HUYỀN THOẠI VÀ VĂN HỌC: MỘT CÁI NHÌN TỔNG QUAN

UntitledHUYN THOI VÀ VN HC: MT CÁI NHÌN TNG QUAN
MYTHS AND LITERATURE: AN OVERVIEW
Lê Th Dim Hng
Trng i hc S phm - i hc Hu; ltdhang@hueuni.edu.vn
Tóm tt - Mi quan h gia vn hc và huyn thoi là mt trong nhng ch nhn c s quan tâm ca nhiu nhà nghiên cu trên th gii. Huyn thoi là câu chuyn bí n, hoang ng, gn lin vi các nghi l, và tôn giáo. Vic c huyn thoi cn phi t trong các không gian vn hóa, ni mà nó khi sinh. Huyn thoi c xem là ngun gc ca vn hc. Vn hc không ch c cu thành bi mà còn c cu thành truyn t huyn thoi. Huyn thoi là mt siêu kí hiu mà tính cht c lp khin nó có th du hành n các vn bn vn hc thi kì sau. ó là s tái sinh huyn thoi trong vn hc. Thông qua s nghiên cu quá trình dch chuyn ca huyn thoi t Folklore n huyn thoi trong vn hc, bài báo này tp trung phân tích bc tranh tng quan v mi quan h gia vn hc và huyn thoi.
Abstract - The relationship between literature and myth is one of the topics which has received special attention from scholars worldwide. Myths are the magic stories associated with rituals and religions. The readings of myths need to be put into the cultural spaces where the myths arise. Myth is considered the origin of literature. Literature is not only constituted by myths but also constituted to express myths. Myth is supersign whose independent nature makes it possible to travel to later literary texts. It is the rebirth of myths in literature. Through the study of the transition of myths from Folklore to literature, this article focuses on analyzing the overview of the relationship between literature and myth.
T khóa - Huyn thoi; tái sinh; c mu; kí hiu hc vn hóa Key words - Myths; rebirth; archetypes; cultural semiotics
1. M u
T thi xa xa, con ngi ã t tp quanh các ng la k chuyn v s ni gin ca các v thn, v hành trình y gian kh ca các anh hùng chin u chng li nhng con thú dng mãnh, v s lang thang ca các linh hn. Con ngi luôn có nim tin v mt th gii siêu hình mà s tn ti ca th gii hu hình ch là s phn chiu ca th gii ó. Nói cách khác, mi th xy ra th gii thc, mi th mà chúng ta có th nghe, nhìn thy, u có i chng trong cõi thn linh. Thc ti trn gian ch là cái bóng m ca các nguyên mu. Ch bng cách tham gia vào cuc sng thiêng liêng này, con ngi phàm tc, mong manh, hu hn mi phát huy ht tim nng ca h. Bi vy, huyn thoi khin cho nhng câu chuyn nhiu màu sc này tr nên sng ng trong hàng nghìn nm.
Vn hc là loi hình ngh thut kí hiu hóa hin thc bng ngôn ng. ó, huyn thoi, chn hoài nim v phn lng l và cõi sâu thm nht trong i sng tinh thn con ngi luôn c tái sinh. S phát trin ca các khuynh hng nghiên cu hin nay nh kí hiu hc vn hóa, phê bình c mu, phê bình phân tâm hc, nhân hc vn hóa… ã th hin khát vng quay v ci ngun huyn thoi ca vn hc. iu ó cng ng thi biu t mi quan h mt thit gia vn hc và huyn thoi.
Mi quan h gia vn hc và huyn thoi là mt trong nhng ch nghiên cu rt c quan tâm trên th gii. Tính cht phc tp ca nó xut phát t bn thân huyn thoi, bi không có mt lí thuyt huyn thoi nói v chính nó, ch có các cách tip cn liên ngành v huyn thoi, nh tip cn t xã hi hc, tâm lí hc, phân tâm hc, kí hiu hc… Dù a dng th nào, các hc gi u thng nht nhn xét v mi quan h mt thit, ràng buc gia vn hc vi huyn thoi. Huyn thoi có th cung cp cho vn hc các mô thc t duy ngh thut, các chin lc trn thut, các công thc t s hay h thng các c mu, biu tng, motif. Vn hc gp g huyn thoi chính s h cu, nim tin v mt th gii siêu hình, ni tôn giáo, tín ngng
tn ti. C huyn thoi và vn hc u gii thích v v tr, i sng. Có th nói rng huyn thoi ã khin vn hc bc qua gii hn ca chính nó trong vic biu t hin thc. S tái sinh ca huyn thoi ã th hin sc sng bn b ca vô thc tp th, ca vn hóa cng ng trong các sáng tác ngh thut.
2. Huyn thoi và Folklore
Thut ng huyn thoi (“myth”) có ngun gc t ting Hy Lp, có ngha là t, li nói. Nó c s dng trong s thi Iliad và Odyssey ca Homer. Huyn thoi là mt t, mt li nói, mt din ngôn v mt vn nào ó c xem là có tht, gii thích v ngun gc ca các v thn, tín ngng, tôn giáo… Nó gn lin vi tin trình t suy t ca nhân loi. Huyn thoi là mt câu chuyn (a story), câu chuyn tng tng (a tale), mt bài nói chuyn (a saying), mt truyn thuyt (a legend), hoc là mt câu chuyn ng ngôn (a proverb). Huyn thoi và Folklore thng c kt ni vi nhau trong nhng din ngôn khoa hc mang tính hàn lâm. Boas, Stith Thompson, Archer Taylor là nhng nhà Folklore hc ngi M ã có nhng công trình ni ting v nghiên cu huyn thoi trong s kt hp vi nhân hc và dân tc hc [1, tr.107]. Vi hng tip cn nhân hc lch s, các nhà trit hc hin i ni ting ca Anh là Feldman và Richardson ã ch ra rng: “huyn thoi c xem là phm cht ca sáng to ngh thut và ngun gc tinh thn ca tôn giáo” [1, tr.108]. Lévi – Strauss, nhà nhân
hc ngi Pháp li quan tâm n cu trúc huyn thoi ch ra nhng ma trn ngha c an dt bi các ng dc và ng ngang mà mi s liên kt ó u quy chiu n mt mi quan h cp khác.
Xem huyn thoi là gic m tp th ca nhân loi (the collective dreams of humanity), trong công trình The
World of Myth: An Anthology, David Adams Leeming ã tìm thy huyn thoi nim tin gn vi ý nim v v tr và thn linh. Tác gi vit: “huyn thoi ã giúp nhng xã hi s k gii thích c các hin tng nh chuyn ng
ISSN 1859-1531 - TP CHÍ KHOA HC VÀ CÔNG NGH - I HC À NNG, VOL. 18, NO. 10, 2020 37
ca mt tri xung quanh trái t, s thay i mùa màng… cng nh bí n ca S sáng th, bn cht ca các v thn” [2, tr.4]. Ông cho rng có 4 loi huyn thoi cn c xem xét: Huyn thoi v v tr (Cosmic myths), Huyn thoi v các v thn (Theistic myths), Huyn thoi v các anh hùng (Hero myths), và Huyn thoi v ni chn và s vt (Place and object myths). H thng huyn thoi này không ch phn ánh i sng tôn giáo, tín ngng ca các xã hi nguyên thy mà còn th hin phong tc, tp quán ca các xã hi. Vì vy, quá trình nghiên cu huyn thoi cn ch ra s tng ng và tính khác bit ca chúng trong các tôn giáo và phong tc khác nhau.
Karen Armstrong, mt n hc gi ni ting ngi Anh, chuyên nghiên cu v tôn giáo i chiu, trong công trình A Short History Of Myth, xut bn 2005 ã gii thiu v bn cht ca huyn thoi. Theo bà, huyn thoi xut phát t kinh nghim v cái cht và ni s hãi b bin mt ca con ngi [3, 5]. Dù a dng th nào, nn vn hóa ca các dân tc u có chung mt nn tng qua vic ch ra s tn
ti mt s tâm lý ph quát ca con ngi trong ó có ni s hãi cái cht. Ngi phng Tây và ngi phng ông u cùng chung mt th nghim v cái cht. Ngay c nhng ngi tin vào cuc sng sau cái cht, cái cht vn là ch lo âu, bun thm. Chính cái cht th hin rõ s t gãy to ln nht gia tinh thn và th xác, cng chính cái cht mà t duy lý tính và t duy thn thoi trong logic nh phân gp nhau, ng , tng tác ln nhau. Nu các loi ng vt bit trn chy cái cht, khip s cái cht, thm chí có nhng chin lc né tránh cái cht khi d cm c nó, thì chúng vn khác con ngi ch: con ngi có th nhn dng c ý tng v cái cht và thc hành các nghi l tang ma. Con ngi va ý thc v cái cht, va chi b cái cht. ây cng là ngun gc ca s xut hin các huyn thoi thi tin s và nghi l v nhân vt kép trong ó con ngi có th xut hin di dng các hn ma, bóng, hay quá trình
tái sinh gn vi s hin hu mi. Con ngi mang ý thc v cái cht là sn phm ca t duy duy lý, xem ó là s tn thng tinh thn mt cách khng khip. iu ó ng thi làm xut hin các huyn thoi v th gii sau cái cht nhm xoa du nhng tn thng là sn phm ca t duy huyn thoi. Càng b tn thng, con ngi càng tìm cách chi b cái cht. Vy là, tâm thc chi b cái cht ã nuôi dng nhng huyn thoi v cuc i k tip ca hn phách. Chính vì l ó, cái cht tr thành ngn ngun sâu xa hn ht, làm ny sinh các nghi thc, tang l, tc th cúng, lng m, khn nguyn nhm xua ui nó i. úng nh quan nim ca Campell ã cho rng huyn thoi là s nuôi dng quá trình khi u ca s sng và cái cht ca con ngi, và huyn thoi mang tính cht m tng, ging nh gic m, mt sn phm tâm lý t sinh ca con ngi.
Nh vy, huyn thoi là nhng câu chuyn thng c cho là có tht, gii thích s tn ti ca các v thn, các lc lng siêu nhiên, v s sáng to ca th gii và s tn ti ca v tr. Nn tng ca nó c thit lp trên c s nim tin (belief). Con ngi tin vào s hin din ca mt th gii thn bí xung quanh h, ni làm tha mãn nhng khát vng v tôn giáo, tín ngng ca chính con ngi. Huyn thoi và Folklore ã gp g nhau bi kinh nghim v tn ti ca con ngi trong nhng xã hi c s. Cuc
chin chng li các th lc siêu nhiên bo v con ngi, chuyn hành trình bc vào th gii di thp, câu chuyn v các linh hn, các iu nhy xua ui thn cht… mang n cho huyn thoi s bí n, quyn r. Khi Freud và Jung tìm kim bn tâm lí con ngi di ánh sáng ca tâm lí hc hin i, h phát hin ra rng huyn thoi c in ã tr li gii thích v i sng tinh thn bên trong ca vô thc cá nhân, vô thc tp th. Con ngi tìm thy trong huyn thoi gic m b b quên, âm thanh tnh lng, ni s hãi cái cht và c mong mun v mt th gii siêu hình sau cái cht.
3. T huyn thoi trong Folklore n huyn thoi trong vn hc
S dch chuyn ca huyn thoi t Folklore n vn hc ã c nhiu nhà khoa hc quan tâm nh: Avalle, D. S. vi bài báo “From Myth to Literature” [4]; Nohrnberg, J. C. vi bài vit “The Master of the Myth of Literature: An Interpenetrative Ogdoad for Northrop Frye” [5]; Jon Mills
trong công trình “The Essence of Myth” [6], … Có th tm thi xp các nghiên cu quan tâm n s dch chuyn ca huyn thoi vào vn hc nh sau:
Th nht là nhóm công trình cho rng huyn thoi là yu t cu thành vn hc, chng hn Richard M. Dorson trong công trình “Mythology and Folklore” [1]; Workman,
M. E. trong bài vit “The Role of Mythology in Modern
Literature” [7]; Avalle, D. S vi nghiên cu “From Myth
to Literature” [4]; Lovely, “The Relationship between
Mythology and Literature” [8] ... Trong công trình “The Relationship between
Mythology and Literature”, giáo s Lovely cho rng huyn thoi và vn hc luôn c gn kt bi mi quan h ph thuc và tn ti ng thi. Tác gi vit: “Nó (huyn thoi) không ch cung cp mt kho tàng các câu chuyn a dng cho th gii h cu ca vn hc, m rng, sa i và vit li các yu t huyn thoi trong tin trình tip nhn sáng to” [8, tr.1149], mà còn cung cp các “chin lc trn thut” (the narrative strategies). Trong ó, huyn thoi cp n ct truyn, mt cu trúc thng nht ca các hành ng cn thit và có th xy ra. Nu Aristoteles xem huyn thoi mô t chính ngun gc ca vn hc bt ngun t truyn thng truyn ming và vic din xng các vn bn vn hc thì nhà huyn thoi hc Northrop Frye xem huyn thoi nh “mt nguyên tc t chc cu trúc ca hình thc vn hc” [8, tr.1149]. Bt ngun t truyn thng truyn ming, huyn thoi gn bó cht ch vi các nghi l din xng, ngha là gn bó vi không gian vn hóa, a lý và thi gian khác nhau. Vì vy, vic c huyn thoi trong vn hc luôn òi hi ngi c phi nhúng chúng vào các chiu kích vn hóa, tôn giáo, tín ngng, ni huyn thoi ra i. Trong quá trình này, vn hc ni lên nh mt công c ti cao chuyn ti nhng câu chuyn huyn thoi. Do ó, vn hc không ch c cu thành bi huyn thoi, mà còn c cu thành truyn t huyn thoi.
Cùng hng nghiên cu này, Martin Price trong bài vit “Review Myth and Literature (By William Righter)” [9] ã cho rng, có hai khuynh hng xem xét mi quan h gia huyn thoi và vn hc: 1) Huyn thoi là nhng gì tn ti bên di vn hc và vì vy tt c vn hc có th c gii
38 Lê Th Dim Hng
thích bng huyn thoi; 2) Huyn thoi không phi là iu c bn tn ti bên di vn hc mà ch là mt dng thc vn hc. Khuynh hng này nghiên cu các tác phm vn hc cá nhân tái sinh huyn thoi [9, tr.134].
Nh vy, nhng công trình xem huyn thoi là ngun gc ca vn hc ã ch ra rng vn hc là không gian ngh thut xut phát t các nghi l din xng, các phong tc, tôn giáo ca nhân loi.
Th hai là nhng nghiên cu ch ra huyn thoi là mô
thc ca t duy vn hc. Trong công trình The Raw and the
Cooked, Lévi-Strauss ã xem huyn thoi là mt s cu trúc v ngha: “Cu trúc nhiu lp ca huyn thoi cho phép chúng ta nhìn huyn thoi nh mt ma trn ngha, cái c an dt bi nhng trc dc và trc ngang, nhng mi lp ngha này u tham chiu n mt lp ngha khác. ó chính là cách mà huyn thoi c c. Tng t nh vy, mi ma trn ngha này u tham chiu n mt ma trn ngha khác, mi huyn thoi u gi n mt huyn thoi khác” [10, tr.387]. Chính ó, huyn thoi ã mang n cho vn hc mô thc t duy ngh thut.
Vi bài báo “Myth and Literature in Modernity: A Question of Priority”, Bell. M ã phân tích mi quan h gia huyn thoi và vn hc bng vic xem xét quan im ca nhng nhà huyn thoi hc ni ting nh Frazer, T.S. Eliot, và Northrop Frye. Tác gi cho rng, Northrop Frye ã da trên gi nh mt huyn thoi có tính chu k gii thích và làm rõ các mô thc ca t duy vn hc nh bi kch, s ma mai, lãng mn và hài kch. Xem vn hc nh là sn phm phn ánh chu k t nhiên, theo Northrop Frye “nhim v ca phê bình vn hc không phi là thc hành phán oán v các tác phm vn hc ngh thut mà hiu v trí ca chúng trong s huyn thoi này” [11, tr.212].
Nu bn cht ca cu trúc xã hi là tính trt t thì huyn thoi li mang n cho vn hc mt v tr hn mang. Nu xã hi gn lin vi s cng ch thì huyn thoi quan tâm n nim tin. Nu xã hi luôn da trên cu trúc cht ch thì huyn thoi là không gian t do ca m tng, kí c vi nhng hin thc bên trong. Nh mô thc t duy ca huyn thoi, vn hc ã nói c cái chiu rng, b sâu ca thc ti, nhng hin thc trong ý nim, nhng chân tri không gii hn.
Th ba là nhóm các nhà nghiên cu quan tâm n s tái sinh huyn thoi trong vn hc, chng hn Paul Binford
vi bài “Common mythological motifs in literature” [12];
Victor W. Turner vi bài báo “Myth and Symbol” [13] …
Công trình Myth and Literature [14] ca William Righter ã bàn v ba vn : 1) S a dng các lí thuyt huyn thoi (quan im ca Wellek, Barthes, Sorel và Bergson...) và vn “ý thc v huyn thoi” ca ngi ngh s; 2) Gii thích cách s dng huyn thoi trong din gii phê bình; 3) Huyn thoi nh mt loi h cu–loi h cu cung cp cho các tác phm ngh thut “nhng hình thc kh tri mang tính tng tng v s kt ni”. Ông cho rng,
huyn thoi gn lin vi “h thng có tính giá tr” (value system), “cu trúc” (construction), “h cu” (fiction).
Xem s tái sinh huyn thoi trong vn hc là khuynh hng mang tính ý thc, David Adams Leeming ch ra rng nu trong Folklore, huyn thoi là gic m vô thc ca tp
th thì trong vn hc vit, tác gi tr thành ngi sáng to ra huyn thoi mt cách có ý thc. Hay nói cách khác, nhà vn s dng motif, biu tng có trong Folklore và tái sinh chúng di hình hài mi th hin s tri nghim, s nhìn ca chính h v i sng ng i. Vi David Leeming, huyn thoi a chúng ta vào mt cuc hành trình…