Lezing jones 27_nov_2013_schoten_ecotour

De transitie naar

duurzaamheid:

pleidooi voor een

systeemvisie

Dr. Ir. Peter Tom Jones (IOF Onderzoeksmanager KU

Leuven, SIM² & Voorzitter i-

Cleantech Vlaanderen vzw)

27-11-2013, Schoten

• Welkom in het Antropoceen

• Oplossingen

o Transitiemanagement als nieuw kader

o Transitiepaden naar duurzaamheid

• Een nieuwe visie op klimaatbeleid

• Besluit: transities leveren massa’s

voordelen op

Overzicht

27/11/2013 2

• Welkom in het Antropoceen

• Oplossingen

o Transitiemanagement als nieuw kader

o Transitiepaden naar duurzaamheid

• Een nieuwe visie op klimaatbeleid

• Besluit: transities leveren massa’s

voordelen op

Overzicht

27/11/2013 3

Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde

(cf. UNEP, 2010)

27/11/2013 4

Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde

(cf. UNEP, 2010)

27/11/2013 5

Materialenafhankelijkheid

Bron: D. Cohen, New Scientist, 2007

27/11/2013 6

Kritieke grondstoffen voor de EU S

up

ply

ris

k

Economic importance 27/11/2013 7

…cruciaal voor de groene economie!

Supply risk

Wind energy, electric

cars, energy saving

lamps

Catalysts

PV energy

Batteries

Economic importance 27/11/2013 8

Het preanalytische uitgangspunt

Economie = deelsysteem Aarde (cf. UNEP, 2010)

27/11/2013 9

Een groeiende ecologische voetafdruk

Bron: Living Planet Report 2012 27/11/2013 10

Het Rockströmdiagram

Bron: J. Rockström et al., Nature,

461, 2009

27/11/2013 12

Het Rockströmdiagram

Bron: J. Rockström et al., Nature,

461, 2009

27/11/2013 13

6e massa-extinctie?

14

Oorzaken van verlies aan biodiversiteit

‘Big Five’

15

Verdwijnen

van habitat

Overbejaging en

-bevissing

Vervuiling Invasieve soorten

Klimaatverandering En hun interacties !

Het Rockströmdiagram

Bron: J. Rockström et al., Nature,

461, 2009

27/11/2013 16

Hans Poertner: "The current rate

of change is likely to be more

than 10 times faster than it has

been in any of the evolutionary

crises in the earth's history."

Het Rockströmdiagram

Bron: J. Rockström et al., Nature,

461, 2009

27/11/2013 17

Het klimaatprobleem

Bron: The Guardian, 11

Mei 2013

400 ppm

27/11/2013 18

“...the last time so much

greenhouse gas was in

the air was several million

years ago, when the

Arctic was ice-free,

savannah spread across

the Sahara desert and

sea level was up to 40

metres higher than

today.”

Het klimaatprobleem (The Perfect Storm,

WEF)

Bron: Nature, December 2011 Bron: World Bank, 2012

27/11/2013 20

27/11/2013 22

Haiyan, Filipijnen, 2013

23

Conclusie: transitie naar andere economie

• Koolstofarm: reductie uitstoot van broeikasgassen met

ongeveer 90% tegen 2050

• Circulair: slim sluiten van kringlopen – afval wordt voedsel

• Deze grote maatschappellijke uitdagingen staan ook

centraal in Horizon 2020, Europese Commissie:

o Health & well being

o Food security and Bio-based economy

o Secure, clean and efficient energy

o Smart, green and integrated transport

o Resource efficiency and climate

o Inclusive, innovative and secure societies

27 27/11/2013

• Welkom in het Antropoceen

• Oplossingen

o Transitiemanagement als nieuw kader

o Transitiepaden naar duurzaamheid

• Een nieuwe visie op klimaatbeleid

• Besluit: transities leveren massa’s

voordelen op

Overzicht

27/11/2013 28

Transitiemanagement

• Derk Loorbach, 2007: “… we are facing persistent societal

problems of such complexity, that we cannot easily solve

them by means of traditional approaches. (…)

sustainability can not be delivered by top-down

approaches or bottom-up innovation (…) governance

approaches are needed that are able to take into account

a very long time horizon, a multitude of actors with

different perspectives, different levels of scale and

uncertain future development. By taking societal

complexity as point of departure, transition management

offers an integrative framework (…) for social innovation

towards sustainability.”

27/11/2013 29

Parallelle transities...

Won

en

Voe

din

g

Mo

bili

teit

Materialenbeheer

Energiebeheer

Financiën

Cultuur & educatie

27/11/2013 30

Van probleemanalyse Leitbilder transitiepaden

transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)

Figuur: VITO

27/11/2013 31

Leuven Klimaatneutraal 2030

32

Van probleemanalyse Leitbilder transitiepaden

transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)

Figuur: VITO

27/11/2013 33

Multi-actor, vernieuwingsgezinde netwerken

koplopersmodel – quadruple helix

Overheid

Civiele samenleving Bedrijven

Kennisinstellingen “Triple helix”

27/11/2013 34

• Welkom in het Antropoceen

• Oplossingen

o Transitiemanagement als nieuw kader

o Transitiepaden naar duurzaamheid

• Een nieuwe visie op klimaatbeleid

• Besluit: transities leveren massa’s

voordelen op

Overzicht

27/11/2013 35

1. Systeemtechnologische innovatie en

nieuwe business modellen

Energietransitie • Energie-efficiëntie &

Restwarmte optimaal

benutten

27/11/2013 37

1. Systeemtechnologische innovatie en

nieuwe business modellen

Energietransitie • Energie-efficiëntie &

Restwarmte optimaal

benutten

• Hernieuwbare energie

(macro-meso-micro)

• (Super)Smart Grids

Bron beeld:

www.geni.org

27/11/2013 38

1. Systeemtechnologische innovatie en

nieuwe business modellen

Energietransitie Materialentransitie • Energie-efficiëntie

• Restwarmte optimaal

benutten

• Hernieuwbare energie

(inclusief bio-based

economy)

• (Super)Smart Grids

• Slim sluiten

• EcoDesign (LCA)

• Verbruikers gebruikers

27/11/2013 45

1a. Closing the loop…

Bron: P.T. Jones et al., JOM, December 2012

27/11/2013 46

Hoe het niet moet…

27/11/2013 47

Stadsmijnbouw (bv. Edele metalen recycling

in Umicore)

27/11/2013 48

Enhanced Landfill Mining: Vlaanderen =

koploper

Bron: Knack, 2012

49 27/11/2013

1b. Ecodesign for recycling

• Multifunctionaliteit & modulariteit

• Ecodesign:

o Voor hergebruik, reassemblage, sluiten kringlopen,

minimale impact tijdens gebruiksfase

o Ook op systeemniveau (bv. stadsplanning)

• Additive manufacturing (cf. 3D-printing)

• Nieuwe reguleringsvormen

o Extended producer responsibility (EPR) &

terugnameplicht

27/11/2013 50

1c. Nieuwe business modellen - Van

producten naar diensten

• In volle opmars (cf. Jeremy

Rifkin, The Third Industrial

Revolution, 2011):

o Van verkopers-kopers naar

leveranciers-gebruikers

o Van producten en bezit naar

diensten en toegang

o Voorbeelden: Product-

Service Systems (autodelen,

leasing, CSA, Couch Surfing,

Performance Contracting,

Shared Savings Agreement),

ESCO’s, Coöperatieven

27/11/2013 51

Third Industrial Revolution (2011)

• Samengaan van

internet- en

energierevolutie

• Kernwoorden :

o Distributed lateral

power

o Participation in open

commons,

o Access to global

networks

o Social capital &

entrepreneurship

Bron: Wilson & Post, Small Bus Econ, 40,

2013

52 27/11/2013

2. Naast technologie ook gedragsveranderingen –

systeemniveau & collectief

27/11/2013 54

Terug naar boomhutten? Neen, danku

27/11/2013 55

Urgenda, 2010

27/11/2013 56

Leuven Klimaatneutraal 2030

27/11/2013 57

• Welkom in het Antropoceen

• Oplossingen

o Transitiemanagement als nieuw kader

o Transitiepaden naar duurzaamheid

• Een nieuwe visie op klimaatbeleid

• Besluit: transities leveren massa’s

voordelen op

Overzicht

27/11/2013 58

Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid

komt niet van de grond

UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...

Heel moeilijk...

27/11/2013 59

Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid

komt niet van de grond

UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...

Bottom-up proces: gemeenten, steden,

provincies nemen het voortouw...

Heel moeilijk...

Én

én Hoopgevend… Lokale

overheden sneller pro-actief

27/11/2013 60

Steden gaan voorop in de strijd tegen de

klimaatveranderingen

27/11/2013

Bron: J. Dirix, W.

Peeters, J. Eyckmans,

P.T. Jones, S. Sterckx,

Climate Policy, 2013

61

Waarom? Opwarming > 2°C & steden staan in

frontlinie klimaatoorlog

27/11/2013

62

Van kwetsbaarheid naar veerkracht

27/11/2013

Bron: Tyler & Moench, Climate and Development, 4 (4), 2012

63

Waarom? Veerkrachtige stad is een absolute

noodzaak

• “Capaciteit om schokken te

absorberen zonder

systeemschade op te

lopen”

• Cruciale eigenschap in

21e eeuw (Cf. Sandy, New

York)

• Bv. groen in stad: als

buffer voor wateroverlast

en extreme hitte

27/11/2013 66

C40 Cities: http://www.c40cities.org/

27/11/2013

Bron: Policy Sci, 45, 2012

67

EU Burgemeestersconvenant

http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html

27/11/2013

• 4627 leden & 167 miljoen inwoners

• Mission statement: “(…) By their commitment, Covenant

signatories aim to meet and exceed the European Union

20% CO2 reduction objective by 2020.”

68

Klimaatprocessen in Vlaanderen De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale

processen en EU projecten

Antwerpen 2050

Stadslab Brugge klimaatneutraal 2050

Voorbeeld: project LKN 2030

• Stad Leuven, KU Leuven, Leuvense

ondernemingen en Leuvense

middenveld beslisten in 2011 om

een gezamenlijk project op te starten

o “Leuven Klimaatneutraal 2030”

(codenaam: LKN 2030)

o Tegen 2030 op grondgebied Groot

Leuven geen netto uitstoot meer van

koolstofdioxide (CO2), methaan of

lachgas

• 9 November 2013:

oprichtingsvergadering vzw LKN

2030

27/11/2013 75

• Emissies (Scope 1 + 2):

60% gebouwen, 25%

mobiliteit

• Alle Leuvenaars samen

incl. bedrijven: 250 miljoen

EURO/jaar aan energie:

• Leuven: 31% groene

stroom, vooral door import

o Eigen productie aan energie:

< 1% consumptie

Synthese nulmeting Stad Leuven

27/11/2013 78

LKN 2030: resultaten Fase 1

Scenario’s naar

klimaatneutraliteit (rechts)

Bron: H. Vandevyvere et al.,

Eindrapport LKN 2030,

2013

27/11/2013 80

Project Tweewaters Leuven – From a grey

industrial zone to a sustainable community

27/11/2013 81

Project Tweewaters Leuven – From a grey

industrial zone to a sustainable community

27/11/2013 82

Aandachtspunten voor klimaatneutrale

processen

27/11/2013 85

• Zorg voor wetenschappelijke onderbouw

o Gedetailleerde nulmeting

o Impact/consistentie serie van maatregelen

• Quadruple helix aanpak is essentieel

o Betrek captains of society (Cf. G20 Leuven) – top-down

o Betrek brede laag van experten – bottom-up (Cf. Leuvens

Klimaatforum, Thematische Cellen)

o Communiceer naar en betrek bevolking – bottom-up - Aandacht

voor positieve aspecten klimaatbeleid

• Vermijd inconsistente boodschappen en praktijken

o (bv. “Leuven fietsstad” versus “fietsrazzia’s”, “Leuven autoluw” vs.

Nieuwe parkeergarages in centrum)

Aandachtspunten voor klimaatneutrale

processen

27/11/2013 86

• Zorg voor robuustheid in proces

o Richt een onafhankelijke organisatie op m.b.v. kernactoren (cf. vzw

LKN 2030) – governance aspecten

o Over partijpolitieke grenzen & electorale cycli heen

• Aandacht voor alternatieve financiering –

klimaatfonds/crowd funding

• Welkom in het Antropoceen

• Oplossingen

o Een gefaseerde aanpak

o Transitiemanagement als nieuw kader

o Transitiepaden naar duurzaamheid

• Een nieuwe visie op klimaatbeleid

• Besluit: transities leveren massa’s

voordelen op

Overzicht

27/11/2013 87

De voordelen van een transitiebeleid

• Resilience

o Nieuwe jobs

o Daling energiefactuur

o Energie-, materialen- en voedselautonomie

o Leefbare steden – minder gezondheidskosten

• (Pittel en Rubbelke, 2008)

o Kenniseconomie cleantech & aantrekken investeringen

• Hier en nu, geen vrijbuiters

• Katalysator voor koerswijziging op hogere

schaalniveaus

27/11/2013 89

Dank voor de aandacht!

27/11/2013 90