr, lakin qrupun potensiyalndan btvlkl istifad
olunmamdr, mhdud miqdarda mnblrdn istifad olunmudur, analiz qbul
edilndir
Tdqiqat planladrlmdr, bir ne mnbdn istifad edilmidir v thlil
drindir
6.yaniliklr
yani vasitlr bir ox hallarda mzmuna uyun glmir, yaxud da qrup
trfindn yaradlmamdr
yani vasitlrin mzmunla laqsi aydndr, lakin yeknsqdir,
Rngarnglik, mzmunun ardcll, shmanl icra
7.Yaradclq
Qrup trfindn az yaradclq enerjisinin xrclnmsi
Bzn qrupun orijinal fikirlri nzr arpr, bu da layihnin yax akar
edilmsin kmk gstrir
Qrupun orijinall, yenilik v znmxsus bax nzr arpr ki, bu da
layihni maraql edir
8.Fnlrl laqlr
Fnlrd qrupun kompetensiyas nzr arpmr, faktlarn qeyri-dqiq
interpretasiyasna rast glinir
Mlahizlr bir v ya iki fndn alnm bilikl laqdardr
sas mlahizlrin mxtlif fndn alnm bilikl laqlndirilmsi ba verir
ki, bu da qrupun bir ox istiqamtlrd kompetensiallna iar edir
9.Nticlr
Nticlr formaladrlmamdr
Nticlr tdqiqata adekvat kild formaladrlmdr, lakin dqiq
deyildir
Nticlrd yenilik vardr (orijinallq), tdqiqatla mntiqi laq hiss
olunur, onlar aydn formaladrlmdr
10.Tqdimat
Layihnin mzi smrli akar edilmmidir, fikrin formaladrlmasnda v
cavablarn verilmsind tinlik yaranr, yani vasitlrdn mqsdynl istifad
olunmamdr
Layihnin mzmununu qaranlq formaladrr, yani vasitlrdn istifad
edir, suallarn ksriyytin cavab verir
Layihnin mzi aydn formaladrlmdr, nitq rvandr, auditoriyaya
rmndir, sas ideyalar almdr, yani vasitlrdn istifad edir v btn
suallara cavab verir
Referatn qiymtlndirilm rubrikas
Bu halda 3-c v 5-ci kriterilr 0-2 bal il, btn qalanlar is 0 v ya
1 bal il qiymtlndirilir. Maksimum cm on baldr.
agirdin ad, soyad
1
1.Mqsd/tezis-tdqiqat nticsind deyilmi sas ideya
1
2.Referatn tkili
1
3.Mzmunun dqiqliyi, faktiki etibarllq
2
4.Dil rvanl
0
5.Tdqiqat
2
6.llstrasiyalar/yani vasitlr
1
7.tqdim olunmu fikrin dlillrl v misallarla mhkmlndirilmsi
1
8.Nticlr
1
Cm
9
Diskussiyann qiymtlndirilmsi rubrikas
Konkret agirdin hr bir meyarnn qarsnda yekun bal qoyulur, btn
meyarlarda ald ballar cmldirilir v altya blnr (onlarn orta hesab
hesablanr).
III sviyy (8-10 bal)
II sviyy (5-7 bal)
I sviyy (1-4 bal)
Dinlm
Hmi natiqi dinlyir v diqqt yetirir
Tez-tez dinlyir v natiq baxr
Nadir hallarda dinlyir v natiq baxr
Shbt
Rvan danr v dinlyicilr baxr
Nitqi sasn baa dlndir v dinlyicilr baxr
Nitqi aydn deyil, dinlyicilr baa dmkd tinlik kirlr
_____________________________
tarix n 6-c meyar nzrd tutmaya bilrik, mvafiq olaraq 7-ci meyar
maksimum 2 balla qiymtlndirilmlidir
Qeyri-verbal kommunikasiya
Smrli qavraya v qeyri-verbal kommunikasiya formalarndan istifad
ed bilr (gzl, jestlrl, mimikalarla, ssl)
Tez-tez qeyri-verbal laq yarada bilr
Qeyri-verbal kommunikasiya formalarndan nadir hallarda istifad
edir
tirak
Diskussiyann mvzusuna zruri rhlr v mlahizlr sylmkl maraq
gstrir
sasn maraq gstrir. rhlr v fikirlr hmi mvzuya uyun glmir
Mara azdr. z mlahizlrini diskussiya mvzusu il ks etdirmir v ya
laqlndirmyi bacarmr
Kooperasiya
Sinif yoldalar il mkdalq edir, baqalarnn fikir sylmlrini gzlyir
v diskussiya qaydalarna ml edir
sasn sinif yoldalar il mkdalq edir, bzn baqasnn shbtin qoulur,
sasn diskussiyann qaydalarna ml edir
Az mkdalq edir v diskussiya qaydalarna az ml edir
Mlahiznin dlilldirilmsi
Mlahiz orijinaldr v faktlarla, anlaylarla drinldirilmidir, msl
il mntiqi laq vardr
Mlahizni mhkmlndirmk n mbahisli faktlar v anlaylardan istifad
olunmudur
Mlahiz msl il mntiqi laqdn mhrumdur v faktlardan istifad
olunmamdr
Tarix fnni zr yekun taprnn konkret misal:
Mvzu yazn: Birinci slib yr.
a) Tdqiqatn sas ideyasn, tezisini formaladrn;
b) Referatn strukturuna ml edin (giri, sas hiss, ntic) v mvzuya
istifad olunmu dbiyyat siyahsn lav edin;
Referatn qiymtlndirilmsi rubrikas
1.Mqsd/tezis-tdqiqatn sas ideyasnn formaladrlmas
0-1
0 Bal tdqiqatn mqsdi myynldirilmmidir/
tdqiqatn mqsdi aydn myyn edilmmidir
-
1 Bal girid, seilmi mvzuya mnasibtd o suallar aydn tqdim
edilmidir, hanslarda ki, referatda cavab verilmidir
2.Referatn tkili (referatn strukturu-girii, sas hisssi, nticlri)
v istifad olunmu resurslar, hanslarn ki, bazasnda referat
yaradlmdr
0-1
0 Bal sasnda referatn yerin yetirildiyi resurslar aydn deyildir,
iin strukturu yoxdur, referatn adekvat biblioqrafiyas yoxdur
-
1 Bal agirdin referat hans bazada yerin yetirdiyi yax grnr;
tqdim edilmi biblioqrafiya elmi srlrl komplektldirilmidir
3.Mzmunun dqiqliyi, faktiki etibarll
0-2
0 Bal - ld edilmi material ox azdr, ilkin mnblri tanmr, tkrar
mnblr ilnilmmidir
1 Bal axtarlm material birinci v ikinci mnblri hat edir, lakin
tqdim edilmi mnblr sthi ilnmidir, yni agird yalnz material qismn
anlayr
2 Bal birinci v ikinci mnblri tanyr, ld edilmi faktlar
etibarldr, nki mnbnin oxunulmas asan ba verir; birinci v ikinci
mnblr mvafiq ilnib-hazrlanmdr, agird mnblr tnqidi mnasibt nmayi
etdirir
4.Dil rvanl
0-1
0 Bal dili rvan deyildir, fikirlr ardcllqla verilmmidir
-
1 Bal dil aydn v baa dlndir, mlahizlr ardcldr
5.Tdqiqat (mnblrin qarlql uyunluu v qarlql sasnda z ehtimalnn
ilnib-hazrlanmas)
0-2
0 Bal agirdin mvzuya mnasibtd mvqeyi nzr arpmr, onun referat
orijinal sr tssrat yaratmr; agird mnblrin thlili qabiliyytini nmayi
etdir bilmir, plagiatlq nzr arpr
1 Bal agird mnblrin thlili qabiliyytini nmayi etdirir, lakin
mnblrd faktlarn v ehtimallarn seilmsind tinlik kir, buna mvafiq
olaraq onun trfindn deyilmi bzi ehtimaln sas yoxdur
2 Bal agird fakt v ehtimal bir-biri il inandrclqla frqlndirir,
birinci v ikinci mnblri mvafiq ilmidir, onlarn thlili sasnda mvafiq
ehtimallar sylyir, ardcllqla yerldirilmi materialn sasnda z n
maraql suallara cavab verir
6. llstrasiyalar/
yani vasitlr
0-1
-
-
-
7.Tklif olunmu mlahiznin dlil v misallarla drinldirilmsi
0-2
0 Bal z mvqeyi yoxdur
1 Bal msly mnasibtd z grn tqdim etmy alr, lakin z mvqeyini mdafi
etmkd tinlik kir
2 Bal fnni yax bildiyini nmayi etdirir, ildiyi materialdan
istifad etmkl z mvqeyini yax formaladrr v onu dlillrl laqlndirir,
inaml mlahiz yrdr, nzr alr, lakin tsirlr kor-koran inanmr
8.Nticlr
0-1
0 Bal referatda verilmi nticlr dlilldirilmmidir v yanldr
1 Bal tdqiqatn nticlrini yekunladrr, bunun oxuculara atdrlmasn
yax bacarr
Yekun bal
c) Mvafiq faktiki material o drcd ilyin ki, siz aadak msllr zr
mlahiz yrtmk imkan versin:
Avropallarn Yaxn rq tcavz n n v nec inkiaf etdi
Onu douran mqsdlr ndn ibart idi
Bu yr hans nticlr gtirib xardr
___________________
Tarix fnni n 6-c meyar nzr almaya bilrik. Bu halda 7-ci meyar
maksimum 2bal il qiymtlndirilir.
) Mlahiz zaman frqli mvqelri mzakir edin, onlar genilndirin, z
mvqeyinizi formaladrn v onu saslandrn;
d) Referatn tam ilnib hazrlanmas n: msl bard mvcud olan ilkin v
sonrak mnblrl tan olun v onlar zrind ilyin.
Standarta uyunluq misal X sinfin tarix standartnn istiqamtin
uyundur tarixi interpretasiya v tdqiqat 4-c, 5-ci, 6-c, 7-ci
nticlrin v istiqamtlrin kommunikasiya 8-ci nticsi il, elc d, XI
sinfin tarix standartnn istiqamti il - dvlt idarsi v siyast 5-ci
ntic il.
Corafiya zr yekun taprnn konkret misal:
Mvzunu tqdim edin Almaniyann kompleks xarakteristikas,
a) Aadak msllri mzakir edin: 1) Almaniyann fiziki-corafi
yerlmsi, 2) Tbii resurslar, 3) halisi (cins-ya strukturu,
miqrasiya, iqtisadi chtc fal hali), 4) qtisadi vziyyti (tsrrfat
sahlri, nqliyyat), 5) Siyasi vziyyti (siyasi strukturu).
b) Mlahiz yrdn v nticlr xarn (dnya siyasi xritsind lknin yeri v
onun inkiafnn glck perspektivlri).
Qiymtlndirm meyarlar
lk be mslni mzakir edir
0-1-2
0 Bal yalnz bir v ya iki mslni sthi mzakir edir
1 Bal taprqda verilmi msllrin yardan oxunu mzakir edir
2 Bal hr be mslni mzakir edir
Mzmun ardcllna ml edir
0-1
0 Bal bir msldn digrin ardcllqla kemir
-------------
1 Bal msllri ardcllqla mzakir edir
Thlil v tnqidi dnc qabiliyyti nmayi etdirir
0-2
0 Bal yalnz faktlara diqqt yetirir, konkret dnc qabiliyytini
nmayi etdirmyi bacarmr
1 Bal bir-iki mslni thlil edir v onlara mnasibtd z mvqeyini ks
etdirir
2 Bal
agird materialda verilmi msllri mzakir edir, onlarla laqdar z
mvqeyini ks etdirir
yani vasitlrdn istifad edir
0-1
0 Bal yani vasitlr mvcud deyildir v yaxud czidir
----------------
1 Bal mruzy rngarng yani vasitlr lav olunmudur
Aydn v rvan danr
0-1
0 Bal aydn danmr, fikir ifad etmkd tinlik kir
1 Bal aydn danr, nitqi rvandr
Qoyulmu suallara cavab verir, yrnilmi msllri bildiyini nmayi
etdirir
0-1
0 Bal auditoriya trfindn qoyulmu suallara mumiyytl cavab
vermir.
1 Bal suallara adekvat cavab verir, bilik v thlil qabiliyyti
nmayi etdirir
Vaxt limitin ml edir
0-1
0 Bal vaxt limitin ml etmir
1 Bal - vaxt limitin ml olunmudur
Ntic/nticlr xarr
0-1-2
0 Bal ntic xara bilmir/qeyri-adekvat ntic/lr xarr
1 Bal
Myyn nticlr xarr, lakin onlar saslandra bilmir
2 Bal maraql nticlr xarr, onlarn sosial-iqtisadi kontekstini
aydnladrr v hmiyytli amillrin thlili sasnda izah edir, mlahiz
maraql v inandrcdr
Standartla uyunluq yekun tapr XI sinfin corafiya standartnn
ikinci nticsin uyundur:
XXXVI Fsil
btidai pilld fnn kompetensiyalar
IV Sinif
Mlki mdafi v thlksizlik (hrktin thlksizliyi)
Standart
stiqamtlr sasn ilin sonunda nail olunas nticlr:
xsi thlksizliyin tminat
Fvqlad vziyytlrd thlksiz davrann saslar
Th.IV.1. agird thlksiz hrkt qaydalarndan istifad ed bilr.
Th.IV.2. agird halinin ox olduu yerlrd v shra raitlrind thlksiz
davran qaydalarna ml ed bilr.
Th.IV.3. agird qeyri-adi raitd thlksiz davran saslarn tsvir ed
bilr.
lin sonunda nail olunas nticlr v onlarn indikatorlar
stiqamt: xsi thlksizliyin tminat
Th.IV.1. agird thlksiz hrkt qaydalarndan istifad ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Yol hrkti qaydalarn tanyrsa;
Konkret vziyyti yol hrkti qaydalarna uyunladra bilirs.
Th.IV.2. agird insann ox olduu yerlrd v shra raitlrind thlksiz
davran qaydalarna ml ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Mxtlif qeyri-sabit st qatlarda (ms.: suda, buz zrind v s.)
thlksiz hrkt etm qaydalarn sadalaya bilirs;
ctimai nqliyyatda v ya baqa insan ox olan yerlrd thlksiz davran
qaydalarn sadalaya bilirs;
Shra raitlrind hrkt etmk n zruri yalar, onlarn tyinatn sadalaya
bilirs v onlardan istifad etmk qaydalarn bilirs.
stiqamt: fvqlad vziyytlrd thlksiz davrann saslar
Th.IV.3. agird qeyri-adi raitd thlksiz davran saslarn tsvir ed
bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Yad mhitd hrkt etmyin v ya yaaman mmkn thlklrini sadalaya
bilirs;
Konkret mhit uyun olaraq thlksiz davran qaydalarn tsvir ed
bilirs.
Proqramn mzmunu
IV sinif n mcburi mzmun msllrinin siyahs
(Aada sadalanan msllr bu sinif n ayrlm btn mzmunun 60%-ni tkil
edir).
ctimai nqliyyatda, attraksionlarda v qeyri-ordinar raitd
thlksizlik: thlksizlik qaydalar: metroda, avtobusda, nqliyyat
dayanacaqlarnda, attraksionlarda, hrd istiqamtlnm, yad xslrl
mnasibtlrd, qeyri-ordinar (qeyri-adi) raitd davran qaydalar v
s.
Yollarda thlksizlik: yol hrkti qaydalar v nianlar; svetoforlarda
v yol nizamlayclarnda iarlr sasn hrkt qaydalar. Velosipedl hrkt
zaman thlksizlik. Uaq qruplarnn hrkti qaydalar v s.
Qeyri-sabit st qatlarda (suda, bataqlqda, buz zrind v s.)
thlksizlik:
zmk, su zrind istiraht sullar, hrkt, yaxud insan boularkn, buzun
davamll gstricilri, buz zrind hrkt qaydalar, donmaqdan zn mdafi v
s. zr thlksizlik qaydalar.
Turist qabiliyyt-vrdilri: qrupun formaladrlmas. Tkilati hazrlq,
marrutun myynldirilmsi; turistin lvazimatlar; arxa antas v kndir;
drglrin tkili; yr zaman thlksizliyin tminat; istiqamtin mzi. fqn
myynldirilmsi nvlri; kompas, yerind istiqamtlnm; yr xm qrupun
hrkti; manelri df edrkn sorta v zn sorta; rzaqlar v qab-qacaq; ocaq
qalamaq, yar zaman yemk hazrlamaq.
V-VI Siniflr
Bizim Grcstan
Standart
stiqamtlr sasn 2 ilin sonunda nail olunas nticlr:
Zaman v mkan
Dvlt idariliyi v siyast
traf mhit v iqtisadiyyat
nsan v cmiyyt
Mdniyyt v din
c.th.V-VI.1. agird xritlri oxuya v onlardan istifad ed bilr.
c.th.V-VI.6. agird mxtlif tarixi dvrd Grcstanda mvcud olmu
idarilik formalarn sciyylndir bilr.
c.th.V-VI.10. agird Grcstan halisinin xsusiyytlrini saya
bilr.
c.th.V-VI.15. agird insanlarn bu v ya digr cmiyyt mnsubiyytin
sasn mxtlif nian v rtlrini tanya bilr.
c.th.V-VI.20. agird Grcstanda mvcud olan dinlri tsvir ed
bilr.
c.th.V-VI.2. agird informasiya trlmsinin mxtlif vasitlrindn
istifad ed v yarada bilr (cdvl, qrafik, foto, sxem, tsvir).
c.th.V-VI.7. agird lknin idarolunmasnda itirak edn Grcstan
tarixinin tannm xsiyytlrini xarakteriz ed bilr.
c.th.V-VI.11. agird Grcstann corafi obyektlrini mskunlama tiplri
il laqlndir bilr.
c.th.V-VI.16. agird mxtlif cmiyytlri onlar n xarakterik olan
lamt-xsusiyytlri v qaydalarna sasn mqayis ed bilr.
c.th.V-VI.21. agird mdniyytin mxtlif komponentlrini frqlndir v
onlarn qarlql laqsini mzakir ed bilr.
c.th.V-VI.3. agird sxematik xritlr trtib ed bilr.
c.th.V-VI.8. agird xsiyytlrin v mxtlif sosial tbqnin Grcstan
tarixind rolu bard mlahiz yrd bilr.
c.th.V-VI.12. agird diyar tbii resurslarna sasn xarakteriz ed v
onlarn hmiyyti bard mlahiz yrd bilr.
c.th.V-VI.17. agird mxtlif tarixi dvrd insan lyaqtin, azadlna v
brabrliyin ml olunmasn tsvir ed bilr.
c.th.V-VI.22. agird Grcstan halisinin mdniyyt oxarlq-frqlndirici
chtlrini tsvir ed v mvafiq sbblri mzakir ed bilr
c.th.V-VI.4. agird xronoloji vahidlri (il, sr, minillik) v
illrin qeydiyyat sistemini (qdim v yeni era) izah ed v onlardan
istifad ed bilr.
c.th.V-VI.9. agird Grcstan tarixinin mxtlif mrhllrind hali n
mharib v slh nticlrini mqayis ed bilr.
c.th.V-VI.13. agird tbii resurslardan smrli v hrtrfli istifad
etmk bard mlahiz yrd bilr.
c.th.V-VI.18. agird mxtlif cmiyytlrd uan hquq-vziflrini frqlndir
bilr.
c.th.V-VI.23. agird syahtin v ticartin hmiyyti bard mlahiz yrd
bilr.
c.th.V-VI.5. agird tarixi faktlar mvafiq dvrlrl laqlndir
bilr.
c.th.V-VI.14. agird qdim dvrlrdn bu gndk kommunikasiyalarn
inkiaf bard fikir yrd bilr.
c.th.V-VI.19. agird qanunilik il dinc yana yaama laqlndir
bilr.
2 lin sonunda nail olunas nticlr v onlarn indikatorlar
stiqamt: Zaman v mkan
c.th.V-VI.1. agird xritlri oxuya v onlardan istifad ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Xritlrin fsansi biliyini bruz ver bilirs;
Grcstanla hmsrhd olan lklri v iri corafi obyektlri tanya
bilirs;
Siyasi xrit/atlasdan istifad edirs v Grcstann diyarlarn v diyar
mrkzlrini tanya bilirs;
Xritlrin kmyi il Grcstann srhdlrinin mxtlif tarixi dvrlrd
dyiilmsini mzakir ed bilirs;
Grcstan xarici alml birldirn yollar gstr bilirs (ms.: Qara
dnizin vasitsi il);
Koordinatlarn vasitsi il xritd corafi obyektlri myynldir v
axtara bilirs;
Tematik xritlrdn lazmi informasiyan se v onlardan istifad ed
bilirs.
c.th.V-VI.2. agird informasiya trlmsinin mxtlif vasitlrindn
istifad ed v yarada bilr (cdvl, qrafik, foto, sxem, tsvir).
Ntic gz nnddir, gr agird:
Qrafiklri v cdvllrd verilmi informasiyan oxuya v bunlardan
istifad ed bilirs;
Mxtlif vasitlrl trlm informasiyan hr hans bir lamt sasn (ms.
illrin v ya sahlr sasn) mqayis ed bilirs;
Mxtlif vasitlrdn ld edilmi informasiyann tsnifatn apara
bilirs;
Eyni tip vasit il verilmi informasiyan bir v ya iki niany sasn
qrupladrma bacarrsa;
Mxtlif vasitlrl tarixi v ya corafi informasiyan tqdim etmyi
bacarrsa.
c.th.V-VI.3. agird sxematik xritlr trtib ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Grcstann konturlu xritlrini doldura bilirs (relyefin formalar,
hidroqrafik obyektlr, diyarlar v yaay msknlri, memarlq
abidlri);
Yerind sad lmlr apara bilirs v yerin planladrlmas zr obyektlri
qeyd etmyi bacarrsa;
Doma diyarn xritsini trtib edrkn onda zruri elementlri - bal,
fsanni, rmzlri, fqin chtlrini ks etdirmyi bacarrsa.
c.th.V-VI.4. agird xronoloji vahidlri (il, sr, minillik) v
illrin qeydiyyat sistemini (qdim v yeni era) izah ed v onlardan
istifad ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Zaman vahidlrini bir-biri il brabrldir bilirs (ms.minillik 10
sr; sr 100 il v s.);
Terminlrdn qdim era-yeni era, bizim il qeydiyyatna qdr/bizim il
qeydiyyat il, qdim il hesab/yeni il hesab, sa Msih doulanadk/sa
Msih doulandan sonra istifad ed bilirs;
Zaman xttind (kalasnda) konkret tarixi tarixlri v ya tarixi
mrhllri qeyd etmyi bacarrsa.
c.th.V-VI.5. agird tarixi faktlar mvafiq dvrlrl laqlndir
bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
hmiyytli tarixi faktlar sadalaya bilirs;
Konkret tarixin mnsub olduu sri v ya minilliyi sadalaya
bilirs;
Konkret tarixi hadisni ilkin v gec prinsipi il frqlndirmyi
bacarrsa; ms.:
Tbilisinin Kartlinin lk grc kitabnn ap
paytaxt elan olunmas
Qurucu Davidin arl
stiqamt: dvlt idariliyi v siyast
c.th.V-VI.6. agird mxtlif tarixi dvrd Grcstanda mvcud olmu
idarilik formalarn sciyylndir bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Mxtlif tip idarilik sisteminin sas xsusiyytlrini, onlar qeyd edn
terminlri saya bilirs v onlardan dzgn istifad etmyi bacarrsa;
Hakimiyytin mxtlif formalarn bir-biri il mqayis ed bilirs.
c.th.V-VI.7. agird lknin idarolunmasnda itirak edn Grcstan
tarixinin tannm xsiyytlrini xarakteriz ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Mxtlif zamanlarda faliyyt gstrmi xslri sadalaya, onlarn idarilik
strukturlarnda rolunu myynldir bilirs;
Hakimlri dvrlr sasn bir-birindn frqlndir bilirs;
Hakimiyytd itirak edn tarixi xslr trfindn keirilmi dvlt
tdbirlrini sadalaya v xarakteriz ed bilirs. Onlarn nticlri bard z
mlahizlrini demyi bacarrsa;
Zaman kalasnda, onun fikrinc, n hmiyytli 4 (yaxud 5) grc siyasi
xadiminin qdim dvrdn bu gndk qeyd ed v onlar xarakteriz ed
bilirs.
c.th.V-VI.8. agird xsiyytlrin v mxtlif sosial tbqnin Grcstan
tarixind rolu bard mlahiz yrd bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Kemi cmiyytin hr hans bir sosial tbqsini seir v bu tbqnin
nmayndsinin gndlik hyatn tsvir ed bilirs (ms.: kndli, aznaur,
tacir, sntkar, alim v s.);
Dvr mvafiq olaraq tannm xsiyytlri sadalaya bilirs, onun sosial
statusunu myynldirmyi bacarrsa (ms.: ar, tacir, sntkar, bankir,
torpaq sahibkar, prezident, alim v s.).
c.th.V-VI.9. agird Grcstan tarixinin mxtlif mrhllrind hali n
mharib v slh nticlrini mqayis ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Mharibnin nvlrini sadalaya bilirs (znmdafi, istilalq), onlarn
nticlrini xarakteriz ed bilirs;
Grcstan tarixind slh yolu il qbul olunmu qrarlar sadalaya,
onlarn msbt v mnfi nticlrini qeyd ed bilirs;
Grcstan tarixinin mxtlif dvrnn dy yerlrini konkret xrity krmyi
bacarrsa (ms. Didqori, Basiani, Qarnisi, Krtsanisi v s.);
Mxtlif tarixi dvrd Grcstanda mharib aparmaq qaydalarn mqayis
etmyi bacarrsa (srlr, yarallara v hlak olanlara mnasibtd tutduu
mvqe . Mharib zaman qaydalara v qanunlara ml etmk zrurti bard
mlahiz yrd bilirs);
Tbitd mharibnin sbb olduu ekoloji dyiikliklr bard informasiya
toplaya bilirs (su, hava, torpaq, me); dyiikliklrin nticlrini cdvl
v ya kil (plakat) qismind tqdim etmyi bacarrsa.
stiqamt: traf mhit v iqtisadiyyat
c.th.V-VI.10. agird Grcstan halisinin xsusiyytlrini saya
bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Tbii artm, doum v lm arasnda laq yarada bilirs;
Sinfin v ya lokal traf mhitin gstricilrin sasn Grcstan halisinin
cins v ya strukturunu xarakteriz edirs;
Grcstanda yaayan etnik v dini azlqlar sadalaya bilirs;
Xritdn istifad etmkl Grcstan halisinin etnik v dini
rngarngliyini tsvir ed bilirs;
Miqrasiyann mmkn sbblri bard z mlahizsini dey v mvafiq misallar
gtir bilirs (ms., tbii raitlr, ekologiya, mhariblr);
Grcstann mxtlif regionlarnda inkiaf etmi tsrrfat tiplrini
sadalaya bilirs.
c.th.V-VI.11. agird Grcstann corafi obyektlrini mskunlama tiplri
il laqlndir bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Fotokildn v ya xritdn istifad etmkl mxtlif razilr n xarakterik
olan peyzajlar tsvir ed bilirs (ms. dalar, melr v s.);
Grcstanda yaylm yaay evlrinin tiplrini frqlndirmyi bacarrsa;
Evlrin memarln corafi mhitl laqlndir bilirs;
Mxtlif tip msknlri frqlndir v konkret corafi mhitd onlarn
meydana glmsi sbblri bard mlahiz yrd bilirs (ms.n n hrlri ay
sahillrind salrlar, tin gediln yerlrd n n xarabalqlara rast
glirik);
Grcstann konturlu xritsin mxtlif tip yaay msknlri daxil ed
bilirs (hr, qsb, knd);
Mxtlif msknlrin faliyyti n zruri olan rtlri gstr bilirs, onlarn
hmiyyti bard fikir yrd bilirs;
znn v baqa yaay mskninin tbii raitlrini bir-biri il mqayis etmyi
bacarrsa.
c.th.V-VI.12. agird diyar tbii resurslarna sasn xarakteriz ed v
onlarn hmiyyti bard mlahiz yrd bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Mxtlif corafi mhitd mvcud olan iki yaay msknini mqayis ed v
onlar arasnda frqlri myyn ed bilirs (material, memarlq);
Grcstann mxtlif regionunda taplm tbii resurslar nsxsini mqayis
ed bilirs;
Onun hrind v ya kndind istifad olunan tbii ehtiyatlar nsxsini
myyn edirs v konturlu xrity kr bilirs;
Hr hans bir tbii resursu seir v onun regionun inkiaf n hmiyyti
bard fikir yrd bilirs;
Tbii ehtiyatlar lknin (regionun) tsrrfat ilri il laqlndir
bilirs.
c.th.V-VI.13. agird tbii resurslardan smrli v hrtrfli istifad
etmk bard mlahiz yrd bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Bir materialdan hazrlanm yalar qrupladra bilirs (ms., gildn brni
d v krpic d hazrlanr);
Resurslarn tapld andan istehlaknadk adlarnn dyimsini ks etdir
bilirs (ms., buda-un-rk-bulka);
Grcstann-onun hr hans bir regionunun yerst sularnn rngarngliyi,
onlarn hmiyyti bard fikir yrd bilirs. Mlahiznin nticlrini znn arzu
etdiyi formada tqdim ed bilirs;
Su ehtiyatlarndan smrli istifad etmk v onun irklnmsinin qarsn
almaq yollar bard fikir yrd bilirs;
Medn istifad etmyi ks etdirn nvlri sadalaya bilirs;
Medn istifad etmyin traf mhit n thlksiz formalarn ayra
bilirs;
Tkrar emaln mmkn olduu istehlak yalarn myyn ed bilirs.
c.th.V-VI.14. agird qdim dvrlrdn bu gndk kommunikasiyann inkiaf
bard fikir yrd bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Yaznn yaradlmasnn briyyt n hans msbt dyiikliklr gtirdiyini
anlaya bilirs;
ap, kompter v ya baqa masir elektron kommunikasiya vasitlrindn
istifad etmk nticlrini qrupladrma bacarrsa;
Zaman kalasnda nqliyyatn mxtlif nvlrinin ixtiras v onun inkiafn
qeyd ed bilirs;
Nqliyyat nvlrini saya bilirs. Onlarn mxtlif mhitd tyinat bard
mlahiz yrdrs, misallar gtir bilirs.
stiqamt: insan v cmiyyt
c.th.V-VI.15. agird insanlarn bu v ya digr cmiyyt mnsubiyytin
sasn mxtlif lamt v rtlrini tanya bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
znn zv olduunu hesab etdiyi cmiyytlri sadalaya bilirs (ms .:ail,
sinif, soyad, mktb, dostlar qrupu, rqqaslar ansambl v s.);
znn mxtlif cmiyytlr mnsubiyyti rtlrini frqlndirmyi bacarrsa (ms.
: ya hddi, qan qohumluu, cins, nitq dili, yaay yeri v s.);
Hr hans bir sosial qrupun v cmiyyt zvlrinin mumi
lamt-xsusiyytlrini saya bilirs (ms.: qohumluq, xarici grn,
xarakter, maraq, qabiliyyt, riklik, ya, mhbbt, doma dil, dad-zvq v
s.);
Bu cr lamt-xsusiyytlri v rtlri ayrmaqla zn zv hesab etdiyi
cmiyytlr arasnda laq yaratma bacarrsa;
nsanlarn mxtlif, frqli v mumi lamt-xsusiyytlri bard mlahiz yrd
bilirs;
znn mnsub olduu cmiyytlrin zvlrin hans sbb gr hrmt etdiyini dey
bilir v tsvir edirs;
nsann qurmaq v datmaq imkanlar bard shbt apara bilirs.
Birincinin stnlyn drk edir v zn qurucular birliyin aid edirs.
c.th.V-VI.16. agird mxtlif cmiyytlri onlar n xarakterik olan
lamt-xsusiyytlri v qaydalarna sasn mqayis ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
sas cmiyytlr n xarakterik olan xsusiyytlri v qaydalar tsvir
edirs (ms.: ail, mktb, doma yaay yeri, doma tarixi diyar);
Sinif yoldalar n hmiyytli olan cmiyytlr oxar znmxsusluqlar tsvir
ed bilirs;
Grcstann mxtlif diyarnda eyni tip cmiyytlrin (ms.: ail, qonuluq,
mhll) znmxsusluqlarn mqayis edirs;
Doma diyarn v ya Grcstann nmunsind mxtlif tip cmiyytlrin (ms.:
ail, qonuluq, mhll) znmxsusluqlarn mqayis edirs.
c.th.V-VI.17. agird mxtlif tarixi dvrd insan lyaqtin, azadlna v
brabrliyin ml olunmasn tsvir ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Lyaqtin, azadln v brabrliyin n demk olduunu z szlri il izah ed
bilirs;
nsanlarn mxtlifliyini onlarn hquqlar v brabrliyi il laqlndirmyi
bacarrsa;
Doma diyarn v mumiyytl, Grcstann nmunsind insanlarn lyaqt,
azadlq v brabrliyin ml olunmasn mqayis edirs.
c.th.V-VI.18. agird mxtlif cmiyytlrd uan hquq-vziflrini frqlndir
bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Gndlik hyatda zntkilin hmiyytini xarakteriz edirs;
Qrup/komanda ii zaman sinif yoldalarna mnasibtd z msuliyytini
myynldirirs;
Mxtlif cmiyytlrd znn hquq-vziflrini izah ed bilirs (ms.: aild,
mktbd, qohumlar arasnda, qonuluqda v s.);
Uaq v yeniyetmnin hquq-vziflri arasnda mvcud olan oxarlq-frqlr
bard mlahiz yrd bilirs.
c.th.V-VI.19. agird qanunilik il dinc yana yaama laqlndir
bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Nzaktli v thlksiz davran qaydalar biliyi ks etdirirs;
Fvqlad vziyytd znn davran qaydalarn tsvir edirs;
Qanunu pozmaa gr czalandrlmaman cmiyyt v xsiyyt nec thlk yaratdn
tsvir ed bilirs;
Cmiyytd qbul olunmu qaydalar dvlt n xarakterik olan qanunlardan
frqlndirmyi bacarrsa;
xlaq v hquqi qiymtlri bir-birin uyun glmyn insanlarn davrann
frqlndirmyi bacarrsa;
nsanlar arasnda mnaqilrin sas sbblrini tanya bilirs;
Mxtlif milltlr v dinlr mnsub olan insanlar arasnda dinc yana
yaamaq nmunlri gtirmyi bacarrsa;
Mxtlif milltlrdn v dinlrdn olan insanlarn ny gr dinc v lyaqtl
yaaman saslandra bilirs.
stiqamt: mdniyyt v din
c.th.V-VI.20. agird Grcstanda mvcud olan dinlri tsvir ed
bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Yana uyun olaraq dinin tyinat v insan hyatnda yerini drk edir v
bu bard mlahiz yrd bilirs;
Masir Grcstanda xristianln v ona tan olan baqa dinlrin yaylmas
areallarn xritd gstr bilirs;
Grcstann mxtlif gulrind mvcud olan dinlri v onlarla laqdar
mrasim/mdni nnlri mqayis ed bilirs (ms.: toy, dfn mrasimi, yeni
il);
Hr bir dinin humanitar dyrlrin daycs olduunu baa drs.
c.th.V-VI.21. agird mdniyytin mxtlif komponentlrini frqlndir v
onlarn qarlql laqsini mzakir ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Mdniyyt sahlrini v ya komponentlrini saya v onlarn akarlqlarn
tsvir ed bilirs;
Mdni insann n demk olduunu z szlri il izah edirs;
Grc mdniyytinin hr hans bir sahsini xarakteriz edirs;
Xalq mdniyytinin ona tan olan nmunlrini saya bilirs, onlarda
mdniyyt nnlri elementlrini mmkn qdr ayrma bacarrsa;
Grc mdniyytin Qrb v ya rq mdniyytinin tsirini frqlndir bilirs
(ms.: geyim, memarlq).
c.th.V-VI.22. agird Grcstan halisinin mdni oxar-frqli chtlrini
tsvir ed v mvafiq sbblri mzakir ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Grcstann mxtlif razisind (gusind) xalq deyimlrini, eirlri v
mahnlarn qrupladra bilirs;
znn doma gusind yerln memarlq abidsini (abidlrini) tsvir
edirs;
Grcstanda yaayan milltlrin ail v ya dini bayramlarn tsvir ed v
onlar arasnda paralellr apara bilirs;
Grcstann tarixi diyarlar n xarakterik olan adt-nnlri (mdni
rngarngliyi) mqayis ed bilirs.
c.th.V-VI.23. agird syahtin v ticartin hmiyyti bard mlahiz yrd
bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Syahtlrin mmkn nticlri bard mlahiz yrd bilirs (ms.: tcrb-
biliyin bir lkdn digr lky keirilmsi, ticartin inkiaf, mdniyytin
mxtlif elementlrinin yaylmas);
cnbi syahtilr trfindn Grcstan haqqnda toplanm mlumatlarn lknin
yrnilmsi n hmiyyti bard fikir yrd bilirs.
Proqramn mzmunu
V v VI siniflr n mcburi mzmun msllrinin siyahs
(Aada sadalanan msllr bu siniflr n ayrlm btn mzmunun 80%-ni tkil
edir).
Zaman v mkan:
1. Grcstann yerlmsi v srhdlri/qonular v traf almi
2. Grcstann quru qonular
3. Qara dniz sahili lklr
4. Arxeoloji irslilik
5. cnbilrin gz il grlm Grcstan
6. Zaman v tarix-xronologiya v il hesab
7. Tqvim nec v n n meydana glmidir
Grcstann tbiti:
8. Relyefin formalar: dalar, da silsillri v dznliklr
9. Hidroqrafiya: aylar. Gllr, dryaalar, buzlaqlar,
bataqlqlar
Grcstann iqlimi:
10. Qrbi v rqi Grcstan iqlimi arasnda frqlr
11. Da v aran iqlimi arasnda frqlr
Grcstann tarixi-corafi diyarlar (corafi xarakteri,
tarixi-etnoqrafik xarakteri);
12. Kartli
13. Kaxeti
14. mereti
15. Tueti
16. Pav-Xevsureti
17. Xevi
18. Mtiuleti-Qudamaari
19. Sameqrelo
20. Quriya
21. Svaneti
22. Raca-Lexumi
23. Abxaziya
24. Samsxe
25. Cavaxeti
26. Acarstan
27. Grcstann tarixi torpaqlar (bugnk Grcstann rivlrindn
knarda)
halisi:
28. Qdimd v indi Grcstanda demoqrafik vziyyt
29. Doum v lm
30. Tbii hrkt mtlq rqmlrd sad misallarn mzakirsi
31. Cinsi struktur
32. Ya strukturu
33. Miqrasiya v onun sbblri v nticlri
Grcstann tbii resurslarnn corafiyas:
34. Me resurslar
35. Su resurslar
36. Faydal qazntlar
37. Hasilatndan istifadsindk resurslarn ad dyiikliklri
38. Resurslar v mvafiq tsrrfat sahlri
39. Resurslardan smrli istifad etmk v onlar mhafiz
40. Tkrar emal
41. Tbitd mharibnin sbb olduu dyiikliklr
traf mhit v iqtisadiyyat:
42. Yc tsrrfatdan istehsal tsrrfatnadk, da silahdan metal
silahnadk
43. Grc xalqnn tsrrfat miti
44. Sntkarln nnvi sahlri
45. Grcstanda pul dvriyysi
46. Texniki trqqi (at-tkr-araba; od-raq-elektrik lampas;
media-vasitlrinin evolyusiyas )
47. Sahibkarlq v xeyriyyilik
Dvlt v idarilik:
48. Qara dniz: Arqonavtlar bard fsan, qdim yunan tikintilri,
masirlik
49. ar Parnavaz (Parnavaz barsind fsan)
50. Grcstanda xristianla qdrki panteon v dini-etiqadlar
51. Roma v Grcstan (Farsman Kvelinin Romaya sfri)
52. Grcstanda xristianln yaylmas (Andria Pirveldzodebuli v Simon
Kananeli, Mqdds Nino)
53. Vaxtanq Qorqasali (Tbilisinin bnvrsinin qoyulmas, iranllarla
v imali qafqazllarla dylr)
54. Bizans-ran mhariblri v grc knyazlqlar (ar Qubaz, Ayet v
Pardadze)
55. rblr v Grcstan (ar Murvan v David v Konstentine Mxeidzelr,
Bua Trk v Konstanti Kaxi, Abul-Qasmi v Mikel Qobron)
56. David Kurapalat v Tornike Eristavi
57. III Baqrat (Grcstann birldirilmsi)
58. David Amaenebeli (Qurucu David) (Edzuxi mharibsi, Didqori
mharibsi, Davidin kitablara hvsi, peimanlq xoru)
59. Tamar dvr (grc dbiyyatnda Tamar obraz, Tamarn r getmsi
mslsi, amxor, Basian, Tamarn qbri barsind sylnnlr)
60. Monqollar v Grcstan (Sotne Dadiani, DemetreTavdadebuli)
61. Giorgi Brdzinvale ( masirlrinin Giorgi Brdzinvale barsind
mlumatlar, Gds mqdds ocaqlar)
62. Grc xalqnn Teymur Lng qar qhrmanlq mbarizsinin
epizodlar;
63. VIII Giorgi v Grcstann paralanmas (Yotam Zedginidze)
64. I Luarsab, I Simon
65. Grc xalqnn ah Abbasa qar qhrmanlq mbarizsinin epizodlar
(Frydanl grclr, Ketevan Dzamebuli, Giorgi Saakadze v Martopi v
Marabda dylri, Baxtrioni)
66. Mharibd davran qaydalar v mharib qurbanlarnn
kateqoriyalar
67. Sulxan-Saba Orbelianinin Avropaya eliliyi
68. II Erekle (Aspindza dy, Krtanisi dy)
69. Giorgevski traktat v grc dvltiliyinin lv edilmsi
70. Grcstan Rusiya imperiyasnn trkibind (grc torpaqlarnn
birldirilmsi, 1832-ci il sui -qsdi, Terqdaleulebi)
71. 1918-1921-ci illrd Grcstan Demokratik Respublikas (Birinci
respublikann bayra, gerbi, himni, Konstitusiyas, Qocor-Tabaxmela
dylri)
72. kinci dnya mharibsind grc qhrmanlar
73. 9 aprel facisi v Grcstann mstqilliyinin brpas. Masir Grcstan
v traf alm
Trbiy, thsil, mdniyyt:
74. Grc folkloru (musiqi, rqs, xalq poeziyas)
75. Grcstanda qonaqprvrlik
76. Toy/yas (Grcstanda adln v matmin qeyd edilmsi)
77. nnvi v masir ail
78. Trbiynin xalq qaydalar, orta srlrd kbarlarn trbiysi
79. dmann nnvi sahlri
80. Grcstanda thsil ocaqlar
81. Savadll yaymaq cmiyytindn Universitetdk (lya avavadze, Yakob
Qoqebavili, vane Cavaxivili)
82. Grc mtbsi
83. Grc incsnti
84. Grc mtbuat
85. Grc xzinsinin macralar EkvtimeTaaivili
nsan v cmiyyt:
86. nsanlarn rngarnglik lamtlri
87. Ail v baqa sosial qruplar
88. nsan lyaqti
89. nsan hquqlar v azadlqlar
90. Uaq hquqlar v azadlqlar
91. nsan hquqlar, hdliklri v davran qaydalar
92. nsan lyaqti, hrmt v dinc yana yaamaq
93. Davran qaydalar v qanunlar
94. Brabrlik v dalt
95. Grcstanda ictimai tbqlrin inkiaf
96. Qdim grc hququ
97. Siyasi partiyalar
98. Masir Grcstanda insan hquqlar
Etnik v dini-konfesial rngarnglik
99. Grc xalq
100. oxetnikli Grcstan
101. Tbilisi mdniyyti
102. hr v knd qdimd v indi
103. Grcstanda mcburi yerdyimlr
104. Grcstan vtnda anlay n demkdir
Yaay msknlri
105. Grcstanda qdim yaay msknlri/onlarn funksiyalar/yaay
msknlrinin inkiaf (Grcstann tarixi hrlri); Grcstanda fortifikasiya
tikililri
106. Masir knd msknlri
107. hr msknlri
108. Msknlrin funksiyalar
Syahtlr
109. cnbi syahtilr Grcstanda, onlarn marrutlar, onlarn
syahtlrinin nticlri
110. Grc syahtilri, onlarn marrutlar, onlarn syahtlrinin
nticlri
Nqliyyat v kommunikasiyalar
111. Yollar v gedi-gli vasitlri
112. Grcstan xarici alml birldirn nqliyyat yollar
113. Zaman rivsind nqliyyat nvlrinin dyimsi
114. Nqliyyat v traf mhit
115. Kommunikasiya vasitlrinin inkiaf
116. Grc lifbas
Zruri yani vsaitlr: tematik tarixi xritlr; Grcstann
fiziki-corafi xritsi, Grcstann faydal qazntlarnn xritsi, sad
diaqramlar, Grcstann yaay mntqlrinin xritsi, Grcstann tarixi-corafi
yaltlrinin xritsi.
XXXVII Fsil
Baza pillsind fnn kompetensiyalar
VII Sinif
Tarix
Standart
stiqamtlr sasn ilin sonunda nail olunas nticlr:
Zaman v mkan
Dvlt idariliyi v siyast
traf mhit v iqtisadiyyat
nsan v cmiyyt
Mdniyyt v din
Tar.VII.1. agird faktlar v hadislri mvafiq tarixi dvr il
laqlndir bilr.
Tar.VII.3. agird mxtlif tarixi dvrd mvcud olan dvlt idariliyi
formalarn xarakteriz v bir-biri il mqayis ed bilr.
Tar.VII.5. agird tbii raitin msknlrin tiplrin, cmiyytin nnlrin v
tsrrfatn inkiafna nec tsir gstrdiyini izah ed bilr.
Tar.VII.7. agird mxtlif sosial tbqnin strukturunu v onlarn
nmayndlrini xarakteriz v bir-biri il mqayis ed bilr.
Tar.VII.9. agird cmiyytin hyatnda v dnya tarixi proseslrind
dinin hmiyytin rik ola bilr.
Tar.VII.2. agird mxtlif lklrin, tarixi-corafi diyarlarn v corafi
obyektlrin xritd yerlmsini myynldir bilr.
Tar.VII.4. agird siyasi xadimin lk tarixind hmiyyti bard fikir
yrd bilr.
Tar.VII.6. agird dnya tarixi proseslri bard mlahiz zaman
iqtisadi amillrin hmiyytini drk ed bilr.
Tar.VII.8. agird mxtlif qayda, norma qanun v nnni bu v ya digr
tarixi dvr mnasibtd onlarn mnsubiyytin sasn frqlndir bilr.
Tar.VII.10. agird mdniyytin trkib hisslri bard fikir yrd
bilr.
lin sonunda nail olunas nticlr v onlarn indikatorlar
stiqamt: Zaman v mkan
Tar.VII.1. agird faktlar v hadislri mvafiq tarixi dvrl laqlndir
bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Tarixi hadislri xronoloji ardcllqla ver bilirs, tarixi faktlar
qdim v yeni il hesablamalar sistemlri il laqlndirmyi bacarrsa;
Frdi kild v ya sinifd qrup halnda i zaman, zaman xttind (kalada)
tarixi hadislri v tarixi dvrlri qeyd ed bilirs;
Konkret tarix mnsub olan srlri v minilliklri sadalaya
bilirs;
Drslikd mvcud olan mvzularla laqdar hmiyytli tarixlri xronoloji
ardcllqla
dz v onlar mvafiq tarixi dvrlr aid edn cdvl trtib ed bilirs.
Ms.:
Mvzu: dvr
I mvzu (mk v texnologiyalar)
II mvzu(mit v msknlrin tiplri)
III mvzu (sad sosial qruplardan masir dvltdk)
Aqrardan vvlki
Paleolit oddan istifad edirdilr
Yuxar paleolit insan maaralarda yaayr
Soyadl icmalarn formalamas
Aqrar
Neolit - kinilik v heyvandarln meydana glmsi
B.e.. IV minillik birinci hrin qurulmas
B.e.. III . vvli Kartli arlnn yaranmas
Snaye
Postsnaye
Tar.VII.2. agird mxtlif lklrin, tarixi-corafi diyarlarn v corafi
obyektlrin xritd yerlmsini myynldir bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Mvafiq dvrn tarixi xritsind ayr-ayr dvltlrin srhdlrini cza v
onlarn n hmiyytli mdni-siyasi mrkzlrini gstr bilirs;
Xritdn istifad etmkl dnyann hmiyytli lklrinin v
tarixi-etnoqrafik diyarlarnn yerlmsini myynldirirs;
Siyasi xritdn istifad edrk razilrin v siyasi-mdni mrkzlrin qeyd
olunduu rti iarlri izah ed bilirs;
Xritnin kmyi il dnya tarixinin sas hadislri bard fikir yrd
bilirs;
Mxtlif dvrlrin siyasi v mdni tarixi bard informasiyan konturlu
xrity kr bilirs.
stiqamt: dvlt idariliyi v siyast
Tar.VII.3. agird mxtlif tarixi dvrd mvcud olan dvlt idariliyi
formalarn xarakteriz v bir-biri il mqayis ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Mxtlif tarixi dvrn nmunlrin saslanaraq dvlt idariliyi formalarn
xarakteriz edirs;
Bir dvrd dvlt idariliyinin mxtlif formalarn mqayis ed v onlarn
msbt v mnfi chtlri bard mlahiz yrd bilirs.
Tar.VII.4. agird siyasi xadimin lk tarixind hmiyyti bard fikir
yrd bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Frdi kild v ya sinifd qrup halnda i zaman kalada, onun fikrinc
tarix n n hmiyytli drd v ya be siyasi xadimi qeyd edirs v sinif nnd
onun seiminin sbblri bard shbt aparrsa;
Hr hans bir siyasi xadimin barsind informasiya (drslikdn v ya
lav mtbu material/elektron material vasitsi il) toplayrsa v onun
faliyytinin hm msbt, hm d mnfi chtlri haqqnda mvzu yazrsa;
Cdvl vasitsi il iki radikal surtd frqli siyasi xadimin
motivasiyasn v mqsdlrini qrupladra bilirs;
Eyni tarixi xsiyytin faliyytini frqli qiymtlndirn iki mnbni
mqayis ed bilirs. Bu frqli interpretasiyann sbblri il laqdar z
fikrini ifad ed bilirs;
Mllimin kmyi il sinif yoldalar il birlikd rol oyununa qoulursa v
sinif tamaasnda verilmi tarixi faktlar barsind mlahiz yrd
bilirs.
stiqamt: traf mhit v iqtisadiyyat
Tar.VII.5. agird tbii raitin msknlrin tiplrin, cmiyytin nnlrin v
tsrrfatn inkiafna nec tsir gstrdiyini izah ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Arxeoloji v etnoqrafik (drslikd verilmi v ya internetl axtarlm)
materiala diqqt yetirir v aadak suallara cavab verirs - bu yalarn
(msknlrin) mnsub olduu xalq n il mul olurdu?;
Msknlrin tiplrini myynldirir v konkret tarixi-corafi mhitd
onlarn meydana glmsi sbblri bard mlahiz yrd bilirs. Mxtlif mhitd
msknlrin yerlmsinin mdni v tsrrfat znmxsusluqlar bard fikir yrd
bilirs;
Sinifd qrup halnda i zaman fotokillrin v ya video materialn
vasitsi il mxtlif tarixi-corafi mhitd mvcud olmu iki mskni mqayis
edir v onlar arasnda mvcud olan oxarlq-frqlri myynldir bilirs
(material, memarlq).
Tar.VII.6. agird dnya tarixi proseslri bard mlahiz zaman
iqtisadi amillrin hmiyytini drk ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Sinifd qrup halnda v ya frdi i zaman iki frqli sosial strukturlu
cmiyyti se bilirs. Onlarn adt-nnlrini mqayis ed bilirs (ms.: kri v
kinilik cmiyyti, aran v da halisi);
Bu v ya digr lknin sakinlrinin miti v nnlri bard mnblrin v
dbiyyatn kmyi il informasiya axtarrsa, onlar bir-biri il mqayis
edirs;
Kiik mvzu yazr, bunda eyni sosial tbqnin nmayndlrinin iki mxtlif
dvrd bir-biri il mqayis edirs (ms.: antik dvrd v orta srlrd
kinilik);
Frdi v ya sinifd qrup halnda i zaman zaman kalasnda v ya drd
ideyan (kfi) qeyd edirs, hanslar ki, onun fikrinc n qdim dvrdn bu
gndk iqtisadiyyatda n hmiyytli dyiikliklr sbb olmudur v sinif
qarsnda znn v qrupun seimini saslandra bilirs.
stiqamt: insan v cmiyyt
Tar.VII.7. agird mxtlif sosial tbqnin strukturunu v onlarn
nmayndlrini xarakteriz v bir-biri il mqayis ed bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Bu v ya digr dvrn yavi mdniyytini ks etdirn materialn (drslikd
verilmi v ya lav ld edilmi) sasnda mvafiq dvrn sosial
differensiasiyaya zmant vern yalar bir-birindn ayra bilirs. z
dnclrini saslandrrsa;
Frdi kild v ya sinifd qrup halnda i zaman cdvlin kmyi il mxtlif
sivilizasiyalara mnsub olan cmiyytlri qrupladra v bu cmiyytlrd
mcburi myin mxtlif formalarn qrupladra bilirs; hm kemid, hm d masir
dnyada mcburi myin mvcudluu sbblri bard mlahiz yrd bilirs;
Mxtlif dvrlrin cmiyytlrinin hr hans bir sosial tbqsini seir v bu
tbqnin nmayndsinin gndlik hyatn yazl surtd tsvir ed bilirs (ms.:
Orta srlr Avropasnda kndli, Roma Respublikasnda qul, Qdim
Hindistanda katriya);
Mllim trfindn tklif olunmu dvrdn parlaq tarixi xslri sadalayr,
onlarn sosial statusunu myynldir bilirs (ms.: ar ,tacir, ovu,
bankir, mlkdar, prezident, alim v s.) v onlarn nailiyytlrinin
sbblrini formaladrrsa;
Hr hans bir lknin nmunsind agirdlrin hyatn iki mxtlif tarixi
dvrd mqayis ed bilirs.
Tar.VII.8. agird mxtlif qayda, norma, qanun v nnni bu v ya digr
tarixi dvr mnasibtd onlarn mnsubiyytin sasn frqlndir bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Sinifd qrup halnda i zaman mxtlif dvrn ayr-ayr lklrinin
qanunvericiliyini bir-biri il mqayis edirs (ms. Hamurappinin
qanunlar v Roma qanunvericiliyi, rit v xristian kanonik
qanunu);
Mxtlif dvr v mdniyyt n xarakterik etiketlri v davran qaydalarn
frqlndir bilirs;
Masir Grcstanda v onun trfindn seilmi hr hans bir lkd uaqlarn
qanuni hquqlarn, vziflrini v msuliyytlrini bir-biri il mqayis ed
bilirs;
znn mahidlri il laqdar qanunu pozmaa gr czalandrlmaman cmiyyt v
xsiyyt nec thlk olduu bard mlahiz yrd bilirs;
Yuxar sinif agirdlrinin tcrbsi nzr alnmaqla z sinif yoldalar il
birlikd z sinfinin konstitusiyasn ilyib hazrlayrsa. Onu hr hans bir
tarixi dvrn tdris qaydalar il mqayis ed bilirs.
stiqamt: mdniyyt v din
Tar.VII.9. agird cmiyytin hyatnda v dnya tarixi proseslrind
dinin hmiyytin rik ola bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Drslik, lav dbiyyat v yaxud vizual material sasnda mxtlif dvrn
cmiyytinin dinlri bard shbt apara bilirs;
Qrup halnda i zaman hr hans bir lknin nmunsi sasnda dini
tolerantlq bard mlahiz yrd bilirs (hm kemi, hm d bu gn);
Sinifd diskussiya zaman kemid dinin ail mitin nec tsir gstrdiyi
v bu gn onun hans tsir malik olduunu izah ed bilirs;
Xritd ona tan olan dinlrin meydana gldiyi yerlri, yaylmasnn
bugnk areallarn gstr bilirs v onlarla laqdar hmiyytli kult
abidlrini, rmzlrini v nnlrini sadalaya bilirs;
Hr hans bir lknin dini v ya mdniyyti bard ld edilmi
informasiyann sasnda hmin informasiyann bu lky syaht zaman ona nec
kmk ed bilcyi bard mlahiz yrd bilirs.
Tar.VII.10. agird mdniyytin trkib hisslri bard fikir yrd
bilr.
Ntic gz nnddir, gr agird:
Sivilizasiyann sas xarakterik xsusiyytlrini sadalayrsa;
Frqli mdniyytlrin mbd tikililrini sadalayr v onlar bir-biri il
mqayis etmyi bacarrsa;
Drslikd mvcud olan v lav ld edilmi material vasitsi il memarlq,
rssamlq v dbiyyatn balca nmunlrini bir-biri il mqayis edirs;
Mxtlif tarixi dvrlrd elmin v texnikann inkiaf bard mlahiz yrd
bilirs.
Proqramn mzmunu
VII sinif n mcburi mzmun msllrinin siyahs
(Aada sadalanan msllr bu siniflr n ayrlm btn mzmunun 80%-ni tkil
edir).
Tarix ndir?
1. Kemiimiz bard nec yrnk/zaman v mkan
2. nsann meydana glmsi
3. btidai alm: tsrrfatn formalar ovuluq v yclq; kinilik
(Grcstanda qdim kinilik mdniyyti), heyvandarlq, sntkarlq, ibtidai
dinlr, dy v mk silahlar, ibtidai insanlarn msknlri
Qdim rqin sivilizasiyalar dvltiliyin balanc:
4. Nil hvzsi qdim Misir
5. Mesopotamiya: a) umer/Babilistan b) Assuriya
6. Xuanxe hvzsi Qdim in
7. Hind hvzsi Qdim Hindistan
n Asiya regionu:
8. Het arl
9. Finikiya (Finikiya koloniyalar)/Qds v srail
10. Midiya/ran
Yunan sivilizasiyas:
11. Krit-Mikena (Arqonavtlarn yr, Troya mharibsi)
12. Sparta Hasarsz Polis/Afina-demokratiyann vtni
13. Makedoniyal sgndr
Roma sivilizasiyas:
14. Etrusklar, arlar v Respublika dvrnd Roma (Roma dvlt
quruluu)
15. Roma imperiyas: Oktaviann islahatlar v Roma mdniyytinin Qzl
dvr. Trayan, Mark Avreliy; Diokletin islahatlar
Antikrobdan orta srlrdk:
16. Byk Konstantinin Roma mperiyasn xilas etmk n islahatlar (din
mnasibtd mstqillik)
17. Xalqlarn byk k (Roma imperiyasnn squtu v Avropa razisind vhi
arlqlar)
18. Sasanilr ran
19. Bizansn Qzl dvr Roman birldirmnin brpa olunmasna chdlr,
quruculuq, Prokopi Kesalielinin iki tarixi
Franklar:
20. Merovinqlrin Frank arl, Salik hququ, Karlos Martelli v onun
islahatlar
21. Karolinlrin Frank arl, Karolink intibah
slam almi:
22. Mhmmd v slam, rb dvltinin formaladrlmas; Qds- dinin mqdds
hri kimi
Slavyanlar v Normanlar:
23. Normanlar v Skandinaviya eposu, Normanlar Qrbi Avropa v
Atlantik okeannda
24. Slavyanlar, Varyaqlar v Kiyev Rusiyas (Varyaqlar v
Grcstan)
Avropa Verden saziindn sonra:
25. Roma xristian imperiyas
26. l-De-Frans, Kapetinqlr Fransada
27. rb spaniyas, Rekonkista
28. al Uilyam ngiltrd, Dhtli xa kitab
Bizans slibilr, Bizans v rq lklri:
29. Bizans v slcuqlar
30. Slib yrlri (Avropa piliqrimlri, Slib yrlri masirlrin gz
il)
31. Monqollar: monqollarn iallar, monqollarn imperiyas Avropa
syyahlarnn gz il
32. Osmanllar Yaxn rqd
33. Bizansn restavrasiyasndan Konstantinopolun squtunadk
(paleoqos dvrnn mdniyyti)
34. XII-XV srlrd taliyann hr-dvltlri (Grcstanla laq)
35. Yzillik mharib
36. Qzl gllr mharibsi
Mtlqiyyt dvr
37. Katolik arlar Ferdinand v zabel
38. Roma xristian imperiyas
39. Osmanl imperiyas
40. Tdorlar v Startlar
41. Rielye, XIV Lui
42. I Pyotr Rusiyas, Rusiya v Qafqaz
Kolumba qdrki Amerika sivilizasiyalar:
43. Mayya, Asteklr v nklr;
Dvlt aparat v nmayndli orqanlar:
44. ar saray, saray, etiket
45. Rtbli nmayndli orqanlar
nsan v cmiyyt:
46. Hindistanda Kasta quruluu
47. Afinal vtndalar v qullar
48. Koloniat Romada
49. Feodal cmiyyti (feodal iyerarxiyas, cngavrlr ordenlri,
turnirlr, trubadurlar, hr miti), Grcstanda feodal cmiyyti
50. Etiketlr v davran normalar
51. dariliklr v znidarlr
52. Uaqlarn hquqlar v sosial statuslar
53. Grcstanda uaqlarn hquqlarn mdafi
54. Mktblrd kk salm qaydalar
Mdniyyt v din:
55. Gilqame eposu (dnyan su basaca haqqnda mif)
56. Homer v Troya (liman)
57. Dnyann yeddi mczsi
58. Orta srlr dvr Saklar v deyimlr (ms.: ar Arturun v dyirmi
stolun barsind deyimlr, Boevulf haqqnda deyim, Nibelunqlar
eposu);
59. Politeizmdn monoteizmdk: dinlr v konfessiyalar
60. Qala-hrlr v mbd tikililri
61. Dirli (kflr, rssamlq, memarlq, dbiyyat)
62. Maarifilik
Zruri yani vsaitlr: tematik tarixi xritlr.
VII Sinif
Corafiya
Standart
stiqamtlr sasn ilin sonunda nail olunas nticlr:
Zaman v mkan
stiqamt: traf mhit v iqtisadiyyat
traf mhit v sosial sistemlr
Co.VII.1. agird corafi il hesablanmas sistemini mnimsy bilr.
Co.VII.2. agird corafi informasiyan ld etmk n mxtlif yani
vasitlri oxuya bilr.
Co.VII.3. agird mkanda istiqamtln bilr.
Co.VII.4. agird tbii srvtlrdn smrli v hrtrfli istifad etmk bard
mlahiz yrd bilr.
Co.VII.5. agird Yer krsinin daxili quruluu bard mlahiz yrd
bilr.
Co.VII.6. agird relyefin formalarn relyefin yaranma proseslri il
laqlndir bilr.